UNIDADE 1: O relevo.

X de Espaa, IES Antn Losada

1
TEMA 1 Diversidade xeolxica e morfolxica.

ESQUEMA DA UNIDADE
1.1. Foimacion e evolucion xeoloxica.
1.2. vaiieuaue litoloxica e foimas uo ielevo uifeiencial.
1.S. 0niuaues moifoestiutuiais.
1.4. 0 litoial espaol: cantbiico, atlntico e meuiteiineo.
1.S. Relevo insulai.
TEMA (pregunta terica)
- Formacin e evolucin xeomorfolxica da Pennsula Ibrica e das Illas
Canarias e Baleares. Tipos de unidades morfoestruturais.
Foimacion e evolucion xeomoifoloxica ua Peninsula Ibiica e uas Illas (ua eia
aicaica ao glaciaiismo cuateinaiio).
Tipos ue uniuaues: zocolo, macizos antigos, coiuilleiias ue piegamento, cuncas
seuimentaiias.
PRCTICOS
- Comentaiio guiauo uun fiagmento ue mapa topogifico: iuentificacion uas cooiuenauas
xeogificas, mximas e minimas altituues, zonas ue maioies e menoies penuentes,
piincipais cuisos fluviais e oiientacion uos mesmos.
- Comentaiio ue peifis topogificos: N-S, E-0, Piieneos-val uo Ebio.
- Napa litoloxico ue Espaa.
- Napa ue uniuaues xeotectonicas ue Espaa.
- Bebuxos e gificos con tipos ue mouelauo: gianitico, cistico, glaciai ou volcnico.
- Imaxes iuentificativas: peuias cabaleiias, baulanus, piamos, canons.
- Esquemas uo ielevo costeiio: costa meuiteiinea.
VOCABULARIO
Aluvion FozLitosfeiaNeseta Penechaiia Somontano Tectonica ue placas (7)
INTRODUCIN
a) Delimitacin do espazo xeogrfico.
Espaa ten unha superficie cercana
aos 506.000 km
2
. Este dato sitao
entre os estados do mundo en xeral, e
de Europa en particular, que teen
unha tamao intermedio.
Situada na zona temperada do
hemisferio norte, no sudoeste de
Europa, cunha gran diversidade
climtica, bioxeogrfica e de solos.
Serve de encrucillada, dende o punto
de vista poltico, entre distintas reas
xeogrficas: apertura cara o Atlntico,
o Mediterrneo, o continente europeo
e o norte de frica.
O estado espaol comprende un
territorio peninsular que ocupa o
97,5% da superficie. O resto est
formado por dous arquiplagos, un no Mediterrneo (as illas Baleares), e outro no
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
2
Atlntico (as illas Canarias); ao que hai que sumar as cidades norteafricanas de
Ceuta e Melilla xunto con algns penedos e illotes.
A diversidade natural e humana de Espaa vn dada pola variedade do relevo, os
contrastes climticos que determinan diferentes tipos de vexetacin, variedade de
solos e un reparto desigual das augas. Os recursos naturais xeran diferentes tipos de
actividades econmicas e paisaxes humanas.
b) Caractersticas bsicas do relevo.
Definimos o relevo como o conxunto de formas que ten a superficie terrestre. Estas
formas son o resultado dunha estrutura xeolxica orixinada polas forzas internas da
Terra e da modelaxe realizada sobre elas por axentes externos (vento, augas, seres
vivos...). A materia que estuda o relevo en canto a sa formacin e evolucin a
xeomorfoloxa.
Falando especificamente da Pennsula, podemos sinalar tres caractersticas bsicas:
Forma maciza provocada pola sa grande anchura (de oeste a leste chega a
alcanzar unha distancia de mis de 1.100 km) e polas costas rectilneas (a
excepcin do litoral galego), que limitan a influencia martima cara o interior.
Altitude media elevada (660 m) s superada en Europa por Suza. Esta altitude
dbese a dous factores: existencia de grandes cordilleiras (non excesivamente
elevadas pero que ocupan bastante superficie) e a presenza dunha grande
meseta interior que ten unha altitude comprendida entre os 600 e 800 metros.
Disposicin perifrica dos rebordes montaosos que xeran enormes
contrastes fsicos entre o litoral e o interior peninsular.
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
3
"#"# $%&'()*+, - -.%/0)*+, 1-%/+1*)(#
O relevo o resultado dunha historia xeolxica moi prolongada e complexa con fases
de formacin de montaas (Oroxnese s) e outras de calma, nas que predominaron a
erosin e a sedimentacin.
1. A historia xeolxica da Terra ten aproximadamente uns 4.500 millns de anos.
Durante a era Precmbrica ou arcaica (4.000-600 millns de anos) tan s exista
unha nica terra emerxida sobre un ocano extenso. Esta terra denominbase
Panxea. Nesta era xurdiron unha banda montaosa na Pennsula de direccin NO-
SE, na actual Galicia, e puntos illados do Sistema Central e dos Montes de Toledo.
Este macizo foi arrasado pola erosin e cuberto polos mares.
2. Durante a era Paleozoica
ou Primaria (600-225 millns de
anos) dous feitos importantes
afectaron configuracin do
relevo da pennsula. O primeiro
deuse durante o perodo
Carbonfero, ao producirse
aoroxneseherciniana que
orixinou as montaas
peninsulares mis antigas,
formadas por materiais silceos
como granito, lousa e cuarcitas.
Emerxeron en direccin NO-SE
correspondendo fachada
occidental e centro da Pennsula
(Macizo Galaico, oeste asturiano,
parte occidental da Meseta
Central ata Serra Morena),
formando o chamado macizo Hesprico, inclinado cara o actual Mediterrneo.
O segundo tivo que ver coa fragmentacin da Panxea en das placas, unha situada
ao sur, que conformou o continente de Gondwana e outra situada ao norte,
denominada Laurasia da que forma parte a subplaca ibrica. Estas placas estiveron
separadas por un mar mis ancho e mis profundo que o actual mar Mediterrneo, o
mar de Tetis. Os macizos emerxidos foron arrasadaos pola erosin e convertidos en
zcolos.
3. A era mesozoica ou secundaria (225-68 millns de anos) foi un perodo de
calma no que predominaron a erosin e a sedimentacin. Continuou a erosin dos
zcolos hercinianos. Na parte oriental do Macizo Hesprico depositaron os
sedimentos de orixe continental, combinados con outros de orixe maria que foron
acumulndose en perodos de transgresin maria (avance do mar sobre un
territorio non ocupado por el ata o momento), formando unha cobertoira de materiais
sedimentarios calcarios que quedarn ao descuberto nos momentos de regresin
maria. Nas foxas marias situadas nas zonas pirenaica e btica depositronse
enormes espesores de sedimentos.
4. Durante a era cenozoica ou terciaria (68-1,7 millns de anos) produciuse
aoroxnesealpina que deu lugar a:
Formacin de cordilleiras alpinas, ao pregarse os materiais depositados nas
foxas pirenaica e btica que estaban situadas entre os macizos antigos, actuando
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
4
estes como topes. Xurdiron os Pireneos entre o Macizo de Aquitania, Hesprico e o
do Ebro (este acabou afundndose), e as cordilleiras Bticas, entre os macizo
Btico-Rifeo e o Hesprico.
Aparicin das depresin prealpinas, paralelas entre estas novas cordilleiras
e os macizos antigos: a depresin do Ebro e do Guadalquivir. Estas depresins
sern cubertas, sobre todo, polos sedimentos provenientes das cordilleiras alpinas.
O vello macizo Hesprico viuse afectado en dous aspectos:
En primeiro lugar pasou a inclinarse cara o oeste determinando que as
concas hidrogrficas dos ros da vertente atlntica sexan as mis amplas
de toda a Pennsula na actualidade.
