SPIS TRECI Wstp ............................................................................................................7 Adamiecki Karol ...........................................................................................9 Baranowski Jan Jzef ..................................................................................13 Bartmaski Tomasz Franciszek...................................................................

15 Bekker Mieczysaw Grzegorz .....................................................................17 Bem Jzef Zachariasz..................................................................................21 Boratyni (Burattini) Tytus Liwiusz .............................................................24 Brandel Konrad ...........................................................................................26 Bretsznajder Stanisaw ................................................................................27 Broniewski Witold ......................................................................................30 Brya Stefan.................................................................................................34 Brzozowski Karol........................................................................................38 Buzek Jerzy .................................................................................................40 Cegielski Hipolit .........................................................................................43 Chemicki Jzef Konrad..............................................................................47 Czerwiski Wacaw.....................................................................................49 Czochralski Jan ...........................................................................................52 Dbrowski Jerzy..........................................................................................56 Dembiski Henryk ......................................................................................59 Drzewiecki Stefan .......................................................................................62 Dziero (Dzieron) Jan..............................................................................65 Eberman Ludwik.........................................................................................66 Enigma ........................................................................................................68 Folkierski Wadysaw..................................................................................72 Ginsberg Aleksander ...................................................................................75 Groszkowski Janusz ....................................................................................77 Grzymek Jerzy ............................................................................................83 Gundlach Rudolf .........................................................................................85 Gzowski Kazimierz Stanisaw.....................................................................87 Habich Edward Jan .....................................................................................90 Huber Maksymilian Tytus...........................................................................93 Janicki Stanisaw.........................................................................................96 Jasiski Feliks .............................................................................................98 Jerzmanowski Erazm Jzef .......................................................................101 Kaliski Sylwester ......................................................................................102 Kierbed Stanisaw....................................................................................105

Kluger Wadysaw.....................................................................................108 Kochaski Adam.......................................................................................111 Kocjan Antoni ...........................................................................................114 Kociuszko Tadeusz..................................................................................117 Kowalski-Wierusz Jzef ...........................................................................121 Krglewski Adam......................................................................................124 Kucharzewski Feliks .................................................................................127 Kunicki Stanisaw .....................................................................................131 Kwiatkowski Eugeniusz............................................................................133 Lelewel Jan Pawe.....................................................................................137 Lilpop Stanisaw........................................................................................139 Lipkowski Jzef ........................................................................................143 ukasiewicz Ignacy...................................................................................145 Malinowski Ernest Adam..........................................................................148 Maachowski Wacaw ...............................................................................151 Marposzek Jzef........................................................................................153 Mkarski Ludwik ......................................................................................156 Mierzejewski Henryk ................................................................................157 Mineyko Zygmunt.....................................................................................160 Modrzejewski Rudolf (Modjeski Ralph)...................................................163 Mocicki Ignacy ........................................................................................166 Narutowicz Gabriel Jzef..........................................................................170 Ochorowicz Julian.....................................................................................174 Olszewski Karol Stanisaw........................................................................176 Olszewski Stanisaw..................................................................................179 Olszewski Stanisaw Marian .....................................................................182 Paszkpowski Wacaw................................................................................185 Patek Antoni Norbert ................................................................................187 Piotrowski Jan Dionizy .............................................................................190 Pollak Karol Franciszek ............................................................................194 Prszyski Kazimierz................................................................................196 Pszenicki Andrzej......................................................................................199 Puawski Zygmunt Rafa...........................................................................202 Romer Witold............................................................................................205 Rothert Aleksander....................................................................................207 Rudzki Konstanty......................................................................................210 RWD .........................................................................................................213 Rzeszotarski Alfons ..................................................................................217 Sendzimir Tadeusz ....................................................................................219 5

Siemienowicz Kazimierz...........................................................................223 Sokulski Franciszek ..................................................................................225 Sotan Andrzej...........................................................................................228 Staszic Stanisaw Wawrzyniec..................................................................230 Stern Abraham Jakub ................................................................................233 Stryjeski Aleksander ...............................................................................235 Szczepanik Jan ..........................................................................................237 Taski Tadeusz..........................................................................................241 Thullie Maksymilian .................................................................................245 Tyszkiewicz Stefan ...................................................................................248 Waligrski Aleksander..............................................................................251 Wasiutyski Aleksander............................................................................255 Wenda Tadeusz .........................................................................................259 Wierzejski Witold Kazimierz....................................................................262 Wilniewczyc Piotr.....................................................................................264 Witoszyski Czesaw ................................................................................267 Wolfke Mieczysaw...................................................................................269 Wolski Wacaw .........................................................................................273 Wysocki Stanisaw ....................................................................................275 Zglenicki Witold .......................................................................................277 Zieleniewski Ludwik.................................................................................280 Zwierzchowski Stanisaw..........................................................................282

WSTP Polscy twrcy techniki do sabo obecni s w naszej wiadomoci historycznej. Jest to rezultat tradycyjnego modelu nauczania i popularyzowania historii, w ktrym na plan pierwszy wysuwane s dzieje polityczne, rne formy walki zbrojnej oraz twrczo literacka. Tymczasem wspczenie, w dobie jednoczcej si Europy, na plan pierwszy wysuwa si dorobek w zakresie szeroko pojtej kultury i cywilizacji, zwaszcza cywilizacji technicznej. Poziom tej ostatniej decyduje o roli oraz znaczeniu danego pastwa i narodu we wspczesnym wiecie. Polski dorobek w zakresie techniki jest na tyle znaczcy, e stanowi wcale niebagateln cz europejskich i wiatowych dokona w tym zakresie. Wymaga jednak odpowiedniego wyeksponowania i popularyzacji w rnego rodzaju wydawnictwach. Wielu przedstawicieli polskiej techniki znajduje si w Polskim Sowniku Biograficznym (PSB), zwaszcza w ostatnich tomach, ale gin oni w wielkiej masie politykw, dziaaczy gospodarczych, spoecznych, artystw, pisarzy, duchowiestwa, wojskowych itd. Tylko i wycznie technikom i inynierom jest powicony Sownik Biograficzny Technikw Polskich (SBTP). Obejmuje on ju 11 zeszytw, w ktrych opublikowano 1655 biogramw. Obok siebie znajduj si w nim yciorysy ludzi o wybitnych osigniciach i powiedzmy rednich, np. w jednym zeszycie jest biogram Stefana Bryy, a w innym ogrodnika, ktry zaoy pierwszy sklep nasienny w Krakowie. Daleko posunitej selekcji dokonano w Sowniku Polskich Pionierw Techniki (SPPT) pod red. Bolesawa Orowskiego (Katowice 1986), znalazo si w nim 385 biogramw, z ktrych cz dotyczya osb interesujcych nie tylko z uwagi na wane osignicia techniczne. Natomiast w oglnych sownikach i encyklopediach inynierowie i technicy zajmuj marginalne miejsce. Np. w niedawno wydanej Encyklopedii historii Drugiej Rzeczypospolitej znaleli si wybitni profesorowie politechnik gwnie dlatego, e byli ministrami lub premierami. Prace przygotowawcze nad now Wielk Encyklopedi Powszechn pozwalaj ywi nadziej, e problematyka techniczna i twrcy techniki znajd w niej waciw reprezentacj. W takiej to sytuacji pojawi si pomys ukazania dotychczasowych dokona 100 najwybitniejszych polskich twrcw techniki z perspektywy przeomu tysicleci. Pomys, ktrego autorem by Jzef Piatowicz, zyska 7

poparcie Zarzdu Polskiego Towarzystwa Historii Techniki i zosta wczony w tematyk prac badawczych towarzystwa. Najwicej problemw nastrczaa selekcja nazwisk, dokonali jej przede wszystkim Bolesaw Orowski, J. Piatowicz i Zbigniew Skoczyski. Wstpny zestaw nazwisk konsultowano z Zarzdem PTHT oraz autorami biogramw z okrelonych dziedzin techniki. Kady wybr jest kontrowersyjny, zapewne inny zesp selekcyjny przedstawiby spor grup innych nazwisk, ale, jak mona sdzi, podstawowy ich zrb byby identyczny. Przy wyborze kierowano si rnymi kryteriami, decydoway jednak nie tylko osignicia krajowe, ale take wkad bohatera biogramu w rozwj techniki wiatowej czy wkad w rozwj cywilizacji technicznej w innych krajach. A zatem tom ten obrazuje w duej mierze polski wkad w rozwj techniki i przemysu na caym wiecie, w tym gwnie w Europie. Selekcj objto cao dziejw Polski, poczwszy od X wieku, ale zdecydowana wikszo prezentowanych w zbiorze osb dziaaa i tworzya w wiekach XIX i XX. Uwzgldniono tylko osoby nieyjce. Spor grup stanowi wybitni organizatorzy przemysu. Przyjto ukad alfabetyczny, z dwoma wszake wyjtkami, ktre dotycz Enigmy oraz RWD. Hasa te figuruj rwnie w kolejnoci al.fabetycznej (pod E i R), a nie wedug nazwisk ich twrcw. Byy to dokonania zbiorowe, dlatego pod tymi dwoma hasami kryj si biogramy szeciu inynierw. W sumie zatem sownik poniszy obejmuje yciorysy 100 twrcw techniki. Biogramy zblione s w swej strukturze do publikowanych w PSB i SBTP, z jedn wszake rnic. Nie starano si detalicznie odtworzy biegu ycia danego bohatera, ale wyeksponowa jego najwaniejsze osignicia techniczne, ich skal i nowatorstwo. Do minimum sprowadzono informacje dotyczce dziaalnoci spoecznej, politycznej, pracy w radach naukowych itp. Konkretna realizacja uzaleniona bya jednak od preferencji autora biogramu. Kady biogram zaopatrzono w bibliografi, ale nie kompletn, lecz podstawow skadajc si z kilku najwaniejszych pozycji. Przede wszystkim odnotowano najwaniejsze sowniki: PSB, SBTP, SPPT. Uzupeniono je monografiami dotyczcymi bohatera biogramu i najwaniejszymi artykuami. Wskazana literatura pozwala zainteresowanym na dalsze, pogbione studia.

ADAMIECKI KAROL (1866-1933) Wsptwrca, obok Fredericka W. Taylora i Henri Fayola, nauki organizacji i kierownictwa, zaoyciel i dyrektor Instytutu Naukowej Organizacji w Warszawie. Karol Adamiecki urodzi si 18 marca 1866 r. w Dbrowie Grniczej. W 1891 r. ukoczy z tytuem inyniera technologa renomowany Instytut Technologiczny w Petersburgu. Po studiach powrci do Dbrowy Grniczej i podj prac w miejscowej Hucie Bankowej, gdzie dokona pierwszych obserwacji i celowych bada niepenego wykorzystywania maszyn i urzdze produkcyjnych. Kontynuowa je, obok pracy zawodowej, od 1898 r. w Zakadach Hutniczych i Fabryce Parowozw (Zakady Hartmana) w ugasku (Ukraina) jako szef oddziau walcowni, a od 1901 r. jako dyrektor techniczny w Towarzystwie Akcyjnym Walcowni Rur i elaza w Jekaterynosawiu (Ukraina). W lutym 1903 r. wygosi w jekaterynosawskim oddziale RosyjskiegoTowarzystwa Technicznego odczyt pt. O zasadach organizacji pracy zbiorowej (a dopiero w marcu tego roku ukazaa si pionierska w tej dziedzinie praca F.W. Taylora Zarzdzanie warsztatem wytwrczym). Bya to pierwsza publiczna prezentacja prac Adamieckiego, w ktrych zastosowa metod analityczno-dowiadczaln do planowania pracy zespoowej oraz zarysowa ide harmonizacji robt w czasie jako warunku koniecznego powodzenia w pracy zbiorowej. W 1906 r. Adamiecki wrci do kraju i obj stanowisko dyrektora Zakadw Hutniczych w Ostrowcu witokrzyskim, a nastpnie w Towarzystwie Akcyjnym Zakadw Ceramicznych Korwinw pod Czstochow. W 1908 r. wygosi w Stowarzyszeniu Technikw w Warszawie poprawion wersj odczytu z Jekaterynosawia, publikujc jego tekst w Przegldzie Technicznym (1909 nr 17-20) pt. Metoda wykrelna organizowania pracy zbiorowej w walcowniach. Wkrtce potem artyku ten zosta przetumaczony na jzyk rosyjski i opublikowany w czasopimie fachowym, co umoliwio wykorzystanie metody Adamieckiego w wielu fabrykach rosyjskich, m.in. Dnieprowskie Zakady Hutnicze w Kamienskoje zastosoway j projektujc now walcowni drutu i budow wielkiego pieca. W 1911 r. Adamiecki opuci korwinowskie Zakady Ceramiczne, zrezygnowa z dalszej kariery menederskiej i otworzy wasne biuro techniczno-konsultacyjne, a jednoczenie zosta staym doradc technicznym w fabryce maszyn i wagonw Sp. Akc. Lilpop, Rau i Loewenstein. Wedug 9

projektu Adamieckiego wybudowano w 1912 r. walcowni blachy falistej w zakadach K. Rudzkiego w Misku Mazowieckim. Po wybuchu I wojny wiatowej wraz z fabryk Lilpopa ewakuowano go do Kremieczuga. Przebywa w Rosji do 1918 r., penic funkcje doradcze w kilku zakadach na poudniu kraju. Aktywnie dziaa w Kole Technikw Polakw w Jekaterynosawiu, opracowa na jego zlecenie i przesa na odbywajcy si w dniach 23-28 wrzenia 1917 r. w Moskwie Zjazd Technikw Polakw w Rosji referat pt. Podany kierunek wyksztacenia technicznego w Polsce, w ktrym zaproponowa niektre rozwizania nadal zachowujce aktualno. Uwaa, e uczelnie techniczne winny przygotowywa technikw-obywateli uwzgldniajcych aspekty spoeczne techniki, dlatego postulowa wprowadzenie do programw uczelni technicznych przedmiotw spoecznych, przestrzega przed zbyt gbok specjalizacj, kad nacisk na cise zwizki uczelni z miejscowym przemysem, eksponowa znaczenie samoksztacenia dla inyniera, proponowa wprowadzenie czego w rodzaju wspczesnego wartociowania techniki, biorcego pod uwag konsekwencje spoeczne uprzemysowienia. Po powrocie do kraju Adamiecki rozpocz od 1 padziernika 1918 r. wykady z walcownictwa i kunictwa na Wydziale Budowy Maszyn i Elektrotechniki Politechniki Warszawskiej, ktre wzbogaca o zagadnienia organizacji pracy zbiorowej. Z jego inicjatywy w 1922 r. Katedr Urzdze Zdrowotnych Domowych i Fabrycznych przeksztacono w Katedr Zasad Organizacji Pracy i Przedsibiorstw Przemysowych na Wydziale Mechanicznym, a Adamieckiego mianowano profesorem nadzwyczajnym technologii mechanicznej i walcownictwa na tej katedrze. Od momentu powrotu do kraju podejmowa dziaania majce na celu powoanie do ycia specjalnej instytucji, ktrej zadaniem miao by ustalanie, doskonalenie i propagowanie zasad naukowej organizacji pracy w yciu gospodarczym. W 1919 r. popar inicjatyw in. Piotra Drzewieckiego i wsppracowa z nim przy tworzeniu (wszed w skad zarzdu) stowarzyszenia pod nazw Liga Pracy, propagujcego i popularyzujcego hasa pracy dobrze zorganizowanej i wydajnej. A 30 listopada 1923 r. powstao z inicjatywy Adamieckiego i Zygmunta Rytla w Stowarzyszeniu Technikw Polskich w Warszawie Koo Naukowej Organizacji, ktrego prezesem zosta Adamiecki. Wkrtce tego rodzaju koa powstay w innych miastach, w kocu 1924 r. liczyy one blisko 400 czonkw, co umoliwio zorganizowanie w Warszawie 6-8 grudnia 1924 r. Pierwszego Zjazdu Polskiego Naukowej Organizacji Pracy. Prezesem powoanego wwczas Komitetu Wykonawczego Zrzesze Naukowej Organizacji Pracy w Polsce wybrano Adamieckiego. Upowaniono Komitet 10

Wykonawczy do reprezentowania Z0rzesze Naukowej Organizacji Pracy w pracach Komitetu Organizacyjnego Instytutu Naukowej Organizacji zaoonego w listopadzie 1924 r., a w jego skadzie znalaz si Adamiecki. Jego wieloletnie wysiki day rezultaty w kwietniu 1925 r., kiedy to powsta (wzorowany na czechosowackiej Akademii Pracy im. J. Masaryka) Instytut Naukowej Organizacji (INO) jako autonomiczna jednostka Muzeum Przemysu i Rolnictwa w Warszawie, a Adamiecki obj funkcj jego dyrektora i peni j do mierci. W par tygodni po mierci Adamieckiego, 1 czerwca 1933 r., INO uniezaleni si od Muzeum, kontynuujc dziaalno pod zmienion nazw, (zreszt zgodnie z wczeniejsz sugesti samego Adamieckiego) Instytutu Naukowego Organizacji i Kierownictwa. Dokadnie w rocznic zaoenia INO, w kwietniu 1926 r., ukaza si pierwszy numer jego organu prasowego Przegldu Organizacji, ktrego Adamiecki by wydawc i faktycznym redaktorem. INO pod kierunkiem Adamieckiego odnotowa szereg sukcesw: wydano kilkadziesit polskich prac i tumaczonych z jzykw obcych z dziedziny organizacji, wydawano trzy czasopisma Przegld Organizacji, Organizacja Pracy w Rolnictwie (1925-1931), Organizacja Gospodarstwa Domowego (1927-1931); zorganizowano ogem 37 wykadw z udziaem 3500 osb, w 1930 r. uruchomiono Wysze Studium Naukowej Organizacji, ksztacce organizatorw oraz propagatorw tej dziedziny. Coraz wiksze uznanie i autorytet zyskiwa Adamiecki take na forum midzynarodowym. Jego wystpienie na I Midzynarodowym Kongresie Naukowej Organizacji w Pradze w lipcu 1924 r. z referatem pt. Harmonizacja jako jedna z gwnych podstaw organizacji naukowej (std termin: harmonogram) wywaro due wraenie na uczestnikach i byo dowodem wielkiego i oryginalnego wkadu w rozwijajc si now dziedzin nauki. Wyrazem uznania dla Adamieckiego byo wybranie go przez Praski Kongres na czonka, a nastpnie wiceprezesa Staej Delegacji Midzynarodowych Kongresw Naukowej Organizacji; w 1927 r. powoano go na wiceprzewodniczcego Komitetu Redakcyjnego Biuletynu Staej Delegacji Midzynarodowych Kongresw Naukowej Organizacji. W 1925 r. wybrano Adamieckiego czonkiem Akademii Pracy im. J. Masaryka w Pradze, ktra przyznaa mu w 1928 r. dyplom uznania za teori harmonizacji. W 1926 r. zosta wiceprezesem Midzynarodowego Komitetu Naukowej Organizacji w Genewie. Na IV Midzynarodowym Kongresie Naukowej Organizacji w Paryu (czerwiec 1929 r.) wyraono uznanie dla historycznych prac prof. Karola Adamieckiego i wybrano go ponownie na wiceprezesa Midzynarodowego Komitetu Naukowej Organizacji. Potwierdzeniem 11

znaczcej pozycji Adamieckiego w midzynarodowym ruchu naukowej organizacji oraz powszechnego uznawania go za jednego z twrcw tej dziedziny byo nadanie mu - jako drugiemu po H. Le Chatelierze (1929) w 1932 r. najwyszego odznaczenia Plaque dOr za prace jego od lat 30 na polu naukowej organizacji i za wybitne zasugi, przede wszystkim za opracowanie metody harmonizacji, bdcej obecnie wraz z metod Taylora podstaw nauki organizacji. Odznaczenie to miao by wrczone w lipcu 1932 r. na V Midzynarodowym Kongresie Naukowej Organizacji w Amsterdamie, ale ze wzgldu na zy stan zdrowia Adamieckiego odebra je tam w jego imieniu Piotr Drzewiecki. W swoich publikacjach Adamiecki zarysowa wasn, nowatorsk koncepcj naukowej organizacji pracy. Najwikszym jego wkadem do nauki organizacji bya teoria harmonizacji, ktrej skadowymi czciami s: wykrelna metoda organizacji pracy zbiorowej i sformuowane na jej podstawie prawo harmonii doboru, harmonii dziaania i harmonii duchowej. Metoda harmonizacji rozpowszechnia si w praktyce po 1924 r., zaczto j stosowa z powodzeniem w polskim grnictwie, zakadach tekstylnych, rolnictwie, kolejnictwie i biurach pastwowych. Adamiecki sformuowa prawo wzrastajcej produkcji lub optymalnej produkcji, by jednym z pierwszych badaczy, ktry w kosztach wasnych produkcji wyodrbni koszt czasu; jako pierwszy analizowa proces produkcji biorc pod uwag wszystkie jego czynniki we wzajemnym oddziaywaniu, a wic technik, ekonomi i organizacj; wczy do praw i zasad nauki organizacji jako naczeln zasad kadego zorganizowanego i skutecznego dziaania tzw. cykl organizacyjny (okrelenie celu dziaania, przygotowanie rodkw, wykonanie i kontrola) sformuowany przez H. Le Chateliera; wprowadzi do naukowej organizacji prawo inercji przyzwyczaje i prawo przekory. Karol Adamiecki zmar 16 maja 1933 r. w Warszawie.
PSB (Drzewiecki P.); SBTP (Piatowicz J.); SPPT (Orowski B.); lski sownik biograficzny, Katowice (abuz M.); Czech A.: Karol Adamiecki sylwetka organizatora, Katowice 1980; Heidrich Z.: Karol Adamiecki. ycie i dzieo, Warszawa 1985; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Jzef Piatowicz

12

BARANOWSKI JAN JZEF (1805-1888) Wynalazca automatycznego systemu sygnalizacji kolejowej, dziaacz finansowy. Urodzony 7 wrzenia 1805 w miowiczach, powiat ihumeski na Miszczynie. Ksztaci si w konwikcie szlacheckim ojcw misjonarzy w miowiczach, w oddziale matematyczno-fizycznym publicznego gimnazjum klasycznego w Misku Litewskim, a w latach 1821-25 studiowa na Uniwersytecie Wileskim, pocztkowo fizyk i medycyn, ostatecznie prawo, uzyskujc w tej dziedzinie stopie kandydata nauk. Od 1828 r. pracowa w biurze korespondencji zagranicznej Banku Polskiego w Warszawie. Wzi udzia ochotniczo w powstaniu listopadowym, najpierw w tzw. korpusie gidw, nastpnie w 5 puku uanw. Uczestniczy w wielu bitwach; przekroczy granic austriack z korpusem generaa Girolamo Ramorino. Od 1832 r. przebywa na emigracji we Francji, pocztkowo na prowincji (Gray, Lyon, Chlons-sur Sane), pracujc w bankach i domach handlowych, a od 1837 r. w Paryu jako ksigowy i kasjer banku Jelski, Dussard et Compagnie. Po zlikwidowaniu tej instytucji, zosta w latach 1843-48 zatrudniony jako inspektor rachuby towarzystwa kolejowego Pary-Rouen-Hawr. Zorganizowa tam system tzw. podwjnej buchalterii, przyjty nastpnie przez wszystkie towarzystwa kolejowe we Francji. Jednoczenie, od 1842 r. zajmowa si Baranowski prac nad wynalazkami urzdze mechanicznych sucych rachunkowoci i kontroli. Powici si tej dziaalnoci cakowicie od 1848 r., kiedy dobrowolnie zrezygnowa ze stanowiska w towarzystwie kolejowym. W 1849 r. na wystawie krajowej w Paryu uzyska medal francuskiego Towarzystwa Zachty do Wynalazczoci za maszyn do kontroli rachunkw oraz medal ministra robt publicznych za kasownik biletw kolejowych. W 1851 r. na wystawie powszechnej w Londynie zosta nagrodzony medalem za pomysow maszyn do druku i kontroli biletw kolejowych (w tempie 5 tys./godzin). Wystawia tam rwnie maszyn obliczajc na bieco, nadajc si do wszelkich operacji, urzdzenie do mechanicznego liczenia gosw oraz gazomierz. W 1857 r. wynalaz automatyczny, mechaniczny system sygnalizacji kolejowej, uruchamiany przez jadcy pocig (mona go uzna za zacztki systemu blokowego, zapobiegajcego obecnoci dwch pocigw na okrelonym odcinku toru), w tym samym roku wyprbowany na linii Pary13

Rouen. Urzdzenie uznano za zadowalajce, ale zbyt kosztowne. Nieco tasz, zmodyfikowan jego wersj zainstalowano w listopadzie 1857 r. na linii Pary-St. Germain w pobliu stacji Nanterre. Prby trway przez kilka miesicy i wypady nader pomylnie, podobnie jak i nastpne z udoskonalon jeszcze bardziej wersj na linii Pary-Strasburg w pobliu stacji Chelles, gdzie pocigi rozwijay znaczn prdko (80 km/h). Spowodowao to zastosowanie systemu Baranowskiego na linii kolejowej Turyn-Genua (1858) oraz zainstalowanie kilkunastu jego urzdze na kolei ParyBruksela. Wyprbowywano go te w Anglii na odcinku HackneyKingsland. Ostatecznie jednak system Baranowskiego si nie przyj, zdaniem wynalazcy by sabotowany przez personel kolejowy niskiego szczebla obawiajcy si utraty pracy; zapewne jednak praktyczniejszy okaza si system blokowy stosowany szeroko od 1859 r. System Baranowskiego nie wzbudzi te wikszego zainteresowania na londyskiej wystawie powszechnej w 1862 r. Zblione rozwizania, moe oparte na pomyle Baranowskiego, w ktrym przejazd pocigu powodowa podniesienie na jaki czas ostrzegawczej tarczy, stosowano lokalnie na rozmaitych kolejach, m.in. warszawsko-wiedeskiej, jeszcze w okresie midzywojennym. Dziaalno Baranowskiego nie ograniczaa si do techniki. Kiedy Francja zostaa zmuszona do zapacenia Niemcom ogromnej kontrybucji, opracowa projekt zorganizowania poyczki pastwowej, ktry 11 marca 1871 r. zgosi ministrowi finansw. Zdaniem Baranowskiego skorzystano z jego pomysu, wprowadzajc jedynie drobn modyfikacj. Poniewa operacja zakoczya si sukcesem, domaga si od wadz francuskich gratyfikacji. Spotka si jednak z odmow. Nie sposb rozstrzygn czy istotnie zosta pokrzywdzony, jak uwaa, czy te skorzystano z innego, bardzo podobnego projektu. W kadym razie rozgoryczony na Francj Baranowski przenis si w 1872 r. do Londynu, gdzie obj skromnie patne stanowisko sekretarza miejscowego Towarzystwa Literackiego Przyjaci Polski. Majc sporo czasu powici si opracowywaniu sownikw. W 1879 r. opublikowa Vade-mecum de la langue franaise przyjte bardzo przychylnie w Anglii i we Francji; na amach warszawskiego czasopisma Kosy rekomendowa je Jzef Ignacy Kraszewski. W 1880 r. wyda The Students Anglo-Polish Grammar, przeznaczon dla Anglosasw pragncych nauczy si jzyka polskiego, a w 1884 r. Anglo-Polish Lexicon, podobno pierwszy dobry, nowoczesny sownik angielsko-polski (w trakcie opracowywania go wielokrotnie konsultowa si korespondencyjnie z Kraszewskim). Wiadomo te, e w 1887 r. reklamowa w Anglii projekt siowni pywowej opracowany 14

przez wszechstronnego polskiego wynalazc dziaajcego w Rosji, Aleksandra Ostrzeniewskiego. Czy byy to zabiegi epizodyczne czy te szerzej dziaa na tym polu, nie wiadomo. Pod koniec ycia zadba Baranowski o udokumentowanie swych osigni, publikujc swj yciorys w jzykach francuskim i angielskim oraz list swych wynalazkw w jzyku francuskim. Zabiega te, by wiedziano o nich w kraju. Przesa te publikacje wraz z innymi papierami osobistymi do lwowskiego Ossolineum; yciorys Baranowskiego wraz z portretem ukaza si na amach Kosw. Baranowski zmar w Londynie 10 marca 1888 r.
PSB (Koczorowski S. P.); SPPT (Orowski B.); Baranowski J. J.: Inventions mcanique et travaux littraires de ..., Pary 1886; Kosy 1880, nr 893; Kraj 1888, nr 14; Kurier Warszawski 1888, nr 109; Nowa Reforma 1888, nr 93; Orowski B.: Brytyjskie patenty Polakw w okresie Wielkiej Emigracji (1832-1870), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1989, nr 3 s. 523-548; Ossolineum: rkps 3115, 6204; Biblioteka PAN w Krniku: rkps 2524. Bolesaw Orowski

BARTMASKI TOMASZ FRANCISZEK (1797-1880) Inynier ldowy i wodny, powstaniec, emigrant polityczny, podrnik. Urodzi si 17 grudnia 1797 r. w Warszawie, pocztkowe nauki pobiera w szkoach pijarskich, w 1812 r. wstpi do 4 Legii Nadwilaskiej. Po ukoczeniu korpusu kadetw, by od 1817 r. oficerem artylerii w armii Krlestwa Kongresowego. Wzi udzia w powstaniu listopadowym; kampani 1831 r. rozpocz jako porucznik 2 kompanii artylerii pieszej, w marcu tego roku awansowa na kapitana, ukoczy za jako podpukownik odznaczony Zotym Krzyem Virtuti Militari. Po upadku powstania uda si na emigracj do Francji. Ju w 1832 r., jako jeden z pierwszych polskich emigrantw polistopadowych, wstpi do francuskiego rzdowego Korpusu Drg i Mostw. Pracowa jako konduktor drg i mostw, pocztkowo m.in. przy projektowaniu kanau spawnego Nivernais i systemu zasilajcego go wod ze rde rzeki Yonne, nastpnie przy budowie drg strategicznych i mostw w Wandei, Bretanii oraz departamencie Maine-et-Loire. W tym czasie zda egzamin publiczny na stopie inyniera, uzyskujc 2 lokat wrd 50 kandydatw.

15

Zapewne brak moliwoci objcia stanowisko inynierskiego w Korpusie Drg i Mostw, czego przepisy zabraniay obcokrajowcom, skoni Bartmaskiego do bardzo niepopularnej wrd uczestnikw emigracji polistopadowej decyzji udania si do kolonizowanego wwczas przez Francj Algieru, gdzie w latach 1836-42 pracowa jako oficer francuskich wojsk inynieryjnych przy budowie portu Algier. W tym okresie opracowa w wolnych chwilach projekt mostu wiszcego przez Wis dla Warszawy (czciowo zachowany w Bibliotece Polskiej w Paryu), ktry bezskutecznie usiowa w latach 1841-42 przesa, m.in. za porednictwem ks. Adama Czartoryskiego (korespondencja na ten temat zachowaa si w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie), do realizacji w kraju. Nie wykluczone, e prbowa tym sposobem zyska sposobno honorowego powrotu do Polski. W 1842 r. zosta Bartmaski wydelegowany do Egiptu, gdzie wsppracowa z francuskim pukownikiem Gallice przy projektowaniu fortyfikacji Aleksandrii, zaprojektowa luz kanaow, uczestniczy w trasowaniu planowanej linii kolejowej Kair-Suez. Dokona te inspekcji Przesmyku Sueskiego, badajc moliwoci przekopania tamtdy kanau eglownego w celu poczenia Morza rdziemnego z Czerwonym. Ocenia sceptycznie wyniki dotychczasowych pomiarw, wskazujcych na rnic poziomu oby tych mrz. Przy okazji tych bada oglda lady staroytnego Kanau Faraonw, czcego Nil z Morzem Czerwonym. Nastpnie wzi udzia w trwajcej 8 miesicy francuskiej wyprawie naukowej w gb Afryki, poszukujcej rde Nilu, ktra przemierzya Grny Egipt, Nubi i Etiopi, docierajc do Gondokoru (4o42 pnocnej szerokoci geograficznej). Pozostawi rkopisy Podr do Gr Ksiycowych i rde Nilu oraz Pogld na Egipt, ktre nie dochoway si do naszych czasw. Zwiedzi potem Syri, Palestyn i Arabi, podrujc karawanami. Mia podobno propozycj pracy przy budowie kolei w Indiach, najprawdopodobniej jednak nie dotar do nich. W listopadzie 1844 r. wyruszy statkiem ze Stambuu do Francji, tracc u brzegw Malty bagae z cennymi zbiorami ze Wschodu oraz dziennik, ktry prowadzi od 1831 r. Zwiedzi po drodze Neapol wraz z Pompej i Herkulanum oraz port wojenny, arsena i stocznie w Tulonie, koczc podr w Marsylii, gdzie musia odby 20-dniow kwarantann obowizujc przybyszy ze Wschodu. We Francji przez kilka miesicy pracowa przy budowie kolei Pary-Lyon-Morze rdziemne, kierujc wykonaniem tunelu dugoci 7860 m w pobliu Marsylii. Ale ju w lipcu 1845 r. uda si statkiem z Marsylii do Hiszpanii, przez Barcelon do Walencji, a stamtd do Madrytu. Pracowa tam pocztkowo przy budowie linii kole16

jowej Madryt-Aranjuez, potem wybudowa gazowni w Madrycie, rozebran pod koniec lat 1960-tych. Nastpnie, zatrudniony przez granda J. M. de Collado, urzdza w jego dobrach La Laguna w pobliu Baezy w Andaluzji wielk plantacj 100 tysicy drzew oliwnych, doprowadzajc do niej wod kanaem z gr Sierra Nevada i wyposaajc w tocznie oliwy o napdzie wodnym; przy okazji sta si w Andaluzji pionierem stosowania pras elaznych do wyciskania oliwy z oliwek. Podczas pobytu w Hiszpanii opublikowa w 1848 r. w Baezie ksik Manual de economia domstica rural y de curiosidades artsticas..., ktrej polski przekad ukaza si w 1856 r. w Warszawie pt. Ekonomia domowa, czyli przepisy tyczce si gospodarstwa wiejskiego i domowego, z dodatkiem objanie osobliwoci artystycznych. Byo to interesujce kompendium wiedzy praktycznej w bardzo szerokim zakresie, od technologii uytkowej po higien i diet. W maju 1848 r. opuci Bartmaski Hiszpani (moe w zwizku z wydarzeniami Wiosny Ludw) i po zwiedzeniu Woch, Grecji i Szwajcarii przyby w padzierniku tego roku do Lwowa. Od 1851 r. przebywa w Warszawie, gdzie wsppracowa z miesicznikiem Biblioteka Warszawska, drukujc w 1852 r. na jego amach obszerne opisy swych podry (Wspomnienia z Hiszpanii z r. 1848 (wyjtek z podry); Komunikacje na Wschodzie). Z czasem przenis si do Galicji. Zmar 25 marca 1880 w Tadaniach, w powiecie zoczowskim.
PSB (Koczorowski S. P.); SPPT (Orowski B.); Biblioteka Warszawska, 1852, t. I, s. 405-418, t. II, s. 287-310; Biblioteka Polska w Paryu: rkps 207/4, 414/II; Biblioteka Czartoryskich: rkps Ew. 1546. Bolesaw Orowski

BEKKER MIECZYSAW GRZEGORZ (1905-1989) Wsptwrca i wybitny specjalista dziedziny nauki zwanej mechanik ukadu pojazd teren, wsptwrca pojazdu ksiycowego. Mieczysaw Bekker urodzi si 25 maja 1905 r. w Strzyowie pod Horodem (obecnie woj. lubelskie). By synem Mariana, pracownika miejscowej cukrowni, i Albiny Matyldy Bretmajder. Pocztkowo ksztaci si w domu. W 1917 r. rozpocz nauk w drugiej klasie Koniskiej Szkoy Handlowej. W czerwcu 1924 r. otrzyma wiadectwo dojrzaoci w tyme 17

gimnazjum. W 1929 r. ukoczy studia na Politechnice Warszawskiej, uzyskujc dyplom inyniera-mechanika. Podczas studiw odby wiele praktyk, jedn z nich w Billancourt pod Paryem w zakadach Renault, ktre by moe ukierunkoway zainteresowania zawodowe, tego wielkiego uczonego. Lata 1929-31 spdzi w Szkole Podchorych Saperw w Modlinie, zdajc egzamin dyplomowy z trzema sawnymi pniej twrcami samolotu RWD: Stanisawem Rogalskim, Stanisawem Wigur i Jerzym Drzewieckim. Nastpnie rozpocz prace w Biurze Bada Technicznych Broni Pancernej, gdzie pracowa nieprzerwanie do 1939 r. Konstruowa pojazdy koowe i gsienicowe, prowadzi badania laboratoryjne i terenowe ruchliwoci pojazdw po bezdroach. W latach 1936-38 pracowa take w Dowdztwie Broni Pancernej. Rwnoczenie (1936-39) prowadzi wykady o pojazdach specjalnych na Studium Wojskowym Politechniki Warszawskiej, gdzie stworzy Laboratorium Pojazdw Specjalnych. Od 1937 r. do 1939 r. wykada przedmiot czci maszyn w Szkole Inynierii Wojskowej w Warszawie. Pracowa take dla Ministerstwa Spraw Wojskowych, zajmujc si pojazdami motorowymi. Do najwikszych osigni Bekkera w okresie midzywojennym naley zaliczy skonstruowanie wielu nowatorskich modeli czogw, cignikw rolniczych oraz pojazdw terenowych. Ponadto opatentowa kilka innowacyjnych rozwiza konstrukcyjnych takich jak wielosilnikowy napd czogu czy smarowane sworznie gsienic pojazdw. Jednak adne z tych rozwiza nie zostao w tym czasie wykorzystane. Ju w tym okresie jako jeden z pierwszych zwrci uwag na to, e w pracach powieconych pojazdom terenowym przewaa podejcie empiryczne, problematyka bada wasnoci gruntw nie jest usystematyzowana i brak jest modeli matematycznych ukadu pojazd - teren. Stwierdzi, e niezalenie od znacznego rozwoju samochodowych pojazdw terenowych, wzajemne relacje pomidzy gruntem, a koem i gsienic nie s wystarczajco rozpoznane. Istniaa wiec potrzeba podjcia takich prac. W przyszoci okazao si, e wanie Bekker by jednym z niewielu naukowcw, ktry mg podj si takiego zadania. Po wybuchu II wojny wiatowej dotar do Francji. Tam wstpi do armii polskiej, a w 1940 r. rozpocz wspprac z francuskim Ministerstwem Uzbrojenia w Paryu, gdzie by asystentem szefa Wydziau Czogw. Po upadku Francji przebywa przez prawie dwa lata w Marsylii , skd w 1942 r., bezcennego w czasie wojny fachowca, cign do siebie rzd Kanady. W latach 1942-43 pracowa w Sekcji Czogw kanadyjskiego Ministerstwa Zaopatrzenia, zajmujc si rwnie problemami pojazdw wojskowych. W 1943 r. wstpi do armii kanadyjskiej , w ktrej suy przez 15 18

lat i doszed do rangi podpukownika. W latach 1943-56 jako oficer armii kanadyjskiej pracowa w Departamencie Obrony Narodowej w Ottawie. W tym okresie przez okoo sze lat okresowo przebywa w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. W latach 1942-50 kierowa badaniami ruchliwoci kanadyjskich pojazdw wojskowych. W okresie od 1950 r. do 1952 r. pracowa na Politechnice im. Stevensa w Hoboken, New Jersey (Nowy Jork), gdzie zaoy laboratorium, prowadzi wykady z Locomotion Mechanics oraz kontynuowa prace rozpoczte jeszcze w Polsce i Kanadzie. Pracowa nad rozwojem i projektowaniem nowych pojazdw do poruszania si poza drogami utwardzonymi. Nastpnie przenis si na Uniwersytet Michigan w Ann Arbor. Lata 1952-54 to okres pracy na Uniwersytecie Johna Hopkinsa w Waszyngtonie. Bekker by odpowiedzialny za stworzenie laboratorium badawczego. Wanie tu zostay opracowane metody rozwizywania problemw mechaniki gruntw ze szczeglnym uwzgldnieniem poruszania si pojazdw w terenie. W 1954 r. rozpocz prac dla armii amerykaskiej, ktr kontynuowa do 1960 r. W midzyczasie w 1956 r. wystpi z armii kanadyjskiej i wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, gdzie stworzono mu wiksze pole do prowadzenia teoretycznych i praktycznych bada. Swoj prac w nowym kraju rozpocz od pozycji dyrektora technicznego Laboratorium Lokomocji Ldowej, aby w 1958 r. zosta jego szefem. Bekker by odpowiedzialny za organizacj i planowanie prac badawczych. Prowadzi wykady z Mechaniki Lokomocji Ldowej na Uniwersytecie w Michigan. Ponadto prowadzi seminaria z Lokomocji Ldowej w wielu uczelniach amerykaskich, a w tym: Massachusetts Institute of Technology, Michigan State University, Purdue University, Syracuse University, Rensselear Polytechnic Institute, Illinois Institute of Technology. Tworzc kolejne laboratoria badawcze, nadzorujc badania zwizane gwnie z problematyk ukadu pojazd - teren, konstruujc ogumienie i elementy gsienic do pojazdw specjalnych, Bekker gromadzi dowiadczenia, ktre systematyzowa miedzy innymi w dziesitkach wykadw na wielu uczelniach oraz artykuw w czasopismach. Wanie w 1958 r. w oparciu o notatki z wykadw wyda pierwsze ze swoich fundamentalnych dzie, dziki ktrym okrelany jest ojcem Terramechaniki nauki o ukadzie pojazd - teren. Wydana przez Uniwersytet w Michigan Teoria lokomocji ldowej bya usystematyzowaniem prac z okresu 1943-46. Celem byo zaprezentowanie przegldu teorii poruszania si po odksztacalnym, bardzo rnorodnym podou. Bekker wykorzysta swoj znajomo mechaniki gruntu, znan dotychczas w budownictwie, do wyjanienia zja19

wisk zachodzcych w ukadzie pojazd - teren. Zmodyfikowane teorie znalazy zastosowanie przy wyjanieniu zjawisk zachodzcych w gruncie pod opon czy elementem gsienicy. Druga ksika zatytuowana Lokomocja po bezdroach, wydana w 1960 r., jest kontynuacj poprzedniej, wynikajc z naturalnej potrzeby jej uzupenienia i uaktualnienia. W 1961 r., podczas zorganizowanej midzy innymi przez Bekkera w Turynie Pierwszej Midzynarodowej Konferencji Mechaniki Pojazd Teren, utworzono tam Midzynarodowe Towarzystwo Mechaniki Ukadu Pojazd - Teren (ISTVS). Znaczny w tym udzia mia Bekker, do dzisiaj uznawany za ojca chrzestnego tej organizacji naukowej. Przez wiele lat tworzy podwaliny pod t dziedzin wiedzy. Miejscem ostatnich dziesiciu lat pracy zawodowej Bekkera (1960-70) byo laboratorium badawcze General Motors Corporation AC w Santa Barbara w Kalifornii. Tu prowadzi dalej swoje prace nad pojazdami ldowymi i ksiycowymi. Wynikiem dziesicioletnich bada i prac konstrukcyjnych byo stworzenie pojazdu ksiycowego - niewtpliwie najbardziej spektakularnego sukcesu Bekkera. To dziki jego teoriom i obliczeniom General Motors, przy bardzo silnej konkurencji, wygra kontrakt NASA na opracowanie i zbudowanie pojazdu ksiycowego dla programu Apollo. Pojazd ksiycowy LVR (Lunar Roving Vehicle) zosta stworzony przez zesp ludzi, ktrym kierowa Bekker. On sam mia za zadanie ocen caego systemu pojazdu z punktu widzenia lokomocji. Osobicie opracowa konstrukcj specjalnych aurowych opon oraz elastycznej ramy pojazdu. Trzy takie pojazdy znalazy si na Ksiycu, wyniesione na Srebrny Glob przez ldowniki Apollo 15 (1971) oraz Apollo 16 i 17. Wszystkie speniy swoje zadanie. Bekker zrealizowa yciowe marzenie; powiedzia, e praca jego caego ycia nie posza na marne. Moe to tylko zbieg okolicznoci, ale w domu Bekkera w Santa Barbara na cianie od zawsze wisiaa reprodukcja z ksiki Jerzego uawskiego Na srebrnym globie, przedstawiajca wizj pojazdu ksiycowego. Po sukcesie pojazdw ksiycowych powstay take bardzo interesujce modele przygotowywane do lotu na Marsa. Wanie pod koniec prowadzenia prac nad pojazdem ksiycowym, w 1969 r. pojawia si trzecia cze monografii obejmujcej praktycznie wszystkie problemy zwizane z zagadnieniami pojazd - grunt. Ksika ta, zatytuowana Wprowadzenie do systemu pojazd teren, zawiera m.in. rezultaty bada nad pojazdem ksiycowym. Po przejciu na emerytur M. Bekker nadal intensywnie pracowa. Jako znakomity w swojej dziedzinie fachowiec pracowa jako konsultant w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Europie. By doradc amerykaskiej 20

i kanadyjskiej armii. Pozostawi po sobie bogaty dorobek naukowy. Okoo 14 znaczcych patentw zgoszonych w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Kanadzie, a dotyczcych konstrukcji gsienic, opon pojazdw terenowych oraz specjalnych ram nadwoziowych. By autorem stosowanej powszechnie do dzisiaj metody okrelania waciwoci gruntu za pomoc specjalnego przyrzdu zwanego Bevameterem (Bekker value meter). Opublikowa okoo 200 artykuw w midzynarodowej literaturze technicznej, powiconej gwnie problemom mobilnoci specjalnych pojazdw terenowych. Dziaalno Bekkera zostaa uhonorowana wieloma midzynarodowymi nagrodami i wyrnieniami. W 1962 r. Politechnika w Monachium ofiarowaa mu doktorat honoris causa. W kocu maja 1975 r. Uniwersytet Carleton w Ottawie (Kanada) nada mu doktorat inynierii honoris causa w uznaniu jego wybitnego wkadu w inynieri transportu. Take Uniwersytet w Bolonii (Wochy) w ramach obchodw 900-lecia swego istnienia przyzna Bekkerowi doktorat honoris causa. Profesor odznaczony zosta te zotym medalem Kolumba, przyznawanym wybitnym ludziom przez miasto Genu (Wochy). Szwedzka Krlewska Akademia Wojskowa uhonorowaa go specjalnym wyrnieniem za dziaalno naukow. By czonkiem stowarzysze zawodowych: SAE, American Association for the Advancement of Science, International Society for TerrainVehicle Systems oraz Presidents Science Advisory Committee. By take konsultantem The National Academy of Sciences. Otrzyma tytu Honorowego Obywatela miasta Konina, w ktrym spdzi wiele lat swojego ycia. Zmar 8 stycznia 1989 r. w Santa Barbara w Kalifornii.
SBTP (Selenta A.). Andrzej Selenta

BEM JZEF ZACHARIASZ (1794-1850) Inynier wojskowy, artylerzysta, nowator techniczny, strateg, powstaniec, emigracyjny dziaacz niepodlegociowy, genera, wdz powstaczej armii wgierskiej. Urodzi si 14 marca 1794 r. w Tarnowie, by synem prawnika, nobilitowanego mieszczanina. Pocztki wyksztacenia odebra w Krakowie. 21

W 1809 r. wstpi do armii Ksistwa Warszawskiego i zosta skierowany do Elementarnej Szkoy Artylerii i Inynierw w Warszawie, gdzie nastpnie ukoczy w latach 1810-11 ekskluzywn Szko Aplikacyjn Artylerii i Inynierw. Od 1811 r. by porucznikiem artylerii konnej. Uczestniczy w kampanii 1812 r., najpierw w korpusie Davouta, potem w korpusie Macdonalda, a w 1813 r. w dugotrwaej obronie Gdaska. Po kapitulacji tej twierdzy przebywa u ojca na wsi, na Kielecczynie. W 1815 r. powrci do suby wojskowej. Przez duszy czas by adiutantem generaa P. Bontempsa, dyrektora materiaw artylerii i arsenaw, z ktrego inicjatywy podj w 1818 r. dowiadczenia nad uytecznoci rakiet bojowych (rac kongrewskich) z zamiarem ich doskonalenia. W wyniku eksplozji kota z mieszanin wybuchow w kwietniu 1819 r. omal nie utraci wzroku i mia trwale oszpecon twarz. Nadal kontynuowa te eksperymenty. W maju tego roku sporzdzi dla wielkiego ksicia Konstantego o nich raport w jzyku francuskim (Uwagi o rakietach zapalajcych), powielony nastpnie metod litograficzn (w 1820 r. ukaza si drukiem w Weimarze jego przekad niemiecki). W 1819 r. Bem zosta awansowany do stopnia kapitana. W latach 1819-22 wykada artyleri i nauki fortyfikacyjne w Zimowej Szkole Artylerii. Od 1822 r. mia kopoty z wadzami wojskowymi, na co zoyo si kilka przyczyn: przynaleno do tajnego wolnomularstwa narodowego, pojedynek i zaniedbania w rozliczeniach finansowych. Przez pewien czas wiziony i dwukrotnie przenoszony na reform, ostatecznie zosta zdymisjonowany na pocztku 1826 r. Wyjecha wwczas do Galicji, gdzie administrowa dobrami Potockich w Brodach, zajmujc si ich uprzemysawianiem, budowa i remontowa cukrownie i gorzelnie, prowadzi te inne prace budowlane. Kierowa rwnie w tym czasie bezinteresownie przebudow gmachu Ossolineum we Lwowie. Zainteresowa si w wwczas zagadnieniami konstrukcji i stosowania silnikw parowych; w wyniku tych studiw opublikowa we Lwowie podrcznik ich budowy i obsugi O machinach parowych (1829). Po wybuchu powstania listopadowego powrci do Warszawy dopiero w marcu 1831 r. i otrzyma stopie majora i dowdztwo 4 baterii artylerii lekkokonnej. Przyjty bez entuzjazmu przez kolegw i podwadnych, zdoby ich szacunek brawurow odwag i wybornym kunsztem wojennym, odznaczajc si w bitwie pod Iganiami i osaniajc odwrt polskiej armii pod Ostrok. Awansowa kolejno na stopnie pukownika i generaa brygady, przez pewien czas dowodzi ca artyleri suby czynnej, do koca by przeciwnikiem kapitulacji. Po internowaniu w Prusach, przebywa na emigracji we Francji. By jednym z czoowych przywdcw Wielkiej Emigra22

cji, rzecznikiem utworzenia na obczynie staej polskiej siy zbrojnej; w 1833 r. prbowa zorganizowa legion polski w Portugalii. By wsptwrc i prezesem Towarzystwa Politechnicznego Polskiego w Paryu (1835-36), uatwiajcego rodakom zdobycie wyksztacenia technicznego i znalezienie pracy; dugofalowym celem tej organizacji byo przeniesienie w przyszoci do odrodzonej ojczyzny zdobyczy nowoczesnej nauki i cywilizacji technicznej. Sam pogbia wwczas wiedz w paryskiej cole des Ponts et Chausses. Odegra znaczc rol podczas wydarze Wiosny Ludw. W 1848 r. uda si do Lwowa z zamiarem wzniecenia powstania w Galicji, w padzierniku tego roku kierowa obron rewolucyjnego Wiednia, od grudnia 1848 r. do marca 1849 r. dowodzi powstacz armi wgiersk w Siedmiogrodzie prowadzc byskotliw, pen brawurowych zwycistw kampani. Odnosi nastpnie sukcesy w Banacie, na Wooszczynie i Bukowinie, walczy potem ponownie w Siedmiogrodzie przeciw przewaajcym siom rosyjsko-austriackim. Mianowany przez Kossutha naczelnym wodzem, przegra decydujc bitw po Temeszwarem 9 sierpnia 1849 r. Przekroczywszy nastpnie Dunaj, pocztkowo internowany, przeszed na mahometanizm i jako Murad Pasza wstpi do wojska tureckiego otrzymujc rang feldmarszaka. Liczc na konflikt turecko-rosyjski opracowywa projekty reorganizacji i modernizacji armii sutaskiej. W wyniku zabiegw rosyjskich i austriackich zosta jednak odsunity od istotnych funkcji i odkomenderowany na honorowe zesanie do Aleppo w Syrii. Przebywa tam od lutego 1850 r. Niezraony, nadal opracowywa i przesya do Stambuu memoriay dotyczce spraw wojskowych. Postanowi zorganizowa w rejonie Aleppo, zasobnym w zoa rud elaza oraz saletry, wielki orodek przemysu zbrojeniowego i arsena. Od czerwca 1850 r. przystpi do realizacji tego przedsiwzicia na koszt wasny. Uruchomi saletrzarni, przerabiajc miejscow saletr na pfabrykat prochu strzelniczego. Prbki swych wyrobw przesa do Stambuu, obiecujc obnienie kosztw produkcji. Uzyskane rezultaty zostay wysoko ocenione przez wadze tureckie, ktre wyasygnoway 50 tys. piastrw na rozbudow wytwrni i umoliwiy zatrudnienie w niej przez Bema kilku polskich oficerw poturczecw. Dysponujc wykwalifikowanymi pomocnikami prowadzi te Bem jakie dowiadczenia majce na celu doskonalenie broni. Mia rwnie wwczas proponowa wykorzystanie wielbdw jako siy pocigowej artylerii. Snu te szersze pomysy, wybiegajce poza sfer czysto wojskow. Wedle wiadectw opracowywa w Aleppo modele maszyn, zamyla te przeprowadzenie odpowiednich studiw i pomiarw, a nastpnie re23

gulacji Tygrysu i Eufratu, zdajc sobie spraw z gospodarczego i strategicznego znaczenia jakie przyniosoby uspawnienie tych rzek na caej ich dugoci. Wszystkie te plany udaremnia przedwczesna mier Bema, ktry w kocu listopada tego roku zapad na febr i zmar w Aleppo 10 grudnia 1850 r.
PSB (Tokarz W.); SPPT (Orowski B.); Bieliski S.: Polacy w Turcji po upadku Rewolucji Wegierskiej w roku 1849, Pozna 1852; Chudzikowska J.: Genera Bem, Warszawa 1990; Harbut J. S.: Genera Bem w Turcji, Warszawa 1929; Kozowski E.: Genera Jzef Bem 1794-1850, Warszawa 1970; Lewak A.: Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831-1878), Warszawa 1935; Rucki J.: Bem w Siedmiogrodzie i Banacie, Lww 1862; Biblioteka Krnicka PAN: rkps 2438. Bolesaw Orowski

BORATYNI (BURATTINI) TYTUS LIWIUSZ (1617-1681) Prekursor awiacji, architekt, konstruktor metrolog, mincerz i dyplomata. Niezwykle barwn postaci by Tytus Liwiusz Boratyni, Woch z urodzenia (8 marca 1617 r. w Agordo), Polak z wyboru. Wyksztaci si na uniwersytetach woskich. W latach 1637-41 przeprowadzi pomiary triangulacyjne w Egipcie i opracowa map tego kraju, zajmujc si take archeologi staroytnych zabytkw. W 1641 r. nauczy si sztuki mincerskiej w Wiedniu. Jesieni tego roku zamieszka w Krakowie, gdzie zbudowa czu wag hydrostatyczn do okrelania procentowego skadu stopw metali. Od 1646 r. mieszka w Warszawie, gdzie szlifowa soczewki (m.in. do wielkiego teleskopu Jana Heweliusza), konstruowa mikroskopy i teleskopy, dokonywa obserwacji astronomicznych (m.in. w 1665 r. zaobserwowa plamy na Wenus) i urzdzi w 1664 r. obserwatorium astronomiczne w Ujazdowie. Przed 1637 r. wykona nieudan prb zbudowania skrzyde do latania i doszed do wniosku, e najlepsza jest koncepcja ornitoptera, czyli maszyny latajcej z machajcymi skrzydami. W kocu 1647 r. przedstawi krlowi Wadysawowi IV traktat Il volare non e imposible come fin hora universalmente e stato creduto (Latanie nie jest niemoliwe, tak jak to dotychczas powszechnie sdzono), mwic w nim o szansie wykonywania lotw za pomoc gazu lejszego od powietrza (na 133 lata przed pierwszym wzlotem balonu braci Montgolfier) oraz przedstawiajc koncepcj dwu-

24

miejscowego ornitoptera o ksztacie smoka, wyposaonego w busol i spadochron. Ten latajcy smok mia mie dwa gwne skrzyda nononapdowe o ruchu bijcym, cztery none skrzyda bijce, dwa mae skrzydeka napdowe z przodu i ogon sucy za ster. Skrzyda miay zwa si przy unoszeniu i rozszerza przy opuszczaniu. Skrzyda, sprzone z sob za pomoc dwigni i spryn, mia napdza jeden z czonkw zaogi. Konstrukcja smoka, wykonana z drewna i fiszbinw, bya kryta tkanin. Kadub mia suy jako dka, gdyby aparat mia siada na wodzie. Na kadubie by umieszczony spadochron, rozkadany przy pomocy spryn, agodzcy spadanie w razie uszkodzenia skrzyde. Boratyni stara si o uzyskanie od krla 500 talarw na budow tej maszyny. W zimie 1647/48 zbudowa latajcy model smoka o dugoci okoo 1,5 m, ktrego lot z kotem jako pasaerem zademonstrowa krlowi w lutym 1648 r. Model by napdzany za pomoc mechanizmu dwigni, koami i sprynami. Start odby si za pocigniciem za sznurek, ktry uruchamia mechanizm. Podczas drugiego lotu pka linka i model z nieruchomymi skrzydami spad na ziemi. W maju 1648 r. Boratyni zbudowa model smoka, atwy do rozebrania, ktry zamierza przesa do Francji. Aparatem interesowali si uczeni zagraniczni, szczeglnie Christian Huyghens. Lotnicz dziaalno Boratyniego spopularyzowa wrd francuskich uczonych sekretarz polskiej krlowej Marii Ludwiki, Pierre de Noyers. W 1650 r. Boratyni zosta architektem krlewskim. Dzierawi kopalnie kruszcu w Olkuszu i Zawodowie. Podczas potopu szwedzkiego udzieli poyczki skarbowi Polski oraz wesp z bratem na wasny koszt wystawi oddzia wojska oddajc go pod komend hetmana Stefana Czarnieckiego. By te wysyany w misjach dyplomatycznych do Florencji i Bolonii. Za zasugi dla Polski otrzyma w 1658 r. szlachectwo i dzieraw mennic w Krakowie, Ujazdowie i Brzeciu Litewskim. W wyniku tej dziaalnoci zdoby spory majtek. Oskarano go o faszowanie monety, a bite przez niego miedziane szelgi nazywano pogardliwie boratynkami. W 1660 r. Boratyni zosta sekretarzem krla Jana Kazimierza, w 1664 r. starost osieckim a w 1668 r. burgrabi krakowskim. W 1666 r. zbudowa most przez Wis. Nastpnie skonstruowa machin do czerpania wody napdzan przez wiatraki, suc do nawadniania ogrodw. Skonstruowa te podobno mikrometr i usiowa zbudowa maszyn do liczenia. W 1675 r. napisa traktat Misura universale, w ktrym, nawizujc do pomysu Stanisawa Pudowskiego, przedstawi propozycj wasnego systemu powizanych ze sob jednostek dugoci, objtoci i ciaru. Gwn

25

jednostk, odpowiadajc dugoci wahada sekundowego, nazwa jako pierwszy metrem katolickim, czyli powszechnym. Zmar przed 28 wrzenia 1681 r. w Warszawie.
SBTP (Baraski A.); SPPT (Orowski B.); Hniko A.: Tytus Liviusz Boratyni, dworzanin krla Jana Kazimierza, mincerz i uczony. Krakw 1923; Jungowski E.: O pionierach polskiej techniki lotniczej. Warszawawa 1967; Targosz K.: Latajcy smok Tita Livia Burattiniego. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1975, nr 2. Andrzej Glass

BRANDEL KONRAD (1838-1920) Fotograf, konstruktor aparatw fotograficznych. Konrad Brandel urodzi si w Warszawie 26 listopada 1838 r. Po ukoczeniu gimnazjum realnego w Warszawie (1858) rozpocz prac w zakadzie fotograficznym Karola Beyera, pioniera fotografii na ziemiach polskich. W 1865 r., wesp ze swym bratem Wadysawem oraz Marcinem Olszyskim, otworzy wasny zakad K. Brandel i S-ka w Warszawie na Nowym wiecie pod nr 57. Pniej wsplnicy rozeszli si. Firma K. Brandel i Spka pracowaa metod wiatodruku. T technik wykonywa Brandel ilustracje do dzie naukowych i popularnych kalendarzy. Za wydanie atlasu dermatologicznego (1875) otrzyma tytu fotografa Uniwersytetu Warszawskiego. Brandel wykonywa take wiele zdj poza pracowni, w tym liczne zdjcia Warszawy. Przedstawia to opracowanie Krystyny Lejko W obiektywie Konrada Brandla (1985). Zdoby wiele nagrd, m.in. na wystawach w Krakowie (1869), Petersburgu (1870), Moskwie (1872), Wiedniu (1873), Paryu (1874). Jego zdjcia zostay nagrodzone zotym medalem na wystawie rolniczo-przemysowej w Warszawie (1885). Brandel pracowa nad udoskonaleniem pyt bromowych, a przede wszystkim nad zbudowaniem porcznej i sprawnej kamery reporterskiej. Jako pierwszy na ziemiach polskich i jeden z pierwszych na wiecie, zbudowa wasnego pomysu aparat fotograficzny zwany fotorewolwerem a w Polsce brandlwk (1884). By to lekki aparat fotograficzny na pyty do zdj reporterskich wykonywanych bez statywu. Do aparatu tego skonstruowa Brandel specjaln podwjn kaset. Aparat wyrabiany by w trzech formatach: 6x9, 9x12, 12x16,5 cm, mia posta skrzynki najpierw 26

z kaseta pojedyncz, a potem podwjn, a wreszcie z magazynkiem na 12 lub 20 pyt. Mona je byo wymienia dziki wiatoszczelnemu skrzanemu workowi. Aparat wyposaony by w obiektyw Steinheila, a pniej firmy Franois, o krtkiej ogniskowej (przesuwany w wyskalowanej oprawie), w migawk tarczow o szybkoci okoo 1/50 sek. oraz w kasety rolkowe. Wraz z bratem stryjecznym Augustem, Brandel wyprodukowa przeszo 100 tych aparatw. Zakupili je odbiorcy krajowi i zagraniczni, m.in. w Londynie. Cesarz Franciszek Jzef nagrodzi wynalazc orderem. Brandel wykona swym fotorewolwerem wiele zdj reporterskich Warszawy, zamieszczajc je w Tygodniku Ilustrowanym oraz Fotografie Warszawskim, a take w miejscowej prasie, co byo w tym czasie swego rodzaju nowoci. sfotografowa m.in. trzech (zaborczych) cesarzy podczas ich spotkania w Skierniewicach w 1884 r. W ostatnich latach pracy zawodowej Brandel prowadzi zakad fotograficzny przy ulicy Szpitalnej 2. Udziela si te w Warszawskim Towarzystwie Fotograficznym, ktre nadao mu godno czonka honorowego (1905). Na staro osiad w swej posiadoci pod Skierniewicami. Na zanotowanie zasuguje fakt, e na fotorewolwerze Brandla wzorowany by migawkowy aparat fotograficzny na pyty 9x12 cm, ktrego konstruktorem by jego krajowy konkurent, Aleksander Karoli. Brandel zmar 28 padziernika 1920 r. w Toruniu, a pochowany zosta na cmentarzu Powzkowskim w Warszawie.
SBTP (darski W., Skoczyski Z.); SPPT (darski W); Encyklopedia Warszawy 1975; Lato H.: 1000 sw o fotografii, Warszawa 1976; Lejko K.: Warszawa w obiektywie Konrada Brandla, Warszawa 1985. Wacaw darski Zbigniew Skoczyski

BRETSZNAJDER STANISAW (1907-1967) Opracowa nowe metody technologii otrzymywania hutniczego tlenku glinu z gliny, otrzymywania siarczanu glinowego, ekstrakcyjn metod otrzymywania siarki z rud krajowych. Stanisaw Bretsznajder urodzi si19 lipca 1907 r. w Mikoajowie nad Morzem Czarnym. W 1926 r. ukoczy Gimnazjum im. T. Chaubi27

skiego w Radomiu, gdzie ju w czasie nauki podj prac w Miejskim Laboratorium Analitycznym (1923-25). W 1926 r. rozpocz studia na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej. Po uzyskaniu w czerwcu 1930 r. dyplomu inyniera chemika wyjecha jako stypendysta do Wiednia, gdzie pod kierunkiem wiatowej sawy uczonego, prof. J. Billitera, studiowa elektrochemi techniczn. Dowiadczenie przemysowe zdobywa w berliskiej firmie Crebs i w kilku fabrykach w Polsce. W 1931 r. podj prac asystenta w Katedrze Technologii Chemicznej Nieorganicznej Politechniki Warszawskiej, kierowanej przez prof. Jzefa Zawadzkiego. Prac doktorsk na temat procesu dysocjacji termicznej wglanw obroni w 1933 r. Z inicjatywy prof. Zawadzkiego rozpocz w 1935 r. badania nad otrzymywaniem glinu z glin krajowych, ktrych wynikiem bya habilitacja w 1936 r. oraz koncepcja oryginalnej metody wytwarzania hutniczego tlenku glinowego, gotowego do realizacji przemysowej. Ministerstwo Spraw Wojskowych podjo dziaania zwizane z budow odpowiedniej fabryki, przerwane jednak wybuchem II wojny wiatowej. Rwnolegle z badaniami prowadzi od 1936 r. jako docent wykady z technologii cementu i materiaw wicych. Pionierski charakter miay jego wykady z podstaw procesw przemysowych, bdce zalkiem ksztatujcej si wwczas dyscypliny naukowej inynierii chemicznej, czcej w systematyczn cao aspekty fizykochemiczne, technologiczne i inynieryjne procesu badawczego. W latach 1938-39 Bretsznajder prowadzi wykady zlecone z technologii chemicznej na Wydziale MatematycznoPrzyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego. Na uczelni tej organizowa te Katedr Technologii Chemicznej. W latach 1940-44 by kierownikiem technicznym w Zakadach Chemicznych J. Tobis w Warszawie, produkujcych odczynniki chemiczne. Wsppracowa wwczas z Armi Krajow (pod pseudonimem Chemik) w zakresie produkcji chemicznych rodkw bojowych, przeznaczonych do akcji sabotaowych. Po wybuchu powstania warszawskiego znalaz si w obozie w Pruszkowie, potem w Komorowie, a od padziernika 1944 r. przebywa we wsi Pieskowa Skaa pod Krakowem. Zaraz po wyzwoleniu by jednym z pierwszych organizatorw przemysu, penic ju od 1 lutego 1945 r. funkcj doradcy technicznego i kierownika naukowego odbudowy jednej z najwikszych fabryk chemicznych w kraju Pastwowych Zakadw Syntezy w Dworach koo Owicimia. Funkcj t peni do 1949 r. Rwnoczenie podj prace nad organizowaniem szkolnictwa wyszego. W czerwcu 1945 r. powoano go na kierownika Katedry Technologii Wielkiego Przemysu Nieorganicznego 28

w nowo utworzonej Politechnice lskiej w Gliwicach, gdzie 15 padziernika 1946 r. zosta mianowany profesorem nadzwyczajnym. W latach 1948-49 by dziekanem Wydziau Chemicznego tej uczelni. 28 lutego 1949 r. prof. Bretsznajder powrci na Politechnik Warszawsk i podj tu trud tworzenia nowej, nowoczesnej nie tylko w skali krajowej placwki dydaktycznej i badawczej, jak bya Katedra Projektowania Technologicznego (pocztkowo do 1951 r. pod nazw Katedry Inynierii Chemicznej II). Kierowa ni do koca ycia. W latach 1950-52 peni funkcj dziekana Wydziau Chemicznego Politechniki Warszawskiej. 29 grudnia 1955 r. zosta mianowany profesorem zwyczajnym tej uczelni. Profesor Bretsznajder prowadzi szerok dziaalno naukow rwnie poza Politechnik Warszawsk. W latach 1949-51 by dyrektorem naukowo-technicznym Gwnego Instytutu Chemii Przemysowej, przeksztaconego pniej w Instytut Chemii Oglnej. Z Polsk Akademi Nauk wsppracowa od momentu jej utworzenia. Jako przewodniczcy Podsekcji Chemii i Technologii Nieorganicznej bra udzia w pracach I Kongresu Nauki Polskiej, a od 1952 r. by czonkiem Komitetu Nauk Chemicznych Polskiej Akademii Nauk (PAN) i jego przewodniczcym w latach 1959-63. By te wiceprzewodniczcym Komitetu Gospodarki Surowcowej PAN (196265), a w latach 1960-65 dyrektorem naukowym Instytutu Chemii Fizycznej PAN. Od 1954 r. by czonkiem korespondentem, a od 1961 r. czonkiem rzeczywistym PAN. Imponujcy dorobek naukowy Bretsznajdera zamkn si okoo 200 opublikowanymi oryginalnymi pracami badawczymi, licznymi referatami, monografiami oraz 35 patentami, z ktrych 6 zostao zastrzeonych w wielu krajach wiata. Dwie spord jego ksiek przetumaczono na jzyki obce: Wasnoci gazw i cieczy na angielski, Zasady oglne technologii chemicznej na rosyjski i sowacki. Profesor Bretsznajder opracowa metod otrzymywania kwasu siarkowego w procesie katalizy roztworowej z gazw o niskiej zawartoci SO2, pochodzcych z termicznego rozkadu siarczanu glinu; wykaza istnienie mechanizmu acuchowego i katalitycznego w reakcji utleniania SO2 i siarczynw w roztworach wodnych w obecnoci jonw elaza; prowadzi prace dowiadczalne nad usuwaniem siarkowodoru rozpuszczonego w wodach zoowych Tarnobrzegu; przedstawi koncepcj podziemnej ekstrakcji z siarkowych bez grniczego urabiania rudy oraz opracowa konstrukcj instalacji fabrycznej do produkcji stonego siarczku amonowego; wraz z prof. Jzefem Zawadzkim opracowa oryginaln, wysoce ekonomiczn metod hutniczego wytwarzania tlenku glinu z glinokrzemianw (1934); opracowa metod otrzymywania tlenku glinu 29

z gliny metod kwan do produkcji metalicznego aluminium; opracowa metod otrzymywania siarczanu glinu z gliny metod kwan w duej instalacji technicznej; uruchomi metod przemysow produkcji benzyny syntetycznej i katalizatora kobaltowo-torowego. Niestety, gwne dzieo ycia Bretsznajdera metoda kwana otrzymywania hutniczego tlenku glinowego i tlenkw specjalnych z glin krajowych, gotowa do realizacji przemysowej od lat szedziesitych, nie doczekaa si budowy instalacji fabrycznej z biurokratycznych wzgldw. Powsta jedynie zakad przemysowo-dowiadczalny. Za prace w tym zakresie zosta wraz z zespoem wyrniony Nagrod Pastwow I stopnia oraz nagrod specjaln Mistrza Techniki. Stanisaw Bretsznajder nalea do pionierw inynierii reakcji chemicznych w Polsce, opracowane przez niego metody technologiczne, zwaszcza otrzymywanie tlenku glinu, miay wielkie znaczenie ekonomiczne w skali oglnokrajowej. Po dugiej chorobie zmar 14 kwietnia 1967 r. w Warszawie.
SBTP (Tuszyski K.); SPPT (Hollender H.); rdka A.: Uczeni polscy XIX XX stulecia, t. I, Warszawa 1994; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. III. Nauki cise, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1986. Jzef Piatowicz

BRONIEWSKI WITOLD (1880-1939) Twrca polskiej szkoy metaloznawstwa, profesor Politechniki Warszawskiej, czonek zaoyciel i sekretarz generalny Akademii Nauk Technicznych. Witold Broniewski urodzi si w Pskowie 15 padziernika 1880 r., by synem Juliana i Anatolii z Suchockich. Ukoczy gimnazjum klasyczne w Petersburgu, po czym rozpocz studia na Wydziale MatematycznoFizycznym tamtejszego uniwersytetu, skd po upywie roku przenis si na analogiczny wydzia Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, gdzie dziaa w patriotycznych organizacjach modzieowych (Zet, Modo, Towarzystwo Szkoy Ludowej). Po tych studiach wyjecha do Francji (1904), zapisa si na Wydzia Elektrotechniczny Uniwersytetu w Nancy, tam uzyska stopie inyniera-elektryka (1908).