En segundo lugar, formronse os bordos montaosos da actual Meseta
Central (Cordilleira Cantbrica, Sistema Ibrico, Serra Morena). No
bordo oriental pregronse os sedimentos depositados na era secundaria
dando lugar a parte oriental da Cordilleira Cantbrica e ao Sistema
Ibrico. No bordo sur da Meseta, o empuxe das Bticas levantou Serra
Morena.
O zcolo da Meseta, formados por materiais da era primaria rxidos,
experimentou fracturas e fallas. Orixinaron bloques levantados ou
rexuvenecidos (horst) e bloques afundidos (foxas tectnicas ou graben).
Os bloques levantados formaron o Macizo Galaico e a parte occidental da
Cordilleira Cantbrica, e as serras interiores da Meseta (Sistema Central e
Montes de Toledo). Os bloques afundidos crearon depresins interiores
ou concas sedimentarias da Meseta (as da submeseta norte e sur). As
fallas deron lugar a actividade volcnica como no Campo de Calatrava,
Olot-Ampurdn e o cabo de Gata.
5. No perodo cuaternario (1,7 millns de anos ata a actualidade) producronse o
glaciarismo e a formacin de terrazas fluviais.
O glaciarismo afectou s cordilleiras
mis altas (Pireneos, cordilleira
Cantbrica, Sistema Central, Sistema
Ibrico e Sistema Btico), dando lugar a
glaciares de circo e glaciares de val.
- Os glaciares de circo son depresins
ou cubetas de forma semicircular onde
se acumula o xeo (circo), limitada por
escarpes rochosos de acusada
pendente e localizada por debaixo do
nivel de cumios. O fundimento actual
dos xeos, fixo que se orixinaran
pequenos lagos.
- Os glaciares de val son ros de xeo.
Formronse cando a espesura do xeo
acumulado nun circo e grande e, polo tanto, desprazouse cara abaixo. Os
sedimentos que arrastra e o xeo forman un val en forma de artesa ou U. Tamn
escavaron cubetas nas zonas de rochedo menos resistente que, ao fundirse o xeo,
convertronse en lagos.
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
5
As terrazas fluviais
formronse como consecuencia do
aumento ou diminucin do nivel do
mar relacionado directamente con
perodos de glaciarismo e de
desxeo. As terrazas fluviais son
franxas planas e elevadas situadas
nas marxes dun ro. Nos perodos
glaciais o caudal do ro era escaso
pola retencin da auga xeada nas
montaas, diminundo a sa forza
erosiva e depositando aluvins na
sa canle. Nos perodos posglaciais
aumenta o caudal dos ros ao
fundirse o xeo, teen mis forza erosiva e afondan a sa canle, deixando suspendidos
os aluvins que forman as terrazas. As mis caractersticas son as formadas polos
ros Duero, Tajo, Guadiana, Guadalquivir e Ebro.
6. Por ltimo indicar a orixe volcnica do arquiplago canario. Este formaba parte
da placa africana que se formou a finais da era Secundaria como consecuencia da
separacin das placas africanas e sudamericana. Durante a oroxnese alpina
abrronse gretas na superficie da placa africana que permitiron a sada de material
volcnico, que se solidificou. Esta acumulacin de materiais slidos deu lugar ao
conxunto de illas e illotes que coecemos na actualidade.

ERAS
XEOLXICAS
(millons de anos)
FEITOS
XEOLXICOS
UNIDADES DO RELEVO ROCHAS
PRECMBRICO
(+ de 600)
Oroxnese s,
erosin
NW, Sistema Central e Montes de Toledo
Silceas:
Lousas e
gneis
PRIMARIA ou
PALEOZOICA
(600-225)
Oroxnese
herciniana. Erosin
Macizo Hesprico ao NW: Zcolo da Meseta
inclinado cara o Mediterrneo. Pireneos
centrais, Bticas centrais e norte da Cordilleira
costeira catal.
Silceas:
granito,
lousa,
cuarcita.
SECUNDARIA ou
MESOZOICA
(225-68)
Erosin e
Sedimentacin
Sedimentacin nos bordos da Meseta e nas
foxas marias (zonas perinaica e btica)
Calcarias
TERCIARIA ou
CENOZOICA
(68-1,7)
Oroxnese alpina:
pregamentos
afundimentos e
fallas
Pireneos, Bticas
Depresins prealpinas (Ebro e
Guadalquivir)
Meseta: inclinacin cara o Atlntico;
Cordilleira Cantbrica, Sistema Ibrico,
Serra Morena; fracturas e fallas no zcolo
(horts: Macizo Galaico, W da Cordilleira
Cantbrica; Sistema Central; Montes de
Toledo // graben: concas sedimentarias,
Sumesetas norte e sur).
Actividade volcnica
Arxilosas
CUATERNARIA
(desde 1,7)
Glaciarismo e
terrazas fluviais
Cordilleiras mis altas: glaciares de circo e de
val
Arxilosas
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
6
"#2# 3(&*-4(4- /*5%/+1*)( - 6%&'(7 4% &-/-.% 4*6-&-,)*(/#
Cocese por litoloxa parte da xeografa que estuda o rochedo. A evolucin
xeolxica determina a existencia de tres reas peninsulares segundo o tipo de
rochedo: silcea, calcaria e arxilosa. As illas Canarias non forman parte desta
clasificacin, senn que as clasificamos como rea litolxica de orixe volcnica. En
cada unha delas a erosin creou distintos tipos de relevo (grantico, crstico e
arxiloso) ou relevos de erosin diferencial.
- A rea silcea.
Est formada por rochas antigas da era precmbrica e primaria: granito (a
predominante), lousas, cuarcitas e gneis. Localzase principalmente no oeste
peninsular (no vello macizo Hesprico): Galicia, Len, Extremadura e ramificndose
cara a parte oeste da cordilleira Cantbrica, Sistema Central, Montes de Toledo e
Serra Morena. Tamn o atopamos en reas onde quedan restos de macizos antigos:
zona axial dos Pireneos e en certos sectores do Sistema Ibrico, da cordilleira
Costeiro-Catal e da cordilleira Penibtica.
As caractersticas do granito condicionan o seu modelado. Trtase dunha rocha
cristalina e rxida que pode ser alterada fsica ou quimicamente. Nuns casos o granito
altrase quimicamente e en profundidade pola auga, os seus cristais descompense
e forman reas pardoamarelas nos vales e nas zonas de escasa pendente.
Noutros casos o granito altrase a partir das fracturas da rocha ou diclases, dando
lugar a distintas formas:
- Cristas agudas e pedregais nas reas de alta montaa, ao conxelarse a auga
aumenta o seu volume e rompe a rocha.
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
7
- Domos nas zonas menos elevadas se
as diclases son paralelas superficie
o granito disgrgase orixinando unha
paisaxe de formas redondeadas.
- Se as diclases son perpendiculares
frmanse blas, que se estn
amontonadas unhas sobre outras
forman barrocais, nos que son
caractersticos os tores (amoreamentos
de blas) e as rochas cabaleiras
(blas en equilibrio).
- Outras veces as blas dispense sen
orde nas abas ou ao p das montaas,
o caos grantico.
- A rea calcaria.
Formada por sedimentos da era Secundaria pregados durante a era terciaria. Os
terreos calcarios forman unha Z invertida que vai dende os prepirineos, Montes
Vascos, sector oriental da cordilleira Cantbrica, Sistema Ibrico, parte da cordilleira
Costeiro-Catal e a cordilleira Subbtica.
A calcaria unha rocha dura pero que se disolve facilmente coa auga da chuvia,
sobre todo a travs de diclases. Orixina un relevo crstico. As formas mis
caractersticas son:
Lapis ou lenares: fendas abertas pola auga de escorrenta sobre as vertentes.