30

Pierwsze jego prace naukowe miay charakter teoretyczny, zwrci uwag na zwizek pomidzy opornoci elektryczn a objtoci metali zmieniajc si podczas ogrzewania, a zwaszcza topienia (1906-07). Uoglni take wzr Helmholza na wielko siy elektromotorycznej ogniwa (1908). W tym czasie rozpocz ju dowiadczalne prace naukowe w laboratorium prof. A. Gunza (Nancy) przeprowadzajc pomiary odpornoci elektrycznej metali alkalicznych, galu i telluru. Kontynuowa je na Wydziale Nauk Fizycznych Sorbony (1908-11) i specjalizowa si w metaloznawstwie pod kierunkiem sawnego uczonego francuskiego Henri Le Chateliera. Przeprowadzi badania waciwoci elektrycznych stopw aluminium z ZN, Sn, Bi, Mg, Ag, Cu, Fe, Mn i Ni. Na podstawie pomiarw opornoci elektrycznej, zdolnoci termoelektrycznej i napicia elektrolitycznego, Broniewski ustali budow tych stopw okrelajc granice roztworw staych i skad wystpujcych zwizkw midzymetalicznych. Przy wykonywaniu fotografii struktur posugiwa si metod filiacji, w ktrej si specjalizowa. W 1911 r. uzyska stopie doktora nauk fizycznych na Sorbonie przedstawiajc rozpraw Recherches sur les proprits lectriques des alliages daluminium, opracowan na podstawie tych bada. Rok wczeniej zosta wyrniony przez parysk Akademi Nauk nagrod Alhumberta oraz medalem Berthelota za badania nad zalenoci midzy budow metali a ich waciwociami elektrycznymi. Dalsze badania prowadzi wraz z L. Hackspillem nad pomiarami siy termoelektrycznej metali alkalicznych oraz rodu i irydu, a take napicia elektrycznego tych pierwszych. Podobne badania przeprowadzi dla elaza i stali, potwierdzajc hipotez o istnieniu w pewnym zakresie temperatur roztworu Fe w elazie Fe. Wynikiem wsppracy z H. Le Chatelierem by m.in. aparat pozwalajcy na automatyczn rejestracj krzywych waciwoci fizycznych w funkcji temperatury i czasu (1913). W 1912 r. przenis si do Polski i habilitowa si z metalografii w Cesarsko-Krlewskiej Szkole Politechnicznej we Lwowie (1912), przeprowadzi te nostryfikacj uzyskanego w Paryu doktoratu na Uniwersytecie Jagielloskim w Krakowie, uzyskujc stopie doktora filozofii. W 1913 r. wrci do Parya, gdzie podj prac w laboratorium prof. Marii Skodowskiej-Curie na Sorbonie. Na pocztku nastpnego roku rozpocz tam cykl wykadw z metalografii. Opracowa te opublikowan pniej monografi bada stopw Cu-Zn i Cu-Sn (1915), przeprowadzi nadto badania procesu przeksztacania si austenitu w martenzyt przy ozibianiu do niskich temperatur (1916). W midzyczasie wykada metalografi na seme31

strze letnim 1913-14 w lwowskiej Szkole Politechnicznej. Wyniki bada prowadzonych we Francji opublikowa (jako autor lub wspautor) w 15 artykuach, ktre ukazay si w latach 1906-16), gwnie w Comptes Rendus Hebdomadaires des Sances de lAcadmie des Sciences; niektre z nich ukazay si w kraju, najczciej w Pracach MatematycznoFizycznych i Wiadomociach Matematycznych (1907-13). Po wybuchu I wojny wiatowej pracowa we francuskim przemyle zbrojeniowym, w marcu 1918 r. wstpi, jako ochotnik, do armii generaa Jzefa Hallera i wrci z ni do Polski w czerwcu 1919 r. W 1918 r. opublikowa w Paryu podrcznik metalografii, Introduction ltude des alliages, ktrego przekad angielski ukaza si w tyme roku, take w Paryu. Polskie wydanie tego podrcznika, Zasady metalografii wydrukowane zostao we Lwowie-Warszawie w 1921 r. Po przybyciu do Polski, Broniewski zosta profesorem nadzwyczajnym w lwowskiej Szkole Politechnicznej, jednak szybko przenis si do Warszawy, gdzie od sierpnia 1920 r. rozpocz prac jako kierownik Katedry Technologii Metali i Zakadu Metalurgicznego Politechniki Warszawskiej. Pierwsze lata wypeniay prace organizacyjne i dydaktyczne, na ktre skaday si wykady z metalurgii i technologii metali na wydziaach Mechanicznym i Elektrotechnicznym (od 1924 r. Elektryczny). Opracowa wtedy skrypt Metalurgia elaza (1922) i podrcznik wiczenia i prace z metalografii. Cz 1. wiczenia z metalografii (1929). Ten ostatni ukaza si rwnie w jzyku francuskim w Paryu (1930). Prace badawcze, wykonywane pod kierunkiem Broniewskiego przez wsppracownikw i dyplomantw pojawiy si w druku po 1928 r., a liczba ich szybko wzrastaa. Wrd 56 opublikowanych prac mona wyrni kilka gwnych kierunkw. Naleay do nich przede wszystkim prace bdce kontynuacj wczeniejszych bada Broniewskiego nad struktur i budow stopw Sb-Sn, Sb-Pb, Cu-Sn, Cu-Zn, Cu-Ag, Fe-Ni, Au-Cu i NiCo. Z pracami tymi czyy si opracowania wykresw topliwoci stopw Cu-Zn, Cu-Sn, Al-Zn i Cu-Al. Rozwiniciem bada byy liczne prace nad waciwociami mechanicznymi stopw Cu-Zn, Au-Cu, monetarnego stopu Ag, Al-Cu, Cu-Sn, Zn-Al, Al-Mg, Cu-Ni, a take stali o duej czystoci (niskowglowej) oraz waciwociami fizycznymi niektrych metali, m.in. podatnoci magnetycznej stopw Au-Cu, Au-Ag, Ag-Cu i Cu-Ni. Szereg prac powici zjawisku zgniotu metali i rekrystalizacji oraz wpywowi tych procesw na waciwoci mechaniczne stali niskowglowej, mosidzu, brzu medalierskiego, monetarnego stopu Ag-Cu. Badano take wpyw siarki i tlenu na waciwoci miedzi. W jednej z ostatnich prac Bro32

niewski przedstawi swoje pogldy na wspczynniki charakteryzujce waciwoci mechaniczne metali, szczegln uwag przywizujc do wspczynnika T, okrelajcego prac zerwania prbek, wyznaczon na podstawie wytrzymaoci na rozciganie i wyduenia A10. Prace Zakadu Metalurgicznego Politechniki Warszawskiej byy publikowane od 1928 r. w naukowych czasopismach francuskich: Comptes Rendus Hebdomadaires des Sances de lAcadmie des Sciences, Revue de Mtallurgie, Mtaux et Corrosion i La Revue de Fonderie Moderne. Od 1929 r. ukazyway si ju w Pracach Zakadu Metalurgicznego Politechniki Warszawskiej (do 1934), pniej w wydawanych po francusku Annales de lAcadmie des Sciences Techniques Varsovie (do 1939). Broniewski stara si bowiem o utrzymanie bliskich kontaktw naukowych z zagranic, a zwaszcza z Francj, w ktrej dziaa przez niemal 15 lat. Wyrazem tego byy nie tylko publikacje w czasopismach francuskich, lecz take referaty przedstawiane na posiedzeniach Akademii Nauk w Paryu. Z inicjatywy Broniewskiego zostali przyjci francuscy metalurgowie do Akademii Nauk Technicznych w Warszawie. By czonkiem komitetu redakcyjnego francuskiego czasopisma Mtaux et Corrosion, wystpowa take na wielu midzynarodowych konferencjach i zjazdach naukowych. Na Midzynarodowym Kongresie Grnictwa, Metalurgii i Geologii Stosowanej w Paryu (1935) przedstawi referat Sur la structure de quelques alliages du cuivre, a z J. Szreniawskim Linfluence de la temprature et de lcrouissage sur les proprits mchaniques dun bronze pour medailles, za na kongresie Midzynarodowego Stowarzyszenia Bada Materiaw w Londynie (1937) referat Sur les diagrammes dequilibre des alliages du cuivre. Indywidualnie Broniewski opublikowa ponadto 14 prac naukowych. Pozostawi jeszcze 6 prac, ktre nie ukazay si drukiem z powodu wybuchu wojny w 1939 r. Dotyczyy one wanych dla przemysu bada stopw Cu-Si, Cu-Al i Mg-Li oraz stali manganowej. Jego prace wizay si cile z nauk wiatow metaloznawstwa, zarwno pod wzgldem tematyki, jak i metodologii, reprezentoway najwyszy i ustalony poziom. Byy to badania poznawcze, nie ulegay, na og, potrzebom techniki i przemysu. Kierowany przez Broniewskiego Zakad Metalurgiczny by kuni przyszych kadr naukowych metaloznawstwa. Uczniami Broniewskiego byli pniejsi profesorowie: Witold Biernawski, Aleksander Krupkowski, Pawe Kosieradzki, Tadeusz Peczyski, Konrad Wesoowski. Aktywnie dziaa w organizacjach naukowych. W 1920 r. nalea do zaoycieli Akademii Nauk Technicznych w Warszawie, peni w niej 33

funkcj sekretarza generalnego (1928-36), zorganizowa m.in. jej wydawnictwo (Annales de lAcadmie des Sciences Techniques Varsovie), ktre popularyzowao osignicia nauk technicznych w Polsce (1935-39). By czonkiem Towarzystwa Naukowego Lwowskiego (od 1920), take czonkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1930), piastowa tek ministra robt publicznych w trzech kolejnych gabinetach prof. Kazimierza Bartla (1926), zosta odznaczony Krzyem Komandorskim z Gwiazd Polonia Restituta (1927). Zmar 11 stycznia 1939 r. w Warszawie.
SBTP (Piatowicz J.,) SPPT (Piaskowscy H. i J.); rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I, Warszawa 1994; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. IV: Nauki techniczne, Wrocaw - Warszawa - Krakw - Gdask - d 1988; Piaskowski J.: Osigniecia polskich metalurgw w okresie midzywojennym (1918-1939) [w:] Inynierowie polscy w XIX i XX wieku. T. I. Ksztacenie i osignicia. Pod red. J. Piatowicza, Warszawa 1992, s. 128-133; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999; Tyrkiel E.: Geneza Wydziau Inynierii Materiaowej Politechniki Warszawskiej 1898-1970, Warszawa 1998, s. 22-62. Jerzy Piaskowski

BRYA STEFAN (18861943) Pionier spawania konstrukcji stalowych i stosowania spawania w budownictwie, zbudowa na rzece Sudwi pod owiczem pierwszy w Europie most spawany. Stefan Brya urodzi si 17 sierpnia 1886 r. w Krakowie. By prymusem w gimnazjum stanisawowskim oraz lwowskiej Szkole Politechnicznej, ktre ukoczy z odznaczeniami. Byskawicznie zdobywa kolejne stopnie naukowe: inyniera w 1908 r., doktora w 1909 r., a w 1910 r. uzyska veniam legendi i otrzyma tytu docenta Szkoy Politechnicznej. Za tak wybitne osignicia naukowe uzyska stypendium Akademii Umiejtnoci w Krakowie, dziki czemu odby dwuletni podr naukow (1910-12) uzupeniajc wiedz na politechnice w Charlottenburgu wwczas koo Berlina, cole des Ponts et Chausses w Paryu, University of London, a take zdobywajc praktyk inyniersk w zakadach konstrukcji stalowych w Niemczech, Francji i Anglii; w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych bra 34

udzia w pracach przy wznoszeniu drapaczy chmur, m.in. najwyszego (250 m) wtedy budynku na wiecie domu towarowego Woolworth Building w Nowym Jorku. W Stanach Zjednoczonych daa o sobie zna jego druga wielka pasja yciowa podre. Do Lwowa powrci przez Chicago, Detroit, park narodowy Yellowstone, Kaliforni, Hawaje, Japoni, Kore, Manduri, skd kolej transsyberyjsk dotar do Lwowa. Podr polubn (1914) zaplanowa do Turcji, Persji, na Kaukaz i do Armenii. Wybuch I wojny wiatowej zasta modych maonkw w Tyflisie (obecnie Tbilisi) w Gruzji, a wadze rosyjskie internoway ich jako obywateli monarchii austro-wgierskiej. W okresie midzywojennym wyjeda wielokrotnie za granic, m.in. do Stanw Zjednoczonych i Afryki, wraeniom z tych podry powici odrbne ksiki. Po powrocie do Lwowa wiosn 1918 r. bra udzia w obronie miasta przed Ukraicami; w 1920 r. wstpi ochotniczo do Wojska Polskiego, walczy na froncie wschodnim i w obronie stolicy przed nawa bolszewick. W 1921 r. wrci do pracy naukowej, zosta mianowany profesorem zwyczajnym budowy mostw na Politechnice Lwowskiej i obj II Katedr Budowy Mostw, ktr kierowa do padziernika 1934 r., kiedy to zosta kierownikiem Katedry Budownictwa Konstrukcyjnego na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. W krtkim czasie zorganizowa przy niej nowoczesny Zakad Badawczy Ochrony Budowli od Wody, przeksztacony nastpnie w Zakad Badawczy Budownictwa, a w nim kilka laboratoriw, m.in. mechaniki gruntw, akustyki budowlanej i piecw elektrycznych do badania ognioodpornoci materiaw. Zainteresowania naukowe profesora Bryy obejmoway rne dziedziny techniki budowlanej. Szczeglnie ywo interesowa si statyk budowli, konstrukcjami stalowymi i elbetowymi oraz mostownictwem. Jego prace miay niejednokrotnie charakter pionierski w skali midzynarodowej. Wyniki bada teoretycznych wykorzystywa z powodzeniem w praktyce inynierskiej, potrafi znakomicie czy teori z praktyk. By jednym ze wiatowych pionierw stalowych spawanych konstrukcji budowlanych i twrc tego dziau techniki w Polsce. W 1927 r. przedstawi teoretyczne zaoenia spawania elektrycznego konstrukcji budowlanych i natychmiast przystpi do ich realizacji. Najsynniejszym jego dzieem (1927-29) jest stojcy do dzi most drogowy na rzece Sudwi pod owiczem, pierwszy w Europie stalowy most spawany elektrycznie oddany do uytku 12 sierpnia 1929 r. By to most kratowy, jednoprzsowy o rozpitoci 27 metrw, zrealizowany przez firm K. Rudzki i S-ka przy pomocy wykwalifikowanych spawaczy sprowadzonych z Belgii. Stosowanie spawania w porwnaniu do nitowania dawao okoo 20% 35

oszczdnoci stali. Most na Sudwi wywoa olbrzymie zainteresowanie wrd inynierw caego wiata, zbierao o nim informacje Ministerstwo Handlu i Przemysu Stanw Zjednoczonych. Opisy mostu ukazay si w kilkunastu jzykach w czasopismach technicznych wszystkich wikszych krajw wiata, w tym take w jzyku japoskim. Spord innych realizacji profesora Bryy na uwag zasuguj konstrukcje: elbetowe w Warszawie hali Fabryki Parowozw (1922), domu akademickiego przy placu Narutowicza (1926) i 9-pitrowego gmachu Powszechnego Zakadu Ubezpiecze Wzajemnych przy ul. Kopernika (1928); stalowe 14-pitrowy gmach Izby Skarbowej w Katowicach (1930), 7pitrowy gmach PKO przy ul. witokrzyskiej w Warszawie (obecnie gmach Poczty Gwnej) z kopu ze spawanych elementw rurowych (1931-33); spawane 16-pitrowy wieowiec Towarzystwa Ubezpiecze Prudential (1933) przy Placu Powstacw Warszawy (wsplnie z Wenczesawem Poniem), gmach Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie (193436), w ktrej jako pierwszy na wiecie zastosowa spawane supy puste wewntrz, dwigajce konstrukcj budowlan i bdce jednoczenie przewodami wentylacyjnymi. Ciekaw konstrukcj bya Hala Targowa w Katowicach (1935), o ukowych dwigarach ze spawanych elementw stalowych, rozpitoci 39,5 m, wykonanych w warsztacie i montowanych na placu budowy. Profesor Brya wprowadzi do konstrukcji budowlanych tzw. dwigary aurowe, czyli przecite i zespawane belki dwuteowe z otworami szeciobocznymi. Jako pierwszy zastosowa pojedyncze blachy na pasy blachownic zamiast kilku cienkich. Mia znaczce zasugi w zakresie prac normalizacyjnych i kodyfikacyjnych. By twrc pierwszych w Polsce i do 1930 r. jedynych na wiecie przepisw projektowania i konstruowania spawanych konstrukcji stalowych, na ktrych wzoroway si pniej inne kraje, a wraz z prof. Wacawem Paszkowskim opracowa norm obliczania i projektowania konstrukcji betonowych i elbetowych(1933). Jako jeden z najwikszych autorytetw wiatowych w dziedzinie konstrukcji stalowych powoywany bywa niejednokrotnie w charakterze eksperta do midzynarodowych komisji. Od 1929 r. by czonkiem Midzynarodowego Zwizku Mostw i Konstrukcji Inynierskich, sprawowa w nim wiele funkcji, m.in. wiceprezesa. Dziaa w wielu polskich instytucjach i towarzystwach naukowych: Towarzystwie Naukowym we Lwowie, Towarzystwie Naukowym Warszawskim, Akademii Nauk Technicznych w Warszawie, Radzie Nauk cisych i Stosowanych, Polskim Zwizku Inynierw Budowlanych

36

Profesor Brya opublikowa ponad 250 prac. W 1927 r. ogosi pierwsz prac na temat spawania elektrycznego elaza w budownictwie i mostownictwie. By inicjatorem, gwnym redaktorem i autorem siedmiu rozdziaw w 4-tomowym Podrczniku inynierskim, autorem Podrcznika statyki budowli, Podrcznika budownictwa elaznego, Betonu w budownictwie wiejskim i wielu artykuw zamieszczanych w licznych czasopismach krajowych i zagranicznych. Obok nauki i podrowania pasj profesora Bryy bya polityka. Przez wiele lat by czoowym dziaaczem Chrzecijaskiej Demokracji we Lwowie, posem na Sejm w latach 1926-35. Po zamachu majowym opowiedzia si za wspprac z marszakiem Jzefem Pisudskim. Od 1934 r. Prezesowa Zjednoczeniu Chrzecijasko Spoecznemu i Radzie Gwnej Chrzecijaskiego Zwizku Zawodowego w Polsce, a od 1935 r. Stowarzyszeniu Robotnikw Chrzecijaskich. Wiele wysiku powici jednoczeniu ruchu chrzecijaskiego, ale nie osign w tym zakresie znaczcych rezultatw. Po wybuchu II wojny wiatowej przystpi do konspiracji w ramach Zwizku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, rozpocz organizowanie podziemnej dziaalnoci Polskiego Zwizku Inynierw Budowlanych jako oglnopolskiej kadrowej formacji saperskiej pod kryptonimem Cignik, ktrej zosta szefem. Kierowa take Biurem Wojskowym Przemysu, pracowa nad utworzeniem Tajnej Organizacji Inynierskiej. Wsplnie z in. Witoldem Gokielim opracowa w latach 1940-42 10 letni plan odbudowy Polski (po zniszczeniach wojennych). Profesor Brya prowadzi tajne nauczanie z zakresu architektury, wsppracowa z Departamentem Owiaty i Kultury Delegatury Rzdu na Kraj, ktry subwencjonowa tajne nauczanie i twrczo naukow, a S. Brya przekazywa pienidze konkretnym osobom. Tak szeroka dziaalno zwikszaa znakomicie ewentualno dekonspiracji. Pierwsze aresztowanie nastpio 10 listopada 1942 r., po miesicu udao si go wykupi z Pawiaka. Po wyjciu na wolno nie przerwa dziaalnoci konspiracyjnej, w rezultacie 16 listopada 1943 r. zosta ponownie aresztowany wraz z on i crk, a 3 grudnia 1943 r. rozstrzelany z grup kilkudziesiciu zakadnikw w pobliu zajezdni tramwajowej przy ul. Puawskiej (obecnie rg ul. Goworka). Symboliczna mogia profesora S. Bryy znajduje si w grobie rodzinnym na cmentarzu Powzkowskim.
SBTP (Skarzyski T.); SPPT (Orowski B.); rdka A.: Uczeni polscy XIX XX stulecia, t. I, Warszawa 1994; rodka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. IV: Nauki techniczne, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask d 1988; Augustyn J.: Stefan Brya. ycie i dzieo, Warszawa 1994; Piatowicz J.: Pro-

37

fesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Jzef Piatowicz

BRZOZOWSKI KAROL (1821-1904) Literat, agronom i lenik, budowniczy linii telegraficznych w imperium tureckim. Urodzi si 29 wrzenia 1821 r. w Warszawie, by synem lenika, oficera napoleoskiego i powstaca, herbu Korab. Ksztaci si u pijarw we Wocawku, a od 1835 r. w Sejnach; wakacje spdzane w nadniemeskich lasach uczyniy z Brzozowskiego wytrawnego myliwego, znakomitego strzelca i niestrudzonego piechura. W latach 1840-42 ukoczy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Lenictwa w Marymoncie koo Warszawy. W 1843 r. uda si nielegalnie do zaboru pruskiego, dziaa w Wielkopolsce w patriotycznej konspiracji, w 1848 r. wzi udzia w powstaniu wielkopolskim, odznaczajc si m.in. w bitwach pod Miosawiem i Wrzeni, gdzie dowodzi oddziaem strzelcw. Po upadku powstania przebywa w Drenie. W 1853 r. uda si do Parya zamierzajc studiowa w Wyszej Szkole Artylerii i Inynierii w Metz. W tyme roku zosta wysany przez polskie wadze emigracyjne z misj polityczn do Stambuu, pozostajc na wiele lat w imperium tureckim, gdzie zasyn jako myliwy pod imieniem Kara Awdy (Czarny owca). Wiosn 1855 r. zosta zaangaowany przez Franciszka Sokulskiego do budowy pierwszej w tym pastwie linii telegraficznej Stambu-Szumla (obecnie Szumen w Bugarii), ukoczonej w padzierniku tego roku. Nastpnie uczestniczy w budowie linii telegraficznej czcej Stambu przez Adrianopol (obecnie Edirne), Filipopol (obecnie Powdiw w Bugarii), Sofi i Nisz w Serbii z europejsk sieci telegraficzn (1857). W 1858 r. kierowa budow linii Adrianopol-Tulcza (obecnie Tulcea w Rumunii), w 1859 r. budowa linie telegraficzne w Syrii, w okolicach Damaszku, od poowy 1860 r. w Albanii: Elbasan-Tirana, ElbasanMonastyr (obecnie Bitola w Macedonii), Awlonia (obecnie Vlon)Szkodra-Antiwari (obecnie Bar w Czarnogrze), w latach 1864-65 w rejonie Angory (obecnie Ankara). Po latach napisa Brzozowski w licie do Wadysawa Bezy (1880): budowaem linie telegraficzne jako naczelny inynier i odrutowaem wielk cz Turcji jak rozbity garnek, a w licie 38

do Teofila Lenartowicza (1875) stwierdzi, i trasujc je przemierzy pieszo odlego odpowiadajc mniej wicej dugoci rwnika ziemskiego. W 1863 r. uczestniczy Brzozowski w nieudanej wyprawie oddziau polskich emigrantw z Turcji pod dowdztwem Zygmunta Mikowskiego (T. T. Jea) do powstania styczniowego; dowodzi w nim kompani i zosta ciko ranny w bitwie pod Kostangali. W latach 1865-68 kierowa misj len na terenie Bugarii, zapoznajc si ze stanem lasw w grach Bakaskich i Rodopach. Sporzdzi mapy tych obszarw i przedstawi wadzom tureckim projekt ich zagospodarowania, zaakceptowany w Stambule, ale nie zrealizowany. Penic przez ptora roku funkcj inspektora lasw pastwowych i kierownika suby lenej w wilajecie naddunajskim (pnocna Bugaria), zaprzyjani si z wczesnym gubernatorem tej prowincji, Midhatem Pasz, ktry kiedy przeniesiono go na analogiczne stanowisko do Bagdadu w 1868 r. zabra go tam ze sob. Przy poparciu Midhata Brzozowski stworzy w miejscowoci Feradat nad Tygrysem w pobliu Bagdadu wzorowe gospodarstwo rolne. Hodowa tam drzewa owocowe, zaprowadzi urzdzenia irygacyjne i zaznajamia miejscow ludno z europejskimi metodami uprawy roli, m.in. z ork. W 1870 r. odwiedzi Galicj, by sprowadzi stamtd elazne pugi i brony, a przy okazji i paru chopw spod Lwowa na instruktorw. Przebywajc w wilajecie bagdadzkim, Brzozowski zajmowa si te dorywczo budow drg i mostw, a take studiowa zagadnienie uspawnienia Eufratu. W 1869 r. przeprowadzi badania i pomiary topograficzne gr Kurdystanu na granicy perskiej, ktre posuyy mu do opracowania map tych prawie nieznanych obszarw. Relacj z tych prac opublikowa we francuskim pimie Bulletin de la Socit de Gographie (1893); jej polskie wersje ukazay si w Gazecie Lwowskiej (1899) i warszawskim Tygodniku Ilustrowanym (1907). Sprawozdanie to przyczynio si do skorygowania map, zasygnalizowao wystpowanie w tym rejonie z ropy naftowej (eksploatacj ich rozpoczto dopiero w 1927 r.), zawierao te informacj o odkryciu paskorzeby skalnej w pobliu miejscowoci Batas. W 1872 r. Brzozowski porzuci sub pastwow i osiad w Latakii na syryjskim wybrzeu Morza rdziemnego, piastujc tam przez kilka lat stanowisko wicekonsula hiszpaskiego w Syrii. Zajmowa si dorywczo zajciami inynierskimi, m.in. zbudowa lini tramwaju konnego i most w Trypolisie. W latach 1877-78 podczas wojny rosyjsko-tureckiej odegra pewn rol polityczn, odwiedzajc Lww, Wielkopolsk, Drezno i Wiede, uczestniczc m.in. w organizowaniu konspiracyjnego polskiego Rzdu Narodowego i przeciwstawiajc si brytyjskiej inicjatywie wywoania po39

wstania w Polsce. W 1881 r. rozwaa moliwo wyjazdu do Peru na posad inyniera w subie pastwowej. Pragnc ksztaci dzieci w polskich szkoach, powrci w 1884 r. do kraju, osiadajc we Lwowie (przez jaki czas kierowa sierocicem w Drohowyu). Publikowa obszerne i barwne wspomnienia z pobytu w pastwie tureckim w polskich czasopismach. Znany by wszake gwnie jako romantyczny poeta, a zwaszcza autor poematu Noc strzelcw w Anatolii (1856). Pisa te utwory dramatyczne. W 1899 zorganizowano mu we Lwowie uroczysty jubileusz 60-lecia twrczoci literackiej. Znanym poet by rwnie syn Brzozowskiego Stanisaw (1878-1911), take publicysta i filozof. Brzozowski zmar 5 listopada 1904 r. we Lwowie
PSB (Turkowski T.); SPPT (Orowski B.); Brzozowska T.: Strzelba, turban i piro, Warszawa 1966; Lewak A.: Dzieje emigracji polskiej w Turcji (1831-1878), Warszawa 1935; Paradowska M.: Karol Brzozowski podrnik i badacz Dalekiego Wschodu, Etnografia Polska, 1967, s. 208-223; Wspomnienia Brzozowskiego: Tydzie Lww 1877, t. IV, nr 1-8; Tydzie Polski 1879, t. IX, nr 45-47; Biesiada Literacka 1880, nr 255-266; Wdrowiec 1885, nr 22-29; Kraj 1885, nr 49-51; Tygodnik Ilustrowany 1886, nr 181-208, 1891, nr 68-75, 1907 nr 32-34; Gazeta Lwowska 1899 nr 211-219; Ossolineum: rkps: 5695, 12167, 12422, 12423, 12424, 12427, 12666; Biblioteka PAN w Krakowie: rkps 2028, 2180, 2634, 2635, 2638. Bolesaw Orowski

BUZEK JERZY (1874-1939) Odlewnik, profesor Akademii Grniczej w Krakowie, twrca teorii procesu eliwiakowego. Jerzy Buzek urodzi si 27 marca 1874 r. w Koskiej koo Trzyca (lsk Cieszyski), by synem Andrzeja i Marii z domu Kajzer. Po ukoczeniu niemieckiego gimnazjum w Cieszynie (1887-95) podj wysze studia w Akademii Grniczej w Leoben (Austria), gdzie uzyska dwa dyplomy: inyniera-grnika (1898) i inyniera-hutnika (1899). Zaraz po ukoczeniu studiw Buzek przystpi do pracy w zakadach hutniczych Eisenwerk Trzynietz w Trzycu, nalecych do wiedeskiego towarzystwa Berg-

40

und Httenwerksgesellschaft, przechodzc przez gwne dziay produkcyjne huty: wydzia wielkich piecw, odlewni i emalierni (1899-1911). Huta trzyniecka i jej laboratorium byy pierwszym warsztatem take pracy naukowej Buzka. Pracujc tam nad zagadnieniem zgaru manganu podczas przetapiania surwki wielkopiecowej w eliwiaku doszed do naukowych podstaw procesu. Celem tych bada byo okrelenie zalenoci pomidzy wydajnoci eliwiaka a rozchodem koksu i iloci dmuchu oraz iloci powietrza potrzebn do spalenia 1 kg koksu. Pierwsz prac naukow by referat Zuycie koksu w piecach kupolowych, wygoszony na I Zjedzie Polskich Grnikw i Hutnikw w Krakowie (1906), opublikowany pniej w Przegldzie Grniczo-Hutniczym (1907) i niemieckim czasopimie Stahl und Eisen (1908). W pracy tej wykazano, e pomijajc konstrukcj eliwiaka zuycie koksu zaley od wymaganego stopnia przegrzania eliwa, wymiarw kawakw koksu i jego jakoci, skadu chemicznego wsadu metalowego oraz czasu trwania pojedynczego wytopu. Kontynuacj tych bada byy artykuy opublikowane w Przegldzie Grniczo-Hutniczym: Kilka uwag o wyprawie piecw kupolowych (1907), O dodatkach uywanych przy przetapianiu surowca w piecach kupolowych (1907), Zuycie koksu i strata surowca na spalanie w piecach kupolowych oraz Ilo i skad chemiczny gazw kupolowych (1909), ktrych tre zostaa opublikowana w Stahl und Eisen pod tytuem Menge und chemische Zusammensetzung der Kupolofenigichtgase (1909). Podobnie artyku Zasady dotyczce pdzenia i budowy piecw kupolowych (1908) zosta opublikowany w tyme niemieckim czasopimie pod tytuem Die Luftmenge und ihre Bedeutung fr den Bau und Betrieb der Kupolofen (1910). Zawarty w tych publikacjach opis zjawisk zachodzcych podczas wytopu eliwa w eliwiakach, oparty na zasadach naukowych znalaz uznanie wrd najwybitniejszych specjalistw niemieckich takich jak: E. Piwowarsky, E. Diepslag, H. Leber i dlatego Buzkowi powierzono opracowanie dwch czci do pierwszego wydania trzytomowego podrcznika G. Geigera Handbuch der Eisen- und Stahlgiesserei : Die Verbrennung (Spalanie, t. I, 1911) i Theorie des Kupolofenbetriebes (Teoria eliwiaka, t. II, 1916). Z dniem 6 kwietnia 1911 Buzek zosta przeniesiony z huty trzynieckiej do odlewni eliwa w Wgierskiej Grce, nalecej do tego wiedeskiego towarzystwa. Jako starszy inynier i kierownik odlewni mia zadecydowa o dalszych losach zakadu. Dziki jego opinii potwierdzonej przez dziaalno odlewnia utrzymaa si, a nawet zostaa zmodernizowana i rozbudowana. W 1913 r. mianowano go dyrektorem zakadu. Po zakoczeniu I wojny wiatowej, z chwil powstania w 1923 r. Spki Akcyjnej 41

Wgierska Grka, Buzek obj stanowisko dyrektora naczelnego i utrzyma je nieprzerwanie do mierci w 1939 r. Kontynuujc swe prace badawcze uwzgldni take problemy surwki odlewniczej. Ju w 1922 r. wypowiedzia si na temat jakoci tej surwki postulujc odlewanie jej do form metalowych. Pniej powrci do tego tematu w referacie Jak surwk powinny zakady wielkopiecowe dostarcza odlewniom polskim?, wygoszonym na Walnym Zebraniu Grupy Odlewni przy Polskim Zwizku Przemysowcw Metalowych (1934). W 1927 r. obj stanowisko wykadowcy odlewnictwa w Akademii Grniczej w Krakowie, gdzie habilitowa si na podstawie pracy Teoretyczne uwagi o budowie i pdzeniu pomieniakw odlewniczych, opublikowanej w Przegldzie Grniczo-Hutniczym (1933) i przedstawionej na Midzynarodowym Kongresie Odlewniczym w Pradze. W 1934 r. zosta czonkiem Polskiej Akademii Umiejtnoci, a w 1936 r. mianowano go profesorem zwyczajnym i kierownikiem Katedry Metalurgii Surwki i Odlewnictwa w Akademii Grniczej, prowadzi wykady z wielkopiecownictwa i odlewnictwa. Wyniki swoich prac badawczych publikowa gwnie w Przegldzie Grniczo-Hutniczym, m.in. artyku Prbne topienia w eliwiaku i ich wyniki (1932), w ktrym okreli skad chemiczny eliwa, ula i gazw odlotowych w zalenoci od zuycia koksu i iloci powietrza dmuchu, wyliczy wartoci zgaru i zestawi szczegowy bilans cieplny pracy eliwiaka. Tematami innych prac byy: Obliczanie piecw odlewniczych (1935), Miarkowanie iloci dmuchu przy pdzeniu eliwiaka (1936). W powstaym w 1937 r. Przegldzie Odlewnictwa, Buzek opublikowa prace: Podzia eliwa na grupy i gatunki i Zaleno zawartoci krzemu od gruboci cianki odlewu (1937). Na Midzynarodowym Kongresie Odlewniczym w Warszawie (1938), Buzek wraz z Mikoajem Czyewskim wystpili z referatem Stopie zgaru skadnikw surwki w zalenoci od wielkoci kawakw wsadu. Ostatnimi publikacjami Buzka byy dwie prace: Mieszaniny eliwiakowe i Stopie zgaru skadnikw surwki w zalenoci od wielkoci kawakw wsadu (1938). Pierwsza zawieraa namiary eliwiakowe dla rnych gatunkw eliwa, druga zaleno zgaru Si, Mn i Fe od wielkoci kawakw surwki i koksu. Buzek stworzy naukowe podstawy teorii procesu eliwiakowego, uwzgldniajc wpyw wielu rnych parametrw, wyznaczy m.in. optymaln ilo dmuchu do eliwiaka rwn okoo 100 Nm3/m2 poprzecznego przekroju eliwiaka w cigu 1 minuty (liczba Buzka). Wrd 73 publikacji Buzka 31 pozycji stanowi artykuy dotyczce procesu eliwiakowego i materiaw wsadowych, 13 to normy i warunki wytwarzania oraz odbio42

ru rur eliwnych, 4 dotycz historii odlewnictwa i wielkopiecownictwa, 2 teorii pomieniakw odlewniczych. By twrc terminw eliwiak, eliwo, eliwo cigliwe, staliwo, ktrymi zastpi uywane do tego czasu germanizmy. By take dziaaczem spoecznym, przyczyni si do utworzenia Koa Odlewnikw przy Stowarzyszeniu Technikw Polskich (1921) oraz Stowarzyszenia Technicznego Odlewnikw Polskich (1936). Zmar 9 lutego 1939 r. w Wgierskiej Grce i zosta pochowany na cmentarzu komunalnym w Cieszynie Wschodnim.
SBTP (Jaros J.); SPPT (Piaskowscy H. i J.); Olszewski M.: W dwudziest rocznic zgonu Profesora Jerzego Buzka, Przegld Odlewnictwa 1959, nr 5; Z dziejw Akademii Grniczo-Hutniczej w Krakowie w latach 1919-1967, Krakw 1970. Jerzy Piaskowski

CEGIELSKI HIPOLIT (1813-1868) Twrca przemysu metalowego i maszyn rolniczych w Poznaniu, wspzaoyciel niezalenej poznaskiej prasy narodowej, dr filozofii, profesor jzykw klasycznych i polskiego w szkole redniej, dziaacz spoeczny, gospodarczy i polityczny. Urodzi si 6 stycznia 1813 r. w awkach pod Gnieznem, jako syn Mikoaja i Jzefy z Palkowskich, w zuboaej rodzinie szlacheckiej, gospodarujcej na dzierawionym majtku. Szko redni rozpocz w Trzemesznie i kontynuowa w Poznaniu, w gimnazjum Marii Magdaleny. Cho w obu gimnazjach by prymusem, ze wzgldw pozaedukacyjnych, matur uzyska dopiero w 1835 r., i w imieniu abiturientw egna szko wygaszajc mow De studii philologici praesentantia. Uzyska stypendium na studia w Berlinie. Wybra wydzia filozoficzny, obejmujcy filologi klasyczn, literatur i histori polsk, a rozszerzy je jeszcze o studia jzykoznawcze i filozoficzne. Jako stypendysta, by zobowizany skada w Poznaniu coroczne rozprawki, bdce potwierdzeniem osigni. Wszystkie zostay przyjte, a pisa m.in. o wojnie trojaskiej, krucjatach, Homerze, twrczoci Sofoklesa. W jzyku niemieckim napisa o Janie Kochanowskim, po polsku rozprawa ukazaa si w Lesznie na amach Przyjaciela Ludu, (1837) i w czasopimie Tygodnik Literacki (1838). 43

W 1839 r. na uniwersytecie berliskim uzyska doktorat na podstawie dysertacji De negatione. W nastpnym roku zda egzamin nauczycielski i podj prac w macierzystym gimnazjum Marii Magdaleny. Utrzymywa si musia jednak z korepetycji, gdy pocztkowo pracowa w charakterze wolontariusza, nastpnie jako nauczyciel pomocniczy, w kocu zwyczajny. Rwnolegle pracowa naukowo, czego wiadectwem s jego rozprawy: O zasadach wychowania w szkoach wyszych (1840), O powstawaniu mowy i szczeglnych jzykw (1841), O sowie polskim i koniugacjach jego (1842), wydawane najpierw w Ordowniku Naukowym oraz podrczniki Gramatyka jzyka greckiego (1843) i Nauka poezji (1845). Na og wszystkie byy kilkakrotnie wznawiane. Pniej pisa te o twrczoci Mickiewicza. Jako filozof by zwolennikiem Hegla. W 1846 r. pozbawiono go prawa nauczania w szkole, gdy odmwi rewidowania w domu uczniw podejrzanych o udzia w przygotowaniach do powstania organizowanego przez Ludwika Mierosawskiego i Karola Libelta. Aby zmieni zawd, odby praktyk kupieck w Berlinie, w handlu artykuami elaznymi. Po powrocie do Poznania, w dniu 1 padziernika 1846 r. w Bazarze Poznaskim otworzy sklep z artykuami elaznymi, w ktrym wkrtce znalazy si take rne narzdzia rolnicze: pugi, brony, rada, siewniki, mockarnie, sieczkarnie, rutowniki, zgbiacze, ekstyrpatory (kultywatory) itp. Gwnymi odbiorcami byli polscy rolnicy, ziemianie. Kolejno zaoy te warsztat naprawczy narzdzi rolniczych, co byo ju zalkiem fabryki. Zacz te wyrabia pugi, rada i wozy. Z kadym rokiem powiksza liczb pracownikw i kupowa dziaki w rdmieciu. Dzie 1 lutego 1855 r., przyjmuje si za dat powstania fabryki Cegielskiego. Umiejscowi j przy ulicy Koziej, a wyposay w instalacj kotow do napdu 10-konnej maszyny parowej na wysokie cinienie, z masywnym, ponad 24-metrowym kominem. Funkcjonoway te warsztaty stolarskie i kunie. Profil produkcyjny tej fabryki ilustruj reklamy prasowe, katalogi, cenniki oraz unikatowy cykl artykuw Cegielskiego, opisujcy wytwarzane narzdzia i maszyny rolnicze, publikowany na amach znakomitego pisma poznaskiego Przyroda i Przemys (1857). Wyda go te oddzielnie w formie ksikowej, dotyczy on 106 wyrobw, ilustrowany 156 rycinami. Jest tam opis 17 rodzajw pugw, w tym angielskich, niemieckich, amerykaskich, szkockich, francuskich, czeskich, a nawet wasnej konstrukcji: puga przegonowego bez k. Wrd narzdzi i maszyn rolniczych byy rne odmiany bron, walcw, wypelaczy, obsypywaczy, spulchniaczy, ekstyrpatorw, drapaczy, znacznikw, wozw polowych (najczciej konstrukcji angielskiej), siewnikw rcznych i konnych, ni44

wiarek, mockarni, kieratw, rutownikw, sieczkarni, mynkw do czyszczenia zboa, maszyn do drenowania, torfiarek, pomp, kierzni. Modele wzorcowe angielskie i amerykaskie ulepszano, dostosowujc do warunkw polskich. Fabryka jednak nie naleaa jeszcze do wielkich. Najwicej odbiorcw mia Cegielski w Wielkim Ksistwie Poznaskim, ale narzdzia i maszyny docieray rwnie do Prus Zachodnich, na lsk, do Krlestwa Polskiego, nieduo do Galicji i Rumunii, ale sporo do Rosji. Eksportowi do Krlestwa sprzyjaa korzystna taryfa celna. Wyroby miay bardzo dobr mark, wytwarzano je dokadnie z doskonaych materiaw. W rok po otwarciu fabryki w Poznaniu, Cegielski otworzy swoje sklepy komisowe w Kole, Koninie i owiczu. W 1858 r. rozpocz produkcj w nowej fabryce przy ulicy Strzeleckiej. Zmodernizowa park maszynowy, po roku zainstalowa silnik parowy i wybudowa wasn odlewni. Poziom produkcji i wyposaenie fabryki odpowiaday poziomowi fabryk zachodnioeuropejskich. W 1858 r. produkowano 13 typw siewnikw. W nastpnych latach dominowaa produkcja niwiarek i kosiarek, jednak te asortymenty nie wytrzymay konkurencji maszyn angielskich i amerykaskich. Due zapotrzebowanie skonio Cegielskiego do skoncentrowania si na produkcji sieczkar, mocar i kieratw (w latach 1855-61 wyprodukowa ponad 500 mocar). Szczytowym osigniciem fabryki byo skonstruowanie i wyprodukowanie maej lokomobili rolniczej. Sam waciciel nie mia zawodowego przygotowania technicznego, ale posiada wiele twrczej inwencji, intuicj techniczn, by sprawnym organizatorem, a take umia przyciga i natchn swoim zapaem inynierw, mechanikw, konstruktorw i wykonawcw. Fabryka staa si najwikszym przedsibiorstwem przemysowym w zaborze pruskim. Wyposaaa w swoje maszyny i urzdzenia zakady przemysu rolnospoywczego i drzewnego: myny zboowe, cukrownie, gorzelnie, browary, olejarnie, tartaki i wytwrnie mebli. Cegielski w swoich publikacjach propagowa mechanizacj rolnictwa, a take wzbogaca i upowszechnia polskie sownictwo techniczne, tworzc nowe terminy. Szerzenie kultury rolnej dwigao ekonomicznie rolnictwo, zwaszcza w Wielkopolsce, co umoliwiao przeciwstawianie si naporowi germanizacji i przejmowaniu ziemi przez Niemcw. Wyroby swojej fabryki Cegielski wystawia na wszystkich wystawach krajowych i zagranicznych. Jego dziaalno spoeczna, polityczna i gospodarcza wyprzedzia dziaania przemysowe. Najpierw byo to Towarzystwo Pomocy Naukowej, 45

zaoone przez Karola Marcinkowskiego i K. Libelta (1841). W 1849 r. przez kilkadziesit dni sprawowa mandat poselski do sejmu pruskiego, ktry jednak zoy, w protecie przeciwko wsppracy Koa Polskiego z ugrupowaniami niemieckimi. Przyczyni si do powstania w Poznaniu szkoy realnej, by czonkiem jej kuratorium (1853-67), gdzie skutecznie przeciwstawia si germanizacji. W 1857 r. by w gronie wspzaoycieli Towarzystwa Przyjaci Nauk w Poznaniu, peni w nim funkcj wiceprzewodniczcego. Od 1861 r. by prezesem Towarzystwa Przemysowego i wtedy z jego inicjatywy powstao Towarzystwo Poyczkowe Przemysowcw Poznaskich. Zosta te przywdc wielkopolskiej organizacji ziemiaskiej, obejmujc prezesur Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w 1865 r. Zorganizowa ksztacenie rolnikw, na razie praktyczne, ale dziaania zmierzay do utworzenia (zgodnie z wczeniejszymi deniami K. Marcinkowskiego, Dezyderego Chapowskiego, Tytusa i Jana Dziayskich, Augusta Cieszkowskiego) rolniczej szkoy redniej i wyszej. Realizacja jednak przysza dopiero po mierci Cegielskiego w postaci prywatnej Wyszej Szkoy Rolniczej w abikowie pod Poznaniem w 1870 r., a miaa si ona przeksztaci w Wysz Szko Rolniczo-Przemysow. Jednak w 1877 r. wadze zaborcze szko zlikwidoway. Od 1848 r. Cegielski zacz tworzy polsk pras narodow. Gazety pruskie, take w polskiej wersji jzykowej, wychodziy w Poznaniu od 1794 r. Po ruchach politycznych zwizanych z Wiosn Ludw i zniesieniu cenzury, Cegielski uzyska koncesj na wydawanie gazety. Jako redaktor wspdziaa z drukarzem i wydawc Walentym Stefaskim i w 1848 r. zacza wychodzi Gazeta Polska. W krtkim czasie pojawiy si te inne tytuy polskich czasopism (Wielkopolanin, Gazeta Wielkiego Ksistwa Poznaskiego, Wiarus, Dziennik Polski, Przegld Poznaski, Dziennik Domowy), rwnie wsppracujce z Cegielskim. Czasopisma te jednak upaday. W 1850 r., Cegielski znw z Stefaskim, zaoy czasopismo Goniec Polski. W 1859 r., jako waciciel, zacz wydawa Dziennik Poznaski, ktrego redaktorem by Wadysaw Bentkowski. Przej te czasopismo rolnicze Ziemianin, przeksztaci je w dodatek tygodniowy Dziennika Poznaskiego i w ten sposb uratowa od upadku. W 1861 r. zosta wybrany prezesem Towarzystwa Przemysowego. Po upadku powstania styczniowego Cegielski napisa traktat polityczny i wyda go w Brukseli w jzyku polskim i francuskim pt. Sprawa polska przed trybunaem kongresu europejskiego (1864), w ktrym przedstawi wczesn sytuacj Polski w kontekcie midzynarodowym. Zasiada w Radzie Miejskiej Poznania jako przedstawiciel ludnoci polskiej, w 1860 46

r. piastowa godno przewodniczcego Rady Miejskiej (w 1864 r. zoy mandat ze wzgldw zdrowotnych). Zmar 30 listopada 1868 r. w Poznaniu.
PSB (Grot. Z.); SBTP (Dembecka W.); SPPT (Barty J.); Wielkopolski sownik biograficzny, Warszawa-Pozna 1983 (Grot Z.); Grot Z.: Hipolit Cegielski 1813-1868, Warszawa 1980; Grot Z.: Wybitni Wielkopolanie XIX wieku, Pozna 1959 i 1966; Januszkiewicz B., Wejchan-Kozielewska H.: 150 lat firmy H. Cegielski-Pozna S.A., Pozna 1996. Wadysawa Dembecka

CHEMICKI JZEF KONRAD (1814-1890) Genera, inynier i kartograf dziaajcy w Portugalii. Urodzi si w Warszawie 19 lutego 1814 r. w rodzinie szlacheckiej, ksztaci si w kolegium pijarskim na oliborzu wraz z Jzefem Ignacym Kraszewskim (z zachowanych w spucinie pisarza listw Chemickiego pochodzi sporo informacji o jego dziaalnoci i karierze, jak zrobi w Portugalii). Wzi udzia w powstaniu listopadowym jako ochotnik, suy w randze podporucznika saperw w twierdzy Modlin, skd przenis si na wasn prob do 2 puku jazdy pockiej, a nastpnie do 3 puku strzelcw konnych, w ktrym odby ca kampani 1831 r. Po upadku powstania ukrywa si w Warszawie, dopiero po mierci ojca w 1832 r. uda si na emigracj do Francji. Przebywa w Bourges. Uzyskawszy, dziki staraniom krewnych, zezwolenie na stay pobyt w Paryu, ksztaci si na Sorbonie, w Collge de France, uczszcza na kursy wojskowe, inynieryjne i rysunkowe, uczy si te jzykw wschodnich w cole des Langues Orientales w nadziei uczestniczenia w misji generaa Henryka Dembiskiego w Egipcie. Ostatecznie jednak postanowi zacign si w randze podporucznika inynierii do zorganizowanego przez generaa Jzefa Bema legionu polskiego, ktry mia wesprze krlow Portugalii Mari II da Gloria w toczcej si w tym kraju wojnie domowej. Uda si tam w czerwcu 1833 r. wraz z Bemem i towarzyszc mu grup polskich wojskowych przez Londyn, a stamtd na pokadzie okrtu Manlius (w Royan u ujcia Girondy zgotowano Polakom okoo 20 lipca serdeczne przyjcie, m.in. przedstawieniem teatralnym o polskiej tematyce). 47

Do sformowania polskiego legionu nie doszo, natomiast Chemicki wzi udzia w wojnie domowej, a nastpnie pozosta w portugalskiej subie wojskowej. Peni j pocztkowo w twierdzy Elvas. Jako oficer saperw uczestniczy w 1837 r. w interwencji portugalskiej przeciw karlistom na rzecz krlowej Krystyny, a nastpnie pod koniec lat 1830-tych przebywa przez rok w koloniach portugalskich: na Wyspach Zielnego Przyldka i w Gwinei. Owocem tego pobytu byo dzieo Corografia CaboVerdiana stanowice opis krajoznawczy tych obszarw, zawierajce kilka wasnorcznie wykonanych przez Chemickiego map, wydane w Lizbonie w latach 1841-43. Zasadnicza kariera Chemickiego zwizana bya z wojskiem, cho zajmowa si rwnie czsto cywiln dziaalnoci inyniersk. Parokrotnie uczestniczy w wojnach domowych, zawsze po stronie krlowej Marii II, odznaczy si jako kwatermistrz dywizji poudniowej podczas walk po Torres Vedras (1846), awansujc na kapitana; w 1847 r. bra udzia w pertraktacjach pokojowych. Od 1849 r. budowa w prowincjach poudniowych drogi, koleje i mosty, zarzdza robotami publicznymi w dystryktach Portalegre i Evora, przez kilka lat uczestniczy w opracowywaniu na podstawie pomiarw triangulacyjnych mapy Portugalii. W 1856 r. sporzdzi dokumentacj akweduktu zaopatrujcego Lizbon oraz miejskich urzdze wodocigowych (oryginalna ulega zniszczeniu podczas trzsienia ziemi w 1755 r.), na podstawie zdj topograficznych sporzdzi plan akweduktu na trasie Canecas-Lizbona w skali 1:5000, plan miejskiej sieci wodocigowej oraz rozmaite przekroje i szczegy tych urzdze w skali od 1:100 do 1:500. Podstawowe rysunki opublikowa w pracy Memoria sobre aqueduto geral de Lisboa (1857), wydanej przez portugalskie ministerstwo robt publicznych. W 1856 r. zosta te mianowany inspektorem drg i mostw, a z czasem inspektorem budynkw pastwowych i pomnikw w caym kraju. W 1858 r. odwiedzi Warszaw. Od 1868 r. dowodzi, w randze pukownika, wojskami inynieryjnymi 3 dywizji stacjonujcej w Porto. Kierowa tam m.in. budow szpitala wojskowego im. Dom Pedra V. Uczestniczy te w pracach komisji projektujcej fortyfikacje Lizbony. W 1874 r., wysany przez ministerstwo wojny, zapoznawa si ze stanem fortyfikacji, koszar, szpitali wojskowych, oraz z organizacj wojsk technicznych we Francji, w Niemczech i w Austrii. W 1874 r. zosta mianowany generaem brygady i obj dowdztwo 4 dywizji stacjonujcej na poudniu w prowincji Algarve. Opublikowa wwczas wan prac o zaoeniach strategicznych obrony Portugalii: Esboo sobre a Defeza de Portugal (1878). By te wsppracownikiem czasopisma woj48

skowego Revista Militar, a w rkopisie pozostawi podrcznik sapera (Manual de sapador). Zmiana rzdu pozbawia go dowdztwa w 1880 r. Zosta wwczas gubernatorem granicznej twierdzy Elvas, w ktrej kiedy rozpoczyna karier w Portugalii. W 1885 r. awansowa na stopie generaa dywizji, w 1888 r. przeszed na emerytur. Chemicki mia syna (ktry okoo 1874 r. by w subie kolonialnej w Mozambiku) i 6 crek, z ktrych jedna mieszkaa w Bochum koo Dsseldorfu. Utrzymywa kontakty z rodzin w kraju, syna ksztaci w Szkole Polskiej na Batignolles w Paryu, korespondowa z Kraszewskim (1874-87) i z Karolem Forsterem (1879). Rozwaa powrt do Wielkopolski lub Galicji, w 1877 r. gotw by wzi udzia w wojnie z Rosj, gdyby doszo do utworzenia przy armii tureckiej legionu polskiego. Nie stroni od pira obszern autobiografi zoy w Bibliotece Rapperswilskiej, byy tam jeszcze inne jego rkopisy (rda te, z ktrych korzysta A. Lewak opracowujc biogram Chemickiego dla PSB, ulegy zagadzie podczas powstania warszawskiego w 1944). Chemicki zmar w Tavira 28 czerwca 1890 r.
PSB (Lewak A.); SPPT (Orowski B.); Grande Enciclopedia Portuguesa e Brasileira, Lisboa Rio de Janeiro, vol. VI, s. 651-652; Portugal Diccionario Historico, Chorographico, Heraldico, Biographico, Bibliographico, Numismatico e Artistico, Lisboa 1904, vol. II, s. 1019 (podobizna); Orowski B.: Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992; Biblioteka Uniwersytetu Jagielloskiego: rkps 6491, 14337; Biblioteka Polska w Paryu: rkps 414, 444. Bolesaw Orowski

CZERWISKI WACAW (1902-1988) Wybitny konstruktor szybowcw i samolotw. Wacaw Czerwiski urodzi si 16 listopada 1902 r. w Czortkowie. Studia podj na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej, gdzie w latach 1924-28 zbudowa w Zwizku Awiatycznym Studentw Politechniki Lwowskiej (ZASPL) szybowiec CW-I. Na tym szybowcu 25 maja 1928 r. Szczepan Grzeszczyk wykona pierwszy w Polsce lot aglowy, trwajcy 4 minuty13 sekund, ustanawiajc rekord Polski i zapocztkowujc u nas rozwj sportu szybowcowego. W 1929 r. Czerwiski by wspzao-

49

ycielem Warsztatw Szybowcowych ZASPL, w ktrych zbudowano nastpne jego szybowce szkolne CW-II (1929) i CW-III (1929, 20 sztuk). Na CW-II w 1929 r. S. Grzeszczyk ustali rekord dugotrwaoci lotu: 2 godziny 11 minut. W 1929 r. Czerwiski odkry w Bieszczadach tereny szybowcowe w Bezmiechowej, gdzie zostaa utworzona Wyczynowa Szkoa Szybowcowa oraz w Ustjanowej, gdzie zaoono Wojskowy Obz Szybowcowy. W 1931 r. uzyska dyplom inyniera na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej. Nastpnymi konstrukcjami Czerwiskiego byy: pierwszy polski szybowiec dwumiejscowy CW-IV (1930, 2 sztuki, ustalono na nim 4 rekordy krajowe), szkolny CWJ skonstruowany wraz z in. Wadysawem Jaworskim (1931, 80 sztuk), treningowo-akrobacyjny ITS-II (1932, 3 sztuki), szkolny CWJ-bis Skaut (1932, 80 sztuk), wyczynowy CW-5bis (1933, 19 sztuk, 8 rekordw krajowych), akrobacyjny CW-7 (1934, 10 sztuk) i szkolny CW-8 (1934,30 sztuk). W latach 1931-35 by asystentem Politechniki Lwowskiej i kierownikiem technicznym Instytutu Techniki Szybownictwa we Lwowie. W 1932 r. wraz z W. Jaworskim wyda pierwszy w Polsce podrcznik amatorskiej budowy szybowcw. W kocu 1935 r. Czerwiski zosta gwnym konstruktorem Wojskowych Warsztatw Szybowcowych (WWS) w Krakowie na lotnisku Rakowice. Skonstruowa tam szybowiec przejciowy WWS-1 Salamandra (1936, 180 sztuk przed wojn, 264 sztuki po wojnie, ponad 50 sztuk na licencji w Jugosawii, Rumunii i Chinach, oraz 300 sztuk odmiany treningowej Emouchet we Francji), szkolny WWS-2 aba (1937, 140 sztuk.) i treningowy WWS-3 Delfin (1937, 120 sztuk). W kocu 1936 r. zosta kierownikiem zespou konstruktorskiego w Podlaskiej Wytwrni Samolotw (PWS) w Biaej Podlaskiej. Tam skonstruowa szybowce wyczynowe PWS-101 (1937, 11 sztuk) i PWS-102 (1939, 2 sztuki). Na PWS-101 Piotr Mynarski wykona przelot na odlego 351 km podczas I szybowcowych Mistrzostw wiata w Rhn-Wasserkuppe w Niemczech, a Tadeusz Gra 18 maja 1938 r. wykona przelot na odlego 578 km, otrzymujc za, jako pierwszy pilot na wiecie, Medal Lilienthala przyznawany przez Midzynarodow Federacj Lotnicz (FAI). Szybowiec wyczynowo-akrobacyjny PWS-103, zaprojektowany przez Czerwiskiego w 1939 r., zosta zbudowany w 1940 r. we Lwowie w warsztatach szybowcowych przejtych przez wadze sowieckie. Czerwiski nalea do czoowych konstruktorw szybowcowych w wiecie. W latach1924-50 zaprojektowa 21 typw szybowcw, z czego zrealizowano 18; byy one wyprodukowane w liczbie ponad 1275 sztuk. Na

50

swych szybowcach PWS-101, PWS-102 i PWS-103 zastosowa nowy rodzaj hamulcw aerodynamicznych wasnego pomysu. W latach 1937-38 w Podlaskiej Wytwrni Samolotw wraz z in. Zygmuntem Jaboskim skonstruowa Czerwiski wedug wstpnego projektu Franciszka Misztala dwumiejscowy dwusilnikowy samolot PWS-33 Wye, zbudowany w 1938 r. i skierowany w 1939 r. do produkcji. W samolocie tym zastosowa jako pierwszy na wiecie krycie kaduba sklejk wypuk. Jego projekt jednosilnikowego samolotu treningowego PWS-41 z powodu wybuchu wojny nie zosta zrealizowany. We wrzeniu 1939 r. zosta ewakuowany wraz z pracownikami przemysu lotniczego do Rumunii, a nastpnie do Francji, za po klsce Francji w 1940 r. do Anglii. Tam w Polskiej Grupie Technicznej, wczonej pniej do Wojskowego Instytutu Technicznego, przy wsppracy in. Kazimierza Korsaka i in. Zygmunta Cymy, opracowa projekty wstpne szybowcw transportowych trzech wielkoci, ktrych jednak wadze lotnictwa brytyjskiego nie zakwalifikoway do realizacji, gdy wytwrnie angielskie przystpiy ju wczeniej do budowy szybowcw tej klasy. W marcu 1941 r. Czerwiski wyjecha do Kanady, gdzie zosta kierownikiem grupy konstrukcyjnej w wytwrni de Havilland of Canada w Toronto, w biurze konstrukcyjnym kierowanym przez in. Wsiewooda Jakimiuka. Tam pod kierownictwem Czerwiskiego zostay zaprojektowane i wprowadzone do produkcji elementy samolotw NA-66 Harvard II, Anson i DH.98 Mosquito wykonane ze sklejki ksztatowanej na gorco metod pomysu Czerwiskiego. W 1942 r. Czerwiski zaoy wytwrni Canadian Wooden Aircraft Ltd (CWA) w Toronto, gdzie produkowa ze sklejki chwyty powietrza i odrzucane zbiorniki do samolotw. W 1942 r. z pamici odtworzy dokumentacj szybowcw Salamandra i aba, ktre zostay zbudowane pod oznaczeniami DH Sparrow (1942) i CWA Wren (1943) oraz opracowa dalsze rozwinicie Salamandry pod oznaczeniem CWA Robin (1944) W latach 1942-59 wykada na zorganizowanym przez Polakw Wydziale Lotniczym (Institute of Aeronautical Studies) University of Toronto. Tam wraz z prof. B.S. Shenstonem zaprojektowa dwa szybowce: dwumiejscowy Harbinger (1948) i treningowy Loudon (1950), zbudowane w pojedynczych egzemplarzach. Zajmowa si te problematyk konstruowania miniolotw. W latach 1946-59 pracowa w wytwrni samolotw A.V. Roe Canada Ltd w Toronto jako kierownik grupy wytrzymaoci, projektant i nastpnie kierownik biura projektw wstpnych. Bra udzia w projektowaniu samo51

lotw odrzutowych: myliwskiego Avro CF-100 Canuck (1950, 792 sztuki), pasaerskiego CF-102 Jetliner (1949, 1 sztuka) oraz naddwikowego myliwskiego CF-105 Arrow (1958, 5 sztuk), a nastpnie latajcego spodka Avro VZ-9 Avrocar (1955-59). Gdy w wytwrni nie potrafiono sobie poradzi z pkaniem dwigarw skrzyde samolotw CF-100, Czerwiski opracowa rozwizanie konstrukcyjne, ktre wyeliminowao pojawianie si pkni, ratujc przed kasacj 690 samolotw tego typu. W latach 1959-66 by kierownikiem biura projektw Sekcji Aerodynamiki Poddwikowej w National Research Council w Ottawie oraz wykadowc projektowania samolotw i aerodynamiki naddwikowej w Institute of Aerospace Studies na University of Toronto. W 1969 r. przeszed na emerytur i zosta konsultantem zajmujc si aerodynamik i wytrzymaoci duych wiatrakw oraz problemami zwizanymi z ldowaniem migowcw na pokadzie statkw. Czerwiski zajmowa si take malarstwem artystycznym. Swe obrazy prezentowa na wielu wystawach. Zaprojektowa witrae nad gwnym otarzem kocioa St. Hyacinth w Ottawie. Za zasugi w dziedzinie szybownictwa i budowy szybowcw zosta w 1951 r. honorowym czonkiem stowarzyszenia szybowcowego Soaring Society of Canada. W Kanadzie uzyska 30 patentw. Publikowa wiele artykuw w prasie technicznej przed wojn i po wojnie. Zmar 17 czerwca 1988 r. w Toronto i tam zosta pochowany.
SBTP (Glass A.); Chwaczyk T., Glass A.: Samoloty PWS. Warszawa 1990; Glass A.: Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939. Warszawa 1976; Poszajski J.: Technicy lotnictwa polskiego na Zachodzie 1939-46, Cz 1. Londyn 1993. Andrzej Glass

CZOCHRALSKI JAN (1885-1953) Metaloznawca, twrca metody otrzymywania monokrysztaw, profesor Politechniki Warszawskiej. Jan Czochralski urodzi si 23 padziernika 1885 r. w Kcyni (Wielkopolska), pod zaborem pruskim, syn mistrza stolarskiego Franciszka i Marty z Suchomskich. Od dziecka wykazywa zainteresowanie naukami cisymi, a zwaszcza chemi. Zgodnie z wol ojca uczszcza do semina52

rium nauczycielskiego w Kcyni. W 1901 r. nie majc jeszcze wiadectwa maturalnego uda si do Krotoszyna, gdzie podj prac jako pomocnik drogerzysty. W 1904 r. przenis si do Berlina i znalaz tam zatrudnienie w aptece. Rwnoczenie intensywnie doksztaca si jako samouk. W latach 1907-18 pracowa w berliskiej firmie Allgemeine Elektrizitts Gesellschaft (AEG) i szybko awansowa na stanowisko kierownika produkcji i inspektora produkcji w rafinerii miedzi. Pod koniec tego okresu zajmowa si badaniami metaloznawczymi w laboratorium zaoonym przez W. Moellendorfa. Okoo 1910 r. bez matury i studiw wyszych zda w trybie eksternistycznym egzaminy na politechnice w Berlinie-Charlottenburgu i uzyska dyplom inyniera chemika ze specjalnoci metalurgiczn. W 1910 r. oeni si z pianistk pochodzenia holenderskiego, Margueritt Haase. Czochralski zosta nastpnie powoany na kierownika laboratorium metaloznawczego (Metall Laboratorium) utworzonego w 1918 r. przez niemiecki koncern Metallgesellschaft we Frankfurcie nad Menem i zosta mianowany starszym inynierem. Pracowa tam do 1928 r. Doczy do grona najwybitniejszych metaloznawcw niemieckich, ktrzy w 1919 r. powoali stowarzyszenie metaloznawcze Deutsche Gesellschaft fr Metallkunde i zosta wybrany do zarzdu na stanowisko skarbnika, od 1924 r. peni funkcj wiceprzewodniczcego, a od 1926 r. przewodniczcego. Czochralski by ju wtedy uczonym o wiatowej sawie, konsultantem szeregu firm przemysu metalowego, np. Schneider-Creusot we Francji, koda w Czechosowacji, Bofors w Szwecji i Institute of Metals w Anglii. Czochralski by pionierem dostosowania bada naukowych do potrzeb przemysu i taki charakter miay gwnie prace, jakie prowadzi sam lub z rnymi wsppracownikami. Wynikiem takich bada byy patenty oraz korzyci materialne, jakie czerpa sam i laboratoria badawcze, ktre prowadzi. Wrd wielu prac prowadzonych przez Czochralskiego w tym czasie mona wyrni badania stopw miedzi z cynkiem (mosidzw) i wpywem Bi, Sb, As i Al na waciwoci tych stopw, a take badania nad wpywem Fe, Si i gazw na waciwoci stopw aluminium. Rozwiniciem tych ostatnich byy badania stopw aluminium z krzemem, odznaczajcych si wysokimi waciwociami mechanicznymi. Szczeglnie due znaczenie miay prace prowadzone wraz z E. Rassowem nad stopem oowiu z dodatkami niewielkich iloci Ca, Na, Li i Al o dobrych waciwociach lizgowych. Zastosowano go zaraz w miejsce kosztownych brzw cynowych do wylewania panewek wagonowych (std pochodzi nazwa stopu metal B od Bahnmetall). Licencj na zastosowanie tego stopu zakupiy koleje w Niemczech, Zwizku Radzieckim, Stanach 53

Zjednoczonych Ameryki Pnocnej i w Polsce (stop produkoway Zakady Ursus na potrzeby Polskich Kolei Pastwowych). Saw przyniosy Czochralskiemu prace nad krystalizacj metali, a zwaszcza jego do dzi stosowana metoda otrzymywania monokrysztaw w postaci prtw oraz jego badania rekrystalizacji metali. W tym okresie by autorem 34 artykuw drukowanych w niemieckich czasopismach naukowych, gwnie w Zeitschrift fr Metallkunde oraz dwch ksiek pierwsza, napisana wraz z Georgesem F. Welterem, powicona bya stopom oyskowym (Lagermetalle und ihre technologische Bewertung, Berlin 1920 i 1924), druga teorii i praktyce nowoczesnego metaloznawstwa (Moderne Metallkunde in Theorie und Praxis, Berlin 1924). Czochralski utrzymywa kontakt z polskimi uczonymi oraz z prezydentem Ignacym Mocickim i przysta na ich propozycj przeniesienia si do Polski, ktr przekazano mu na kongresie naukowym w Niemczech w 1927 r. Z dniem 1 padziernika 1929 r. zoy rezygnacj z funkcji przewodniczcego Niemieckiego Towarzystwa Metaloznawczego. W tym roku przenis si do Warszawy, gdzie w czerwcu 1929 r. Politechnika Warszawska nadaa mu tytu za dotychczasow dziaalno naukow doktora honoris causa, a w kwietniu 1930 r. zosta mianowany profesorem zwyczajnym. Obj kierownictwo nowo utworzonej Katedry Metalurgii i Metaloznawstwa na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej i w roku akademickim 1929/30 rozpocz wykady z metalurgii i metaloznawstwa, w roku 1932/33 z metaloznawstwa specjalnego dla specjalizacji metalurgiczno-metaloznawczej. Zosta nastpnie dyrektorem utworzonego w 1934 r. Instytutu Metalurgii i Metaloznawstwa Politechniki Warszawskiej, ktrego celem byo prowadzenie prac naukowo-badawczych. Kierowa rwnie Zakadem Metalurgii i Metaloznawstwa. Prace obu tych placwek publikowane byy w Wiadomociach Instytutu Metalurgii i Metaloznawstwa i Zakadu Metalurgii i Metaloznawstwa Politechniki Warszawskiej, ktrych pierwszy zeszyt ukaza si w 1934 r. Wrd 88 artykuw obu wymienionych placwek naukowych Czochralski by autorem lub wspautorem 32 prac, jednak prawie wszystkie pozostae publikacje pokrywaj si z tematyk i metodologi jego prac i jego udzia co najmniej koncepcyjny w ich realizacji raczej nie budzi wtpliwoci. Opublikowa oprcz tego od 1926 r. 7 prac w rnych innych polskich czasopismach naukowych i technicznych. Tematyka artykuw opublikowanych przez Czochralskiego i jego wsppracownikw bya rna, wynikao to z jego postawy naukowej nawizujcej do potrzeb techniki i przemysu. Prace badawcze realizowane w Instytucie i Zakadzie 54

Metalurgii i Metaloznawstwa dotyczyy przede wszystkim zagadnie krystalizacji i pomiarw szybkoci tego procesu. Badania takie przeprowadzono dla Al, Au, Sn, Pb, Pb-Hg, H2O, Bi, Na i Zn, zbadano take rekrystalizacj Mg, Cd, Sb, Zn, Au, Ag, Ca, Bi i brzw aluminiowych, prowadzono rwnie prace nad wytwarzaniem duych monokrysztaw. Tematami innych prac bya obrbka cieplna eliwa szarego, stali chromowo-niklowej, brzu aluminiowego i stopw aluminium, co niewtpliwie wizao si z potrzebami przemysu metalurgicznego. Liczne byy take badania wytrzymaoci metali i stopw, kierowa nimi i sygnowa je w publikacjach prof. Georges Franois Welter, Luksemburczyk, ktry przyjecha z Niemiec jako wsppracownik Czochralskiego. Wybuch II wojny wiatowej w 1939 r. przerwa dziaalno naukow Czochralskiego. Na terenie Instytutu Metalurgii i Metaloznawstwa zorganizowa i prowadzi mechaniczny warsztat naprawczy. Po zakoczeniu wojny zosta oskarony o wspprac z Niemcami i zatrzymany w Piotrkowie Trybunalskim (10 IV 1945), jednak szybko zwolniony na wniosek prokuratury w odzi (13 VIII 1945), ktra nie stwierdzia szkodliwej dziaalnoci Czochralskiego. Pomimo to senat Politechniki Warszawskiej wykluczy Czochralskiego z grona profesorw (19 XII 1945), a podjte starania o powrt do pracy na Politechnice Warszawskiej byy bezskuteczne. Senat Politechniki Warszawskiej powrci do tej sprawy 23 czerwca 1993 r., podejmujc uchwa stwierdzajc, e zarwno dorobek naukowy, jak i organizacyjny profesora i doktora honoris causa Politechniki Warszawskiej Jana Czochralskiego oraz Jego nowoczesne widzenie zwizkw nauki i techniki z praktyk gospodarcz przynosz zaszczyt Naszej Uczelni i stanowi integraln cz Jej dziedzictwa. Czochralski wrci do rodzinnej Kcyni, gdzie zaoy w 1946 r. firm produkujc wyroby drogeryjne. Zmar 22 kwietnia 1953 r. w poznaskim szpitalu, a pochowany zosta na cmentarzu parafialnym w Kcyni.
SPPT (Piaskowscy H. i J.); Piaskowski J.: Osignicia polskich metalurgw w okresie midzywojennym (1919-1939) [w:] Inynierowie polscy w XIX i XX wieku, t. I. Ksztacenie i osignicia. Pod redakcj J. Piatowicza, Warszawa 1992, s. 140-147; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999; Tyrkiel E.: Geneza Wydziau Inynierii Materiaowej Politechniki Warszawskiej 1898-1970, Warszawa 1998, s. 63-89. Jerzy Piaskowski

55

DBROWSKI JERZY (1899-1967) Wybitny konstruktor samolotw, twrca nowoczesnego profilu skrzyda. Jerzy Dbrowski urodzi si 8 wrzenia 1899 r. w Nieborowie koo owicza jako syn urzdnika kolejowego Michaa Junoszy-Dbrowskiego i Kazimiery z Cichockich. Matur zda w 1921 r w Warszawie i rozpocz studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, lecz po roku przenis si na Wydzia Mechaniczny. Po mierci ojca i uzyskaniu pdyplomu przerwa w 1923 r. studia by podj prac zarobkow, aby utrzyma matk i rodzestwo. W latach 1923-26, pracujc w Wojskowej Centrali Bada Lotniczych w Warszawie, bra udzia w projektowaniu samolotu wywiadowczego WZ-X konstrukcji in. Wadysawa Zalewskiego. Rwnoczenie zaprojektowa jeden z pierwszych polskich samolotw sportowych, miniaturowy jednomiejscowy dwupat D-1 Cykacz, zbudowany w 1925 r. W latach 1926-28 pracowa w biurze konstrukcyjnym Zakadw Mechanicznych E. Plage i T. Lakiewicz w Lublinie. Tam uczestniczy w projektowaniu dwupatowego jednosilnikowego samolotu wywiadowczobombowego Lublin R-VIII konstrukcji in. Jerzego Rudlickiego. Rwnoczenie zaprojektowa z Antonim Uszackim samolot sportowy DUS-III Ptapta, (1928) zbudowany w Lubelskim Klubie Lotniczym. Na pocztku 1928 r. zosta kierownikiem grupy konstruktorskiej w Pastwowych Zakadach Lotniczych (PZL) w Warszawie. Zaprojektowa tam szereg profili lotniczych oznaczonych DJ i przebadanych w Instytucie Aerodynamicznym w Warszawie. Wraz z in. Franciszkiem Kottem opracowa samolot cznikowy PZL .2 (1929) zbudowany w serii 30 sztuk. Na tym samolocie kapitan pilot Stanisaw Skaryski z Andrzejem Markiewiczem wykonali w 1931 r. lot dookoa Afryki o dugoci 25050 km. By to pierwszy lot dugodystansowy na samolocie polskiej konstrukcji. Wraz z doktorem inynierem Franciszkiem Misztalem zaprojektowa rajdowy samolot sportowy PZL.19, przeznaczony do udziau w Midzynarodowych Zawodach Samolotw Turystycznych Challenge. Trzy PZL.19 wziy udzia w Challenge 1932, a w 1933 r. kapitan Jerzy Bajan zaj na PZL.19 pierwsze miejsce w Midzynarodowym Zlocie Alpejskim w Zurychu. PZL.19 by dobrze opracowany z punktu widzenia aerodynamiki i mia metalow konstrukcj; jest uwaany za pierwszy nowoczesny polski samolot. Dalszym rozwiniciem PZL.19 by PZL.26 zaprojektowany przez in. Piotra Kubickiego przy wspudziale F. Misztala wedug koncepcji D56

browskiego. Pi PZL.26 uczestniczyo w zawodach Challenge 1934. Podczas budowy PZL.26 Dbrowski opracowa i przebada sterowanie poprzeczne samolotu za pomoc interceptorw zamiast lotek, co byo w tym czasie nowatorskim rozwizaniem. W 1934 r otrzyma zadanie zaprojektowania dwusilnikowego samolotu bombowego. Opracowa projekt samolotu o nowoczesnych ksztatach aerodynamicznych i nowoczesnej metalowej konstrukcji pskorupowej, znacznie doskonalszego od konkurencyjnego nieaerodynamicznego PZL.30 o konstrukcji mieszanej. Podczas projektowania tego samolotu, oznaczonego PZL.37 o, gdy stwierdzi, e w cienkim skrzydle nie mieszcz si due bomby, zaprojektowa nowy profil skrzyda o maksymalnej gruboci w 40% ciciwy. Badania aerodynamiczne profilu wykonane w Instytucie Aerodynamicznym w Warszawie wykazay, e profil ma zadziwiajco may wspczynnik oporu. Przebadanie modelu samolotu ujawnio, e dziki maemu oporowi samolot bdzie szybszy ni tego wymagano. Dopiero podczas II wojny wiatowej, gdy zaczto stosowa profile laminarne, okazao si, e Dbrowski opracowa wwczas wanie taki profil i zastosowa go jako pierwszy na wiecie. Bombowiec PZL.37 o Dbrowski zaprojektowa wraz z Piotrem Kubickim, ktry do tego samolotu opracowa nowatorskie podwozie o podwjnych koach. PZL.37 o (1936) okaza si najnowoczeniejszym polskim samolotem zbudowanym przed II wojn wiatow. Wyprodukowano go 96 sztuk. osie wziy udzia w wojnie we wrzeniu 1939 r. Profil skrzyda osia, oznaczony DJ-12/37 lub IAW 743, zosta zastosowany na nastpnych samolotach: pocigowo-bombowym PZL.38 Wilk, pasaerskim PZL.44 Wicher, rozpoznawczo-bombowym PZL.46 Sum i myliwskim PZL.50 Jastrzb. Wedug projektu wstpnego Dbrowskiego, F. Misztal opracowa konstrukcj samolotu pocigowo-bombowego PZL.38 Wilk (1938). Jako dalsze rozwinicie osia Dbrowski opracowa bombowiec PZL.49 Mi, ktrego budow przerwaa wojna. W latach 1938-39 Dbrowski opracowa projekt wstpny samolotu sportowego, bdcego dalszym rozwiniciem PZL.26, za w lecie 1939 r. wstpny projekt samolotu myliwskiego PZL P.62. Po wybuchu II wojny wiatowej, we wrzeniu 1939 r. ewakuowa si wraz z pracownikami przemysu lotniczego przez Rumuni do Wielkiej Brytanii, a nastpnie suy w dowdztwie Polskich Si Powietrznych we Francji, gdzie awansowa na podporucznika. Po kapitulacji Francji przedosta si do Wielkiej Brytanii i suy w Bazie Lotniczej Polskich Si Powietrznych (PSP) w Blackpool, a od grudnia 1940 r. do listopada 1941 r. pracowa w Biurze Instrukcji i Tumacze PSP. Nastpnie, w Wydziale 57

Studiw Technicznych dowdztwa PSP zajmowa si opracowaniem wraz z P. Kubickim projektu samolotu szkolnego Gazela, ktrego produkcj zamierzano podj po wojnie w Polsce. Opracowa te projekt samolotu szkolnego o ukadzie kaczki. W 1944 r. awansowa do stopnia kapitana. Po zakoczeniu wojny Dbrowski pozosta w Wielkiej Brytanii. W 1949 r. na podstawie dorobku konstrukcyjnego uzyska dyplom inyniera mechanika w Polish University College w Londynie. Od wrzenia 1948 r. do czerwca 1949 r. pracowa w wytwrni Bevan Brothers w Chelmsford, biorc udzia w projektowaniu migowca z wirnikiem napdzanym odrzutem silnikw strumieniowych umieszczonych na kocu opat. Od czerwca 1949 r. do grudnia 1953 r. zatrudniony by w wytwrni Percival Aircraft w Luton, gdzie uczestniczy w projektowaniu migowca, samolotu dwusilnikowego treningowego Pembroke (1952, 44 sztuki), treningowego samolotu odrzutowego Jet Provost (1954, 395 sztuk) oraz opracowa zmodyfikowan wersj Gazeli na konkurs na samolot obserwacyjny. W tym okresie dla wytwrni Aviation Traders opracowa projekt samolotu o ukadzie kaczki. W latach 1954-55 pracowa w wytwrni Folland w Hamble przy projektowaniu odrzutowego samolotu treningowego Gnat (160 sztuk i produkcja licencyjna w Indiach: 80 sztuk wersji Ajeet). W poowie 1955 r. wyjecha do Stanw Zjednoczonych, gdzie w latach 1955-57 w wytwrni Cessna w Wichita kierowa grup projektujc zespoy do samolotw Cessna i opracowa projekt wstpny odrzutowego samolotu treningowego i jego odmiany subowej. W latach 1958-59 w wytwrni Stanley Aviation w Denver uczestniczy w projektowaniu fotela wyrzucanego do samolotu Convair oraz awaryjnie wyrzucanej kabiny naddwikowego bombowca Convair B-58 Hustler. W latach 1959-67 w wytwrni firmy Boeing w Renton projektowa kabin zaogi i fotele do promu kosmicznego Space Shuttle. By autorem patentw na automatyczny stabilizator i tarciowy amortyzator. Zmar 17 wrzenia 1967 r. w Renton koo Seattle w Stanach Zjednoczonych.
SBTP (Glass A., Rycka T.); Konieczny J. R., Malinowski T., Maa encyklopedia lotnikw polskich. Warszawa 1983; Cynk J., Samolot bombowy PZL P.37 o. Warszawa 1990; Glass A., Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939. Warszawa 1976. Andrzej Glass

58

DEMBISKI HENRYK (1791-1864) Inynier wojskowy, wynalazca, powstaniec, emigrant, jeden z wodzw powstania wgierskiego 1848-49. Urodzi si 16 stycznia 1791 r. w Strzakowie na Kielecczynie, by synem posa na Sejm Czteroletni, wsptwrcy Konstytucji 3 Maja, przeladowanego przez wadze rosyjskie (byo to powodem tuaczki Dembiskiego we wczesnym dziecistwie). Pocztki wyksztacenia uzyska w domu od emigranta francuskiego P. Bouchera, ktry uratowa mu ycie podczas poaru w Sdziejowicach. Od 1799 r. mieszka w Krakowie, gdzie ukoczy gimnazjum, a w latach 1806-09 studia na wojskowej Akademii Inynierii w Wiedniu. W 1809 r., podczas wojny polsko-austriackiej, wstpi do wojska Ksistwa Warszawskiego, nie przyj stopnia oficerskiego, zacigajc si jako szeregowiec do 5 puku strzelcw konnych. W 1810 r. awansowa na podoficera, a w 1811 r. na porucznika. Uczestniczy w kampanii 1812 r., za mstwo wykazane w bitwie pod Smoleskiem zosta mianowany kapitanem osobicie przez Napoleona. Odznaczy si w bitwie pod Lipskiem (1813), otrzymujc legi honorow. Po upadku Napoleona osiad na roli w Sdziejowicach, starajc si gospodarowa wedug zasad Thaera. W 1822 r. dorobi si na dzierawie loterii w Wolnym Miecie Krakowie, zosta posem na sejm i w 1825 r. wnis wan poprawk do ustawy o Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, przyczyniajc si do wzrostu zaufania do tej instytucji. By rzecznikiem zamiany paszczyzny na czynsz. Konflikt z opozycyjn parti kaliszan zniechci go do udziau w yciu publicznym. Po wybuchu powstania listopadowego organizowa stra bezpieczestwa, nastpnie formowa oddziay wojskowe w wojewdztwie krakowskim. Zabiega o wcignicie do powstania mas ludowych i denie do wyzwolenia Litwy i Rusi. Mianowany pukownikiem i dowdc brygady kawalerii w dywizji generaa K. Skarzyskiego, dowodzi decydujcym atakiem pod Wielkim Dbem, odpar pod Kuflowem natarcie rosyjskie ratujc armi polsk od oskrzydlenia, odznaczy si podczas wyprawy na gwardie i w bitwie pod Ostrok, gdzie ubezpiecza akcj osonow Jzefa Bema. Nastpnie prowadzi dziaania partyzanckie na Litwie, a potem w Biaowiey, skd przedar si do Warszawy. Mianowany generaem dywizji, by przez pewien czas gubernatorem stolicy, potem zastpc naczelnego wodza, wreszcie krtko naczelnym wodzem. Zrazi do siebie opini publiczn prbujc stosowa bezwzgldne 59

rodki ratowania sytuacji wojskowej. Podczas szturmu Warszawy dowodzi obron prawego skrzyda. Przekroczywszy z armi granic prusk, uda si przez Krakw do Drezna, gdzie opublikowa opis wyprawy na Litw, co mu przynioso rozgos. Umieciwszy syna na studiach w Heidelbergu, osiad w Strasburgu, skd na wezwanie Adama Czartoryskiego przenis si jesieni 1832 r. do Parya. W kocu tego roku pertraktowa tam z Namikiem Pasz w sprawie utworzenia staej polskiej siy zbrojnej i osadnictwa polskiego w Turcji, oraz wykorzystania polskich oficerw do modernizacji armii tureckiej. Latem 1833 r. uda si z podobn misj do Egiptu; zwiedziwszy Syri i poudniow cz Azji Mniejszej wysun projekt poczenia kanaem eglownym Morza rdziemnego z Eufratem, a dwaj spord towarzyszcych mu oficerw (J. Szemiot i L. T. Bystrzonowski) przeprowadzili w listopadzie tego roku studia terenowe na proponowanej trasie owej drogi wodnej (sugerowa te Dembiski utworzenie w tym celu towarzystwa akcyjnego). Wznis te w Kairze obelisk w miejscu gdzie zgin Jzef Sukowski. Po niepowodzeniu misji, wrci w kocu lutego 1834 r. do Francji, skadajc wadzom francuskim i brytyjskim memoriay dotyczce sytuacji politycznej na Bliskim Wschodzie oraz projektu wyej wymienionego kanau. W latach 1835-37 prbowa utworzy legion polski w Hiszpanii, snu te plany zorganizowania go nad Dunajem, na Kaukazie, a take kolonii polskiej na Cyprze. Zajmowa si wwczas publicystyk polityczn na amach czasopism francuskich i polskich emigracyjnych. Pracowa te nad wynalazkami technicznymi, wpad m.in. na pomys zastosowania spronego powietrza do napdu kolei. Odegra istotn rol w wydarzeniach Wiosny Ludw, otrzyma wwczas rozmaite propozycje objcia dowdztwa wojsk rewolucyjnych, m.in. z Woch. W maju 1848 r. zorganizowa we Wrocawiu zjazd delegatw z zaborw austriackiego i pruskiego, na ktrym omawiano spraw utworzenia prowizorycznego rzdu polskiego, nastpnie uczestniczy w kongresie sowiaskim w Pradze czeskiej, gdzie by rzecznikiem pojednania pomidzy poudniowymi Sowianami i Wgrami. Po powrocie do Parya zosta zaproszony przez Kossutha do wzicia udziau w powstaniu wgierskim. Przyby na Wgry w kocu stycznia 1849 r., zosta mianowany feldmarszakiem i dowdc korpusw operujcych w pnocnej czci kraju. Popad wszake w konflikt z dowdcami wgierskimi, gwnie z powodu rezygnacji z planowanej przez Dembiskiego wyprawy do Galicji dla wzniecenia tam powstania i ostatecznie obj stanowisko szefa sztabu

60

gwnej kwatery, a przez krtki czas by nawet naczelnym wodzem. Podczas odwrotu z nad Cisy zosta ranny w rk. Po klsce pod Temeszwarem, schroni si w Turcji, gdzie do 1851 r. by internowany w Bursie, a potem w Kiutahii w Azji Mniejszej; zwolniono go wskutek interwencji dyplomacji francuskiej. Opuszczajc w 1853 r. Turcj, zoy w tureckim ministerstwie wojny memoria z radami na wypadek wojny z Rosj, z ktrym zaznajomiono si po wybuchu wojny krymskiej w czerwcu 1854 r. Wedug relacji Sadyka Paszy (M. Czaykowskiego) by to projekt zorganizowania na Cyprze tajnej produkcji pociskw artyleryjskich zatruwajcych powietrze i szerzcych rodzaj morowej zarazy w wojsku nieprzyjacielskim. Wszystko wskazuje na to, e chodzio o bro chemiczn, by moe by to prekursorski pomys artyleryjskiego ataku gazowego. Wadze tureckie nie potraktoway tego projektu powanie. Dembiski powrci do Parya, gdzie powici si gwnie pracy nad wynalazkami technicznymi. Ta strona jego dziaalnoci jest mao znana, a wydaje si zasugiwa na uwag. W latach 1835-62 uzyska Dembiski 11 oryginalnych patentw francuskich, a 3 z tych pomysw opatentowa rwnie w Wielkiej Brytanii; do 6 z tych patentw zgasza w miar upywu czasu dodatkowe uzupenienia (czsto nawet kilkakrotnie). By wynalazc wszechstronnym, zainteresowanym przede wszystkim zastosowaniami praktycznymi, cho prbowa te si w modnych aktualnie dziedzinach popeniajc niekiedy charakterystyczne dla epoki bdy w rozumowaniu. Piec do ekonomicznego wypieku chleba (1835) by wykorzystywany przez grup paryskich piekarzy, ktrzy weszli z Dembiskim w spk, co przynosio mu nawet pewne dochody. Liczy te na zyski ze sposobu zabezpieczania przed rozrywaniem si butelek z szampanem lub innymi winami musujcymi wskutek zachodzcej w nich fermentacji (1839), prbowa take zainteresowa t metod krewnych mieszkajcych w Galicji. W 1844 r. opatentowa dysz wasnego pomysu, w ktrej konstrukcji wykorzysta prawo Bernoulliego, operujc zmian przekrojw by uzyska szybszy strumie cieczy lub gazu (m.in. spronego powietrza). Proponowa stosowanie jej w dmuchawach wielkich piecw hutniczych, w systemach klimatyzacyjnych, wentylacyjnych i grzewczych (zblionych do dzisiejszego centralnego ogrzewania), w pompach (m.in. przemysowych) i wentylatorach. W tym roku opatentowa uycie tej dyszy jako elementu skadowego kota parowego rurkowego, w celu zwikszenia cinienia roboczego pary, co miao umoliwi stosowanie innych paliw ni wgiel kamienny i drewno, m.in. pynnych, co rozwin w osobnym patencie w 1856 r. System ten chcia wyzyska do napdu w egludze (1847) oraz kolejowe61

go i zapewne w konstrukcji udoskonalonego silnika parowego (1862), ale te do suszenia owocw i podw rolnych (1848). Wiadomo, e wentylator systemu Dembiskiego zastosowano z powodzeniem do klimatyzacji Petite Theatre w Paryu. W 1855 r. opatentowa sposb wytwarzania duej iloci pary bez uycia materiaw atwopalnych. Zajmowa si te aktualnym wwczas problemem kierowania lotem balonw, proponujc mocowanie ich do specjalnej, biegncej na supach, prowadnicy (1840). Dokumentacja wielu wynalazkw Dembiskiego znajduje si w Archiwum PAN w Krakowie. Dembiski zmar 13 czerwca 1864 r. w Paryu i zosta pochowany w Montmorency.
PSB (Wawrzkowicz E.); SPPT (Orowski B.); Dembiski H.: Niektre wspomnienia..., Pozna 1860; Sadyk Pasza M.: Moje wspomnienia o wojnie 1854 roku, Warszawa 1962; Januszewski J.: Wynalazczo polska krgu Wielkiej Emigracji, Francja 1832-1871, Raporty Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocawskiej, Sprawozdania, nr 314, Wrocaw 1993-1994 mnps; Lewak A.: Dzieje emigracji polskiej w Turcji, Warszawa 1935; Orowski B.: Brytyjskie patenty Polakw w okresie Wielkiej Emigracji (1832-1870), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1989, nr 3 s.523-548; Archiwum PAN w Krakowie: rkps 1202, 1585; Biblioteka Polska w Paryu: rkps 456; Biblioteka Czartoryskich w Krakowie: rkps 5371, 5587, 5588, 5593, 5653. Bolesaw Orowski

DRZEWIECKI STEFAN (1844-1938) Wynalazca, pionier konstrukcji okrtw podwodnych i samolotw. Stefan Dzewiecki urodzi si 24 grudnia 1844 r. w Kunce na Podolu jako syn literata i ziemianina Karola i Hortensji z Jaroszyskich. We Francji ukoczy szko redni, a nastpnie Lcole Centrale des Arts et Manufactures w Paryu. Podczas studiw w latach 1863-64 przebywa w Krlestwie Polskim, prawdopodobnie uczestniczc w powstaniu styczniowym. Po uzyskaniu dyplomu inyniera zaj si prac wynalazcz. W 1867 r. opatentowa licznik kilometrw dla doroek konnych, ktry wszed do produkcji. Bra udzia w walkach Komuny Paryskiej w 1871 r., a po jej upadku wyjecha do Wiednia.

62

Na wiedeskiej wystawie powszechnej w 1873 r. za swe wynalazki: automatyczny sprzg wagonw, rejestrator prdkoci pocigw (prawzr dzisiejszej czarnej skrzynki), regulator silnikw parowych i wodnych, regulator paraboliczny i cyrkiel do wykrelania przekrojw stokowych otrzyma dwie nagrody. Niektre z tych wynalazkw zakupiy koleje austriackie. Po wystawie zosta zaproszony do Petersburga na stay pobyt i powierzono mu wykonywanie wynalazkw dla marynarki. W 1874 r. skonstruowa przyrzd samoczynnie krelcy na mapie drog statku, tzw. dromograf, ktry sprawdzono praktycznie. W Odessie skonstruowa jednoosobow (1877) i czteroosobow (1879) d podwodn ze rub napdzan si mini ng, wyposaon w wyrzutni min i aparat tlenowy. d czteroosobow wyposay, jako pierwszy, w peryskop. Wyprodukowano 50 sztuk takich odzi czteroosobowych, wykonujc je czciowo we Francji. W 1880 r. Drzewiecki opracowa projekt pierwszej odzi podwodnej z silnikiem elektrycznym i akumulatorami. Od 1888 r. jego odzie czteroosobowe przerabiano na dwumiejscowe z napdem elektrycznym. W 1891 r. Drzewiecki przenis si do Parya. W 1892 r. opublikowa teori rub okrtowych. W 1897 r. za projekt 12-osobowej odzi podwodnej z napdem elektrycznym i dwiema wyrzutniami torpedowymi na sprone powietrze otrzyma drug nagrod w midzynarodowym konkursie we Francji (pierwszej nagrody nie przyznano). Wyrzutnie torpedowe jego pomysu stosowaa marynarka francuska i rosyjska, a pniej take brytyjska, amerykaska, niemiecka i woska. W latach 1897-99 Drzewiecki przedstawi pomys tzw. pancerza wodnego, czyli stosowania warstwy wody pomidzy pancerzem i poszyciem kaduba okrtw wojennych. W 1908 r. zbudowano w Petersburgu 350-tonowy okrt podwodny, opracowany przy jego wsppracy. Okrt by wyposaony w silniki spalinowe uywane w wynurzeniu. Za swe wynalazki i konstrukcje okrtowe otrzyma brytyjski tytu honorowy The Naval Architect of Great Britain. W 1893 r. opatentowa silnik spalinowy bez koa zamachowego, a w 1898 r. jego ulepszon odmian. W latach dwudziestych XX wieku opracowa turbin parow, ktr zbudowano w 1926 r. w Szwajcarii. Druga wan dziedzin bada i prac Drzewieckiego byo lotnictwo. Dowiadczenia w tym zakresie rozpocz w 1881 r., badajc siy dziaajce na paszczyzny none. W 1885 r. wygosi odczyt, w ktrym przedstawi zasady rwnowagi lotu statku powietrznego, a w 1887 r. opublikowa je w ksice Aeropany w prirodie. W 1891 r. opublikowa prac Le vol plane, w ktrej wyjani lot szybowy ptakw oraz artyku Laviation de demain

63

(Lotnictwo jutra) omawiajcy problem statecznoci samolotu i przewidujcy przysz jego rol. W 1892 r. ogosi drukiem teori obliczania miga, ktra staa si podstaw do oblicze wykonanych przez twrcw pierwszego udanego samolotu, braci Wright, w 1903 r. Sw teori rozszerzy w 1909 r. w pracy Les hlices aeriennes. Wedug jego koncepcji francuska firma Ratmanoff uruchomia produkcj migie Normale, uywanych m.in. w samolotach Bleriot XI. Wydana w 1920 r. Thorie gnrale de lhlice zostaa nagrodzona przez Francusk Akademi Nauk. W 1909 r. Drzewiecki rzuci myl utworzenia laboratorium aerodynamicznego i przyczyni si do powstania pierwszego na wiecie Instytutu Aerodynamicznego w Saint Cyr pod Paryem. Od 1883 r. zajmowa si zagadnieniem samostatecznoci samolotu osiganej przez przesuwanie jego rodka cikoci. W 1909 r. opatentowa samolot samostateczny o ukadzie kaczki (tzn. z usterzeniem z przodu kaduba). Po przeprowadzeniu prb aerodynamicznych modelu w tunelu aerodynamicznym Gustavea Eiffla, samolot ten zosta zbudowany w 1912 r. i oblatany w 1913 r., lecz rozbi si podczas prb w 1914 r. W 1917 r. opatentowa migo przestawialne, czyli o nastawnym kcie natarcia (skoku opat), a w 1934 r. samoprzestawialne. Skonstruowa te wiatraczek o nastawnych opatkach i automatycznie regulowanej prdkoci obrotowej, ktry w latach dwudziestych by produkowany we Francji pod oznaczeniem SD wraz z prdnic zasilajc radiostacje pokadowe samolotw. Sprzt ten by rwnie stosowany na samolotach uywanych w Polsce. W 1930 r. zacz interesowa si energi atomow i opracowa podstawowe rwnania fizyki oparte o teori budowy atomowej. Przez cae ycie podkrela sw polsko. W 1927 r. przekaza dar pieniny na budow Instytutu Aerodynamicznego w Warszawie. W testamencie zapisa wszystkie swoje prace, oraz swoj pracowni i bibliotek Polsce. Zmar 23 kwietnia 1938 r. w Paryu i tam zosta pochowany.
SBTP (Wincel R.); Konieczny J.R., Malinowski T.: Maa encyklopedia lotnikw polskich. Warszawa 1983; Januszewski S.: Tajne wynalazki lotnicze Polakw. Rosja 1870-1917, Wrocaw 1998; Jungowski E.: O pionierach polskiej myli lotniczej, Warszawa 1967. Andrzej Glass

64

DZIERO (DZIERON) JAN (1811-1906) Duchowny lski, twrca podstaw nowoczesnego pszczelarstwa. Urodzi si 16 stycznia 1811 w owkowicach koo Kluczborka, by synem zamiowanego w pszczelarstwie rolnika; ksztaci si w miejscowej polskiej szkole, potem w Byczynie i we Wrocawiu, gdzie po ukoczeniu gimnazjum w. Macieja studiowa w latach 1830-33 teologi, suchajc te wykadw matematyki, astronomii i historii lska. W 1834 r. przyj wicenia kapaskie, krtko pracowa jako wikary w Siokowicach koo Opola, a w latach 1835-69 w parafii w Karowicach (Karlsmarkt) koo Brzegu. Zajmujc si bardziej pszczoami ni duszpasterstwem, zdradzajc przy tym niekiedy zbyt liberalne pogldy, popad w konflikt z wadzami kocielnymi. W 1869 r. zrezygnowa z probostwa, a podczas soboru watykaskiego (1870) zdeklarowa si po stronie tzw. starokatolikw, zrywajc z Kocioem Katolickim. W 1884 r. przenis si do rodzinnych owkowic, gdzie mieszka jak pustelnik, wyjedajc tylko na zjazdy pszczelarskie. Wnikliwie obserwujc pszczoy, ktre pocztkowo hodowa metodami tradycyjnymi w kodach, ju w 1835 r. odkry zjawisko dziewordztwa (partenogenezy) wystpujce u pszcz w przypadku trutni, ktre rodz si z jaj nie zapodnionych. Bardzo dugo sensacyjne pogldy Dzieronia na ten temat spotykay si z niedowierzaniem i byway ostro krytykowane. Dopiero kongres przyrodnikw w Marburgu w 1901 r. uzna jego odkrycie za naukowo uzasadnione. Dla praktyki pszczelarskiej doniolejsze znaczenie miay innowacje wprowadzane od okoo 1840 r. przez Dzieronia do konstrukcji ula, pozwalajce na wyjmowanie pojedynczych plastrw bez uszkadzania woszczyny i uatwiajce przenoszenie, wzgldnie dzielenie rojw, co umoliwiao racjonaln gospodark w pasiece. Zainicjowany przez niego ul szafkowy szybko upowszechni si na lsku i w Niemczech, a niebawem w caej Europie. Osignicia Dzieronia stay si podstaw nowoczesnego pszczelarstwa. Od 1845 r. publikowa on artykuy w czasopismach niemieckich, w 1847 r. wyda na zamwienie rzdu pruskiego w Brzegu ksik o nowoczesnym pszczelarstwie, Theorie und Praxis des neuen Bienenfreundes (ktra do 1861 r. doczekaa si 5 wyda), a w 1852 r. w Nrdlingen ksik Nachtrag zur Theorie und Praxis. Obie te publikacje ukazay si niebawem w polskich przekadach: Nowe udoskonalone pszczelnictwo (Nowe Piekary 65

1850), Najnowsze pszczelnictwo (Lww 1853), Dodatek do teorii i praktyki nowego pszczelarza (Leszno 1853). Gwnym dzieem Dzieronia byo Rationelle Bienenzucht, wydane w Brzegu dwukrotnie w 1861 r. i 1878 r., ostatnim za Der Zwillingstock, praca o ulu bliniaczym, opublikowana w Kluczborku w 1904 r. Nadto, w latach 1854-56 Dziero wydawa miesicznik Der Bienenfreund aus Schlesien. W miar jak zyskiway coraz szersze uznanie pogldy Dzieronia i jego pionierskie nowatorstwo w konstrukcji ula i metodach prowadzenia pasieki, spotykay go liczne wyrnienia i przyznawano mu wiele odznacze. W 1860 r. powoaa go na czonka Akademia Przyrodnicza w Jenie, a w 1872 r. uniwersytet w Monachium przyzna mu doktorat honoris causa. Wiele towarzystw zwizanych z naukami rolniczymi i pszczelarstwem powoao go na czonka honorowego, wzgldnie czonka korespondenta, m.in. krakowskie Towarzystwo Rolnicze i lwowskie Towarzystwo Gospodarskie. Ordery i odznaczenia przyznaway mu od 1868 r. Hesja, Austria, Rosja, Szwecja, Wochy, Prusy. Dziero zmar 26 padziernika 1906 r. w owkowicach. W 1931 r. na jego domu umieszczono tablic pamitkow, a w 1946 r. na jego cze przemianowano miasto Rychbach u podna Gr Sowich na Dzieroniw.
PSB (Szramek E.); SPPT (Barty J.); Gadysz A.: Jan Dziero, pszczelarz o wiatowej sawie, Katowice 1957; Archiv fr Bienenkunde, Berlin-Zehlendorf 1935, z. 8; Kudera J.: Obrazy lzakw wspomnienia godnych, t. I, Mikow 1920. Bolesaw Orowski

EBERMAN LUDWIK (18851945) Konstruktor wysokoprnych silnikw spalinowych Ludwik Eberman urodzi si 14 kwietnia 1885 r. w Wiedniu. Po ukoczeniu gimnazjum we Lwowie w 1903 r. rozpocz studia na Wydziale Budowy Maszyn miejscowej Szkoy Politechnicznej, gdzie uzyska z odznaczeniem 12 padziernika 1907 r. dyplom inyniera mechanika. Przez nastpny rok uzupenia wiedz na niemieckiej politechnice w Pradze. Od padziernika 1908 r. do 30 wrzenia 1909 r. pracowa jako konstruktor w fabryce maszyn L. Zieleniewskiego w Krakowie, a nastpnie kierowa odbudow spalonej fabryki kamienia sztucznego i dachwek we Lwowie. 66

Od wrzenia 1910 r. przenis si do Maschinenfabrik AugsburgNrnberg w Augsburgu (MAN). Pocztkowo by tam konstruktorem, a wkrtce zosta naczelnikiem oddziau silnikw okrtowych Diesla. W fabryce tej zajmowa si do maja 1918 r. konstrukcj silnikw Diesla dla okrtw podwodnych marynarki niemieckiej i austriackiej. Wedug jego projektu wykonano okoo 500 silnikw do odzi podwodnych. W czasie pracy zawodowej uzyska z odznaczeniem 28 padziernika 1912 r. stopie doktora nauk technicznych na podstawie rozprawy Automatyczna regulacja cinienia wstrzykowego (wtryskowego) przy motorach okrtowych Diesla, opartej na jego wasnym opatentowanym wynalazku, ktry nastpnie zastosowano w praktyce. Jego wybitne osignicia konstruktorskie docenia lwowska Szkoa Politechniczna powoujc Ebermana 1 stycznia 1914 r. na profesora nadzwyczajnego, ale na danie niemieckiego ministerstwa marynarki musia pozosta w fabryce augsburskiej a do 8 maja 1918 r. i dopiero wwczas podj zajcia na uczelni. 3 sierpnia 1920 r. zosta profesorem zwyczajnym, a 15 wrzenia 1921 r. obj II Katedr Budowy Maszyn (silniki cieplne) pniej przemianowan na Katedr Budowy Silnikw Tokowych. Prowadzi nie tylko wykady, ale take wiczenia konstrukcyjne. Dziki Ebermanowi i pracy jego katedry stworzono w Polsce moliwoci produkcji silnikw Diesla. Ju jako profesor Politechniki Lwowskiej skonstruowa wiele nowych typw silnikw spalinowych dla fabryk w Polsce, Gdasku, Czechosowacji, Belgii, Niemczech i na Wgrzech. Posiada liczne patenty polskie i zagraniczne. Ludwik Eberman by autorem kilkunastu artykuw powiconych silnikom Diesla, publikowa je na amach angielskich, niemieckich i polskich (gwnie Czasopisma Technicznego) czasopism technicznych. W Niemczech, wsplnie z prof. Ottonem Fpplem z Brunwiku, opublikowa podrcznik Schnelllaufende Dieselmotoren, ktry wydano w Berlinie czterokrotnie. Zamieci w nim podstawowy rozdzia powicony projektowaniu i konstrukcji silnikw. Dwukrotnie (1925/26, 1935/36) sprawowa funkcje prodziekana Wydziau Mechanicznego Politechniki Lwowskiej. Od 1909 r. by czonkiem Polskiego Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie, za 16 grudnia 1932 r. zosta czonkiem korespondentem Wydziau Nauk Mechanicznych Akademii Nauk Technicznych w Warszawie. Pod wpywem obaw zwizanych z nasilajc si ekspansj Niemiec hitlerowskich oraz atmosfer antysemityzmu na Politechnice Lwowskiej, w czerwcu 1938 r. wyjecha wraz z rodzin do Winterthur w Szwajcarii, gdzie zaoy biuro projektowania silnikw spalinowych. Jako profesor 67

Eidgenssische Technische Hochschule w Zurychu w okresie II wojny wiatowej wsppracowa przy ksztaceniu internowanych w Szwajcarii onierzy polskich. W 1945 r. opublikowa w wydawnictwie uniwersytetu w Winterthur artyku dla uczczenia 100-lecia Politechniki Lwowskiej cole Polytechnique de Lvov 1844-1944. Zmar w kwietniu 1945 r. w Winterthur w Szwajcarii.
PSB (Samjo J.); SBTP (Piatowicz J.); SPPT (Orowski B.). Jzef Piatowicz

ENIGMA Bydgoszczanin Rejewski Marian (1905-1980), poznaniak Rycki Jerzy (1909-1942), kresowiak Zygalski Henryk (1907-1978), absolwenci Uniwersytetu Poznaskiego, kryptolodzy, pracownicy II Oddziau Sztabu Gwnego, zamali niemiecki szyfr maszynowy Enigma w latach 1932-33. Zostao to dokonane w pitnastoosobowym zespole kryptologw, mechanikw i elektrykw, ktrym dowodzi podpukownik Gwidon Lange, szef Biura Szyfrw Sztabu Gwnego i jego zastpca major cznoci Maksymilian Ciki, kierownik Referatu BS-4. Mieli oni do dyspozycji w Warszawie may zakad telekomunikacyjny pod nazw AVA, kierowany przez zesp czteroosobowy: dwaj bracia z Politechniki Warszawskiej: inynierowie Leonard i Ludomir Danielewiczowie oraz Edward Fokczyski i Antoni Palluth (a pniej jeszcze inynier Tadeusz Heftman absolwent cole Suprieure dElectricit w Paryu). Historia Enigmy siga pierwszych lat po I wojnie wiatowej. Pomys handlowej rotacyjnej maszyny cyfrowej udoskonali w 1923 r. berliski inynier doktor Arthur Scheribius i nazwa te maszyn Enigm. Niemcy pierwsi zrozumieli, na czym polega przydatno Enigmy do szyfrowania najbardziej tajnych transmisji. Maszyny szyfrujce zostay wprowadzone powszechnie w armii niemieckiej przed II wojn wiatow. Szyfr maszyny Enigma by praktycznie, dostpnymi wwczas rodkami, nie do zamania. Maszyna miaa wprost astronomiczn liczb (4x1027) kombinacji szyfrowania, a nie byo wtedy jeszcze komputerw. Po zakoczeniu I wojny wiatowej polski Sztab Gwny wykazywa due zainteresowanie dotarciem do maszyn szyfrujcych i praktycznym ich zastosowaniem. Dla tych celw zorganizowany zosta w Poznaniu w 1929 r. kurs szyfrowy pod naukowym kierownictwem profesora Zdzisa68

wa Krygowskiego. Spord dwudziestu studentw zostao wybranych trzech, ktrzy odpowiadali podstawowym wymaganiom w zakresie biegej znajomoci jzyka niemieckiego, umiejtnoci pracy samodzielnej oraz wiedzy matematycznej poczonej ze zdolnoci praktycznego jej zastosowania. Intensywne prace rozpoczy si we wrzeniu 1930 r., po powrocie Mariana Rejewskiego z rocznego stau w Niemczech w Getyndze. Marian Rejewski zosta kierownikiem poznaskiej filii warszawskiego referatu BS4 z siedzib w Komendzie Miasta Poznania oraz rwnoczenie asystentem profesora Zdzisawa Krygowskiego. W grudniu 1932 r. pierwsze sygnay Enigmy zostay rozszyfrowane przez polskich kryptologw w Warszawie, dokd przeniesiono trjk. Miejscem ich pracy byy pomieszczenia II Oddziau Sztabu Gwnego na placu Marszaka Jzefa Pisudskiego, a nastpnie w Pyrach pod Warszaw na terenie lasu kabackiego. Enigma w pierwszej wersji (do 1938) skadaa si z 4 czci: 1. klawiatura 26 liter od A do Z, 2. trzy bbny obrotowe szyfrujce z ruchomymi nastawnymi piercieniami posiadajcymi po 26 liter na obwodzie oraz koa do nastawiania bbnw w dowolnej pozycji pocztkowej z kocwkami po obu stronach, 3. tablice pocze z gniazdami wtyczkowymi na kad liter alfabetu, 4. tablica wywietlaczy. Cao wielkoci maszyny do pisania. Majc do dyspozycji niekompletn maszyn handlow i fotografie, odtworzono w Polsce wierne kopie nowych maszyn i wyprodukowano ich 15 egzemplarzy do 1939 r. Nastpnym etapem prac Polskiego Biura Szyfrw byo opracowanie w Polsce oprogramowania maszyn Enigma, na podstawie matematycznego rozwizania niemieckiego szyfru maszynowego Enigma oraz dziki skonstruowaniu aparatury pomocniczej, ktra uatwia uporanie si z astronomicznymi moliwociami permutacyjnymi Enigmy. Urzdzeniami tymi byy arkusze perforowanych pacht autorstwa Zygalskiego, bomba kryptoanalityczna autorstwa Rejewskiego oraz cyklometr, najprawdopodobniej wsplnego pomysu. W 1933 r. rozpoczto eksploatacj systemu informatycznego. Sprawno polskich kryptologw stale wzrastaa. W styczniu 1938 r. sprawdzono ilo rozszyfrowanych sygnaw niemieckich nadanych w cigu 2 tygodni i ustalono, e 75% odebranych nasuchw byo cakowicie zamanych. Byo to zasug doskonaych polskich kryptologw, mechanikw i elektrykw wsppracujcych z wytwrni AVA, wycznym dostawc tajnych urzdze elektrycznych dla potrzeb referatu BS-4. Wytwrnia miecia si w Warszawie przy ulicy Szczliwickiej. Osignito podane rezultaty w pos69

taci odtworzonej i powielonej maszyny Enigma oraz ogromnej liczby odczytanych szyfrw nadawanych w sztabach wojskowych i politycznych Trzeciej Rzeszy. Uzyskano zdolno szybkiego czytania tajemnic przeciwnika. Do poowy 1939 r. Polacy nie ujawniali wynikw swych prac. Dopiero w lecie tego roku zapada decyzja na szczeblu Szefa Sztabu Gwnego, aby udostpni je wadzom wojskowym francuskim i brytyjskim. W lipcu doszo w Warszawie do spotkania Polakw z Francuzami (Gustave Bertrand i kapitan Braquenie) i Anglikami (komandor Alaister Denniston i kryptolog Dillwyn Knox). Polacy zademonstrowali im polsk replik Enigmy wraz z instrukcjami jej uytkowania oraz przekazali po jednym egzemplarzu dziaajcych maszyn. W poowie sierpnia przesyki dotary drog dyplomatyczn do Parya i Londynu. Otrzymanie do dyspozycji polskiej maszyny typu Enigma dao ju w 1939 r. pocztek brytyjskiej koncepcji o kryptonimie Ultra. Zaraz po powrocie z Warszawy dwu brytyjskich kryptologw zaczto w Anglii prace nad ulepszonymi rozwizaniami, angaujc w to pokane rodki. Do powiedzie, e w Polsce pracowa nad tym zesp pitnastoosobowy, a w Bletchley Park pod Londynem, gdzie kontynuowano prace tysice ludzi. Mieli oni do dyspozycji, z zachowaniem warunkw tajnoci na najwyszych szczeblach, wyniki uzyskane przez polskich matematykw i technikw. Zastosowanie Enigmy i pniejszych jej odmian miao wielki wpyw na przebieg II wojny wiatowej. W kilka dni po rozpoczciu wojny ewakuowano zesp BS-4 na wschd. Trasa biega z Warszawy w kierunku rumuskiej granicy przez Siedlce, ukw, Brze nad Bugiem, uck, Krzemieniec, Koomyj i Kuty. Po stronie rumuskiej zesp unikn internowania. Oczekiwano go w ambasadzie francuskiej w Bukareszcie. W cigu kilku dni trjka najwaniejszych kryptologw dotara do Francji, a reszta zespou rnymi drogami zjawia si w Paryu na pocztku padziernika. Zdoano uratowa dwie maszyny, reszta zostaa zniszczona, bd zabezpieczona przed Niemcami. Techniczne rozwizania Enigmy day impuls i ukierunkoway rozwizania Ultry, ktra zyskaa wielkie uznanie dowdztwa najwyszego szczebla alianckiego w czasie II wojny wiatowej. Ultr mona wic nazwa crk Enigmy. Anglicy, korzystajc z przekazanych im przez Polakw materiaw, stworzyli warunki, by w kwietniu 1940 r. mie pierwsze korzyci z Ultry. Polski referat BS-4 zajmowa si podczas pobytu we Francji praktycznym stosowaniem maszyny szyfrujcej Enigma. W miar rozwoju wypadkw polska grupa, zwana teraz Ekip Z, pracowaa w Paryu w Chteau de Vignolles, w paacowej siedzibie Les Foures. Na zapotrzebo70

wanie francuskiego Sztabu Gwnego Polacy opracowali szkolny skrypt Metody rozwizywania szyfrw. W 1940 r. pukownik Bertrand utworzy nowy orodek kryptologiczny Cadix, ktrego trzon stanowili Rejewski, Zygalski, Rycki, Palluth i Fokczyski. Zmontowano tam cztery nowiutkie polsko-francuskie Enigmy. W styczniu 1942 r. ekipa Cadix utracia czterech czonkw: Jerzego Rzyckiego, kapitana Jana Graliskiego, Piotra Smoliskiego i nieznanego porucznika francuskiego. Powracajc z Algierii, gdzie byli zatrudnieni przez trzy miesice, zatonli oni w storpedowanym statku. Po przegranej kampanii wiosennej i zajciu przez Niemcw Francji pukownik Bertrand, koordynator wszystkich poczyna w zakresie wojny mzgw, podj w listopadzie 1940 r. decyzj o rozwizaniu zespou Cadix i poleci jego czonkom przedzieranie si maymi grupami na stron alianck. Zdradzeni podpukownik Langer i major Ciki w marcu 1943 r. trafili do jednego z niemieckich oflagw. Inynier Palluth i mechanik Fokczyski zginli w Konzentrationslager Sachsenhausen pod Berlinem. Rejewski i Zygalski, po wielu niebezpiecznych przygodach, wizieniach i obozach, dopiero w kocu lipca 1943 r. dotarli do Anglii. Nie skierowano ich ju do suby kryptologicznej. Zostali wcieleni do Polskich Si Zbrojnych, wraz z trzema radiotelegrafistami, take pochodzcymi z Ekipy Z. Otrzymali stopnie szeregowcw, a potem oficerw czasu wojny. W tym momencie nie byli ju Anglikom potrzebni. Dopiero w latach siedemdziesitych zostaa ujawniona historia Enigmy osignicia polskich kryptologw, mechanikw i elektronikw nie zostay jednak przedstawione w sposb obiektywny. W 1973 r. opublikowana zostaa w Paryu ksika Enigma czyli najwiksza z tajemnic wojny 1939-1945. Autorem jej by Gustave Bertrand, niezmordowany tropiciel sekretw niemieckiej Enigmy oraz inicjator dugoletniej wsppracy kryptologw Francji, Wielkiej Brytanii i Polski, pocztkowo kapitan, pniej major, awansowany po wojnie do stopnia generaa. W 1974 r. wydano w Londynie ksik The Ultra Secret. Autor jej, E. W. Winterbothom, by w latach 1930-45 szefem departamentu lotniczego w Secret Intelligence Service. Po ukazaniu si tej ksiki miao miejsce wiele polemicznych wystpie nawoujcych do obiektywnego przedstawienia prawdy (m.in. recenzja dra de Kahna w New York Times z grudnia 1974 r., czy te dyskusja radiowa w Radio Frankfurt nad Menem). Anglicy, take w pniejszych publikacjach, nie przyznali Polakom nalenego im pierwszestwa w zamaniu szyfru maszynowego Enigma.

71

Stanowisko Amerykanw jednoznacznie okreli prezydent Stanw Zjednoczonych George Bush latem 1989 r. na publicznym spotkaniu z prezydentem Lechem Was i mieszkacami Wybrzea, mwic, e najwikszym wkadem Polski w zwycistwo w II wojnie wiatowej byo rozszyfrowanie przez Polakw Enigmy. Egzemplarz Enigmy znajduje si w warszawskim Muzeum Techniki, a wyemitowana w 1983 r. seria polskich znaczkw pocztowych upamitnia pidziesit rocznic zamania szyfru Enigma.
PSB (Kapera Z.J., Kubiatowski J.); Nowa Encyklopedia PWN t. 2, Warszawa 1995; Kozaczuk W.: W krgu Enigmy, Warszawa 1979; Portalski S.: Dorobek Polakw w dziedzinie naukowo-technicznej w II wojnie wiatowej [w:] Polacy razem, Warszawa 1996, s. 11-22; Strumph-Wojtkiewicz S.: Sekret Enigmy, Warszawa 1978. Zbigniew Skoczyski

FOLKIERSKI WADYSAW (1841-1904) Matematyk, inynier budowlany, gwnie kolejowy, dziekan i reformator wydziau nauk cisych uniwersytetu w Limie. Urodzi si 24 padziernika 1841 r. w Warszawie, by synem Piotra Aleksandra, waciciela ziemskiego, jednego z pionierw stosowania napdu parowego w rolnictwie Krlestwa Polskiego. W 1878 r. ukoczy z medalem oddzia fizyczno-matematyczny gimnazjum gubernialnego w Warszawie, w latach 1860-61 studiowa na Wydziale Inynierii Grossherzoglich Badische Polytechnische Schule w Karlsruhe, a nastpnie pogbia wiedz jako wolny suchacz w cole des Ponts et Chausses w Paryu. W 1863 r. wrci do kraju by wzi udzia w powstaniu styczniowym; walczy w puku Dzieci Warszawy wykazujc waleczno, po bitwie pod Inowodziem zosta mianowany porucznikiem inynierii. Po upadku powstania wrci do Parya, studiowa na Sorbonie uzyskujc licencjaty w dziedzinie nauk matematycznych (1864) i nauk fizycznych (1870). Jednoczenie w latach 1868-71 wykada mechanik i budow mostw w Szkole Wyszej Polskiej na Montparnasse. W 1869 r. by jednym z zaoycieli polskiego Towarzystwa Nauk cisych w Paryu, bra nastpnie ywy udzia w jego pracach jako sekretarz i redaktor Pamitnika To72

warzystwa Nauk cisych, a potem wiceprezes. Podczas wojny francuskopruskiej wstpi ochotniczo do armii francuskiej, uczestniczy w randze porucznika w subie elektrotechnicznej fortu La Briche (na zachd od St. Denis) w obronie Parya, odznaczy si mstwem, m.in. w bitwach pod pinay (likwidujc min i biorc do niewoli 8 pruskich onierzy) i pod Bourget (kiedy przedar si przez pozycje nieprzyjacielskie, by spowodowa skuteczny ostrza artyleryjski); zosta odznaczony legi honorow. W 1871 r. przyj obywatelstwo francuskie. W tym czasie opublikowa Zasady rachunku rniczkowego i cakowego z astosowaniami (Pary 1870-72), uznane po latach, na przeomie stuleci, w polskim plebiscycie prasowym za najlepsz polsk ksik naukow XIX wieku. Zwerbowany przez Edwarda Habicha uda si na pocztku 1874 r. wraz z Wadysawem Klugerem do Peru, by obj tam stanowisko inyniera w subie pastwowej. Powoany w skad Rady Centralnej Inynierw Rzdowych, ju w lipcu 1874 r. przedstawi jej projekt specjalnego typu mostw wiszcych wasnego pomysu, tanich i atwych do transportu oraz konstruowania, z myl o powszechnym ich zastosowaniu w Peru. Znakomicie opanowawszy jzyk hiszpaski opublikowa o nich ksik Puentes hamacas (1875). W pierwszych latach pobytu w Peru zajmowa si gwnie projektowaniem, nadzorowaniem budowy i konserwacj prywatnych linii kolejowych, przede wszystkim kolei Pisco-Ica. Zamieszcza te artykuy w czasopismach Anales del Saber, Anales Universitarias del Per i Memorias de Ciencias. W kwietniu 1876 r. zosta mianowany dziekanem Wydziau Nauk cisych Universidad Mayor de San Marcos w Limie oraz kierownikiem Katedry Astronomii Sferycznej, Topografii i Geodezji; wykada tam te mechanik i ogln teori maszyn. Przeprowadzi gruntown reform tego wydziau, ktr ywo by zainteresowany wczesny prezydent Peru Manuel Pardo, unowoczeniajc w duchu europejskim program naukowy. Nastpnie, wybierany dwukrotnie na stanowisko dziekana, pozostawa na nim do 1885 r. Do koca pobytu w Peru reprezentowa senat uczelni w Radzie Najwyszej Owiecenia Publicznego, gdzie przyczyni si gwnie do modernizacji programu szk rednich. Za te zasugi uniwersytet w Limie przyzna mu w 1886 r. doktorat nauk matematycznych honoris causa. Folkierski zajmowa si take praktyk inyniersk, gwnie zwizan z kolejnictwem, cho kierowa te budow linii telegraficznej PunoCuzco i ocenia jako ekspert zoa saletry. W 1878 r. opracowa na zlecenie rzdu plan naprawy sieci kolejowej po zniszczeniach spowodowanych przez powd w pnocnej czci kraju. Nadto, z upodobaniem oddawa si ulu73

bionym przez siebie zajciom geodezyjnym, wyznaczajc koordynaty niektrych miejscowoci peruwiaskich, m.in. dugo geograficzn Limy. W 1879 r. opublikowa w czasopimie El Siglo, organie Towarzystwa Mionikw Wiedzy, wany artyku na temat rektyfikacji planw topograficznych, podajc w nim najbardziej przydatne metody ustalania wsprzdnych geograficznych. Po wybuchu w 1879 r. wojny z Chile o saletr, fortyfikowa porty La Punta i Callao. Ofiar epidemii, jakie wwczas nawiedziy Peru, pada crka Folkierskiego, on sam ciko chorowa przez kilka miesicy. Po zakoczeniu dziaa wojennych w 1883 r., przystpi z energi do pracy. Mianowany czonkiem Rady Gwnej Robt Publicznych i zarzdc sieci kolejowej w poudniowej czci kraju, odbudowa j ze zniszcze wojennych i doprowadzi do kwitncego stanu, czynic nawet nowe inwestycje, m.in. przeduy lini kolejow Mollendo-Arequipa-Puno do Cuzco. Z ramienia rzdu pertraktowa z brytyjskimi towarzystwami kolejowymi z myl o zbudowaniu odgazienia Centralnej Kolei Transandyjskiej do okrgu grniczego Cerro de Pasco. Zarzdza te eglug parow na jeziorze Titicaca. Stanowiska te piastowa do 1889 r., kiedy zaduony rzd peruwiaski zosta zmuszony do przekazania pastwowej sieci kolejowej Peruvian Corporation, towarzystwu opartemu gwnie o kapita brytyjski. Nie znajduje natomiast potwierdzenia w obszernych i kompletnych amerykaskich zasobach archiwalnych czsto wspominana w biogramach Folkierskiego informacja o roli, jak mia odegra pod koniec pobytu w Peru przy powstaniu amerykaskiego obserwatorium astronomicznego i stacji meteorologicznej w Arequipa. W 1889 r. Folkierski zdecydowa si wrci do Europy, gdzie pocztkowo zamieszka w Paryu, pracujc naukowo i pogbiajc sw wiedz, m.in. uczszcza na wykady elektrotechniki w Conservatoire des Arts et Mtiers. W 1892 r. wrci do kraju, do Galicji. Pracowa przy budowie linii kolejowych Stanisaww-Woronienka (1894-96) i Chabwka-Zakopane (1898-99), prowadzi te inne roboty inynierskie, m.in. instalowa wodocig przemysowy w Kunicach. Wiele publikowa, gwnie we lwowskim Czasopimie Technicznym i w Przegldzie Technicznym, od 1893 r. aktywnie dziaa w Towarzystwie Politechnicznym, a w 1902 r. Towarzystwo Przyjaci Nauk w Poznaniu wybrao go swym czonkiem honorowym. Do koca ycia otrzymywa propozycje objcia wysokich stanowisk pastwowych w Peru, natomiast nie udao mu si, mimo zabiegw, uzyska wykadw we lwowskiej Szkole Politechnicznej.

74

Zmar 24 kwietnia 1904 r. w Zakopanem. Jego syn, Wadysaw (1890-1961), by wybitnym romanist, profesorem Uniwersytetu Jagielloskiego (1920-1939) i uniwersytetu w Bristolu (1944-1961), czonkiem Polskiej Akademii Umiejtnoci (1928), wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczynie, a take czonkiem polskich wadz pastwowych na wychodstwie.
PSB (Samujo J.); SBTP (Orowski B.,); SPPT (Orowski B.); Birkenmajer L. A.: Udzia Polski w uprawianiu i rozwoju nauk cisych, Krakw 1918; Orowski B.: Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992 (podobizna); Boletin de Minas, Industria y Construcciones, Lima 20 X 1904; Czasopismo Techniczne, Lww 1904, nr 15 (podobizna); Tygodnik Ilustrowany 1899 s. 307, 1904 s. 358; Wiadomoci Matematyczne 1904, nr 18; Archwum PAN w Warszawie: rkps III132; Bolesaw Orowski

GINSBERG ALEKSANDER (1871-1911) Konstruktor przyrzdw optycznych, twrca przemysu optycznego na ziemiach polskich. Aleksander Ginsberg, urodzi si w Sosnowcu w 1871 r. Po ukoczeniu gimnazjum w Piotrkowie, studiowa matematyk i fizyk w Paryu, a nastpnie uzyska dyplom inyniera w Berlinie Charlottenburgu. Przez kilka lat pracowa w znanych fabrykach optycznych K. Kraussa w Paryu i C. Zeissa w Jenie na stanowisku gwnego konstruktora. Zamieszka nastpnie w Warszawie, ktra bya pierwszym miastem w imperium carskim, w ktrym w drugiej poowie XIX wieku rozpoczto seryjne wytwarzanie przyrzdw optycznych. W kocu XIX wieku istniao ju kilkanacie firm warszawskich, ktre oferoway sprzt optyczny. Najbardziej liczc si pozycj w tej brany osignli: Gustaw Gerlach, Micha Pick i Aleksander Ginsberg. Zwaszcza dynamicznie i wszechstronnie rozwijaa si wytwrnia fotooptyczna zaoona przez Ginsberga. Pena jej nazwa brzmiaa do 1902 r.: Pierwsza w Kraju Fabryka Instrumentw Optycznych FOS, a potem FOS Towarzystwo Firmowo-Komandytowe Ginsberg i Ska. Pierwsza siedziba wytwrni miecia si przy ulicy Leopoldyny (obecnie Emilii Plater), nastpna przy ulicy Belwederskiej. W 1904 r. zatrudnionych byo tam 30 robotnikw. Produkowano gwnie obiektywy do aparatw fotograficznych. 75

Do najdoskonalszych naleay aplanaty 1:8 o ogniskowych 160, 240, 280 i 330 mm oraz planistygmaty 1:6,6 o ogniskowych 105, 313 i 500 mm. Byy one wysoko cenione przez odbiorcw w 1903 r. kilkaset takich planistygmatw FOS zamwia znana wytwrnia paryska Comptoir General de Photographie L. Gaumont do aparatu fotograficznego Block-Notes bdcego wwczas jedn z najpopularniejszych kamer maoobrazkowych (4,5x6 cm). Obiektywy FOS znalazy rwnie zastosowanie w aparatach fotograficznych Krugenera (Minimum), Huttinga (Ideal) oraz Kodaka (m.in. formatu 9x12). Oprcz obiektyww FOS produkowa aparaty fotograficzne, m.in. od 1904 r. stereoskopowe pod nazw Sterotes formatu 4,5x6 cm z migawk roletow, wyposaone w trzy obiektywy (dwa zdjciowe, jeden celowniczy). Produkowano te instrumenty geodezyjne i optyczne: teodolity, niwelatory, pantometry, astrolabia, lunety, lornetki pryzmatowe, wizjery do dzia, przyrzdy optyczne do odzi podwodnych, przyrzdy do sprawdzania celnoci strzaw artyleryjskich i inne. W 1911 r. fabryka FOS zatrudniaa 150 pracownikw, podczas gdy w konkurencyjnej fabryce Gerlacha byo 60 pracownikw. Wyroby firmy Ginsberga uzyskay liczne dyplomy honorowe i zote medale w Krakowie (1900), na wszechsowiaskiej wystawie fotograficznej w Warszawie (1901), w Wieliczce (1901), w Petersburgu (1902) i w Witebsku (1902). Aleksander Ginsberg zmar w Warszawie 13 lipca 1911 r. Dotychczas nie ma pewnoci, co do losw wytwrni po jego mierci. Wedle jednej wersji doszo do likwidacji fabryki i ewakuacji w 1915 r. personelu, maszyn i zapasw surowcw do Petersburga, wedle innej fabryka przestaa istnie w 1912 r. po wczeniu jej do wydziau optyczno-mechanicznego Zakadw Obuchowskich w Petersburgu. W zakadach tych pierwszym kierownikiem tego wydziau by w 1907 r. Polak Karol Hercyk-Paubiski, pniejszy wsporganizator fabryki H. Kolberga w Warszawie. Gruntownie udokumentowana praca A. M. Bahraha wydana w 1951 r. zawiera opis dziaa majcych na celu wyposaenie armii rosyjskiej w wojskowe przyrzdy optyczne w okresie przed I wojn wiatow. Powiadcza ona wysokie uznanie , jakim cieszya si wwczas take w opinii ekspertw rosyjskiego przemysu zbrojeniowego warszawska fabryka FOS. Ginsberg aktywnie udziela si spoecznie w ruchu fotograficznym, wygaszajc prelekcje w Polskim Towarzystwie Mionikw Fotografii w Warszawie, a take udzielajc porad fachowych. Publikowa te artykuy fachowe na amach wydawnictw fotograficznych, takich jak Wiadomoci Fotograficzne, Fotograf Warszawski czy Kalendarz Fotograficzny. 76

SBTP ( darski W., Skoczyski Z.); SPPT (darski W.); Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1975; Jasiuk J.: Pod znakiem FOS, Przegld Techniczny 1999, nr 28 s. 12; Lato H.: 100 sw o fotografii, Warszawa 1976; Matejuk P.: Wojskowe przyrzdy optyczne w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1977. Wacaw darski Zbigniew Skoczyski

GROSZKOWSKI JANUSZ (1898-1984) Najwybitniejszy radioelektronik polski, profesor Politechniki Warszawskiej. Urodzi si 21 marca 1898 r. w Warszawie, by synem Teodora, zaoyciela i kierownika Fabryki Wyrobw Platerowanych, mistrza cechowego, historyka cechu mosinikw i brzownikw miasta Warszawy, i Marii z domu Lewkowicz, nauczycielki. Pochodzi ze szlacheckiego rodu zamieszkujcego w majtku Groszki na ziemi czyckiej. Po uzyskaniu w 1915 r. matury w Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupcw m.st. Warszawy, rozpocz studia na Wydziale Budowy Maszyn i Elektrotechniki w nowo utworzonej Politechnice Warszawskiej. W 1917 r. opublikowa swj pierwszy artyku pt. Radiograficzne badanie metali i w tym roku zosta asystentem w Laboratorium Prdw Szybkozmiennych. Rwnoczenie pogbia sw wiedz z cznoci w konspiracyjnej podchorwce. W 1918 r. opublikowa kolejn prac Projekt kierowania na odlego za pomoc fal elektromagnetycznych oraz cykl artykuw pt. Zasady telegrafii iskrowej, majcy charakter systematycznego wykadu. Rwnie w tym roku zosta oficerem Wojska Polskiego i rozpocz wykady na kursach wojskowych. W 1919 r. wyjecha do Francji do Oficerskiej Szkoy cznoci, gdzie zetkn si z najnowszymi osigniciami z dziedziny radiotechniki. Po powrocie do kraju w 1921 r. opublikowa pierwszy artyku o lampach katodowych. W 1922 r. ukoczy studia ju na powstaym w 1921 r. Wydziale Elektrotechnicznym Politechniki Warszawskiej. Uzyska dyplom inyniera elektryka i rozpocz prowadzenie wykadw z lamp katodowych, w dwa lata pniej zosta kierownikiem Laboratorium Radiotechniki. W 1928 r. obroni z odznaczeniem na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej prac doktorsk pt. Metoda kompensacyjna kontroli staoci

77

fal, napisan pod kierunkiem profesora Mieczysawa Poaryskiego. W tym roku habilitowa si na podstawie rozprawy o obnieniu czstotliwoci, a w nastpnym roku (1929) zosta docentem i profesorem nadzwyczajnym elektrotechniki oglnej i kierownikiem Katedry Radiotechniki. Natomiast w kilka lat pniej (1936) profesorem zwyczajnym i dziekanem Wydziau Elektrycznego. W 1925 r. wysza, jako jedna z pierwszych w literaturze wiatowej, monografia Groszkowskiego Lampy katodowe i ich zastosowanie w radiotechnice. Stanowia ona syntez wczesnej wiedzy o lampach elektronowych. Ju w 1927 r. zostaa przetumaczona na jzyk francuski (wydawnictwo E. Chiron). Jego zainteresowania lampami elektronowymi wyraay si przede wszystkim badaniami prowadzonymi nad sprawnoci generatorw lampowych, zjawiskiem ostygania katody pod wpywem emisji elektronowej, czy te nad sposobami uzyskania opornoci ujemnej i wreszcie nad mikrofalowymi lampami elektronowymi. Dowiadczenia z tego zakresu wykorzysta wraz ze swoim wsppracownikiem Stanisawem Ryk do zastosowania, po raz pierwszy na wiecie (1937), katody tlenkowej w magnetronie. Rwnie jako pierwszy na wiecie (1939) skonstruowa magnetron metalowy z obwodami wewntrznymi, katod tlenkow i korpusem chodzonym olejem. Naley mniema, ze wyniki tych prac przyczyniy si do skonstruowania w Wielkiej Brytanii (1940) magnetronu o mocy impulsowej 100 kW, ktry odegra tak bardzo wan rol w pierwszym okresie II wojny wiatowej, umoliwiajc aliantom skuteczn obron przed nalotami nieprzyjacielskich samolotw. Gwny wkad Groszkowskiego do rozwoju elektroniki wiatowej mia miejsce w latach 1932-33 w zakresie nieliniowej generacji i stabilizacji drga oraz w latach 1966-70 w zakresie ulepszonych metod pomiaru szcztkowego cinienia w warunkach najwyszej prni. Pierwsze publikacje na temat nieliniowej teorii generacji powstay w 1931 r., ostatnie za w 1961 r. Podstawowe publikacje, zawierajce zaoenia nowej metody i wyniki analiz, ukazay si w 1931 r. w Przegldzie Radiotechnicznym oraz referowane byy na VI Zjedzie Fizykw Polskich, a nastpnie zostay opublikowane w Proceedings of the Institute of Electrical and Electronics Engineers w 1933 r. w jzyku angielskim. Z prac na temat nieliniowej teorii drga wynika dalsza tematyka zwizana ze stabilizacj czstotliwoci generatorw. Jako pierwsz naley wymieni pioniersk prac na temat indukcyjnoci cewek i jej zmian pod wpywem temperatury. Groszkowski by pierwszym (1936), ktry zwrci uwag na to, e zmiana indukcyjnoci cewki jest wynikiem nie tylko zmia78

ny rozmiarw geometrycznych wskutek rozszerzalnoci cieplnej, lecz rwnie i to w znacznie wikszym stopniu wskutek zmiany rozpywu prdu w przekroju cewki, spowodowanej przez efekt naskrkowoci. Bezporednio z teorii harmonicznych wyprowadzi praktyczne wnioski co do poprawy czstotliwoci generatorw. Swj dorobek z dziedziny drga zamieci w kilku monografiach, z ktrych pierwsza Podstawy elektrycznej stabilizacji czstotliwoci, ukazaa si w 1938 r., a nastpne Generacja i stabilizacja czstotliwoci w 1947 r. i nowe znacznie zmienione, poszerzone wydanie w 1950 r., Wytwarzanie drga elektrycznych w 1958 r. oraz Frequency of self-oscillations w 1964 r. (Oxford, Pergamon Press). Tumaczenia tych prac ukazay si w kilku jzykach, np. angielskim, rosyjskim, chiskim. W Historii 50-lecia radioelektroniki na wiecie, opracowanej m.in. przez Belevitcha (Bruksela) dla Stowarzyszenia Radiotechnikw Amerykaskich (IRE), w dziale teorii obwodw elektrycznych i teorii drga nieliniowych, nazwisko Groszkowskiego wymienione jest na poczesnym miejscu, wrd takich nazwisk jak B. van der Pol, L. Mandelstam, N. Papalexi, G. Abraham i E. V. Appelton. Drug dziedzin, w ktrej rozwj wnis istotny wkad, bya problematyka wysokiej prni, a zwaszcza zagadnienie pomiarw bardzo niskich cinie. Dziedzina ta bya przedmiotem jego zainteresowa ju w latach dwudziestych. W czasie, gdy zajmowa si zjawiskami w lampach elektronowych, ich konstrukcj i technologi, traktowa wysok prni jako narzdzie lub materia technologiczny. Ju w 1925 r. ukazaa si w Przegldzie Radiotechnicznym publikacja: O pewnym ukadzie metody jonizacyjnej pomiaru gazw okudowanych w elektrodach lamp trjelektrodowych. W 1948 r. ukazaa si pierwsza w Polsce monografia powicona prni pt. Technika wysokiej prni. W latach pniejszych ukazay si nastpne publikacje powicone tej dziedzinie, znacznie rozszerzone i stale aktualizowane. Od 1948 r. szczeglnie duo czasu powici badaniom z dziedziny miernictwa prniowego. Zajmowa si wszystkimi typami miernikw prni, a wic: prniomierzami kompensacyjnymi, cieplnoprzewodnociowymi, jarzeniowymi oraz jonizacyjnymi. Opracowa nowy typ gowicy jonizacyjnej, zdolnej do pomiaru najwyszej prni, nazwanej gowic JG. Pierwsza praca Groszkowskiego na ten temat pt. Jauge manomtrique collecteur extrieur pour pressins trs basses opublikowana zostaa w 1966 r. w Biuletynie PAN. Osignicia w dziedzinie prni przedstawi w wielu artykuach, referatach i komunikatach prezentowanych na konferencjach krajowych i midzynarodowych, s one bardzo czsto przytaczane i cytowane przez wielu autorw w pimiennictwie fachowym 79

najwyszej rangi. W. Stechelmacher (1969), J. H. Lech (1970), J. Neuman (1972) i G. Pittaway (1974) stwierdzaj wrcz, e prace Groszkowskiego nad sondami jonizacyjnymi przyspieszyy rozwj wiedzy w tej dziedzinie i stay si inspiracj dalszych bada dziesitkw autorw i placwek badawczych. Groszkowski by autorem ponad 360 publikacji, w tym przeszo 80 ukazao si w wersjach obcojzycznych. Napisa 20 monografii drukowanych w piciu jzykach oraz wiele podrcznikw. By promotorem 33 doktorw, opiekunem wielu habilitantw oraz autorem 16 wynalazkw. Prac badawczych Groszkowskiego nie zahamowaa nawet wojna 1939-45. Zostay one jednak w tym okresie podporzdkowane potrzebom walki z okupantem hitlerowskim. Jego udzia w rozszyfrowaniu systemu kierujcego pociskami V2 i systemu radarowego wroga jest powszechnie znany. Werhner von Braun, niemiecki konstruktor pociskw, napisa w swej ksice Z dawnych profesorw Politechniki Warszawskiej pracujcych w konspiracji, m.in. Groszkowski specjalista radiotechnik, zanalizowa wszystkie zebrane elementy wyposaenia elektrycznego pocisku. W dalszej czci swej ksiki von Braun stwierdza, e wyniki zebrane przez polskich ekspertw byy zgodne ze stanem faktycznym. Rwnie najwybitniejszy specjalista angielski w zakresie broni rakietowej w czasie II wojny wiatowej, profesor R. V. Jones, przysa Groszkowskiemu z okazji 80-lecia urodzin serdeczne yczenia oraz swoj ksik Most secret war, w ktrej bardzo wysoko oceni wkad pracy Groszkowskiego w rozszyfrowanie broni V2. Po wojnie Groszkowski by rwnie inicjatorem bada w dziedzinie elektroniki pprzewodnikowej. W rozwoju tej dziedziny bra udzia osobicie. Wynikiem dziaalnoci byo m.in. opatentowanie konstrukcji germanowego tranzystora ostrzowego, upraszczajcej trudny jego monta i ograniczajcej rozrzut parametrw elektrycznych. Due dowiadczenie w zakresie technologii materiaw pprzewodnikowych takich jak german i krzem, pozwolio Groszkowskiemu na podjcie prac nad konstrukcj i technologi diod ostrzowych. Zainteresowania naukowe Groszkowskiego nie ograniczay si do wiata techniki. Najbardziej zajmoway go sprawy pochodzenia czowieka, zarwno w wietle teorii ewolucji, jak i bada archeologicznych. Nalea do grona tych uczonych z zakresu nauk cisych, ktrzy na sprawy techniki patrzyli oczami prawdziwego humanisty. Wielk zasug Groszkowskiego bya wieloletnia, bo ponad 60letnia, dziaalno dydaktyczna. Posiada wybitny talent dydaktyczny, z kt80

rego skorzystao tysice suchaczy i inynierw. Wykady nie koczyy si w audytorium. Groszkowski udziela konsultacji, wyjanie, ukierunkowywa upodobania i zainteresowania badawcze rozmwcy, kierowa wieloma pracami doktorskimi. Znaczna cz samodzielnych pracownikw nauki i nauczania akademickiego w zakresie elektroniki i telekomunikacji w Polsce to uczniowie Groszkowskiego, m.in. Cezary A. Ambroziak, Stanisaw Bellert, Lesaw Kdzierski, Leon ukaszewicz, Bohdan Paszkowski, Witold Rosiski, Wilhelm Rotkiewicz, Stanisaw Ryko, Adam Smoliski, Tadeusz Zagajewski. By nie tylko uczonym o wiatowej sawie, lecz take utalentowanym organizatorem. W 1928 r. zorganizowa Instytut Radiotechniczny, przemianowany w 1934 r. na Pastwowy Instytut Telekomunikacyjny, ktry by przed II wojn wiatow najpotniejszym orodkiem naukowym w Polsce w dziedzinie radiotechniki i telekomunikacji, ze szczeglnym uwzgldnieniem cznoci wojskowej. Po wojnie, w zwizku z dynamicznym rozwojem tych dziedzin techniki, powstay z niego: Przemysowy Instytut Telekomunikacji, Instytut cznoci i Instytut Tele- i Radiotechniczny. Gdy losy wojenne rzuciy go na ptora roku do Lwowa, ju w padzierniku 1939 r. podj prac na Politechnice Lwowskiej, przeksztaconej po agresji radzieckiej na Lwowski Instytut Politechniczny. W krtkim czasie uruchomi studia na Oddziale Telekomunikacyjnym i wprowadzi nowe, znacznie zmodernizowane programy studiw dla specjalnoci radiotechnicznej i teletechnicznej. Po powrocie do Warszawy od 1942 r. do wybuchu powstania warszawskiego pracowa w Pastwowej Wyszej Szkole Technicznej, ktra miecia si w budynku Politechniki Warszawskiej. W czasie powstania przebywa na Mokotowie, a nastpnie, a do wyzwolenia, na wsi pod Krakowem. Po wojnie powrci do pracy w Pastwowym Instytucie Telekomunikacyjnym (do 1951) oraz na Politechnice Warszawskiej, gdzie ponownie obj Katedr Radiotechniki. Ponadto zorganizowa w latach 1953-62 Zakad Elektroniki PAN, w 1966 r. przemianowany na Instytut Technologii Elektronowej PAN. By dyrektorem Instytutu Podstawowych Problemw Techniki PAN w latach 1961-63, z ktrego to stanowiska ustpi po wybraniu go prezesem PAN. Wan rol odegra Groszkowski przy powstawaniu na przeomie lat 1948/49 Instytutu Maszyn Matematycznych. Pocztki historii informatyki w Polsce wie si z okresem powojennym, gdy przy Ministerstwie Obrony Narodowej dziaa kilkunastoosobowy zesp skadajcy si z profesorw nauk cisych i technicznych. Jedn inicjatyw tego zespou, a szczeglnie Groszkowskiego, byo zwrcenie uwagi na rol maszyn mate81

matycznych i koniecznoci zapocztkowania w tym kierunku dziaa w Polsce. Wynikiem tej inicjatywy byo utworzenie Grupy Aparatw Matematycznych w Instytucie Maszyn Matematycznych. Z grup t mia wwczas Groszkowski liczne kontakty naukowe, prowadzc w jej ramach seminaria. By przewodniczcym Rady Naukowej Instytutu Maszyn Matematycznych a do 1967 r. Od momentu utworzenia PAN, (1951) by jej czonkiem rzeczywistym. W 1955 r. zosta czonkiem prezydium, w latach 1957-62 peni funkcj wiceprezesa, a w latach 1962-72 prezesa PAN. W miar posiadanych si i istniejcych potrzeb zajmowa si rwnie dziaalnoci spoeczn. Od 1936 r. by czonkiem Akademii Nauk Technicznych, a od 1949 r. Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. By czonkiem zaoycielem Stowarzyszenia Elektrykw Polskich - SEP (1919) i jego prezesem w latach 1936-37. Od 1932 r. by czonkiem, a od 1971 r. czonkiem doywotnim amerykaskiego Institute of Electrical and Electronics Engineers. Posiada tytu czonka honorowego: Polskiego Zwizku Krtkofalowcw, Koa Elektrykw Studentw Politechniki Warszawskiej SEP (1957), Polskiego Towarzystwa Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej, Francuskiego Stowarzyszenia Elektrykw (SEE). Otrzyma tytu honorowego przewodniczcego Komitetu Telekomunikacji i Elektroniki PAN. Jego praca uhonorowana zostaa przyznaniem czonkostwa 6 zagranicznych akademii oraz tytuy doktora honoris causa politechnik: Warszawskiej (1962), dzkiej (1964) i Gdaskiej (1975). Gdy w 1969 r. Groszkowski przeszed na emerytur, nie zaprzesta aktywnej dziaalnoci, zwaszcza spoecznej i politycznej. W 1970 r. zosta mianowany przewodniczcym Komitetu Nagrd Pastwowych. Od 1969 r. by wiceprzewodniczcym, a od 1971 r. przewodniczcym Oglnopolskiego Komitetu Frontu Jednoci Narodu. W 1972 r. zosta posem i zastpc przewodniczcego Rady Pastwa. Ze wszystkich tych funkcji zoy rezygnacj w lutym 1976 r., ktrej gwnym powodem bya sprawa przedoenia przez jednego z pracownikw Politechniki Krakowskiej pracy zespoowej jako wasnej rozprawy habilitacyjnej. W okresie midzywojennym (1930) Groszkowski podpisa protest brzeski przeciwko aresztowaniu opozycyjnych posw. W latach 1926-38 by czonkiem, a w latach trzydziestych sekretarzem loy masoskiej Wolno Przywrcona. W uznaniu zasug naukowych trzykrotnie otrzyma Nagrod Pastwow I stopnia (1951, 1955, 1968) oraz wiele odznacze polskich i zagranicznych. Zmar 3 sierpnia 1984 r.

82

SBTP (Pac R. W.); rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I, Warszawa 1994; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. IV: Nauki techniczne, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1988; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Ryszard W. Pac

GRZYMEK JERZY (19081990) Opracowa metod spiekoworozpadow tlenku glinu oraz metod wytwarzania cementu szybkosprawnego z krajowych surowcw odpadowych. W 1969 r. w jednym z zeszytw miesicznika Wynalazczo i Racjonalizacja ogoszono wyniki ankiety, przeprowadzonej wrd najwybitniejszych przedstawicieli polskich nauk technicznych, dotyczcej 25 najwaniejszych wynalazkw, dokonanych w cigu 25 lat istnienia Polski Ludowej. Pierwsze miejsce zaj profesor Jerzy Grzymek za opracowanie kompleksowego wytwarzania metod spiekowo-rozpadow wodorotlenku glinu oraz cementu szybkosprawnego z krajowych surowcw odpadowych. Jerzy Grzymek urodzi si 9 kwietnia 1908 r. w Iwkowej na Pogrzu Karpackim. Po ukoczeniu Wydziau Chemicznego Politechniki Lwowskiej w 1935 r. rozpocz prac zawodow w krakowskich Zakadach Solvay, a kontynuowa w Fabryce Cementu w Grodcu, gdzie w 1938 r. zosta naczelnym inynierem. W okresie II wojny wiatowej dziaa w szeregach Armii Krajowej, uczestniczy w walkach partyzanckich 120 Puku Piechoty 106 Dywizji w Okrgu Miechowsko-Piczowskim. Po wojnie bra czynny udzia w odbudowie przemysu cementowego na ziemi opolskiej (1945-48), a nastpnie, po objciu stanowiska naczelnego dyrektora Zjednoczenia Fabryk Cementu w Sosnowcu, organizowa odbudow i rozbudow przemysu cementowego w caym kraju. W latach pidziesitych by organizatorem i kierownikiem Ministerstwa Przemysu Materiaw Budowlanych oraz pierwszym zastpc szefa tego resortu. Badania naukowe rozpocz (1932-34) w Katedrze Chemicznej Technologii Nieorganicznej i Elektrochemii Politechniki Lwowskiej u profesorw Ignacego Mocickiego i Tadeusza Kuczyskiego, a kontynuowa w latach pidziesitych jako kierownik Katedry Technologii Wicych Materiaw Budowlanych i Betonw oraz dyrektor Midzyresortowego In83

stytutu Materiaw Budowlanych i Ogniotrwaych Akademii GrniczoHutniczej. Tytu profesora nadzwyczajnego uzyska w 1954 r., zwyczajnego w 1971 r., a w 1973 r. powoano go na czonka rzeczywistego Polskiej Akademii Nauk. W 1949 r. w skromnym laboratorium cementowni w Groszowicach (lsk Opolski) Jerzy Grzymek, przy wsppracy Kazimierza Mlonki i Anny Derdackiej, po kilkunastu latach docieka teoretycznych i prb dotar wreszcie do tajemnicy rozpadu ortokrzemianw wapnia. Tlenek glinu ostateczny efekt tego rozpadu, poddany elektrolizie zamieni si w srebrzysty metal, czyli aluminium. Rozwiza tym samym zadanie, ktre zleci mu do opracowania w 1934 r., jeszcze jako asystentowi Politechniki Lwowskiej, profesor Ignacy Mocicki, a z ktrym to problemem nikt w wiecie nie poradzi sobie. Idea wydawaa si na wczesne lata zgoa fantastyczna. Chodzio bowiem o to, aby znale sposb produkcji aluminium z pospolitej, atwo dostpnej gliny zamiast z tradycyjnych boksytw, wystpujcych w ograniczonym zakresie. Metoda spiekowo-rozpadowa wodorotlenku glinu tak pomysowo zostaa zaprojektowana, e powstajce podczas tego procesu odpady poekstrakcyjne suyy zarazem do produkcji wysokiej jakoci cementu portlandzkiego. W Groszowicach najpierw uruchomiono (1951) produkcj tlenku glinu w skali ptechnicznej, a cztery lata pniej w skali 4 tys. ton tlenku i 45 tys. ton cementu rocznie. Surowcem do produkcji byy bezwartociowe upki przywglowe i ule paleniskowe. W ten sposb Polska staa si pierwszym w wiecie producentem tlenku glinu z surowcw nieboksytowych. Na temat tej metody ukazay si liczne i pozytywne oceny oraz informacje w zagranicznych czasopismach fachowych. Metoda zostaa objta czterema patentami, a licencje zakupia firma Krupp z Niemiec oraz Brazylia i Wgry. Tymczasem w Polsce fabryczka przy cementowni w Groszowicach zaprzestaa produkcji. By to rezultat dziaalnoci konkurentw, w tym take zagranicznych np. firmy Pechiney, zarzucajcych profesorowi hochsztaplerstwo. Chocia metody proponowane przez adwersarzy nie day ani grama aluminium, ich dziaalno przyniosa efekty, albowiem wadze polskie - nie wnoszc odpowiednich opat - doprowadziy do wyganicia naszych patentw w kilku krajach. Sytuacja zmienia si dopiero w sierpniu 1973 r., kiedy podjto decyzj o budowie wielkiej Fabryki Tlenku Glinu i Cementu w Nowinach koo Kielc, produkujcej tlenek glinu metod prof. J. Grzymka, w oparciu o pyy dymnicowe z elektrowni w Turoszowie. Z bogatego dorobku prof. Grzymka naley rwnie wymieni opracowanie: produkcji cementu o niskim cieple hydratacji do budowy za84

pr (Ronw), cementu przedniego uber o wysokiej wytrzymaoci (1937-38), cementu szybkosprawnego, barwnych cementw licowych, odzysku siarczanu potasowego z gazw odlotowych. Opracowa take metod pozyskiwania siarki z surowcw tarnobrzeskich, wykorzystania magmy hutniczej do produkowania lekkich izolacyjnych materiaw budowlanych. Ogem prof. Grzymek posiada 25 patentw, w tym 16 uzyska poza granicami Polski. Propagowa wykorzystanie odpadw przemysowych (uli, popiow lotnych) do kompleksowego wytwarzania cementu. Osignicia prof. Grzymka znalazy uznanie w nauce wiatowej, by podanym gociem na zagranicznych kongresach, zjazdach i konferencjach naukowych. Wygosi na nich okoo 40 referatw. W Polsce uhonorowano go najwyszymi odznaczeniami pastwowymi, m.in. Orderem Budowniczego Polski Ludowej i Orderem Sztandaru I klasy. Otrzyma rwnie: Nagrod Pastwow I stopnia za opracowanie nowej metody produkcji cementw szybkosprawnych i cennych produktw ubocznych (1951), zespoow Nagrod Pastwow II stopnia za opracowanie metody produkcji klinkieru z dolomitu stabilizowanego i uruchomienie jej w skali przemysowej w cementowni Szczakowa (1955), zespoow Nagrod Pastwow I stopnia za opracowanie produkcji tlenku glinu z krajowych surowcw metod spiekoworozpadow (1968) i wreszcie nagrod specjaln Roku Nauki Polskiej za opracowanie technologii wytwarzania szybkosprawnego cementu S3-500 (1973). Zmar 3 maja 1990 r. w Krakowie.
SBTP (Flaczyk R.); rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. I, Warszawa 1994; Cement Wapno Gips 1973, nr 11 (Mazurkiewicz L.); Nauka Polska 1978, nr 10 (Nedoma J.); ycie Literackie 1981, nr 14 (Zarba J.); Roszko J.: Trzynacie portretw, Warszawa 1976; yciorysy z tcz, Warszawa 1975 (rozmowa z J. Szperkowiczem). Jzef Piatowicz

GUNDLACH RUDOLF (1892-1957) Konstruktor peryskopu odwracalnego typu Gwz 34. Urodzi si 28 marca 1892 r. w Wiskitkach koo yrardowa. By synem Rudolfa, pastora ewangelicko-augsburgskiego, i Wandy z domu Minitius. W 1910 r. ukoczy gimnazjum w odzi i rozpocz studia na Wy85

dziale Mechanicznym Ryskiego Instytutu Politechnicznego. W 1917 r. wcielony zosta do 7 baterii 8 puku artylerii cikiej armii rosyjskiej. Do Polski powrci w 1918 r. W 1920 r. przyjto go na smy semestr Wydziau Budowy Maszyn i Elektrotechniki Politechniki Warszawskiej. Pdyplom z wynikiem bardzo dobrym uzyska w 1922 r. Studia przerwa w 1925 r., z nieznanych przyczyn ju ich nie podj. Prac zawodow rozpocz w 1924 r. w Departamencie Inynierii Ministerstwa Spraw Wojskowych, skd odkomenderowano go w 1927 r. do Wojskowego Instytutu Bada Inynierii. W latach 1934-39 kierowa dziaem projektw i konstrukcji Biura Bada Technicznych Broni Pancernych. Stopie kapitana w korpusie wojsk samochodowych uzyska w 1930 r., a majora w 1937 r. Gundlach skonstruowa czogowy peryskop odwracalny typu Gwz 34, ktry znalaz powszechne zastosowanie w pojazdach pancernych okresu II wojny wiatowej. Posiada na niego patenty brytyjski i francuski. Istota wynalazku polegaa na zastosowaniu w konstrukcji peryskopu ruchomego pryzmatu, ktry po wprowadzeniu w ukad optyczny umoliwia obserwacje tego, co dzieje si z tyu obserwatora bez zmiany jego pooenia, a jedynie po obrceniu peryskopu wok jego osi pionowej o 180o. Pozwalao to na prowadzenie cigej obserwacji z pojazdu poruszajcego si po nierwnociach terenu oraz na szybk wymian pryzmatu grnego w razie jego uszkodzenia na polu walki. Ostatni przedwojenny model peryskopu posiada szereg ulepsze: lornetk powikszajc czterokrotnie, podziak ktow i ruchom nasad pozwalajc na odchylenie peryskopu w paszczynie pionowej. W 1935 r. model odwracalnego peryskopu zosta zatwierdzony i rozpoczto produkcj. W 1936 r. zawarto umow z lwowsk firm J. Bujaka na dostaw pierwszych 500 sztuk peryskopw. Po zrealizowaniu tego zamwienia firma uzyskaa zamwienie na dalsze 25 sztuk, ktrych produkcj przerwa wybuch II wojny wiatowej. Wynalazkiem zainteresowali si zagraniczni producenci pojazdw pancernych, gwnie firmy angielskie, francuskie i szwedzkie. W 1937 r. Spka Eksportu Wyrobw Polskiego Przemysu Wojennego Sepewe uzyskaa zgod na sprzeda peryskopw, z wyczeniem Hiszpanii, Litwy i Zwizku Radzieckiego. Mimo, e nie sprzedano formalnie licencji, wszyscy producenci pojazdw pancernych zastosowali w czasie II wojny wiatowej peryskop Gundlacha w swoich pojazdach. W opinii Mieczysawa Bekkera, wsptwrcy amerykaskiego pojazdu ksiycowego, peryskop Gundlacha by jednym z najdoniolejszych ulepsze broni pancernej. 86

Po wybuchu II wojny wiatowej Gundlach dosta si do Rumunii, a nastpnie do Francji, gdzie przebywa do koca wojny, poniewa nie zdoa ewakuowa si do Anglii. W 1947 r., po bardzo dugim procesie sdowym, wadze brytyjskie przyznay Gundlachowi odszkodowanie za produkcj peryskopu przez firm Vickers. We Francji peryskop produkowaa firma Barbier-Bernard, Turenne. Sd przyzna mu 84 mln frankw, po opaceniu adwokatw, kosztw sdowych oraz podatkw w Anglii i Francji pozostao 17 mln frankw. Za pienidze te kupi will w Le Vesinet pod Paryem, gdzie zaoy w 1953 r. pieczarkarni. W jego domu odbyway si spotkania polskiej emigracji we Francji. Dom ten sprzeda w 1956 r. i zamieszka w Colombes pod Paryem, gdzie zmar 4 lipca 1957 r. i zosta pochowany na miejscowym cmentarzu.
SBTP (Matejuk P., Skoczyski Z.); Matejuk Z.: Wojskowe przyrzdy optyczne w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1997. Piotr Matejuk Zbigniew Skoczyski

GZOWSKI KAZIMIERZ STANISAW (1813-1898) Inynier ldowy i wodny, pionier budowy kolei w Kanadzie. Urodzi si 5 marca 1813 r. w Petersburgu, by synem oficera wojska rosyjskiego (wg niektrych przekazw gwardii cesarskiej) pochodzcego z polskiej szlachty kresowej. W latach 1822-30 ukoczy Liceum Krzemienieckie i wstpi do Korpusu Inynierw wojsk rosyjskich. Na wiadomo o wybuchu powstania listopadowego, przyby do Krlestwa Polskiego i zacign si do korpusu generaa Jzefa Dwernickiego jako oficer saperw. Uczestniczy w kampanii 1831 r. (podobno by ranny w bitwie pod Grochowem), bra udzia w wyprawie woyskiej, po ktrej od kwietnia 1831 r. do listopada 1833 r. by internowany wraz z paruset oficerami polskimi przez wadze austriackie, a nastpnie deportowany do Stanw Zjednoczonych, gdzie przyby w marcu 1834 r. Gzowski od pocztku stara si znale dla siebie miejsce w nowej, nieznanej rzeczywistoci. Utrzymujc si z lekcji jzykw francuskiego i woskiego, podj praktyk w firmie adwokackiej w Pittsfield, gwnie w celu gruntownego poznania jzyka angielskiego. W 1838 r., po zdaniu 87

egzaminu i uzyskaniu obywatelstwa amerykaskiego, otrzyma pozwolenie na praktyk prawnicz i posad adwokata w Beaver w Pensylwanii. Szybko jednak okazao si, e wiedza techniczna wyniesiona z Krzemieca umoliwia mu znacznie lepszy start w dziedzinie budowy kolei. Zatrudniony przez W. M. Robertsa nadzorowa budow Erie Railroad, biegnc z Nowego Jorku do rejonu Wielkich Jezior. Przebywajc nad jeziorem Erie, polubi w 1839 r. Charlott Beebe, crk miejscowego lekarza, z ktr mia 8 dzieci (wszyscy synowie otrzymali polskie imiona); wizaa si z tym zmiana wyznania, co na dugo usposobio niechtnie do Gzowskiego wikszo polskiego rodowiska emigracyjnego, nieprzychylnego postawom asymilacyjnym i zawistnie nastawionego do rodakw robicych konstruktywne kariery na obczynie. Wysany przez firm budowlan do Kingston w 1841 r., zetkn si tam przypadkowo z wczesnym gubernatorem Kanady, Ch. Bagotem, ktry okaza si by dobrym znajomym ojca Gzowskiego z czasw, kiedy by ambasadorem brytyjskim w Petersburgu, i zaproponowa mu posad inyniera w subie rzdowej. W 1842 r. Gzowski przenis si z rodzin do Kanady. Jako inynier okrgowy w London, a od 1843 r. w poudniowozachodniej czci Grnej Kanady (obecnie Ontario) zajmowa si budow i konserwacj drg, portw i latarni morskich nad jeziorami Erie i Huron; zbudowa te kilka mostw, gwnie kamiennych, m.in. na rzekach Otonabee, Czerwonej oraz elazny na rzece Thames. Wedug relacji Gzowskiego podczas prbnych obcie tego ostatniego, polegajcych na przejedzie dzia, dowodzcy stacjonujc w London artyleri oficer zgodzi si na to pod warunkiem, e Gzowski stanie pod konstrukcj przsa. W 1846 r. Gzowski zosta brytyjskim poddanym. W 1847 r. wystpi ze suby pastwowej i zacz uprawia praktyk inyniersk na wasn rk. W 1848 r. kierowa ekspedycj badajc moliwoci eksploatacji rud miedzi, elaza i niklu na dziewiczych obszarach nad rzek Biaej Ryby (White Fish River). W 1849 r. zosta zatrudniony przez firm Alexander Tilloch Galt i obj kierownictwo budowy Atlantic and Saint Lawrence Railway, pierwszej w Kanadzie wikszej linii kolejowej czcej Montreal z granic Stanw Zjednoczonych. Gzowski ukoczy j w 1853 r. Staa si ona zacztkiem wielkiej magistrali, tzw. Grand Trunk Railway, ktra odegraa wan rol jednoczc prowincje owego rozlegego kraju. Od 1853 r. Gzowski prowadzi wasn firm Gzowski and Company i rozpocz budow innego odcinka tej magistrali kolejowej, TorontoSarnia, stosujc po raz pierwszy w Kanadzie stal w konstrukcji duych mostw. By wspprojektantem pierwszego takiego mostu kratowego na ka88

miennych filarach, dugoci okoo 450 m, na rzece Humber, a nastpnie twrc piknych mostw nad dolinami rzek Credit i Eramosa; w 1856 r. zbudowa stalowy most skrzynkowy przez Grand River. Budow tej kolei ukoczy w 1859 r. Firma Gzowskiego wykonaa te w okolicach Toronto wiele innych budowli, prowadzia rwnie roboty hydrotechniczne. W 1857 r. Gzowski uruchomi w Toronto pierwsz w Kanadzie wytwrni szyn kolejowych, stajc si w okresie kilkunastu lat ogromnej rozbudowy kanadyjskiej sieci kolejowej gwnym ich dostawc. Sta si czowiekiem zamonym, zbudowa sobie w Toronto okazay dom otoczony wspaniaym parkiem, zalicza si do najbardziej popularnych i szanowanych obywateli tego miasta. Szczytem inynierskich osigni Gzowskiego bya budowa w latach 1870-73 International Bridge, najduszego w Ameryce Pnocnej mostu przez rzek Niagar (1100 m) o rodkowym przle obrotowym, czcego Fort Erie w Kanadzie z Buffalo w Stanach Zjednoczonych. Byo to bardzo trudne przedsiwzicie, problemy nastrczao zwaszcza posadawianie podpr z uwagi na gboko rzeki, wartki nurt oraz niekorzystne warunki geologiczne jej dna; nadto podczas robt zniszczeniu ulegy dwa kesony: jeden zniosa woda, drugi spawiane rzek pnie. Gzowski przezwyciy wszystkie przeszkody i z okazji otwarcia mostu (3 XI 1873) opublikowa drukiem szczegowy opis budowy, co przynioso mu pewien rozgos, take w Europie. By niewtpliwie czowiekiem dbaym o wasny image. Gzowski by ordownikiem wykorzystywania ogromnych bogactw naturalnych Kanady. W 1870 r. nalega, by utworzy szko grnicz w Toronto. Z rozmachem urzdzi park narodowy po kanadyjskiej stronie Niagary (1885), proponowa te wyzyskanie energii jej wodospadu do celw produkcyjnych. By jednym z zaoycieli Canadian Society of Civil Engineers (obecnie Engineering Institute of Canada) w 1887 r. i jego prezesem w latach 1889-92; w 1889 r. ufundowa Medal Gzowskiego przyznawany corocznie czonkom tego stowarzyszenia za najlepsz prac naukow. By rwnie czonkiem amerykaskiego Society of Civil Engineers (1886) oraz brytyjskich Institution of Civil Engineers (1881) i Royal Geographical Society (1881). Uczestniczy te w dziaalnoci organizacyjno-spoecznej, by pukownikiem milicji, bra udzia w tworzeniu zacztkw armii kanadyjskiej, patronowa (take finansowo) towarzystwom strzeleckim. Z jego inicjatywy i czciowo na jego koszt reprezentacja strzelecka Kanady uczestniczya od 1870 r. w corocznych igrzyskach imperialnych w Wimbledonie. Z tej okazji 89