Gargantas, canns ou foces: vales estreitos e profundos con vertentes abruptas
causadas polos ros.
Poljes: depresins pechadas delimitada por vertentes escarpadas de fondo
horizontal, percorridas parcialmente por correntes de auga, que desaparecen
subitamente por un sumidoiro ou pozo e continan circulando baixo a superficie.
Caos grantico no Pindo, Carnota

UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
8
Dolinas ou torcas: cavidades de paredes escarpadas que se orixinan onde a auga
se estanca, formando lagos. As formas son diversas (circulares, de funil, de pozo). Se
varias dolinas se unen forman unha uvala.
Covas: galeras creadas no interior dun terreo calcario. Nelas frmanse estalactitas
(no teito) ou estalagmitas (no solo). A fusin destas das pode formar unha
columna.
Simas: aberturas estreitas que comunican a superficie coa galera subterrnea.
- A rea arxilosa.
Constituda por depsitos sedimentarios pouco resistentes (arxilas, margas,
conglomerados e xesos) depositados a finais do Terciario e Cuaternario. Localzase
nas depresins da submeseta norte e sur, nas depresins do Ebro e do Guadalquivir
e nas chairas costeiras, fundamentalmente mediterrneas.
Os estratos do relevo son basicamente horizontais, xa que non se deron pregamentos
posteriores. A erosin rpida, debido a brandura e plasticidade dos seus materiais.
Os axentes erosivos, fundamentalmente
a agua, actan de forma contundente
neste sector.
Nas zonas onde hai unha alternancia de
longos perodos secos e calorosos con
outros de choivas torrenciais, curtas e
intensas e non existe proteccin vexetail
as arroidas provocan un forte desgaste
nas vertentes formando crcavas ou
sucos estreitos e profundos. Cando hai
moitas crcavas forman a paisaxe de
badlands (malas terras).
Nas terras arxilosas os ros abren vales
separados por estruturas horizontais, axia erosionadas, orixinando chairas de
pendentes suaves, as campias.
- Relevo causado pola erosin diferencial.
Nas reas anteriormente mencionadas comn a presenza de rochas de distinta
orixe e resistencia. A erosin acta de forma diferenciada se o material mis duro
ou mis brando. A isto o chmaselle erosin diferencial. En funcin de como estn
distribudos os estratos podemos ter varias
situacins:
Estratos horizontais.
Alternancia de estratos duros e brandos, a rede
fluvial separar plataformas, chamadas mesas
ou pramos que teen a cima horizontal
coincidindo con material duro (principalmente
calcaria), cos estratos brandos inferiores onde a
accin erosiva maior, reducindo eses pramos
a cerros testemua (outeiros de teito horizontal)
que, ao final perden o estrato duro antecerros.
Este modelo dse nas depresins e nas concas
mesetarias.
Brdenas Reales (Navarra)

Cerro testemua e pramos en Valladolid

UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
9
Estratos suavemente inclinados, alternando estratos duros e brandos,
frmanse costas que teen das vertentes, unha dura e outra branda. A erosin
actuar diferencialmente en cada unha. O modelo, igual que o exemplo anterior, dse
nas depresins e nas concas da meseta.

Estratos pregados: relevo apalachense e xursico.
! Relevo apalachense: formado a partir
dun relevo montaoso
daoroxneseherciniana que foi arrasado
e nivelado pola erosin e experimentou
un rexuvenecemento
naoroxnesealpina. A erosin diferencial
forma un relevo formado pola
alternancia de cristas e vales. Este
relevo pdese atopar na parte
occidental da cordilleira Cantbrica, nos
Montes de Toledo e en Serra Morena.
! Relevo xursico: Este modelo frmase nas cordilleiras novas. Pode verse
no Sistema Ibrico, na cordilleira Cantbrica, nos Pireneos e nas Bticas.
Altrnanse dobras convexas
(anticlinais) e cncavas
(sinclinais), sobre os que acta
a erosin da auga chagando a
formar vales perpendiculares
ao cumio (cluses), vales
paralelos ao cumio (combes) e,
posteriormente, vales sinclinais
(sinclinal colgado) e anticlinais
exhumados.
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
10
"#8# 9,*4(4-7 '%&6%-75&050&(*7#
O resultado da accin combinada dos movementos tectnicos procedentes do interior
da terra (oroxnese, sismos, volcns) e dos axentes erosivos (auga, vento, xeo, seres
vivos) deu lugar as unidades morfoestruturais (forma e disposicin interna estrutura-
do relevo).
As principais unidades morfoestruturais
do relevo Peninsular son as seguintes:
! Zcolos.
Son chairas ou mesetas formadas na era
Primaria. O seu aplanamento
consecuencia da erosin das cordilleiras
xurdidas nas oroxneses desa mesma
era. Os materiais da era Primaria son
rochas silceas: granito, lousa, cuarcita,
xistos. Son materiais moi rxidos que ante
novos empuxes oroxnicos reaccionaron
fracturndose. Ocupan extensas reas
na metade occidental da Pennsula.
! Macizos antigos.
Son montaas formadas durante a era terciaria como consecuencia
daoroxnesealpina, que levantou (rexuveneceu) un bloque do zcolo formado con
materiais da era primaria (rochas silceas). Actualmente, estes macizos presentan
cumes suaves e arredondeados. As serras interiores da Meseta (Sistema Central,
Montes de Toledo), o Macizo Galaico e a parte occidental da Cordilleira Cantbrica,
son exemplos deste tipo de unidade.
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
11
! Cordilleiras de pregamento.
Son grandes elevacins montaosas formadas durante aoroxnesealpina polo
pregamento de materiais sedimentarios, sobre todo calcarios, depositados polo mar
en profundas foxas na era secundaria. Actualmente estas cordilleiras presentan fortes
pendentes e formas escarpadas, dado que, debido a sa relativa xuventude, a erosin
anda non as suavizou. Distinguimos dous tipos:
o Cordilleiras intermedias.
Elevacins de pregamento, formadas por materiais depositados nos bordos do
zcolo (Sistema Ibrico e parte oriental da Cordilleira Cantbrica).
o Cordilleiras alpinas.
Elevacins de pregamento, formadas por materiais depositados en grandes
xeosinclinais ou foxas marias longas e profundas (Pireneos e cordilleiras
Bticas).
! Concas sedimentarias ou depresins.
reas afundidas na era terciaria que se encheron con sedimentos, principalmente de
calcaria e arxila. Diferenciamos dous tipos de concas sedimentarias:
o Por afundimento dun bloque dun zcolo.
Depresins xeneradas polas presin daoroxnesealpina que afundiu un bloque
duro do zcolo (depresins da submeseta Norte e Sur).
o Depresin prealpina.
Depresins situadas en paralelo s grandes cordilleiras alpinas. Xurdiron pola
descomprensin posterior ao levantamento das cordilleiras ou a partir de foxas
marias, posteriormente colmatronse co material de derrubio procedente das
mesmas cordilleiras. A depresin do Ebro e do Guadalquivir son os modelos.
UNIDADES DO RELEVO DA PENNSULA IBRICA
O relevo peninsular organzase arredor da Meseta, dividida en dous sectores polo Sistema
Central. A Meseta est circundada polos rebordos montaosos (Macizo Galaico, Cordilleira
Cantbrica, Sistema Ibrico e Serra Morena). Exteriores Meseta son as cordilleiras alpinas:
Pireneos e Bticas, e as depresins do Ebro e do Guadalquivir.
A Meseta Central
A Meseta Central unha
grande extensin de
terreo, dividida en das
partes polo Sistema
Central, unha das cales
est percorrida polo Duero
(conca do Duero) a
Submeseta Norte, e a
outra est regada polo
Tajo e o Guadiana, a
Submeseta Sur, que a
sa vez est dividida polos
Montes de Toledo.
Este altiplano ten unha
altitude comprendida entre os 600 e 800 m inclinndose lixeiramente cara o oeste. A Meseta
tivo a sa orixe no Macizo Hesprico, que formou un zcolo duro e rxido atacado pola
erosin ata formar varios niveis de penechairas.
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
12
Diferncianse dous sectores dentro da Meseta Central (tanto no Norte como no Sur). No
sector oeste o zcolo primario aflora ao exterior na actualidade (penechairas zamorano-
salmantina e extremea). Os ros abriron, nas reas fragmentadas, profundas gargantas
(arribes, tajos) ao encaixarse sobre materiais duros. No sector oriental, o material da
cobertoira terciario non foi arrasado pola erosin e disponse enriba do zcolo primario. Nesta
rea atopmonos con grandes planicies elevadas e ridas (pramos) ou pequenas (cerros
testemuas ou outeiros) e outras mis baixas e frtiles, prximas s cursos dos ros
importantes (campias). As comarcas de Tierra de Campos (Submeseta Norte) e La Mancha
(Submeseta Sur) son exemplos desta paisaxe.
A Meseta Setentrional e Meridional teen similitudes pero tamn importantes diferenzas:
A Meseta Norte mis homoxnea que a Meseta Sur. Case toda ela atpase regada polo
ro Duero e os seus afluentes e non hai ningunha cordilleira que a subdivida. A do Sur est
dividida polos Montes de Toledo, con das concas (Tajo e Guadiana).
A Meseta Setentrional mis elevada: 800-850 m. sobre o nivel do mar. A do Sur 500-700
m.
A Meseta Norte est practicamente rodeada de montaas. A Meseta Sur est aberta cara o
oeste.
As deformacins tectnicas foron mis complexas no sur que no norte.
As cordilleiras interiores.
As serras interiores da Meseta Central son o Sistema Central e os Montes de Toledo. A sa
orixe produciuse na era terciaria, cando, como consecuencia daoroxnesealpina, o vello
zcolo fracturouse, elevndose algns bloques e afundndose outros (horst e graben). Os
materiais son iguais que no resto da penechaira (granito, lousas gneis) e os seus cumios son
suaves debido a que non son mis que superficies de erosin levantadas.
a. O Sistema Central. Bloque de materiais hercinianos
levantados polo pregamento alpino. A elevacin
montaosa cubre unha distancia duns 600 kms. de
orientacin NE-SO, dende a Cordilleira Ibrica Serra
da Estrela en Portugal. As serras mis importantes de E
a O son: Serra de Aylln (cumio mis elevado 2.274
m.), Somosierra (1834 m), Guadarrama (Pealara
2.430 m), Gredos (onde se sita o cumio do Sistema no
Pico Almanzor 2.592), Serra de Gata (Pea de Francia
1.723) e Serra da Estrela (1.991 m).
As partes mis elevadas son as serras denominadas
horst e as reas deprimidas seran os graben ou foxas tectnicas por onde descorren os
ros que sern os principais afluentes do Duero, na sa vertente norte, e do Tajo, na sa
vertente sur, creando unha rede de vales transversais.
b. Os Montes de Toledo. Semellantes, tanto na sa formacin como na sa orientacin, ao
Sistema Central pero menos longos (350 km de lonxitude) e elevados. Rara vez os seus
cumios superan os 1.500 m, como por exemplo nas Villuercas (1.601 m), na Serra de
Guadalupe. Separan a cunca do Tajo da do Guadiana.
As cordilleiras perifricas.
Estn formadas polas cordilleiras que bordean exteriormente Meseta Central: Montes de
Len, Cordilleira Cantbrica, Sistema Ibrico e Serra Morena.
a) Os Montes de Len. Situados no extremo noroeste do zcolo da Meseta. Durante a
oroxnese alpina fracturronse e rexuveneceron. Formados por materiais da era primaria
presentan montaas arredondeadas e de pouca altura, cortadas por multitude de fallas. O
pico mis alto o Teleno con 2.188 m. Destacan varias serras, como as de Segundeira e
Cabrera. No noroeste conecta coa serra dos Ancares (Macizo Galaico). Entre a serra dos
Pico Almanzor

UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
13
Ancares (no norte) e os Montes de Len (no sur e leste) brese a depresin ou foxa do
Bierzo.
b) A Cordilleira Cantbrica.
Constite o reborde setentrional da Meseta cunha lonxitude de 450 km, aliada de Oeste a
Leste. Separa a Meseta Central do mar Cantbrico e prolngase pola parte occidental co
Macizo Galaico e pola parte oriental cos Montes Vascos.
Existen claras diferenzas entre a sa vertente norte (moi escarpada) que provoca que os seus
ros sexan curtos e moi rpidos, cunha gran forza erosiva e formando fouces ou gargantas,
dificultando as comunicacins coa Meseta, e a vertente sur, moito mis suave. Os seus
relevos mis destacados elvanse ao redor dos 2500 m.
A Cordilleira Cantbrica presenta dous sectores diferenciados: o occidental e o oriental.
Sector occidental. Est situado no sector
asturiano. Composto por materiais da era
primaria dobrados e fallados durante a
oroxnese herciniana e rexuvenecidos durante a
oroxnese alpina. Na parte oeste existe un claro
exemplo de erosin diferencial (relevo
apalachense): materias duros (cuarcita)
formando picos alternando con materiais mis
brandos (lousas) formando fondos de vales. En
cambio, na parte leste deste sector occidental,
existe un grande afloramento de calcarias
formadas na era primaria, que constite os Picos
de Europa. Aqu sitanse os picos que teen
maior altitude de toda a cordilleira: Torre de Cerredo (2.648 m), Pea Vieja (2.613 m) e
Naranjo de Bulnes (Picu Urriellu en asturiano, 2.519 m).
Sector oriental. Formado por sedimentos calcarios depositados na era secundaria e
afectados pola oroxnese alpina. Existen exemplos de relevo xursico neste sector. Os
relevos son menos elevados que no sector occidental, destacando Castro Valnera (1.718 m)
A Cordilleira Cantbrica estivo afectada polo glaciarismo. Formacin de circos e vales
glaciarios nos cumios mis elevados, sobre todo nos Picos de Europa.
c) O Sistema Ibrico.
Trtase dunha cordilleira intermedia de
460 km de lonxitude aproximadamente
formada maioritariamente por materiais
secundarios depositados polo mar no
bordo oriental do zcolo da Meseta que
se pregaron durante aoroxnesealpina.
Separa a Meseta Central da depresin
do Ebro e do mar Mediterrneo. O
Sistema Ibrico non tan compacto
como a Cordilleira Cantbrica nin tan
robusto como os Pireneos. Amplas
depresins lonxitudinais e pequenas
cuncas locais seprano en varias
unidades que lle quitan o carcter de
cordilleira continua. Distinguimos dous
sectores: o sector norte e sector
meridional.
Sector setentrional con direccin NO-
SE, comprende as maiores altitudes da cordilleira: Serra da Demanda (Pico de San Lorenzo
2.262 m), Urbin (2.228 m) e Moncayo (2.313 m).
Naranjo de Bulnes
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
14
Sector meridional dende o sueste de Soria o Sistema Ibrico divdese en das ramas:
interior ou castel (Serra de Albarracn), e exterior ou aragonesa (Serra de Javalambre e
Gdar). Estas das estn separadas por unha foxa tectnica de 200 km de longo por 10 a 15
km de ancho: corredor Calatayud-Teruel, chea de sedimentos terciarios.
d) Serra Morena.