Gzowski nawiza bliskie kontakty z elit Londynu, stajc si ulubiecem krlowej Wiktorii, ktra w 1879 r. mianowaa go (jako pierwszego mieszkaca kolonii) swoim honorowym adiutantem, a w 1890 r. odznaczya Orderem w. Michaa i w. Jerzego, co dawao mu prawo do tytuu Sir. Stroni natomiast Gzowski zdecydowanie od wszelkiej dziaalnoci politycznej. S powody, by sdzi, e to dziki niemu zyskao popularno w Kanadzie imi Casimir. W 1963 r. poczta kanadyjska uczcia Gzowskiego wyemitowaniem znaczka z jego portretem. Zmar w Toronto 24 sierpnia 1898 r.
PSB (Turek W.); SBTP (Chwaciski B.); SPPT (Orowski B.); Encyclopedia Canadiana, Toronto 1966; Gzowski C. S.: Description of the International Bridge, Toronto 1873; Kos-Rabcewicz-Zubkowski L., Greening W. E.: Sir Gzowski, Warszawa 1984; Turek W.: Sir Casimir S. Gzowski, Toronto 1957. Bolesaw Orowski

HABICH EDWARD JAN (1835-1909) Inynier drg i mostw, twrca pierwszej wyszej uczelni technicznej w Ameryce aciskiej, organizator pastwowego korpusu inynierw w Peru, powstaniec i emigrant. Urodzi si 31 stycznia 1835 r. w Warszawie, by synem urzdnika Komisji Rzdowej Przychodw i Skarbu. Ksztaci si w warszawskim gimnazjum gubernialnym, wedug tradycji rodzinnej zosta usunity z ostatniej klasy za spoliczkowanie dyrektora tej szkoy, ktry obrazi jego uczucia patriotyczne. Okoo 1852 r. wstpi do wojska rosyjskiego i ukoczy Wydzia Artylerii Akademii Wojennej w Petersburgu uzyskujc stopie oficerski. W 1858 r. wystpi z wojska i wyjecha do Francji, 31 padziernika 1860 r. zosta przyjty na studia do cole des Ponts et Chausses w Paryu; dwa pierwsze lata nauki ukoczy z 3 lokat, dyplom z 4 lokat uzyska 17 czerwca 1863 r. Powrci wwczas do kraju by wzi udzia w powstaniu styczniowym. W randze podpukownika obj w Krakowie dowdztwo oddziau, z ktrym 15 sierpnia tego roku wkroczy do zaboru rosyjskiego. Stoczywszy pomyln potyczk pod Pieskow Ska, jeszcze tego samego dnia zosta rozbity pod Glanowem, a nastpnego dnia zmuszony do wycofania si 90

z czci oddziau do Galicji (reszta oddziau, pod dowdztwem brata Habicha, Gustawa, przedara si do powstacw operujcych pod Siedliskami). Mianowany 2 padziernika tego roku penomocnym komisarzem Rzdu Narodowego w Galicji, dziaa energicznie i skutecznie organizujc uzbrojenie i zaopatrzenie dla powstania. Dowiedziawszy si, e brat Gustaw dosta si do niewoli w bitwie pod Jeziorkiem (29 X), odbi go, przewiz (podobno w przebraniu kobiecym) do Krakowa i wyekspediowa do Francji. W 1864 r. Habich powrci do Parya i zosta tam wykadowca mechaniki w Szkole Wyszej Polskiej na Montparnasse. W latach 1865-68 by dyrektorem tej szkoy, ktrej absolwenci zdobywali czoowe miejsca w konkursowych egzaminach wstpnych na francuskie wysze uczelnie. By pierwszym z polskich inynierw zaangaowanych z inicjatywy Ernesta Malinowskiego przez rzd peruwiaski. Przyby do Limy w grudniu 1869 r. i obj stanowisko inyniera rzdowego oraz dyrektora robt publicznych Pocztkowo zajmowa si nawadnianiem obszarw rolniczych na poudniu kraju, budow urzdze portowych w Arica oraz opracowywaniem projektw regulacji miast. Od 1872 r. organizowa peruwiask pastwow sub techniczn na wzr francuskiego Korpusu Drg i Mostw. Wydelegowany w 1873 r. do Europy (m.in. na wystaw powszechn w Wiedniu), podczas pobytu w Paryu nakoni do podjcia pracy w Peru kilku dalszych rodakw, m.in. inynierw: Wadysawa Folkierskiego, Wadysawa Klugera i Ksawerego Wakulskiego, architekta Tadeusza Stryjeskiego oraz inyniera grnika i geologa Aleksandra Babiskiego. Z pomoc Klugera i Wakulskiego stworzy w latach 1875-76 w Limie pierwsz w Ameryce aciskiej politechnik pod nazw Escuela de Construcciones Civiles y de Minas del Per (zmienion wkrtce na Escuela Especial de Ingenieros de Construcciones Civiles y de Minas), istniejc do dzi. Czoowymi jej profesorami, obok Habicha, ktry pozosta jej dyrektorem do koca ycia, byli Kluger i Wakulski (wykadowca budowy drg i mostw oraz wytrzymaoci materiaw, przez jaki czas wicedyrektor tej uczelni). Bya politechnik na wysokim europejskim poziomie, penia te rol centralnej krajowej instytucji opiniodawczej w sprawach technicznych. Niezalenie od tej uczelni, stanowicej gwn jego pasj, Habich kierowa rwnie przez wiele lat Cuerpo de Ingenieros, od 1878 r. przewodniczy Radzie Centralnej Inynierw Rzdowych, a po przemianowaniu jej w 1884 r. na Rad Robt Publicznych pozosta jej czonkiem i doradc technicznym do 1902 r. Nie ogranicza wszake swej cywilizacyjnej dzia91

alnoci do tych dwch odpowiedzialnych i czasochonnych zaj, odgrywajc w Peru rol i zdobywajc sobie pozycj, nie ustpujce niczym roli i pozycji Ignacego Domeyki w Chile. Zainicjowa peruwiaskie czasopimiennictwo naukowo-techniczne, redagujc w latach 1880-87 pierwszy tamtejszy tego rodzaju periodyk Anales de Costrucciones Civiles y de Minas del Per. Duo publikowa: ogosi ogem 116 artykuw w naukowych czasopismach peruwiaskich (take w Boletin de Minas, Industrias y Construcciones), francuskich i polskich (m.in. w Pamitniku Towarzystwa Nauk cisych w Paryu i w Rocznikach Tow. Naukowego Krakowskiego); zajmowa si w nich rozleg tematyk, od kinematyki, po problemy inynierskie mostownictwa i zagadnienia organizacyjne. Habich by rzecznikiem oparcia samowystarczalnoci gospodarki Peru na eksploatacji grniczej zasobw mineralnych oraz na rolnictwie ukierunkowanym przede wszystkim na upraw winoroli, baweny i trzciny cukrowej. W zwizku z tym nawoywa do podjcia szeroko zakrojonego programu nawadniania yznych, ale niedostatecznie zaopatrzonych w wod terenw kraju. By czynny w rozbudzaniu i organizowaniu ycia umysowego na wielu polach, daleko wykraczajcych poza jego wasne bezporednie zainteresowania fachowe. Wnis m.in. istotny wkad w opracowanie (1888-89) i wprowadzenie w ycie (1896) nowoczesnego prawa grniczego, by wsptwrc Towarzystwa Geograficznego w Limie (1888). Obok rozpraw naukowych dotyczcych kinematyki, drukowanych w jzyku francuskim w Paryu i w Limie (1866-80), wyda po hiszpasku ksik Vias del Pacifico del Maraon (1903). Ponownie wydelegowany przez rzd peruwiaski w 1889 r. na wystaw powszechn i zwizane z ni kongresy naukowo-techniczne w Paryu, objecha te Niemcy i Wochy zbierajc materiay, nawizujc kontakty i dokonujc zakupw dla rozmaitych instytucji peruwiaskich, m.in. dla resortw owiaty, wojny, skarbu i handlu. Powrciwszy do Peru w 1890 r. energicznie zaj si wprowadzaniem tam systemu metrycznego; z jego inicjatywy powoano w tym celu specjalne biuro w 1891 r., ktre jednak zaczo funkcjonowa dopiero w 1906 r. W 1885 r. Habich oeni si z Peruwiank narodowoci hiszpaskiej, z ktr mia 4 synw (jeden z nich, Eduardo, zosta inynierem) i crk; jego potomkowie nadal nale do peruwiaskiej elity umysowej i politycznej, jako wito rodzinne obchodz dzie 3 maja. Do koca ycia Habich utrzymywa cise kontakty z krajem i z polsk emigracj we Francji. 92

Zmar 31 padziernika 1909 r. w Limie i zosta tam pochowany na koszt pastwa, ktre wznioso mu mauzoleum oraz pomnik w Limie na placu nazwanym na jego cze.
PSB (Birkenmajer A.); SBTP (Orowski B.); SPPT (Orowski B.); Lopez Soria J. J.: Polak z peruwiaskiego pomnika, Warszawa 1986 (fot.); Orowski B.: Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992; tene: Polacy w paryskiej cole des Ponts et Chausses w XIX w., [w:] Inynierowie polscy w XIX i XX wieku, pod red. B. Orowskiego i J. Piatowicza, t. III, Warszawa 1994; Boggio M. S.: Contribucion de la Escuela Nacional de Ingenieros al pais, Lima 1940; Karbowiak A.: Dzieje edukacyjne Polakw na obczynie, Lww 1910; Lasada y Puga C.: Notas para una bibliografia cientifica de Habich, Fenix 1949; Archiwum PAN w Warszawie: rkps III-135 (fot.); Archiwum cole Nationale des Pontes et Chausses w Paryu: Rgistre matricule No I des lves externes... de 1851 1879. Bolesaw Orowski

HUBER MAKSYMILIAN TYTUS (1872-1950) Badacz mechaniki teoretycznej, pionier teorii sprystoci i plastycznoci oraz teorii pyt. Maksymilian Tytus Huber urodzi si 4 stycznia 1872 r. w Krocienku nad Dunajcem. Dyplom inyniera z wyrnieniem znamienicie uzdolniony uzyska w 1894 r. na Wydziale Inynierii Szkoy Politechnicznej we Lwowie. Otrzymane wwczas stypendium pozwolio mu na podjcie dwusemestralnych (1895-96) studiw matematycznych i astronomicznych na Uniwersytecie Berliskim. Nastpnie odby (1896-97) roczn praktyk inyniersk w Krajowym Biurze Melioracyjnym, po czym w 1898 r. rozpocz prac w Szkole Politechnicznej na stanowisku asystenta w Katedrze Matematyki. W 1904 r. na podstawie rozprawy Z teorii stykania si cia staych otrzyma w Szkole Politechnicznej stopie doktora nauk technicznych. Wyniki tej pracy, ogoszone w tym samym roku w jzyku niemieckim w Annalen der Physik, weszy do wiatowej literatury podrcznikowej. Ustalenia Hubera stanowiy istotny wkad do teorii sprystoci jako rozwinicie i skorygowanie rozwizania tego problemu dokonanego przez H. Hertza. Huber rozwiza obliczeniowo zagadnienie tzw. bezwzgldnej miary twardoci. W tym samym roku (1904) ogosi w lwowskim Czasopimie Technicznym (tu opublikowa jedn z najsawniejszych swoich prac 93

 Waciwa praca odksztacenia jako miara wytenia materiau) oraz w Pracach Matematyczno-Fizycznych (Warszawa) dwie prace formuujce pierwsz koncepcj warunku wytrzymaociowego dla metali elastoplastycznych, stanowic podstawowe kryterium klasycznej teorii plastycznoci. Hipoteza ta dopiero w wiele lat pniej doczekaa si uznania przez R. von Misesa (1913) i H. Henckyego (1924), ale pierwszestwo Hubera na og nie jest kwestionowane. Rozlega dziaalno prof. Hubera dotyczya gwnie teorii sprystoci, zagadnie wytenia, teorii pyt, statecznoci ustrojw sprystych oraz wytrzymaoci konstrukcji lotniczych i uzbrojeniowych. W swoich pracach naukowych przedstawi pionierskie koncepcje wytrzymaociowe dla metali, sformuowa hipotez (kryterium) energii odksztacania czysto postaciowego Hubera (tzw. warunek plastycznoci) jednoczenie wykaza, e wedug tej hipotezy mona obliczy tzw. naprenie zredukowane, rozwin rozwizanie zagadnienia stykania si sprystych cia staych, wprowadzi pojcie pyty ortotropowej, zapocztkowa i rozwin teori tych pyt, bada zagadnienia statecznoci ukadw sprystych, poda szereg nowych rozwiza statecznoci belek o bardzo cienkich ciankach, poda teoretyczn metod obliczania odksztace lufy wskutek rozpychajcego dziaania piercieni wiodcych pocisku, uzyska nowe wyniki w zakresie wytrzymaoci ukadw grubociennych obcionych poza granic sprystoci, prowadzi badania nad niebezpieczestwem znieksztacenia toru kolejowego wskutek zmian temperatury. Badania te wieczy publikacjami o trwaej wartoci, czsto nowatorskimi na skal wiatow. Dorobek naukowy prof. Hubera obejmuje ponad 300 prac, w tym wiele monografii i podrcznikw akademickich. Oprcz ju wymienionych na uwag zasuguj z nastpujcych zakresw badawczych: wytenia - Obliczanie wakw (1928) i Nowoczesne wzory wytrzymaoci zoonej (1930); wytrzymaoci konstrukcji elbetowych Teoria pyt prostoktnie rnokierunkowych wraz z technicznymi zastosowaniami (1921); rwnowagi ukadw sprystych Studia nad belkami o przekroju dwuteowym (1923); konstrukcji uzbrojeniowych Teoria koowo-symetrycznych odksztace sprystych rur grubociennych w zastosowaniu do zagadnie wytrzymaociowych luf dziaowych (1935). Wielkim uznaniem cieszyy si podrczniki akademickie: Mechanika oglna (1946-48, 1958), Stereomechanika techniczna.(Wytrzymao materiaw) (1947-48, 1958), Teoria sprystoci (2 tomy 1948-50). W latach 1954, 1956-57 wydano 4-tomowe Pisma M.T. Hubera, za tom pity (wydany jako pierwszy) zawiera yciorys, bibliografi oraz omwienie wszystkich publikacji M.T. Hubera. 94

M.T. Huber wyksztaci wielu wybitnych uczonych. Bez przesady mona mwi o szkole naukowej Hubera. Jego uczniami byli m.in. profesorowie: Zbigniew Brzoska, Czesaw Ko, Franciszek Misztal, Jarosaw Naleszkiewicz, Wacaw Olszak, Robert Szewalski. Badania naukowe i ksztacenie prowadzi w Katedrze Mechaniki Technicznej Politechniki Lwowskiej (1906-27), Katedrze Mechaniki Politechniki Warszawskiej (1927-46), Katedrze Stereomechaniki Technicznej(1945-49) i Katedrze Wyszych Zagadnie Mechaniki Akademii Grniczej w Krakowie (1949-50). Jego dziaalno daleko wykraczaa poza wymienione uczelnie. W 1927 r. zosta czonkiem korespondentem, a od 1934 r. czonkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejtnoci (PAU); bra w niej m.in. udzia w pracach komisji dla Polskiego Sownictwa, w latach 1939-50 peni funkcj wicedyrektora Wydziau III. Nalea w 1920 r. do nielicznego grona 12 profesorw czonkw zaoycieli Akademii Nauk Technicznych (ANT) w Warszawie, w latach 1928-30 sprawowa funkcj jej prezesa, a od 1934 r. do wybuchu II wojny swiatowej by przewodniczcym Wydziau Technicznego ANT w zakresie fizyki. Aktywnie dziaa w Kasie im. Mianowskiego, bdc jej czonkiem korespondentem od 1923 r. i wiceprezesem (1936-39). Przewodniczy Warszawskiemu Towarzystwu Politechnicznemu w latach 1934-39. Huber cile wsppracowa z wojskiem w zakresie lotnictwa. Od 1932 r. kierowa pracami badawczymi dotyczcymi zagadnie wytrzymaociowych lotnictwa na zlecenie Departamentu Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych. Od 1933 r. wchodzi w skad Tymczasowego Komitetu Doradczo-Naukowego przy drugim wiceministrze spraw wojskowych. Na forum tego komitetu omawiano najnowsze zdobycze nauki i techniki wiatowej oraz moliwoci ewentualnego zastosowania ich w armii polskiej. Huber przedstawi m.in. propozycj budowy rakieto-bomby i rakieto-torpedy. Huber nalea do nielicznego grona uczonych polskich cieszcych si renom i uznaniem na arenie midzynarodowej. By czynnym uczestnikiem midzynarodowych kongresw: Mechaniki Technicznej Stosowanej w Delft (1924), Sztokholmie (1930) tu wybrano go jako przedstawiciela Polski do Komitetu Midzynarodowego organizujcego te zjazdy i Londynie (1948); Mostownictwa i Budowli Inynierskich w Wiedniu (1928), Paryu (1932) i Berlinie (1936); Badania Materiaw w Zurychu (1931) by czonkiem komitetu honorowego tego kongresu; Szynowego w Dsseldorfie (1938) zreferowa tu wyniki wasnych bada nad wyboczeniem termicznym torw o szynach spawanych. Szczeglne wyrnienie spotkao Hubera w maju 1932 r., kiedy to na zaproszenie Staego Komitetu Midzy95

narodowego Kongresw Mostownictwa i Budowli Inynierskich opracowa i wygosi na Kongresie w Paryu referat gwny na temat teorii tzw. stropw grzybkowych. Z inicjatywy Polskiej Komisji Midzynarodowej Wsppracy Intelektualnej przy Lidze Narodw Huber wygosi w lutym 1929 r. cykl trzech wykadw na Politechnice Zwizkowej w Zurychu na temat statyki pyt ortotropowych. W 1937 r. przyznano Huberowi dyplom zagranicznego czonka Wydziau Inyniersko - Budowlanego Akademii Pracy im. J. Masaryka w Pradze. Uzyska te doktoraty honoris causa Akademii Grniczej w Krakowie(1945), Politechniki Warszawskiej (1947) i Politechniki Gdaskiej (1950) oraz Nagrod Pastwow I stopnia za caoksztat dziaalnoci (1948). Maksymilian Tytus Huber zmar 9 grudnia 1950 r. w Krakowie.
SBTP (Piatowicz J.); SPPT (Orowski B.); Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999; rdka A.: Uczeni polscy XIX XX stulecia, t. II, Warszawa 1995; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz IV: Nauki techniczne, Wrocaw-WarszawaKrakw-Gdask-d 1988. Jzef Piatowicz

JANICKI STANISAW (1836-1888) Inynier hydrotechnik i przedsibiorca, wynalazca, uczestnik budowy Kanau Sueskiego. Urodzi si 28 marca 1836 r. w Warszawie, by synem Stanisawa (1797-1855), matematyka, profesora mechaniki technicznej i analitycznej Szkoy Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego w Warszawie, autora rozprawy O machinach parnych, na podstawie ktrej uzyska na Uniwersytecie Warszawskim pierwszy w Polsce doktorat z nauk technicznych (1824). Ukoczy oddzia mechaniczny gimnazjum realnego w Warszawie, jednoczenie uczc si rzemiosa: praktykowa w warsztacie stolarskim, a przez ostatnie dwa lata nauki w Fabryce Machin Towarzystwa eglugi Parowej na Solcu. W latach 1854-56 studiowa na Wydziale Inynierii politechniki w Hanowerze. Od 1856 r. pracowa w wytwrni parowozw i mostw elaznych Ernest Gouin et Compagnie w Paryu.

96

Pogbia wiedz, zwaszcza w dziedzinie mostownictwa, we Francji, jedzi te w tym celu do Anglii, gwnie do Birmingham. Firma ta dostarczya konstrukcje mostowe dla zaprojektowanego przez Stanisawa Kierbedzia mostu na Wile w Warszawie oraz dla mostw kolejowych na Narwi pod apami i na Bugu pod Makini na budowanej w latach 1850tych linii Petersburg-Warszawa. Z jej ramienia Janicki przyjecha w 1859 r. do Warszawy i by zastpc in. Cotarda, ktry kierowa montaem tych mostw, a w Warszawie take opuszczaniem elaznych cylindrw kesonw pod filary, za w latach 1861-64 by zastpc Kierbedzia jako kierownika budowy mostu warszawskiego. Przebywajc wwczas w Warszawie, bra ywy udzia w jej yciu towarzyskim i umysowym, z rekomendacji Jzefa Ignacego Kraszewskiego sta si wsppracownikiem Gazety Polskiej, dziaa te w towarzystwach dobroczynnoci. W latach 1864-69 Janicki przebywa w Egipcie, wydelegowany tam przez francuskie konsorcjum Borel-Lavalley, ktre dostarczyo najnowoczeniejszych podwczas maszyn do robt ziemnych wielkich koparek i pywajcych pogbiarek parowych na budow Kanau Sueskiego, co stao si koniecznoci w nastpstwie wydanego przez kedywa Izmaia zakazu pracy na tej budowie poddanym egipskim. Janicki znalaz si w gronie najbliszych wsppracownikw Ferdinanda Lessepsa, kierowa robotami na odcinku pnocnym, pomidzy Port Saidem a Ismaili. Podczas uroczystego otwarcia Kanau Sueskiego 17 listopada 1869 r. zosta udekorowany przez francusk cesarzow Eugeni orderem legii honorowej. Korespondencje z Egiptu zamieszcza w warszawskim Tygodniku Ilustrowanym (1865) i krakowskim Czasie. W 1870 r. Janicki zaoy we Francji wsplnie z dwoma francuskimi inynierami wasne przedsibiorstwo robt publicznych i budowy kolei. Po upadku Napoleona III wobec zastoju gospodarczego we Francji szuka zlece za granic. Uzyska od wadz austriackich kontrakt na rozbudow portu w Rijece (Fiume) nad Adriatykiem, ktr prowadzi do 1879 r. W 1871 r. Janicki opatentowa oryginalny pomys doku pywajcego do napraw okrtw, ktrego rysunek techniczny wraz z pochlebn ocen wynalazku opublikowao w sierpniu tego roku brytyjskie czasopismo fachowe Engineering. W 1879 r. Janicki przeprowadza regulacj rzeki Moskwy, stosujc m.in. jazy ruchome, kanay obchodowe, luzy i (po raz pierwszy w Rosji) holowanie statkw za pomoc metalowej liny uoonej na dnie rzeki. Na podstawie zdobytego w trakcie tych prac hydrotechnicznych dowiadczenia, dokonanych osobicie obserwacji i bada oraz wasnych przemyle, a take wymiany pogldw z innymi specjalistami, sformuo97

wa wasn teori uspawniania rzek. Podkrela w niej decydujce znaczenie rodzaju gruntu tworzcego koryto rzeki, zwraca te uwag, e nie wszystkie budowle majce na celu zwenie owego koryta wpywaj korzystnie na jego pogbienie, a wiec uspawnienie rzeki. Opublikowa j w 1879 r. w jzykach francuskim i rosyjskim, zostaa ona przyjta z uznaniem i uwzgldniona przy kanalizowaniu Rodanu, a niebawem przeoona na jzyki niemiecki i angielski. Jej polski przekad pt. W kwestii ulepszenia warunkw eglownoci rzek zamieci Przegld Techniczny (1882). W bibliotece Szkoy Politechnicznej we Lwowie znajdowaa si publikacja Janickiego w jzyku angielskim Memoir on a New Kind of Movable Dam, wydana w Waszyngtonie w 1883 r. Przebywajc w Rosji Janicki przyczyni si te do rozwoju grnictwa wglowego w Zagbiu Donieckim. By rwnie jednym z zaoycieli francuskiego towarzystwa kopal rud elaza w Krzywym Rogu. Zatrudnia tam polskich fachowcw. W 1883 r. powrci do Warszawy, gdzie prowadzi szeroko zakrojon dziaalno spoeczn. Nalea do inicjatorw wydawania czasopism specjalistycznych Zdrowie i Inynieria i Budownictwo, hojnie oy na cele dobroczynne, popiera modych. Zajmowa si problemami warszawskiej kanalizacji, w 1885 r. uczestniczy w polemice na ten temat na amach Gazety Polskiej, stajc w obronie projektw Williama Lindleya. W 1887 r. pomaga w urzdzaniu wystawy higienicznej w Warszawie. W 1887 r. odrzuci propozycj wsppracy przy budowie Kanau Panamskiego. Zmar 10 lipca 1888 r. w Warszawie.
PSB (Bieniarzwna J.); SBTP (Orowski B.); SPPT (Orowski B.); Kucharzewski F.: Pimiennictwo techniczne polskie, t. I, Warszawa 1911, s. 218-219; Kosy 1888, t. 2, s. 63-64; Tygodnik Ilustrowany 1888, t. 2, s. 33-34 (podobizna). Bolesaw Orowski

JASISKI FELIKS (1856-1899) Inynier kolejowy, uczony, twrca teorii wyboczenia. Urodzi si 15 wrzenia 1856 r. w Warszawie, gdzie ukoczy gimnazjum (1872), a w 1877 r. Instytut Inynierw Komunikacji w Petersburgu; rozpocz prac jako inynier suby drogowej na kolei peters98

bursko-warszawskiej w Pskowie, za od 1878 r. w Wilnie, gdzie by zastpc kontrolera zarzdu oddziau, a w latach 1885-87 naczelnikiem odcinka kolei. Jednoczenie peni od 1880 r. obowizki inyniera miejskiego. Zaprojektowa i zbudowa kamienne nabrzee Wilii, wznis na niej most stalowy, uregulowa bieg Wilejki i przerzuci przez ni dwa mosty, zaopatrzy cz miasta w wodocigi i kanalizacj, kierowa budow rzeni miejskiej; rozbudowa te stacj kolejow, projektujc i realizujc rozmaite obiekty. W tym okresie opublikowa na amach czasopisma urnal Ministerstwa Putiej Soobenija prac Rozwaania teoretyczne dotyczce nitowania pocze blach elaznych (1878), ktr napisa jeszcze jako student w 1877 r. Od 1888 r. zajmowa takie samo stanowisko w Petersburgu. Zaprojektowa tam kilka obiektw kolejowych, m.in. przekrycie peronw na stacji Gatczyna, bdce pierwszym na terenie Rosji zastosowaniem trjprzegubowych stalowych ukw kratowych. W 1890 r. zosta naczelnikiem wydziau technicznego suby drogowej i remontu budynkw kolei petersbursko-moskiewskiej. Przeprowadza modernizacj tej linii, obejmujc wzmacnianie nawierzchni, poszerzanie midzytorza, zmniejszenie spadkw i czciow przebudow mostw w zwizku z wprowadzeniem do suby na niej cikich typw parowozw i zwikszeniem prdkoci pocigw do 64 km/h. Kierujc przeprojektowywaniem mostw, Jasiski przeprowadzi szeroko zakrojone pionierskie badania wytrzymaociowe rzeczywistej pracy ich konstrukcji, udoskonalajc przy okazji stosowane wwczas tensometry. Niezalenie od rozwizywania konkretnych problemw technicznych, dy do wycigania na temat badanych zjawisk wnioskw oglniejszych. Od 1888 r. uczestniczy rwnie Jasiski w pracach rosyjskiego Stowarzyszenia Inynierw Komunikacji, od 1891 r. redagujc jego organ, miesicznik Izwiestija Sobranija Inenierow Putiej Soobenija. Od 1892 r. powici si wytonej pracy naukowej, ktrej rezultatem byo 40 publikacji. Najwaniejsze z nich dotyczyy teorii wyboczenia, ktr w oparciu o dowiadczenia zapocztkowane wspomnianymi badaniami dwigarw mostowych doprowadzi do sprecyzowanej matematycznie i przydatnej w praktyce inynierskiej postaci. Udao mu si ustali empirycznie wzory na warto napre krytycznych, przy ktrych elementy ciskane osiowo trac stateczno. Nadto, na podstawie tych wzorw Jasiski zestawi tablice do uytku praktycznego, wykorzystywane a do naszych czasw. Pierwsz wersj rezultatw swych docieka na tym polu, pt. Prba rozwinicia teorii wyboczenia opublikowa na amach redagowanych przez siebie Izwiestii w latach 1892-93. Uzyskaa ona w 1894 r. nagrod naukow Instytutu Inynierw Komunikacji i przyniosa mu, po pu99

blicznej obronie, stopie adiunkta (odpowiadajcy obecnemu doktoratowi), upowaniajcy do objcia katedry na tej uczelni. W uzupenionej, ostatecznej wersji ukazaa si w latach 1894-95 w wydaniu ksikowym, take po francusku i po polsku (Badania nad sztywnoci prtw ciskanych). Stanowia istotny oryginalny wkad Jasiskiego do nauki wiatowej i przyniosa mu midzynarodowe uznanie. Od 1895 r. wykada Jasiski w Instytucie Inynierw Komunikacji rozmaite dziay mechaniki budowli. W 1896 r. zosta profesorem nadzwyczajnym w Katedrze Mechaniki Budowli i zainicjowa na tej uczelni wykady teorii sprystoci. By w istocie postaci do wyjtkow, bowiem gbok wiedz teoretyczn czy z dowiadczeniem praktycznym i zdolnociami dydaktycznymi. Wykada rwnie w innych uczelniach petersburskich w Instytucie Inynierw Cywilnych i w Instytucie Grniczym, w 1899 r. przyj propozycj zorganizowania Katedry Mechaniki Budowli w Instytucie Elektrotechnicznym; rozwaa te moliwo przeniesienia si do Warszawy, do nowo utworzonego tam Warszawskiego Instytutu Politechnicznego. Zajmowa si naukowo szeroko pojt teori rwnowagi konstrukcji, m.in. badaniem i klasyfikacj przyczyn drga mostw. Od 1895 r. by czonkiem komisji mostowej w Radzie Inynierskiej Ministerstwa Komunikacji, wsppracujc przy ustalaniu norm obcie i dopuszczalnych napre w konstrukcjach mostowych. Nie zaniedbywa przy tym praktyki inynierskiej. Nadal pozostawa w subie kolejowej, projektujc m.in. warsztaty, wiaty peronowe oraz wie cinie w Petersburgu. Znaczcym jego osigniciem w tej dziedzinie byo zwaszcza pilaste przekrycie dachowe warsztatw wagonowych w Petersburgu, ktrego model eksponowano w dziale rosyjskim na wystawie powszechnej w Paryu w 1900 r. Zajmowa si te zagadnieniami wychowawczoorganizacyjnymi studiw, znalaz si wrd sygnatariuszy apelu Rady Instytutu Inynierw Komunikacji z 29 marca 1899 r. do ministra komunikacji dotyczcego niewaciwoci surowego karania i usuwania z uczelni studentw zamieszanych w dziaalno spoeczno-polityczn. Jasiski zmar przedwczenie na grulic puc 18 wrzenia 1899 r. w Petersburgu. Zbir jego dzie w jzyku rosyjskim wyda Instytut Inynierw Komunikacji w Petersburgu w latach 1902-1904, wybr ich w jzyku polskim opublikowaa w 1961 r. PAN, ktra rwnie od 1959 r. przyznaje nagrod im. Jasiskiego za najlepsz prac naukow z dziedziny teorii konstrukcji.
PSB (Mutermilch J., Olszewski E.); SBTP (Czarnota-Bojarski R. Z.); SPPT (Orowski B.); Jasiski F.: Pisma, Warszawa 1961 (podobizna); Jankowski J.: Mosty w Pol-

100

sce i mostowcy polscy, Wrocaw 1973 (podobizna); Tygodnik Ilustrowany 1899, s. 960 (fot.); Leningradskij Institut Inenerow eleznodoronego Transporta 18091959, Moskwa 1960, s. 88 (fot.). Bolesaw Orowski

JERZMANOWSKI ERAZM JZEF (1844-1909) Przemysowiec, wsptwrca amerykaskiego gazownictwa, nowator, mecenas owiaty, nauki i kultury. Urodzi si 2 czerwca 1844 r. w Tomisawicach w Kaliskiem, pochodzi z rodziny ziemiaskiej. W 1862 r. ukoczy gimnazjum gubernialne w Warszawie. Studiowa w Instytucie Politechnicznym w Puawach. Wzi udzia w powstaniu styczniowym w oddziale Mariana Langiewicza, a po jego upadku schroni si w Galicji, gdzie by internowany przez wadze austriackie w Oomucu. Wydalony z Austrii, uda si do Parya, gdzie studiowa w Szkole Wyszej Polskiej na Montparnasse (1864), a od 1865 r. w cole des Mines, wreszcie od 1866 r. w Szkole Inynierii i Artylerii w Metz. Uczestniczy w wojnie francusko-pruskiej w 1870 r. jako oficer wojsk francuskich. W 1873 r. zosta wysany do Nowego Jorku przez francuskie przedsibiorstwo pragnce eksploatowa w Stanach Zjednoczonych nowy sposb produkcji gazu do owietlania, wynaleziony przez J. de Moteya. Jerzmanowski udoskonali w system i uzyskawszy patent przyczyni si do zaoenia miejskiej kompanii gazowej w Nowym Jorku, w ktrej pracowa do 1879 r. W 1882 r. sta si jednym z zaoycieli Equitable Gas Light Company w Nowym Jorku, ktr kierowa jako wiceprezes, a nastpnie prezes, zakadajc kompanie gazowe w Chicago (ktrej prezesem by przez 5 lat) i w Baltimore, oraz budujc wytwrnie gazu w wielu miastach amerykaskich, m.in. w Indianapolis (by jednym z gwnych wacicieli tamtejszej gazowni), Brooklynie, Troy, Albany, Yonders, Utica, Memphis, Lafayette, Longansport. Zalicza si do czoowych postaci amerykaskiego przemysu gazowniczego, by te wspzaoycielem Carbite Calcium and Acetylen Company. Zdoby sobie wysok pozycj spoeczn i ogromny majtek, z ktrego hojnie oy na Poloni amerykask (a szczeglnie jej dziaalno owiatow), opiekowa si polskimi emigrantami licznie wwczas napywajcymi, zwaszcza rugowanymi z zaboru pruskiego, zbudowa w Nowym Jorku koci katolicki i utrzymywa Czytelni Polsk. Uczestniczy 101

w dziaalnoci Zwizku Narodowego Polskiego w Stanach Zjednoczonych, kierujc utworzonym w 1886 r. Komitetem Centralnym Dobroczynnoci. Od 1887 r. zbiera fundusze na polski Skarb Narodowy, od 1894 r. peni funkcj jego komisarza na Stany Zjednoczone. W latach 1890-1903 by czonkiem Rady Muzeum Narodowego w Rapperswilu, szczodrze je wspomagajc finansowo. Wspomaga te krajow dziaalno owiatow, naukow i kulturaln, finansujc takie organizacje i instytucje jak Kasa im. J. Mianowskiego, krakowskie Towarzystwo Szkoy Ludowej, Towarzystwo Naukowej Pomocy im. K. Marcinkowskiego itp. W 1896 r. wrci do kraju. Osiad w Galicji, gdzie zakupi majtek w Prokocimiu koo Krakowa. Od 1902 r. y tam samotnie, zajmujc si spoecznymi potrzebami chopw. Zmar w Prokocimiu 7 lutego 1909 r. Zapisem testamentowym ufundowa wysok nagrod za zasugi na polu kultury, nauki lub dziaalno humanitarn, przyznawan od 1915 r. przez krakowsk Akademi Umiejtnoci. Otrzymali j m.in. Henryk Sienkiewicz, Ignacy Paderewski, Jan Kasprowicz, Aleksander Brckner.
PSB (Hulewicz J.); SPPT (Orowski B.); Hulewicz J.: Akademia Umiejtnoci w Krakowie 1873-18. Zarys dziejw, Wrocaw 1958; Biblioteka Jagielloska: 384254; Ossolineum: rkps 6357, 6358; Archiwum PAN w Krakowie: rkps PAU 1-309. Bolesaw Orowski

KALISKI SYLWESTER (1925-1978) Opracowa pierwsz na wiecie metod laserowej kompresji plazmy, jako pierwszy na wiecie otrzyma generacj neutronw podczas syntezy termojdrowej metod bezlaserow. Urodzi si 19 grudnia 1925 r. w Toruniu, by synem Wincentego, onierza zawodowego i Walerii Szynalewskiej. W okresie II wojny wiatowej zosta wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec, a nastpnie osadzony w obozie koncentracyjnym w Potulicach. W 1945 r. zda eksternistycznie w Gdasku matur. Studia inynierskie odby na Politechnice Gdaskiej w latach 1945-49. Na trzecim roku studiw rozpocz, jako asystent, prac naukowo-badawcz. Od 1951 r. by pracownikiem naukowym Wojskowej Akademii Technicznej (WAT). W cigu 6 lat S. Kaliski obroni rozprawy - doktorsk (1955) w WAT oraz habilitacyjn w Instytucie Podstawo-

102

wych Problemw Techniki PAN. W 1957 r. uzyska tytu docenta, w nastpnym roku tytu profesora nadzwyczajnego. W rok pniej zosta wybrany czonkiem Polskiej Akademii Nauk (PAN). By posem na Sejm przez dwie jego kadencje. Oficer dyplomowany Wojska Polskiego, genera brygady (1966), genera dywizji (1972). W 1974 r. Sejm powoa go na stanowisko ministra nauki, szkolnictwa wyszego i techniki. Rwnoczenie z penieniem tej funkcji twrczo kontynuowa badania naukowe, kierowa prac stworzonego przez siebie w 1975 r. Instytutu Fizyki Plazmy i Laserowej Mikrosyntezy w Warszawie (obecnie nosi imi S. Kaliskiego). Wybitne osignicia i dorobek jego zespou zostay czterokrotnie wyrnione nagrodami pastwowymi I stopnia. Kaliski by autorem 550 prac naukowych oraz wielu wynalazkw opatentowanych w kraju i za granic. Cieszy si powszechnym uznaniem rodowiska naukowego polskiego i midzynarodowego. W 1977 r. zosta wyrniony tytuem doktora honoris causa przez Moskiewski Uniwersytet im. M.W. omonosowa oraz przez Sofijski Uniwersytet im. K. Ochridskiego. Badania naukowe S. Kaliskiego przyczyniy si do rozwoju techniki obronnej oraz znalazy szerokie zastosowanie w gospodarce narodowej. Naukowa dziaalno rozpoczta jeszcze w gdaskich latach studenckich, wykazywaa si wysokim poziomem naukowym i dawaa znaczce wyniki. Mody uczony otrzyma za nie dwukrotnie nagrod PAN im. M.T. Hubera. Od 1959 r. zacz pracowa w dziedzinie teorii poczonych pl mechano-elektromagnetycznych. Badania te oprcz aspektw naukowych miay due znaczenie praktyczne. Za prace z teorii pl sprzonych, ktre znalazy wiatowe uznanie, otrzyma Nagrod Pastwow I stopnia. Kaliski jest twrc elektronofononiki. Prac nad t dziedzin rozpocz w 1965 r. W owym czasie istniay w tym zakresie tylko pocztkowe wzmiankowe prace. Po raz pierwszy zostay opracowane zasady cigego wzmacniania powierzchniowych fal piezopprzewodnikowych, jak rwnie zasady rezonatorw idealnych oraz generatorw oscylacji spontanicznych na falach powierzchniowych laserw. To odkrycie zostao opatentowane m.in. w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, Francji i Wielkiej Brytanii. Pod jego kierunkiem zorganizowano w WAT laboratorium pl sprzonych, gdzie wyej wymienione ukady zrealizowano praktycznie. Poczwszy od 1968 r. zacz si interesowa wspdziaaniem silnych skomprymowanych pl z materi. W pocztkowym okresie, rozwija tematyk wytwarzania plazmy za pomoc skoncentrowanych impulsw laserowych. Podjcie tych bada stao si moliwe, dziki powanym osigniciom WAT w zakresie rozwoju techniki laserowej. W wyniku inten103

sywnych bada eksperymentalnych w zorganizowanym przez S. Kaliskiego zespole, uzyskano w 1973 r. generacj neutronw termojdrowych w ukadzie laser target, dziki czemu Polska staa si partnerem w dziedzinie bada termojdrowych dla takich pastw, jak: Zwizek Radziecki, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Japonia. Rwnolegle rozwin prace badawcze nad wytwarzaniem plazmy termojdrowej za pomoc urzdze typu plazma focus, jak rwnie w ukadach kombinowanych typu laser plazma focus. Wykorzystywane w tych badaniach generatory plazmowe byy realizowane przy wsppracy z Instytutem Bada Jdrowych w wierku. Ukady tego rodzaju maj perspektywy zastosowania jako silne, impulsowe rda neutronw do reaktorw hybrydowych. Kaliski opracowa rwnie metod wybuchow, za pomoc ktrej mona przekroczy prg syntezy termojdrowej. Polega ona na inicjacji syntezy bez uycia ukadw laserowych, jedynie przy wykorzystaniu nowoczesnych materiaw wybuchowych. Istotna i oryginalna w tej metodzie jest miniaturyzacja adunku eksperymentalnego, dziki zastosowaniu odpowiedniego uprofilowania materiau wybuchowego umoliwiajcego superkompresj plazmy w wyniku zaprogramowanego przebiegu procesu wybuchowego. Przeprowadzone w 1977 r. eksperymenty day wynik pozytywny, otwierajc drog nowej koncepcji realizacji mikrosyntezy termojdrowej. Kaliski opublikowa wyniki tych bada, poda szczegowy opis metody, oddajc jednoczenie hod znanemu uczonemu radzieckiemu, prof. L.A. Arcymowiczowi, ktry w latach pidziesitych, po raz pierwszy otrzyma neutrony syntezy termojdrowej za pomoc klasycznego wybuchu, jednake w makroukadzie i w badaniach do innych celw. Prace uczonych radzieckich z tego zakresu byy jedynie wzmiankowane, nie byy natomiast przedmiotem publikacji, zawierajcych pene opisy teorii i eksperymentu.. Na podkrelenie zasuguje fakt, e zasadniczy eksperyment przeprowadzony w 1977 r. przez zesp Kaliskiego powtrzya grupa badaczy radzieckich z trzech wsppracujcych instytutw (Instytut Fizyki Akademii Nauk (AN) ZSRR im. Lebiediewa, Instytut Fizyki Teoretycznej AN ZSRR im. Landaua, Instytut Fizyki Chemicznej AN ZSRR) wedug idei zaproponowanej przez S. Kaliskiego. Wyniki eksperymentu radzieckiego byy prezentowane na midzynarodowej konferencji w Lipsku (grudzie 1979) oraz opublikowane, gdzie powoano si na wyniki zespou Kaliskiego uzyskane 2 lata wczeniej. Ponadto wyniki bada przeprowadzonych przez zesp Kaliskiego byy przedmiotem specjalnej analizy, zleconej przez Departament Energii Stanw Zjednoczonych uczonemu J. Marschallowi z Instytutu w Los Alamos, znanemu specjalicie z zakresu syntezy termojdrowej. Analiza ta zostaa 104

opublikowana w materiaach konferencji pt. Impact Fusion Workshop, ktra odbya si w Los Alamos w dniach 10-13 lipca 1979 r. W publikacji tej autor na wstpie scharakteryzowa sylwetk Kaliskiego i oceni bardzo pozytywnie jego dorobek w zakresie mikrosyntezy wybuchowej, midzy innymi stwierdzajc, e by to niezwykle produktywny uczony fizyk (...exceptionally productive physicist). J. Marschall przeprowadzi analiz wszystkich prac Kaliskiego i jego wsppracownikw z lat 1976-79 dotyczcych mikrosyntezy termojdrowej, zreferowa ich tre na wymienionej konferencji, nie zgaszajc adnych zastrzee merytorycznych, ani zastrzee co do pierwszestwa i oryginalnoci koncepcji. Genera Kaliski by znakomitym pedagogiem; wychowywa dziesitki doskonaych pracownikw nauki doktorw, docentw i profesorw. Jego wychowankowie kieruj obecnie uczelniami, wydziaami, instytutami, katedrami i duymi laboratoriami. Zmar 16 wrzenia 1978 r. w wyniku cikich obrae odniesionych w wypadku samochodowym. Zosta pochowany w Alei Zasuonych cmentarza Wojskowego Powzki w Warszawie.
rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. 2, Warszawa 1995; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. IV: Nauki techniczne, WrocawWarszawa-Krakw-Gdask- d 1988; Gos Akademicki 1998 z 16 wrzenia (Przetakiewicz W.); onierz Wolnoci 1980, nr 292 (Wodarczyk E.); Nowacki W.: Notatki autobiograficzne, Warszawa 1985. Ryszard W. Pac

KIERBED STANISAW (1810-1899) Inynier komunikacji, budowniczy kolei, pionier elaznych mostw kratowych i nowoczesnych metod ich budowy na terenie imperium rosyjskiego. Urodzi si 10 marca 1810 r. w Nowym Dworze w powiecie poniewieskim na mudzi, w polskiej rodzinie ziemiaskiej, ksztaci si od 1820 r. w szkole pijarw w Poniewieu, w 1826 r. ukoczy gimnazjum klasyczne w Kownie, w 1828 r. Wydzia Fizyko-Matematyczny Uniwersytetu Wileskiego ze stopniem kandydata, a w 1831 r. Instytut Inynierw Komunikacji w Petersburgu, uzyskujc stopie inyniera porucznika. Podczas studiw pracowa w 1830 r. w Kurlandii przy uspawnianiu Dwiny i umac105

nianiu wybrzea morskiego przed ruchomymi piaskami. Do 1848 r. zajmowa si dydaktyk w wyej wymienionym instytucie, pocztkowo jako repetytor, od 1837 r. pomocnik profesora, a od 1842 r. profesor w stopniu majora, wykadajc budownictwo i mechanik praktyczn; dorywczo wykada te w innych uczelniach Petersburga: w wojskowej Gwnej Szkole Inynieryjnej (1835), Instytucie Grniczym (od 1836), Uniwersytecie Petersburskim (1841-43). W 1834 r. by wsporganizatorem pierwszego w Instytucie Inynierw Komunikacji laboratorium mechanicznego. Wydelegowany przez Ministerstwo Komunikacji, pogbia w latach 1837-38 wiedz w Niemczech, Francji, Anglii, Belgii i Szwajcarii; w Paryu sucha wykadw w cole des Ponts et Chausses, a w Newcastle uczszcza na kursy British Association for the Advencement of Science. W obszernym sprawozdaniu, opracowanym wraz z P. Mielnikowem (pniej profesorem i ministrem komunikacji), opisali koleje na Zachodzie, podkrelajc ich wyszo nad drogami wodnymi. W 1842 r. Kierbed zaprojektowa, a nastpnie zbudowa (1850) pierwszy stay most na Newie w Petersburgu (Bagowieszczaski) o 7 eliwnych przsach ukowych i jednym belkowym obrotowym, umoliwiajcym przepyw statkw (w 1848 r. Kierbed osobicie odbiera dwigary w Anglii). Osignicie to przynioso mu awans na genera majora i powoanie w 1851 r. na czonka korespondenta Petersburskiej Akademii Nauk (w 1858 r. zosta jej czonkiem honorowym). Most Bagowieszczaski dotrwa do 1937 r., kiedy go przebudowano z uwagi na nasilenie eglugi po wczeniu Newy do batycko-biaomorskiej drogi wodnej. W 1852 r. Kierbed zosta zastpc dyrektora budowy linii kolejowej Petersburg-Warszawa, na ktrej z jego inicjatywy zastosowano, po raz pierwszy w Rosji, elazne, belkowe mosty kratowe. Jesieni 1852 r. Kierbed ustali dowiadczalnie normy dopuszczalnych napre w elazie, ktre przyjto na budowie tej kolei. W latach 1853-57 zbudowano zaprojektowany przez niego pierwszy w Rosji most kratowy na rzece udze, dwuprzsowy (o rozpitoci 52 m), o rwnolegych pasach skrzynkowych i gstej kracie (w ktrej po raz pierwszy na kontynencie europejskim zastosowano sztywne ciskane krzyulce). Zaprojektowa te dla tej linii pierwsze w Rosji mosty o grnym pasie dwigara parabolicznym na Dwinie i na rzece Wielikaja i w 1853 r. uda si do Anglii by zakupi odpowiednio wyprofilowane elementy do ich konstrukcji, czemu przeszkodzi wybuch wojny krymskiej. W 1854 r. Kierbed przeprowadza studia i kierowa budow odgazienia tej kolei czcej j przez Kowno i Wierzboowo z Krlewcem w Prusach Wschodnich (za co otrzyma odznaczenie pruskie), a w latach 1856-57 zbudowa kolej 106

Petersburg-Peterhof (pniej Pietrodworiec), na ktrej te postawi elazny most kratowy przez rzek Striek w Strielnie. W 1858 r. zosta czonkiem Rady Gwnej Zarzdu Komunikacji i Gmachw Publicznych. W tyme roku zaprojektowa 6-przesowy (o rozpitoci 79 m) elazny most kratowy przez Wis w Warszawie, ktrym pierwotnie miao biec poczenie kolejowe linii warszawsko-petersburskiej z lini warszawsko-wiedesk. W tym celu przeprowadza m.in. prbne wiercenia w korycie rzeki, ustali te dowiadczalnie, e korzystniej ze wzgldw wytrzymaociowych jest wierci otwory na nity, ni je wybija (co powszechnie do tego czasu praktykowano). Most zbudowano w latach 1859-64, posadawiajc podpory nowatorsk wwczas technik kesonow, przy zastosowaniu spronego powietrza (na filarach tego mostu, zniszczonego w 1944 r., stoi obecnie most lsko-Dbrowski). elazn konstrukcj mostu dostarczya i dokonaa jej montau francuska firma Gouin et Compagnie, pod nadzorem polskich inynierw. Nad przedsiwziciem tym czuwa Kierbed, bdcy formalnie naczelnym inynierem, a w latach 1863-64 kierownikiem zarzdu budowy, zwaszcza w latach 1861-63, kiedy by naczelnikiem VII okrgu komunikacji w Warszawie, w 1862 r. uniezalenionego od wadz centralnych w Petersburgu; podczas pobytu w Warszawie Kierbed by te czonkiem Rady Stanu i Rady Administracyjnej Krlestwa Polskiego. Od 1865 r. by czonkiem Rady Technicznej rosyjskiego Ministerstwa Komunikacji, od 1872 r. przewodniczy komisji budowy portw w Petersburgu i Kronsztadzie, a od 1874 r. komisji zajmujcej si przebudow tzw. maryjskiego systemu drg wodnych, czcego zlewiska mrz Batyckiego i Kaspijskiego. Nadto, w latach 1873-74 kierowa budow kanau pomidzy Petersburgiem i Kronsztadem, a w latach 1879-83 projektowa kanay eglowne w rejonie jeziora adoga. W 1874 r. uczestniczy w posiedzeniach rzdu rosyjskiego, na ktrych zajmowano si planowaniem budowy kolei transsyberyjskiej. W 1881 r. uzyska rang rzeczywistego radcy tajnego, najwysz w rosyjskiej cywilnej hierarchii urzdowej. W 1882 r. przewodniczy komisji Ministerstwa Komunikacji ukadajcej program studiw z zakresu budowy i eksploatacji kolei dla Instytutu Inynierw Komunikacji. W tyme roku kierowa opracowaniem problematyki zwizanej ze stosowaniem w konstrukcji mostw stali zlewnej; na jego podstawie wydano w 1884 r. odpowiednie przepisy techniczne. Od 1884 r. by przewodniczcym wydziau administracyjnego Rady Technicznej Ministerstwa Komunikacji, a od 1887 r. jej prezesem; w latach 1886-87 peni parokrotnie obowizki kierownika tego resortu. W 1889 r. Kierbed zosta czonkiem honorowym Instytutu Inynierw Komunikacji w Petersburgu, by te czonkiem honorowym Stowa107

rzyszenia Inynierw Komunikacji, ktre ustanowio nagrod jego imienia za najlepsz publikacj zamieszczon w swym czasopimie, nadawan co 3 lata. Zarzd Gwny Towarzystwa Rosyjskich Drg elaznych ufundowa w Instytucie Inynierw Komunikacji 3 stypendia imienia Kierbedzia, takie stypendium byo te w otwartym w 1898 r. Warszawskim Instytucie Politechnicznym im. cara Mikoaja II. W 1891 r. Kierbed opuci sub pastwow i zamieszka w Warszawie, gdzie zajmowa si dziaalnoci spoeczn, bdc m.in. prezesem Towarzystwa Homeopatycznego. Wyjeda te do Woch, do posiadoci Senigalia, ktr zakupi w pobliu Ankony, gdzie z upodobaniem zajmowa si rolnictwem i ogrodnictwem. Mimo kariery w subie rosyjskiej nigdy nie zatraci poczucia polskoci. Od 1841 r. nalea do grupy osb finansujcych budow, a nastpnie funkcjonowanie polskiego kocioa w. Stanisawa w Petersburgu, krtko przed mierci ofiarowa swj bogaty ksigozbir inynierski polskiej Szkole Politechnicznej we Lwowie. Jego crka, Eugenia, ufundowaa w Warszawie gmachy Szkoy Sztuk Piknych na Wybrzeu Kociuszkowskim i Biblioteki Publicznej przy ul. Koszykowej oraz szpitala psychiatrycznego w Drewnicy pod Warszaw. Kierbed zmar 19 kwietnia 1899 r. w Warszawie i zosta pochowany na cmentarzu Powzkowskim.
PSB (Brzozowski S.); SBTP (Chwaciski B.); SPPT (Orowski B.); Woronin M. N., Woronina M. M.: Stanisaw Walerianowicz Kierbed, Leningrad 1982 (bibliografia); Leningradskij Institut Inenierow eleznodoronego Transporta 1809-1959, Moskwa 1960. Bolesaw Orowski

KLUGER WADYSAW (1849-1884) Inynier budowlany, autor pierwszego polskiego podrcznika wytrzymaoci materiaw, profesor politechniki w Limie. Urodzi si 16 stycznia 1849 r. w Krakowie, gdzie ukoczy szko realn i w 1868 r. Instytut Techniczny. W padzierniku tego roku uda si do Parya, gdzie po studiach przygotowawczych w Szkole Wyszej Polskiej na Montparnasse zda z pierwsz lokat egzamin konkursowy do cole des Ponts et Chausses i zosta do niej przyjty 30 padziernika 1869 r. Dwa

108

pierwsze lata studiw ukoczy z pierwsz lokat, a ostatni, trzeci rok z drug (wyprzedzi go inny Polak, K. F. Wakulski). Jego rocznik studiowa z przerw, spowodowan wojn francusko-prusk i obleniem Parya (1870-71). Kluger ten okres spdzi w Warszawie zajmujc si praktyk budowlan w biurze technicznym in. W. Koodziejskiego. Powrciwszy nastpnie do Parya dokoczy studia i 11 czerwca 1873 r. zyska dyplom inyniera drg i mostw. Przebywajc w stolicy Francji Kluger aktywnie uczestniczy w pracach polskiego emigracyjnego Towarzystwa Nauk cisych, m.in. prezentujc pierwsze polskie opracowania z dziedziny teorii turbin wodnych, opublikowane w Pamietniku tego stowarzyszenia (1873-74). Wyda te, wsplnie z innym absolwentem Szkoy Drg i Mostw a z czasem pierwszym polskim profesjonalnym historykiem techniki Feliksem Kucharzewskim, podrcznik Wykad hydrauliki wraz z teori machin wodnych (1873). W sierpniu 1873 r. podj prac przy trasowaniu linii kolejowej w Embrun (departament Hautes Alpes), ale ju w grudniu tego roku zosta zwerbowany przez Edwarda Habicha na posad inyniera rzdowego w Peru, gdzie odpyn wraz z Wadysawem Folkierskim statkiem z angielskiego portu Southampton 2 stycznia 1874 r. Pierwszymi samodzielnymi pracami Klugera w Peru byy pomosty spacerowe o elaznej konstrukcji w portach Callao i Ancon, ktre zaprojektowa i zbudowa. Nastpnie wykona tego samego typu molo o dugoci 200 m w porcie Huacho, a w 1875 r. zaprojektowa drewniane molo w porcie Supo. Nadzorowa rwnie prace przy spitrzaniu rzeki Rimac dla zapewnienia Limie zaopatrzenia w wod przez cay rok. Poznawszy kraj, Kluger zwrci uwag na palcy problem braku wody dla rolnictwa w lecym na poudniu departamencie Tacna. Powzi wwczas zamys sprowadzenia na te tereny wody z rzeki Maure, spoza acucha Kordylierw i publikowa w prasie peruwiaskiej artykuy uzasadniajce celowo i realno tego bardzo miaego projektu. 24 sierpnia 1875 r. mianowano go kierownikiem ekspedycji, ktra dokonaa bada terenowych i 20 wrzenia tego roku przystpia do trasowania przebiegu planowanego kanau. Prace te przeprowadzono w nadzwyczaj uciliwych warunkach z uwagi na znaczne wysokoci nad poziomem morza i nieprzychylny klimat (dobowe wahania temperatury byy rzdu 40oC), m.in. dokuczliwe burze niene. Wytyczono tras kanau dugoci 185 km, ktry mia przechodzi przez Kordyliery tunelem o dugoci 1400 m, przebitym na wysokoci 4300 m n.p.m. Szczegowy opis projektu tej budowli przedstawi Kluger w 1876 r. na amach peruwiaskiego czasopisma rolniczego Revista de Agricultura. Do realizacji tego zamysu nie doszo, gdy Peru utracio te tereny na rzecz Chile w wyniku tzw. wojny o saletr (1879-83). 109

W 1876 r. Kluger awansowa na stanowisko naczelnego inyniera rzdowego. Nadzorowa w tym czasie budowy linii kolejowych IloMoquegua i Arica-Tacna. W tym roku pomg zaoy E. Habichowi w Limie pierwsz wysz uczelni techniczn w Ameryce aciskiej (Escuela Especial de Ingenieros Civiles y de Minas) i zosta mianowany jej profesorem zwyczajnym, otrzymujc Katedr Hydrauliki, Budownictwa Wodnego i Ldowego. Wykada po hiszpasku, ktrego bardzo szybko si nauczy i biegle nim wada. Wolny czas powica na pisanie Wykadu wytrzymaoci materiaw i staoci budowli, pierwszego nowoczesnego podrcznika tej dziedziny w jzyku polskim. Ukoczony w lipcu 1876 r. rkopis zosta jeszcze w tym roku wydany drukiem w Paryu. Napisa te Kluger w tym czasie nie opublikowan prace O turbinach styczno-biernych. W styczniu 1877 r. powierzono mu zadanie zaprojektowania i wytyczenia drogi koowej czcej Peru ze stolic Boliwii, La Paz, majcej wane znaczenie strategiczne dla obu sprzymierzonych, zagroonych przez Chile pastw. Polecono mu wybra tras wymagajc jak najmniej robt inynierskich, eby drog mona byo wybudowa w moliwie najkrtszym czasie i niewielkim kosztem. Od maja do padziernika tego roku Kluger kierowa wypraw, podczas ktrej przeprowadzono studia terenowe i wytyczono tras o najwyszym wzniesieniu wynoszcym 4394 m n.p.m. W trakcie tych robt Kluger zaprojektowa most wiszcy przez rzek Desaguadero w miejscowoci Concordia, w Boliwii. Droga ta zostaa zbudowana w 1878 r., a jej szlakiem biegnie gwna magistrala komunikacyjna czca obecnie oba kraje. W 1878 r. Kluger zosta wydelegowany do Europy jako komisarz rzdu peruwiaskiego na wystaw powszechn i kongres techniczny w Paryu. Przy okazji odwiedzi rodzin w Krynicy i Krakw. Wrci stamtd do Peru z nowo polubion on. W latach 1878-80 budowa szosy w pobliu Limy (Chorillos-Miraflora) i w rejonie Condorpico oraz kana irygacyjny Maure-Uchusuma. Zbudowa te wodocig w Chorillos, zaprojektowa system kanalizacyjny dla Callao, prowadzi szeroko zakrojone prace budowlane w miastach Arica i Tacna usuwajc zniszczenia spowodowane przez trzsienie ziemi w maju 1877 r. W Arica nadzorowa budow portowych skadw celnych, mola i falochronu, w Tacna wznis gmach prefektury i dokona kolaudacji kosztw budowy katedry. Na pocztku 1880 r. Kluger zachorowa na grulic garda i powrci z rodzin do kraju. W maju tego roku podda si kuracji w Krynicy, a na jesieni kontynuowa j we Woszech, w Merano. W listopadzie 1880 r. wrci do Krakowa i otrzyma od wadz austriackich bez egzaminu tytu i prawa autoryzowanego inyniera cywilnego. Zamierza kontynuowa 110

praktyk zawodow. W 1881 r. powierzono mu opracowanie problemu regulacji Wisoki, ale w tyme roku nie udao mu si uzyska wakujcej posady dyrektora budownictwa miejskiego w Krakowie. Zaprojektowa bezinteresownie sal teatraln i koci w Krynicy. Od 1882 r. zajmowa si spraw planowanego nowoczesnego wodocigu dla Krakowa, publikujc na ten temat artykuy w krakowskim Czasopimie Technicznym; by te czonkiem Komisji Wodocigowej m. Krakowa. Uczestniczy w yciu kulturalnym, by mionikiem sztuk piknych i muzyki. By autorem znakomitych reportay z Peru, wydanych w postaci ksiki Listy z Peruwii w 1877, wznowionej w rozszerzonej formie pt. Listy z Peru i Boliwii w 1878 r. Opublikowa te wspomnienia z Peru pt. Dzisiejsza Peruwia w czasopimie Wdrowiec (1881)oraz prac O zbiornikach wody deszczowej w grach Kordylierskich w Przegldzie Technicznym (1881). W latach 1877-78 ofiarowa Akademii Umiejtnoci w Krakowie, ktrej czonkiem korespondentem by od 1877 r., bogate zbiory archeologiczne, etnograficzne i antropologiczne (cznie okoo tysica eksponatw), ktre zgromadzi podczas pobytu w Peru. W kocu 1883 r. stan zdrowia Klugera uleg gwatownemu pogorszeniu. Wyjecha na kuracj do San Remo we Woszech, gdzie 29 lutego 1884 r. zmar wskutek krwotoku. Pochowany zosta na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Syn Klugera, Wadysaw, by lekarzem.
PSB (Samujo J.); SBTP (Orowski B.); SPPT (Orowski B.); Gierdziejewski K.: Wadysaw Kluger i rezultaty jego pracy techniczno-naukowej, Studia i Materiay z Dziejw Nauki Polskiej 1954, z. 2 s. 573 586; Buzun H.: Pierwszy polski podrcznik wytrzymaoci materiaw, tame, 1962, seria D, z. 3, s. 57-96; Orowski B.: Sabowity krakowianin, Przegld Techniczny 1988, nr 9-10; Archiwum Pastwowe w Krakowie: IT 1269 (podobizna). Bolesaw Orowski

KOCHASKI ADAM (1631-1700) Matematyk, mechanik, konstruktor zegarw, wynalazca wahada magnetycznego i sprynowego, autor pierwszego w wiecie kompendium wiedzy zegarmistrzowskiej. Urodzi si 5 sierpnia 1631 r. w ziemi dobrzyskiej. Po ukoczeniu nauki w kolegium toruskim, wstpi 24 sierpnia 1652 r do zakonu jezuitw 111

w Wilnie i tu, po dwuletnim nowicjacie, rozpocz studia filozoficzne. Najazd wojsk moskiewskich na Litw w sierpniu 1655 r. zmusi go do opuszczenia Wilna. Przez Wgry i Austri dotar do Wrzburga, gdzie zetkn si z niemieckim matematykiem Kasprem Schottem (1608-66). Nastpnie skierowany przez wadze zakonu do Molsheim w Grnej Nadrenii, nawiza w 1657 r. korespondencj z przebywajcym w Rzymie uczonym jezuit Atanazym Kircherem (1601-80). Kierowany by nastpnie przez wadze zakonne kolejno do Moguncji, gdzie studiowa teologi i wykada matematyk, do Erlangen, gdzie odby tzw. trzeci probacj, czyli rodzaj drugiego nowicjatu, do Bambergi, gdzie przebywa do 1666 r., Florencji, gdzie (1666-69) utrzymywa bliskie stosunki z ksiciem Ferdynandem II deMedici i jego bratem kardynaem Leopoldem deMedici, potem do Pragi (1670-72), Oomuca (1672-76) i Wrocawia (1676-78). Nastpnie po kuracji w czeskich Cieplicach (1678-79) dotar do Warszawy, gdzie zosta w 1680 r. nauczycielem matematyki Jakuba, najstarszego syna krla Jana III Sobieskiego, a nastpnie matematykiem i bibliotekarzem krlewskim. W Warszawie przebywa przez 15 lat, utrzymujc korespondencj z niemieckim filozofem i matematykiem Gottfriedem Wilhelmem Leibnizem (1646-1716), do ktrego skierowa 8 listw, i wysyajc swoje kolejne artykuy do wydawanego w Lipsku od 1682 r. przez Ottona Menckego czasopisma naukowego Acta Eruditorum. W 1695 r. Kochaski przenis si do czeskich Cieplic i tu, leczc si, kontynuowa sw dziaalno naukow, prowadzc, przy pomocy przywiezionego z Warszawy mechanika, dowiadczenia matematyczne i fizyczne, piszc dalszych 12 listw do Leibniza i swj ostatni artyku do Acta Eruditorum. Tu te zmar 7 maja 1700 r. Zainteresowania naukowe Kochaskiego dotyczyy matematyki, fizyki i techniki, a w obrbie tej ostatniej przede wszystkim zegarmistrzostwa. Pierwszym drukowanym ladem jego dziaalnoci s wykonane przez niego rysunki do drugiego wydania pracy Kaspra Schotta Magia universalis naturae et artis. W 1659 r., podczas pobytu w Molsheim, lub moe ju w Moguncji, Kochaski napisa sw pierwsz prac naukow Analecta mathematica sive theoreses mechanicae novae de natura machinarum fundamentalium et novo motionum machinanalium principio universali et unico, nec non motu artificiali perpetui possibilitate i przesa j Schottowi, ktry j zaopatrzy w sawicy Kochaskiego wstp i wydrukowa jako liczcy 32 strony aneks do swej, wydanej w 1661 r. w Wrzburgu pracy Cursus mathematicus, wydanej pniej ponownie we Frankfurcie w 1674 r. i w Bamberdze w 1677 r.

112

Najobszerniejsza i najwaniejsza z punktu widzenia historii techniki praca Kochaskiego to liczce 106 stron druku jego Mirabilia chronometrica, wydrukowane anonimowo jako cz dziewitej ksigi dziea Schotta Technica curiosa, ktre ukazao si w Wrzburgu w 1664 r. Ta praca Kochaskiego zawiera pierwszy na wiecie oglny wykad zegarmistrzostwa. Skada si z dwch czci. W czci pierwszej, powiconej rnym zasadom i ustrojom chronometrii mechanicznej, skadajcej si z siedmiu rozdziaw, omwione s: 1. rne rodzaje k uywanych w zegarmistrzostwie, 2. wahado i jego ruchy, 3. miary stosowane w chronometrii (szczegowe przedstawienie dziewiciu rnych ustrojw zegarowych), 4. motory zegarw sprynowych i sposoby regulacji ruchu spryn, 5. szczegy urzdzenia wskazwek na tarczach zegarowych, 6. mechanizmy bijce godziny, 7. ozdoby tarcz zegarowych. Cz druga, powicona nowym pomysom rnych zegarw, skada si z czterech rozdziaw, ktre omawiaj: 8. zastosowanie wahada w zegarkach kieszonkowych, 9. nowe pomysy klepsydr, wskazujcych minuty i godziny, 10. klepsydry poczone z zegarami koowymi, 11. sprawy ruchu wiecznego. Nastpnych osiem prac Kochaskiego to jego artykuy naukowe, ktre ukazay si w latach 1682-87 i w 1696 r. w czasopimie Acta Eruditorum liczc cznie 30 stron druku. S to wydane w 1682 r. - Solutio problematum (rozwizywanie problemw dotyczcych podwajania figur prostokrelnych); w 1685 r. - Consideratio speciminis libri de momentis gravium (dyskusja na temat rwnolegoboku si); Novum genus perpendiculi pro horologiis rotatis portatilibus (nowy rodzaj wahada do mechanicznych zegarkw kieszonkowych); Observationes cyclometricae ad facilitandam praxin accomodatae (obserwacje dotyczce mierzenia koa, zastosowanie dla uatwienia praktyki w tym zakresie); Considerationes et observationes physico-mathematicae circa diurnam telluris vertiginem (rozwaania i obserwacje fizyczno-matematyczne, dotyczce dziennego obrotu Ziemi); w 1686 r. - Considerationes quaedam circa quadrata et cubos magicos (rozwaania o magicznych kwadratach i szecianach); w 1687 r. Mensurae universales magnitudinum et temporum, penduli portatilis ac horologiarum perfectio (udoskonalenie uniwersalnej miary wielkoci i czasu, wahada przenonego i zegarw) i w 1696 r. - Mercurii in Sole anno 1690 die 31 Octobris visi observationes (obserwacje Merkurego w 1690 r.). Nieco wiata na techniczne zainteresowania i pomysy techniczne Kochaskiego rzuca jego korespondencja z Leibnizem. Wynika z niej, e Kochaski wierzy w istnienie perpetuum mobile i stale pracowa nad jego urzeczywistnieniem, natomiast alchemi interesowa si nie ze wzgldu na 113

zoto, ktrego nie pragn ani dla siebie, ani dla swego zakonu, lecz ze wzgldu na wykrycie tajemnicy przemiany pierwiastkw i odkrycie pierwiastka o uniwersalnych waciwociach leczniczych. W korespondencji tej jest rwnie mowa o tym, e Kochaski wynalaz sposb produkowania soczewek hiperbolicznych, doskonalszych ni te, ktre uzyskiwali Kartezjusz i Heweliusz. Leibniz z kolei wysoko ceni Kochaskiego i namawia go do dalszych prac z dziedziny nauk cisych, co powinno si spotka z poparciem krla polskiego, poniewa stwierdza Leibniz Ciebie bowiem jako jedynego niemal widz w waszym narodzie zdolnego do wzbogacenia nauki. Prace swe Kochaski pisa wycznie po acinie. Tumaczenie jego Memorabilia chronometrica na jzyk polski znajduje si w pracy T. M. Nowaka Cztery wieki polskiej ksiki technicznej.
PSB (Dianni J.); SBTP (Piatowicz J.); SPPT (Orowski B.); Elter E.: Adam Kochaski, najwybitniejszy przedstawiciel Polski na europejskim terenie naukowym u schyku XVII wieku, Rzym 1954; Kucharzewski F.: Zegarmistrzostwo Kochaskiego, Warszawa 1911 (odbitka ze Sprawozda z posiedze Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Wydzia Nauk Matematycznych i Przyrodniczych z. 9); Nowak T. M.: Cztery wieki polskiej ksiki technicznej 1450-1850, Warszawa 1961, s. 115-120. Tadeusz Marian Nowak

KOCJAN ANTONI (1902-1944) Konstruktor szybowcw, podczas wojny dziaajcy w wywiadzie Armii Krajowej, znany z udziau w rozszyfrowaniu tajemnicy pociskw niemieckich V-1 i V-2. Antoni Kocjan urodzi si 12 sierpnia 1902 r. we wsi Skalskie koo Olkusza jako syn gospodarzy wiejskich Michaa i Franciszki z urowskich. W lecie 1920 r. jako ucze wstpi ochotniczo do wojska i wzi udzia w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1923 r. ukoczy gimnazjum w Olkuszu i rozpocz studia na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszawskiej, ktre po roku przerwa z powodu trudnych warunkw materialnych. Od 1926 r. kierowa warsztatami Sekcji Lotniczej Koa Mechanikw Studentw Politechniki Warszawskiej, w ktrych studenci Stanisaw Rogalski, Stanisaw Wigura, Jerzy Drzewiecki i Stanisaw Prauss budowali swe samoloty JD-2, RW-1, PS-1 i RWD. Wkrtce sta si cenionym specjalist w zakresie technologii budowy samolotw o drewnianej konstrukcji. W 1928 r. w warszta114

tach tych zbudowa wasnej konstrukcji dwa lizgacze wodne z napdem migowym. W 1929 r. Kocjan uzyska dyplom pilota sportowego w Aeroklubie Warszawskim, a w 1931 r. zosta pilotem szybowcowym. Dwukrotnie by pasaerem podczas ustanawiania midzynarodowego rekordu wysokoci dla samolotw sportowych raz w padzierniku 1929 r., kiedy Franciszek wirko uzyska na RWD-2 4004 m, drugi raz gdy J. Drzewiecki na RWD-7 osign 6023 m. W 1930 r. warsztaty Sekcji Lotniczej zostay przeniesione do budynkw na Okciu ufundowanych przez Lig Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Tam Kocjan rozpocz seryjn produkcj samolotw sportowych RWD-2 i RWD-4, ktre wziy udzia w midzynarodowych zawodach lotniczych Challenge 1930. Sam zaprojektowa i zbudowa szybowce szkolne Czajka I, II i III. W 1932 r. wraz z inynierem Jerzym Wdrychowskim zaoy Warsztaty Szybowcowe mieszczce si pocztkowo przy ul. Inynierskiej 5, a nastpnie przy rogu ul. Topolowej (dzi Al. Niepodlegoci) i ul. Wawelskiej na Polu Mokotowskim. Wwczas zakoczy prac w Warsztatach Sekcji na Okciu. W swych warsztatach produkowa szybowce Czajka (148 sztuk wraz z wersj Czajka-bis z 1936 r.) oraz zaprojektowa szybowiec szkolny Wrona (1932), ktrego wraz z wersj Wrona bis zbudowano 450 sztuk. W 1933 r. zaprojektowa i zbudowa szybowiec treningowo-wyczynowy Komar, wyprodukowany wraz z wersj Komar-bis w serii 70 sztuk, a w latach 1948-49 dodatkowo 23 sztuki. Nastpnymi jego konstrukcjami byy szybowce: treningowy Sroka (1934 36 sztuk), akrobacyjny Sok (1935 10 sztuk), dwumiejscowy wyczynowy Mewa skonstruowany wsplnie z inynierem Szczepanem Grzeszczykiem (1936 - 5 sztuk) oraz wyczynowy Orlik budowany w wersjach Orlik I, II i III (1937 17 sztuk). W 1937 r. Kocjan zbudowa jednomiejscowy motoszybowiec Bk, ktrego w wersjach Bk I i Bk II zbudowano 10 sztuk. By to pierwszy na wiecie w peni udany motoszybowiec; Kocjan w tym zakresie wyprzedzi o 25 lat wiatow technik lotnicz. Nastpny udany powsta w 1963 r. we Francji. Wszystkie konstrukcje Kocjana byy technologiczne, czyli atwe i tanie w produkcji, a zarazem miay dobre wasnoci. Stay na najwyszym poziomie wiatowym. cznie zbudowano ponad 700 szybowcw jego konstrukcji, co odpowiada poowie polskiej przedwojennej produkcji szybowcw. Byy one take eksportowane do 12 krajw, m.in. Francji, Palestyny i Stanw Zjednoczonych, budowane z licencji w 7 krajach oraz uywane (jako 115

zdobycze wojenne z 1939 r.) na Litwie i Sowacji. W warsztatach Kocjana produkowano take szybowce wyczynowe konstrukcji S. Grzeszczyka SG3, SG-3bis i SG-7. Na szybowcach Kocjana ustanowiono przed wojn 28 krajowych rekordw szybowcowych oraz jeden midzynarodowy dugotrwaoci lotu (24 h 14 min), kobiecy, ktry w 1937 r. na Komarze ustalia Wanda Modlibowska. Na motoszybowcu Bk Micha Offierski pobi dwa rekordy midzynarodowe: dugotrwaoci lotu (5 h 24 min) i wysokoci (4595 m). W 1939 r. Tadeusz Derengowski na Bku II wykona lot dugoci 4500 km, zajmujc 2. miejsce w Zlocie Dziennikarzy Lotniczych w Rzymie. Orlik III zaj 2. miejsce w konkursie na szybowiec olimpijski w 1939 r. w Rzymie. Na Orliku II w 1948 r. Amerykanin Paul McCready uzyska rekordow wysoko 9600 m. Na tym egzemplarzu szybowca wykonywano loty jeszcze w 1999 r., czyli przeszo 60 lat po jego zbudowaniu. W trakcie ewakuacji wraz z pracownikami przemysu lotniczego z Warszawy do Rumunii we wrzeniu 1939 r. Kocjan zosta ranny podczas bombardowania Lublina i pozosta w kraju. Powrci do Warszawy, gdzie w 1940 r. podj dziaalno w wywiadzie lotniskowym w tajnej organizacji Muszkieterowie. Zatrzymany 19 wrzenia 1940 r. w apance ulicznej zosta wywieziony do obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Dziki staraniom przyjaci uzyska zwolnienie z obozu w lecie 1941 r. We wrzeniu wczy si do dziaalnoci w Zwizku Walki Zbrojnej. Wbrew obowizujcej w konspiracji zasadzie dziaa na kilku odcinkach. Uruchomi produkcj skorup do granatw i kierowa odlewni czci do zapalnikw. Piwnice spalonych we wrzeniu 1939 r. Warsztatw Szybowcowych udostpni na najwiksz drukarni Tajnych Wojskowych Zakadw Graficznych Nr 4. Od jesieni 1941 r. kierowa referatem motorowym (pancerno-lotniczym) Biura Studiw Przemysowo Gospodarczych Oddziau II (Wywiadu) Komendy Gwnej AK, a od 1 stycznia 1943 r. kierowa referatem lotniczym tego biura. Ponadto by zastpc kierownika Grupy Przemysu Patowcw inyniera Michaa Skarbiskiego w Dziale Przemysu Lotniczego pionu Przemysu Wojennego ZWZ/AK. Tam zajmowa si wywiadem dotyczcym produkcji zakadw lotniczych oraz opracowywa program rozwoju polskiego przemysu lotniczego na okres powojenny. W konspiracji uywa pseudonimw Micha, Korona, Antoni Jankowski. W swej dziaalnoci wywiadowczej mia due zasugi przy wykryciu wielu niemieckich wytwrni lotniczych oraz rozszyfrowaniu niemieckich tajnych broni: latajcych bomb V-1 i rakiet balistycznych V-2. Na wiosn 1943 r. przekaza do Anglii informacje o niemieckiej bazie rakietowej 116

w Peenemnde na wyspie Uznam, przyczyniajc si do jej zbombardowania w nocy z 17 na 18 sierpnia 1943 r. przez 600 brytyjskich bombowcw. Opnio to uycie tych broni o rok. Za to osignicie zosta awansowany do stopnia oficerskiego. Gdy po zbombardowaniu bazy Peenemnde Niemcy przenieli w listopadzie 1943 r. poligon rakietowy do Blizny koo Mielca, na podstawie zebranych informacji wywiadowczych oraz elementw rakiet i zdobytego przez AK niewypau rakiety V-2 spadej 20 maja 1944 r. koo Sarnak, przyczyni si do odtworzenia wygldu konstrukcji rakiety. By koordynatorem bada owego niewypau, ktrego ukad sterowniczy rozpoznawa wwczas profesor Janusz Groszkowski, a paliwo napdowe profesor Marceli Struszyski. 1 czerwca 1944 r. zosta aresztowany w zwizku z odkryt przez Niemcw tajn drukarni w Warsztatach Szybowcowych. Uwiziony na Pawiaku, zmasakrowany podczas przesucha w Gestapo przy ul. Szucha, nikogo nie wyda. Zosta rozstrzelany na Pawiaku 13 sierpnia 1944 r. Gdy przebywa w wizieniu, jego zastpca inynier Stefan Wacirski sporzdzi raport techniczny o pociskach rakietowych. Raport ten zosta zabrany do Woch, a nastpnie do Anglii przez samolot angielski, ktry po kryjomu wyldowa w nocy z 24 na 25 lipca 1944 r. we wsi Wa Ruda pod Tarnowem.
SBTP (Glass A.); Konieczny J. R., Malinowski T.: Maa encyklopedia lotnikw polskich, Warszawa 1983; Glass A. Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939, Warszawa 1976; Wojewdzki M., Akcja V-1 i V-2. wyd.4, Warszawa 1984. Andrzej Glass

KOCIUSZKO TADEUSZ (1746-1817) Jeden z najlepiej znanych na wiecie Polakw, ktrego nazwisko stao si symbolem walki o szeroko pojt wolno (nie tylko Polski przecie), a take prawoci i bezinteresownoci, by te o czym znacznie mniej si pamita najwyszej klasy profesjonalist w dziedzinie inynierii wojskowej. Andrzej Tadeusz Bonawentura Kociuszko urodzi si przed 12 lutego 1746 r. w Mereczowszczynie pod Kossowem na Polesiu w niezamonej rodzinie szlacheckiej. By synem Ludwika Tadeusza, miecznika brzeskiego i pukownika w wojsku Rzeczypospolitej. W latach 1755-60 117

ksztaci si w kolegium pijarskim w Lubieszowie (Nowym Dolsku). W latach 1765-69 zdobywa podstawy wojskowej wiedzy inynierskiej jako wychowanek, a nastpnie oficer Krlewskiego Korpusu Kadetw w Warszawie, najpierw w nowo zaoonej przez Stanisawa Augusta Szkole Rycerskiej, kierowanej przez ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego, a nastpnie Szkole Inynierskiej (cole de Gnie) A. L. Bosrogera, gdzie uczono taktyki i fortyfikacji polowej. Ju w randze kapitana, z dobr znajomoci obok wspomnianych przedmiotw take artylerii, miernictwa i kartografii, wysany zosta Kociuszko w 1769 r. jako stypendysta na dalsze studia do Francji, wczesnej ojczyzny inynierii. Pogbia tam wiedz, m.in. w Akademii Wojskowej szwoleerw gwardii krlewskiej w Wersalu, ktrej profesorem by Didier-Gregoire Trincano, autor koncepcji fortyfikacji cakowicie sprzecznej z panujc wszechwadnie fortyfikacj bastionow systemu Vaubana. Ide Trincano by ukad fortw, ubezpieczajcych si wzajem ogniem artyleryjskim - w czasach, gdy teoria fortyfikacji nie rozumiaa przydatnoci artylerii do obrony twierdz. Podczas pobytu we Francji Kociuszko, wedle wspczesnych mu biografw, pozyska przyja wielkiego inyniera francuskiego, twrcy Szkoy Drg i Mostw, Jeana Rodolphea Perroneta. Po powrocie do kraju w 1774 r. Kociuszko mg znale zatrudnienie zarwno w inynieryjnych formacjach wojskowych, jak w wielkich robotach budowlanych; wypdzia go z kraju nieszczliwa mio do crki magnata, Ludwiki Sosnowskiej. W 1776 r. mody inynier wojskowy znalaz si po drugiej stronie Atlantyku, w siach zbrojnych Rewolucji Amerykaskiej. Jako pukownikinynier szybko zdoby uznanie dla swych kwalifikacji i dziki nim odegra w 1777 r. decydujc rol w sukcesie armii generaa Horatio Gatesa, sukcesie o przeomowym dla Rewolucji Amerykaskiej znaczeniu. Tzw. bitwa pod Saratog w swych starciach ornych nie daa adnego rezultatu, natomiast dobr pozycji, ufortyfikowanie ich z waciw koncentracj ognia artylerii - bdce dzieem Kociuszki, ktrego zasugi podnosi sam Gates sparaliowao ruchy angielskiej armii generaa Burgoynea, ktra w rezultacie musiaa podda si amerykaskim powstacom bez dalszej walki. Nastpn bitw, rozstrzygnit przez Kociuszk bez jednego wystrzau, byo ufortyfikowanie w latach 1778-80 West Point na Hudsonem, punktu zapewniajcego czno midzy pnocnymi i poudniowymi stanami. Ten Gibraltar Amerykaskiej Wojny Rewolucyjnej ufortyfikowa Kociuszko wedle zasad Trincano, wbrew opiniom przybyych do Ameryki oficerw synnego francuskiego Korpusu Inynierw Wojskowych; stworzy ukad 118

amfiteatralnie pooonych, ubezpieczajcych si wzajemnie fortw, a montowano je z potnych bali drzewnych, odporniejszych na ogie dzia ni umocnienia ziemne. Oddziay brytyjskie nie zaryzykoway nawet ataku i - mimo zdrady jednego z amerykaskich dowdcw utrzymano West Point, co miao istotne znaczenie dla dalszego przebiegu wojny. W nastpnych latach Kociuszko by inynierem wojskowym armii generaa Nathaniela Greenea na poudniu Stanw. Prowadzi rekonesanse, podrujc konno, pieszo i odziami, zdejmowa plany, dobiera pozycje, przygotowywa przeprawy na mostach pontonowych, fortyfikowa obozy, planowa program oblenia jednej z brytyjskich twierdz - by zakoczy t wojn w randze generaa armii amerykaskiej. Po powrocie do kraju (1784) przywoaa go do suby w 1789 r. dopiero armia Sejmu Czteroletniego. Wyrni si w niej talentami dowdcy, otaczanego wrcz mioci onierzy, i fachowca najwyszej klasy (mistrz artylerii, opracowa dla swego korpusu tablice strzelania). W wojnie 1792 r. przeciwko interwencji wojsk rosyjskich zyska saw obron przeprawy pod Dubienk, obron opart na skoncentrowanym ogniu artylerii; gwnie zapewne ta bitwa zrodzia mit, ktry przypisa inynieryjnym kwalifikacjom Kociuszki nieograniczone moliwoci wojenne. Po klsce w tej wojnie i po drugim rozbiorze Polski Kociuszko sta si jedyn postaci, z ktr wizano nadzieje na odwrcenie wyrokw losu. W 1794 r. pierwszy sukces powstania, ktre od jego nazwiska zwiemy Kociuszkowskim, potwierdza ten mit: fachowiec artylerii wiedzia jak dugo aduje si dziaa, i podczas bitwy pod Racawicami w odpowiednim momencie po salwie baterii rosyjskich rzuci przeciw nim rozstrzygajc szar pieszych kosynierw. W dalszym cigu kampanii Kociuszko dziki swej wprawie wytycza - bywao, e z konia! - narysy umocnionych obozw. Najwikszym jednak, a niedocenionym przez potomnych sukcesem wojskowym tego powstania bya obrona ufortyfikowanej przez Kociuszk i jego polskich kolegw, inynierw wojskowych, Warszawy, uwaanej przez wspczesnych znawcw fortyfikacji za miasto otwarte, nie do obrony. Raz jeszcze ukad fortw i redut, ubezpieczajcych si wzajem ogniem broni palnej, udowodni swoj wyszo - w wielotygodniowej obronie przeciw zawodowej armii pruskiej, ktra niedawno w wojnie przeciwko Wielkiej Rewolucji Francuskiej uporaa si z paroma synnymi twierdzami systemu vaubanowskiego. Armia pruska musiaa odstpi od oblenia; jej fachowcy wojskowi pozostawili po sobie opinie pene najwyszego uznania dla sztuki wojskowej Kociuszki. Pniejsza klska pod Maciejowicami wynika z przyjcia bitwy bez pewnoci, e w por na119

dejd rozstrzygajce o przewadze odwody; Kociuszko zapewne po sukcesach Dubienki i Racawic skonny by lekceway umiejtnoci dowdcw rosyjskich - cho nigdy nie zmierzy si z najwybitniejszym dowdc epoki przednapoleoskiej, Suworowem. Kociuszko dosta si do niewoli. Po mierci carycy Katarzyny zwolni go wraz z jego oficerami jej nastpca, car Pawe I, pod warunkiem, e nigdy Kociuszko nie podniesie broni przeciw Rosji (1796). Podczas podry Kociuszki przez Europ midzynarodowa opinia publiczna czcia w nim swego bohatera; saw jego przymia dopiero rosnca sawa Napoleona. Nigdy nie wyleczony do koca z odniesionych kontuzji, nie mg Kociuszko bezporednio uczestniczy w kampaniach Legionw Polskich u boku Napoleona, by jednak symbolem i reprezentantem interesw polskich. Umia robi uytek ze swych kwalifikacji: w 1800 r. przygotowa napisan pirem swego wsppracownika, Jzefa Pawlikowskiego, broszur Czy Polacy wybi si mog na niepodlego, ktra bya zarazem podrcznikiem wojny partyzanckiej, posugujcej si technikami fortyfikacji polowej (z idei tego podrcznika korzystali jeszcze w XX wieku francuscy maquis w podbitej przez Niemcw Francji). Nieco pniej napisa dla Legionw instrukcj obrotw artylerii konnej, instrukcj, ktra w wersji angielskiej staa si podstaw szkolenia artylerii konnej Stanw Zjednoczonych. I to dziki jego w duej mierze inspiracji (w korespondencji z jego przyjacielem, Jeffersonem, wtedy - prezydentem Stanw Zjednoczonych) powstaa Akademia Wojskowa w West Point, ksztacca zawodowych wojskowych. Duch inyniera nigdy w Kociuszce nie zamar: pod koniec ycia, osiadszy w Szwajcarii, nadsya do kraju rysunki techniczne tamtejszych nowych maszyn rolniczych. Po drugim pobycie w Stanach Zjednoczonych, powrci Kociuszko w 1798 r. do Europy. Mieszka we Francji, a od 1815 r. w Solurze w Szwajcarii, gdzie zmar 15 padziernika 1817 r. Od 1819 r. spoczywa w krypcie Katedry na Wawelu.
PSB (Herbst S.);SBTP (Bratkowski S.); SPPT (Orowski B.); Bratkowski S.: Z czym do niemiertelnoci, Katowice 1979 (wyd. III, 1993); Kopczewski J.St.: KosciuszkoPuaski, Warszawa 1976 (bogaty zbir podobizn); Kucharzewski F.: Kociuszko, inynier wojskowy i artylerzysta, Przegld Techniczny, 1917, nr 43-44. Stefan Bratkowski

120

KOWALSKI-WIERUSZ JZEF 1866-1927 Organizator elektryfikacji w Szwajcarii, prof. uniwersytetw we Fryburgu i Warszawie oraz Politechniki Warszawskiej. Wrd nielicznej grupy uczonych, ktrzy zrobili spektakularne kariery naukowe na renomowanych uczelniach Europy Zachodniej znalaz si Jzef Kowalski-Wierusz. Urodzi si 16 marca 1866 r. w rodzinie ziemiaskiej w Puawach, gdzie jego ojciec Tadeusz by profesorem agronomii w Instytucie Politechnicznym i Rolniczo-Lenym oraz znanym popularyzatorem owiaty rolniczej. Jzef Kowalski-Wierusz ukoczy w 1884 r. gimnazjum J. Pankiewicza w Warszawie i wstpi na Wydzia Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, ale ju w nastpnym roku przenis si na uniwersytet w Getyndze, gdzie pod wpywem wykadw synnego matematyka Feliksa Kleina postanowi studiowa nauki cise, lecz nie matematyk tylko fizyk. By moe day o sobie zna zainteresowania rozbudzone w gimnazjum przez wykadajcego tam Jzefa Jerzego Boguskiego, znanego pniej uczonego i z czasem, podobnie jak Kowalski-Wierusz, profesora Politechniki Warszawskiej. W Getyndze zajmowa si badaniami nad wasnociami szka. Jedna z prac dotyczca wasnoci szka poddawanego odksztaceniom staa si podstaw do uzyskania doktoratu filozofii w 1888 r. (Unterschungen ber die Festigkeit des Glases, Leipzig 1889). Nastpnie, jako asystent katedr fizyki, prowadzi badania w renomowanych uniwersyteckich orodkach naukowych w Berlinie (1889-90) i Wrzburgu (1890-91), wsppracujc z tak wybitnymi uczonymi jak A. Kundt i Wilhelm Conrad Roentgen. W 1891 r. przenis si na Eidgenssische Technische Hochschule w Zurychu i jako asystent prof. W. Webera uzyska stopie inyniera. Ogosi wwczas prac teoretyczn, w ktrej uoglni prawo zgodnoci termodynamicznej na przypadek dowolnej liczby skadnikw, a nastpnie sprawdzi je dowiadczalnie na roztworach potrjnych, uzyskujc na ich podstawie w 1892 r. habilitacj oraz docentur fizyki i chemii fizycznej w Katedrze Fizyki Uniwersytetu w Bernie. Std przenis si na krtko do Katedry Fizyki paryskiej Sorbony (1893-94), wsppracujc tam z Mari Skodowsk-Curie. Wieloletnie peregrynacje naukowe, po niemal wszystkich liczcych si w Europie orodkach badawczych w zakresie fizyki, zakoczyy si na uniwersytecie we Fryburgu szwajcarskim, gdzie osign najwiksze sukcesy naukowe i midzynarodowe uznanie w rodowisku fizykw. Do 121

Fryburga przyby w 1894 r. na zaproszenie wadz tamtejszego uniwersytetu, ktre naday mu tytu profesora nadzwyczajnego (zwyczajnym zosta w 1896 r.) i zaproponoway kierownictwo Katedry Fizyki (1894-1915), zorganizowanie Wydziau Matematyczno-Przyrodniczego, ktrego dziekanem by w latach 1896-97 i 1907-08, oraz kierowanie pracami nad wyzyskaniem si wodnych kantonu fryburskiego dla elektryfikacji tego rejonu. Profesor Kowalski-Wierusz wywiza si z powierzonych mu zada znakomicie, zyskujc uznanie wadz kantonu i uniwersytetu, przy czym te ostatnie day temu konkretny wyraz wybierajc go rektorem w latach 189798 oraz nadajc mu w 1915 r. tytu profesora honorowego. Na uniwersytecie we Fryburgu prowadzi wykady z fizyki dowiadczalnej oraz chemii fizycznej i analitycznej. Jego badania, w zorganizowanym wasnym wysikiem laboratorium fizycznym, koncentroway si wok: luminescencji mieszanin ziem rzadkich ze zwizkami metali alkalicznych pod wpywem promieni pozafiokowych i katodowych oraz zjawiska fosforescencji zwizkw ziem rzadkich i zwizkw organicznych; bada zwizki pomidzy widmami pochaniania a widmami fosforescencji w niskich temperaturach, w trakcie ktrych odkry w 1910 r. nowe zjawisko, zwane fosforescencj postpow. Za prace te otrzyma w 1912 r. nagrod Harvard University w Bostonie. Prowadzi rwnie dowiadczenia z wyadowaniami elektrycznymi, za wsplnie z wczesnym asystentem Ignacym Mocickim nad otrzymywaniem kwasu azotowego z powietrza w uku prdu szybkozmiennego. Wyej wymienione badania i ich wyniki przedstawi w okoo 70 pracach naukowych, w tym rwnie w jzykach niemieckim i francuskim. Jako naczelny inynier rzdowych zakadw elektrycznych pooy olbrzymie zasugi przy elektryfikacji kantonu fryburskiego, wprowadzi wiele udoskonale, na liczne z nich uzyska patenty. Na uwag zasuguj patenty (szwajcarskie, niemieckie, austriackie) na akumulator (1895), sterylizacj wody (1912-13), ulepszenie telegrafu bez drutu (1913-14), zastosowanie prdw o wielkiej zmiennoci w metalurgii (1913-14), zastosowanie promieni pozafiokowych w przemyle apretury skr (1916-17). Osignicia naukowe Kowalskiego-Wierusza znalazy szerokie uznanie w rodowiskach naukowych wielu krajw, co wyrazio si w powoaniu go na czonka rnych towarzystw naukowych, a to: czonka honorowego Wodejskiego Towarzystwa Nauk Przyrodniczych, prezesa Szwajcarskiego Towarzystwa Fizycznego, czonka zarzdu Szwajcarskiego Towarzystwa Nauk Przyrodniczych, czonka czynnego Towarzystwa Naukowego w Brukseli, czonka Komisji Naukowej Niemieckiego Towarzystwa 122

im. Wilhelma Roentgena, Niemieckiego Towarzystwa im. Bunsena, Niemieckiego Towarzystwa Fizycznego, Francuskiego Towarzystwa Fizycznego. W latach 1925-27 by czonkiem Komisji Wsppracy Intelektualnej Ligi Narodw, zajmujc w niej miejsce M. Skodowskiej-Curie, ktra zrezygnowaa z tej funkcji. Przez cay okres pracy we Fryburgu utrzymywa kontakty z Polakami, w jego laboratorium pracowali polscy fizycy, byli oni (np. B. Zdanowski, E. Banasiski) czsto wspautorami prac naukowych. Wsppracowa take z polskimi organizacjami naukowymi, od 1912 r. by czonkiem korespondentem Akademii Umiejtnoci w Krakowie. W 1905 r. dziki interwencji Kowalskiego-Wierusza uzyskano zgod na wstp na uczelnie szwajcarskie polskiej modziey, ktra braa udzia w strajku szkolnym w Krlestwie Polskim. Po wybuchu I wojny wiatowej wczy si w prace zmierzajce do odzyskania niepodlegoci. Jako zaoyciel (obok Henryka Sienkiewicza i Ignacego Paderewskiego) i czonek zarzdu Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Vevey bra udzia w rozmowach polskich politykw przebywajcych w Szwajcarii. Kiedy jesieni 1915 r. uruchomiono w Warszawie uczelnie z polskim jzykiem wykadowym uniwersytet i politechnik profesor J. Kowalski-Wierusz natychmiast przyjecha do Warszawy, podejmujc na tych uczelniach wykady z fizyki. Na Uniwersytecie Warszawskim zorganizowa Katedr Fizyki Dowiadczalnej, kierujc ni w latach 1915-19, a w latach 1915-17 by prorektorem tej uczelni, za w roku akademickim 1917/18 dziekanem Wydziau Filozoficznego. Na Politechnice Warszawskiej w roku akademickim 1915/16 prowadzi na Wydziale Chemicznym wykady z fizyki, natomiast na wydziaach Budowy Maszyn i Elektrotechniki, Inynierii Budowlanej i Inynierii Rolnej wiczenia z laboratorium fizyki, za w latach 1916-18 ju tylko na Wydziale Chemicznym wykady z fizyki, niektrych zagadnie z dziedziny elektrycznoci, prdw zmiennych oraz wiczenia i laboratorium z fizyki, a take proseminarium z fizyki. Od 15 listopada 1915 r. kierowa Zakadem Fizycznym, w 1916 r. mianowano go syndykiem (kuratorem) uczelni. Komisja Stabilizacyjna mianowaa go 9 kwietnia 1919 r. prof. zwyczajnym i kierownikiem Katedry Fizyki Dowiadczalnej Wydziau Budowy Maszyn i Elektrotechniki Politechniki Warszawskiej, ale funkcj t peni jedynie do 1 czerwca 1919 r. Jeszcze w czasie wojny odbudowa zdewastowane laboratoria fizyczne Politechniki Warszawskiej. Zaangaowa si rwnie w pozauczelniane ycie naukowe. W 1916 r. zosta czonkiem rzeczywistym Towa-

123

rzystwa Naukowego Warszawskiego, za w 1919 r. by czonkiem zaoycielem i pierwszym prezesem Towarzystwa Fizycznego w Warszawie. Pozbawienie profesora J. Kowalskiego-Wierusza katedry na Uniwersytecie Warszawskim przyczynio si zapewne do podjcia przez niego, mimo braku fachowego przygotowania, pracy w dyplomacji. 1 sierpnia 1919 r. otrzyma nominacj na posa polskiego przy Watykanie, skd przeniesiono go 30 lipca 1921 r. na identyczne stanowisko do Hagi (Holandia). Nawiza tam wspprac ze synnym wwczas laboratorium niskich temperatur w Lejdzie, gdzie przeprowadzi wsplnie z prof. Heike Kamerlinghem-Onnesem badania nad zjawiskiem luminescencji w bardzo niskich temperaturach. Na pocztku stycznia 1925 r. zosta posem w Ankarze (Turcja), gdzie zmar 30 listopada 1927 r.
PSB (redniawa B., Zabieo S.); SBTP (Piatowicz J.); Klecki L., Jzef WieruszKowalski. Wspomnienie pomiertne, Krakw 1928; rdka A.: Uczeni polscy XIX XX stulecia, t. II, Warszawa 1995; rdka A., Szczawiski P., Biogramy uczonych polskich. Cz III: Nauki cise, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1986; Przegld Techniczny 1927 nr 51 (Mazur J.); Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Wersj nazwiska przyjem za A. rdk i P. Szczawiskim. Jzef Piatowicz

KRGLEWSKI ADAM (1886-1969) Konstruktor silnikw spalinowych, wynalazca i organizator przemysu. Urodzi si 23 grudnia 1886 r. w Wgrowcu, (obecnie w wojewdztwie wielkopolskim), w rodzinie zasuonego ksigarza i drukarza Teodora i Marii z Pruchniewskich. W rodzinnym miecie uczszcza do gimnazjum humanistycznego, matur uzyska w 1905 r. Studiowa na Wydziale Budowy Maszyn i Elektrotechniki politechniki w Gdasku, gdzie w 1909 r. otrzyma dyplom inynierski z wyrnieniem. Cztery lata pniej obroni poprzedzon badaniami laboratoryjnymi prac doktorsk pt. Die Spll und Auspuffvergnge bei Zweitakt Verbrennungskraftmaschinen. Praca bya nowatorska i wzbudzia due zainteresowanie. Wydrukowano j w czasopimie Der lmotor (1913). W 1916 r. przetumaczono j na jzyk rosyjski. Staa si ona podstaw do uproszczonej metody obliczeniowej podanej przez M. Ringwalda, jako klasyczne podejcie do oblicze prze124

pukania silnikw. Bya wykorzystywana i cytowana w literaturze wiatowej, jeszcze 30 lat po jej ogoszeniu, m.in. przez autorw niemieckich, radzieckich i amerykaskich. Prac zawodow rozpocz ju po maturze, przez pi miesicy by praktykantem w warsztatach kolejowych we Wrocawiu, zarobkowo pracowa te w czasie wakacji letnich w 1908 r. Po uzyskaniu dyplomu, przez p roku pracowa na politechnice w Gdasku. Od kwietnia 1909 r. do grudnia 1911 r. by zatrudniony w fabryce turbin parowych Allgemeine Elektrizitts-Gesellschaft w Berlinie i po trzech miesicach awansowa na kierownika laboratorium, a wkrtce szefa konstrukcji silnikw spalinowych. Od pocztku 1912 r., przez sze miesicy kierowa konstrukcj silnikw Diesla dla marynarki w fabryce A. G. Weser w Bremie. Od lipca 1912 r. do koca 1913 r. by kierownikiem biura konstrukcji lokomotyw spalinowych w laboratorium H. Junkersa w Akwizgranie. W czasie I wojny wiatowej (od 1 XII 1914 r.) pracowa w firmie Gebrder Krting w Hanowerze jako kierownik oddziau konstrukcji silnikw spalinowych do odzi podwodnych. W kocu 1919 r. wrci do kraju i na krtko podj prac w wydziale przemysowo-handlowym Banku Spek Zarobkowych w Poznaniu. Od 1 stycznia 1920 r. zosta czonkiem zarzdu Spki Akcyjnej Budowy Maszyn H. Cegielski (HCP). Z jego inicjatywy przeorganizowano i skomasowano wczeniej rozproszone zakady, wykupiono 5 innych drobnych zakadw, a w 1923 r. w Oddziale III pod jego osobistym nadzorem uruchomiono produkcj lokomotyw. W fabryce Krglewski peni najpierw funkcj dyrektora technicznego, pniej naczelnego i na tym stanowisku pozosta do zajcia Poznania przez Niemcw. Fabryka H. Cegielskiego pod jego rzdami staa si po Fabryce Lokomotyw w Chrzanowie, drug fabryk lokomotyw w Polsce. Zakady osigny wysoki poziom techniczny, podjy produkcj lokomotyw na eksport, wytwarzay take koty parowe i urzdzenia cukrownicze. Gdy w 1934 r. przedsiwzito reorganizacj Pastwowych Zakadw Inynieryjnych (PZIn.) w Warszawie, powoano Krglewskiego, jako cenionego specjalist i znawc nowoczesnego przemysu, do przeprowadzenia tej operacji. Nie rezygnujc z kierowania Zakadami HCP przeksztaca PZIn. i kierowa nimi w latach 1934-36. W tym czasie przyspieszono produkcj samochodw na licencji Fiata, wprowadzono nowoczesne metody obliczania kosztw wasnych i PZIn. wnet stay si centraln montowni gotowych zespow uzyskiwanych od krajowych kooperantw (w tym HCP). Wtedy ruszya seryjna produkcja samochodw Polski Fiat i motocykli Sok, rozbudowano fabryk Ursus, gdzie produkowano 125

tankietki (dziaka 37 mm) i cigniki, a take samochody ciarowe i silniki spalinowe. Wkrtce jednak odgrn decyzj dopuszczono na rynek krajowy obce firmy samochodowe, za spraw firmy Lilpop, Rau i Loewenstein zaczto montowa samochody z czci General-Motors-Opel, co rujnowao polski przemys motoryzacyjny. Jako akt protestu, Krglewski i wraz z nim naczelna dyrekcja PZIn. wymwia prac. Wwczas Krglewski zaj si budowaniem oddziau fabryki Cegielskiego w Rzeszowie, korzystajc z promocyjnej polityki wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego, zwalniajcej firmy od podatku obrotowego, pod warunkiem zainwestowania oszczdnoci w Centralnym Okrgu Przemysowym. W cigu 13 miesicy w Rzeszowie uruchomiono produkcj dziaek przeciwpancernych 37 mm Boforsa oraz obrabiarek na 2 licencjach angielskich (rewolwerwki WARD i pautomaty tokarskie BSA) i amerykaskiej. Czas okupacji Krglewski spdzi w Warszawie, zajmowa si handlem i zaoy montowni rowerw. Od kwietnia do wrzenia 1945 r. by dyrektorem Centralnego Zarzdu Przemysu Metalowo-Przetwrczego w Warszawie. Na tym stanowisku zorganizowa ponad 20 zjednocze, szereg central biur konstrukcyjnych i biur zbytu dla poszczeglnych bran. Opracowa programy dziaania i zadania dla zjednocze z przydzieleniem im przedsibiorstw. W 1947 r. powrci do Poznania i zosta doradc technicznym w Zjednoczeniu Przemysu Taboru i Sprztu Kolejowego. W latach 1947-51 stworzy i prowadzi firm Arcogaz, ktra produkowaa automaty spawalnicze umoliwiajce nowy sposb spawania. Rwnoczenie peni te funkcj doradcy technicznego w Instytucie Spawalnictwa w Gliwicach (1950-51). Ponadto swoj wiedz przekazywa studiujcym w uczelniach poznaskich. W latach 1949-51 wykada ekonomik transportu na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznaskiego, a w latach 1949-56 w poznaskich uczelniach technicznych (kolejno w Szkole Inynierskiej, Wieczorowej Szkole Inynierskiej i Politechnice Poznaskiej). Naucza wytrzymaoci materiaw, wytrzymaoci zmczeniowej, spawania automatycznego. Kierowa te pracami dyplomowymi. W latach 1951-57 by projektantem w Poznaskim Biurze Projektw Budownictwa Przemysowego, nastpnie wrci do doradztwa technicznego w Zjednoczeniu Przemysu Taboru i Sprztu Kolejowego w Poznaniu. W 1967 r. przeszed na emerytur majc 80 lat. Twrcze osignicia towarzyszyy mu w kadej pracy. Od 1913 r. pracowa samodzielnie nad konstrukcj silnikw spalinowych i uzyska 8 niemieckich patentw z tej dziedziny w latach 1914-19. Kolejno, ju polskie patenty, bdce rozwiniciem wczeniejszych osigni, uzyska w la126

tach 1920-21, seri dalszych w latach trzydziestych. Patent z 1946 r., dotyczcy spawania ukiem elektrycznym, otrzyma ochron patentow w kilku krajach wiata (1947 Francja, 1950 Czechosowacja i Szwajcaria, 1951 Australia, Szwecja i Dania). Ochron patentow uzyskay opracowania z zakresu procesw cieplnych, silnikw gazowych, lokomotyw gazowych, napdu lokomotyw spalinowych, doadowania silnika dwusuwowego, rozrzdu silnika gazowego. Wikszo jego wynalazkw znalaza zastosowanie w polskim przemyle, niektre wykupyway Zakady HCP, za wynalazki dotyczce prototypowego silnika 2-K-22 wykupio Zjednoczenie Przemysu Taboru i Sprztu Kolejowego w 1969 r. Patent opracowany wsplnie z synem Witoldem na konstrukcj dwucylindrowego silnika dowiadczalnego otrzyma ochron patentow w 12 krajach wysoko uprzemysowionych. W sumie by autorem ponad 30 opatentowanych wynalazkw. lad osigni Krglewskiego pozosta te w jego publikacjach, np. Szkicowy projekt gazyfikacji Polski dla celw komunikacji i motoryzacji, Przegld Komunikacyjny 1948, nr 6; W walce o racjonalne spawanie elektryczne Wiadomoci Urzdu Patentowego 1949, z. 11-12; Bezporedni napd lokomotyw spalinowych, Przegld Mechaniczny 1953, nr 2. Zmar 20 lutego 1969 r. w Poznaniu. Syn Witold by profesorem Politechniki Poznaskiej.
PSB (Jachowski J.); SBTP (Dembecka W.); SPPT (Kowalski A.); Wielkopolski sownik biograficzny, Warszawa-Pozna 1983 (Jachowski J.); Januszkiewicz B., Wejchan-Kozielewska H.: 150 lat firmy H. Cegielski Pozna S.A., Pozna 1996. Wadysawa Dembecka

KUCHARZEWSKI FELIKS (18491935) Pierwszy polski badacz historii techniki, wsptwrca Przegldu Technicznego, prekursor bada nad dziejami polskiego czasopimiennictwa technicznego. Historia techniki jest w Polsce dyscyplin naukow stosunkowo mod, jej ramy metodologiczno-organizacyjne zaczy powstawa dopiero po II wojnie wiatowej. Oczywicie, badania w tym zakresie rozpoczto znacznie wczeniej, a niewtpliwym przeomem w ich dziejach jest dorobek

127

naukowy Feliksa Kucharzewskiego, uwaanego powszechnie za pierwszego wybitnego polskiego specjalist w dziedzinie historii techniki. Feliks Kucharzewski urodzi si 16 maja 1849 r. w Warszawie. Ju w gimnazjum przejawia zainteresowania naukowe, co znalazo wyraz w opublikowanych w 1864 r. na amach Przyjaciela Dzieci Gawdach naukowych w przedmiocie astronomii. Od 1865 studiowa na Oddziale Matematycznym Wydziau Matematyczno-Fizycznego Szkoy Gwnej Warszawskiej, ale w 1867 r. wyjecha do Parya, gdzie ukoczy (1872) synn cole des Ponts et Chausses. W Paryu ogosi w Pamitniku Towarzystwa Nauk cisych (1872) obszerny artyku, zawierajcy syntez dziejw astronomii w Polsce od czasw najdawniejszych a po rok 1870. Miar dokona Kucharzewskiego w historii astronomii jest fakt, e dopiero po przeszo stuleciu historycy polscy podjli podobny trud, publikujc po wieloletnich badaniach dwutomowe dzieo zbiorowe. Pod auspicjami polskiego Towarzystwa Nauk cisych w Paryu opublikowa w 1873 r. wsplnie z Wadysawem Klugerem Wykad hydrauliki wraz z teori machin wodnych poprzedzony wiadomociami wstpnymi z mechaniki analitycznej cia pynnych. Po wielu latach Maksymilian Tytus Huber, jeden z najwybitniejszych uczonych polskich, stwierdzi ze dzieo to byo przez dugi okres czasu jedynym polskim rdem tego wanego dziau mechaniki technicznej. Po powrocie do Warszawy i krtkiej pracy w kolejnictwie (1873-76) zaj si zawodowo handlem tabacznym, dziki ktremu zdoby niezaleno finansow i mg si powici dziaalnoci spoecznej oraz badaniom w zakresie dziejw techniki. Kucharzewski wykorzystywa skrupulatnie wszystkie, limitowane przez zaborc, moliwoci zmierzajce do rozwoju polskiej nauki i techniki. W 1875 r. przyczyni si do reaktywowania Przegldu Technicznego, peni funkcj jego redaktora naczelnego w latach 1878-84, wspiera to czasopismo finansowo niemal do koca ycia. Na uwag zasuguje jego dziaalno w Komitecie Kasy im. Mianowskiego na stanowiskach sekretarza (1896-1914), wiceprezesa (1914-15) i prezesa (1915-20). Zabiega o oywienie i wzbogacenie form pracy Kasy, roztoczenie opieki nad wszystkimi wybitnymi polskimi pracownikami nauki, szczeglnie o objcie ni modych naukowcw, a w zakresie wydawnictw forsowa tumaczenie najnowszych dzie technicznych oraz publikacje o charakterze narodowym. W uznaniu zasug Kasa z okazji swego 50-lecia (1931) nadaa Kucharzewskiemu najwysz godno czonkostwo zasuone honoris causa. Kucharzewski by jednym z inicjatorw zaoenia w 1898 r. Stowarzyszenia Technikw w Warszawie, w ktrym przez wiele lat kierowa Wydziaem Sownictwa Technicznego. Sam inicjowa i podejmowa prace 128

nad polskim sownictwem technicznym, co byo istotnym fragmentem szerszego procesu walki z rusyfikacj. Aczkolwiek Kucharzewski nie sprawowa w Stowarzyszeniu Technikw w Warszawie znaczcych funkcji we wadzach, to jednak cieszy si tam znacznym autorytetem. Dowodem uznania by niepisany zwyczaj, e poczwszy od 1902 r. a do 1930 r. rozpoczyna on swoim wystpieniem w padzierniku kadego roku sezon odczytowy w stowarzyszeniu. Z reguy odczyt dotyczy historii techniki i stanowi podstaw publikowanego pniej artykuu. Nie ogranicza aktywnoci stowarzyszeniowej do Warszawy, ale stara si zaznaczy swoj obecno w rodowisku technikw pozostaych dwch zaborw, penic rol swego rodzaju cznika pomidzy polskimi technikami i naukowcami w trzech zaborach. Usiowa przezwyciy dystanse midzyzaborowe, co miao istotne znaczenie dla podtrzymania wiadomoci narodowej. Ju w 1882 r. zosta czonkiem Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie, a w 1905 r. technicy poznascy nadali mu tytu czonka korespondenta Towarzystwa Przyjaci Nauk w Poznaniu. W swoich publikacjach, a take dziaalnoci wiele uwagi powici dziejom i aktualnemu ksztatowi wyszego szkolnictwa technicznego. W 1915 r. zaproszono go do wsppracy w grupie inynieryjnej Komisji Politechnicznej Towarzystwa Kursw Naukowych, opracowujcej organizacj i program przyszej Politechniki Warszawskiej. W latach 1915-16 wygosi kilka odczytw i opublikowa kilka artykuw na temat politechnik niemieckich i polskich oraz programu ksztacenia inynierw. W uznaniu zasug na polu pimiennictwa technicznego, a zwaszcza historii mechaniki, 12 kwietnia 1919 r. powoano Kucharzewskiego do pierwszego skadu profesorw Politechniki Warszawskiej jako profesora honorowego mechaniki teoretycznej i jej historii. W 1920 r. czonkowie Akademii Nauk Technicznych wybrali go na czonka rzeczywistego, a w pi lat pniej (1925) Politechnika Lwowska nadaa Kucharzewskiemu tytu doktora honoris causa nauk technicznych, naprawiajc swoj niefortunn decyzj z 1874 r., kiedy to wadze tej uczelni odmwiy zatrudnienia go na stanowisku profesora. Dorobek publikacyjny Kucharzewskiego zamyka si 264 pracami, ktrych znaczna cz dotyczy historii nauki i techniki. Na szczegln uwag zasuguj prace bibliograficzne, wieczy je obszerna Bibliografia polska techniczno-przemysowa obejmujca prace drukowane oddzielnie, w czasopismach lub znane z rkopismu, we wszystkich dziaach techniki i przemysu, do koca 1874 roku (Warszawa 1894). Naley ona do najlepszych bibliografii przeomu XIX i XX wieku i jest znakomitym rdem informacji dla wspczesnych historykw przemysu i techniki. Kontynuacj tej pracy jest trzytomowe Pimiennictwo techniczne polskie (Warszawa 1911,1921,1922). Autor zebra 129

w nim polskie publikacje z zakresu architektury, inynierii z miernictwem, mechaniki oraz grnictwa i hutnictwa. Kucharzewski by prekursorem bada nad dziejami czasopimiennictwa technicznego. Jego Czasopimiennictwo techniczne polskie przed rokiem 1875 (Warszawa 1904) zawiera nie tylko informacje o poszczeglnych tytuach, ale take o autorach, przy czym bardziej znaczcy otrzymali obszerne noty, w ktrych przedstawiono ich dorobek pimienniczy i techniczny. Do koca lat siedemdziesitych XX wieku byo to jedyne opracowanie na ten temat. Zainteresowania Kucharzewskiego nie ograniczay si do techniki polskiej, ale objy take powszechne dzieje techniki. Wiele uwagi powici maszynie parowej i Jamesowi Wattowi, nie skupia si na rozwoju tylko samej techniki, ale przedstawia rwnie jego konsekwencje spoecznogospodarcze. Powszechnym dziejom techniki powici ksiki Z dziejw techniki (Warszawa 1900) i Mechanika w swym rozwoju historycznym (Warszawa 1924), w ktrych przedstawi dzieje techniki poprzez omwienie osigni najwybitniejszych technikw i naukowcw, od Arystotelesa poczwszy na Einsteinie skoczywszy. Najwicej uwagi powici dziejom polskiej techniki, stosujc podobn metod, tzn. omawiajc dokonania poszczeglnych technikw, m.in. Feliksa Pancera, Adama Kochaskiego, Stefana Drzewieckiego, Tadeusza Kociuszki, Stanisawa Kierbedzia, Ernesta Malinowskiego, Stanisawa Janickiego, Ralfa Modjeskiego (Rudolfa Modrzejewskiego), Michaa Jana Hubego. Artykuy te miay z reguy charakter popularny, ale zdarzay si take opracowania (np. o F. Pancerze), w ktrych Kucharzewski prezentowa bogaty warsztat naukowy, wykorzystujc szerok gam opracowa i archiwaliw rkopisy, dokumenty osobiste i rodzinne. Wielk wag przywizywa Kucharzewski do wydawania zabytkw polskiego pimiennictwa technicznego. Zdoa przygotowa do druku i opublikowa prac Olbrychta Strumieskiego O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu staww (Krakw 1897). Ostatni publikacj Kucharzewskiego byo przetumaczenie dziea Galileusza Rozmowy i dowodzenia matematyczne w zakresie dwch nowych umiejtnoci dotyczcych mechaniki i ruchw miejscowych (Warszawa 1930). Do imponujcego dorobku naukowego Kucharzewskiego nawizuj nader czsto wspczeni historycy nauki i techniki. Zmar 12 czerwca 1935 r. w Warszawie.
PSB (Orowski B.); SBTP (Piatowicz J.); SPPT (Orowski B.); Piatowicz J.: Feliks Kucharzewski (1849 1935). Historyk techniki, Warszawa 1998;; rdka A.: Uczeni polscy XIX XX stulecia, t. II, Warszawa 1995; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz I. Nauki spoeczne, WrocawWarszawa-Krakw-

130

Gdask-d 1984; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Jzef Piatowicz

KUNICKI STANISAW (18591942) Projektant i budowniczy wielu nowoczesnych mostw w Rosji i Polsce. W wieku XIX i na pocztku XX wieku wielu polskich inynierw zrobio w Rosji oszaamiajce kariery. Bodaj najwiksze osignicia stay si udziaem dwch Stanisaww: Kierbedzia i Kunickiego. Stanisaw Kunicki urodzi si 3 maja 1859 r. w Brzeciu nad Bugiem. By synem Konstantego inyniera, radcy stanu i obywatela miasta Warszawy, wnukiem Franciszka legionisty, ktry walczy pod Moskw i nad Berezyn, uczestnika powstania listopadowego. Nauk w szkole redniej rozpocz w gimnazjum warszawskim, kontynuowa w II Gimnazjum Wojskowym w Petersburgu pniej nazwanym II Korpusem Kadeckim. W 1876 r. wstpi do petersburskiego Instytutu Inynierw Komunikacji, ktry ukoczy w 1881 r. z odznaczeniem i umieszczeniem nazwiska na marmurowej tablicy uczelni. Po dwch latach praktyki na kolejach elaznych Petersbursko Warszawskiej i Poudniowo-Zachodniej zosta zaproszony do objcia stanowiska asystenta przy Katedrze Mostw Instytutu Inynierw Komunikacji w Petersburgu, gdzie pozostawa do 15 lipca 1921 r. Jednoczenie rozpocz prac w charakterze inyniera wydziau mostw w Technicznym Komitecie Drg elaznych przy rosyjskim Ministerstwie Komunikacji. Po napisaniu i obronie rozprawy O nateniach powstajcych w dwigarach mostw elaznych wskutek sztywnych pocze wzowych prtw otrzyma w 1891 r. stopie naukowy adiunkta, zamieniony pniej na stopie doktora nauk inynierskich. W 1892 r. obj docentur statyki budowli, w 1896 r. zosta profesorem nadzwyczajnym, wkrtce profesorem zwyczajnym, za w 1912 r. zasuonym profesorem. Prowadzi take zajcia w innych uczelniach petersburskich: z mechaniki budowli w Instytucie Technologicznym, a ze statyki budowli w Instytucie Politechnicznym. Wykady swoje publikowa w skryptach i ksikach, m.in. wyda w jzyku rosyjskim : Kratownice, Belki cige i Sklepienia. Opublikowa take m.in. Kratkija obszczija ukazanja i gawniejszyja dannyja dla projektirowanja mostowych sooruenij (St.Petersburg 1898). 131

Prac naukow czy z praktyczn dziaalnoci od 1890 r. w Radzie Technicznej Ministerstwa Komunikacji, ktrej przewodniczy inny znany Polak, profesor Stanisaw Kierbed, oraz w Radzie Inynierskiej tego resortu w charakterze najpierw sekretarza, nastpnie czonka, a w kocu wiceprezesa. Rwnoczenie prezesowa Komisji Mostowej tej rady. Wchodzi te w skad Komitetu Technicznego Ministerstwa Spraw Wewntrznych, zajmujc si w nim mostami. Projektowa stalowe mosty kolejowe, m.in. zbudowany w latach 1907-08 na odnodze Balda delty rzeki Wogi koo Astrachania most na Astrachaskiej linii Towarzystwa RiazaskoUralskiej Kolei. By to most 19-przsowy o oglnej dugoci 1 km, o najwikszych przsach majcych po 106,5 m rozpitoci i w dwch miejscach zwodzony. Kada cz zwodzona skadaa si z dwch przse majcych po 32 m rozpitoci w wietle. Dwigary nadwodne miay grny pas paraboliczny, zbieny, filary zostay posadowione na kesonach na gbokoci od 18 do 28,6 m liczc od poziomu redniej wody. Na pobliskim mocie tej samej linii, na odnodze Buza delty rzeki Wogi zastosowano rwnie tak sam cz zwodzon. Mosty te Kunicki opisa w Sprawozdaniach i Pracach Warszawskiego Towarzystwa Politechnicznego (1931 nr 15). Projektowa te stalowe mosty na liniach kolejowych: Zachodnio-Syberyjskiej (Czelabisk rzeka Ob), Poudniowo-Zachodnich, Pnocno-Donieckiej, Moskwa-Jarosaw, Witebsk-obin , poleskich przez Prype i Dniepr. By ekspertem przy budowie wielu mostw w Petersburgu, Wadywostoku, na Wodze, Amurze i na Syberii. Bra udzia w budowie specjalnej linii dla pocigw dworskich midzy Petersburgiem a Carskim Sioem oraz dworca kolei Petersbursko-Witebskiej. Dnia 10 kwietnia 1919 r. wybrano Kunickiego rektorem Instytutu Inynierw Komunikacji i godno t piastowa do 15 lipca 1921 r. W kocu sierpnia 1921 r. powrci do Polski. Od 1 stycznia 1922 r. obj stanowisko starszego referenta w Departamencie Budowy i Utrzymania Drg elaznych Ministerstwa Kolei elaznych i peni je do 1924 r., a w 1925 r. zosta czonkiem Rady Technicznej przy Ministerstwie Komunikacji. Prac dydaktyczno-naukow kontynuowa na Politechnice Warszawskiej, pocztkowo od 30 kwietnia 1923 r. jako docent, a od 6 padziernika 1925 r. profesor zwyczajny w Katedrze Budowy Mostw. Do 1934 r. wykada statyk budowli na wydziaach Inynierii Ldowej i Architektury, a budownictwo elazne na wydziaach Inynierii Ldowej i Inynierii Wodnej. Prowadzi zajcia ze statyki budowli w Pastwowej Szkole Drogowej, a od listopada 1923 r. do 1926 r. w Oficerskiej Szkole Inynierskiej. Dnia 11 padziernika 1934 r. przeszed na emerytur. Swoj bogat biblio132

tek przekaza studenckiemu Kou Inynierii Ldowej Politechniki Warszawskiej. Opublikowa okoo 60 prac w jzykach polskim, rosyjskim i francuskim, m.in. Linie wpywowe (1928), Zastosowanie elaza w nowoczesnym budownictwie mieszkaniowym (1931), Parcie ziemi na mury oporowe (1932). Ogasza te artykuy w Przegldzie Technicznym (1928, 1931, 1932, 1936-38) oraz w Czasopimie Technicznym (1923). W latach 1922-23 w czasopimie k naukowych Politechniki Warszawskiej Ars Technica opublikowa serie artykuw p.t. W kwestii norm do obliczania elaznych mostw kolejowych. Aktywnie dziaa w Stowarzyszeniu Technikw Polskich w Warszawie, przewodniczy koom: Inynierw Komunikacji b. Wychowankw Petersburskiego Instytutu Inynierw Komunikacji i Polsko-Francuskiemu Kou Inynierw. Otrzyma zoty medal Societ des Ingnieurs Civiles de France. Posiada 13 rosyjskich orderw i odznacze oraz austriacki order Franciszka Jzefa. W 1937 r. by przewodniczcym sdu konkursowego dla projektu mostu miejskiego przez Wis na wprost ul. Karowej w Warszawie, a nastpnie konsultantem przy projektowaniu tego mostu, nie zrealizowanego wskutek wybuchu II wojny wiatowej. W 1942 r. wyda w Warszawie wraz ze Stanisawem Kozierskim niemiecko-rosyjsko-polski sownik techniczny budowlano-komunikacyjny. Zmar 8 grudnia 1942 r. w Warszawie.
PSB (Orowski B.); SBTP (Chwaciski B.); SPPT (Chwaciski B.); Piatowicz J.: Stanisaw Kunicki (1859-1942), Prace Historyczne Biblioteki Gwnej Politechniki Warszawskiej nr 79, 1990; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Jzef Piatowicz

KWIATKOWSKI EUGENIUSZ (18881974) Inynier chemik, wybitny organizator przemysu, autor wieloletnich programw rozwoju gospodarczego Polski midzywojennej. Eugeniusz Kwiatkowski by jedynym inynierem w dwudziestoleciu midzywojennym, ktry nie tylko kierowa zakadami przemysowymi, 133

ale take przez duszy czas polityk gospodarcz w skali caego kraju, wysuwajc ciekawe koncepcje planw inwestycyjnych 4-letniego i 15letniego. Urodzi si 30 grudnia 1888 r. w Krakowie. Studia chemiczne rozpocz (1907) w lwowskiej Szkole Politechnicznej, a dyplom inyniera chemika uzyska w 1912 r. na Wydziale Chemicznym Knigliche Bayerische Technische Hochschule w Monachium. Specjalizowa si w dziedzinie barwnikw syntetycznych w pracowni profesora G. Schultza. Praktyk odby w laboratoriach gazowni dzkiej i lwowskiej, gdzie zajmowa si technologi chemii wgla i surowcw pokrewnych. Prac zawodow rozpocz w 1913 r. jako kierownik ruchu gazowni miejskiej w Lublinie, ale przerwa j w 1916 r. wstpujc do Legionw, a nastpnie do Polskiej Organizacji Wojskowej w ukowie i Wojska Polskiego. W pierwszych latach po I wojnie wiatowej skupi uwag na problemach odbudowy i rozbudowy przemysu chemicznego. W swoich publikacjach postulowa szersze wykorzystanie z gazu ziemnego poprzez budow gazocigw na Podkarpaciu, w rozwoju przemysu chemicznego upatrywa wany element wzmocnienia bezpieczestwa pastwa, podkrela znaczenie przemysu grnolskiego, zwaszcza wgla kamiennego, dla Polski. Zapewne publikacje te zwrciy uwag profesora Ignacego Mocickiego, wwczas dyrektora fabryki w Chorzowie, ktry zaproponowa Kwiatkowskiemu w styczniu 1923 r. objcie funkcji dyrektora technicznego i szefa oddziau ekonomicznego w Pastwowej Fabryce Zwizkw Azotowych w Chorzowie. Od tego momentu jego losy cile cz si z karier polityczn Mocickiego. Niemcy, opuszczajc fabryk chorzowsk dokonali znacznych dewastacji, zabrali te dokumentacj techniczn. Posunicia te miay uniemoliwi polskiej zaodze rozruch fabryki, pozbawionej dotychczasowego personelu fachowego. Tymczasem, m.in. dziki wysikom Kwiatkowskiego, zdoano skompletowa polsk zaog i uruchomi produkcj, ktra w 1925 r. przekroczya poziom sprzed I wojny wiatowej. Dowiadczenie nabyte w Chorzowie w latach 1923-26, Kwiatkowski wykorzysta w Mocicach koo Tarnowa, gdzie w styczniu 1931 r. obj stanowisko dyrektora naczelnego Pastwowej Fabryki Zwizkw Azotowych, ktr uruchomiono w styczniu 1930 r. Ale w zwizku z kryzysem gospodarczym pojawiy si trudnoci ze zbytem. Kwiatkowski zdoa ten problem rozwiza poprzez uruchomienie eksportu, wprowadzenie ulg dla rolnikw i szerok akcj propagandow (m.in. zapraszano rolnikw do zwiedzania poletek dowiadczalnych). Dziki temu magazyny zostay oprnione, a fabryka osigna pen zdolno produkcyjn i bya ww134

czas najwikszym i najnowoczeniejszym producentem amoniaku i nawozw sztucznych w Europie rodkowej. Kwiatkowski dy do skoordynowania produkcji w najwikszych pastwowych fabrykach chemicznych. Z jego inicjatywy doszo do poczenia fabryk w Mocicach, Chorzowie i Spki Akcyjnej Azot w Borach pod Jaworznem. 1 VIII 1933 r. powstay oficjalnie Zjednoczone Pastwowe Fabryki Zwizkw Azotowych w Mocicach. Jako dyrektor naczelny poczonego przedsibiorstwa, Kwiatkowski przygotowa now technologi produkcji sody i salmiaku wedug oryginalnej polskiej metody inyniera Tadeusza Hoblera, ktr wprowadzono w 1936 r. Wwczas Kwiatkowski nie kierowa ju fabrykami, albowiem w padzierniku 1935 r. opuci t funkcj i obj po raz drugi wan funkcj w rzdzie. Po raz pierwszy Kwiatkowski zosta ministrem przemysu i handlu w czerwcu 1926 r. z inicjatywy prezydenta Ignacego Mocickiego. Na tym stanowisku by rzecznikiem uprzemysowienia Polski, podkrela e rolnictwo nie moe rozwija si bez rozwoju przemysu. Wyrazem tego bya m.in. jego decyzja z 1927 r. o budowie fabryki zwizkw azotowych w Mocicach. Powoano wwczas Biuro Pastwowej Fabryki Zwizkw Azotowych pod Tarnowem. Wiele uwagi powica rozbudowie portu handlowego i budowie miasta Gdyni. Z jego inicjatywy rozpoczto budow portu rybackiego i gmachu Urzdu Marynarki Handlowej w Gdyni, a w 1926 r. zaoono Przedsibiorstwo Pastwowe egluga Morska. Budow portu w Gdyni kierowa w latach 1920-37 inynier Tadeusz Wenda i jego wanie uwaa Kwiatkowski za waciwego twrc Gdyni. Swj wasny udzia ocenia bardzo skromnie: Mj bezporedni wspudzia jako ministra przemysu i handlu by do ograniczony: okrelibym go matematycznie na 10%. Oczywicie, Kwiatkowski mia sztab ludzi, ale on wszystkie poczynania koordynowa i bra za nie odpowiedzialno przed rzdem i Sejmem. On te osobicie w 1926 r. ruszy prace z martwego punktu, a potem uruchomi wszystkie te mechanizmy, ktre wkrtce zadecydoway o bezprecedensowym w skali wiatowej rozwoju portu. Zdajc sobie spraw z wanoci sprawnego poczenia Gdyni z zapleczem, Kwiatkowski zainicjowa budow bezporedniej linii kolejowej czcej Grny lsk z Gdyni. Zbudowano t lini w latach 1931-35. Polityka Kwiatkowskiego uczynia z Gdyni wielki nowoczesny organizm, zwizany cile z caoksztatem polskiej gospodarki i organizujcy do pewnego stopnia zachodzce w niej procesy. Kwiatkowski odszed z Ministerstwa Przemysu i Handlu na pocztku grudnia 1930 r. Tumaczono to niechci do niego Jzefa Pisud135

skiego, wywoan jego kontaktami z opozycj polityczn oraz kryzysem gospodarczym, ktrego rde doszukiwano si m.in. w polityce gospodarczej Kwiatkowskiego. Do rzdu powrci po mierci Pisudskiego w maju 1935 i tzw. dekompozycji kierownictwa obozu pisudczykowskiego. Dziki Mocickiemu zosta mianowany 13 X 1935 r. wicepremierem do spraw gospodarczych oraz ministrem skarbu. Duy nacisk pooy na nakrcanie koniunktury poprzez rozbudow przemysu ze rodkw pastwowych i samorzdowych. Uwaa, e wobec saboci polskiego kapitau prywatnego tylko inwestycje pastwowe mog przyspieszy wychodzenie Polski z kryzysu, wpyn na wzmocnienie siy obronnej kraju, zmniejszy bezrobocie i rozszerzy rynek wewntrzny. Dlatego wysun koncepcj czteroletniego planu inwestycyjnego na okres 1936-40 i stworzy warunki do jego realizacji. Plan zosta wykonany przed terminem. W jego ramach, z inicjatywy Kwiatkowskiego, rozpoczto w 1937 r. budow Centralnego Okrgu Przemysowego, ktry w jego koncepcji stanowi czynnik integracji gospodarczej kraju, likwidujcej nierwnomiernoci rozwoju. Po zakoczeniu planu czteroletniego, Kwiatkowski wystpi 2 grudnia 1938 r. z inicjatyw opracowania i realizacji planu inwestycyjnego pitnastoletniego na lata 1939-54. 17 wrzenia 1939 r. Kwiatkowski wraz z rzdem przekroczy granic rumusk. Internowany w Rumunii, przebywa tam przez cay okres II wojny wiatowej. Do kraju powrci w lipcu 1945 r. i wkrtce obj stanowisko kierownika Delegatury Rzdu do Spraw Wybrzea, przyczyniajc si w znaczcy sposb do odbudowy portw w Gdasku, Gdyni i Szczecinie. Delegatura z chwil uruchomienia portw ulega rozwizaniu. Urzd zlikwidowano wkrtce po tym jak Kwiatkowski odrzuci propozycj wicepremiera Jakuba Bermana wstpienia do Polskiej Partii Robotniczej. Tym samym pozbawiono go stanowiska i nie przedstawiono adnej innej propozycji. W wieku 60 lat, w peni si twrczych, zmuszony zosta do przejcia na emerytur. Skoncentrowa si wwczas na pracy pisarskiej. Kwiatkowski napisa wiele wartociowych ksiek z dziedziny chemii i jej dziejw oraz historii gospodarczej. Najwikszym zainteresowaniem cieszy si esej Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszej i obecnej (dwa wydania 1931, 1932). Inne to: Zarys dziejw gospodarczych wiata (1947), Zarys technologii wgla kamiennego (1954), Nowoczesna chemia przemysowa (1957), Dzieje chemii i przemysu chemicznego (1962). Zmar 22 sierpnia 1974 r. w Krakowie. Nazajutrz jego trumna zostaa przewieziona na Wawel i umieszczona w kaplicy Wazw w katedrze, gdzie przez pi dni bya wystawiona na widok publiczny. Dnia 28 sierpnia 136

msz aobn celebrowa metropolita krakowski, kardyna Karol Wojtya. Pogrzeb sta si wielk patriotyczn manifestacj.
SBTP (Stec T.); SPPT (Barty J.); Drozdowski M. M.: Eugeniusz Kwiatkowski. Czowiek i dzieo, Krakw 1989; rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t.II, Warszawa 1995; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz I: Nauki spoeczne, Ossolineum 1984; Nautologia 1970 nr 1 2 (Kasperowicz B.), 1979 nr 3 (Drozdowski M. M., Kasperowicz B., Widernik M., Machaliski Z., Szura A., Bublewski W.); Zeszyty Historyczne (Pary) 1975 nr 33 (Smogorzewski K.); Znak 1985 nr 9-10 (Romanowski A.), 1989 nr 10-12 (Romanowski A.). Jzef Piatowicz

LELEWEL JAN PAWE (1796-1847) Inynier wojskowy i budowlany, powstaniec, naczelny inynier kantonu berneskiego, brat Joachima (1786-1861), dziaacza niepodlegociowego i historyka. Urodzi si 26 czerwca 1796 r. w Warszawie, ksztaci od 1809 r. w Szkole Kadetw, a od 1810 r. w Szkole Elementarnej Artylerii i Inynierw w Warszawie. W 1811 r. mianowany sierantem, uczestniczy w kampanii 1812 r. w dywizji generaa Antoniego Kosiskiego na Woyniu, zdejmujc plany topograficzne dla celw wojennych. W 1814 r. ukoczy wyej wymienion Szko Elementarn, od 1815 r. suy w stopniu podporucznika w Korpusie Inynierw Wojska Polskiego, jako adiutant generaa J. Malleta (Malletskiego), dyrektora tego korpusu; w 1818 r. awansowa na porucznika, a w 1822 r. na kapitana. W latach 1820-25 uczestniczy w rozbudowywaniu twierdzy Zamo, nastpnie w budowie Kanau Augustowskiego, gdzie kierowa robotami na odcinku od bot Kurku do Niemna; zbudowa wwczas najwiksz na tym kanale podwjn luz Niemnowo i w 1827 r. luz Swoboda. W 1830 r. zaprojektowa siedmioprzsowy most ukowy przez Wis w Warszawie oraz zjazd do niego z Placu Zamkowego, a po stronie praskiej przysta dla rzecznych statkw handlowych (przewidywa, e przypywayby tam z Bugu i Narwi kanaem o dwch luzach). W sierpniu i wrzeniu tego roku zwiedza z generaem Malletskim port w Kronsztadzie i zakady wojskowe w Petersburgu.

137

Podczas powstania listopadowego od grudnia 1830 r. kierowa fortyfikowaniem Pragi, wznoszc szaniec przedmostowy, a od lutego 1831 r. awansowany do stopnia podpukownika dowodzi a do upadku Warszawy artyleri i wojskami inynieryjnymi Pragi. Nastpnie by w sztabie generaa Macieja Rybiskiego; w padzierniku tego roku zosta odznaczony Krzyem Virtuti Militari. Po przejciowym internowaniu w Prusach, w 1832 r. uda si na emigracj do Francji. Od maja tego roku przebywa w zakadzie (dept) w Besanon, gdzie dziaa w samorzdzie polskich emigrantw, wstpi do loy wolnomularskiej Constante amiti, oraz uczestniczy w konkursie architektonicznym na projekt gmachu miejscowej giedy. W kwietniu 1833 r. uczestniczy, jako kwatermistrz, w nieudanej wyprawie nad Ren paruset polskich emigrantw (tzw. Hufca witego). Nie mogc wrci do Francji, ktr opuszczono wbrew rozporzdzeniom wadz francuskich, Lelewel osiad w Szwajcarii, przyjty przychylnie ze wzgldu na umiejtnoci inynierskie. Na zlecenie wadz kantonu berneskiego opracowa w 1834 r. projekt osuszenia bagien Seelandu, a nastpnie kierowa wykonaniem tych prac, majcych istotne znaczenie dla rolnictwa, warunkw zdrowotnych i komunikacyjnych piciu ssiadujcych z owym obszarem kantonw. Pomylne i fachowe przeprowadzenie tego przedsiwzicia spowodowao mianowanie Lelewela w 1837 r. naczelnym inynierem kantonu berneskiego i powierzenie mu kierownictwa miejscowej dyrekcji drg i mostw. Na tym stanowisku projektowa i wykonywa rozmaite budowle, zajmowa si regulacj rzek oraz napraw i modernizacj drg. Prowadzi m.in. tego rodzaju roboty na traktach czcych Berno z Lucern i Bazyle, zaprojektowa i zbudowa luz na rzece Aar w pobliu Berna, most na rzece Kander oraz kana czcy jeziora Turn i Brienz w Interlaken. Zaprojektowa te duy (o wys. 44 m) murowany most Tiefenaubrcke na rzece Aar pod Bernem, zbudowany ju po jego mierci w 1850 r. i nazwany na jego cze. Lelewel zorganizowa w sposb nowoczesny kantonaln sub inyniersk, w ktrej zatrudnia m.in. fachowcw Polakw. W biurze dyrekcji drg i mostw prowadzi kursy techniczne dla modziey. Opracowa perspektywiczne projekty urbanistyczne rozwoju Berna. Sporzdzi cay album piknie wyrysowanych projektw mostw z myl o wykorzystaniu tych pomysw w przyszoci. W wolnych chwilach malowa z talentem akwarele (w modoci by uczniem Zygmunta Vogla). W 1843 r. odwiedzi brata Joachima w Brukseli, prowadzi te z nim obszern korespondencj, m.in. udzielajc mu rad dotyczcych sporzdzania rysunkw monet, budowli 138

i pomnikw. Trzeba wspomnie, e ju w 1818 r. wykonujc ilustracje do dziea Joachima, Dzieje staroytne, sta si pionierem techniki litograficznej w Polsce. Pozostawi w rkopisie m.in. opracowanie Praga od 10 grudnia 1830 do 9 kwietnia 1831, zachowane w Bibliotece Polskiej w Paryu, w 1836 r. opublikowa w Bernie relacj z osuszenia bot Seelandu w wersjach francuskiej i niemieckiej. Zmar 9 kwietnia 1847 r. w Bernie.
PSB (Wickowska H.); SBTP (Chwaciski B.); SPPT (Orowski B.); Lelewel P.: ywot Jana Pawa Lelewela, podpukownika Inynierii, Pozna 1857 (podobizna); Koaczkowski K.: Wspomnienia, Krakw 1898; Herbst S., Zachwatowicz J.: Zapomniany fortyfikator Zamocia, Warszawa 1938; Tillinger T.: Jak zbudowano Kana Augustowski, Morze, 1933, s. 10; Orowski B.: Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992; Listy Joachima Lelewela, Pozna 1878-79; Listy emigracyjne Joachima Lelewela (wyd. Wickowska H.), Krakw 1948-52; Biblioteka Narodowa w Warszawie: mikrofilm 3939; Biblioteka Polska w Paryu: rkps 410/6; Bolesaw Orowski

LILPOP STANISAW (1817-1866) Mechanik, konstruktor i producent kotw parowych oraz maszyn i urzdze rolniczych, twrca nowoczesnego przemysu maszyn rolniczych w Warszawie. Losy wielu polskich zakadw przemysowych na dugi okres czasu zwizane byy w XIX wieku z nazwiskiem ich zaoyciela i jego potomkw. Tylko nielicznym wczesnym menederom udawao si przej na wasno zarzdzany zakad, zmieni jego struktur produkcji i zrealizowa wasne pomysy konstruktorskie. Wanie Stanisaw Lilpop nalea do takich pionierw industrializacji, ktrzy dorobili si z czasem pokanych fortun. Ale bya ona rezultatem nie tylko jego zdolnoci i handlowych, ale take, a moe przede wszystkim, zdolnoci konstruktorskich. Lilpop nie by oryginalnym konstruktorem, lecz potrafi w znakomity sposb przystosowa konstrukcje zachodnioeuropejskie oraz amerykaskie do warunkw polskich, i to w taki sposb, e nowy produkt przewysza swymi parametrami pierwowzr. Tworzy w ten sposb now jako, konstrukcyjn take. Urodzi si 7 maja 1817 r. w Warszawie. Pochodzi ze znanej rodziny warszawskich zegarmistrzw, ktra z kocem XVIII wieku przybya 139

ze Styrii do Polski. Po ukoczeniu w 1833 r. konwiktu pijarw na oliborzu, odby praktyki w warsztatach Banku Polskiego i Fabryce Rzdowej Machin na Solcu w Warszawie. Musia wykaza w czasie ich trwania nieprzecitne zdolnoci techniczne i organizacyjne, poniewa Bank Polski wysa go za granic na studia w zakresie budowy maszyn parowych. W latach 1842-44 praktykowa w renomowanych zakadach niemieckich, francuskich i angielskich, pogbiajc swe umiejtnoci zwaszcza w zakresie rysunku technicznego i ekonomiki przedsibiorstwa. Niestety, po powrocie do kraju nie znalaz odpowiedniego stanowiska w przemyle pastwowym, gdy wczesne wadze Krlestwa Polskiego faworyzoway technikw obcokrajowcw. Dlatego w 1844 r. zaoy wsplnie z Bazylim Zakrzewskim Fabryk Maszyn i Narzdzi Rolniczych, ktr opuci w 1848 r., by obj stanowisko kierownika wydziau maszyn rolniczych w Rzdowej Fabryce Machin na Solcu, ktry wkrtce zacz prowadzi na wasny rachunek. Wielka kariera Lilpopa jako przedsibiorcy rozpocza si w 1854 r., kiedy to w zwizku z wojn krymsk musieli opuci imperium rosyjskie wszyscy obywatele angielscy, w tym take bracia Alfred i Douglas Evansowie, najwiksi fabrykanci w dziale budowy maszyn w Warszawie. Tu przed wyjazdem dokooptowali do spki Stanisawa Lilpopa i Wilhelma Raua, byego administratora w Rzdowej Fabryce Machin na Solcu. Lilpop i Rau objli 60% udziaw, a zakady zmieniy nazw z Bracia Evans na Evans, Lilpop et Comp. Lilpop obj wwczas naczeln dyrekcj Fabryki Machin i Odleww przy ul. witojerskiej w Warszawie i zwizanych z ni zakadw grniczo-hutniczych w dobrach Drzewica i Rozwady w guberni radomskiej. W krtkim czasie przeprowadzi w tych przedsibiorstwach zmiany organizacyjno-techniczne oparte o wzory zachodnie, rczny sposb produkcji zastpi maszynowym, a zbyt wyrobw opar o nowoczesne formy reklamy i kredytowania. Rozszerzy asortyment produkcji, wytwarzano nie tylko maszyny i narzdzia rolnicze, ale take silniki i koty parowe, konstrukcje elazne oraz kompletne urzdzenia dla cukrowni. W poowie lat szedziesitych zakad posiada napd parowy o mocy 40 KM, warsztaty mechaniczne oraz gisernie elaza i mosidzu. W 1866 r. wyprodukowano 22 maszyny parowe oraz 1422 maszyny i narzdzia rolnicze o cznej wartoci 360 tys. rubli (podawana rwnie suma 600 tys. rubli dotyczy zapewne produkcji cznej, obejmujcej take zakady w Drzewicy i Rozwadach). Zatrudnienie wzroso z okoo 300 do 450 robotnikw (podawana take liczba 600-700 robotnikw obejmuje zakady w Drzewicy i Rozwadach), przy

140

czym obcokrajowy personel techniczny i robotniczy, gwnie Niemcy i Anglicy, zastpiony zosta przez Polakw. Najwiksze zasugi pooy Lilpop dla mechanizacji rolnictwa. Jego fabryka, wesp z zakadami Cegielskiego, przodowaa na ziemiach polskich tak w iloci, jak i w nowoczesnych rozwizaniach technicznych produkowanych maszyn rolniczych. Nowoczesno tych maszyn zawdziczano zdolnociom konstrukcyjnym Lilpopa, a projektowa on osobicie wikszo produkowanych maszyn i narzdzi rolniczych. Do najwikszych osigni konstrukcyjnych Lilpopa naleaa niwiarka Amerykanka. W 1851 r. Lilpop odwiedzi wystaw wiatow w Londynie, zainteresowa si tam niwiark Amerykanina Wilhelma Manninga (czsto mylnie podaje si, e bya ona wersj niwiarki McCormicka, w rzeczywistoci zastosowano w niej jedynie przyrzd tncy noycowo-piowy McCormicka) i zakupi j dla Rzdowej Fabryki Machin na Solcu, gdzie prowadzi wydzia maszyn rolniczych. niwiarka ta posuya za wzorzec do rozpoczcia produkcji seryjnej. Zanim to jednak nastpio, Lilpop dokadnie rozpracowa, wsplnie z mechanikiem Janem Jentysem, jej konstrukcj, wprowadzajc znaczce ulepszenia, m.in. zmniejszono jej ciar i wyposaono w grabie automatyczne, skonstruowane w 1855 r. przez Lilpopa. Maszyna wycinaa pas zboa szerokoci 114 cm i wymagaa tylko jednego robotnika do obsugi. Wystawiona na warszawskiej wystawie rolniczo-przemysowej w 1857 r. zrobia wielk furor i zyskaa nazw Amerykanka. Produkcj seryjn rozpoczto w tym samym roku w zakadach Evans, Lilpop et Comp., a zamwienia byy tak liczne, e przerastay wydolno produkcyjn fabryki. Do 1863 r. sprzedano 90 Amerykanek. W tyme roku jedn z nich wysano na konkurs niwiarek pod Ipswich w Anglii. Zdobya tam tak due uznanie, e waciciele najwikszej brytyjskiej fabryki maszyn rolniczych w Ipswich, Ransomes et Sims, nabyli od Lilpopa patent i rozpoczli produkcj tych niwiarek dla farmerw angielskich. Przez ca prawie drug poow XIX wieku uwaano t niwiark Lilpopa za najlepsz i najbardziej udan maszyn spord wszystkich niwiarek skonstruowanych w Polsce. W rok po mierci Lilpopa, w 1867 r., uzyskaa ona srebrny medal na wystawie wiatowej w Paryu. Jej mocn stron bya dua wydajno - pienidze wyoone na zakup Amerykanki (2000 zp) zwracay si podczas pierwszych niw w rednio zamonym majtku. Inn bardzo popularn maszyn Lilpopa by siewnik. Pierwszy skonstruowa w latach 1846-47, a po podry w 1848 r. do Anglii, Francji, Belgii i Niemiec oraz zapoznaniu si z produkcj maszyn rolniczych, po141

wsta pomys skonstruowania nowej maszyny siewnej, ktr Lilpop nazwa siewnikiem polskim. Jego produkcj rozpocz Lilpop w 1848 r. i wkrtce siewnik polski sta si bardzo popularny i by wytwarzany jeszcze dugo po mierci Lilpopa. W 1848 r. Lilpop ulepszy siewnik rzutowy do burakw systemu Dombasla. Duym wziciem cieszya si skonstruowana przez niego w 1848 r. mocarnia przenona; bya to lekka maszyna z wbudowanym kieratem. Mocarnie te upodobali sobie rolnicy na Ukrainie i Woyniu, dlatego Lilpop otworzy w Kijowie i Biaej Cerkwi warsztaty naprawy tych maszyn. Od 1856 r. zaczto produkowa wielkie mocarnie przenone, take zaprojektowane przez Lilpopa. On by te autorem konstrukcji najbardziej popularnego mynka do zboa (mynka polskiego), wytwarzanego od 1848 r. Na podstawie wzorw angielskich Lilpop skonstruowa rwnie lokomobil i przedstawi j na wystawach rolniczo-przemysowych w owiczu (1859) i Lublinie (1860). Zapewne zamierza produkowa je w projektowanej warszawskiej fabryce lokomotyw. Lilpop w pracach konstrukcyjnych nie ogranicza si do bezkrytycznego naladowania wzorw zagranicznych. Podczas swych podry wybiera tylko takie modele, ktre najbardziej nadaway si, po dokonaniu poprawek i ulepsze, do zastosowania w polskim gospodarstwie wiejskim. Stara si uproci swoje konstrukcje w takim stopniu, aby uytkownik maszyny sam mg naprawia drobniejsze uszkodzenia. Poszczeglne czci dostosowywa do norm krajowych. Pragnc rozpowszechni w kraju znajomo maszyn rolniczych, Lilpop przez dugi czas ogasza ich dokadne rysunki i szczegowe opisy w Korespondencie Rolniczym (dodatku do Gazety Warszawskiej), zaznaczajc e kady ma prawo wyrabia maszyny wedug tych rysunkw, a jego fabryka nie zgosi adnych pretensji finansowych. Zmar 15 padziernika 1866 r. w Biarritz, zosta pochowany na cmentarzu Powzkowskim w Warszawie.
PSB (Pustua Z,); SBTP (witek T.); SPPT (Barty J.); Barty J.: Pocztki mechanizacji rolnictwa polskiego, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1966, s.78-91, 147-152, 163, 172, 194, 199, 203, 210, 213-219, 236, 240, 243, 271, 285, 292-293, 349-359, 394-398, 414-416. Jzef Piatowicz

142

LIPKOWSKI JZEF (1863-1949) Inynier, wynalazca, wojskowy, dziaacz emigracyjny niepodlegociowy i spoeczny. Urodzony 25 listopada 1863 r. w Rososzu na Podolu, ksztaci si w szkoach rednich we Lwowie i w Krakowie, ukoczy Collge Sainte Barbe w Paryu, a w latach 1880-85 uzyska dyplom inyniera w cole Centrale des Arts et Manufactures (podczas pobytu w Paryu opiekowa si nim dziaacz powstaczy z 1863 r., in. J. Gazowski). Powrciwszy do rodzinnego majtku na Ukrainie, zaj si gospodarowaniem na roli oraz dziaalnoci spoeczn i owiatow; wsplnie ze swym bratem bliniakiem Janem (1863-1936), rwnie absolwentem cole Centrale, zaoy tam w 1887 r. szko dla mechanikw rolniczych. Nastpnie by przez kilka lat dyrektorem zakadw metalurgicznych w Istisku w Rosji, a w 1893 r. przenis si z rodzin do Francji, gdzie obj stanowisko zastpcy dyrektora zakadw Soret et Leblond w departamencie Ardennes, specjalizujcych si w wytwarzaniu hamulcw automatycznych. Niebawem skonstruowa i opatentowa udoskonalony hamulec kolejowy, stosowany od 1893 r. we Francji, a od 1901 r. w Rosji. By on pocztkowo produkowany przez firm Fives w Lille, potem Lipkowski utworzy w tym celu wasne przedsibiorstwo Socit Gnrale des Freins Lipkowski. Prowadzi w tym okresie oywion i rnorodn dziaalno wynalazcz. Uzyska wiele patentw, m.in. na automatyczne zwrotnice tramwajowe, koa sprynowe pojazdw Roues Lipkowski (stosowane te z powodzeniem w samochodach), ktre wytwarza we wasnej fabryce w Asnires, nierozkrcalne nakrtki, aparaty podsuchowe, rczne torpedy, granaty, proce mechaniczne. Na przeomie stuleci by naczelnym dyrektorem Putiowskich Zakadw Metalurgicznych i Mechanicznych w Petersburgu. W latach 190305 zaprojektowa wielki migowiec o dwch wsposiowych wirnikach przeciwbienych i rozpocz jego budow. W 1905 r. wysun pioniersk koncepcj wielowirnikowych odmian migowca, o 4, 8 i 12 wirnikach oraz kilku migach do lotu poziomego. Po wybuchu wojny bakaskiej w 1912 r. uda si do Bugarii, by gromadzi dowiadczenie wojskowe z myl o polskich planach powstaczych. Z rekomendacji wadz francuskich zosta doradc do spraw technicznych sztabu bugarskiego. Publikacje na temat tej wojny zamieszcza w prasie polskiej i popularyzowa swoje wraenia z niej 143

w odczytach; w 1913 r. wyda w Krakowie ksik Wojna na Bakanach przez naocznego wiadka i uczestnika wojny. Podczas pierwszej wojny wiatowej dziaa energicznie na rzecz niepodlegoci Polski, m.in. w ramach Komitetu Wolnej Polski B. Motza i J. Gazowskiego; wystpowa jako znawca problematyki polskiej na posiedzeniach komisji spraw zagranicznych parlamentu francuskiego. Od 1917 r. by ekspertem francuskiego Ministerstwa Uzbrojenia i Przemysu Wojennego, przyczyni si do utworzenia w tym resorcie Socit de Recherches Scientifiques. Od pocztku 1919 r. wsppracowa z polsk delegacj gospodarcz we Francji kierowan przez Andrzeja Wierzbickiego, od lipca tego roku by w randze pukownika szefem wydziau samochodowego Polskiej Misji Wojskowej Zakupw w Paryu. W Paryu napisa ksik pt. Prawidowa organizacja szkolnictwa w Polsce (Pary-Warszawa 1919). W marcu 1920 r. wrci do kraju, gdzie kierowa sekcj przemysu wojennego Ministerstwa Spraw Wojskowych, w sierpniu tego roku suy jako zwyky kanonier w 19 puku artylerii polowej dywizji litewskobiaoruskiej, ale ju we wrzeniu tego roku delegowano go do Parya dla dalszych zakupw sprztu wojskowego. Od stycznia 1921 r. by dyrektorem Gwnego Urzdu Zaopatrzenia Armii, w lipcu tego roku przeszed na emerytur w stopniu generaa porucznika by powici si publicystyce i dziaalnoci gospodarczej (zajmowa si m.in. problematyk reformy rolnej, szkolnictwa technicznego, integracji lska, drg wodnych, elektryfikacji). W poowie lat 20-tych sta na czele Polskiego Zjednoczenia Gospodarczego opracowujc koncepcje rozwoju ekonomicznego kraju, w 1926 r. by wsptwrc syndykatu eksportu broni SEPEWE. W 1928 r. by czonkiem zarzdu Zakadw Mechanicznych Ursus. W okresie pobytu we Francji prowadzi aktywn dziaalno w rozmaitych organizacjach polonijnych, m.in. zorganizowa w Paryu Stowarzyszenie Technikw Polakw we Francji (1917). Uprawia te twrczo poetyck publikujc kilka tomikw wierszy pod pseudonimem Jatra. Zmar 3 maja 1949 r. w Przedborzu na Kielecczynie i zosta tam pochowany. Pozostawi obszerne Pamitniki 1863-1947, zachowane w Bibliotece Ossolineum we Wrocawiu. Jeden z jego synw Henryk Jzef (1887-1944), wybitny inynier, budowniczy elektrowni, zakadw przemysowych i wodocigw zamieszkay we Francji, walczy w armii francuskiej w pierwszej wojnie wiatowej, w kampanii 1940 r. i we francuskim ruchu oporu; zgin w Buchenwaldzie; inny syn Jean Nol (ur. 1920) zrobi karier we francuskiej dyplomacji.