Representa o bordo meridional da Meseta Central. Ten unha extensin aproximada duns 400
km. Mentres no norte aflora o zcolo primario, que se eleva sobre os 1.000 m (Serra
Madrona, 1323 m, Serra de Almadn e Serra de Aracena), ao sur sitase unha chaira
terciaria regada polo ro Guadalquivir que transcorre a s 100 m de altitude sobre o nivel do
mar. Os ros que polo norte aflen ao Guadalquivir encixanse en profundas gargantas (como
o de Despeaperros que serve de enlace de comunicacins entre A Mancha e Andaluca) e
danlle ao bordo sur da Meseta o seu aspecto montaoso aserrado. Para algns xelogos non
propiamente unha cordilleira senn un banzo rectilneo fallado do vello zcolo meseteo.
As cordilleiras exteriores
Trtase dos sistemas montaosos que bordean Pennsula na sa periferia comprenden o
Macizo Galaico, Montes Vascos, Pireneos, Cordilleira Costeiro- Catalana e Sistema Btico.
a) Macizo Galaico
O Macizo Galaico, pese a ser o ngulo NO da Meseta, individualizouse como macizo debido a
tres factores: un relevo intenso e compacto; presenza de rochas silceas onde predomina o
granito; e un medio bioclimtico que o diferenza do resto da Pennsula.
Est formado por materiais constitudos na era primaria que foron levantados durante a
oroxnese herciniana e erosionados na secundaria. Posteriormente, na era terciaria, a
oroxnese alpina provocou o rexuvenecemento, fracturando o terreo en bloques elevados e
foxas afundidas. Na actualidade presenta formas redondeadas e suaves debido ao desgaste
erosivo. A altitude media de 500 m. e descende dende o interior cara a costa.
b) Montes Vascos
Situados entre a cordilleira Cantbrica e os Pireneos. Estn formados por materiais
secundarios dobrados, afectados pola oroxnese alpina, na que predominan rochas calcarias.
Teen pouca elevacin e as montaas estn moi redondeadas pola erosin. Destacan a
Pena Gorbea (1.475 m) serra de Aizkorri (1.528 m) e serra de Aralar (1.544 m).
c) Pireneos
Trtase dunha cadea montaosa duns 440 km. de lonxitude entre o Golfo de Biscaia e o cabo
de Creus no Golfo de Len. Presenta unha estrutura xeolxica complexa, con tres unidades
de natureza e idade diferentes: zona Axial, Prepireneo, e depresin Media.
O Pireneo Axial o eixo directriz da cordilleira, un fragmento do macizo herciniano (Macizo de
Aquitania), constitudo por materiais precmbricos e primarios (lousas e granitos) incorporado
oroxnesealpina que o rompe (material duro) e eleva ata as alturas mis grandes da
cordilleira na actualidade, Montes Malditos, cos picos Aneto (3.404 m), Posets (3.375 m), e
Monteperdido. A zona axial mis ancha no sector oriental e central que no occidental.
O Prepireneo ou serras interiores ao sur (na vertente espaola) da zona axial. Trtase de
materiais secundarios sedimentarios, de orixe maria calcarios, depositados na foxa pirenaica
e levantados na oroxnese alpina. Son mis baixos, de formas mis suaves, e alanse en
das serras paralelas, pegadas zona axial.
A depresin media unha longa e estreita depresin de materiais secundarios que separa
as cordilleiras exteriores das interiores: destaca o Canal de Berdn.
O glaciarismo cuaternario foi importante. Os glaciares escavaron nas cabeceiras dos vales,
circos de paredes escarpadas dando lugar tpica modelaxe en forma de U ou artesa. Estes
glaciares escavaron pequenas cubetas que ao fundirse o xeo convertronse en lagos (ibones
en Aragn, estanys en Catalunya).
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
15
d) Cordilleira Costeiro-Catal
Forma unha barreira montaosa duns 250 km
de lonxitude e uns 30 a 40 km de anchura,
estendida paralelamente costa, que separa a
depresin do Ebro do Mediterrneo. Cara o
sueste, mis al do Ebro enlaza co
Maestrazgo, extremidade oriental do Sistema
Ibrico. A zona norte est formada por
materiais da era primaria fracturados na
oroxnese alpina.
A zona sur presenta sedimentos calcarios da
era secundaria pregados polaoroxnesealpina
cunha modelaxe crstica. Trtase polo tanto
dunha cordilleira intermedia. Est dividida en
tres unidades: Cordilleira Prelitoral, Depresin
Prelitoral e Cordilleira Litoral.
Cordilleira Prelitoral, trtase da aliacin mis
importante deste sistema montaoso, na que destacan o Montseny (1.712 m) e Montserrat
(1.236 m).
Depresin Prelitoral: foxa tectnica formada por materiais sedimentarios terciarios, con
outeiros suaves (100 a 250 m de altitude) formando comarcas como a do Valls, Peneds e
o Camp de Tarragona.
Cordilleira Litoral ou Costeira, paralela ao Mediterrneo, formada por relevos pouco elevados,
Montnegre (756 m) ou Garraf (595 m).
e) Cordilleiras Bticas
Teen unha grande complexidade xeolxica. O pregamento alpino orixionou tres grandes
conxuntos: a cordilleira Penibtica, a Subbtica e a Depresin Intrabtica.
Cordilleira Penibtica: a mis prxima costa. Est formada por materiais antigos
pertencentes Era Primaria. o antigo macizo herciniano Btico-Rifeo levantado trala
oroxnese alpina. Destaca Serra Nevada, cos seus picos Mulhacn (3.481 m, o cumio
peninsular) e o Veleta (3.392 m.). O glaciarismo da era cuaternaria s afectou s serras mis
elevadas desta cordilleira, pola latitude.
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
16
Cordilleira Subbtica: sitase mis ao interior. Est composta por materiais secundarios
depositados polo mar na foxa btica. Alternaban estratos duros (calcaria) e brandos (margas)
que ao pregarse pola presin da placa africana, por un lado, e placa ibrica, por outra,
orixinaron despegamentos e corremento de materiais, dando lugar a mantos de corremento e
pregamentos alctonos, desprazados horizontalmente bastantes quilmetros, de sur a norte,
dende o seu lugar
orixinario.
Serras importantes son, de
oeste a este: Grazalema,
Cabra, Mgina, Segura
(2.381 m), Cazorla (1.830
m) e Espua.
Os materiais calcarios
deron lugar a paisaxes
crsticas, nesta cordilleira,
como o Torcal de
Antequera.
Depresin Intrabtica. Est situada entre as das cordilleiras. Constituda por materiais
arxilosos terciarios. brandos. A aridez meteorolxica orixinou unha paisaxe de barrancos,
cavorcos e badlands. Destacan a Hoya de Baza, Guadix e Granada.
As depresins exteriores
Estn formadas pola depresin do Ebro e Guadalquivir. Teen certas afinidades como que
son das foxas de forma triangular, que se trata de grandes zonas fundidas de orixe anterior
oroxnese alpina (prefoxas alpinas) e que foron reechidas posteriormente con sedimentos
terciarios procedentes das das cordilleiras, os Pireneos e as cordilleiras Bticas.
a) A depresin do Ebro
Situada entre o Sistema
Ibrico e os Pireneos,
nunha ancha zona
deprimida de forma
triangular. Ten 380 km de
lonxitude e 150 km de
anchura mxima. Atpase
pechada ao mar
Mediterrneo pola
cordilleira Costeiro-Catal.
A depresin estivo
ocupada polo mar e
posteriormente pechouse
pola sa parte oriental, a
finais da era terciaria,
formando un gran lago. A
partir deste momento, o ro Ebro abriuse paso a travs da cordilleira Costeiro-Catal, ata o
mar. Por iso atopmonos con material sedimentario de orixe mario e continental.