144

PSB (red.); SPPT (Januszewski S.); Lipkowski J.: Bohaterka Adrianopola. KondaGul, Krakw 1913 (fot.); Ossolineum: Ksiga Przybytw, rkps 51-53/69; Centralne Archiwum Wojskowe: Akta personalne t. 1748. Bolesaw Orowski

UKASIEWICZ IGNACY (18221882) Farmaceuta, wynalazca lampy naftowej, twrca polskiego przemysu naftowego. Od pocztku swoich dziejw ludzie starali si rozproszy panujce wok nich mroki. W jaskiniach wiato pochodzio od ogniska. Pniej pomieszczenia owietlano uczywami. Od bardzo dawna znane byy ludzkoci lampy olejne. Pocztkowo stanowiy je naturalne wgbienia w kamieniach i muszlach, a nastpnie ju specjalne naczynia ceramiczne, elazne i brzowe. Przypuszcza si, e wieca znana bya Etruskom w II tysicleciu p.n.e. Od okoo 300 lat p.n.e. uywano wiec w Chinach, a pniej w Europie. Wyrany postp w rozwoju owietlenia nastpi dopiero w latach osiemdziesitych XVIII wieku, kiedy do lamp olejnych wprowadzono palnik, w postaci rurkowatego knota doprowadzajcego od dou powietrze, skonstruowany (1782-84) przez Szwajcara Aim Arganda. W pierwszej poowie XIX wieku pojawia si wieca stearynowa i zaczto prbowa wykorzysta do celw owietleniowych rop naftow. Pierwsze powane prby jej destylowania wykona w latach 181517 Czech Jan Hecker w Drohobyczu. Od 1817 r. owietlano naft kopalnie soli, koszary piechoty w Samborze oraz okolice Drohobycza. Hecker musia jednak przerwa swoje prace, poniewa destylat by jeszcze zbyt niebezpieczny (zawiera atwo palne skadniki, m.in. benzyn), nie znano odpowiedniej lampy do spalania nafty, a na domiar zego wyczerpao si rdo dostarczajce rop naftow. Problemy te rozwiza dopiero Ignacy ukasiewicz. Urodzi si 8 marca 1822 r. we wsi Zaduszniki, pooonej w pobliu Baranowa Sandomierskiego. Po mierci ojca (1836), trudna sytuacja ekonomiczna rodziny zmusia go do przerwania nauki w gimnazjum rzeszowskim i rozpoczcia pracy na stanowisku praktykanta farmaceutycznego w aptece Antoniego Swobody w acucie. W 1840 r. zoy w Rzeszowie egzamin na pracownika aptekarskiego i po 14 miesicach (w 145

padzierniku 1841 r.) obj posad w aptece obwodowej Edwarda Hbla w Rzeszowie. Od 1840 r. zwizany by z tajn organizacj niepodlegociow pod nazw Sprzysienie Demokratw Polskich, w lipcu 1845 r. nawiza kontakt z Edwardem Dembowskim, ktry zaprzysig go jako agenta Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego Polskiego na Rzeszw i poleci przygotowa powstanie w tym rejonie. Zabiegi te przerwao aresztowanie ukasiewicza 19 lutego 1846 r. , ale wobec konsekwentnego nie przyznawania si do winy zosta on w kocu grudnia 1847 r. zwolniony z wizienia z obowizkiem zamieszkania we Lwowie i meldowania si na policji. Po zwolnieniu z wizienia pracowa przez dwa lata (1848-50) w jednej z najwikszych i najlepszych aptek galicyjskich Piotra Mikolascha we Lwowie. Zebrawszy odpowiedni sum pienidzy, w padzierniku 1850 r. rozpocz nauk na dwuletnim studium farmaceutycznym przy Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagielloskiego, a zakoczy na uniwersytecie w Wiedniu, gdzie uzyska 30 lipca 1852 r. dyplom magistra farmacji, po czym powrci do apteki Mikolascha. Jesieni 1852 r. ukasiewicz i jego kolega z apteki, Jan Zeh, rozpoczli prace nad oczyszczaniem ropy, celem zastosowania jej w lecznictwie. Ten preparat farmaceutyczny mia zastpi kosztowny, sprowadzany z Woch, oleum petrae album. Uzyskano go, ale zamwienia byy tak niewielkie, e dalsze wytwarzanie trzeba byo wstrzyma. Wtedy ukasiewicz wpad na pomys wyzyskania posiadanych zapasw do celw owietleniowych, co jednak wymagao dalszego destylowania. Zastosowali obaj z Zehem destylacj frakcjonujc. Z ropy podgrzewanej w kotach bez dostpu powietrza przy temperaturze 250-350 stopni Celsjusza, pozbawionej kolejno frakcji lekkich, benzynowych i ciszych, jak oleje, smary, parafina, asfalt, otrzymali w 1852 r. naft, ktr przejciowo nazwano now kamfin od uywanego wwczas terpentynowego preparatu owietleniowego. Dalsza rafinacja nafty nastpowaa za pomoc stonego kwasu siarkowego, a nastpnie roztworu sody. Bya to pierwsza metodyczna destylacja ropy na wiecie, otrzymali na ni patent w grudniu 1853 r. Podkreli naley, e inicjatorem bada nad rop, od momentu uzyskania farmaceutycznego oleum petrae album do dalszego wykorzystania surowej nafty do celw owietleniowych, by wycznie ukasiewicz. Powszechnemu zastosowaniu nafty do owietlenia sta na przeszkodzie brak odpowiednich lamp. Ani lampy olejne, ani tzw. lampy kamfinowe, w ktrych spala si rafinowany olejek terpentynowy lub jego mieszanina z alkoholem, nie nadaway si do owietlania naft, poniewa eks146

plodoway w trakcie uycia. Dlatego ukasiewicz skoncentrowa swoje wysiki nad konstrukcj takiej lampy. W 1853 r. skonstruowa prototypow masywn lamp w ksztacie walcowatego dzbana o jednym uchu. Skadaa si z cylindrycznego blaszanego zbiornika na naft, na ktry naoona bya metalowa rura z okienkami z miki i otworami zapewniajcymi stay przepyw powietrza. Zanurzony w zbiorniku porowaty knot specjalnym otworem by wyprowadzony ponad zbiornik do metalowej rury z otworami, w ktrej si pali. Przy konstruowaniu tej lampy ukasiewicz korzysta z pomocy blacharza lwowskiego Adama Bratkowskiego. Pierwsza lampa naftowa zapona w marcu 1853 r. w aptece Mikolascha. Cho lampa ta bya praktyczna, to starania o znalezienie odbiorcw nastrczay pocztkowo trudnoci. Wszdzie, gdzie si tylko zwrcili ukasiwicz i Zeh, napotykali niech z powodu obawy przed wybuchem. Przeama j zarzd Szpitala Powszechnego we Lwowie, wprowadzajc 31 lipca 1853 r. pierwsze lampy naftowe, zastpujce kopcce si wiece czy kaganki. Tej nocy wykonano w lwowskim szpitalu pierwsz operacj przy sztucznym owietleniu. Lamp naftowych zaczto powszechnie uywa do owietlania w latach 1860-65, a w pniejszych latach XIX wieku stanowiy ju najpopularniejszy i tani sposb owietlania wntrz mieszkalnych. Dopiero na pocztku XX stulecia zacza je szybko wypiera arwka elektryczna. Rozpowszechnienie lamp naftowych spowodowao gwatowny wzrost zapotrzebowania na naft i przyczynio si do powstania i rozwoju przemysu naftowego. ukasiewicz nie opisa swego wynalazku i nie ogosi na jego temat publikacji. Tymczasem, w 1854 r., a wic rok po osigniciu ukasiewicza, B. Silliman, profesor Yale College, wyda jedynie rozpraw o wartoci nafty wietlnej. Mimo to, wanie jego nazwisko przez duszy czas byo wymieniane w prawie wszystkich encyklopediach jako wynalazcy nafty wietlnej i lampy naftowej. Z pocztkiem 1854 r. ukasiewicz zacz odchodzi od swej dotychczasowej profesji aptekarstwa i stawa si przedsibiorc naftowym. W 1854 r. by wspzaoycielem pierwszej kopalni ropy naftowej w Bbrce koo Krosna, za w 1856 r. zbudowa pierwsz na wiecie destylarni ropy w Ulaszowicach pod Jasem. Od 1865 r. przenis swoj dziaalno do nabytego majtku w Chorkwce koo Bbrki, gdzie uruchomi jeszcze wiksz destylarni i produkowa z ropy nie tylko naft, ale take smary i oleje do maszyn, asfalt oraz gudrin rodzaj parafiny. Produkty te doczekay si nagrd i wyrnie na wystawie wiatowej w Wiedniu (1873). Dziaalno przemysow i techniczn czy z dziaalnoci spoeczn. By posem na galicyjski Sejm Krajowy (1877-81), czonkiem rady i wy147

dziau powiatowego w Kronie. Ju w 1866 r. wprowadzi w swych zakadach kasy brackie, zapewnia pracownikom opiek lekarsk. Nie szczdzi pienidzy na budow drg, szk, burs, szpitali, ani i ochronek. W Bbrce wybudowa leczniczy zakad kpielowy jodowo-bromowy. Propagowa sadownictwo, finansowa zakadanie sadw chopskich. Licznym cerkwiom i kocioom kronieskim dostarcza bezpatnie naft. Okoliczn ludno leczy bezinteresownie w czasie rnych epidemii. Dlatego w zagbiu naftowym nazywano go powszechnie Ojcem Ignacym lub Ojcem ukasiewiczem. Zmar 7 stycznia 1882 r. w Chorkwce.
PSB (Brzozowski S.M.); SBTP (Pietrusza J.); SPPT (Orowski B.); Bonusiak W.: ycie i dziaalno Ignacego ukasiewicza, Rzeszw 1985 chronologi ustalono na podstawie tej monografii; Brzozowski S. M.: Ignacy ukasiewicz, Warszawa 1974; Przyrowski Z.: wiato z ziemi, Warszawa 1954; Sikora J.: Z historii chemii ..., Warszawa 1977; Wszechwiat 1954, nr 6 (Stopa M.). Jzef Piatowicz

MALINOWSKI ERNEST ADAM (1818-1899) Inynier budowlany, twrca najwyej pooonej kolei wiata w Andach peruwiaskich. Urodzi si 5 stycznia 1818 r. w Sewerynach na Podolu w zamonej rodzinie ziemiaskiej, by synem Jakuba, oficera w kampanii 1809 r., posa z ziem zabranych na sejm powstaczy 1831 r. Ksztaci si (1825-30) w Liceum Krzemienieckim, a nastpnie od 1832 r. w Paryu (gdzie uda si wraz z ojcem), najpierw w Lice de Louis le Grand, w latach 1834-36 ukoczy cole Polytechnique, a w latach 1836-38 cole des Ponts et Chausses. W tym czasie by czonkiem Towarzystwa Politechnicznego Polskiego i Towarzystwa Pomocy Naukowej w Paryu. 30 stycznia 1839 r. rozpocz prac zawodow we francuskim pastwowym Korpusie Drg i Mostw jako konduktor drg i mostw 4 klasy, od lata tego roku do kwietnia 1840 r. uczestniczy w robotach hydrotechnicznych w Algierze, nastpnie przy uspawnianiu rzeki Mozy w Ardenach; 1 padziernika 1844 r. awansowa na konduktora 3 klasy. W 1848 r. nalea do polskich emigrantw, ktrzy udali si do Niemiec w nadziei, e wydarzenia Wiosny Ludw stworz okazj do walki o wolno Pol-

148

ski. W spucinie Komitetu Emigracji Polskiej w Paryu zachowao si sprawozdanie nadesane wwczas przez Malinowskiego z Drezna i Lipska. Nie bez trudnoci powrci do pracy w Korpusie Drg i Mostw w padzierniku 1849 r., zosta zatrudniony w Blois w departamencie Loir et Cher, przy usprawnianiu eglugi na Loarze i na rzece Cher. 1 stycznia 1852 awansowa na konduktora 2 klasy. 7 wrzenia tego roku zaangaowa si do pracy w Peru jako inynier w subie rzdowej, podpisujc kontrakt w konsulacie tego kraju w Paryu, i wyjecha tam w padzierniku 1852 r. po uzyskaniu bezterminowego urlopu we francuskim Korpusie Drg i Mostw. Pracowa w Peru od pocztku 1853 r., zajmujc si bardzo rnymi zadaniami. Gwnie byy one zwizane z budow kolei: w 1857 r. nadzorowa od strony technicznej budow linii Lima-Chorrillos, w 1859 r. projektowa lini Pisco-Ica i przeprowadza jej studia w terenie, w 1864 r. prowadzi studia terenowe linii Chimbote-Huaraz, a w 1868 r. linii PacasmayoCajamarca i Chiclayo-Lambayeque. W 1858 r. kierowa brukowaniem Arequipy. Prowadzi te prace przygotowawcze zmierzajce do utworzenia Cuerpo de Ingenieros y Arquitectos del Estado, do czego doszo w 1860 r., a ju w czerwcu 1853 r. by wsptwrc regulaminu dla planowanej uczelni technicznej w Limie. Przejciowo zajmowa si pracami zwizanymi z grnictwem, remontowa mosty w Lurin koo Limy i w Izacuchaca koo Arequipy. Uczestniczy w ksztaceniu kadr technicznych. W 1856 r. zajmowa si modernizacj mennicy w Limie, take pod wzgldem organizacyjnym, m.in. opracowujc wzorzec kruszcu zawartego w monecie (tzw. etalon) i publikujc przy tej okazji rozpraw dotyczc gospodarki pieninej La moneda en el Per. Wszystkie te zajcia, jakkolwiek wane i poyteczne, w adnej mierze nie wytrzymuj porwnania z podstawowym yciowym dzieem Malinowskiego, jakim by powzity przez niego zamys kolei transandyjskiej i jego realizacja. Ju stosunkowo wczenie zwrci uwag na to, e zapewnienie dogodnej komunikacji i transportu pomidzy zamieszkaym wybrzeem Pacyfiku, a odcitym od niego acuchem nieprzebytych Andw wntrzem kraju, nader zasobnym we wszelkie bogactwa naturalne, ktre Peru wczesne zmuszone byo importowa (np. drewno budowlane z Kalifornii, a wgiel a z Anglii), stanowi spraw kluczow dla ekonomicznej przyszoci kraju. Na pocztku 1859 r. przedoy wadzom peruwiaskim wasn propozycj zbudowania przez Andy linii kolejowej rozwizujcej ten problem. Jednake dugo uwaano ten zamys za niewykonalny technicznie, odstrczay te od niego ogromne koszty, jakich wymagaaby prba jego realizacji. Wedle tradycji, do ktrej chtnie nawizyway niektre polskie publikacje, zwaszcza 149

dawniejsze, do urzeczywistnienia kolei transandyjskiej przyczynia si w sposb znaczcy popularno, jak zyska sobie Malinowski dziki roli odegranej w ob.ronie portu Callao 2 maja 1866 r. przed inwazj floty hiszpaskiej. Decydujcym czynnikiem byo wszake przybycie do Peru obrotnego przedsibiorcy amerykaskiego H. Meiggsa, od 1855 r. budujcego linie kolejowe w Andach chilijskich. Uzyska on kontrakt rzdowy na budow Ferrocarril Central Transandino (dc do tego, przekupi niektre wpywowe osoby z peruwiaskiej elity wadzy) i zajmowa si finansowo-organizacyjn stron przedsiwzicia, powierzajc Malinowskiemu studia terenowe, opracowanie projektu technicznego, wytrasowanie i kierownictwo budowy tej linii kolejowej. Z kilku moliwych wariantw, wybrano tras biegnc wskim wwozem rzeki Rimac, czc port Callao przez Lim z miejscowoci Oroya na wschodnim stoku Andw, o dugoci 219 km i najwyszym wzniesieniu wynoszcym 4768 m nad poziomem morza. Zarys projektu wraz z omwieniem spodziewanych korzyci z tej inwestycji omwi Malinowski w publikacji Ferrocarril Central Transandino (1869). Budow rozpoczto w styczniu 1870 r. Prace prowadzone byy w niezwykle trudnych warunkach terenowych i klimatycznych, napotykajc na wyzwania, ktrym nie mona byo sprosta w oparciu o dowiadczenia inynierskie zdobyte podczas budowy pierwszych kolei alpejskich. W wwozie Rimac brakowao miejsca by zyskiwa na wysokoci w sposb klasyczny, tj. prowadzc tory szerokimi zakolami. Wobec koniecznoci zachowania nachylenia trasy w granicach 4,5% dopuszczalnego dla najsprawniejszych wczesnych parowozw, Malinowski zmuszony by zastosowa nowatorskie rozwizanie: poprowadzi tory zygzakami, zakadajc parokrotn zmian kierunku jazdy pocigu. Zostao to pochlebnie odnotowane przez brytyjskie czasopismo fachowe Engineering (1872). Budowa kolei transandyjskiej wymagaa wzniesienia licznych konstrukcji mostowych i wydrenia licznych tuneli, ktrych realizacja w owych nadzwyczaj niedogodnych warunkach ocieraa si o granic technicznych moliwoci epoki. Zaowocowao to rekordowymi osigniciami: wydreniem tunelu dugoci 1173 m na zawrotnej wysokoci 4768 m i oparciem wiaduktu Verrugas na najwyszym w dziejach filarze mostowym (76,81 m). W trakcie tej budowy zastosowano m.in. takie nowoci techniczne jak niedawno wynaleziony dynamit i sprzt wiertniczy napdzany spronym powietrzem (ten ostatni okaza si jednak nieopacalny na duych wysokociach). Si robocz stanowili gwnie pocztkowo Chilijczycy, a nastpnie Chiczycy; w najwyszych partiach trasy mogli pracowa efektywnie jedynie miejscowi Indianie. Budowa pochona kilka tys. 150

ofiar (gwnie na skutek epidemii). Kryzys gospodarczy Peru spowodowa przerwanie w 1875 r. prac przy bliskiej ju ukoczenia kolei transandyjskiej; po duszej przerwie wynikej m.in. ze wzgldw politycznych, zostaa ona ostatecznie zrealizowana w latach 1890-93. Zdobywszy sobie wysok pozycj w Peru, Malinowski przyczyni si do zaangaowania do pracy w tym kraju polskich inynierw, gwnie emigracyjnych, m.in. Edwarda Habicha, Wadysawa Folkierskiego, Wadysawa Klugera i geologa Aleksandra Babiskiego. Podczas wojny z Chile o saletr (1879-83) Malinowski zmuszony by ze wzgldw politycznych wyjecha w 1880 r. do Ekwadoru, gdzie przebywa do 1886 r., m.in. kierujc budow kolei Quito-Guayaquil. Po powrocie do Peru by doradc brytyjskiego towarzystwa Peruvian Corporation, ktre przejo od zaduonego rzdu peruwiaskiego sie kolejow. By te zwizany z Escuela Especial de Ingenieros de Construcciones Civiles y de Minas w Limie, zastpujc nawet w latach 1889-90 wydelegowanego do Europy Habicha na stanowisku jej dyrektora. W tym czasie zamieci kilka artykuw w Boletin de Minas. Nigdy nie by onaty, prowadzi w Limie dom otwarty, znany by z nienagannych manier. By jednym z czonkw zaoycieli Club Nacinal (1884), Sociedad Geografica de Lima (1888) i peruwiaskiego Towarzystwa Sztuk Piknych. Zmar 2 marca 1899 r. w Limie i zosta tam pochowany.
PSB (Brzozowski S.); SBTP (Orowski B.); SPPT (Orowski B.); Bartkowiak D.: Ernest Malinowski, konstruktor kolei transandyjskiej, Pozna 1996; Folkierski W.: Ernest Malinowski i kolej przez Kordylier Andw, Czasopismo Techniczne, Lww 1899, nr 10-13; Liebfeld A.: Polscy inynierowie, Warszawa 1957; Orowski B.: Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992; Annales de Ponts et Chausses 1868, s. 226; Biblioteka Narodowa w Warszawie: rkps 6474; Archiwum PAN w Warszawie: rkps III-135 (fot). Bolesaw Orowski

MAACHOWSKI WACAW (1837-1900) Wynalazca i producent w dziedzinie techniki fotograficznej, organizator ruchu fotograficznego. Wacaw Maachowski urodzi si w miejscowoci Macie koo Grodna 26 maja 1837 r. W 1859 r. ukoczy petersburski Instytut Inynierw Komunikacji i rozpocz prac w Wilnie przy budowie kolei petersbur151

sko-warszawskiej. W 1863 r. wzi udzia w powstaniu styczniowym. By czonkiem Rzdu Narodowego. Za jego gow gubernator Litwy Murawiow (Wieszatiel) wyznaczy nagrod w wysokoci okoo 10 tys. rubli. Po upadku powstania styczniowego uciek wraz z on i crk do Wielkiej Brytanii, posugujc si faszywym paszportem. Okoo 1870 r. osiedli si w Londynie, gdzie rozpocz oywion dziaalno w zakresie fotografii. Znany by w fachowej literaturze zagranicznej jako Leon Warnerke i nie kojarzony z polskoci. Dopiero Witold Romer w rozprawie ogoszonej w 1952 r. Udowodni, e by to pseudonim emigracyjny Maachowskiego. Do najwaniejszych jego osigni naley udoskonalenie suchej emulsji kolodionowej, ktr wylewa na podou papierowym w postaci warstwy do bonowania. Pokrywa gadki papier kolejno kilkoma warstwami czystego kolodionu i roztworem gumy arabskiej. W swojej wytwrni w Londynie produkowa ten nowy materia wiatoczuy w arkuszach i dugich rolach. Uzyska doskonae rezultaty techniczne, ale wysokie koszty produkcji uniemoliwiy upowszechnienie si tych filmw i ich szeroki zbyt. W 1875 r. skonstruowa aparat fotograficzny wyposaony w specjaln kaset na tego typu bon w adunkach na 100 zdj. Aparat ten posiada mieszek wysuwany na szynie metalowej. Konstrukcj t wyprzedzi o 13 lat Georgea W. Eastmana, twrc Kodaka. W 1881 r. Maachowski zbudowa nowy model aparatu fotograficznego, w ktrym dugo papierowej tamy zostaa zredukowana ze 100 zdj do 40. W 1880 r. opracowa sensytometr, ktry w 1881 r. zosta uznany przez specjaln komisj za standardowy i sta si podstaw normalizacji w dziedzinie materiaw wiatoczuych. Okrelanie czuoci w stopniach Warnerkego stosowane byo do 1920 r. Maachowski by te odkrywc garbujcego dziaania wywoywaczy zjawiska odgrywajcego do dzi wan rol w technikach poligraficznych i w fotografii barwnej. W 1877 r. Belgijskie Stowarzyszenie Fotografw przyznao mu nagrod za osignicia w pracy nad such bromow emulsj kolodionow. W 1881 r. otrzyma za swe badania medal Royal Photographic Society. W 1881 r. Maachowski zaoy w Rosji fabryk pyt bromosrebrowych, produkujc pniej rwnie bony. By te wspzaoycielem Cesarsko-Rosyjskiego Towarzystwa Fotograficznego oraz organizatorem wystaw i konkursw fotograficznych w Rosji. W Wielkiej Brytanii, jako jeden z pierwszych, uruchomi fabryk chlorosrebrowych papierw fotograficznych.

152

Okolicznoci oraz data mierci Maachowskiego nie s do koca pewne. J. M. Eder twierdzi, e Warnerke popeni samobjstwo 7 padziernika 1900 r. w Genewie, inne rda podaj rozmaite daty, od 1890 do 1907 r.
SBTP (darski W., Skoczyski Z.); SPPT (darski W.); Wacaw darski Zbigniew Skoczyski

MAROSZEK JZEF (1904-1985) Konstruktor karabinu przeciwpancernego Ur wz. 35. W okresie niewoli zaborcy nie dopuszczali do budowy przemysu zbrojeniowego, majc w pamici powtarzajce si zbrojne zrywy narodowe. Dlatego w II Rzeczypospolitej t ga przemysu trzeba byo budowa od podstaw, a inynierowie zapoznawali si z konstrukcjami i procesami technologicznymi niemal w trakcie produkcji. Mimo braku tradycji i dowiadcze ju po kilku latach zaczy pojawia si polskie konstrukcje broni. Do grona najwybitniejszych konstruktorw naley zaliczy Jzefa Maroszka i Piotra Wilniewczyca. Jzef Maroszek urodzi si 13 lipca 1904 r. we wsi Boglewice koo Warki, by synem rolnika Pawa i Franciszki z Maachowskich. Szko powszechn ukoczy z wyrnieniem we wsi Marynin, a w 1924 r. gimnazjum Zwizku Zawodowego Nauczycieli Polskich Szk rednich w Warszawie. Tu po raz pierwszy wykaza zainteresowanie mechanik, na wystaw gimnazjaln skonstruowa maszyn parow, w ktrej kocio wykona z uski armatniej. W 1925 r. podj studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej i ukoczy je w 1932 r. By studentem sekcji konstrukcyjno-uzbrojeniowej, pobiera stypendium Ministerstwa Spraw Wojskowych, a praktyki odbywa w fabrykach zbrojeniowych. Prac dyplomow p.t. Uproszczenie konstrukcji polskiego karabinu Mausera wykona pod kierunkiem profesora Stanisawa Puaskiego. Wynikiem tej pracy by projekt, a potem prototyp karabinu o znacznie mniejszej liczbie czci ni w typowym karabinie Mausera produkowanym w Polsce i uywanym w Wojsku Polskim. Mimo bardzo prostej budowy karabin Maroszka dorwnywa temu karabinowi (a skada si tylko z 42 czci, podczas gdy karabin Mausera z 66). By znany jako kbk32 lub KP-32, ale nie wprowadzono go do produkcji, przypuszczalnie ze 153

wzgldu na spory licencyjne. Dowiadczenia zdobyte w pracy nad tym karabinem Maroszek wykorzysta przy konstruowaniu karabinu Ur. W 1932 r. Maroszek podj prac w Instytucie Techniki Uzbrojenia, gdzie pracowa do wybuchu II wojny wiatowej. W 1934 r. opracowa karabin samopowtarzalny o kalibrze 7,9 mm, oznaczony jako wz. 38 M. Do wrzenia 1939 r. wyprodukowano okoo 1000-1500 jego sztuk. W 1932 r. Instytut zleci Maroszkowi (pomagali mu podpukownik inynier Tadeusz Felsztyn oraz inynierowie Piotr Wilniewczyc i E. Szteke) prac nad karabinem przeciwpancernym, ktre pomylnie zakoczy w 1935 r. Ich rezultatem by rewelacyjny w skali europejskiej karabin przeciwpancerny Ur wz. 35 o kalibrze 7,9 mm. Mia on niesychanie prosty zamek, skadajcy si tylko z 6 czci, bez adnego poczenia gwintowego, way 9,2 kg, dysponowa wymiennym magazynkiem 4-nabojowym i znakomitym hamulcem wylotowym, dziki ktremu uzyskano odrzut odpowiadajcy zwykemu karabinowi. Dugo karabinu wynosia okoo 1780 mm, lufy 1200. Pocisk karabinu nie mia rdzenia twardego, lecz mikki, z oowiu. Dziki wikszemu ciarowi waciwemu oowiu energia przebicia bya wiksza ni pocisku z rdzeniem stalowym. Pocisk uderzajcy w pyt wybija w pancerzu krek o rednicy prawie trzy razy wikszej ni wynosi jego kaliber. Wybity korek mia jeszcze znaczn energi i czyni szkody we wntrzu czogu. Produkcj kb Ur podja Fabryka Karabinw na warszawskiej Woli. Zleceniodawcy tumaczyli, e jest to karabin dla Urugwaju, ktry zbroi si w tajemnicy. Wyrb luf prowadzono gdzie indziej, a monta karabinw odbywa si w dobrze zabezpieczonym warsztacie na terenie Cytadeli warszawskiej. Pierwszych 5 prototypowych egzemplarzy karabinu zaczto wykonywa w drugim kwartale 1935 r., a zakoczono w kwietniu 1936 r. Produkcj seryjn rozpoczto w 1937 r. Do wybuchu II wojny wiatowej przekazano wojsku zapewne okoo 3500 tych karabinw. Do jednostek wojskowych rozsyane byy w skrzyniach z napisami sprzt optyczny. Karabin Maroszka znakomicie spisa si w kampanii wrzeniowej. Dziki utrzymaniu w tajemnicy jego walorw, Niemcy przystpili do wojny przeciw Polsce z czogami, ktrych 90% stanowiy wozy wraliwe na dziaanie karabinu Ur. Mona przyj, e przebija on pancerz 15 mm z odlegoci 300 m. Radzi sobie z lekkimi czogami, przewaajcymi w kampanii wrzeniowej 1939 r. Maroszek by take wspautorem granatnika wz. 36, ktry wszed do uzbrojenia armii polskiej. W fazie projektowania pozostay natomiast rkm i ckm typu szkoleniowego. W okresie okupacji pracowa (od grudnia 1939 r. do czerwca 1942 r.) w firmie H. Zieleziskiego, potem by m.in. kierownikiem robt 154

przy odbudowie Elektrowni Warszawskiej, a nastpnie do 1944 r. kierowa obrbk mechaniczn w firmie St. Krasuskiego na Pradze. Wsppracowa z Armi Krajow, prba przerzucenia Maroszka do Anglii w 1940 r. zakoczya si niepowodzeniem. Dla Armii Krajowej przeprowadza naprawy broni rcznej oraz wykonywa spryny podajnikowe do pistoletu Sten. Po powstaniu warszawskim zosta wywieziony do Pruszkowa, skd zdoa uciec do Marynina, gdzie pracowa w gospodarstwie rolnym braci. Przez pierwsze lata powojenne (1945-50) pracowa w firmie W. Kukier na stanowisku kierownika technicznego. Od 1948 r. zwiza si z Politechnik Warszawsk jako asystent i starszy asystent przy Katedrze Czci Maszyn na Wydziale Mechanicznym Konstrukcyjnym. W 1951 r. zosta zastpc profesora, a w 1956 r. docentem. Kierowa Zakadem Czci Maszyn (1951-61) i Katedr Czci Maszyn C (1961-70) na Wydziale Mechanicznym Technologicznym. Po przejciu na emerytur 1 padziernika 1974 r. pracowa w Instytucie Mechaniki Technicznej tego wydziau. W latach 1962-69 by prodziekanem do spraw studenckich na Wydziale Mechanicznym Technologicznym, przez wiele lat opiekowa si domami studenckimi, koami naukowymi i Zwizkiem Modziey Wiejskiej. Rwnoczenie od 1950 r. prowadzi wykady w Wieczorowej Szkole Inynierskiej, do 1962 r. wsppracowa z Polskim Komitetem Normalizacyjnym, najpierw na stanowisku normalizatora, a nastpnie naczelnika wydziau. Maroszek by autorem okoo 10 patentw oraz kilku publikacji, w tym trzech skryptw: Rysunek techniczny maszynowy (Warszawa 1969) wsplnie z Ryszardem Sworzyskim, Podstawy konstrukcji maszyn. Przekadnie (Warszawa 1971, 1973), Podstawy konstrukcji maszyn. Poczenia (Warszawa 1974) wsplnie z Janem towskim. Zmar 6 stycznia 1985 r. w Warszawie.
SBTP ( Piatowicz J.); Piatowicz J.: Fabryka Karabinw w Warszawie 1918-1939, [w:] Studia i Materiay do Historii Wojskowoci, t. XXXIV, 1991 s. 249-250; Satora K.: Polski karabin przeciwpancerny wz. 35 (Ur), Wojskowy Przegld Historyczny 1996, nr 2 s. 160-171. Jzef Piatowicz

155

MKARSKI LUDWIK (1843-1932) Inynier, wynalazca, pionier napdu pneumatycznego w transporcie. Urodzi si 25 stycznia 1843 r. w Clermont-Ferrand we Francji jako syn polskiego emigranta, uczestnika powstania listopadowego. Od 1849 r. mieszka w Paryu, ksztacc si w latach 1849-56 w Szkole Polskiej w Batignolles, od 1860 r. studiowa w cole des Mines, pracujc jednoczenie przy budowie kolei Pary-Lyon, od 1864 r. ju jako inynier. Uczestniczy w wojnie francusko-pruskiej (1870) jako porucznik saperw, bra udzia m.in. w bitwie pod Le Mans. Nastpnie powici si pracy nad zastosowaniem spronego powietrza w napdzie kolejowym. W 1873 r., po potwierdzeniu dowiadczalnym w tyme roku susznoci jego pomysu w laboratorium profesora P. Berta na Sorbonie, opatentowa sposb mieszania pary wodnej z powietrzem pod wysokim cinieniem (pocztkowo 25 atmosfer, pniej do 80), ktry wykorzysta do napdu specjalnej lokomotywy kolejowej, a nastpnie tramwaju. Tego rodzaju pojazd, zbudowany w wytwrni Clapardea w St. Denis zosta wyprbowany z powodzeniem w miejscowoci La Maltournes koo Neuillysur-Marne. Zaoone z inicjatywy Mkarskiego Socit Gnrale des Moteurs Air Comprim przeprowadzio publiczne pokazy tramwaju pneumatycznego jego systemu w kocu 1875 r. oraz 29 lutego 1876 r. w Paryu w obecnoci prezydenta P.M. Mac-Mahona i czonkw rzdu francuskiego. W tym czasie firma Creusot zastosowaa system napdu Mkarskiego do wywoenia urobku podczas budowy tunelu pod alpejskim masywem w. Gotarda. Tramwaje jego systemu weszy do suby w Nantes (1879), a nastpnie w Bernie, Vichy, Aix-les-Bain, St. Quentin, La Rochelle i Nowym Jorku (gdzie zastosowano cinienie 160 atmosfer); w Paryu pierwsz ich lini uruchomiono w 1887 r. Byy one zasilane ze specjalnych stacji, do ktrych doprowadzano sprone powietrze sieci rurocigw z wytwarzajcych je baz. W latach 1902-04 Mkarski bezskutecznie prbowa wprowadzi swoje tramwaje w Warszawie. We Francji dziaay one do 1914 r., kiedy zostay wyparte przez trakcj elektryczn i spalinow. Mkarski publikowa prace na temat swych wynalazkw, m.in. Les Tramways Nantes (1876), La locomotive air comprim (1878), Observations sur la traction par lair comprim et par leau surchauffe (1882). Wedug Stanisawa ozy pracowa w latach 1873-76 jako architekt w Paryu. Od 1908 r. by czonkiem Rady Szkoy Polskiej w Batignolles w Paryu. 156

Zmar w maju 1923 r. w Montmorency koo Parya i zosta tam pochowany.

PSB (Gajewski M.); SPPT (Orowski B.); oza S.: Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954; Przegld Techniczny 1876, 1904 s. 46; Marchena de M.E.: La traction mcanique des tramways, Paris 1895; Robert J.: Les tramways Parisiens, Paris 1959. Bolesaw Orowski

MIERZEJEWSKI HENRYK (18811929) Pionier budowy obrabiarek, metrologii technicznej oraz normalizacji, jako pierwszy w wiecie zastosowa mikrofilmowanie do badania mechanizmu tworzenia si wira. Henryk Mierzejewski nalea do nielicznej grupy inynierw potraficych czy praktyk z badaniami naukowymi. By czowiekiem niezwykle energicznym, wietnie uprawiajcym rne formy dziaalnoci naukowej, spoecznej, redaktorskiej i eksperckiej. By moe ten popiech i wielka aktywno byy form rekompensaty za wieloletnie ograniczenie swobody poruszania si. W wieku 12 lat uleg bowiem wypadkowi, po ktrym w nodze wywizaa si grulica koci i przez 7 lat przykuwaa go do ka. Mierzejewski urodzi si 6 listopada 1881 r. w Warszawie. Studia na Wydziale Mechanicznym Warszawskiego Instytutu Politechnicznego im. cara Mikoaja II, rozpoczte w 1900 r. musia przerwa w 1905 r. z powodu dziaalnoci politycznej. By bowiem aktywnym uczestnikiem synnego 18godzinnego wiecu studentw tej uczelni w dniach 28-29 stycznia 1905 r., ktrego konsekwencj byo zamknicie jej na duszy czas. Wwczas Mierzejewski przenis si do rodzinnego Radomia, gdzie ju od 1902 r. dziaa konspiracyjnie w Polskiej Partii Socjalistycznej. W 1905 r. uczestniczy w wiecach, pisa odezwy, werbowa modzie do grup bojowych, wspredagowa nielegalne pismo Wici. Aresztowany 11 lutego 1906 r., zosta zwolniony w kocu grudnia tego roku, ale pod warunkiem, e wyjedzie poza granice cesarstwa. Uda si wwczas do Lige (Leodium) w Belgii, gdzie ukoczy w 1908 r. z odznaczeniem Wydzia Techniczny tamtejszego uniwersytetu ze specjalnoci inyniera mechanika. Zapewne pod wpywem

157

obserwacji zjawisk spoeczno-gospodarczych szybko rozwijajcych si krajw Europy Zachodniej jego pogldy ewoluoway ku liberalizmowi. Korzystajc z amnestii, wrci w 1909 r. do Warszawy i podj prac w fabryce obrabiarek Towarzystwa Akcyjnego M. Gerlach i E. Pulst. Wkrtce sta si jednym z gwnych konstruktorw tego znanego nie tylko w Europie, ale i na wiecie zakadu. Istotn rol odegra przy konstruowaniu obrabiarek, a zwaszcza tzw. kowek i heblarko-frezarek. Szybkobiena kowka bya najwydajniejsz maszyn tego typu na kontynencie europejskim, wytrzymujc porwnanie z najlepsz amerykask kowk tego typu firmy Niles, Bement, Pond Comp. Liczono na triumf tej obrabiarki na wystawach midzynarodowych w konfrontacji z maszynami innych krajw europejskich, zwaszcza niemieckimi, ale uniemoliwi to wybuch I wojny wiatowej. Ten sukces konstrukcyjny, zdaniem Mierzejewskiego dowid, e wytwrczo polska nie zatrzymaa si na naladownictwie wzorw niemieckich, lecz zdobya si na krok samodzielny i udatny w dziedzinie, w ktrej Niemcy nie widzieli poza Amerykanami adnego przeciwnika. Mierzejewski uczestniczy te w projektowaniu i budowie (1913) olbrzymiej heblarko-frezarki podunej o ciarze 122 ton z napdem elektrycznym, a take wielkiej tokarki o ciarze 160 ton, ktrej budow dla Zakadw Obuchowskich w Petersburgu rozpoczto w 1913 r., a ukoczono w 1915 r., przy czym monta nastpi ju w Piotrogrodzie. W czasie I wojny wiatowej Mierzejewski wykada zasady obrbki metali w Szkole Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda oraz obrbk metali i organizacj warsztatw na Kursach Wieczorowych dla Technikw, zorganizowanych przez Wydzia Techniczny Towarzystwa Kursw Naukowych. Od powrotu z zagranicy czynnie dziaa w Stowarzyszeniu Technikw w Warszawie. Uczestniczy w obradach VII Nadzwyczajnego Zjazdu Technikw Polskich w Warszawie (1917), wygaszajc referat Odbudowa przemysu a obrabiarki. Bra udzia w pracach przygotowawczych zmierzajcych do uruchomienia Politechniki Warszawskiej, a po jej otwarciu w 1915 r. zwiza si z ni do koca ycia. W 1919 r., w pierwszej grupie nominacji profesorskich na tej uczelni, powoano go na profesora zwyczajnego konstrukcji i technologii obrabiarek na Wydziale Budowy Maszyn i Elektrotechniki. W 1920 r. zosta wybrany przez profesorw Politechniki Warszawskiej czonkiem zaoycielem Akademii Nauk Technicznych, a jej zarzd powierzy mu w listopadzie tego roku funkcj sekretarza Wydziau Nauk Technologicznych, ktremu przewodniczy Ignacy Mocicki. Przy wsppracy przemysu udao si Mierzejewskiemu utworzy (1918-20) na Politechnice Warszawskiej Laboratorium Obrbki Metali 158

i wyposay je w nowoczesne maszyny i urzdzenia, dziki czemu prowadzono w nim nie tylko wiczenia studenckie, ale take dokonywano ekspertyz dla przemysu. W 1920 r. podjto w tym laboratorium produkcj sprawdzianw, ktr przejo nastpnie wojsko, uruchamiajc, z inicjatywy Mierzejewskiego, Fabryk Sprawdzianw w Warszawie. W 1924 r. Mierzejewski wspdziaa z Piotrem Drzewieckim w tworzeniu Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, a w 1927 r. zosta w nim przewodniczcym Komisji Techniki Warsztatowej. By wsptwrc polskiego ukadu pasowa oraz jednym z inicjatorw prac nad Midzynarodowym Ukadem Tolerancji i Pasowa. Mierzejewski by inicjatorem i organizatorem Stowarzyszenia Inynierw Mechanikw Polskich powstaego w 1926 r. By jego prezesem do koca ycia. Badania teoretyczne skupi na problemach obrbki skrawaniem i plastycznoci metali. Stosowa w nich nowe metody badawcze, np. obserwacj mikroskopow przebiegu i mierzenia oporw skrawania. W 1925 r. jako pierwszy w wiecie zastosowa mikrofilmowanie do badania mechanizmu tworzenia si wira. Wykonany film demonstrowa na konferencjach krajowych (1926-27), a w 1928 r. na Midzynarodowym Zjedzie Mechaniki Stosowanej w Hadze i kongresie w Kopenhadze. Wedug Mierzejewskiego zrealizowanie filmu miao na celu porwnanie z bliska mechanizmu tworzenia si wirw w zalenoci od kta skrawania i rodzaju metalu. W szczeglnoci chodzio o tworzenie si pkni i o znaczenie zgniotu metalu. Film uatwia rwnie stwierdzenie wpywu zmian konstrukcyjnych narzdzi. (...) Praktycznym celem filmu jest poszukiwanie warunkw, w ktrych uzyskuje si zupenie gadk powierzchni obrbkow. Mierzejewski nie zdoa ukoczy niestety owych prekursorskich bada mimo wspomnianych prezentacji filmowych na forum midzynarodowym nie dostrzeonych przez wiatowe rodowisko specjalistyczne. W wikszoci publikacji dotyczcych historii tej dziedziny bada podaje si, e po raz pierwszy demonstrowa film odtwarzajcy przebieg skrawania japoski badacz Sadamu Ishii, na wiatowym Kongresie Inynierw w Tokio w 1929 r. I to na przekr temu, e porwnanie obu prezentacji wiadczy o pierwszestwie Mierzejewskiego, nie tylko chronologicznym, ale take jakociowym. Wypada odnotowa ze smutkiem, e tego rodzaju nie dostrzeganie polskich osigni staje si omale regu. Podsumowanie swych dokona i ich uoglnienie teoretyczne zawar Mierzejewski w publikacjach ksikowych, przede wszystkim w prekursorskiej monografii Podstawy mechaniki cia plastycznych (Warszawa 1927) oraz w podrcznikach: Zasady obrbki metali (Warszawa 1917), Metrologia

159

techniczna (Lww 1924) stanowicych przez wiele lat unikalne pozycje w polskiej literaturze technicznej. Zainteresowania Mierzejewskiego naukow organizacj pracy znalazy wyraz w dokonanym przez niego przekadzie na jzyk polski ksiki F. W. Taylora Zasady organizacji naukowej zakadw przemysowych (Warszawa 1913), a pniej take w licznych artykuach i informacjach ogaszanych na amach czasopism technicznych. Wiele uwagi powica organizacji zaplecza naukowo-technicznego przemysu i organizacji bada naukowych. O stanie tych ostatnich informowaa zredagowana przez niego ksika pt. Polskie placwki badawcze. Nauki fizyczne. Technika. (Warszawa 1925). Mierzejewski zmar nagle 28 czerwca 1929 r. w Warszawie wskutek ataku dusznicy bolesnej i zosta pochowany na cmentarzu Powzkowskim. Jego dwaj synowie, Czesaw i Jerzy, byli wybitnymi konstruktorami obrabiarek.
PSB (Olszewska B.); SBTP (Olszewska B.); SPPT (Jost H.); Piatowicz J.: Henryk Mierzejewski 1881 1929, Warszawa 1996; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999; Piatowicz J.: Stowarzyszenie Inynierw Mechanikw Polskich w dwudziestoleciu midzywojennym (19261939), Warszawa 1993. Jzef Piatowicz

MINEYKO ZYGMUNT (1840-1925) Inynier wojskowy i cywilny, budowniczy kolei, drg, fortyfikacji i hydrotechnik w imperium tureckim, gwnie na Bakanach i w Grecji, powstaniec i emigrant. Urodzi si w rodzinnym majtku Bawaniszki w powiecie oszmiaskim, by synem powstaca listopadowego, herbu Gozdawa. W latach 1852-58 ksztaci si w gimnazjum w Wilnie, nastpnie rozpocz studia w Wojskowej Mikoajewskiej Szkole Inynieryjnej w Petersburgu. Od 1859 r. nalea do polskiej konspiracji, organizujc podczas wakacji manifestacje patriotyczne w powiecie oszmiaskim i prowadzc agitacj wrd chopw. Podejrzany o dziaalno antypastwow, zmuszony by w 1861 r. zbiec za granic. Przez Bakany i Stambu, gdzie nawiza kontakty z emigrantami polskimi, uda si do Genui; tam wstpi do Polskiej Szkoy Wojskowej. Nalea do grupy modziey zbuntowanej przeciwko Ludwikowi Mierosawskiemu, ktra w sierpniu 1862 r. opucia uczelni z zamiarem 160

powrotu do kraju. Zatrzymawszy si w Turcji, pracowa przy trasowaniu przez francuskiego in. Legera linii kolejowej Stambu-Adrianopol (obecnie Edirne). Pod koniec zimy 1863 r. przedosta si przez Rumuni i Galicj do powstania, walczy w oddziale Mariana Langiewicza, m.in. pod Chrobrzem i Grochowiskami, gdzie na czele kosynierw kilkakrotnie atakowa piechot rosyjsk biorc jecw i zdobywajc sprzt wojskowy, czym przyczyni si do zwycistwa. Po rozpadzie oddziau Langiewicza, Mineyko eskortujc jecw rosyjskich zosta aresztowany przez wadze austriackie i uwiziony w Krakowie, skd wiosn 1863 r. zbieg i zosta skierowany na Litw, gdzie jako naczelnik wojenny powiatu oszmiaskiego zorganizowa oddzia powstaczy, ktry 15 czerwca tego roku uleg rozproszeniu pod Rosoliszkami. Mineyko zosta ujty i wydany wadzom rosyjskim przez miejscowych chopw, skazany na mier, co na skutek zabiegw matki (ktra przekupia wpywowe osobistoci) zagodzono do 12-letniej katorgi w kopalniach nerczyskich. Zbieg z Tomska podczas transportu na Sybir i pod faszywym nazwiskiem (barona von Mebert) odpyn z Kronsztadu angielskim statkiem do Holandii. Osiadszy we Francji, wykada fortyfikacj w polskiej szkole wojskowej w Paryu i w Tuluzie. Nalea do Zjednoczenia Emigracji Polskiej. W latach 1867-68 ukoczy wojskow cole dApplication dtat Major w Paryu. Pracowa dorywczo na kolei, przez kilka miesicy by te sekretarzem Towarzystwa Wojskowych Polskich w Paryu. Zaangaowany przez Alojzego Przedzieckiego, bdcego wwczas naczelnym inynierem wilajetu naddunajskiego, na posad inyniera w tureckiej subie pastwowej, uda si wiosn 1869 r. do Bugarii, gdzie uczestniczy w projektowaniu i budowie linii kolejowej Nikopol-Plewna, a nastpnie kolei Stambu-Izmit. Przez jaki czas nalea do zdominowanej przez polski personel techniczny brygady inynierskiej w Ruszczuku (obecnie Ruse w Bugarii), budujcej gwnie strategiczne drogi bite. Nie ma pewnoci czy w 1871 r. uda si do Francji, by walczy z Prusakami. Wiadomo natomiast na pewno, e w latach 1870-tych by naczelnym inynierem wilajetowym Epiru i Tessalii, z siedzib w Jninie. Od 1872 r. budowa fortece Jnina i Prveza oraz drogi strategiczne na terenie Epiru. Okoo 1876 r. zorganizowa poszukiwania archeologiczne uwieczone odkryciem staroytnej wityni w Dodonie, a w 1880 r. opracowa map etnograficzn Epiru. Utrzymywa bliskie kontakty z przedstawicielami miejscowej ludnoci greckiej i nie ukrywa sympatii dla jej aspiracji niepodlegociowych na terenach znajdujcych si pod panowaniem tureckim. 161

Dobitnym przejawem tej postawy byo maestwo, jakie zawar z Prozerpin Manarys, crk dyrektora gimnazjum w Jninie. Zapewne z tego wzgldu przeniesiono Mineyk do Azji Mniejszej. Nie wiemy, kiedy do tego doszo w kadym razie w 1888 r. przebywa w Smyrnie (obecnie Izmir), gdzie opracowywa map rzeki Gediz (Gedisczaj) oraz projekt jej regulacji, ktry nastpnie realizowa, a pniej jako nadzwyczajny inspektor z ramienia sutana rozwizywa problemy komunikacyjne w rejonie Angory (obecnie Ankara). Nadto by Mineyko przez wiele lat prezesem Towarzystwa Weteranw Polskich dziaajcego w pastwie tureckim. W 1891 r., prawdopodobnie pod wpywem ony, zdecydowa si przenie na stae do Aten, wic si z Grecj na reszt ycia. Kierowa tam do 1917 r. departamentem budownictwa wodnego w greckim Ministerstwie Robt Publicznych. Zyska sobie wysok pozycj w greckiej elicie i peni wiele wanych funkcji, m.in. w 1896 r. by czonkiem komisji wykonawczej przejmujcej Kret spod panowania tureckiego. Od 1897 r. kierowa sekcj topograficzn greckiego sztabu generalnego, a podczas wojny bakaskiej (1912-13) przyczyni si, dziki znajomoci fortyfikacji tureckich (ktre czciowo sam budowa), do zdobycia twierdz Jniny i Biani (wyszo to na jaw podczas procesu sztabu greckiego w 1920 r.). Zosta odznaczony zotym krzyem zasugi, a w 1910 r. parlament grecki przyzna mu honorowe obywatelstwo. Po przejciu na emerytur Mineyko powici si pisaniu pamitnikw, wydanych w 1971 r. pt. Z tajgi pod Akropol; niestety nie zdy opisa okresu swej kariery inynierskiej. Nie przesta czu si silnie zwizany z Polsk. W 1896 r. by pierwszym polskim korespondentem sportowym z pierwszych nowoytnych Igrzysk Olimpijskich w Atenach. Podczas I wojny wiatowej wraz z synem Stanisawem (lekarzem) pisali o sprawie polskiej w prasie greckiej, przesyali te korespondencje do prasy polskiej. Pod koniec ycia Mineyko dwukrotnie odwiedzi Polsk. W 1922 r. doszo do jego spotkania z marszakiem Jzefem Pisudskim i udekorowania go Krzyem Virtuti Militari V klasy (nadanego mu w 1921); przekaza wwczas Uniwersytetowi im. Stefana Batorego w Wilnie bogaty zbir numizmatw. W 1923 r. otrzyma rang pukownika-weterana oraz Krzy Walecznych, a Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie przyzna mu doktorat honoris causa. W ostatnich latach ycia Mineyko nosi si z zamiarem zorganizowania polskiej wyprawy archeologicznej do Epiru, gdy uwaa, e dysponuje przesankami pozwalajcymi zlokalizowa Butrorum, stolic krla Pyrrusa. Rozwaa rwnie decyzj powrotu do kraju.

162

Zmar 27 grudnia 1925 r. w Atenach. Najbardziej znanym z potomkw Mineyki by polityk Andreas Papandreu, premier Grecji.
PSB (Kucza-Kuczyski I.); SBTP (Orowski B.); SPPT (Orowski B.); Mineyko Z.: Z tajgi pod Akropol, Warszawa 1971 (podobizna); Orowski B.: Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992; Parandowski J.: Zdobywca Janiny [w:] Wspomnienia i sylwety, Wrocaw 1969, s. 221-225; Biblioteka Jagielloska: rkps 7092. Bolesaw Orowski

MODRZEJEWSKI RUDOLF (MODJESKI RALPH) (1861-1940) Inynier, budowniczy wielkich mostw stalowych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, pionier nowoczesnych mostw wiszcych. Urodzi si 27 stycznia 1861 r. w Bochni, by synem Heleny, aktorki (z czasem wiatowej sawy) i prowincjonalnego aktora Gustawa Zimajera. Wczesne dziecistwo spdzi na wdrwkach z trup teatraln po Galicji i Modawii; w latach 1866-69, wykradziony przez ojca, przebywa z nim w Rumunii i na Wgrzech, od 1870 r. mieszka u babki w Krakowie, gdzie uczy si w gimnazjum, uprawia sport i bra lekcje gry na fortepianie u Kazimierza Hofmana, wykazujc wybitne uzdolnienia muzyczne i przez jaki czas mylc o karierze pianisty. Od 1875 r. by ju wszake zdecydowany zosta inynierem, marzc o udziale w budowie planowanego wwczas Kanau Panamskiego. W 1876 r. wyjecha z matk i jej mem Karolem Chapowskim do Stanw Zjednoczonych, gdzie towarzyszy jej w teatralnych podrach po kraju, szybko opanowawszy biegle jzyk angielski. Od 1877 r. za jej przykadem zmieni nazwisko na atwiejsze dla Amerykanw: Modjeski (czyt. Modeski). W 1878 r. zosta wysany do Parya, gdzie na kursach w Instytucie Duvigneau de Lanneau przygotowywa si do studiw w cole Suprieure des Ponts de Chausses. Po niepowodzeniu we wstpnym egzaminie konkursowym do tej uczelni w 1881 r., rozwaa czy nie powici si muzyce, jednak w rok pniej zda go pomylnie i zosta przyjty 27 padziernika 1882 r. By prymusem przez cay czas studiw, uzyskujc dyplom 6 lipca 1885 r. W 1883 r., podczas wakacji spdzanych w Stanach Zjednoczonych, przyj obywatelstwo amerykaskie. Od 1885 r. pracowa w biurze projek-

163

towym znanego budowniczego stalowych mostw kolejowych G.S. Morisona, pocztkowo jako asystent, a niebawem szef biura rysunkowego przy budowie mostu dla kolei Union Pacific w stanie Nebraska. Nastpnie peni t funkcj na budowie 5-przsowego mostu wspornikowego przez Missisipi w Memphis. Od 1888 r. kierowa przygotowaniem konstrukcji mostowych w zakadach hutniczych w Athens w Pensylwanii, a nastpnie pracowa w centrali firmy Morisona w Chicago, gdzie zapozna si z organizacj prac projektowych i funkcjonowaniem administracji przedsibiorstwa. Osiadszy z on (kuzynk Felicj Bendwn) i dziemi w Chicago, otworzy tam 1893 r. wasne biuro konstrukcyjne zajmujce si projektowaniem i budow mostw oraz konsultacjami w zakresie mostownictwa; firma ta istnieje nadal pod nazw Modjeski & Masters. W cigu swej kariery inynierskiej Modrzejewski zbudowa ponad 30 mostw stalowych przez wielkie rzeki amerykaskie (w tym 6 przez Missisipi). Odegra te znaczc rol w unowoczenianiu konstrukcji mostowych, stajc si jednym z gwnych pionierw nowoczesnych mostw wiszcych o ogromnych rozpitociach. W 1896 r. otrzyma pierwsze zamwienie na wielki, samodzielnie wykonany most: dwupoziomowy kolejowo-drogowy przez Missisipi, pomidzy Davenport w stanie Iowa a Rock Island w stanie Illinois. Zdoby sobie renom i rozgos wybudowaniem 5-przsowego kratowego wspornikowego mostu przez Missisipi w Thebes (Illinois), dugoci 839 m z 2 dojazdowymi ukowymi wiaduktami elbetowymi (1904). Przynioso mu to uznanie w publicznej ankiecie prasy amerykaskiej za najwybitniejszego mostowca 1903 r. Ugruntowa sw pozycj stawiajc w St. Louis 8przsowy Mc Kinley Bridge kolejowo-drogowy przez Missisipi, ktrego gwne przsa kratowe miay po 210 m rozpitoci (1910). Wanym jego dzieem by rwnie Harahan Bridge w Memphis (1916). W tym wczesnym okresie opracowa te dla kolei Northern Pacific typowe projekty przse mostowych o rozpitoci do 75 m, stosowane przez wiele lat. Nadto, w latach 1905-08 zbudowa mosty kolejowe w Oregonie, na rzekach Columbia i Willamette. Jeden z nich wyposay w najwiksze wwczas przso obrotowe o rozpitoci ramion po 72 m. W latach 1905-15 by naczelnym inynierem budowy mostw dla linii kolejowej Berd-Celilo w Oregonie. Wznis tam ponad kanionem rzeki Crooked gbokim na przeszo 100 m most ukowy o rozpitoci 107 m, ktrego montau dokona jednoczenie z obu stron, bez rusztowa. W 1907 r. by czonkiem komisji badajcej przyczyny zawalenia si mostu wspornikowego na rzece w. Wawrzyca w Quebec, o rekordowej wwczas rozpitoci przsa (549 m), a nastpnie uczestniczy w przeprojektowaniu i nadzorowaniu wznoszenia tej konstruk164

cji, zakoczonego w 1917 r. W Metropolis (Illinois) wznis Modrzejewski 6-przsowy most kratowy przez rzek Ohio (1918). Najwiksz saw przynis mu most wiszcy Benjamin Franklin Bridge przez rzek Delaware w Filadelfii o rekordowej podwczas rozpitoci przsa podwieszonego (533 m) i sprystych stalowych pylonach nonych o wysokoci 110 m (1926), zapocztkowujcy charakterystyczny dla naszej epoki typ mostw wiszcych. Niebawem zbudowa podobne nastpne: Ambasador Bridge w Detroit na rzece Detroit (1929) majcy przez 3 lata wiatowy rekord rozpitoci przsa (564 m), odznaczajcy si pikn sylwetk most przez rzek Hudson w Poughkeepsie (1930) i most na rzece Ohio w Evensville o rozpitoci 606 m. Ukoronowaniem kariery Modrzejewskiego by most wspornikowy przez Missisipi pod Nowym Orleanem, ktrego wzniesienie oznaczao w powszechnym przekonaniu przesunicie moliwoci technicznych mostownictwa poza granice tego, co uznawano wwczas za wykonalne, a take twrczy udzia projektowy i konsultacyjno-doradczy w budowie wielkiego mostu Trans-Bay Bridge przez Zatok San Francisco, majcego cznie ponad 13 km dugoci (1936). Wkad wniesiony przez Modrzejewskiego w ten ostatni most sta si przyczyn mylnego przypisywania mu w polskich publikacjach autorstwa innego mostu wzniesionego przez Zatok San Francisco, Golden Gate Bridge (1936), a bdcego dzieem jego ucznia Josepha B. Straussa. Modrzejewski naley do niewielu, ktrzy istotnie przyczynili si do rozwoju nowoczesnego mostownictwa, nie tylko poprzez nowatorstwo konstrukcyjne, ale i przez promowanie stali stopowych, odwanych metod posadawiania filarw i stosowania elbetu. By wprawdzie gwnie budowniczym mostw stalowych, ale wznis te 3 mosty elbetowe, spord ktrych na wymienienie zasuguje most przez rzek Maumee w Toledo (1912). Opinii Modrzejewskiego zasigano nie tylko w kwestiach mostowych, np. w 1916 r. ocenia on moliwoci zbudowania tunelu pod rzek Hudson w Nowym Jorku, a nastpnie uczestniczy w opracowaniu projektu wstpnego tej budowli. Odegra te Modrzejewski znaczc rol w ksztaceniu nastpnego pokolenia mostowcw amerykaskich. W 1913 r. opublikowa rozpraw o projektowaniu wielkich mostw. W 1924 r. pozyska sobie bliskiego wsppracownika w osobie F. M. Mastersa, ktry z czasem sta si jego nastpc w kierowaniu firm. Modrzejewski cieszy si powszechnym uznaniem, otrzyma wiele nagrd i wyrnie, nie tylko amerykaskich. W 1911 r. Uniwersytet Stanu Illinois przyzna mu stopie doktora inynierii, w 1922 r. Instytut Franklina w Filadelfii odznaczy go medalem i powoa na honorowego czonka, w 1930 r. przyznano mu John Fritz Gold 165

Medal, w 1931 r. Washington Award, a w 1926 r. francusk legi honorow. Nie zabrako wrd tych wyrnie i polskich: otrzyma wielk nagrod na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929) oraz doktorat honoris causa Politechniki Lwowskiej (1930). Do pnej staroci Modrzejewski gra na fortepianie, do koca ycia mwi i pisa po polsku utrzymujc ywe kontakty z krajem. Zmar 26 czerwca 1940 r. w Los Angeles w Kalifornii.
PSB (Kwast W.); SBTP (Chwaciski B.); SPPT (Orowski B.); Gomb J.: Czowiek z pogranicza epok, Katowice 1981 (fot.); Orowski B.: Nie tylko szabl i pirem..., Warszawa 1985. Bolesaw Orowski

MOCICKI IGNACY (18671946) Opracowa now metod uzyskiwania stonego kwasu azotowego, skonstruowa i produkowa nowy typ kondensatorw, opracowa wiele nowych metod i urzdze do rafinacji ropy naftowej. Mocicki naukowiec i inynier pozostaje w cieniu Mocickiego polityka. Tymczasem, jeli politykiem by przecitnym, jak sam mwi praktykujcym u Jzefa Pisudskiego, to wynalazc przednim, znakomicie czcym badania naukowe z praktyk przemysow. Ignacy Mocicki urodzi si 1 grudnia 1867 r. w Mierzanowie koo Pocka. Studiowa w latach 1887-91 na Wydziale Chemii Ryskiego Instytutu Politechnicznego, ktrego nie zdoa ukoczy, poniewa, cigany przez wadze carskie za udzia w przygotowaniach do nieudanego zamachu na genera-gubernatora Josifa Hurk w kwietniu 1892 r. (by czonkiem II Proletariatu), musia wyemigrowa do Anglii. W Londynie utrzymywa kontakty z polskimi socjalistami, tu zetkn si z Jzefem Pisudskim i zwiza si z nim politycznie na wiele lat. Kilkuletni pobyt w Londynie (1892-97) nalea do najtrudniejszych w jego yciu, nie mia ustabilizowanej sytuacji materialnej, utrzymywa si z dorywczych zaj, ale w miar moliwoci pogbia wiedz w zakresie fizykochemii, m.in. w laboratorium Technical College w Finsbury i w Patent Library. Przeomowe znaczenie w yciu Mocickiego miao zaproszenie go w 1897 r. przez prof. Jzefa Kowalskiego-Wierusza (przyjaciela starszego 166

brata Ignacego) do Fryburga w Szwajcarii i powierzenie mu asystentury na tamtejszym uniwersytecie. Przez kilka lat uzupenia wiedz z zakresu chemii fizycznej, nauki o elektrycznoci, zaznajomi si z bogatym wyposaeniem aparaturowym Instytutu Fizyki. W zwizku ze wzrastajcym (przy wyczerpywaniu si z saletry chilijskiej) zapotrzebowaniem rolnictwa na nawozy azotowe, a przemysu na kwas azotowy, Mocicki w 1900 r. zainteresowa si wizaniem azotu i tlenu z powietrza dla produkcji kwasu azotowego. Moliwe to byo dziki spalaniu powietrza w specjalnych piecach w celu uzyskania tlenku azotu, ktry nastpnie przez absorpcj zamieniano w kwas azotowy. Kiedy prby laboratoryjne wykazay, e jest to moliwe, w listopadzie 1901 r. Mocicki zrezygnowa z asystentury i obj kierownictwo powstaego we Fryburgu Towarzystwa Produkcji Kwasu Azotowego, ktre zaczo produkowa wedug jego metody kwas azotowy na niewielk skal. Wkrtce Mocicki zaprojektowa, wybudowa i uruchomi trzykrotnie wiksz fabryk w Vevey (1903), ale dalszego rozwoju produkcji zaniechano, poniewa w 1903 r. uczeni norwescy H. O. Birkeland i S. Eyde wynaleli lepsz i tasz metod produkcji kwasu azotowego. Wwczas Mocicki przystpi do opracowywania jeszcze bardziej wydajnej metody. W trakcie tych bada zbudowa dla niej nowy typ kondensatorw wysokonapiciowych, wytrzymujcych napicie kilkudziesiciu tysicy woltw, ktrych nie produkowaa adna firma na wiecie. W zwizku z tym Mocicki doprowadzi do powstania firmy Socit Gnrale des Condensateurs Electriques i uruchomienia przez ni jedynej na wiecie, duej fabryki kondensatorw we Fryburgu (1904). Produkowane przez ni kondensatory znalazy zastosowanie nie tylko w wytwrniach kwasu azotowego, ale take jako bezpieczniki dla sieci elektrycznych wysokiego napicia oraz baterie kondensatorowe dla powstajcych wanie wwczas wielkich stacji radiotelegraficznych. Wyroby tej fabryki opanoway du cz rynku europejskiego, m.in. w 1907 r. zbudowano najwiksz na wiecie bateri kondensatorw na napicie 100 000 V z przeznaczeniem dla radiostacji zainstalowanej na wiey Eiffla, co umoliwio nawizanie bezporedniej cznoci telegraficznej ze statkiem Kleber, znajdujcym si na Morzu rdziemnym. W 1905 r. Mocicki ulepszy metod spalania powietrza w uku elektrycznym, stosujc pomie wirujcy pod wpywem pola magnetycznego. Zaprojektowa specjalny typ pieca z urzdzeniami zaponowymi, zaworami przepiciowymi i prostownikiem iskrowym wysokiego napicia. Ju w tyme 1905 r. piec o wirujcym pomieniu o mocy 27 kW uruchomiono we 167

Fryburgu. Rok pniej (1906) opracowa nowy system absorpcji dla wielkich rozciecze produktw gazowych oraz system wie absorpcyjnych, mogcych funkcjonowa przy nieprzerwanym przepywie gazw. Ukoronowaniem wczesnej dziaalnoci Mocickiego byo wynalezienie nowej metody stania kwasu azotowego przy uyciu kwasu siarkowego. Gdy ekspertyzy Williama Crookesa i Alberta Einsteina (pracowa on wwczas jako rzeczoznawca urzdu patentowego w Bernie) wypady pomylnie, rozpoczto budow fabryki kwasu azotowego w Chippis w kantonie Wallis dla koncernu Aluminium A.G. Neuhausen, ktry zakupi patent. Budow t prowadzi Mocicki osobicie, sam rozstrzyga oferty, zawiera umowy z dostawcami, zatrudnia robotnikw, dozorowa monta maszyn, przeprowadzi prbny rozruch. Ju w 1910 r. wyprodukowano pierwsz w dziejach cystern kwasu azotowego stonego metod elektrochemiczn. Jego jako zadawalaa najbardziej wymagajce firmy chemiczne. Popyt by tak duy, e trzeba byo powikszy zakad dziesiciokrotnie. Podczas I wojny wiatowej Szwajcaria moga dziki tej produkcji uniezaleni si od bardzo utrudnionego dowozu saletry chilijskiej. W 1912 r. Mocicki zastosowa z powodzeniem swj piec o pomieniu wirujcym do syntezy cyjanowodoru z azotu i wglowodorw w prbnej fabryce cyjanowodoru w Neuhasen, ale w peni udao mu si zrealizowa t metod dopiero w fabryce Azot w Borach pod Jaworznem, ju w wolnej Polsce. Sprzedajc wwczas liczne patenty firmom zachodnim, wycza z tych licencji tereny obejmujce ziemie polskie. Wynikao to z wiary w odzyskanie przez Polsk niepodlegoci i wykorzystania wtedy wynalazkw Mocickiego bez adnych ogranicze. W 1912 r. przyj Mocicki zaproszenie Szkoy Politechnicznej we Lwowie, 19 sierpnia tego roku otrzyma nominacj na profesora zwyczajnego elektrochemii i chemii fizycznej. Stanowisko to obj 1 stycznia 1913 r., gdy musia zakoczy prace rozpoczte we Fryburgu. Do Lwowa przywiz kilkanacie ton aparatw i maszyn pozostaych po badaniach fryburskich, ktre naby od Towarzystwa Produkcji Kwasu Azotowego i ofiarowa Szkole Politechnicznej, urzdzajc tu wzorowo swoj pracowni i rozpoczynajc prace nad rozwojem przemysu chemicznego w kraju. Szczeglnie wiele inicjatywy przejawia podczas budowy fabryki elazocyjankw w Borach koo Jaworzna (1917-21), ktra, z powodu wojny, rozpocza produkcj dopiero w 1921 r. W fabryce tej na wielk skal realizowa zarwno swoje dawne, jak i nowe wynalazki: piece elektryczne do wytwarzania tlenkw azotu oraz cyjanowodoru, wiee do zagszczania kwasu azotowego oraz aparaty do stania amoniaku. 168

W 1916 r. nawiza wspprac z inynierem Wadysawem Szaynokiem, znanym w Galicji przedsibiorc naftowym i organizatorem przemysu gazu ziemnego. Wsplnie zorganizowali, wanie w tyme roku, we Lwowie, Instytut Bada Naukowych i Technicznych Metan, ktry jako placwka badawczo-przemysowa mia rozwizywa problemy dotyczce przetwrstwa ropy naftowej i gazu ziemnego. Od 1917 r. instytut wydawa miesicznik Metan, przeksztacony w Polsce niepodlegej w Przemys Chemiczny (1921). W 1922 r. z inicjatywy Mocickiego instytut zreorganizowano w Chemiczny Instytut Badawczy, ktry w 1928 r. przeniesiono do Warszawy. Z inspiracji Szaynoka, Mocicki podj prace badawcze zwizane z przemysem naftowym. W latach 1916-22 opracowa wiele metod i urzdze dla udoskonalanej rafinacji ropy naftowej, eksploatowanej przez galicyjskie przedsibiorstwa. Uzyska te patenty na regeneracj olejw smarowych produkcj aparatury regeneracyjnej jego pomysu podja fabryka L. Zieleniewskiego w Krakowie. Mocicki zajmowa si rwnie ulepszaniem sposobw destylacji ropy naftowej, stworzy m.in. oryginaln metod frakcjonowanej kondensacji, wprowadzon po raz pierwszy w 1921 r. w rafinerii w Jedliczu, a nastpnie powszechnie stosowan w przemyle rafineryjnym w Stanach Zjednoczonych. W 1918 r. opracowa metod wydzielania gazoliny z gazu ziemnego drog absorpcji. Wynalaz te techniczne sposoby chlorowania metanu w celu uniknicia eksplozji, pirogenetycznego rozkadu wglowodorw, ekstrakcji wosku ziemnego z jego pokadu w Borysawiu. W Polsce niepodlegej Mocicki pooy due zasugi w odbudowie i rozbudowie przemysu chemicznego. Jako dyrektor (od 1922) Pastwowej Fabryki Zwizkw Azotowych w Chorzowie, przy wsppracy inyniera Eugeniusza Kwiatkowskiego, doprowadzi (mimo braku dokumentacji i sabotau), m.in. dziki wasnym udoskonaleniom, do szybkiego jej uruchomienia i osignicia przedwojennej produkcji w oparciu o polsk zaog oraz rozszerzenia asortymentu produkcji o amoniak, kwas azotowy, azotan amonu, saletrzak, saletr chorzowsk nitrofos. Z jego inicjatywy w latach 1927-30 zbudowano w Mocicach (nazwanych na jego cze) pod Tarnowem, Pastwow Fabryk Zwizkw Azotowych, produkujc taszy kwas azotowy z amoniaku. Po wyborze na prezydenta (1926) z oczywistych wzgldw skoncentrowa si na polityce. Dziki jego poparciu, Eugeniusz Kwiatkowski mg zajmowa wane stanowisko rzdowe i realizowa polityk uprzemysowienia ziem polskich. 169

Mocicki posiada okoo 40 patentw, w tym take w Niemczech, Francji, Anglii i Stanach Zjednoczonych. Spord nich 28 otrzyma w Polsce w latach 1919-34. Wikszo z nich dotyczya wytwarzania karbidu, oczyszczania ropy naftowej, produkcji kwasu azotowego i siarkowego. Dwa ostatnie patenty z lat 1933-34 dotyczyy sposobw i urzdze do wytwarzania zjonizowanego (grskiego) powietrza. Otrzyma wiele doktoratw honoris causa, m.in. politechnik Lwowskiej i Warszawskiej, Akademii Grniczej w Krakowie, Uniwersytetu Poznaskiego i Sorbony. 17 wrzenia 1939 r. Mocicki wyjecha wraz z rzdem do Rumunii, gdzie zosta internowany i zrzek si godnoci prezydenta. W kocu grudnia tego roku wadze rumuskie zezwoliy mu na wyjazd do Szwajcarii. Prowadzi tam prace badawcze, m.in. nad minimalizacj aparatu do wytwarzania grskiego powietrza i metodami konserwacji ywnoci. Zmar 2 padziernika 1946 r. w Versoix pod Genew.
PSB (Brzozowski S.M., Jdruszczak T.); SBTP (Kubiatowski J., Jakubowska A.); SPPT (Orowski B.); rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. III, Warszawa 1997; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. III: Nauki cise, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1986; Kaczmarek Z.: Trzej prezydenci II Rzeczypospolitej, Warszawa 1988; Lewandowski E.: Prezydent rodem z Mazowsza, Ciechanw 1992; Lichocka H.: Ignacy Mocicki badacz praktycystyczny, Analecta 2000, nr 1 s. 145-190; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999; Roczniki Chemii 1934, t. XIV z. 3 powicony I. Mocickiemu; Terlecki O.: Szkice i polemiki, Krakw 1987; Wiadomoci Chemiczne 1987 nr 5-6 (Schroeder J.). Jzef Piatowicz

NARUTOWICZ GABRIEL JZEF (1865-1922) Inynier hydrotechnik, pionier elektrowni wodnych na skal europejsk, prof. Politechniki Zwizkowej w Zurychu, pierwszy prezydent RP. Urodzi si 17 marca 1865 r. (starego stylu) w Telszach na mudzi, by synem waciciela ziemskiego, sdziego powiatowego, powstaca z 1863 r. W 1883 r. ukoczy niemieckie gimnazjum klasyczne w Lipawie, od 1884 r. studiowa na Wydziale Fizyko-Matematycznym uniwersytetu w Petersburgu. Na pocztku 1886 r. wyjecha do Szwajcarii kurowa si z grulicy puc w Montreaux, a nastpnie w Davos. Powrciwszy do zdro170

wia, jesieni tego roku wstpi na Wydzia Inynierii Eidgenssische Technische Hochschule (ETH) w Zurychu, ktry ukoczy w marcu 1891 r. Podczas studiw udzieli pomocy rewolucjonicie Aleksandrowi Dbskiemu, czonkowi Proletariatu; naraziwszy si tym wadzom rosyjskim nie mg wrci do kraju, zdecydowa si wic pozosta w Szwajcarii. Prac zawodow rozpocz wiosn 1891 r. w biurze budowy linii kolejowej St. Gallen Zug, a w latach 1892-95 pracowa przy budowie miejskich wodocigw i kanalizacji w St. Gallen. W maju 1895 r. uzyska obywatelstwo szwajcarskie i obj kierownictwo jednej z sekcji regulacji Renu (budowa tam kana przeznaczony do odwadniania terenw pooonych powyej jeziora Bodeskiego). Zwiza si wwczas z biurem znanego inyniera K. L. H. Krsteinera w St. Gallen, opracowujc tam projekty hydrotechniczne nagradzane w 1896 r. i 1900 r. zotymi medalami na wystawach midzynarodowych w Paryu, zostajc niebawem kierownikiem firmy, a z czasem jej wspwacicielem. Wnis wwczas istotny wkad w zaprojektowanie elektrowni wodnej Kubel na rzece Urnsch w pobliu St. Gallen (1898-1900), ktra po zasileniu jej dodatkow wod z rzeki Sitter staa si jedn z najwaniejszych siowni wodnych w Szwajcarii. W latach 1905-08 kierowa budow elektrowni wodnej Andelsbuch na rzece Bregenzer Aach w zachodniej Austrii, wyposaonej w 4 turbiny Francisa o cznej mocy 10 tys. KM, by te w latach 1906-08 wsptwrc elektrowni wodnej Refrain wykorzystujcej energi wodn rzeki Doubs na granicy szwajcarsko-francuskiej. Nadto, uczestniczy w projektowaniu elektrowni wodnej Monthey na rzece Vize w kantonie Wallis (1908-10) o mocy 10 tys. KM, przeznaczonej gwnie do zasilania energi miejscowego przemysu chemicznego. Narutowicz by przede wszystkim praktykiem, mawia, e inynier doznaje tej przyjemnoci, jak ma Bg. Tote nie bez oporw da si nakoni w 1907 r. do objcia Katedry Budownictwa Wodnego w ETH w Zurychu; mianowany 12 listopadzie tego roku profesorem, wykady rozpocz w kwietniu 1908 r. Dydaktyk zajmowa si do 1919 r., odznaczajc si zwizoci i jasnoci wykadw i zyskujc popularno wrd studentw, ktrzy nazywali go Naruti; w latach 1913-20 by dziekanem Wydziau Inynierii Budowlanej. Obowizki na uczelni zmusiy Narutowicza do przeniesienia si do Zurychu, gdzie w 1908 r. otworzy wasne biuro hydrotechniczne, ktre pod jego kierownictwem i przy duym jego udziale wykonao wiele projektw, studiw, ocen i ekspertyz oraz nadzorowao budow kilkunastu elektrowni wodnych w rozmaitych krajach europejskich, m.in. Montjovet na rzece Do171

ra Balea we Woszech (1912-14) o mocy 10 tys. KM, zasilajcej energi elektryczn znaczn cz Piemontu, czy Buitreras na rzece Guadiaro w Hiszpanii (1917-19) o mocy 6500 KM, dostarczajcej prdu okrgowi przemysowemu w rejonie Sewilli. Najwybitniejszym dzieem Narutowicza bya elektrownia wodna Mhleberg na rzece Aar w pobliu Berna w Szwajcarii. W latach 1916-17 przerobi on istniejcy wczeniej projekt tego zakadu, a nastpnie kierowa jego budow (1917-20). Dolin Aaru zamkn betonowym jazem, wyposaonym w urzdzenia do automatycznej regulacji przepywu wody, tworzc sztuczne jezioro o powierzchni 3 km2 i pojemnoci okoo 10 mln. m3. Woda spadajca z wysokoci 17-20 m napdzaa 6 turbin Francisa o cznej mocy 48 600 KM (w 1923 r. pena moc produkcyjna zakadu wyniosa 64 800 KM). Bya to wwczas jedna z najwikszych i najnowoczeniejszych elektrowni wodnych na wiecie. Nadto, Narutowicz wyjeda jako ekspert do Finlandii, Portugalii, Niemiec, Francji, Algieru i Turcji. W 1911 r. objecha samochodem Galicj badajc moliwoci wykorzystania energii wodnej rzek Podkarpacia, a zwaszcza Dunajca. Wysun wwczas miae pomysy budowy rozmaitych obiektw hydrotechnicznych na dopywach grnej Wisy, a wrd nich zapory, zbiornika retencyjnego i elektrowni wodnej w Jazowsku. Wadze austriackie byy w zasadzie przychylnie nastawione do tych zamysw, ale nie chciay angaowa si finansowo. Firma Narutowicza opracowaa wic bezpatnie projekt elektrowni Szczawnica-Jazowsko o przewidywanej rocznej produkcji energii elektrycznej ok. 100 mln kWh. Narutowicz zabiega w bankach szwajcarskich o kredyty na t budow, ale zbliajca si wojna pokrzyowaa te plany. By te Narutowicz autorem projektu elektrowni Oberhasli, ktr zamierza usytuowa wrd lodowcw Alp Berneskich, wyprzedzajcego epok. Zakumulowan wod z topniejcych lodowcw zamyla w niej wyzyska do napdu hydrogeneratorw, ktrych czn moc szacowa na 210 tys. KM. Ten nowatorski pomys zrealizowano dopiero po 1955 r. Niezalenie od gwnych profesjonalnych zaj, by rwnie Narutowicz w latach 1914-20 czonkiem midzynarodowej komisji ds. regulacji Renu, a w latach 1915 i 1919 jej przewodniczcym. Bra take udzia w zawodowym yciu stowarzyszeniowym, m.in. nalea do szwajcarskiego Stowarzyszenia Inynierw i Architektw i wygasza odczyty na jego zebraniach. Uczestniczy aktywnie w yciu polonijnym, by rzecznikiem sprawy polskiej, wsppracowa z Komitetem Polskim w Vevey powstaym w 1915 r. Od marca 1919 r. zachcano Narutowicza do powrotu do odrodzonej Polski na stae, proponujc mu wysokie sta172

nowiska rzdowe. Utrudniaa mu to rozbudowana dziaalno firmy i podjte w jej ramach zobowizania. Usiowa pracowa na rzecz Polski w granicach posiadanych moliwoci. W kwietniu 1919 r. przyjecha na zaproszenie ministra robt publicznych RP Jzefa Pruchnika by oceni projekt regulacji Wisy na odcinku Warszawa-Modlin, budowy portu rzecznego na Saskiej Kpie i kanau eglownego era-Zegrze. Ponownie odwiedzi Polsk we wrzeniu tego roku by dokona objazdu Maopolski wraz z prof. Karolem Pomianowskim i in. Tadeuszem Baeckerem i wsplnie z nimi opracowa raport dotyczcy moliwoci i potrzeby budowy obiektw hydrotechnicznych na rzekach podkarpackich, pozytywnie oceniajc koncepcj budowy zbiornika retencyjnego i elektrowni wodnej na Dunajcu w Ronowie oraz zbiornika retencyjnego na Skawie w Mucharzu. Ostatecznie do powrotu nakoni Narutowicza Ignacy Mocicki, doszo jednak do zwoki spowodowanej cik chorob i mierci jego ony. 23 czerwca 1920 r. powoano go na ministra robt publicznych w rzdzie Wadysawa Grabskiego, co zaaprobowa bez entuzjazmu i przyby do Warszawy 22 lipca tego roku. Pozostawa na tym stanowisku jako jedyny minister w kolejnych gabinetach do 6 czerwca 1922 r. Przeprowadzi reorganizacj resortu, doprowadzi do uchwalenia przez sejm kilku podstawowych ustaw (m.in. wodnej promujcej pastwowe przedsibiorstwa melioracyjne, drogowej, dotyczcej odbudowy kraju, elektryfikacyjnej), kierowa odbudow zniszcze wojennych (w 1921 r. blisko 270 tys. budynkw, ponad 300 mostw, 200 km nowych szos), osobicie kierowa projektowaniem zbiornika powodziowego na rzece Sole w Porbce i czuwa nad budow elektrowni wodnej w Grdku Pomorskim na Czarnej Wodzie. Opracowywa perspektywiczny plan zagospodarowania Wisy, dziaa w komitecie przebudowy kolejowego wza warszawskiego, kierowa budow Transatlantyckiej Stacji Telegraficznej. By te pierwszym prezesem nowo utworzonej Akademii Nauk Technicznych (1920-22) i przewodniczcym Pastwowej Rady Odbudowy (1921). Wysany wiosn 1922 r. na midzynarodow konferencj do Genui walnie przyczyni tam si do sukcesu dyplomatycznego polskiej delegacji; w konsekwencji nakoniono go do objcia 28 czerwca tego roku teki ministra spraw zagranicznych. Wybrany na wsplnym posiedzeniu sejmu i senatu 9 grudnia 1922 r. pierwszym prezydentem RP, 14 tego miesica obj urzdowanie, a 16 grudnia zosta zamordowany przez fanatyka politycznego podczas otwarcia wystawy w gmachu Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych w Warszawie. Pochowany zosta w katedrze warszawskiej. Pogrzeb Narutowicza 19 grudnia 1922 r. sta si wielk manifestacj narodow. 173

PSB (Kubiatowski J., Landau Z.); SBTP (Grochulski J.) SPPT (Orowski B.); Gabriel Narutowicz pierwszy prezydent Rzeczypospolitej, Ksiga pamitkowa, Warszawa 1925; Orowski B.: Droga do Belwederu, Przegld Techniczny 1978, nr 1 (fot.); Rhn A.: Errinerungen an prof. Gabriel Narutowicz, erster Prsident der Polnischen Republik, Warszawa 1938. Bolesaw Orowski

OCHOROWICZ JULIAN (1850-1917) Wynalazca gono mwicego telefonu, autor teoretycznych zasad dziaania telewizji, pionier parapsychologii. Urodzi si 23 lutego 1850 r. w Radzyminie pod Warszaw. Po ukoczeniu gimnazjum w Lublinie (1866) zapisa si na Wydzia Filologiczno-Historyczny Szkoy Gwnej Warszawskiej, ale po roku przenis si na Wydzia Fizyko-Matematyczny; dyplom kandydata nauk przyrodniczych uzyska w 1872 r. po przeksztaceniu (1869) Szkoy Gwnej na Uniwersytet z rosyjskim jzykiem wykadowym. W nastpnym roku otrzyma dyplom doktora filozofii na uniwersytecie w Lipsku. Po przeniesieniu si do Lwowa (1875) Ochorowicz zosta docentem filozofii i psychologii na tamtejszym uniwersytecie. Poza wykadami zajmowa si fizyk eksperymentaln w zakresie elektrycznoci i elektromagnetyzmu oraz zagadnieniami psychologii i parapsychologii, zwaszcza hipnotyzmu i wasnoci elektrycznych ciaa ludzkiego. By sekretarzem Polskiego Towarzystwa Przyrodnikw im. Kopernika (1880-82) i wiceprezesem Koa Literackiego we Lwowie (1881). W 1882 r. wyjecha do Parya, gdzie dziki pomocy swego dawnego przyjaciela Bruno Abdank-Abakanowicza matematyka i elektryka kontynuowa prace z zakresu psychologii i elektrotechniki. W tym czasie nalea do Midzynarodowego Stowarzyszenia Elektrykw w Paryu, przemianowanego pniej na Stowarzyszenie Elektrykw Francuskich. Po powrocie do kraju w 1892 r. zamieszka w Warszawie, gdzie wznowi poprzednie zajcia i zajmowa si publicystyk literack; uywa pseudonimu Julian Mohort. W latach 1901-12 mieszka w Wile i by tam wspzaoycielem i pierwszym prezesem Stowarzyszenia Mionikw Wisy oraz Koa Macierzy Szkolnej. Po powrocie do Warszawy, w ostatnich latach ycia, przygotowa i wyda jeszcze wiele swoich prac oraz bra udzia 174

w pracach Instytutu Psychologicznego. W latach 1868-75 razem Aleksandrem witochowskim by wsptwrc i gwnym teoretykiem ruchu pozytywistycznego w Warszawie. By popularyzatorem darwinizmu w Polsce, prowadzi eksperymenty i dowiadczenia mediumiczne i hipnotyczne budzce wiele kontrowersji i gosw krytycznych a do miana szarlatanerii. Ochorowicz zajmowa si stale elektrotechnik, mia na tym polu sporo osigni i gonych wynalazkw, zwaszcza w dziedzinie telefonii i telewizji. O jego dziaalnoci jako konstruktora i wynalazcy w tych dziedzinach bardzo szeroko rozpisywaa si caa prawie prasa europejska. Szereg jego wynalazkw pokazywano na midzynarodowych wystawach elektrotechnicznych w Wiedniu, Paryu, Antwerpii i Petersburgu, a take na Wystawie Przemysowo-Rolniczej w Warszawie (1885). Pierwszym jego wynalazkiem by podrczny telegraf z przesuwajcym si mokrym piaskiem. Nastpnie skonstruowa nowe typy mikrofonu wglowego, termomikrofonu i telefonu magnetycznego. Szczeglne jednak zainteresowanie i duy rozgos w wiecie uzyska jego telefon dwumembranowy (tzw. gono mwicy telefon), ktry tak wydatnie zwiksza gono odbieranych dwikw, e umoliwia zbiorowe suchanie muzyki czy piewu z odlegej sali koncertowej lub gmachu opery. Fakt ten odnotowa plastycznie Prus w swych kronikach stwierdzajc, e Ochorowicz ostatecznie udoskonali telefony i szepczce do ucha narzdzie przerobi na potny instrument, ktry mwi, piewa, a nawet wrzeszczy w caej sali. Wynalazek ten by prekursorem pniejszego gonika. W latach 1882-87 zrealizowa w Paryu wiele pomysowych rozwiza konstrukcyjnych, m.in. mikrofon z opikami elaznymi, telefon magnetyczny, termomikrofon i udoskonalony mikrofon wglowy. Jego wynalazki wzbudziy zainteresowanie francuskich wadz patentowych i wojskowych. Demonstrowa publicznie dziaanie swych aparatw telefonicznych, m.in. wyprbowywa je z powodzeniem na dowiadczalnej linii telefonicznej Pary-Wersal. Aparaty jego systemu, przewodzce gos wyraniej od innych, produkowano we Francji na skal handlow, a uywano ich jeszcze w 1905 r. Czyniono z nimi prby w Belgii, a take w Warszawie, gdzie z dostarczanych z Parya czci montowaa je miejscowa filia firmy Abakanowicz i Spka. W 1885 r. Ochorowicz wygra konkurs Rosyjskiego Stowarzyszenia Technicznego w Petersburgu. Prby praktycznego zastosowania jego systemu w Rosji wypady na og pomylnie, cho znaczne pogarszanie si jakoci wraz z odlegoci, nie pozwalao na ich zainstalowanie na linii Moskwa-Petersburg. Ponadto Ochorowicz zaabsorbowany by od dawna problemem przenoszenia obrazw na odlego. W tym zakresie sta si pionierem na 175

skal wiatow, gdy pierwszy w 1878 r. sprecyzowa teoretycznie zasady zmierzajce do praktycznego rozwizania problemu pniejszej telewizji, a mianowicie: zamian promieni wiata na prdy elektryczne, przesyanie tych prdw do drugiej stacji bez naruszania ich ukadu oraz powtrn zamian ukadu prdw elektrycznych na ukad promieni wietlnych. Znamienn przy tym nowoci jego idei, w odrnieniu od innych rwnoczesnych rozwiza, byo przekazywanie obrazw za porednictwem jednej tylko pary przewodw, a nie tylu przewodw, na ile elementw mia by obraz rozoony. Bolesaw Prus uwieczni Ochorowicza w powieci Lalka typem Ochockiego, a Sienkiewicz w Szkicach wglem. Ide przewodni rnorodnych prac eksperymentalnych Ochorowicza byo znalezienie potwierdzenia hipotez i rozwaa teoretycznych przez dokadne pomiary. Std wywodzi si zapewne w gwnej mierze szczeglne jego zainteresowanie miernictwem elektrycznym oraz konstrukcj i dziaaniem czuych przyrzdw, umoliwiajcych wykrywanie bardzo maych prdw elektrycznych. Doprowadzio to do opracowania przez niego kilku przyrzdw wasnej konstrukcji, ktrymi posugiwa si przy dowiadczeniach parapsychologicznych, np. galwanometr, chronofotograf, kryptoskop. Niezwykle podna i wielokierunkowa dziaalno pozwala zaliczy Ochorowicza do wybitnych mylicieli i naukowcw polskich z przeomu XIX i XX wieku. Oprcz licznych ksiek, broszur i artykuw Ochorowicz pozostawi w rkopisie ponad 100 brulionw zapiskw zachowanych w zbiorach archiwalnych Ossolineum we Wrocawiu. Zmar 1 maja 1917 r. w Warszawie.
PSB (Krajewski J.); SBTP (Kubiatowski J.); SPPT (Orowski B.); Przegld Telekomunikacyjny 1972, nr 7 (Kubiatowski J.), 1975 nr 3 (Jakubowicz M.); Wajdowicz R.: Julian Ochorowicz jako prekursor telewizji i wynalazca w dziedzinie telefonii, Wrocaw 1964. Ryszard W. Pac

OLSZEWSKI KAROL STANISAW (1846-1915) Chemik, czoowy w skali wiatowej pionier kriogeniki. Urodzi si 29 stycznia 1846 r. w Broniszewie Tarnowskim, by synem ziemianina, powstaca krakowskiego. Ksztaci si pocztkowo w No176

wym Sczu, potem w gimnazjum w Tarnowie. Aresztowanie w 1863 r. przez wadze austriackie uniemoliwio mu udzia w powstaniu styczniowym. Matur uzyska w 1866 r., po czym studiowa chemi na Uniwersytecie Jagielloskim w Krakowie, gdzie zwrci na siebie uwag profesora Emiliana Czyrniaskiego, ktry otworzy mu drog do kariery naukowej, czynic go w 1869 r. demonstratorem w Zakadzie Chemii, a od 1871 r. asystentem. Po uzyskaniu absolutorium 3 stycznia 1872 r. Olszewski otrzyma stypendium rzdowe i pogbia wiedz w Heidelbergu pod kierunkiem Roberta Bunsena i Gustawa Kirchoffa, uzyskujc tam 3 sierpnia tego roku doktorat filozofii. Po odbyciu krtkiej podry naukowej po Niemczech i Austrii, Olszewski powrci do Krakowa, gdzie w 1873 r. nostryfikowa doktorat i uzyska habilitacj, zostajc prywatnym docentem w Katedrze Chemii Oglnej. W 1876 r. zosta nominowany na profesora nadzwyczajnego. W lutym 1883 r. przystpi wraz z profesorem fizyki Zygmuntem Florentym Wrblewskim do bada nad skraplaniem gazw, ktre w kwietniu tego roku przyniosy doniose rezultaty: udao im si dokona, po raz pierwszy w dziejach, skroplenia w stanie statycznym (w postaci cieczy z meniskiem o okrelonej barwie i temperaturze, a nie przejciowej mgieki charakterystycznej dla stanu dynamicznego, co uzyskiwano wczeniej) skadnikw powietrza: tlenu (9 IV), azotu (13 IV) i dwutlenku wgla (19 IV) w temperaturze -152oC przy cinieniu kilkuset atmosfer. Pracujc nastpnie w dziedzinie kriogeniki sam, otrzyma w 1884 r. cieky wodr w stanie dynamicznym w temperaturze -198oC, ustalajc te cinienie i temperatur, przy ktrych powinno si uzyska skroplenie tego gazu w stanie statycznym. Jako pierwszy zestali w tyme roku chlor, chlorowodr, arsenowodr, czterofluorek krzemu, eter dwuetylowy, alkohol amylowy, alkohol etylowy i trjchlorek fosforu. Po mierci Czyrniaskiego, obj w 1888 r. kierownictwo Katedry Chemii Oglnej, a po jej podzieleniu w 1891 r., kierownictwo Katedry Chemii Nieorganicznej. W 1891 r. zosta te mianowany profesorem zwyczajnym. W 1889 r. Olszewski udoskonali aparatur do ozibiania gazw, doprowadzajc j do postaci najefektywniejszego do 1895 r. urzdzenia tego rodzaju na wiecie; wykaza w tym oryginaln pomysowo w dziedzinie technologii laboratoryjnej (jego aparat umoliwia te wylewanie skroplonego gazu). Posugujc si tym urzdzeniem uzyska rekordowo wwczas nisk temperatur (-225oC), dziki czemu Krakw nazywano wiatowym biegunem zimna. Szczeglny rozgos przynioso Olszewskiemu skroplenie i zestalenie argonu oraz zbadanie jego wasnoci, na prob odkrywcy tego gazu, Williama Ramsaya (1894). Po wprowadzeniu aparatury do skraplania gazw dzia177

ajcej na nowych zasadach (wykorzystujcej efekt Joule'a-Kelvina i zasad przeciwprdu) przez W. Hamptona i Carla Lindego, Olszewski szybko przyswoi sobie t now technik i od 1902 r. konstruowa nowoczesne skraplacze wodorowe wasnego pomysu, powszechnie stosowane na caym wiecie. Wyczerpujcy przegld wasnego wkadu w rozwj techniki kriogenicznej przedstawi w publikacji Skraplanie gazw. Szkic historyczny, zamieszczonej w Rozprawach Akademii Umiejtnoci (1908). Zyska sobie wybitn pozycj midzynarodowego autorytetu w dziedzinie kriogeniki, zwracali si do niego o rad i konsultowali z nim przy rozwizywaniu szczeglnie trudnych problemw, zwaszcza w zakresie techniki dowiadczalnej, czoowi uczeni na wiecie, m.in. (obok wspomnianego ju Ramsaya), laureaci nagrody Nobla: J. H. van't Hoff, Heike Kamerlingh-Onnes i Fritz Haber. Z uznaniem wyraali si o osigniciach Olszewskiego take M. Berthelot i M. P. Muir. W 1912 r. Krlewska Szwedzka Akademia Nauk zaprosia go do przedstawienia Komitetowi Nagrody Nobla kandydata do tej nagrody z dziedziny kriogeniki. Olszewski by zadeklarowanym samotnikiem stronicym od wsppracy naukowej i nie utrzymujcym z nikim bliszych stosunkw towarzyskich; okazj do kontaktw z elit intelektualn Krakowa byo dla niego omale jedynie uczestnictwo w prywatnych sympozjonach organizowanych przez Wadysawa Natansona. By ogromnie wymagajcy i szorstki wobec podlegego mu personelu naukowego, ktremu nie dowierza. Poza kriogenik zajmowa si analiz chemiczn wd, m.in. mineralnych, gwnie we wczesnym okresie swej kariery naukowej. W latach 1875-89 dokonywa analiz chemicznych dla celw sdowych. Jego rozprawa habilitacyjna dotyczya chemii organicznej: zajmowa si w niej syntez zwizkw z grupy ksantogenianw, majc podwczas pionierski charakter. By czonkiem Komisji Fizjograficznej i Komisji Balneologicznej krakowskiej Akademii Umiejtnoci. W 1888 r. zosta wybrany jej czonkiem korespondentem, w 1896 r. czonkiem czynnym, w latach 1906-08 by dyrektorem jej Wydziau Matematyczno-Przyrodniczego. W 1891 r. powoano go na czonka zagranicznego Akademii Umiejtnoci w Pradze czeskiej, a pniej na czonka honorowego Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie (1895) i Towarzystwa Przyrodnikw im. Kopernika (1907). Wykady z rozmaitych dziedzin chemii i z kriogeniki prowadzi na Uniwersytecie Jagielloskim w latach 1873-1915. W 1896 r. wygosi pierwszy w Krakowie odczyt o promieniowaniu rentgenowskim. Poza nauk profesjonaln, interesowa si hodowl chryzantem i grusz oraz fotografik. W 1908 r. utworzy anonimowo znaczny fundusz (140 tys. koron), przeznaczony gwnie na 178

badania w dziedzinie kriogeniki, z ktrego powsta tzw. Fundusz Wieczysty im. K. Olszewskiego. Zmar w Krakowie 24 marca 1915 r.
PSB (Wojtaszek Z.); SBTP (Gizmajer W.); SPPT (Zamecki S.); rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. III, Warszawa 1997; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. III: Nauki cise, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaskd 1986; Adwentowski K., Pasternak A., Wojtaszek Z.: Dewar czy Olszewski?, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1956, s. 539-561; ci sami: Karol Olszewski jako uczony i nauczyciel, Studia i Materiay z Dziejw Nauki Polskiej 1959, Seria C, z. 3, s. 193-229; Piech T., Fabiani S.: Spr o zasugi polskich uczonych w dziele skroplenia skadnikw powietrza, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1961, nr 3 s. 469-484; Wojtaszek Z.: O dziaalnoci naukowej Karola Olszewskiego poza dziedzin kriogeniki, tame, 1964, Seria C, z. 9, s. 135-173 (bibliografia). Bolesaw Orowski

OLSZEWSKI STANISAW (1852-1898) Pionier spawania elektrycznego. Osigni technicznych Polakw nie docenia si nie tylko za granic, ale i we wasnym kraju. Nie pamita si w Polsce nawet o rodakach, ktrzy mieli osignicia wane w skali wiatowej. Taki wanie los spotka Stanisawa Olszewskiego, wspwynalazc spawania ukowego. Jego nazwiska nie znajdziemy w Polskim sowniku biograficznym, Sowniku polskich pionierw techniki, ani w obszernej Encyklopedii odkry i wynalazkw (Warszawa 1979). W tej ostatniej natomiast, a dwukrotnie wymieniono nazwisko Rosjanina Nikoaja Nikoajewicza Benardosa (1842-1905) jako wynalazc spawania elektrycznego i zgrzewania oporowego punktowego, cho dotyczce obu tych metod patenty opieway na dwa nazwiska: Benardosa i Olszewskiego. Dopiero w Sowniku biograficznym technikw polskich (z. 9 z 1998 r.) ukaza si biogram Olszewskiego. Urodzi si on 6 stycznia 1852 r. w Warszawie. Studia rozpocz w Szkole Gwnej, a po jej zamkniciu w 1869 r. i przeksztaceniu w Cesarski Uniwersytet Warszawski przenis si do Lige w Belgii, gdzie na Wydziale Technicznym tamtejszego uniwersytetu uzyska w sierpniu 1875 r. dyplom inyniera mechanika. Po studiach wrci do Warszawy i podj prac w Akcyjnym Towarzystwie Przemysowym Zakadw Mechanicz179

nych, Spka Akcyjna Lilpop, Rau i Loewenstein. Wkrtce wyjecha do Petersburga, obejmujc stanowisko generalnego przedstawiciela tej firmy na teren caej Rosji. Po kilku latach obj rwnie funkcj sekretarza generalnego trzech najwikszych syndykatw w Rosji: wagonowego, szynowego oraz akcesoriw kolejowych. Olszewski zaoy take wasne biuro techniczne w Petersburgu i jak mona przypuszcza - wanie poprzez dziaalno tego biura nawiza wspprac z N. N. Benardosem. W tym czasie usiowania zmierzajce do czenia metali ze sob przez stapianie ich krawdzi znane ju byy technice od dawna. W cigu XIX wieku poczyniono nawet szereg wartociowych wynalazkw w tej dziedzinie, ale istotnym ograniczeniem stosowanych metod by brak dostpnego rda ciepa o dostatecznie wysokiej temperaturze, skupieniu ciepa i porcznoci. Dopiero Olszewski i Benardos wpadli na pomys wykorzystania w tym celu zjawiska uku elektrycznego. Udao im si wynale waciw metod postpowania, ktra na wiele lat staa si podstaw nowoczesnej techniki spawania ukowego i bya pierwszym ogniwem acucha rozwojowego tej dziedziny techniki. Rezultatem wsppracy Olszewskiego i Benardosa byo opracowanie i opatentowanie w wielu krajach procesu obrbki metali, zwanego Elektrohefest, za pomoc bezporedniego dziaania prdu elektrycznego (drugi czon nazwy Elektrohefest wywodzi si od imienia Hefajstosa, greckiego boga kowali). Opracowali oni oryginaln spawark zasilan nie z baterii akumulatorw, ale prdem zmiennym poprzez transformator. Istot wynalazku byo wszake wykorzystanie zjawiska uku elektrycznego do spajania metali. Metoda Olszewskiego i Benardosa miaa t przewag nad wczeniejszymi tego rodzaju usiowaniami, e uk Volty w trakcie jej stosowania powstawa w podanym miejscu metalowego przedmiotu poddawanego obrbce. Uzyskiwano to przez zblienie do tego miejsca przewodnika elektrycznego. Przewodnik stanowi jedn elektrod, a miejsce majce podlega obrbce - drug. W rezultacie mona byo uzyskiwa zjawisko uku w dowolnym miejscu obrabianego przedmiotu, bez uycia jakichkolwiek dodatkowych urzdze pomocniczych. We wczeniejszych metodach metale doprowadzano do arzenia lub topienia si albo pod dziaaniem uku zachodzcego pomidzy dwiema elektrodami wglowymi umieszczonymi w specjalnym aparacie, albo za pomoc urzdzenia poredniego (tygiel). Zastosowany przez Benardosa i Olszewskiego proces technologiczny odznacza si prostot, co uatwio upowszechnienie go na szerok skal. W opisie patentowym autorzy przedstawili moliwoci stosowania wynalazku. Operujc nim punktowo, mona byo zalenie od czasu ope180

racji dziurawi bd przetapia metal. W przypadku, gdy poddawano dziaaniu miejsce styku dwch przedmiotw metalowych, mogy one zosta ze sob trwale zespolone mas stopionego metalu. Podobny efekt mona byo osign prowadzc uk liniowo po metalu, uzyskujc cige wyobienia wzgldnie spawy. Spawy mogy by przez dziaanie uku Volty ponownie roztopione, co pozwalao na rozdzielenie zespawanych przedmiotw. A zatem Benardos i Olszewski przewidywali nastpujce zastosowania: czenie metali, dzielenie metali, tworzenie otworw w metalach, czenie warstw metali. Tak wic, poza spawaniem cigym, ich metoda umoliwiaa cicie metali i spawanie punktowe. Pierwszy patent uzyskali we Francji 10 padziernika 1885 r. i dzie ten uwaa si za dat narodzin spawania ukowego. W latach 1885-87 wynalazek zastrzeono patentowo w: Belgii, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Szwecji, Rosji, Woszech, Austro-Wgrzech, Stanach Zjednoczonych i Hiszpanii. Dla eksploatacji tego wynalazku Benardos i Olszewski zaoyli w Petersburgu Towarzystwo Elektrohefest (1885). System zastosowano m.in. w gwnych warsztatach drogi elaznej Orowsko-Witebskiej w Rosawiu (gubernia smoleska) i w Stanach Zjednoczonych. Zainteresowaa si wynalazkiem firma Lilpop, Rau i Loewenstein, ktrej kierownicy szybko dostrzegli perspektywiczne moliwoci elektrycznoci (fabryka ta, jako jedna z pierwszych w Warszawie, zainstalowaa w 1885 r. owietlenie elektryczne). Zapewne w 1887 r. zastosowano metod Benardosa i Olszewskiego po raz pierwszy do spawania metali. Nie daa wwczas tak dobrych wynikw jak oczekiwano - spoina okazaa si twarda i krucha wskutek silnego przenikania wgla z elektrody do pynnego stalowego stopiwa. Te niekorzystne wasnoci spoiny ograniczyy zastosowanie metody Benardosa i Olszewskiego do wykonywania pocze nie naraonych na znaczne i zmienne obcienia. Mimo to, bya z ca pewnoci punktem zwrotnym w tego rodzaju poszukiwaniach i skierowaa myl techniczn na waciw drog, wykorzystywan przez nowoczesne spawalnictwo. Olszewski zmar 15 lipca 1898 r. w Giessen w Niemczech. Pochowany w rodzinnym grobowcu na warszawskim cmentarzu Powzkowskim.
SBTP (Lassociski J.); Nowator 1987, nr 3 (Lenkiewicz); Prawda 1889, nr 11 s. 128-129 (Pawowski A.); Przegld Techniczny 1986, nr 1 (Nakielski H.); Dobrzycki S.: Wydzia Matematyczno-Fizyczny Szkoy Gwnej Warszawskiej (Sekcja Matematyczna), Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1971; Piatowicz J.: Dzieje elektryfikacji Warszawy, Warszawa 1984; Spawacz 1938, nr 4 s. 141 - 147 (Przybyek F.). Jzef Piatowicz

181

OLSZEWSKI STANISAW MARIAN (1858-1929) Inynier komunikacji, budowniczy kolei i konstrukcji stalowych, gwnie mostw. Stanisaw Marian Olszewski urodzi si w Warszawie 14 listopada 1858 r. z ojca Hipolita, urzdnika pastwowego, i matki Anny z Korytkowskich. W szkole redniej ksztaci si w Piotrkowie Trybunalskim. W Petersburgu Wydzia Fizyczno-Matematyczny tamtejszego uniwersytetu ukoczy w 1882 r., z odznaczeniem, a w cztery lata potem Instytut Inynierw Komunikacji. Jako inynier podj prac przy studiach i projekcie kolei Samara (obecnie Kujbyszew) Ufa, potem by naczelnikiem odcinka jej budowy, a nastpnie, przez dwa lata, od 1889 r. zatrudniony by w dziale drogowym przy jej eksploatacji na odcinku Samara Zatoust. W 1891 r. przeprowadza studia w terenie Kolei Zachodnio-Syberyjskiej (od Czelabiska a do Nowosybirska nad rzek Ob). Po ich ukoczeniu, kierowa odcinkiem jej budowy, a w 1894 r. obj kierownictwo budowy mostw na rzece Irtysz, dopywie rzeki Ob., oraz na rzece Om. Po ukoczeniu tych budw, pracowa przez pewien czas w zarzdzie Kolei Riazasko-Uralskiej. W 1898 r. obj kierownictwo budowy jednego z najwikszych wwczas mostw w Azji przez rzek Amu-Dari w Turkiestanie. Most usytuowano w pobliu miasta Nowy Czarduj, w rodkowym biegu Amu-Darii. Byo to zadanie nieatwe, z uwagi na zmienne koryto rzeki i sabe pokady gruntu. Most ten, ze stali zlewnej o 25 przsach, mia blisko 1700 m dugoci cakowitej. Do posadowienia podpr zapuszczano kesony. Przsa byy kratowe, o rozpitoci okoo 63,9 m, rozcite na podporach, z jazd doem, o kracie Warrena, z dodatkowymi supkami i wieszakami i z grnym pasem krzywym, niezbienym. Roboty wykonywaa firma K. Rudzki i Spka, kierownikiem montau by Antoni Jaboski. Budow pomylnie zakoczono w 1901 r. Bya to najpikniejsza karta w dziaalnoci Olszewskiego. W 1902 r. prowadzi on studia i pomiary przejcia rzeki Wogi koo Jarosawia i Kostromy w grnym jej biegu. W 1907 r. zosta zastpc gwnego inyniera budowy poudniowej czci szlaku kolejowego Orenburg-Taszkent. W latach 1909-13 kierowa budow wza kolejowego w Jarosawiu, w tym mostu przez Wog o analogicznej konstrukcji jak przez Amu-Dari, o dugoci okoo 660 m. Most mia pi wikszych przse o rozpitoci po 142,71 m i dwa mniejsze o rozpitoci 25,56 m. Wysoko dwigarw w rodku wynosia 15 m, przy podporze 7 m. Filary byy z ka182

mienia amanego, pod ktre zapuszczaa kesony elazne firma warszawska Miklaszewski, Muszyski i S-ka. Projekt mostu wyszed spod rki profesora Nikoaja Bielelubskiego, przy wsppracy Aleksandra Pstrokoskiego; monta prowadzi Mieczysaw Natorf, z ramienia rosyjskiej firmy Knorre. Na pocztku I wojny wiatowej Olszewski budowa Kolej Siemireczesk w Turkiestanie. Objcie budowy mostu przez Wis pod Sandomierzem uniemoliwia mu w 1915 r. ofensywa niemiecka, wrci wic do Rosji i kierowa budow odcinka kolei Piotrogrd-Rybisk, penic jednoczenie obowizki czonka Rady Technicznej Robt Publicznych. Na tym stanowisku zastaa go Rewolucja Padziernikowa. W 1919 r. powierzono mu stanowisko naczelnika odbudowy dwch mostw w rejonie Ufy, na rzekach Bieaja i Ufimka, potem dwch mostw kolejowych przez pnocny Doniec. Jednak atmosfera na placach budowy stawaa si nieznona dla inynierw. Tote, kto mg wydosta si z Rosji, to wyjeda. W 1921 r. Olszewski zdecydowa wraca do kraju. Sytuacja gospodarcza w Polsce nie bya wesoa. Inwestycje wloky si latami, bieda bya wyrana. Ale znalaz si wrd swoich. W ojczynie zdawano sobie spraw z jego walorw inynierskich; pomylano wic o znalezieniu mu odpowiedniej pracy. Akurat szykowaa si budowa transatlantyckiej radiostacji nadawczej w Babicach, niecae 10 km od Warszawy (stacj odbiorcz zlokalizowano w Grodzisku Mazowieckim, w budynku zabytkowym, tzw. Czerwonym Dworze, przy zbiegu ulic Szkolnej z Drog Krlewsk). Projekt dziesiciu wie radiotelegraficznych w postaci kratownic przestrzennych w ksztacie obeliskw o wysokoci 123 m, zakoczonych u gry trawersem, wyszed z pracowni profesora Andrzeja Pszenickiego. Miaa to by pierwsza tego rodzaju budowa w Polsce montowanie stalowych ukadw kratowych o tej wysokoci. Budowa ta bya w gestii dwch ministerstw. Stworzono wic komitet reprezentujcy zarwno Ministerstwo Robt Publicznych, jak i Ministerstwo Poczt i Telegrafw. Kierownictwo oglne budowy powierzono Olszewskiemu. Wszystkim, co dotyczyo instalacji, kierowa inynier Eugeniusz Stalinger sama instalacja bya dzieem amerykaskiej firmy Radiocorporation of America. Monta wie kratowych, w robocie nitowanej, z zachowaniem midzy nimi odstpu 384 m, prowadzi inynier Florian Kowalewski z ramienia firmy K. Rudzki i S-ka. Kada z wie, podobnie jak paryska wiea Eiffla, oparta bya na czterech nogach, ustawionych w kwadrat i zwieczonych kratownic krzyulcow. Nogi miay troch wiksze pochylenie ni sama wiea i oparto je na fundamentach elbetowych. Obcienie od kadej nogi przekazano, za porednictwem grubego bloku elbetowego o wymiarach w planie 6,7x6,7 m i zagbionego na 3,2 183

m w gruncie, na jedenacie pali elbetowych i jedenacie drewnianych wbitych na gboko 5,50 m. Roboty fundamentowe rozpoczto ju w 1921 r., monta konstrukcji trwa od 15 maja 1922 r. do 31 marca 1923 r. W czasie dziaa wojennych we wrzeniu 1939 r. kilka z tych wie zostao uszkodzonych. Napraw ich, na zlecenie Niemcw, prowadzia ta sama firma, ktra je montowaa. Centrala radiotelegraficzna potrzebna bya Niemcom dla utrzymywania kontaktu z okrtami podwodnymi na Atlantyku. Niemcy, wycofujc si z Warszawy, wysadzili 16 stycznia 1945 r. wszystkie dziesi wie. Po zakoczeniu wojny zdeformowane konstrukcje pocito i przeznaczono na zom, za wspomniany zabytkowy budynek radiostacji nadawczej w Grodzisku Mazowieckim rozebrano, w ramach radosnej twrczoci bodaje w latach szedziesitych. Po ukoczeniu budowy w Babicach, Olszewski zosta zatrudniony w Dyrekcji Budowy Kolei Pastwowych w Warszawie i z jej ramienia prowadzi budow hangarw lotniczych na pnocnym skraju Pola Mokotowskiego. Gdy w 1924 r. zmar Ignacy Ciszewski, ktry od 1920 r. by naczelnikiem oddziau przebudowy warszawskiego wza kolejowego, stanowisko to obj Olszewski. W tyme roku zaangaowany zosta na Politechnice Warszawskiej jako starszy asystent przy Katedrze Budownictwa Oglnego, prowadzonej przez jego koleg ze studiw w Instytucie Inynierw Komunikacji profesora Jzefa Fedorowicza (uzyska on tam dyplom o rok wczeniej od Olszewskiego), z przydziaem do gabinetu fundamentowania, ktrym kierowa ksi Stanisaw Puzyna. W Dyrekcji Przebudowy Warszawskiego Wza Kolejowego Olszewski da si pozna jako znakomity organizator i znawca zagadnie inynierskich. Jako zwierzchnik by nie tylko szanowany, ale i lubiany przez pracownikw. Nie by jednak w stanie rozwin penej energii wskutek niepomylnej koniunktury gospodarczej i cigego kurtyzowania kredytw na budow. Za jego kadencji linia rednicowa jeszcze nie zostaa ukoczona. W 1929 r. przeszed do Ministerstwa Komunikacji, jako doradca do spraw rozbudowy i przebudowy wzw kolejowych. Olszewski zmar w Warszawie 12 maja 1929 r. i zosta pochowany na starym cmentarzu Powzkowskim.
SBTP (Chwaciski B.); SPPT (Chwaciski B.); Chwaciski B.: Mosty na Wile i ich budowniczowie, Warszawa 1997; Jankowski J.: Mosty w Polsce i mostowcy polscy; Wrocaw 1973; Boguszewski P.: Warszawska radiostacja transatlantycka, ycie Warszawy, 17 I 1998. Micha Czapski

184

PASZKOWSKI WACAW (1881-1950) Pionier elbetu, profesor Politechniki Warszawskiej. Wacaw Paszkowski urodzi si 14 marca 1881 r. w Warszawie. By synem Macieja, inyniera technologa, dyrektora kolei Nadwilaskiej, potem Moskiewsko-Brzeskiej, i Marii z Groerw. Uczy si w V gimnazjum rzdowym; matur zda w Kaudze, gdzie ojciec w 1892 r. obj stanowisko dyrektora kolei Syzram Wiama. W 1904 r. ukoczy Wydzia Mechaniczny Instytutu Technologicznego w Petersburgu. Potem przenis si do Warszawy i pracowa w Towarzystwie Akcyjnym W. Gostyski i Spka, projektujc dwigi i konstrukcje elazne, m.in. kratownic przestrzenn wie kocioa Zbawiciela. W 1906 r. wyruszy do Stanw Zjednoczonych. Ojciec jego by dobrym znajomym dziaajcego tam wwczas Rudolfa Modrzejewskiego. Referencje jednak na nic si nie zday w Ameryce liczyy si tylko umiejtnoci. Praca w Towarzystwie Kolejowym Illinois Central sza mu pocztkowo kulawo jeszcze nie w peni opanowa jzyk angielski, trudno te byo mu si zy z odmiennymi jednostkami miary. Sytuacja jego zmienia si radykalnie, gdy stwierdzi zasadnicze bdy w konstrukcji kratowej obrotnicy dla parowozw. Powierzano mu odtd powane projekty. Zainteresowa go wwczas nowy materia elazobeton. Wkrtce opanowa jego teori. W innym Towarzystwie Kolejowym Chicago, Milwaukee and St. Paul, zacz projektowa obiekty z elazobetonu. Z bagaem nowo nabytej wiedzy wrci w 1908 r. do Warszawy i tu od razu trafi do biura budowy III mostu, obejmujc prowadzenie projektu elazobetonowego wiaduktu po schorowanym Kazimierzu Grabowskim. Od 1911 r. prowadzi dzia elbetnictwa na amach Przegldu Technicznego. W dwa lata pniej zaoy wasne biuro budowlane. Od 1908 r. uczy elbetu na kursach architektonicznych, oglnotechnicznych, w szkole W. Piotrowskiego. Uczestniczy w organizowaniu Politechniki Warszawskiej, gdzie obj Katedr Budownictwa Przemysowego, a od 1918 r. a do koca ycia kierowa Katedr Budownictwa elbetowego, najpierw jako profesor nadzwyczajny, a od 1937 r. jako profesor zwyczajny. Prowadzi te wykady na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej i w Wyszej Szkole Inynierii Wojskowej (1938-39). Za Rady Regencyjnej, w 1918 r., by w rzdzie Jzefa wieyskiego ministrem komunikacji. W wojnie polsko-bolszewickiej uczestniczy ochotniczo jako artylerzysta, a po niej li185

kwidowa do 1923 r. demobil wojenny z ramienia Ministerstwa Przemysu i Handlu. W 1923 r. powstaa firma budowlana W. Paszkowski, F. Prchnicki i Spka, z biurem projektowym, ktra zbudowaa Pastwow Szko Higieny, gmach rozdzielczy, kotowni oraz fundamenty na studniach pod turbogeneratory w elektrowni na Powilu, hal fabryczn w Zbrojowni na Pradze, magazyny na Stawkach, zajezdni tramwajow na Rakowcu, stacj filtrw, rozmaite obiekty w fabryce wkien sztucznych w Chodakowie, w Centralnym Okrgu Przemysowym i w Gdyni (m.in. uszczarni Ryu). Od 1923 r. by czonkiem Akademii Nauk Technicznych w Warszawie, a od 1930 r. Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Jako pierwszy w literaturze polskiej poruszy spraw odstpw pomidzy przerwami dylatacyjnymi w konstrukcjach elbetowych (Przepisy omawiajce to zagadnienie wyznaczaj najwikszy dopuszczalny odstp pomidzy przerwami. Jest to jednak zaatwienie zbyt sumaryczne, gdy jest oczywiste, e wielko napre powstajcych wskutek skurczu zaley od sztywnoci i od przekrojw supw i belek, wszelki za przypisywany z gry odstp moe by albo za duy albo za may.). Pogldy swoje na teori elbetu przedstawi w 1932 r. na Midzynarodowym Kongresie Mostw i Konstrukcji w Paryu. Na podstawie dowiadcze uzyskanych w Stanach Zjednoczonych i w kraju zaproponowa walcowy ksztat podstawowych prbek betonu, co niebawem wprowadzono w Polsce, a w 1960 r. zaleci to Commit Europen du Bton. Powanym wkadem Paszkowskiego byo uproszczenie mudnych w uyciu wzorw teorii klasycznej elbetu. Rewelacyjne wyniki dowiadcze z belkami zginanymi staym momentem, ogoszone przez niego w 1931 r., przeszy jako bez wikszego echa. Wynikao z nich, e w belkach elbetowych zginanych staym momentem, kiedy nie wystpuje sia poprzeczna, dochodzi do zjawiska powstawania si przyczepnoci w styku elaza z betonem. Dowiadczenia te podwaay poniekd zasadno wzoru Christophea z 1902 r., ktry zjawisko przyczepnoci elaza do betonu wiza z si poprzeczn. W dziedzinie technologii betonu Paszkowski skoncentrowa uwag na zjawisku urabialnoci betonu. T drog doszed do cakowicie oryginalnej metody dozowania betonu, nazwanej przez niego metod otulenia (zaprawa zoona z cementu, piasku i wody jako masa klejowata i smarowna otacza ziarna wiru powok o pewnej gruboci i zapenia woln przestrze pomidzy ziarnami). Z tak gotow koncepcj wystpi w 1934 r. postawio go to zdaniem profesora Bronisawa Bukowskiego w rzdzie najcelniejszych w wiecie badaczy waciwoci betonu. Nigdy nie by za-

186

dowolony z przyjtego sposobu zbrojenia belki elbetowej na cinanie stale go zmienia, a do ostatnich lat ycia. We wrzeniu 1939 r. wchodzi w skad Komitetu Obywatelskiego przy prezydencie Warszawy Stefanie Starzyskim. Podczas okupacji uczestniczy w tajnym nauczaniu. Po wojnie uratowa przed rozbirk wiele uszkodzonych dziaaniami wojennymi domw warszawskich. W 1945 r. stan na czele oddziau inynierskiego Spoecznego Przedsibiorstwa Budowlanego, usprawniajc jego dziaalno. Budowa mosty. Kierowa budow mostu kolejowego pod Cytadel, mostw przez Wis w Dblinie, w Sandomierzu i w Fordonie, mostu przez Narew w Zegrzu. Przed wojn Paszkowski by wiceprzewodniczcym Polskiego Zwizku Inynierw Budowlanych, od chwili jego zaoenia w 1934 r., po wojnie jego przewodniczcym. Wyrniony by wieloma odznaczeniami pastwowymi i spoecznymi. By autorem 80 publikacji, w tym znakomitej Technologii betonu (1946) i Teorii elbetu (1948). Zmar 6 lipca 1950 r. w Warszawie, pochowany zosta na cmentarzu Powzkowskim.
PSB (Konarski S.); SPPT (Chwaciski B.); SBTP (Czarnota-Bojarski R.); Czapski M.: Inynierowie Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991. Micha Czapski

PATEK ANTONI NORBERT (1811-1877) Wsptwrca synnej firmy zegarmistrzowskiej Patek-Philippe. Antoni Norbert Patek urodzi si 14 czerwca 1811 r. w miejscowoci Piaski Luterskie na Lubelszczynie (wedle yciorysu pira Haliny Florkowskiej-Frani w PSB, we wsi Piaski w Lubelskiem). By synem Joachima i Anny ze Skoczylasw. Nie znane jest rodowisko, w ktrym si wychowa, jak rwnie nie znane jest jego ewentualne wyksztacenie. Nazwiska Patek nie wymieniaj polskie heraldyki (np. Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego), nie wystpuje ono take w Spisie szlachty Krlestwa Polskiego (Warszawa 1851). Dziecistwo spdzi w Piaskach Luterskich (obecnie Piaski), niewielkim miasteczku przy trakcie z Lublina do Zamocia, w miejscu, skd odchodzi trakt do Chema. Piaski Luterskie, o czym wiadczya sama na187

zwa, byy przez wieki orodkiem rnowiercw: pocztkowo arian, a pniej kalwinw, po ktrych przy drodze do Chema pozostay ruiny zboru. Std, w wieku okoo 10 lat, przenis si do Warszawy. Po mierci ojca (1828) musia zarabia na utrzymanie. 1 marca 1828 r. wstpi do 1 puku strzelcw konnych, w ktrym od 1819 r. w stopniu kapitana suy Franciszek Patek, syn Joachima i Justyny Lasockiej, by moe przyrodni brat Antoniego Norberta. Bra udzia w powstaniu listopadowym, by dwukrotnie ranny, dosuy si stopnia podporucznika w 1 puku jazdy augustowskiej (27 II 1831) i Zotego Krzya Virtuti Militari (nr 3489). Po zdobyciu stolicy przez Rosjan, wycofujce si z Warszawy wadze cywilne i ocalae jednostki wojska polskiego kieroway si na pnoc. W Modlinie na wodza naczelnego wybrano generaa Macieja Rybiskiego, ktry przez Pock i Wocawek wycofa rozbitkw pod Brodnic. Tam, 5 padziernika 1831 r., wojsko w sile 20 119 ludzi i 95 armat przekroczyo granic prusk we wsi Gorczenica i zostao internowane. W grupie tej znalaz si zarwno podporucznik Antoni Norbert Patek, jak te podpukownik Franciszek Patek. Wrd internowanych by take genera Jzef Bem, ktry niebawem rozwin szczegln aktywno na rzecz wyprowadzenia internowanych z Prus. Po porozumieniu si wadz Prus i Francji w sprawie przemarszu internowanych onierzy do Francji, na caej jego trasie Bem zorganizowa punkty etapowe. Kierownikiem takiego punktu w Bambergu zosta 21-letni wwczas A.N. Patek. Przyby on do Francji w czerwcu 1832 r. i umieszczony zosta w tzw. zakadzie w Bourges, skd 25 czerwca 1833 r. wysany zosta do Cahors. Krtko przebywa w Amiens, gdzie pracowa jako zecer; nastpnie przenis si do Szwajcarii. Ima si tam rnych zaj, przez pewien czas zajmowa si sprzeda likierw w miejscowoci Versoix w pobliu Genewy. Tam te zaprzyjani si, a nastpnie spowinowaci z rodzin Moreau. W 1839 r. wsplnie z innym polskim emigrantem, Franciszkiem Czapkiem, zaoy w Genewie manufaktur wytwarzajc zegarki, gwnie na zamwienie Polakw. Atutem bya zarwno znakomita jako wyrobw, jak te dekorowanie ich motywami patriotycznymi i religijnymi. Opis (wraz z rysunkiem) zegarka podarowanego przez emigracj polsk lordowi Dudley-Couts-Stuart zamieszczony zosta w IV tomie Dziejw porozbiorowych narodu polskiego pira Augusta Sokoowskiego, wydanych w Warszawie okoo 1900 r. Pod ilustracj napisano: Arcydzieo sztuki zegarmistrzowskiej i rzebiarskiej, busola w guziku. Cyferblat zawiera dwie pene wyrazu postacie otoczone 11 herbami, z ktrych kady oznacza godzin;

188

godzina 12 przypada na krzy korony (Wizerunek ten zrobiony przez Oleszyskiego, ze zbiorw biblioteki Ordynacyi hr. Krasiskich). Postawienie na kunszt jubilerski stao si jednym z wyrnikw tej i kolejnej firmy Patka. Po nieporozumieniach z Czapkiem, Patek zmieni wsplnika 1 maja 1845 r. zawiza spk z francuskim zegarmistrzem Adrianem Philippem (1815-94), wynalazc mechanizmu nacigu gwkowego. Trzecim wsplnikiem by prawnik Wincenty Gostkowski. Powstaa wwczas firma Patek-Philippe, istniejca do dzisiaj. W swoim przedsibiorstwie Patek przestrzega surowo dwch elaznych regu: utrzymywania jakoci na moliwie najwyszym osigalnym poziomie oraz wprowadzania do wyrobw firmy najnowszych zdobyczy nauki i techniki. Konsekwentne przestrzeganie tych zasad stao si podstaw sukcesw firmy i rozgosu, jaki zyskaa. Spord rozwiza technicznych zastosowanych w wyrobach wytwrni kierowanej przez Patka najwaniejszymi byy: nacig gwkowy (1841) oraz niezaleny sekundnik (1846); najistotniejsz nowoci stao si jednak przede wszystkim rozpoczcie przez ni produkcji zegarkw narcznych, ktre po pewnym czasie zdominoway rynek. Patek podrowa w interesach handlowych do Anglii (1847), Ameryki Pnocnej (1854-55) i Rosji (1858). Przeomowym momentem dla przedsibiorstwa bya wystawa wiatowa w Londynie w 1851 r., na ktrej zdobyo ono zoty medal, a krlowa Wiktoria i ksi Albert stali si pierwszymi wybitnymi osobistociami uywajcymi jego wyrobw. Za ich przykadem poszo dalszych trzydzieci koronowanych gw. Do grona sawnych posiadaczy zegarkw firmy Patek-Philippe naleeli w pniejszych czasach m.in.: Zygmunt. Krasiski, Lew Tostoj, Rudolf Habsburg, Piotr Czajkowski, Richard Wagner, Niels Bohr, Albert Einstein, Walt Disney, Pius XII, Jzef Stalin, Josip Tito. Zaoone i rozwinite przez Patka przedsibiorstwo stao si jedn z najbardziej renomowanych na wiecie firm zegarmistrzowsko-jubilerskich, uczestniczcym od 1844 r. w 29 midzynarodowych wystawach, na ktrych 20 razy otrzymao za swoje wyroby zote medale. Patek rozwija oywion dziaalno w koach emigracji polskiej. Zacz od inicjatywy (1838) zaoenia w Genewie instytucji charytatywnosamopomocowej o nazwie: Skarbuna Polska, w ktrej wadzach peni gwnie funkcj skarbnika. Na pocztku lat czterdziestych XIX wieku dziaa na rzecz urzdzenia w Genewie Biblioteki i Czytelni Polskiej. W tym te czasie nalea do Stronnictwa Wojskowego. W 1846 r. przystpi do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. By czonkiem korespondentem Towarzystwa Wychowania Narodowego, by take upowaniony do 189

zbierania skadek na Szko Batignollsk. Podczas Wiosny Ludw jedzi konspiracyjnie do Frankfurtu nad Menem, a 6 marca 1848 r. wystpi z propozycj zwoania emigracyjnego Sejmu Polskiego. Dopomaga uchodcom polskim po klsce powstania styczniowego. By silnie zwizany ze Zgromadzeniem Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa. Za aktywno w rodowisku katolickim w Genewie otrzyma od papiea Piusa IX tytu hrabiowski. Oeni si z Louise Denizart, z ktr mia 2 synw i crk. Zmar w Genewie 1 marca 1877 r., tame zosta pochowany na cmentarzu Chatelaine.
PSB (Florkowska-Frani H.); SPPT (Krlikowski L.); Bielecki R.: Sownik biograficzny Powstania Listopadowego, Warszawa 1988, t. III; Materiay reklamowe i informacyjne firmy Patek-Philippe (Genewa). Lech Krlikowski

PIOTROWSKI JAN DIONIZY (1875-1964) Pionier przemysu obrabiarkowego na ziemiach polskich, twrca orodka obrabiarkowego w Pruszkowie. Pocztki polskiego przemysu obrabiarkowego sigaj pierwszej poowy XIX wieku, ale zakadem ktry posiada cakowicie profil obrabiarkowy bya zaoona w 1876 r. fabryka Gerlach i Lampe, funkcjonujca od 1887 r. pod nazw Gerlach i Pulst, a od 1898 r. jako spka akcyjna Towarzystwo Akcyjne Fabryki Maszyn Gerlach i Pulst w Warszawie. Reorganizacja i modernizacja przedsibiorstwa nastpia w latach 1905-08, dziki nim znalazo si ono w czowce wiatowych firm obrabiarkowych. Jednym z autorw przebudowy profilu zakadu by inynier Jan Dionizy Piotrowski, ktry od tego momentu a do poowy lat szedziesitych XX wieku wpywa, czsto w decydujcy sposb, na kierunki rozwoju polskiego przemysu obrabiarkowego. Piotrowski urodzi si 21 padziernika 1875 r. w Borysowie na Biaorusi. Zapewne pod wpywem ojca, ktry by inynierem komunikacji, podj decyzj o rozpoczciu studiw technicznych, zdajc egzamin konkursowy do Instytutu Technologicznego w Petersburgu. Ukoczy go w 1900 r. z tytuem inyniera technologa. Ju w gimnazjum znalaz si w krgu oddziaywania idei socjalistycznych, ale w 1901 r. przey kryzys ide190

owy, doszed bowiem do wniosku, e nie mona pogodzi przynalenoci do Polskiej Partii Socjalistycznej z gbok wiar katolick i dlatego latem tego roku wystpi z partii. Po opuszczeniu PPS powici si cakowicie pracy zawodowej. Szybko awansowa w firmie Gerlach i Pulst, poczwszy od konstruktora, poprzez szefa biura konstrukcyjnego, na dyrektorze technicznym koczc. Piotrowski, obok Andrzeja Dowkontta i Bronisawa Zaskiego, odegra kluczow rol w reorganizacji przedsibiorstwa, ktremu nadano profil wycznie obrabiarkowy. Kierowa wwczas nowo zorganizowanym biurem konstrukcyjnym, skupiajc w nim wybitnych konstruktorw, m.in. von Beauvais, cignitego z fabryki E. Schiessa w Dsseldorfie, Henryka Mierzejewskiego, Apolinarego Zieliskiego i Feliksa Lewandowskiego. W 1915 r. Piotrowski wraz z fabryk i jej zaog zosta ewakuowany przez wadze rosyjskie do Charkowa, gdzie zorganizowa produkcj w prowizorycznych pomieszczeniach, a jednoczenie kierowa biurem budowy nowej fabryki obrabiarek. Z jego inicjatywy zorganizowano wwczas kursy oglnoksztacce i doksztacajce dla pracownikw, przemycajc na wykadach zagadnienia spoeczne. rodowisko technikw polskich w Rosji zwoao w Moskwie 23-27 wrzenia 1917 r. Zjazd Technikw Polakw, na ktry Piotrowski zgosi referat pt. Obliczanie przewidywanej wydajnoci fabryk maszyn przy ich projektowaniu. Na zjedzie powoano do ycia Stowarzyszenie Technikw Polakw w Rosji, za w Charkowie po zjedzie zaoon 5 wrzenia 1917 r. Sekcj Techniczn przy Domu Polskim przeksztacono w miejscowy Oddzia tego stowarzyszenia. Piotrowski by jego czonkiem i wygasza tam referaty. W 1917 r. wychodstwo polskie wybrao go rewolucyjnej rady miejskiej. Latem 1921 r. wrci do Polski. Po powrocie do kraju Piotrowski podj w sierpniu 1921 r. prac w tworzcej si spce pod nazw Stowarzyszenie Mechanikw Polskich z Ameryki S.A. - zosta tam dyrektorem technicznym, by te organizatorem, jako naczelny inynier, fabryk w Porbie i Pruszkowie. Od maja 1923 r., a do wybuchu II wojny wiatowej, by czonkiem zarzdu stowarzyszenia i dyrektorem technicznym obu fabryk. Pod jego kierunkiem fabryki w Porbie i Pruszkowie stay si w dwudziestoleciu midzywojennym najwikszym producentem obrabiarek w Polsce. Fabryki te wytwarzay: tokarki oglnego przeznaczenia oraz tokarki cikie na potrzeby hutnictwa i kolejnictwa, frezarki uniwersalne i narzdziowe, strugarki, dutownice, szlifierki, gwinciarki oraz cikie wytaczarki i frezarki. Zakady produkoway rwnie obrabiarki specjalne dla przemysu zbrojeniowego. W 1936 r. fabryka pruszkowska podja produkcj dziaek przeciwczogowych kali191

bru 37 mm na licencji szwedzkiej firmy Bofors. Do wybuchu wojny w 1939 r. wykonano 250 takich dziaek. Piotrowski utrzymywa kontakty z odpowiednimi katedrami politechnik Warszawskiej i Lwowskiej. Po mierci w 1929 r. kierownika Katedry Obrabiarek Politechniki Warszawskiej prof. Henryka Mierzejewskiego otrzyma propozycj objcia tej katedry, lecz nie zgodzi si, nie chcc zrezygnowa z bezporedniej pracy w przemyle obrabiarkowym. Z tych samych wzgldw odrzuci w latach trzydziestych propozycje objcia stanowiska naczelnego dyrektora Zakadw Starachowickich. Piotrowski dziaa w licznych stowarzyszeniach i instytucjach naukowych, technicznych i gospodarczych. W Kole Mechanikw Stowarzyszenia Technikw w Warszawie wygasza odczyty na temat przemysu obrabiarkowego i kalkulacji kosztw produkcji. Nalea do grupy inicjatorw Koa Inynierw Organizacji przy Stowarzyszeniu Technikw, a po jego utworzeniu w grudniu 1923 r. wszed w skad zarzdu koa. Ten kierunek dziaalnoci znalaz pniej kontynuacj w Sekcji Organizacji i Kierownictwa Stowarzyszenia Inynierw Mechanikw Polskich (SIMP) oraz w Instytucie Naukowej Organizacji i Kierownictwa. Nadto Piotrowski przyczyni si wydatnie do utworzenia w padzierniku 1924 r. Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, ktrego zosta czonkiem. Uczestniczy w pracach SIMP, by autorem wielu referatw konferencyjnych i plenarnych wystpie na Zjazdach Inynierw Mechanikw Polskich. Na I Kongresie Inynierw we Lwowie w 1937 r. przedstawi referat pt. Zagadnienia przemysu obrabiarkowego. Od 1923 r. by jednym z 9 czonkw czynnych Wydziau Nauk Mechanicznych Akademii Nauk Technicznych. By te czonkiem zarzdu Polskiego Zwizku Przemysowcw Metalowych, prezesem Grupy Producentw Narzdzi i Grupy Wytwrni Obrabiarek tego zwizku, czonkiem Komitetu Wykonawczego Zakadw Mechanicznych Ursus S.A., wchodzi w skad Rady Szkolnictwa Zawodowego Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego jako konsultant w zakresie programw licew mechanicznych, by czonkiem zaoycielem Towarzystwa Owiaty Zawodowej (1934). W okresie II wojny wiatowej fabryka obrabiarek w Pruszkowie przesza pod zarzd niemiecki. Piotrowskiego przesunito na stanowisko zastpcy kierownika biura technicznego i technicznego kierownika sprzeday. Uczestniczy w dziaalnoci konspiracyjnej, wsppracowa z wywiadem przemysowym Armii Krajowej. Bra udzia w tajnych pracach programowych Polskiego Zwizku Przemysowcw Metalowych, ktre dotyczyy kierunkw rozwoju niemal wszystkich gazi przemysu oraz jego or192

ganizacji po wyzwoleniu. Tu przed zniszczeniem fabryki w Pruszkowie, Piotrowski wraz z wsppracownikami ukry w swoim ogrodzie w Komorowie dokumentacj techniczn, plany zakadu oraz spisy wywiezionych do Niemiec maszyn. Dziki temu po wyzwoleniu mona byo szybciej przystpi do odbudowy i rozruchu fabryki w Pruszkowie. Nastpnego dnia po oswobodzeniu Pruszkowa, 18 stycznia 1945 r., Piotrowski - wwczas ju 70-letni mczyzna - przyby na teren zakadu jako tymczasowy dyrektor (formaln nominacj otrzyma 25 stycznia 1945 r.) i przystpi do jego odbudowy. Rwnoczenie kierowa akcj rewindykacyjn, opracowywa plany rozwoju fabryki w Pruszkowie, a take caego przemysu obrabiarkowego. Dnia 29 maja 1945 r. powoano go na stanowisko naczelnego dyrektora Zjednoczenia Przemysu Obrabiarkowego, a 28 lipca tego roku na naczelnego dyrektora Pastwowego Zarzdu Tymczasowego Wytwrni Obrabiarek i Narzdzi w Pruszkowie Stowarzyszenia Mechanikw Polskich z Ameryki. Na tym stanowisku pozosta do zakoczenia odbudowy fabryki w maju 1949 r. Przez nastpne dwa lata (1949-51) peni funkcj naczelnego dyrektora Zjednoczenia Przemysu Urzdze Mechanicznych. W 1951 r. rozpocz organizowanie nowoczesnego biura konstrukcyjnego, ktre naleao do najwaniejszych osigni Piotrowskiego. Po dwch reorganizacjach przeksztacio si ono w maju 1951 r. w Centralne Biuro Konstrukcyjne Obrabiarek w Pruszkowie. Piotrowski by jego dyrektorem do 15 wrzenia 1957 r., a nastpnie, mimo podeszego wieku, by w nim prawie do koca ycia doradc dyrektora do spraw konstrukcji obrabiarek. W 1950 r. Piotrowski otrzyma Nagrod Pastwow II stopnia w dziedzinie nauk technicznych za cao prac w zakresie konstrukcji obrabiarek i za zasugi dla organizacji i rozwoju przemysu obrabiarkowego w Polsce Ludowej. Zmar 4 grudnia 1964 r. w Komorowie, pochowany zosta na cmentarzu Powzkowskim.
PSB (Piatowicz J.); SBTP (Piatowicz J.); Rocznik Pruszkowski 1979 (Piatowicz J.); Piatowicz J., Wytwrnia Obrabiarek i Narzdzi Stowarzyszenia Mechanikw Polskich z Ameryki w Pruszkowie do 1939 r., [w:] Inynierowie polscy w XIX i XX wieku. t. II. Technika i przemys. Pod redakcj B. Orowskiego i J. Piatowicza, Warszawa 1994. Jzef Piatowicz

193

POLLAK KAROL FRANCISZEK (1859-1928) Wynalazca w dziedzinie chemicznych rde energii elektrycznej, pionier przemysu akumulatorowego. Urodzi si 15 listopada 1859 r. w Sanoku. Syn Karola, znanego drukarza i ksigarza w Sanoku, oraz matki z domu Zarbianki. Nauki pobiera w Sanoku, Stryju i Lwowie. Ju w latach modzieczych wykaza due uzdolnienia techniczne i wynalazcze. Zajmowa si wwczas wykonywaniem instalacji elektrycznych. W 1883 r. znalaz zatrudnienie w laboratorium londyskiej firmy patentowej The Patent Utilisation Co., gdzie m.in. skonstruowa i opatentowa wasnego pomysu mikrofon, cznik automatyczny do lamp elektrycznych Pawa Jaboczkowa i maszyn do druku w kilku kolorach. W 1885 r. Pollak studiowa elektrotechnik na politechnice w Berlinie-Charlottenburgu, jednoczenie pracujc nad wynalazkami z dziedziny ogniw galwanicznych (np. ogniwo samoadujce si, pierwsze ogniwo suche). Nastpnie prowadzi fabryk przyrzdw elektrycznych G. Wehr Telegraphen-Bau-Anstalt w Berlinie, po czym powrci do Londynu w celu eksploatowania patentw angielskich na swoje wynalazki. Zaj si wtedy zagadnieniami trakcji elektrycznej, zbudowa model nowego tramwaju, a w 1886 r. zosta w Paryu dyrektorem przedsibiorstwa, zaoonego dla eksploatacji tramwajw elektrycznych jego pomysu. Rwnoczenie Pollak pracowa w laboratoriach Sorbony, gdzie rozwin prace nad budow akumulatorw, co stao si jego najwiksz pasj i przynioso mu duy rozgos. Pierwszy jego akumulator (z pytami walcowanymi) uzyska przychyln opini francuskiej Akademii Umiejtnoci, a na wystawie powszechnej w Paryu w 1889 r. uzyska srebrny medal. Pollak by przez krtki czas dyrektorem fabryki akumulatorw w Paryu, po czym zaoy tego rodzaju wytwrni we Frankfurcie nad Menem i w Liessing pod Wiedniem. Udzieli swojej licencji fabrykom w Marly-le-Grand (Szwajcaria) i w Nancy (Francja). Kontynuujc prace badawczo-laboratoryjne i wynalazcze Pollak zbudowa prostownik komutatorowy oraz prostownik aluminiowy (do przetwarzania prdu zmiennego na stay), za ktre otrzyma dyplom uznania i medal na wystawie powszechnej w Paryu (1893) oraz dyplom honorowy na wystawie krajowej we Lwowie (1894); by te nagradzany za swe wy-

194

nalazki na wystawie w Columbia w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej (1893). Do wynalazkw Pollaka, ktre znalazy zastosowanie przemysowe, naleay: rdze oowiany z eberkami i haczykami do pyt akumulatorowych, metody formowania naoonej na takie pyty masy sposobem elektrolitycznym, metoda szybkiego wytwarzania wspomnianych rdzeni oowianych na gadkich i profilowanych wakach, odlewanie pyt akumulatorowych i czenie poszczeglnych ogniw ze sob, akumulatory przenone rozmaitej konstrukcji, oryginalny prostownik komutatorowy z silnikiem synchronicznym do zamiany prdw zmiennych na jednokierunkowe, prostownik aluminiowy z kwanym lub zasadowym elektrolitem. W 1899 r. Pollak zaoy wasne laboratorium na poudniu Francji i prowadzi tam dalsze badania. Za swoje wynalazki i prace otrzyma wyrnienia i nagrody na wystawach w Paryu (1900), we Lwowie i w Nicei (1902). cznie Pollak uzyska 98 patentw na swoje wynalazki. Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci Pollak powrci do kraju i w 1922 r. zaoy Polskie Towarzystwo Akumulatorowe, pod egid ktrego w 1923 r. zbudowa i prowadzi (istniejc do dzi) fabryk akumulatorw w Biaej koo Bielska, gdzie do 1928 r. produkowano wedug jego patentw rnego rodzaju akumulatory i baterie akumulatorowe (stacyjne i przenone) dla potrzeb kolejnictwa, lotnictwa, motoryzacji, telefonii, radia itd. Wytwrnia ta miaa swoje przedstawicielstwa, skady i stacje obsugi w wikszych miastach Polski; za swoje wyroby otrzymaa wiele odznacze na rnych wystawach, m.in. na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929). Pollak opublikowa wiele artykuw na temat budowy akumulatorw w czasopismach zagranicznych i polskich, a take wygosi liczne odczyty i referaty. Nalea do czoowych pionierw przemysu akumulatorowego w skali wiatowej i pooy podwaliny pod rozwj tego przemysu w Polsce. W uznaniu jego zasug na tym polu Politechnika Warszawska przyznaa mu w 1925 r. tytu doktora honoris causa. Zmar 17 grudnia 1928 r. w Biaej. PSB (Kubiatowski J.); SPPT (Kubiatowski J.); Przegld Elektrotechniczny 1929, nr 1; Historia elektryki polskiej, t. I. Pod redakcj K. Kolbiskiego, Warszawa 1976. Ryszard W. Pac

195

PRSZYSKI KAZIMIERZ (1875-1945) Konstruktor aparatw filmowych w tym pierwszej rcznej kamery filmowej, pionier kinematografii i telewizji. Niewiele osb ogldajcych filmy zdaje sobie spraw jak wielki wkad wnieli Polacy do techniki filmowej. Najwikszy z pewnoci Kazimierz Prszyski, ktry bodaj jako jedyny Polak posiada sta, odrbn gablot w Science Museum w Londynie. Urodzi si 4 kwietnia 1875 r. w Warszawie, by synem Konrada Promyka, autora synnego Elementarza, ale zainteresowania odziedziczy po dziadku Stanisawie Antonim Prszyskim, zawodowym fotografie w Misku. Dyplom inyniera mechanika uzyska w 1908 r. na Wydziale Technicznym uniwersytetu w Lige. Ju na pocztku studiw (1895) skonstruowa aparat kinematograficzny, zwany pleografem. By to aparat zdjciowy i projekcyjny, oryginalnym rozwizaniem byo urzdzenie do przesuwu tamy filmowej, w ktrym Prszyski zastosowa specjalny chwytak wasnego pomysu. Posugujc si tym aparatem Prszyski zacz w 1895 r. realizowa krtkie filmy, co mona uzna za pocztek polskiej kinematografii. Nie znamy treci pierwszych filmw wykonanych pleografem w jego pierwotnej wersji. Mogy to by krtkie aktualnoci, czy scenki rodzajowe, zapewne ze lizgawki Warszawskiego Towarzystwa ywiarskiego i bawicych si dzieci w ogrodzie. Prszyski pracowa nad udoskonaleniem pleografu. W efekcie dugotrwaych i mudnych prac w 1899 r. powsta nowy wariant aparatu, nie dajcy ju dokuczliwych migota i drga, ktry wynalazca nazwa biopleografem. Zastosowa w nim dwa obiektywy i dwie pozytywowe tamy filmowe. Biopleograf by aparatem stacjonarnym, przeznaczonym dla komercyjnych projekcji kinowych. Dla celw amatorskich Prszyski skonstruowa w 1899 r. aparat zdjciowo-projekcyjny oparty na tych samych zaoeniach co pleograf. Swoje wynalazki popularyzowa poprzez rne pokazy, prezentowa na nich nie tylko swoje aparaty, ale take cay zestaw nakrconych krtkich filmw przedstawiajcych ycie na ulicach Warszawy oraz prby scen fabularnych, np. Przygod dorokarza, w ktrej gra mody Kazimierz Junosza-Stpowski. Najbardziej spektakularnym sukcesem byo zastosowanie 24 lutego 1903 r. triku sceniczno - filmowego podczas przedstawienia opery Walkiria Richarda Wagnera w Teatrze Wielkim w Warszawie. 196

W czasie premierowego spektaklu zdumionej publicznoci ukazay si na tle tylnej dekoracji lecce w obokach na koniach walkirie, w ktre wcielili si Czerkiesi, stacjonujcy koo Zamku Krlewskiego. Prezentacja 20metrowego filmu w trakcie przedstawienia operowego bya zapewne pierwszym w dziejach teatru tego rodzaju eksperymentem. Niezalenie od prac nad kinematografi Prszyski prowadzi badania dotyczce przesyania obrazw na odlego, czyli telewizji. W 1898 r. zaprezentowa w Warszawie urzdzenie zwane Telefotem, ktre nie znalazo praktycznego zastosowania, ale pozwala zaliczy Prszyskiego do teoretycznych pionierw telewizji. W kocu 1908 r. znalaz si w Paryu, gdzie zdoa rozwiza problem migotania wiata i drga obrazu podczas projekcji filmowych za pomoc tzw. obturatora, tj. przesony rwnomiernie przerywajcej wiato w czasie projekcji, co skutecznie eliminowao niepodane efekty uboczne. To udoskonalenie uzyskao w 1909 r. pozytywne oceny, m.in. Akademii Nauk w Paryu, po czym francuski koncern filmowy Lon Gaumont rozpocz produkcj aparatw projekcyjnych wedug systemu Prszyskiego, ktre stopniowo weszy do powszechnego uytku w kinach. By to wany moment w dziejach kinematografii, szybko si wwczas upowszechniajcej i stajcej si odrbn gazi sztuki. W kocu grudnia 1910 r. Prszyski przedstawi w Paryu aeroskop, pierwsz w dziejach rczn kamer filmow do zdj reporterskich, ktrej produkcj rozpoczto w 1911 r. w Anglii. Kamer uruchamia motorek poruszany spronym powietrzem, adowanym za pomoc zwykej pompki rowerowej lub nonej. Wkrtce silniczek pneumatyczny zastpiony zosta elektrycznym, zasilanym z akumulatora noszonego w specjalnym tornistrze. Zastosowanie yroskopu niwelowao chwianie wywoane drganiem rk, co umoliwiao dowolne kierowanie kamer. W aeroskopie mieci si adunek okoo 137 m tamy, wystarczajcej na 10-15 minut filmowania. Na szerok skal reporterzy uyli tej kamery w czasie I wojny wiatowej, otrzymaa ona wwczas miano kamery mierci, poniewa operatorzy kronik wojennych ginli. Od 1917 r. krcono ni kroniki lotnicze z frontu zachodniego. Z czasem Prszyski przystosowa aeroskop do filmowania lotniczego. Pierwsze zdjcia lotnicze wykonano t now jego wersj w 1920 r. podczas lotu dookoa wiata majora W. T. Blakea. Kamera Pruszyskiego suya nieprzerwanie ponad 20 lat, przyczyniajc si w znaczcy sposb do rozwoju filmu dokumentalnego. Zacza traci na znaczeniu po wprowadzeniu filmu dwikowego z powodu szmerw towarzyszcych dokonywaniu ni zdj aeroskopem. 197

W czasie, gdy wicia jeszcze triumfy, Prszyski zademonstrowa w 1907 r. swj nowy wynalazek z dziedziny kinematografii kinofon. Bya to jedna z wielu prb rozwizania problemu synchronizacji dwiku z obrazem. Pomys Prszyskiego wywoa duy oddwik wrd fachowcw i by moe w jakim stopniu zainspirowa Thomasa Alva Edisona przy konstruowaniu kinetofonu, ktrego pomys ogosi w 1912 r. Natomiast Prszyski przy pomocy kinofonu zrealizowa w 1913 r. w Londynie pierwsze na wiecie dugie ujcie dwikowe. Wczeniej, w 1911 r., zgosi do urzdu patentowego w Berlinie pomys urzdzenia nazwanego maszyn mwic, ktrej talerz pytowy sprony jest z mechanizmem napdzajcym. Brak jest jednak bliszych informacji na jej temat. Rwnoczenie pracowa nad amatorskim aparatem Oko, o prostej konstrukcji, tanim i atwym w obsudze. Kolejne ulepszane jego wersje powstaway w latach 1912-14. Aparat mia ksztat niewielkiej skrzynki o wymiarach 27x19x11 cm, suy zarwno do nakrcania filmw amatorskich, jak i ich wywietlania, z zastosowaniem tamy filmowej szerokoci 12 cm. Jeden adunek tamy obliczony by na 20 minut projekcji. Klatki filmu miay wymiary zaledwie 5x7 mm, a ich wywietlanie w ruchu cigym odbywao si za pomoc specjalnego obiektywu projekcyjnego, zapewniajcego znakomit ostro obrazu, ktr Prszyski osign dziki zastosowaniu w arwce projekcyjnej wkien o specyficznym skadzie chemicznym, w rezultacie czego sia jej wiata dochodzia do 450 W. Z chwil wybuchu I wojny wiatowej wstpne prace nad realizacj amatorskiego aparatu na terenie Anglii zostay przerwane. Nie udao si te uruchomi jego produkcji w Stanach Zjednoczonych, dokd wynalazca wyjecha z Londynu w 1915 r. W listopadzie 1919 r. Prszyski powrci do Polski i lata dwudziestolecia midzywojennego powici zabiegom o rozpoczcie krajowej produkcji aparatw Oko, doskonalc kolejne jego wersje. Prby uruchomienia produkcji na szersz skal (wykonano jedynie 100 sztuk aparatw) zaamay si w 1925 r. W okresie okupacji hitlerowskiej Prszyski kontynuowa swoje prace, przygotowa jeszcze jedn, mia i oryginaln konstrukcj aparatu Oko. W 1943 r. opracowa projekt lampy totalnej, w ktrej strata wiata nie przekraczaa 15% - miaa ona wyeliminowa z projektorw drogie arwki o wielkiej mocy, zuywajce zbyt duo prdu. W tym samym roku powsta projekt urzdzenia o nazwie autolektor, umoliwiajcego czytanie ksiek osobom niewidomym lub posiadajcym saby wzrok.