O material mis groso (conglomerados) sitase nos bordos das cordilleiras, no somonts ou
p de monte pirenaico e ibrico. Aqu frmanse os mallos ou torrens rochosos
individualizados pola erosin (Mallos de Riglos), e tamn foxas erosivas nos materiais
brandos, mentres que o material mis fino atpase no centro da depresin, onde os estratos
son horizontais, alternando calcarias duras con margas, arxilas e xesos brandos. O resultado
un relevo tabular de moas e cerros testemua como nas Brdenas Reais ou nos
Monegros.

UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
17
b) A depresin do Guadalquivir.
unha chaira de forma triangular aberta ao Ocano Atlntico. Ten uns 330 km. de lonxitude e
200 km. de anchura na sa porcin costeira. Est limitada pola Serra Morena e a cordilleira
Btica. Foi unha rea afundida durante a oroxnese alpina e rechea de sedimentos terciarios.
Diferenzas coa depresin do Ebro:
Grande disimetra dos bordos da depresin: o norte rectilneo e abrupto, producido por Serra
Morena; o sur, sinuoso e discontinuo, determinado polos pregues subbticos.
A orixe dos sedimentos aqu case exclusivamente mario, porque estivo aberta ao mar. En
cambio, na do Ebro, dominan os sedimentos continentais e grosos, porque estivo pechada ao
mar.
As formas relevo son diferentes. No Guadalquivir dominan os outeiros e lombas suavemente
onduladas modeladas a expensas dos seus finos materiais de orixe maria, en cambio no
Ebro dominan as costas e as estruturas modeladas sobre rochas duras.
A depresin do Guadalquivir brese ao Atlntico, entrando en contacto con el a travs dunha
ancha zona de marismas. A depresin do Ebro queda pechada pola cordilleira Costeiro-
Catal.
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
18
UNIDADES DO
RELEVO
ROCHAS
DOMINANTES
ACCINS XEOLXICAS
UNIDADES
MORFOESTRUTURAIS
ALTITUDES
MXIMAS OU
MEDIAS//
SERRAS
MESETA Silceas e arxilosas
Oroxnese herciniana
Sedimentacin
mesozoica
Oroxnese alpina
Zcolo (penechairas: montes
illas, gargantas)
Serras interiores
Concas sedimentarias
(pramos, campias, costas)
600 m
SISTEMA
CENTRAL
Silceas
Oroxnese herciniana e
alpina
Glaciarismo
Macizo Antigo (modelado
grantico)
Almanzor
(2592 m)
Guadarrama,
Gredos, Gata...
MONTES DE
TOLEDO
Siliceas
Oroxnese herciniana e
alpina
Macizo Antigo (modelado
grantico e relevo
apalachense)
La Villuerca
(1.603 m)
Guadalupe
MACIZO GALAICO Silceas
Oroxnese herciniana
(formacin) e alpina
(fragmentacin)
Macizo Antigo (modelado
grantico)
Pena Trevinca
(2.124 m)
Ancares, Eixe,
Dorsal Galega,
Serra da Queixa
MONTES DE
LEN
Silceas
Oroxnese herciniana
(formacin) e alpina
(fragmentacin)
Macizo Antigo (modelado
grantico)
Teleno (2.119 m)
Montes Aquilanos
CORDILLEIRA
CANTBRICA
Silceas (occidente)
e calcarias (oriente)
Oroxnese alpina e
Glaciarismo
Macizo antigo (oeste) -relevo
apalachense- e cordilleira de
pregamento intermedia
(leste) -modelado crstico-
Torre Cerredo
(2.548 m)
Picos de Europa
SISTEMA
IBRICO
Calcarias
dominantes e
silceas e arxilosas
Sedimetacin mesozoica
e oroxnese alpina
Cordilleira de pregamento
intermedia (relevo xursico e
modelado crstico)
Moncayo (2.313
m)
Demanda,
Moncayo,
Albarracn,
Cuenca
SERRA MORENA Siliceas Oroxnese alpina Modelado apalachense
Sierra Madrona
(1.324 m)
Aracena
PIRENEOS
Silceas no Pireneo
axial
Calcarias no
Prepireneo
Oroxnese alpina e
Glaciarismo
Cordilleira de pregamento
alpino e relevo xursico
(modelado crstico e glaciar)
Aneto (3.404 m)
Montes Malditos
CORDILLEIRA
COSTEIRO-
CATAL
Silceas no norte e
calcarios no sur
Oroxnese alpina
Cordilleira de pregamento
alpino
Montseny (1712
m)
MONTES VASCOS Calcarias Oroxnese alpina
Cordilleira de pregamento
alpino
Aitxuri (1.551 m)
Aizkorri, Aralar
SISTEMA
BTICO
Calcarias e silceas
na Penibtica
Oroxnese alpina
Cordilleira de pregamento
alpino e relevo xursico
(modelado crstico)
Mulhacn (3.841
m)
Serra Nevada,
Grazalema,
Cazorla
DEPRESIN DO
GUADALQUIVIR
Arxilosas
Sedimentos terciarios e
cuaternarios
Conca sedimentaria
(modelado tabular, terrazas
fluvias, badlands)
300 m
DEPRESIN DO
EBRO
Arxilosas
Recheos terciarios e
cuaternarios
Conca sedimentaria
(modelado de campias)
300 m



UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
19
"#:# ; /*5%&(/ -7<(=%/> )(,5?@&*)%A (5/?,5*)% - '-4*5-&&?,-%#
Espaa ten 7.922 km de costa. 3.011 km pertencen aos arquiplagos canario e balear, 39 km
costa africana e 4.872 km costa peninsular (dos que 1.498 km son galegos). A costa
peninsular predominantemente rectilnea, a excepcin da costa galega que moi recortada.
Est formada pola costa cantbrica, atlntica e mediterrnea.
- A costa cantbrica
Estndese dende o golfo de Biscaia ata o cabo de Estaca de Bares. Esta costa rectilnea e
caracterzase polos seus cants, rasas, pequenas ras e a escaseza de praias. As rasas son
serras que descenden gradualmente paralelas a costa. Os seus cumes son planos debido a
que foron antigos niveis marios achandados pola erosin do mar que o cubriu no pasado. En
canto as ras estas son de boca estreita.
- A costa atlntica peninsular
Temos que diferenciar o sector noroeste ou galego do sector sudoeste ou andaluz.
a) A costa cantbrica e atlntica galega
A costa cantbrica e atlntica galega, cunha extensin de 1.498 km, est comprendida entre a
desembocadura do ro Eo e a desembocadura do ro Mio. Os sectores que se estenden
entre a desembocadura do ro Eo e Burela, por un lado, e a desembocadura do ro Mio e o
cabo Silleiro, por outro, son rectilneos, rematado en cants,
con practicamente ausencia de praias (ags na rea
cantbrica). O resto da costa moi recortada, debido ao
pouco vigoroso do relevo montaoso e a cantidade de fallas
que foron ocupadas pola rede fluvial.
Aparecen reas montaosas que se abren directamente ao
mar en escarpados cants (como o de Garita de Herbeira na
serra da Capelada), alternando con praias areosas
extensas (praia da Frouseira en Valdovio) e, cando os
vales dos ros son invadidas polo mar frmanse as ras.
b) A costa atlntica andaluza
Estndese dende a desembocadura do ro Guadiana ata
Xibraltar. A costa baixa, de extensas praias con dunas,
frechas litorais e marismas como a do Guadalquivir.
- A costa mediterrnea peninsular
Estndese dende Xibraltar ao cabo de Creus. moi diversa. Distinguimos tres sectores: o
btico, o sector do golfo de Valencia e a costa catalana.
a) O sector btico
Dende Xibraltar ao cabo da Nao. A sa costa
alta, con presencia de cants intercalados con
pequenas praias ou calas debido a proximidade
da cordilleira Penibtica. Na rea murciana
atopmonos con cordns litorais areosos ou
mangas que pechan un mar interior salgado
(albufeira), o Mar Menor.
b) O sector do Golfo de Valencia
Estndese dende o cabo da Nao ao delta do
Ebro. Caracterzase por ter unha costa baixa
con extensas praias, albufeiras (como a de
Valencia), pequenos deltas e tmbolos
(pequenos cordns areosos que unen illotes rochosos) como o Peon de Ifalch en Calpe.
Golfo de Cdiz
Delta do Ebro
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
20
c) A costa catal
Vai dende o delta do Ebro ao cabo de Creus. unha costa variada. Destaca a costa baixa
con praias areosas no sur coa presenza de deltas como o do Ebro ou do Llobregat. A costa
alta, con predominio de cants, alternando con pequenas calas aparece no norte, na Costa
Brava.
- A costa balear
No norte de Mallorca e Menorca, onde a serra da Tramuntana chega ata costa, o litoral
escarpado e acantilado. No resto das illas e no conxunto do arquiplago, predomina a costa
baixa. Nesta ltima atopmonos con praias longos e areosas con importantes conxuntos
dunares, alternando con calas, na sa maiora pedregosas, que foron creadas a partir de
torrentes (Torrent de Pareis) ou de albufeiras (Pollena, Alcudia...).
- A costa canaria.
Modificouse moitas veces como resultado das erupcins volcnicas. Coa presenza de
enormes cants e de praias.
Os cants mis elevados (100 e 500 m) son
caractersticos dos macizos antigos (costa de
Los Gigantes na illa tinerfea). Aqueles que
teen menor altitude (70 a 130 m), atpanse
sobre materiais de erupcins recentes.
As praias estn pouco desenvolvidas. Anda as
temos que diferenciar as illas occidentais das
orientais. Nas illas occidentais (El Hierro, Palma,
La Gomera...), a plataforma litoral, que moi
estreita, dificulta a acumulacin de area. Como
consecuencia, as praias son pequenas franxas
de bloques e cantos ao p dos cants ou na
desembocadura de torrentes ou barrancos. En
cambio, nas illas occidentais, a existencia dunha
plataforma litoral bastante extensa, fai que existan praias areosas con grandes complexos
dunares, favorecidos pola circulacin das correntes marias e o vento que transportan a area.
A praia de Maspalomas en Gran Canaria un exemplo.
"#B# C-/-.% *,70/(&#
- O relevo das illas Canarias
Predomina, debido a sa orixe, material de tivo volcnico. As coadas de lava orixinaron dous
modelos de terreo: un de superficie plana (laxiais) e outras rugosas e speras formadas ao
solidificarse rapidamente a lava (malpases).
As erupcins volcnicas e a dinmica erosiva deron lugar a un relevo de formas
caractersticas. Os tipos mis significativos do relevo son: caldeiras, roques, conos e
barrancos.
As caldeiras son grandes crteres circulares que se orixinaron
polo afundimento da cmara magmtica dun volcn. Destacan
a caldeira de Taburiente (La Palma) e a de Las Caadas (Sta.
Cruz de Tenerife).
Os roques teen diferente tipos de orixe. Poden ser por
acumulacin de lava viscosa que se solidifica na boca do crter
(Roque Nublo en Gran Canaria) ou por erosin diferencial dun
antigo conducto de emisin dun volcn (Roque de Los
Mchachos en La Palma).
Os conos son montaas orixinadas ao acumularse a lava na boca do volcn. Por exemplo o
cono do Teide (Sta. Cruz de Tenerife) ou os conos de Timanfaya (Lanzarote).
Praia del Cofete (Fuerteventura)
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
21
Os barrancos son vales estreitos e abruptos creados polo encaixamento de torrentes. Por
exemplo o barranco de Adeje (Tenerife).
- O relevo das illas Baleares
As illas Baleares son xeoloxicamente unha prolongacin de das cordilleiras: as Bticas e a
Costeiro-Catalana.
As illas de Mallorca, Eivissa e Formentera representan fragmentos emerxidos da cordilleira
Subbtica.
En Mallorca distinguimos tres partes: Serra de
Tramuntana, situada entre o sudoeste e noreste da illa,
con relevo abrupto e rochedo calcario. Aqu se atopa a
cota mis alta do arquiplago, o Puig Mayor (1455 m).
Serras do Llevant entre o sueste e noreste da illa. Son
de rochedo calcario pero teen menos altitude (ao redor
dos 500 m). Na parte sudoriental mergllanse para
emerxer na illa de La Cabrera. Depresin central
situada entre as das serras anteriores. Composta de
rochedo arxiloso.
Eivissa e Formentera, que estiveron unidas ata era
Cuaternaria, teen o mesmo esquema ca illa de Mallorca.
A illa de Menorca un fragmento da cordilleira Costeiro-Catal. Ten na parte norte unha
aliacin montaosa de baixa altitude da era primaria: a Tramuntana. A parte sur plana,
composta de materiais calcarios pertencentes era secundaria, o Mitjorn. As das partes
sepranse por unha falla.
O MAPA TOPOGRFICO
INTRODUCIN
Un mapa topogrfico unha representacin a gran escala da superficie terrestre que contn
toda a informacin bsica dun territorio, tanto no aspecto fsico como humano. O espazo
territorial pequeno (unha comarca por exemplo).
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
22
Cando falamos de gran escala falamos de escalas numricas comprendidas entre 1:10.000
(cada unidade do mapa representa 10.000 unidades da realidade xeogrfica) e 1:50.000
(cada unidade do mapa representa 50.000 unidades da realidade xeogrfica). En Espaa os
dous principais organismos pblicos estatais dedicados cartografa, son o Instituto
Xeogrfico Nacional (dependente do Ministerio de Fomento) e o Servizo Xeogrfico do
Exrcito (dependente do Ministerio de Defensa).
O Mapa Topogrfico Nacional (MTN) elaborado polo Instituto Xeogrfico Nacional, usa as
escalas de 1:25.000 e 1:50.000.
No mapa topogrfico aparece informacin planimtrica, altimtrica e toponmica.
Planimtrica: smbolos que representan informacin fsica e humana: hidrografa,
cobertura vexetal, cultivos, asentamentos humanos, vas de comunicacin, actividades
econmicas, lmites administrativos...
Altimtricos: representan o relevo, altitude, pendentes. O mis importante son as
curvas de nivel e as tintas ou cores
hipsomtricas.
As curvas de nivel son lias que unen
punto de igual altitude. Nos mapas de
escala 1:25.000 estas van de 10 en 10
metros. Cada 50 metros a curva mis
grosa, denominada curva mestra. Nos
mapas de escala 1:50.000 estan van de
20 en 20 metros. Cada 100 represntase
a curva mestra, que mis grosa.
As tintas ou cores hipsomtricas
representan por medios de cores as
variacins altitudinais.
Toponmicos: nomes que aparecen no mapa (localidades, ros, mares, lagoas...)
COMENTARIO
Identificacin da
folla: nmero da folla
(situado no ngulo
superior dereito). Nome da
folla ( o nome do ncleo
de poboacin mis
importante que aparece
nesta). Edicin e data
(situado no ngulo inferior
esquerdo).
Escala numrica
empregada de 1:25.0000
(a extensin desta folla
abarca un territorio de 125
km
2
) ou 1:50.000 (a
extensin desta folla
abarca un territorio de 500
km
2
).
Astronmica: establecer
os lmites das coordenadas xeogrficas. A lonxitude nos bordos superior e inferior da folla e a
latitude nos bordos esquerdo e dereito.
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
23
Administrativa: sinalar a provincia, comarca e municipios que forman parte da folla.
Xeogrfica: situar o mapa no marco da rea fsica da rexin a que pertence.
Morfoloxa fsica
O relevo: Caractersticas xerais: Sinalar a variedade ou uniformidade morfolxica. Que
unidades predominan? chairas, montaas... en que reas da folla se localizan?
Sinalar as principais formas de relevo (vales, chairas, mesetas, aliacins montaosas...).
Orientacin do relevo. Sinalar as cotas mis elevadas. Estimacin de pendentes... Divisin en
zonas do relevo e descricin de cada unha. Funcin do relevo: facilita ou dificulta a
comunicacin e o contacto entre os ncleos de poboacin...
A Hidrografa: Formada polas augas marias e continentais (ros, regueiros, lagos...).
Represntanse de cor azul. Os encoros e canles diferncianse das augas naturais polo seu
trazado mis xeomtrico e regular.
Relacionar a hidrografa cos asentamentos humanos, cos usos do solo e cos seus
aproveitamentos.
Establecer os cumes que serven de divisorias de augas de distintas vertentes. Nmero de
vertentes. Orientacin xeral das augas. Colector principal e redes de afluentes.
Aspectos humanos:
Os usos do solo: Poden ser agrarios (agrcolas, gandeiros e forestais), industriais (minas,
canteiras, polgonos...) e terciarios (transporte, ocio, comercio...). Hai que sinalar as sas
caractersticas e localizacin.
O poboamento pode ser rural (disperso ou concentrado) ou urbano. Indicaremos a sa
localizacin e os factores que explican as sas caractersticas: densidade, hbitat, etc.
A toponimia proporciona informacin complementaria sobre as caractersticas fsicas ou
sobre as actividades econmicas pasadas e presentes. Pode referirse ao relevo (Monte Arca),
hidrografa (Ribeira), vexetacin (Moreira), actividades
agrcolas (Eira dos Loureiros), gandeiras (Prado do
cura) ou outras (Fonte dos Cans, Monte da Feira,
Castro).
O PERFIL TOPOGRFICO
Un perfil topogrfico realzase trazando unha lia recta
entre dous puntos sobre un mapa, marcando no eixe
horizontal da grfica o punto no que a lia corta as
curvas de nivel ou as cores hipsomtricas, anotando a
altura. No eixe vertical sinlase a altura de cada punto
do eixe horizontal e nense os puntos entre A e B.
No comentario debemos indicar o nome dos puntos
entre os que se traza a lia; o nome das unidades do relevo atravesadas pola lia e as
caractersticas mis importantes de cada unha das unidades do relevo (evolucin xeolxica,
rochedo e formas do relevo).
UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
24
VOCABULARIO
ALUVIN: o material detrtico (materiais soltos ou sedimentos) transportado e
depositado transitoria ou permanentemente por unha corrente de auga. Pode estar
composto por area, grava, arxila ou limo. Acumlase nas canles das correntes, nas
chairas inundables e nos deltas.
FOZ: Unha foz un val estreito e profundo, rodeado por paredes casi verticais,
escavado polos ros en terreos calizos. Tamn pode ser o lugar onde un curso de
auga, coma un ro, desemboca noutro corpo de auga. Un ro pode ter como foz outro
ro, un lago, unha lagoa, un mar, o ocano, etc.
LITOSFERA. (do grego lithos, pedra). a capa externa e rxida da Terra e est
formada por materiais slidos, engloba a cortiza continental, de entre 20 e 70 Km. de
espesor, e a cortiza ocenica ou parte superficial do manto consolidado, dun 10 Km.
de espesor. Presntase dividida en placas tectnicas que se desprazan lentamente
sobre a astenosfera, capa de material fludo que se atopa sobre o manto superior.
un dos tres principais grandes ambientes fsicos da Terra, ao lado da hidrosfera e da
atmosfera, que na sa relacin, en canto soportes da vida, constituen a biosfera.
MESETA: Superficie ch ou lixeiramente inclinada nunha determinada direccin,
cortada por vales e elevada sobre o nivel do mar. A sa orixe pode deberse s forzas
tectnicas ou a erosin do terreo. En Espaa, a Meseta Central ocupa a maior parte
do territorio, cunha altitude entre 600 e 700 m, o que fai que Espaa sexa o segundo
pis de Europa en altitude, despois de Suza.
PENECHAIRA: Superficie de erosin, cunha topografa plana e de escasos desniveis
a certa altitude sobre o nivel do mar. Est formada por vales antigos e erosionados. A
sa formacin corresponde ao final do ciclo erosivo coa destrucin total dos relevos.
En Espaa localzanse na zona oeste da Meseta, no zcolo paleozoico.
SOMONTANO. o nome co que se coece en Aragn s zonas de !p do monte".
Indica o punto onde nace unha montaa, as como a chaira formada ao p dun
macizo montaoso polos aluvins. Tamn pode definir a zona onde comeza a
ocupacin do chan e o asentamento dunha poboacin humana. Os ps de monte
frmanse a carn das montaas altas, xeralmente despois de que estas sufriran un
movemento tectnico, e atacadas pola erosin. Nos bordos das montaas frmanse
depsitos de materiais como arxilas, gravas, areas, etc., moi soltos.
TCTONICA DE PLACAS. unha teora cientfica que establece que a litosfera (a
porcin superior mis fra e rxida da Terra) est fragmentada nunha serie de placas
que se desprazan sobre o manto fludo (astenosfera). Esta teora tamn describe o
movemento das placas, as sas direccins e interaccins. Ao desprazarse chocan,
sepranse ou superpense, provocando a aparicin ou destrucin do relevo. Nas
zonas de contacto entre as placas poden producirse volcns e terremotos.

UNIDADE 1: O relevo. X de Espaa, IES Antn Losada
25
TEMA 1 Diversidade xeolxica e morfolxica.
D,5&%40)*+,> ; -7<(E% 1-%F&?6*)% - % &-/-.% G<(1# "H
"#"# $%&'()*+, - -.%/0)*+, 1-%/+1*)( G<(1# 8H
"#2# 3(&*-4(4- /*5%/+1*)( - 6%&'(7 4% &-/-.% 4*6-&-,)*(/ G<(1# IH
A iea silicea.
A iea calcaiia.
A iea aixilosa.
A iea volcnica.
Relevo causauo pola eiosion uifeiencial.
"#8# 9,*4(4-7 '%&6%-75&050&(*7 G<(1# "JH
! Zocolos.
! Nacizos antigos
! Coiuilleiias ue piegamento.
Coiuilleiias inteimeuias.
Coiuilleiias alpinas.
! Concas seuimentaiias ou uepiesions.
Poi afunuimento uun bloque uun zocolo.
Bepiesion piealpina.
o 9,*4(4-7 4% &-/-.% G<(1# ""H
! A Neseta Cential.
! A Submeseta Noite.
! A Submeseta Sui.
! As coiuilleiias inteiioies.
! Sistema Cential.
! 0s Nontes ue Toleuo.
! As coiuilleiias peiifiicas.
! 0s Nontes ue Leon.
! A Coiuilleiia Cantbiica.
! Sistema Ibiico.
! Seiia Noiena.
! As coiuilleiias exteiioies.
! Nacizo ualaico.
! Nontes vascos.
! Piieneo.
! Coiuilleiia Costeiio-Catalana.
! Coiuilleiias Bticas.
! As uepiesions exteiioies.
! A uepiesion uo Ebio.
! A uepiesion uo uuaualquivii.
"#:# ; /*5%&(/ -7<(=%/> )(,5?@&*)%A (5/?,5*)% - '-4*5-&&?,-% G<(1# 2JH
! A costa cantbrica.
! A costa atlntica peninsular.
! A costa mediterrnea peninsular.
! A costa balear.
! A costa canaria.
"#B# C-/-.% *,70/(& G<(1# 22H
! 0 ielevo uas illas Baleaies.
! 0 ielevo uas illas Canaiias.
K ; '(<( 5%<%F&?6*)% G<(1# 28H
K 3%)(@0/(&*% G<(1# 2IH