198

W czasie powstania warszawskiego Prszyski przebywa w Warszawie, skd 25 sierpnia 1944 r. wraz z on i crk (syn znajdowa si od 1938 r. w Stanach Zjednoczonych) zostali przez hitlerowcw wywiezieni z Mokotowa do Pruszkowa. Nastpnie Prszyskiego przewieziono do obozu w Mauthausen, w ktrym zmar 13 marca 1945 r.
PSB (Kubiatowski J.); SBTP (Piatowicz J.); SPPT (Orowski B.); Jewsiewicki W.: Kazimierz Prszyski, polski wynalazca filmowy, Warszawa 1954; Jewsiewicki W.: Kazimierz Prszyski, Warszawa 1974. Jzef Piatowicz

PSZENICKI ANDRZEJ (1869-1941) Budowniczy konstrukcji stalowych, gwnie mostw, rektor Politechniki Warszawskiej. Wykonae projekty wielkich mostw i wiele innych budowli pierwszorzdnego znaczenia, czc we wszystkich tych pracach polot inynierski z gbok wiedz techniczn powiedzia profesor Aleksander Wasiutyski w przemwieniu podczas promocji na doktora honoris causa nauk technicznych Politechniki Warszawskiej profesora budowy mostw tej uczelni, Andrzeja Paszkowskiego, w dniu 13 listopada 1938 r. Andrzej Pszenicki, syn Pawa, waciciela nieduego gospodarstwa rolnego, przyszed na wiat 29 listopada 1869 r. w Pabianicach. Matur zda w gimnazjum w Piotrkowie Trybunalskim. W Petersburgu ukoczy Wydzia Fizyczno-Matematyczny uniwersytetu (1894) oraz Instytut Inynierw Komunikacji (1898). Zaraz potem zaangaowany zosta do dziau mostw zarzdu miejskiego w Petersburgu, gdzie pracowa z pewnymi przerwami a do 1919 r., prowadzc budow i przebudow licznych mostw na Newie, jej odnogach i kanaach. Wiele z tych mostw, w zwizku ze zmian od 1906 r. w tramwajach trakcji konnej na elektryczn, trzeba byo powtrnie przeliczy, wzmocni lub cakowicie przebudowa. Jednoczenie bra Pszenicki udzia w projektowaniu i budowie picioprzsowego, elaznego mostu Troickiego przez New. By to most kratowy o konstrukcji mieszanej: ukowo-wspornikowej i belkowo-wspornikowej, ktrego rodkowe przso (dwa poczone ze sob w rodku rozpitoci wsporniki) miao rozpito 103 m. 199

W 1901 r. zosta asystentem przy Katedrze Budowy Mostw Instytutu Inynierw Komunikacji (profesorem by Nikolai), a od 1908 r. wykadowc. W tyme roku zosta delegowany w celach naukowych za granic. Zdoby rozgos, zwyciajc w midzynarodowym konkursie na most Paacowy na Newie w Petersburgu. Zaprojektowany przez niego most by dzieem nadzwyczaj udanym, o piknej monumentalnej sylwetce, mia pi przse o symetrycznym ukadzie. Boczne przsa byy dwuprzsowymi belkami kratowymi o rozpitociach 37+45 m, za rodkowe przso zwodzone o rozpitoci teoretycznej 58,6 m, przy szerokoci filarw rodkowych 12,0 m ukiem kratowym trjprzegubowym, gdzie obydwie powki przsa obracay si na osi poziomej i o rodkowego przegubu bya osi symetrii mostu. Na motywach tego rodkowego przsa opar Pszenicki dysertacj O zastosowaniu ukw trjprzegubowych w mostach zwodzonych, za ktr otrzyma stopie adiunkta. Walorem ukw trjprzegubowych bya ich wiksza sztywno od ukadu belkowo-wspornikowego, ktry poza tym by droszy o okoo 30%. Projektowa te wielkie mosty w imperium rosyjskim poza Petersburgiem, jak kolejowo-drogowy na Wodze w Saratowie o dugoci 2250 m, ruchome przso mostu kolejowego przez New na szlaku Petersburg Rybisk, tudzie razem z profesorem Nikoajem Bielelubskim mosty kolejowe na Wodze pod Kazaniem i koo Symbirska (1913, o rozpitoci przsa 158m) oraz przez rzek Mst w Borowiczach w pobliu Petersburga. W Instytucie przeszed wszystkie stopnie naukowe a do profesora zwyczajnego (1916). Rok wczeniej obj Katedr Budowy Mostw w eskim Instytucie Politechnicznym, a w 1917 r. tak katedr w Instytucie Inynierw Cywilnych. Pod koniec 1919 r. Pszenicki opuci Petersburg (zostawiajc tam dwch swoich bratankw, Leona i Klemensa, dla zlikwidowania rnych spraw majtkowych) i uda si do Estonii, gdzie odbudowywa zniszczone podczas dziaa wojennych mosty i zaprojektowa nowy most o rozpitoci 110 m przez Narw w miecie Narwa. Po jakim czasie doczya do profesora crka Monika z opiekunk i obydwaj bratankowie (ona odwlekaa wyjazd i przypacia to yciem). Pszenicki nie przyj ofiarowywanej mu katedry na politechnice w Rydze i po zawarciu w tym miecie traktatu pomidzy Polsk a Rosj sowieck wrci do Polski, by obj w 1921 r. Katedr Budowy Mostw na Politechnice Warszawskiej. Odtd niewiele byo w kraju wikszych inwestycji mostowych bez jego znaczcego udziau jeli nie projektowego, to choby koncepcyjnego. By doradc w Towarzystwie Przemysu Metalowego K. Rudzki i S-ka, 200

prowadzi wasne biuro projektowe. Razem z W. Pacem-Pomarnackim zaprojektowa most kolejowy na Wile pod Sandomierzem, z Franciszkiem Szelgowskim przez Brd na cznicy kolejowej Warszawa Gobki, wedle jego koncepcji zbudowano mosty na Wile w Pocku (kolejowodrogowy) i Wocawku (drogowy) oraz drogowy przez Niemen w Grodnie. W latach trzydziestych, wraz z Szelgowskim, podj badania pocze spawanych i zaprojektowa wzmocnienie mostu na Warcie pod Orzechowem w robocie spawanej. W 1936 r. zosta zbudowany, ich projektu, pierwszy w Polsce spawany most kolejowy na Drwcy, na linii kolejowej Toru Sierpc. Na uczelni powierzano Pszenickiemu najwysze godnoci dziekana, rektora; od 1923 r. zasiada w Akademii Nauk Technicznych w Warszawie, by konsultantem Ministerstwa Robt Publicznych i Ministerstwa Komunikacji. Bezinteresownie uczy budowy mostw w Oficerskiej Szkole Saperw, a od 1936 r. w Wojskowej Wyszej Szkole Inynierskiej. Niemae wraenie zrobi w 1930 r. na Midzynarodowym Kongresie w Lige przedstawiajc prace: O zastosowaniu ukw trjprzegubowych do mostw zwodzonych i Zastosowanie stali wysokowartociowej do mostw. Osobowo Pszenickiego zawaya na charakterze ustrojw elaznych budowlanych nie tylko w mostownictwie. To jego autorytet, niezalenie od warunkw obiektywnych, wpyn niewtpliwie na przeduenie w Polsce epoki pocze nitowanych. Za ich zastosowaniem przemawia w tamtych czasach nie tylko nawyk inyniera. Cby robiy rzesze nitownikw, ktrzy biedowali po wsiach, jeliby nie znalazy zatrudnienia na montaach! Projektu Pszenickiego byy hangary lotnicze na Okciu o rozpitoci konstrukcji przykry 50 m, przebudowa fabryki Solvay na Mtwach pod Jarosawiem, polegajca na zwikszeniu jej wysokoci z 23 m na 43 m, a take realizowane w 1923 r. synne wiee radiotelegraficzne wysokoci 123 m w Babicach pod Warszaw. Wielkim dzieem, ktre projektowa wraz z Wacawem enczykowskim, bya konstrukcja Gwnego Dworca kolejowego w Warszawie, najwikszego stalowego obiektu dwudziestolecia (pochon on 4 630 ton stali). Pszenicki w dziedzinie konstrukcji nitowanych osign omale doskonao. Jeszcze raz bysn u schyku ycia, w 1938 r., projektem hali fabrycznej Centralnych Warsztatw Lotniczych w Dblinie, z ramownic trjprzegubowych ze wspornikami, o rozpitoci 43 m. Kiedy w 1937 r. urwa si keson zapuszczany pod jeden z filarw mostu w Pocku znalaz si w strefie pynnych piaskw i wraz z czci filara oderwa si od jego grnej czci zakleszczonej w bardzo zwartych gruntach, a powstaa w filarze szczelina mia ksztat klina o najwikszym rozwarciu 0,46 m 201

zgaszano rozmaite pomysy ratowania sytuacji. Pszenicki zastosowa bardzo prosty i najmniej kosztowny. Za jego rad obciono filar od gry wirem, jednoczenie pompujc dla zmniejszenia tarcia wod pod cinieniem pomidzy grunt i paszcz filara rurkami o rednicy 20 25 mm. Szczelina wskutek tego zmniejszya si o poow. Wtedy oczyszczono j z piasku i muu wod pod cinieniem, a potem wypeniono take pod cinieniem siln zapraw cementow. Wykadowc by znakomitym, wietnie rysowa na tablicy. Stara si wybiera wzowe zagadnienia i podawa je w sposb najbardziej przystpny. Zmar podczas okupacji w Warszawie 5 sierpnia 1941 r., pochowany zosta na cmentarzu Powzkowskim (grb zaprojektowa Bohdan Pniewski). Pozostawi po sobie wiele cennych publikacji, w tym mistrzowsko opracowany rozdzia Mosty elazne w Podrczniku Inynierskim i monumentalny Kurs budowy mostw (1938). Przytoczmy na zakoczenie gos Stefan Bryy, przedstawiciela midzywojennej techniki, ktry powiedzia: Nie brak jest przecie w Polsce znakomitych umysw. Jest ich nawet stosunkowo wicej, ni w Niemczech w dziedzinie teorii Thullie, Huber, w dziedzinie konstrukcji stalowych Pszenicki, betonu Paszkowski.
PSB (Chwaciski B.); SBTP (Czarnota-Bojarski R.); SPPT (Chwaciski B.); Sownik biograficzny zasuonych dziaaczy. Z. 1, Warszawa 1986 (Skoczek W., Zawistowski J.) wydawnictwo Polskiego Zwizku Inynierw i Technikw Budownictwa; Czapski M.: Inynierowie Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991. Micha Czapski

PUAWSKI ZYGMUNT RAFA (1901-1931) Inynier mechanik, najbardziej znany, polski konstruktor lotniczy, twrca samolotw PZL P, kapitan pilot. Zygmunt Rafa Puawski urodzi si 24 padziernika 1901 r. w Lublinie jako najstarszy z czworga dzieci robotnika fabryki maszyn rolniczych Wojciecha i Kazimiery z Szumiw. Uczszcza do gimnazjum handlowego A. J. Vetterw w Lublinie, nalec do harcerstwa i udzielajc patnych korepetycji. Wyrnia si wytrwaoci w realizowaniu stawianych sobie zada i ywym, czasem wybuchowym reagowaniem na napotykane trudno202

ci. W 1920 r. zda matur i w lecie tego roku zgosi si do ochotniczego Batalionu Harcerskiego by uczestniczy w wojnie polsko-bolszewickiej. Jesieni 1920 r. rozpocz studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej, gdzie wyrnia si pilnoci, zdolnociami i terminowoci w zdawaniu egzaminw. Rwnoczenie w Akademickim Zwizku Sportowym uprawia turystyk (piesz, rowerow i grsk), narciarstwo, wiolarstwo i kajakarstwo. Swe zainteresowania lotnicze poszerza w Sekcji Lotniczej Koa Mechanikw, dziaajcej od 1922 r. Tam zaprojektowa szybowiec SL-3, zbudowany w warsztatach Sekcji w 1924 r. W maju i czerwcu 1925 r. szybowiec ten wzi udzia w II Krajowym Konkursie Szybowcw na Oksywiu w Gdyni. Podczas studiw intensywnie uczy si jzykw: francuskiego, niemieckiego i angielskiego. Pod koniec studiw wzi udzia w konkursie na projekt samolotu ogoszonym przez Departament eglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych, uzyskujc nagrod za samolot liniowy Scout i konkurujc z 15 projektami innych konstruktorw. W 1925 r. uzyska dyplom inyniera mechanika specjalnoci lotniczej z bardzo dobrym wynikiem i otrzyma skierowanie na praktyk lotnicz w wytwrni samolotw Breguet we Francji. W 1926 r. powrci do kraju i ukoczy Szko Podchorych Rezerwy Lotnictwa w Poznaniu, a nastpnie Szko Pilotw w Bydgoszczy uzyskujc odznak pilota wojskowego. W 1927 r. zosta przyjty jako gwny konstruktor do Centralnych Warsztatw Lotniczych w Warszawie, ktre w kocu grudnia tego roku zostay przeksztacone w Pastwowe Zakady Lotnicze (PZL). Tam opracowa oryginalny projekt samolotu myliwskiego, ktry rozsawi jego i wytwrni PZL w wiecie. Zasadniczym jego nowatorstwem byo zaprojektowanie pata o mewim ksztacie, tzn. przy kadubie zwonego i silnie wzniesionego ku grze, a w pewnej odlegoci od kaduba zaamanego i biegncego ku swym kocom poziomo, oraz podpartego zastrzaami. Skrzyda takie zapewniaj bardzo dobr widoczno z kabiny, a przy tym maj du wytrzymao. Otrzymay one nazw pat Puawskiego lub pat polski. Ponadto zastosowa Puawski drugie nowe rozwizanie - tzw. podwozie noycowe, a cilej dwigniowe z automatyzatorami schowanymi w kadubie, co zmniejszao opory aerodynamiczne samolotu. Wedug tej koncepcji zaprojektowa samolot myliwski PZL P.1, ktrego prototyp odby pierwszy lot w sierpniu 1929 r., pilotowany przez kapitana Bolesawa Orliskiego. W czerwcu 1930 r. samolot ten na konkursie na samolot myliwski w Bukareszcie zaj pierwsze miejsce w 8 spord 15 odbywanych konkurencji. Nie wszed jednak do produkcji w wyniku decyzji wadz lotni203

czych nie produkowania w Polsce silnikw duej mocy o ukadzie rzdowym, a taki wanie zastosowa Puawski w samolocie PZL P.1. Wwczas opracowa nowy projekt, PZL P.6, dostosowany do silnika o ukadzie gwiazdowym, ktrego produkcj podjto. Prototyp PZL P.6 zosta oblatany w sierpniu 1930 r., a w grudniu tego roku B. Orliski zaprezentowa go na Midzynarodowym Salonie Lotniczym w Paryu. Uzyska tam opini konstrukcji wyprzedzajcej budowane w innych krajach. W 1931 r. B. Orliski na PZL P.6 odnis sukces w akrobacji w amerykaskich zawodach National Air Races, co przynioso polskiemu samolotowi rozgos. Kolejnymi samolotami projektu Puawskiego, bdcymi odmianami rozwojowymi P.1, byy P.7 oblatany w 1930 r., oraz P.8 i P.11 oblatane w sierpniu 1931 r. W 1930 r. Puawski, za zgod dyrekcji PZL, zaprojektowa do wasnego uytku dwumiejscowy samolot amfibi PZL-H (oznaczon pniej PZL-12) oblatan przez konstruktora w lutym 1931 r. 21 marca 1931 r. samolot ten, pilotowany przez Puawskigo podczas porywistego wiatru, w zakrcie po starcie zszed do ziemi rozbijajc si. Puawski dozna cikich obrae ciaa i zmar w drodze do szpitala. Zosta pochowany w Lublinie na cmentarzu przy ul. Lipowej. Samoloty Puawskiego weszy do produkcji seryjnej dopiero po jego mierci. W latach 1932-33 zbudowano 150 sztuk P.7, a w latach 1934-36 - 225 sztuk P.11a i P.11c. Samoloty te stay si podstawowymi myliwcami polskiego lotnictwa do koca lat trzydziestych i na nich nasi piloci bronili polskiego nieba we wrzeniu 1939 r. Ponadto wyprodukowano 50 sztuk PZL P.11b, ktre eksportowano Rumunii. Jako dalsze rozwinicie P.11 powsta P.24, ktry by produkowany na eksport do Rumunii, Bugarii, Grecji i Turcji oraz budowany z licencji w Rumunii i Turcji. Wyprodukowano 146 sztuk P.24. Wszystkich typw samolotw Puawskiego zbudowano 526 sztuk, co byo nie lada osigniciem w okresie midzywojennym. Pat Puawskiego mia te wpyw na rozwj techniki lotniczej na wiecie. Powstao wiele samolotw myliwskich o ukadzie skrzyda jego pomysu. Najszerzej zosta zastosowany na radzieckich samolotach dwupatowych Polikarpowa I-15 i I-153 (cznie 3850 sztuk), woskich dwupatowych wodnosamolotach Romeo 43 i 44 (125 sztuk) oraz na dwusilnikowych wodnosamolotach amerykaskich Martin Mariner (1350 sztuk) i radzieckich Berirjew Be-6 i Be-12 (kilkaset sztuk). Daje to cznie ponad 5 tys. samolotw z mewim patem. Ponadto zosta on zastosowany na wielu szybowcach. Podwozie dwigniowe Puawskiego jest do tej pory stosowane w wielu krajach. W 1986 r. Sekcja Lotnicza Stowarzyszenia Inynierw Me204

chanikw Polskich ustanowia medal za zasugi dla polskiego lotnictwa Skrzyda Puawskiego. Wytwrnia migowcw PZL-widnik od 1957 r. nosi nazw im. Z. Puawskiego.
PSB (Kdzierski J.); SBTP (Hadrawa A.); SPPT (Orowski B.); Konieczny J.R., Malinowski T.: Maa encyklopedia lotnikw polskich. Warszawa 1993; Glass A.: Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939. Warszawa 1976. Andrzej Glass

ROMER WITOLD (1900-1967) Wynalazca techniki fotograficznej zwanej izoheli. Witold Romer urodzi si 11 lipca 1900 r. we Lwowie. By synem Eugeniusza Romera znanego geografa, twrcy nowoczesnej kartografii polskiej. Ukoczy Wydzia Chemiczny Politechniki Lwowskiej (1923), poczym by przez dwa lata asystentem profesora Wojciecha witosawskiego. W 1925 r. przeszed do pracy w wydawnictwie kartograficznym Ksinica Atlas we Lwowie. Odtd zainteresowania jego zwrciy si w kierunku technologii drukowania map i atlasw. Po odbyciu procznego stau w Wiedniu, Paryu, Edynburgu i Southampton, jako kierownik Instytutu Fotograficznego Politechniki Lwowskiej wprowadzi w latach 1932-39 szereg nowoczesnych metod i urzdze. W 1932 r. wynalaz now metod techniki fotograficznej zwan izoheli pierwsz technik termorozdzielcz, rozpowszechnion w wielu krajach. W 1936 r. uzyska doktorat za studium fotograficzne wywoywania wyrwnujcego. Promotorem bya profesor Alicja Dorabialska. Po wybuchu II wojny wiatowej Romer przedosta si przez Rumuni i Jugosawi do Francji, a nastpnie do Anglii. Pracowa tam w laboratorium badawczym firmy Kodak w Harrow, a nastpnie w laboratorium fotograficznym Royal Air Forces (RAF) w Farnborough, zajmujc si fotografi lotnicz, a szczeglnie fotografowaniem w porze nocnej. Samodzielnie udoskonali aparatur do zdj lotniczych, skonstruowa specjaln kamer kompensujc ruch samolotu. Aparatur t wykorzystano z powodzeniem przy ldowaniu aliantw we Francji w 1944 r. oraz w dalszej fazie dziaa wojennych.

205

Po wojnie Romer powrci do kraju i by profesorem Politechniki Wrocawskiej, organizatorem i kierownikiem Katedry i Zakadu Fototechniki oraz dziekanem Wydziau Chemicznego tej uczelni (1958-60). W 1947 r. habilitowa si na Wydziale Chemicznym Politechniki dzkiej. W 1948 r. otrzyma tytu profesora nadzwyczajnego, a w 1956 r. zwyczajnego. We Wrocawiu Romer zajmowa si sensytometri, tj. ilociowym okreleniem waciwoci fotograficznych materiaw wiatoczuych, fizykochemi procesu otrzymywania emulsji fotograficznych oraz fizyczn struktur obrazu fotograficznego (ziarnisto, rozdzielczo, ostro). Opracowa metody pomiaru ziarnistoci i rozdzielczoci obrazw fotograficznych. Opublikowa liczne prace w czasopismach krajowych i zagranicznych oraz kilka ksiek, z ktrych najwaniejsze to: Ziarnisto i rozdzielczo obrazw fotograficznych (1953) i Teoria procesu fotograficznego (1955). Wsppracowa z zakadami polskiego przemysu fotograficznego. Pod koniec lat pidziesitych jego zainteresowania skupiy si na teorii zarodkowania i wzrostu krysztaw halogenkw srebra w emulsjach fotograficznych. W wyniku tych prac powstay unikatowe instrumenty pomiarowe, zastosowane w przemyle fotochemicznym w kraju i zagranic. Romer ogosi szereg publikacji z zakresu teorii wzrostu krysztaw. Powany udzia w jego pracach miay badania procesw fotosieciowania warstw wiatoczuych stosowanych w chemigrafii poligraficznej. Po przejciu na emerytur, kierownictwo Zakadu Fototechniki obj jego ucze profesor Adam Zaleski. Romer by czonkiem honorowym Zwizku Polskich Artystw Fotografikw. Zmar 19 kwietnia 1967 r. we Wrocawiu. We wrzeniu 1998 r. odby si pierwszy wielki zjazd fototechnikw, zorganizowany z okazji 50lecia naukowej i dydaktycznej dziaalnoci utworzonych przez niego Katedry i Zakadu Fototechniki Politechniki Wrocawskiej.
PSB (Markocki W.); SBTP (Zaleski A.); SPPT (darski W.); Lato H.: 1000 sw o fotografii, Warszawa 1976. Jerzy Kubiatowski Zbigniew Skoczyski

206

ROTHERT ALEKSANDER (1870-1937) Udoskonali budow maszyn elektrycznych, wsptwrca naukowej organizacji pracy w Polsce. Wrd kilkunastu prekursorw nauki organizacji i zarzdzania wymienia si kilku Polakw - obok m.in. Karola Adamieckiego, Edwina Hauswalda, Piotra Drzewieckiego, Zygmunta Rytla poczesne miejsce zajmuje w tym gronie Aleksander Rothert, ktry odnotowa take znaczce sukcesy w elektrotechnice, przede wszystkim w pierwszym okresie kariery inynierskiej. Aleksander Rothert urodzi si 13 sierpnia 1870 r. w Pilicy. W zwizku z tym, e ojciec zosta dyrektorem Ryskiego Banku Komercyjnego, jego dziecistwo i modo bya zwizana z Ryg. Tam ukoczy gimnazjum i Wydzia Mechaniczny Ryskiego Instytutu Politechnicznego (1888-93), po czym wstpi na Wydzia Elektryczny politechniki w Darmstadt i po roku studiw otrzyma dyplom inyniera elektryka. Jako absolwent dwch politechnik, znajcy biegle - oprcz jzyka polskiego take niemiecki, rosyjski, francuski i angielski, rozpocz byskotliw karier zawodow. Pierwsze kroki stawia w firmie W. Lahmayer we Frankfurcie nad Menem (1894-97) jako pracownik biura oblicze parametrw maszyn elektrycznych oraz zarzdca stacji kontrolnej. Nastpnie by: gwnym inynierem w fabryce Fabious Henrion w Nancy (1897-98) i kierownikiem pracowni obliczania prdw staych w belgijskiej firmie Compaqnie Internationale lectricit w Lige (1898-99). W tej ostatniej dokona oblicze parametrw po raz pierwszy budowanych tam maszyn prdu zmiennego, szczeglnie typu trjfazowego, wasnej konstrukcji. Potem powrci do W. Lahmayera, ale na stanowisko dyrektora filii w Moskwie (1899-1901), po czym zosta naczelnym inynierem nowej fabryki The British Electric Plant Company w Alloa koo Glasgow (1901-04). W 1904 r. Rothert powrci do Moskwy na stanowisko dyrektora technicznego fabryki silnikw, dwigw i pomp, stanowicej fili Compagnie Internationale Electricit, ktra m.in. miaa due dostawy dla marynarki rosyjskiej. Przyczyni si do gruntownej reorganizacji tej fabryki. Rwnoczenie by jednym z dyrektorw warszawskiego biura urzdze elektrycznych Allgemeine Elektrizitts-Gesellschaft (AEG). W 1907 r. fabryka moskiewska zostaa przejta przez amerykaski koncern Westinghouse, a jej nowe wadze skieroway Rotherta na trzy miesice do Stanw 207

Zjednoczonych (1908) w celu zapoznania si z nowoczesn organizacj produkcji w przemyle elektrotechnicznym. Pobyt ten wywar wielki wpyw na pniejsze jego zainteresowania naukowe. W kocu 1908 r. zosta mianowany profesorem elektrotechniki konstrukcyjnej we lwowskiej Szkole Politechnicznej i by nim formalnie do 1920 r., a faktycznie do wybuchu I wojny wiatowej. Pracujc w renomowanych firmach zagranicznych, Rothert zajmowa si gwnie projektowaniem, obliczaniem i badaniem konstrukcji oraz dziaania maszyn elektrycznych, a zwaszcza uzwoje, komutacji i rozproszenia magnetycznego. Opublikowa artykuy w renomowanych czasopismach elektrotechnicznych: Elektrotechnische Zeitschrift (ETZ), Elektrotechnische Rundschau, Electrician, clairage lectrique. Oryginalne opracowanie Rotherta na temat oddziaywania twornika w maszynach elektrycznych prdu zmiennego, ktre referowa na zjedzie elektrykw niemieckich w Berlinie (1896): ber Ankerrckwirkung von Dynamomaschinen, wydrukowane w ETZ (1896 nr 37 i 48, 1897 nr 1) przynioso mu rozgos wiatowy. W pracy tej wprowadzi po raz pierwszy pojcie amperozwojw do obliczania maszyn elektrycznych, w miejsce stosowanego dotychczas pojcia strumieni magnetycznych. Ten nowy i wygodny system obliczania zosta szybko przyjty przez innych konstruktorw; na nim wzorowa si m.in. A. Heyland, kiedy opracowywa swj synny wykres koowy prdw do obliczania i analizy wielofazowych silnikw indukcyjnych. Na podstawie tego artykuu oraz 30 innych opracowa uzyska Rothert dwa patenty, w Niemczech na cewk na kotwiczk bbna (1899) i w Stanach Zjednoczonych na korpus cewki twornika bbnowego (1900). Poczwszy od pobytu w Stanach Zjednoczonych (1908) zainteresowania naukowe Rotherta koncentroway si wok rodzcej si wwczas dyscypliny naukowej organizacji pracy, tak w aspekcie praktycznym, jak i rozwaa teoretycznych. Wasne koncepcje stara si realizowa praktycznie na stanowiskach: dyrektora fabryki maszyn i aparatw elektrycznych firmy Siemens-Schuckert w Piotrogrodzie (1915-16), doradcy do spraw organizacji produkcji AEG w Charkowie (1917-18); a po powrocie do niepodlegej Polski: dyrektora Polskiego Towarzystwa Elektrycznego (191920), dyrektora fabryki wkienniczej Hirszberg i Wilczyski w odzi (1920-21), staego doradcy organizacyjnego w Zakadach Budowy Maszyn, Kotw i Wagonw L. Zieleniewskiego w Krakowie (1919-26), prezesa Komisji Ankietowej Badania Warunkw i Kosztw Produkcji przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrw. Ponadto wykada organizacj przedsibiorstw przemysowych oraz naukow organizacj pracy w Wyszym 208

Studium Handlowym w Krakowie (1926-29) i Szkole Gwnej Handlowej w Warszawie (1929-31). Jednoczenie w Warszawie prowadzi wasn firm konsultingow:Aleksander Rothert inynier, organizator i racjonalizator produkcji i biurowoci. Zbigniew Martyniak, badacz dziejw nauki organizacji i zarzdzania, zalicza Rotherta do nurtu inynierskiego (Industrial Engineering). W 1908 r. ukazaa si pierwsza publikacja Rotherta z tej dziedziny, dotyczca operatywnego planowania produkcji. Rok pniej opublikowa dwie prace, ktre maj fundamentalne znaczenie w jego dorobku. Pierwsza z nich to najpowaniejsze wwczas w Europie studium systemw pac - jej znaczenie podkreli Karol Adamiecki stwierdzajc, e praca ta jako ujcie caoci zagadnienia pac w zwizku z naukow organizacj jest pierwsz, jaka w ogle ukazaa si na ten temat. W pniejszym okresie Rothert przedstawi oryginalny system premiowania mistrzw, ktrego podstawowym zaoeniem byo uzalenienie ich premii od premii podlegych im robotnikw. Drug prac Rotherta o przeomowym znaczeniu by odczyt wygoszony w Berlinie na zaproszenie Verein Deutscher Ingenieure i opublikowany na amach Technik und Wirtschaft (1909 nr 12). Polska wersja odczytu berliskiego ukazaa si w Przegldzie Technicznym (1910 nr 14, 15, 17, 19, 21, 23) pt. Nowoczesne pogldy na urzdzenia i organizacj fabryki maszyn. Organizacja magazynw bya drug po systemach pac specjalnoci Rotherta. W 1932 r. wyda pierwsz w Polsce monografi z tego zakresu pt. Organizacja gospodarki materiaowej w przemyle i handlu, bdc zarazem podrcznikiem akademickim i poradnikiem dla praktykw. Istotne miejsce w dorobku naukowym Rotherta mia artyku pt. Podstawy kalku-lacji przemysowej ze szczeglnym uwzgldnieniem fabryk maszyn, opublikowany w Przegldzie Technicznym (1912 nr 8, 10). Przedstawi w nim jedn z pierwszych w literaturze krajowej klasyfikacj kosztw. Proponowa, aby grupowa koszty wedug maszyn, stanowisk pracy, zamwie. Sugerowa wyodrbnienie kosztw surowcw, magazynowania i sprzeday. Rothert dziaa spoecznie w rnych organizacjach i towarzystwach naukowo-technicznych, m.in. by sekretarzem Wydziau Nauk Mechanicznych (1920-32) Akademii Nauk Technicznych w Warszawie, czonkiem zwyczajnym Warszawskiego Towarzystwa Naukowego i Polskiego Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie. W latach 1904-14 by czonkiem angielskiego Stowarzyszenia Elektrykw, a w 1930 r. zosta czonkiem korespondentem Zwizku Elektrotechnikw Niemieckich. Za pionierskie osignicia w pracach nad maszynami elektrycznymi Rothert otrzyma 209

w 1925 r. na wniosek Wydziau Elektrycznego godno doktora honoris causa Politechniki Warszawskiej, jednoczenie z profesorem Ignacym Mocickim i inynierem Karolem Pollakiem. Zmar 4 marca 1937 r. w Warszawie.
PSB (Nurkowski Z.); SBTP (Kubiatowski J., Skarzyski T.); SPPT (Kubiatowski J.); rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. III, Warszawa 1997; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz IV: Nauki techniczne, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1988; Martyniak Z.: Prekursorzy nauki organizacji i zarzdzania, Warszawa 1989. Jzef Piatowicz

RUDZKI KONSTANTY (1820 - 1899) Pionier przemysu w Krlestwie Polskim, zaoyciel najwikszej na ziemiach polskich fabryki mostw. Na drug poow XIX w. przypada dynamiczny rozwj przemysu w Krlestwie Polskim, w tym m.in. w Warszawie. Powstaway lub rozwijay si tu wielkie zakady przemysowe, ktre odgryway wiodc rol nie tylko w Krlestwie Polskim, ale take w caym cesarstwie rosyjskim. Jedno z takich przedsibiorstw zorganizowa Konstanty Rudzki. Urodzi si on 15 marca 1820 r. w Krakowie, ale uczy si w Warszawie, najpierw w kolegium pijarskim na oliborzu, a po jego zamkniciu po powstaniu listopadowym, w szkole byego pukownika Jzefa Paszkowskiego. Krtko pracowa w grnictwie i warszawskiej fabryce elaznej Banku Polskiego na Solcu, po czym wyjecha (1841) do Parya, gdzie studiowa w cole Centrale des Arts et Manufactures, ale wkrtce opuci uczelni i kolejno zatrudnia si w zakadach przemysu metalowego we Francji, Anglii i Niemczech. Po powrocie do kraju, zapewne okoo 1845 r., przez kilka lat pracowa w Sekcji Budowniczej Wydziau Grnictwa przy Komisji Rzdowej Przychodw i Skarbu (1846-47) i w zakadach Grniczego Okrgu teje komisji w Dbrowie Grniczej przy produkcji pierwszych w Krlestwie Polskim szyn kolejowych, a nastpnie (1850-57) w prywatnych zakadach metalurgicznych na Kielecczynie. Przeom w karierze Rudzkiego nastpi w 1858 r., kiedy na zlecenie hrabiego Andrzeja Zamoyskiego zaoy Giserni K. Rudzkiego i Spki

210

przy Warsztatach eglugi Parowej w Warszawie. Gisernia, usytuowana w widach ulic Czerniakowskiej i Rozbrat, zostaa nowoczenie wyposaona. Posiadaa 2 eliwiaki z wentylatorem poruszanym przez maszyn parow, a kocio parowy by podgrzewany pomieniem eliwiakw. Silnik parowy porusza rwnie tokarni i niektre inne mechanizmy, jako paliwa uywano koksu wytwarzanego przez 6 wasnych piecw koksowniczych. Zaoga, liczca w 1860 r. okoo 100 robotnikw, produkowaa odlewy eliwne, mosine i miedziane: czci maszyn rolniczych, mynarskich, tartacznych, papierniczych, a nawet przdzalniczych, oprcz tego rury elazne i odwaniki. Na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych gisernia zacza produkowa maszyny rolnicze, uruchamiajc warsztaty mechaniczne. W 1876 r. na midzynarodowej wystawie w Filadelfii Rudzki wystawi po raz pierwszy niwiark polskiego pomysu Hausbluma i Grubiskiego, zwan Warszawiank, ktra uwaana jest za jedno z najwaniejszych osigni polskiego przemysu maszynowego. W 1873 r. Rudzki naby cao udziaw spki, wkrtce jednak popad w zaduenie, co zmusio go do przycignicia wsplnikw, ktrymi w 1878 r. zostali Alfred Czarnomski, Wadysaw Mazurowski i Jzef Korycki. Wikszociowy udzia (13/25) zatrzyma jednak Rudzki. Od tego momentu rozpocz si dynamiczny rozwj zakadu, przeksztaconego w latach 1892-93 w Towarzystwo Akcyjne Fabryki Machin i Odleww K. Rudzki i S-ka. W latach 1879-99 liczba zatrudnionych wzrosa z 221 do 890 robotnikw, warto produkcji ze 180 tys. do 2 132 tys. rubli. Zmieni si take wyranie asortyment produkcji, zaczy w nim dominowa rury i mosty. W 1881 r. fabryka uzyskaa patent na odlewanie rur wedug nowego systemu, tj. rur stojco lanych na potrzeby inwestycji kanalizacyjnych i wodocigowych w Warszawie. Szczeglnie intratne zamwienia zwizane byy z szybk rozbudow kolejnictwa w Rosji. Rudzki dostarcza take kompletne wyposaenie wodocigowe dla stacji kolejowych i rnego rodzaju akcesoria kolejowe. W zdobywaniu zamwie mostowych pomagao Rudzkiemu caociowe wykonywanie szeregu urzdze, np. budowa mostw z robotami kesonowymi i betonowymi. Pod tym wzgldem Rudzki by w zasadzie jedynym przedsibiorstwem w cesarstwie potraficym zrealizowa tego rodzaju zamwienie. W latach 1891-99 firma Rudzkiego wybudowaa wiele mostw, gwnie stalowych kratowych na wielu wielkich rzekach w caym rosyjskim imperium, w tym na Wodze, a take Amu-Darii, Amurze, Dwinie Pnocnej. Byy to mosty przeznaczone przede wszystkim dla kolei: w Krlestwie Polskim dla Kolei Warszawsko-Terespolskiej, linii Siedlce211

Pock, linii kaliskiej; w Rosji na linii Perm-Kotas; na Ukrainie dla Kolei Poudniowo-Zachodnich, w Kraju Ussuryjskim na rzekach Chor, Ima, Biki. Elementy konstrukcji mostowych wykonywano w caoci we wasnej fabryce w Misku Mazowieckim, skd kolej (na Daleki Wschd take morzem, przez Kana Sueski) dostarczano je na plac budowy, gdzie montowano je wasnymi siami na zbudowanych przez zatrudnionych w firmie fachowcw podporach. Wobec trudnoci w zaopatrzeniu w staliwne odlewy podstaw oysk, na ktrych spoczywaj mostowe dwigary, zaoono wasn odlewni staliwa, czyli stali zlewnej. Powstaa ona w 1897 r. jako pierwsza w Warszawie, dawaa stal nadajc si do odleww fasonowych i cienkociennych od 0,10 do 3 tys. kg. Firma Rudzkiego bya jednym z gwnych przedsibiorstw mostowych w pastwie rosyjskim a do I wojny wiatowej. W ramach powstaego w 1902 r. kartelu przyznano jej 17% zamwie w skali pastwowej, m.in. na wszystkie mosty na wschodnim i rodkowym odcinku Kolei Amurskiej. Zakady Rudzkiego wykonyway take takie prace jak: w Warszawie roboty odlewnicze przy budowie kocioa w. Piotra i Pawa przy zbiegu ulic Wsplnej i Emilii Plater (1894), czy te Hale Mirowskie (1899-1901). Rudzki kierowa przedsibiorstwem do 1893 r., a nastpnie by do mierci prezesem zarzdu spki. Zmar 5 lutego 1899 r. i pochowany zosta w katakumbach cmentarza Powzkowskiego. Na jego pogrzeb robotnicy otrzymali dzie wolny i nieli trumn na cmentarz. Duchowiestwo widziao w Rudzkim wzr pracodawcy chrzecijaskiego, dbajcego o los pracownikw. Wyrazem tego byo ofiarowanie w 1893 r. 10 000 rubli na rzecz przytuku dla robotnikw, a w 1895 r. wprowadzenie ubezpiecze.
PSB (Konarski S.); SBTP (Chwaciski B.); SPPT (Chwaciski B.); Kolendo J.: Zakady K. Rudzkiego i ich zaoga w latach 1858-14 [w:] Wielkie zakady przemysowe Warszawy, Warszawa 1978; ukasiewicz J.: Przewrt techniczny w przemyle Krlestwa Polskiego 1852-86, Warszawa 1963; Pruss W.: Rozwj przemysu warszawskiego w latach 1864-14, Warszawa 1977 s. 60, 66, 100-101, 218, 245-246; Pustua Z.: Pocztki kapitau monopolistycznego w przemyle hutniczo-metalowym Krlestwa Polskiego (1882-1900), Warszawa 1968. Jzef Piatowicz

212

RWD ROGALSKI Stanisaw (1904-1976), WIGURA Stanisaw (1903-1932), DRZEWIECKI Jerzy (1902-1990) inynierowie mechanicy, konstruktorzy synnych polskich samolotw sportowych RWD. Stanisaw Wojciech Rogalski urodzi si 25 maja 1904 r. w Oomucu na Morawach. By synem lekarza wojskowego, pniejszego generaa Wojska Polskiego. W latach 1919-20, uczc si w gimnazjum im. J. Zamoyskiego w Warszawie, zaprzyjani si ze Stanisawem Wigur. W 1922 r. zda matur w gimnazjum im. A. Mickiewicza w Warszawie i rozpocz studia na Wydziale Mechanicznym Politechniki Warszawskiej, a w 1924 r. uzyska dyplom pilota wojskowego w Szkole Pilotw w Bydgoszczy. Stanisaw Wigura urodzi si 9 kwietnia 1903 r. w Warszawie. By synem inyniera, Kazimierza, i Marty z Sokoowskich. Okres I wojny wiatowej spdzi w ytomierzu na Ukrainie, gdzie wstpi do harcerstwa. W 1919 r. powrci do Warszawy i podj nauk w gimnazjum im. J. Zamoyskiego. W lecie 1920 r. wstpi ochotniczo do wojska i bra udzia w wojnie polsko-bolszewickiej w 8 puku artylerii polowej. W 1922 r. zda matur i wstpi na Wydzia Mechaniczny Politechniki Warszawskiej. Jerzy Jan Drzewiecki urodzi si 7 sierpnia 1902 r. w Warszawie, by synem Jzefa i Jadwigi z Jankowskich. Jako ochotnik wzi udzia w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r., suc w 8 puku artylerii polowej, gdzie pozna Stanisawa Wigur. Matur zda w 1921 r. w gimnazjum im. A. Mickiewicza w Warszawie, gdzie pozna Stanisawa Rogalskiego. W 1921 r. wstpi na Wydzia Mechaniczny Politechniki Warszawskiej, gdzie w 1932 r. zosta prezesem Sekcji Lotniczej Koa Mechanikw Studentw Politechniki Warszawskiej, koordynujc prace warsztatowe sekcji. W 1924 r. zaprojektowa wraz z czonkami Sekcji, do ktrej naleeli take Rogalski i Wigura, i zbudowa szybowiec SL-2 (JD-1) Czarny Kot, ktry zaj 5 miejsce w II Konkursie Szybowcw na Oksywiu koo Gdyni. W drodze wyjtku, jako cywil, zosta w 1925 r. przeszkolony w pilotau w 1 puku lotniczym w Warszawie, uzyskujc dyplom pilota wojskowego. Od maja 1925 r. do lipca 1926 r. pracowa w Wojskowej Centrali Bada Lotniczych w Warszawie jako zastpca kierownika biura konstrukcyjnego, inyniera Wadysawa Zalewskiego, przy projektowaniu samolotu wywiadowczego WZ-X. W latach 1924-25 zaprojektowa dwumiejscowy samolot

213

sportowy JD-2, zbudowany w 1926 r. pod kierunkiem Antoniego Kocjana w warsztatach Sekcji Lotniczej. W 1927 r. S. Rogalski i S. Wigura zaprojektowali samolot sportowy WR-1, ktry w tyme roku zosta zbudowany. Nastpnie Rogalski, Wigura i Drzewiecki utworzyli zesp konstruktorski, ktry zaprojektowa samolot sportowy RWD-1, zbudowany w 1928 r. i w tyme roku wyrniony na II Krajowym Konkursie Awionetek za oryginaln konstrukcj. Samolot ten da pocztek caej rodzinie wolnononych grnopatw drewnianej konstrukcji. W 1929 r. powsta RWD-2 (zbudowano 4 sztuki), na ktrym Franciszek wirko i Stanisaw Wigura wykonali w lipcu 1929 r. lot wok Europy dugoci 5000 km, a nastpnie F. wirko i A. Kocjan ustanowili na nim pierwszy polski rekord midzynarodowy (w klasie samolotw o masie wasnej do 280 kg), uzyskujc wysoko 4004 m. W 1929 r. Rogalski, Wigura i Drzewiecki uzyskali dyplomy inynierw. Ich kolejny cznikowy RWD-3 (1930) nie zosta zakwalifikowany do produkcji. RWD-4 (1930, 10 sztuk), bdcy ulepszeniem poprzednich konstrukcji, wraz z RWD-2 wzi udzia w Midzynarodowych Zawodach Samolotw Turystycznych Challenge 1930. Na RWD-7 (1931), wzorowanym na RWD-2, J. Drzewiecki ustali dwa rekordy prdkoci i wysokoci. RWD-5 (1931, 20 sztuk) rni si od poprzednich konstrukcji RWD oszklon z przodu kabin i spawan z rur stalowych konstrukcj kaduba. Na jednomiejscowym RWD-5 bis kapitan Stanisaw Skaryski w dniach 7-8 maja 1933 r. przelecia nad Atlantykiem Poudniowym z Afryki do Brazylii, bijc midzynarodowy rekord odlegoci lotu bez ldowania (3582 km). Na RWD-5 Robert Hirszbandt wykona lot wok Europy i Afryki Pn. dugoci 11389 km. Do poowy 1932 r. wikszo prototypw samolotw oblatywa J. Drzewiecki. W 1932 r. zosta zbudowany w 3 egzemplarzach pierwszy polski samolot krtkiego startu RWD-6. Na jego prototypie J. Drzewiecki mia wypadek i zosta lekko ranny. Na RWD-6 F. wirko i S. Wigura odnieli zwycistwo w Challenge 1932 (11-28 VIII 1932), pokonujc najlepszych pilotw Europy. 11 wrzenia 1932 r., lecc na mityng lotniczy do Pragi, na RWD-6, rozbili si podczas burzy pod Cierlickiem Grnym w Czechosowacji. Zostali pochowani w Alei Zasuonych na Cmentarzu Powzkowskim w Warszawie. Dalszym rozwiniciem RWD-6 by RWD-9 (1934, 9 sztuk), na ktrym kapitan Jerzy Bajan i sierant Gustaw Pokrzywka zwyciyli w Challenge 1934 (28 VIII-16 IX 1934). Kontynuacj tej rodziny konstrukcji by samolot turystyczny RWD-13 (1935, 100 sztuk wraz z wersj sanitarn 214

RWD-13S), dyspozycyjny RWD-15 (1937, 5 sztuk) i dowiadczalny RWD20 (1937), ktry by pierwszym polskim samolotem z podwoziem z koem przednim. Samoloty RWD-9 i RWD-13 jeszcze dzi pod wzgldem osigw wyrniayby si w swej klasie. W 1933 r. powsta jednomiejscowy samolot akrobacyjny RWD-10 (23 sztuki). W grudniu 1932 r. zosta oblatany ostatni samolot konstrukcji Wigury, szkolny RWD-8, wyprodukowany w liczbie ponad 550 sztuk. By on podstawowym sprztem polskich szk lotniczych i aeroklubw w latach trzydziestych. Na nim wyszkolia si wikszo polskich pilotw, ktrzy wzili udzia w II wojnie wiatowej. Rozwiniciem RWD-8 by szkolno-akrobacyjny RWD-17 (1937, 30 sztuk wraz z wersj wodn RWD-17W na pywakach). W 1930 r. Warsztaty Sekcji Lotniczej przeniosy si na Okcie do budynku ufundowanego przez Lig Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, a w marcu 1933 r. zamieniy si w spk Dowiadczalne Warsztaty Lotnicze (DWL), kierowan przez inyniera Jerzego Wdrychowskiego, jako dyrektora, S. Rogalskiego i J. Drzewieckiego. Biurem konstrukcyjnym kierowa Rogalski, a konstruktorami, prcz Drzewieckiego, byli inynierowie Leszek Dulba, Andrzej Anczurin i Bronisaw urakowski. W DWL powstay, poza wyej wymienionymi: pasaerski dwusilnikowy RWD-11 (1936, 1 sztuka), wojskowy obserwacyjny RWD-14 Czapla (1935, 69 sztuk) oraz sportowe dolnopaty RWD-16 (1936, 1 sztuka), RWD-16bis (1938, 2 sztuki), RWD-19 (1938, 1 sztuka), RWD-21 (1939, 3 sztuki), RWD-23 (1939, 1 sztuka), dyspozycyjny RWD-18 (w budowie w 1939 r.) oraz niezrealizowane z powodu wybuchu wojny projekty samolotu torpedowego RWD-22 i myliwskiego RWD-25. W Warsztatach Sekcji Lotniczej i DWL zbudowano 314 samolotw, w Podlaskiej Wytwrni Samolotw 470 RWD8, za w Lubelskiej Wytwrni Samolotw 65 RWD-14 Czapla, a na licencji w Estonii i Jugosawii 4 RWD-8 i 2 RWD-13. cznie zbudowano 855 samolotw RWD. Wyeksportowano 30 samolotw do 8 krajw. Natomiast okoo 170, wyewakuowanych w 1939 r. lub zdobycznych, byo uytkowanych w dalszych 8 krajach. Jeszcze w 1999 r. jeden RWD-13 nadal lata w Brazylii, a w zbiorach Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie znajduje si jeden RWD-13 i jeden RWD-21 (budowana te jest kopia samolotu RWD-5). Konstruktorzy RWD dzielili si swym dowiadczeniem ze studentami. Wigura i Rogalski byli asystentami w Katedrze Budowy Samolotw Politechniki Warszawskiej, a Rogalski wykada budow samolotw na Politechnice Lwowskiej.

215

Po wybuchu wojny we wrzeniu 1939 r. Rogalski i Drzewiecki zostali wyewakuowani przez Rumuni do Anglii. Obaj krtko pracowali w angielskiej wytwrni samolotw Westland. Rogalski w 1941 r. wyjecha do Turcji, gdzie w zorganizowanej przez J. Wdrychowskiego wytwrni lotniczej Trk Hava Kurumu Ucak Fabrikasi w Etismegut koo Ankary zosta dyrektorem technicznym. Tam wraz z inynierami Jerzym Teisseyre i Leszkiem Dulb skonstruowa szybowiec transportowy THK-1 (1943), samolot akrobacyjny THK-2 (1944), dwusilnikowy pasaerski i sanitarny THK-5 (1945) oraz sportowy THK-11 (1947) oraz kierowa produkcj licencyjn samolotw szkolnych Miles Magister. W 1942 r. zorganizowa wydzia budowy samolotw na politechnice w Stambule i prowadzi na nim wykady aerodynamiki stosowanej do 1948 r. W tyme roku wyjecha do Stanw Zjednoczonych, gdzie pracowa pocztkowo w fabryce amortyzatorw lotniczych Lord, od 1949 r. w wytwrni Chase w Trenton przy projektowaniu dwusilnikowego samolotu transportowego C-123, a od 1956 r. w wytwrni samolotw Grumman. Tam rozwiza problem statecznoci samolotu E-2A Hawkeye z talerzow anten radarow nad kadubem, a nastpnie bra udzia w projektowaniu samolotu odrzutowego o zmiennej geometrii F-111. W latach 1954-56 by profesorem na Princeton University w New Jersey. W 1970 r. wyda podrcznik aerodynamiki. W 1981 r. zaprojektowa pojazd na poduszce powietrznej poruszajcy si po betonowym torze z prdkoci 480 km/h. W tyme roku przeszed na emerytur, nadal wsppracujc z firm Grumman przy projektowaniu poduszkowcw oraz Orodkiem Bada Kosmicznych NASA przy opracowywaniu pojazdu kosmicznego. Zmar 6 lutego 1976 r. w Huntington w Stanach Zjednoczonych. Prochy pochowano na cmentarzu komunalnym na Powzkach w Warszawie. Drzewiecki w latach 1941-45 by pilotem w Air Transport Auxiliary w Anglii, dostarczajc okoo 1200 samolotw 64 typw z wytwrni do jednostek bojowych. Mia dwa cikie wypadki lotnicze. W latach 1945-47 pracowa jako krelarz, a nastpnie konstruktor w brytyjskiej wytwrni samolotw Bristol w Fulton. W 1947 r. wyjecha do Kanady, gdzie w National Research Council zosta krelarzem, a nastpnie konstruktorem anten radarowych oraz zajmowa si instalowaniem radarw i radioteleskopw. By czynny zawodowo do 1972 r. Zmar 15 maja 1990 r. w Ottawie.
PSB (Konarski S.); SBTP (Glass A.); SPPT (Glass A.); Konieczny J. R., Malinowski T.: Maa encyklopedia lotnikw polskich, Warszawa 1983; Dulba L., Glass A.: Sa-

216

moloty RWD, Warszawa 1983; Glass A.: Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939, Warszawa 1976. Andrzej Glass

RZESZOTARSKI ALFONS (1847-1904) Pionier nowoczesnej metalurgii i metalografii naukowej, profesor Petersburskiego Instytutu Politechnicznego. Urodzi si w Opoczyskiem 21 padziernika 1847 r. By synem Aleksandra i Anny z Sieglw. Uczszcza do gimnazjum w Radomiu, ktre ukoczy w 1867 r. Zgosi si do powstania styczniowego 1863 r., nie zosta jednak przyjty ze wzgldu na stan zdrowia. Rozpocz wysze studia matematyki w Szkole Gwnej w Warszawie. Po przeksztaceniu jej na uniwersytet rosyjski przenis si w 1870 r. do Petersburga i podj tam wysze studia w Instytucie Technologicznym, uzyskujc w 1875 r. stopie inyniera-technologa. Ju podczas studiw zainteresowa si metalurgi i wkrtce po ich ukoczeniu rozpocz prac w Zakadach Putiowskich (pniej imienia Kirowa) w Petersburgu najpierw jako robotnik przy piecu martenowskim, po p roku jako wytapiacz, starszy piecowy i kierownik pieca martenowskiego. W 1876 r. przenis si do najwikszych zakadw metalurgicznych Petersburga, Zakadw Obuchowskich (pniej Bolszewik), ktrych specjalnoci bya produkcja armat duych kalibrw, pyt pancernych i czci uzbrojenia okrtw wojennych. Zosta tam wsppracownikiem jednego z twrcw nowoczesnego metaloznawstwa, profesora Dmitrija K. ernova, ktry by kierownikiem stalowni bessemerowskiej. Ju po kilku miesicach pracy wygosi swj pierwszy odczyt publiczny pt. Materiay do studiw procesu bessemerowskiego (1876), oparty na wasnych obserwacjach i dowiadczeniach. By to okres wprowadzania do hut nowych metod produkcji stali bessemerowskiej i martenowskiej. Rwnoczenie opracowano nowe metody bada struktury metali. W 1878 r. Rzeszotarski zosta kierownikiem stalowni Zakadw Obuchowskich, zastpujc D. K. ernova, ktry odszed z zakadw. Wczeniej, obaj przeprowadzali badania metaloznawcze, m.in. pomiary gstoci ciekej stali. W latach osiemdziesitych i dziewidziesitych Rzeszotarski skoncentrowa swoje prace na dwch najwaniejszych problemach metalur217

gii, na badaniach struktury stali i jej obrbki cieplnej. Prowadzone badania metalograficzne zastosowa do kontroli produkcji w Zakadach Obuchowskich. Swoje studia i badania wykorzysta piszc dwie ksiki dotyczce teorii i praktyki obrbki cieplnej oraz metalurgii stali Tieorija zakaki (1882) i Metaurgija stali (1884). Rozwin take badania nad wytapianiem stali stopowych i ich zastosowaniem na pyty pancerne, wprowadzajc dodatki niklu, manganu, chromu i wolframu. Wytapia m.in. stal niklow o zawartoci niklu 2-4%, ktra wykazywaa szczeglnie wysokie waciwoci mechaniczne. Za wykonanie z takiej stali pyty pancernej o gruboci 25 cm resort spraw morskich Rosji przyzna Rzeszotarskiemu zoty medal (1893). W 1895 r. z jego inicjatywy utworzono w Zakadach Obuchowskich pierwsze w Rosji i jedno z pierwszych w Europie fabryczne laboratorium matalograficzne. Rzeszotarski kierowa nim, a wynikiem przeprowadzonych tam dowiadcze bya ksika Mikroskopieskoje issledovanija eleza, stali i uguna (1898) z atlasem, bdca pierwszym tak szeroko rozwinitym opracowaniem tematu. Na wniosek D. K. ernova, wwczas profesora Akademii Artyleryjskiej, za ksik t Rada Gwna Russkogo Technieskogo Obestva przyznaa Rzeszotarskiemu najwysz nagrod zoty medal (1899). Fotografie struktur metali, wykonane przez Rzeszotarskiego zostay odznaczone na midzynarodowych wystawach w Londynie, Petersburgu i Warszawie. W 1899 r. Rzeszotarski zosta mianowany gwnym metalurgiem Zakadw Obuchowskich, rozpocz wwczas szczegowe badania nad kwanym i zasadowym procesem martenowskim. Nalea do zaoycieli Komisji Metalograficznej przy Rosyjskim Towarzystwie Technicznym i wszed do jej prezydium (1900). W tym te roku nie zgodzi si na objcie Katedry Metalurgii w Warszawskim Instytucie Politechnicznym im. cara Mikoaja II, podj si natomiast jako profesor zwyczajny kierowania Katedr Metalurgii oraz zorganizowania Wydziau Metalurgicznego w nowo otwartym Instytucie Politechnicznym w Petersburgu (1902). Przygotowujc si do wykadw opracowa skrypt Metaurgija stali. T. 1. Bessemerovskij process (1903). Liczne artykuy Rzeszotarskiego ukazyway si w rosyjskich czasopismach technicznych: Zapiski Imperatorskogo Technieskogo Obestva, Artillerijskij urna, Vestnik Technoogov i Gornyj urna. Jego publikacje zwizane byy z wprowadzeniem nowych procesw metalurgicznych do hutnictwa. Zasugi Rzeszotarskiego dla nauki i techniki podkreli jeden z jego uczniw, A. A. Bajkov piszc, e Rzeszotarski stanowi rzadkie poczenie wybitnego uczonego, wytyczajcego nowe drogi nauce oraz znakomitego praktyka, doskonale wtajemniczonego w szczegy 218

pracy warsztatu produkcyjnego. Tylko nieliczne jednostki potrafi czy w harmonijn cao te dwie odmienne cechy i wanie Rzeszotarski jest przykadem takich wyjtkowych uzdolnie By pierwszym i jedynym Polakiem, ktry wzi udzia w opracowaniu metod nowoczesnej metalurgii stali i metalograficznego opisu struktury metali. Chocia Rzeszotarski pracowa cae ycie w przemyle i uczelniach Rosji, to jednak utrzymywa przez cay czas kontakt z krajem przesyajc prace do publikacji. Mona tu wymieni artykuy, ktre ukazay si w Przegldzie Technicznym: O wyrabianiu stali sposobem Martina (1876), Bessemerowanie i sposb prowadzenia tej czynnoci (1877-78), amliwo elaza i stali w stanie ciepym (1878) oraz Przegld nowych ulepsze, dowiadcze i bada dokonanych w zakresie stali zlewnej. Rozdzia I: Sposoby otrzymywania odleww jednolitych. Rozdzia II: O zoeniu (strukturze) stali. Rozdzia III: O hartowaniu stali (1880). W publikacjach tych Rzeszotarski przedstawi najnowsze osignicia metalurgii. Publikacje Rzeszotarskiego nie zostay wykorzystane przez pniejszych polskich metalurgw i metalografw. Nie wspomnieli o nich nawet Stanisaw Anczyc np. w Badaniach metalograficznych w zastosowaniu fabrycznem (1917 i 1926) ani Witold Broniewski w Zasadach metalografii (1922), gdzie opisa szczegowo badania metalografw zagranicznych ograniczajc si do autorw z krajw Europy Zachodniej. Zmar 16 stycznia 1904 r., pochowany zosta na warszawskim cmentarzu Powzkowskim.
PSB (Rziewicz J.); SBTP (Piaskowski J.); SPPT (Piaskowscy H. i J.); Rziewicz J.: Polsko-rosyjskie powizania naukowe (1725-1918), Wrocaw-Warszawa-KrakwGdask-d 1984. Jerzy Piaskowski

SENDZIMIR TADEUSZ (1894-1989) Wynalazca metody ocynkowania w atmosferze beztlenowej, konstruktor nowatorskich urzdze walcowniczych i technologii w zakresie obrbki plastycznej i ochrony przeciwkorozyjnej. Tylko niewielu polskich wynalazcw zdobyo w XX wieku saw wiatow oraz potrafio nada swoim koncepcjom technicznym wymiar 219

praktyczny, a wytwarzane produkty dostarcza najwikszym firmom o wiatowym zasigu. Nalea do nich Tadeusz Sendzimir, konstruktor urzdze walcowniczych, racjonalizator technologii hutniczych i przemysowiec. Urodzi si 15 lipca 1894 r. we Lwowie, gdzie studiowa na Wydziale Mechanicznym lwowskiej Szkoy Politechnicznej (1912-14); studia przerwa mu wybuch I wojny wiatowej. Po zajciu miasta przez Rosjan, Sendzimir prowadzi warsztat samochodowy, nastpnie pracowa w Kijowie w charakterze sekretarza rosyjsko-amerykaskiej Izby Handlowej. Pod koniec wojny wyjecha na Daleki Wschd i po pobycie w Harbinie przez Wadywostok i Japoni dotar do Szanghaju w kocu 1918 r. W Szanghaju uzyska kredyt w Banku Rosyjsko-Azjatyckim, ktrym kierowali wwczas Polacy, i zaoy fabryczk rub, gwodzi i drutu. W zwizku z wilgotnym klimatem tego miasta i szybkim rdzewieniem wyrobw metalowych, Sendzimir, chcc przeduy ich ywotno zastosowa metod ocynkowania. Polegaa ona na czyszczeniu blach w arkuszach przez wytrawianie w kwasie siarkowym i, po usuniciu ladw kwasu, pokrywania arkuszy specjaln substancj zawierajc chlorek amono-cynkowy, a nastpnie zanurzeniu ich w roztopionym cynku. Metoda ta wymagaa dugiego czasu, bya kosztowna i niebezpieczna dla pracownikw. A, co najwaniejsze, dochodzio w jej trakcie do utleniania powierzchni elaznej blachy, na skutek czego pokrywajca j powoka cynku nie bya trwaa i atwo si kruszya, wic stosunkowo szybko przestawaa stanowi skuteczne jej zabezpieczenie przed niekorzystnymi wpywami atmosferycznymi. Obserwujc proces ocynkowania, Sendzimir doszed do wniosku, e wszystkie wymienione czynnoci przygotowawcze mona zastpi dziaaniem temperatury na blach w odpowiedniej beztlenowej atmosferze, bez stosowania chemikaliw. Od tego czasu koncepcja ta dojrzewaa w jego umyle. Rozpatrywa rozmaite jej moliwe warianty, stopniowo doskonalc take pniej, pod wpywem lektur opisw patentowych w bibliotekach amerykaskich poszczeglne jej elementy. Jednego wszake by pewny - dla uniknicia wtrnego utleniania atmosferycznego proces ten mg by zastosowany jedynie jako cigy, czyli do blach o dugich pasmach, a nie do poszczeglnych arkuszy, a wanie tylko w formie arkuszy dostarczay wtedy blach walcownie. Naturaln konsekwencj bya zatem potrzeba opracowania nowego typu walcarki umoliwiajcej produkcj tam blachy o dowolnej dugoci. Te, pozornie proste, lecz rewolucyjne w istocie pomysy, zapewniy Sendzimirowi wyjtkowo wane miejsce w dziejach nowoczesnego przemysu stalowego.

220

Nie mogc znale w Szanghaju wsparcia finansowego dla realizacji swoich wynalazkw opuci to miasto w 1929 r. i uda si do Stanw Zjednoczonych, gdzie tamtejsi przemysowcy odnieli si rwnie sceptycznie do jego pomysw. Podobnie zreszt nie docenio ich kierownictwo synnych zakadw Kruppa w Essen. Czas wyjtkowo wwczas nie sprzyja ryzykownym inwestycjom, a niebawem doszo do wielkiego kryzysu gospodarczego, ktry je praktycznie uniemoliwi. Rozczarowany Sendzimir powrci w 1930 r. do Polski i tu zdoa zainteresowa swoimi wynalazkami Wiktora Przedpeskiego, dyrektora Wsplnoty Interesw GrniczoHutniczych, ktry poleci go Zygmuntowi Inwaldowi, wacicielowi firmy lski Przemys Cynkowy S.A. w Kostuchnie pod Katowicami. Tam wanie powstaa w 1933 r. pierwsza na wiecie linia cigego walcowania na zimno w klatkach wielowalcowych do niespotykanej przedtem cienkoci i ocynkowywania blach stalowych na skal przemysow. Jedne z pierwszych blach wyprodukowanych w ten sposb posuyy w 1934 r. do pokrycia dachu krakowskich Sukiennic, a wkrtce take dachu kurii biskupiej w Wilnie. Udoskonalon walcark Sendzimira zainstalowano w Hucie Pokj w 1933 r., dziaaa ona nieprzerwanie do 1962 r. Pozytywne opinie ekspertw spowodoway, e blacha cynkowana metod Sendzimira znalaza uznanie i nabywcw na wiecie. Walcownie i ocynkownie Sendzimira zakupiy renomowane firmy francuskie i angielskie. Oglnowiatowe zainteresowanie skonio Sendzimira do przeniesienia si najpierw do Parya (1935 ), a nastpnie do Stanw Zjednoczonych (1939), gdzie ju w 1936 r. uruchomi pierwsz w tym kraju lini galwanizacyjn w zakadach Armco w Butler (Pensylwania), za w 1939 r. w firmie Signode w Chicago pierwsz walcowni zimn. Przenoszc si na stae w 1939 r. do Stanw Zjednoczonych osiad pocztkowo w Middletown w Ohio (zmieni wtedy pisowni nazwiska - Sdzimir - na atwiejsz dla Amerykanw Sendzimir), a w 1945 r. w Waterbury w stanie Connecticut. W rok pniej przyj obywatelstwo amerykaskie, ale zawsze podkrela swoj polsk narodowo. W Stanach Zjednoczonych Sendzimir ulepsza cigle walcarki, stosujc najnowsze zdobycze techniki. Prosty ukad walcarki w Kostuchnie zmieni si na pki walcw i oysk z rozkadem wystpujcych olbrzymich si przez walce porednie na wielokrotne walce i oyska oporowe. Wikszo walcarek bya typu nawrotnego, gdzie tama zmieniaa kierunek ruchu w sukcesywnych przepustach. Doniosym wynalazkiem byy walcarki planetarne zdolne do zamiany jednym przepustem grubych blokw metalu na pyty lub tamy dowolnej gruboci. Opracowa konstrukcj walcarek wielowalcowych, 221

z ktrych najbardziej rozpowszechniy si 12- i 20-walcowe. Dla podwyszenia sprawnoci walcarek wyposaano je w coraz nowoczeniejszy sprzt pomocniczy. Walcarki Sendzimira s zdolne do przerbki caego szeregu metali od stali narzdziowych, nierdzewnych, aroodpornych stopw niklu z krzemem przez stale konstrukcyjne, po stopy miedzi oraz aluminium, a take takich metali jak: tytan, tantal, molibden, srebro i zoto. Wielki postp uzyskano rwnie w dziedzinie powok antykorozyjnych sposobem ocynkowywania i aluminiowania przez zanurzenie w roztworze metalu. Pod koniec ycia Sendzimira pracowao w 35 krajach ponad 400 rnych typw jego walcarek. W Polsce funkcjonoway one w Nowej Hucie i Bochni. Wynalazki Sendzimira uzyskay 73 patenty w kilkunastu krajach wiata (byy wrd nich m.in. osony termiczne, ktre znalazy zastosowanie w statkach kosmicznych). Promocj walcarek zajmowao si zaoone w 1936 r. w Stanach Zjednoczonych biuro konstrukcyjne Armzen, a od 1955 r. firma T. Sendzimir Inc. z siedzib w Waterbury, ktra miaa przedstawicielstwa w wielu krajach wiata. W poowie lat siedemdziesitych przekaza kierownictwo firmy synowi Michaowi. Otrzyma wiele doktoratw honoris causa (m.in. Akademii Grniczo-Hutniczej w Krakowie w 1973 r.) i odznacze, w tym Zoty Medal im. Brinella nadawany przez Krlewsk Akademi Nauk Technicznych w Sztokholmie (1973), wrczany przez krla i zbliony wanoci do nagrody Nobla. Sendzimir by wan postaci Polonii amerykaskiej. Zdobywszy majtek, wspiera finansowo wiele jej instytucji i organizacji. Do koca ycia zachowa wyjtkow sprawno intelektualn i fizyczn (uprawia pywanie i odbywa forsowne, wielokilometrowe spacery). Sendzimir zmar 1 wrzenia 1989 r. w swojej letniej rezydencji w miejscowoci Jupiter koo Palm Beach na Florydzie. Pochowany zosta w Bethlehem pod Waterbury w trumnie ze stali wyprodukowanej wedug jego technologii. W 1990 r. Kombinatowi Metalurgicznemu w krakowskiej Nowej Hucie, dotychczas im. Wodzimierza Lenina, nadano nazw Huta im. T. Sendzimira.
PSB (Sroka S.); SBTP (Piatowicz J.); Technika i Nauka 1984, nr 53 (Poszajski J.). Jzef Piatowicz

222

SIEMIENOWICZ KAZIMIERZ (okoo 1600-po 1651) Inynier wojskowy, teoretyk artylerii, pionier techniki rakietowej. Urodzi si okoo 1600 r. na mudzi. Chcc powici si subie wojskowej studiowa sztuki wyzwolone (arytmetyk, geometri, statyk, mechanik, hydraulik, pneumatyk, optyk, chemi, architektur cywiln i wojskow, a take taktyk) oraz przedmioty mechaniczne (plastyk, snycerstwo, rytownictwo i sztuk odlewnicz). Pniej doskonali sw wiedz w praktyce, suc w wojsku w Polsce i za granic. Podczas wojny polsko-rosyjskiej w latach 1632-34 bra udzia w trwajcym od 22 marca do 27 maja 1634 r. obleniu Biaej w ziemi siewierskiej. W 1644 r. wzi udzia w wyposaonej w artyleri wyprawie przeciw Tatarom Tuhajbeja, zakoczonej zwycistwem odniesionym przez wojska polskie 30 stycznia 1644 r. pod Ochmatowem. Ju jednak w 1645 r. by w Niderlandach, biorc udzia w prowadzonym przez wojska Fryderyka Wilhelma Oraskiego obleniu twierdzy Hulst. Wkrtce na polecenie krla Wadysawa IV, przygotowujcego wypraw przeciwko Turcji powrci do Polski i tu suy w wojsku od pocztku listopada 1646 r. do pocztku stycznia 1649 r., najpierw jako inynier artylerii koronnej z pensj 100 zotych rocznie, a pniej od kwietnia 1648 r. jako zastpca dowdcy artylerii koronnej Krzysztofa Arciszewskiego. W kwietniu 1648 r. przedstawi krlowi Wadysawowi IV w Wilnie plan skadu artylerii (30 armat i 2 modzierze), przeznaczonej na wypraw przeciwko wojskom Bohdana Chmielnickiego. W maju tego roku pracowa w arsenale warszawskim przy ulicy Dugiej, a z kocem czerwca pojecha z 17 puszkarzami do Lwowa, gdzie w sierpniu spotka si z generaem Arciszewskim, rozliczajc si z kwot otrzymanych na wydatki artylerii, ktra zreszt wpada 23 wrzenia 1648 r. podczas bitwy po Glinianymi w caoci w rce nieprzyjaciela. Wkrtce potem Arciszewski oskary Siemienowicza o defraudacj powierzonych mu pienidzy i rozesa za nim trzy kolejne listy gocze. Siemienowicz jednak, korzystajc z poparcia kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossoliskigo, uzyska od nowego krla, Jana Kazimierza, pozwolenie na wyjazd do Niderlandw, gdzie znalaz si na wiosn 1649 r. Tutaj przebywajc przewanie w Amsterdamie kontynuowa pisanie swojego dziea, nad ktrym pracowa ju wczeniej w Polsce, powicajc na to wszystkie wolne chwile. Ukoczy pisanie

223

dziea 1 lutego 1650 r., a nastpnie czuwa nad jego drukiem w oficynie Jana Janssoniusa. Wydane w Amsterdamie w 1650 r. dzieo Siemienowicza Artis magnae artilleriae pars prima stanowi unikalne zjawisko na tle wczesnej europejskiej literatury artyleryjskiej, nic wic dziwnego, e ju w 1651 r. opublikowano to dzieo w Amsterdamie w tumaczeniu francuskim, w 1676 r. we Frankfurcie nad Menem w przekadzie niemieckim i w 1729 r. w Londynie po angielsku. W tumaczeniu polskim zostao ono wydane wraz z transkrypcj aciskiego oryginau dopiero w 1963 r. Gwnym celem, jaki przywieca Siemienowiczowi przy pisaniu tej pracy, byo wykazanie, e artyleria nie jest jak wwczas powszechnie uwaano rodzajem rzemiosa, lecz stanowi wiedz opart na naukach takich jak matematyka, fizyka i chemia. Drugim jego zamiarem byo ujawnienie trzymanych dotd przez rzemielnikw w tajemnicy metod technologicznych, dotyczcych artylerii, a zwaszcza techniki rakietowej Dc do tych celw Siemienowicz opar tre swego dziea na trzech elementach: na wnikliwej obserwacji zjawisk i notowaniu jej wynikw, na sprawdzaniu uzyskanych wynikw przez dokonywanie celowo zaplanowanych eksperymentw i na wykorzystaniu caej dotychczasowej literatury, majcej zwizek z treci przeprowadzanych przez niego bada. W rezultacie zacytowa w swym dziele okoo 250 prac rnych autorw. Wydana drukiem pierwsza cz dziea Siemienowicza (cz druga, prawdopodobnie napisana, lecz nie wydana drukiem, nie zostaa dotd odnaleziona) skada si z piciu ksig. Pierwsza z nich powicona jest sprawie budowy dziaomiaru, przyrzdu okrelajcego relacj midzy ciarem kul elaznych, oowianych i kamiennych a ich rednic, czyli kalibrem, przy czym Siemienowicz chcc uzasadni budow dziaomiaru w oparciu o reguy matematyczne i fizyczne, zaj si spraw uzyskiwania trzeciego pierwiastka metod arytmetyczn i geometryczn (problem delijski) oraz ciarem waciwym rnych cia, a ponadto zamieci w tej ksidze obszerny traktat o metrologii. W ksidze drugiej znajduje si szczegowy wykad na temat czarnego prochu strzelniczego i jego skadnikw oraz rozwaania na temat wybuchu prochu w lufie broni palnej, czyli balistyki wewntrznej. Trzecia ksiga, oparta na 25 wczeniejszych pracach rnych autorw oraz licznych wasnych obserwacjach i eksperymentach, omawia szczegowo zagadnienia techniki rakietowej, w tym rakiet wielostopniowych, baterii rakietowych ze stabilizatorami typu delta. Ksiga stanowi w wczesnej literaturze europejskiej najwysze osignicie w zakresie techniki rakietowej. Ksiga czwarta omawia budow amunicji, zwaszcza granatw rcznych i artyleryjskich, w tym granatw z zapalnikiem uderze224

niowym oraz niektre zagadnienia balistyki zewntrznej. Tu rwnie znajduje si opis dziaa, wynalezionego przez wspczesnego Siemienowiczowi oficera artylerii koronnej, Fryderyka Getkanta. Dziao to byo przeznaczone do strzelania granatami z zapalnikiem czasowym. W ksidze pitej autor zamieci opis rnych urzdze pirotechnicznych, sucych w wikszoci do celw rozrywkowych. Ogromne uatwienie dla penego zrozumienia tekstu dziea Siemienowicza stanowi miedziorytowe tablice, ktre (w liczbie 19) zawieraj 229 rysunkw technicznych, ktre Kazimierz Siemienowicz wymyli i narysowa. J. v. Meurs rytowa. Omwienie budowy dzia, dziaowych i caego sprztu pomocniczego oraz prac inynieryjnych, zwizanych z zastosowaniem artylerii na polu walki miaa zawiera druga cz dziea, ktrej tre znana jest dziki temu, e plan jej zamieci Siemienowicz w czci pierwszej. Istniejca cz pierwsza dziea Siemienowicza bya w XVII i XVIII wieku wielokrotnie cytowana przez autorw prac dotyczcych artylerii. Powoywali si na ni m.in. Claude Millet Deschales, Ernest Braun, Michael Mieth, Leonard Euler i Wilhelm le Blond, a z autorw polskich Jzef NaronowiczNaroski, Ignacy Bogatko i Jzef Jakubowski.
PSB (Nowak T. M.); SBTP (Nowak T. M.); SPPT (Orowski B.); Nowak T. M.: Rozwj techniki rakietowej w wietle europejskich traktatw XIII-XVII wieku, Warszawa 1995; Nowak T. M.: Wstp do wydania Kazimierz Siemienowicz, Wielkiej sztuki artylerii cz pierwsza, Warszawa 1963. Tadeusz Marian Nowak

SOKULSKI FRANCISZEK (1811-1893 lub 1896) Inynier wojskowy, powstaniec, dziaacz emigracyjny, pionier budowy sieci telegraficznej w imperium tureckim. Urodzi si 6 stycznia 1811 r. w uczycach koo Brzean w niezamonej rodzinie szlacheckiej, ksztaci si pocztkowo w gimnazjum jezuickim w Tarnopolu, a nastpnie w gimnazjum w Brzeanach, utrzymujc si z korepetycji; podobno studiowa przez dwa lata filozofi i prawo we Lwowie, potem pracowa jako nauczyciel domowy w miejscowoci abno w Galicji. Na wiadomo o wybuchu powstania listopadowego przeszed w grudniu 1830 r. granic i zacign si na podoficera do 20 puku pie225

choty liniowej. Uczestniczy w bitwach pod Grochowem i pod Liwem, awansowa na podporucznika, bra udzia w wyprawie generaa Dezyderego Chapowskiego na Litw. Po rozbiciu oddziau w Kownie, tua si ciko chory z niedobitkami po lasach, a nastpnie ukrywa w polskich domach. Wiosn 1832 r. przedosta si do Prus, a stamtd uda si na emigracj do Francji. Pocztkowo pracowa tam w fabryce w Bernay w Normandii, gdzie wstpi do emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego i narazi wadzom francuskim utrzymujc kontakty z miejscow opozycj. Wydalony stamtd, przebywa przez jaki czas w Nmes, a potem w Montpellier, gdzie zamierza studiowa medycyn. Ostatecznie ukoczy dwuletnie studia w szkole inynierskiej w St. tienne. Nastpnie, wezwany przez Centralizacj Towarzystwa Demokratycznego do Parya, uczestniczy przez dwa lata w polskim szkoleniu wojskowym, doksztacajc si jednoczenie na wykadach publicznych w dziedzinie fizyki i chemii. Po zdaniu egzaminu obj posad konduktora we francuskim pastwowym Korpusie Drg i Mostw, pracowa w biurze i na placach budowy w Douai (departament Nord), Guise i Chateauthierry. W 1846 r. prbowa przedosta si na Wgry jako emisariusz. W 1848 r. uda si pod przybranym nazwiskiem (Laskowskiego) jako emisariusz do Galicji, gdzie wsppracowa przy wydawaniu Dziennika Stanisawowskiego. Nastpnie przedosta si na Wgry, gdzie wstpi do Legionu Polskiego generaa Jzefa Wysockiego w stopniu kapitana inynierii. Kampani 1849 r. zakoczy w randze majora. Po klsce powstania wgierskiego znalaz si wrd tych, ktrzy przeszli Dunaj szukajc schronienia w pastwie tureckim, by internowany w Widyniu, a potem w Szumli (obecnie Szumen w Bugarii), ostatecznie osiad w Stambule, gdzie od 1851 r. peni obowizki agenta Towarzystwa Demokratycznego na Wschodzie i odegra pewn rol spoeczno-polityczn w yciu tamtejszej polskiej emigracji (w 1863 r. by tam przez pewien czas przedstawicielem Rzdu Narodowego). W maju 1853 r. zoy wadzom tureckim memoria proponujcy wykorzystanie Polakw do przeciwdziaania rosyjskiej propagandzie religijnej i panslawistycznej na Bakanach. Po wybuchu wojny krymskiej uczestniczy w zabiegach Towarzystwa Demokratycznego o utworzenie u boku armii tureckiej legionu polskiego pod dowdztwem generaa J. Wysockiego. Zarabia na utrzymanie dorywczo, jako tumacz, oraz przepisywaniem akt dla konsulatu amerykaskiego w Stambule. Wanie dziki protekcji konsula amerykaskiego G. Browna uzyska Sokulski w 1854 r. zamwienie rzdowe na budow pierwszej w pastwie tureckim linii telegraficz226

nej ze Stambuu do Szumli (chodzio o zapewnienie szybkiej, nowoczesnej cznoci stolicy z dowdztwem frontu bakaskiego). Sokulski zaangaowa do realizacji tego przedsiwzicia grup polskich emigrantw. Budow zakoczy w padzierniku 1855 r., znacznie taniej ni przewidziano w kosztorysie, co zachcio wadze tureckie do powierzania mu nastpnych podobnych inwestycji. W latach 1856-57 zbudowa z pomoc grupy Polakw lini telegraficzn czc Stambu przez Sofi z Niszem w Serbii, a za jego porednictwem z europejsk sieci telegraficzn. W latach 1858-59 kolejn, prowadzc ze Stambuu przez Saloniki i Ochryd do Elbasan w Albanii. Potem ukada telegraficzne kable podwodne przez Bosfor i Dardanele, a take przez Dunaj, zajmujc si te w 1861 r. regulacj ulic w Stambule i zaopatrywaniem ich w pierwsze w Turcji tabliczki z nazwami. W 1863 r. uczestniczy w nieudanej wyprawie Zygmunta Mikowskiego (Tomasza Teodora Jea) do powstania. Od 1865 r. pracowa w nowo tworzonej pastwowej administracji drg i mostw, pocztkowo jako naczelny inynier sandaku w Filipopolu (obecnie Powdiw w Bugarii), a w latach 1869-77 wilajetu w Adrianopolu (obecnie Edirne). Stale dopomaga, take finansowo rodakom, ktrym gorzej wiodo si na obczynie. W 1878 r. pozosta bez pracy. Nie mogc, mimo udokumentowanej wysugi lat w tureckiej subie pastwowej, uzyska emerytury od wadz w Stambule, zdecydowa si w listopadzie 1881 r. wrci do Galicji, w czym dopomg mu Wadysaw Kocielski (SeferPasza). Dziki rekomendacji F. Longchampsa uzyska tam posad konduktora drogowego na trasie Koomyja-Peczeniyn. Pracowa na tym stanowisku przez 7 lat. Kiedy dolegliwoci podeszego wieku zmusiy go do zoenia dymisji, znalaz troskliw opiek u przyjaciela Z. Jaroszyskiego w Budnikach koo Koomyi (wedug innych rde we Lwowie), gdzie zmar 21 lutego 1893 r. (wedug innych rde w kwietniu 1896 r.) Pozostawi w rkopisie pamitniki, ktre zostay opublikowane drukiem pt. W kraju i nad Bosforem (Wrocaw 1951).
SBTP (Chwaciski B., Orowski B.); SPPT (Orowski B.); Mikowski Z.: Sylwety emigracyjne, Lww 1904; Orowski B.: Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992; Wolne Polskie Sowo, nr 207, 15 IV 1896, s.8; Archiwum Pastwowe w Krakowie: IT 1154. Bolesaw Orowski

227

SOTAN ANDRZEJ (1897-1959) Fizyk atomowy, wsptwrca Instytutu Bada Jdrowych w wierku. Andrzej Sotan urodzi si w Warszawie 25 listopada 1897 r. Jego ojciec, Wiktor, inynier, by wacicielem majtku Brzostowica, matka Amelia Weyssenhoff pochodzia ze znanej rodziny wojskowych i artystw. Sotan uczszcza do Gimnazjum w. Stanisawa w Warszawie, do 1915 r. by czonkiem Korpusu Paziw w Petersburgu. Uczestniczy w wojnie polskobolszewickiej w subie pomocniczej. W 1921 r. wstpi na Uniwersytet Warszawski, gdzie studiowa fizyk. Studia ukoczy w 1926 r., ju od 1924 r. pracujc jako asystent. W 1927 r. obroni prac doktorsk na temat widma pasmowego obserwowanego we wzbudzonej elektrycznie rtci. Promotorem by profesor Stefan Piekowski. W tyme roku, posiadajc roczne stypendium fundacji Rockefellera, Sotan wyjecha do Parya do profesora Maurica de Brogliea (Laboratoire de Recherches Physiques sur les Rayons X), gdzie zajmowa si spektroskopi w dziedzinie poredniej midzy najdalszym nadfioletem a promieniami Roentgena. Po powrocie do kraju bada wpyw wiza chemicznych na subteln budow kracw absorbcyjnych w widmie promieni Roentgena. W 1932 r. uzyska ponownie stypendium Rockefellera. Wyjecha wwczas do orodka badawczego California Institute of Technology w Pasadena. Odkryto w tym czasie istnienie neutronw. Sotan bada reakcje jdrowe wywoywane przez sztucznie przyspieszone jony i odkry, e reakcje jder litu i berylu z deuteronami nale do najwydajniejszych rde prdkich neutronw. Byy to pierwsze w skali wiatowej dowiadczenia nad cakowicie sztucznym wytwarzaniem neutronw. Lata 1933-39 byy szczytowym okresem dziaalnoci naukowej Sotana w Polsce. Pracowa w Instytucie Fizyki Dowiadczalnej Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie zbudowa akcelerator kaskadowy jonw umoliwiajcy uzyskiwanie energii do 0,5 MeV. Uywa tego akceleratora jako rda szybkich neutronw i bada ich rozproszenie na jdrach atomowych. W 1938 r. habilitowa si na podstawie pracy o radioizotopach bromu. W tym czasie przyj posad kierownika pracowni fizycznej zakadw Philipsa w Warszawie. Rozpocz tam budow cyklotronu, najnowoczeniejszego wwczas typu akceleratora. Nie doszo do jego uruchomienia. Zosta zniszczony w czasie bombardowania Wiednia, dokd ewakuowano pracowni fizyczn Philipsa w 1944 r. 228

W okresie wojennym Sotan uczestniczy w tajnym nauczaniu uniwersyteckim (1940-44) oraz uczy fizyki w szkole Cecylii PlaterZyberkwny. Po powstaniu warszawskim przebywa w Austrii. Do kraju powrci w 1945 r. W latach 1945-47 prowadzi wykady z fizyki dowiadczalnej na Politechnice dzkiej i Uniwersytecie dzkim. Po dwch latach powrci do Warszawy i w 1948 r. obj kierownictwo Katedry Atomistyki na Uniwersytecie Warszawskim, Od 1947 r. by profesorem nadzwyczajnym, od 1951 r. zwyczajnym. Niezalenie od tego w latach 1955-57 by dyrektorem naczelnym i faktycznie organizatorem tworzcego si Instytutu Bada Jdrowych, a nastpnie dyrektorem jego pionu fizyki. W okresie powojennym zajmowa si specjalnie sprawami organizacyjnymi i dydaktyk. W 1946 r., na zaproszenie rzdu Stanw Zjednoczonych, obserwowa wraz z profesorem Piekowskim dowiadczalne eksplozje jdrowe na atolu Bikini na Oceanie Spokojnym. Zakupi dla uczelni generator kaskadowy umoliwiajcy uzyskiwanie energii do 0,8 MeV. Samodzielnie kierowa jego montaem (1950). W tym celu doprowadzi wczeniej do odpowiedniej przebudowy gmachu Instytutu Fizyki Dowiadczalnej Uniwersytetu Warszawskiego. Zlokalizowano tam take Zakad Izotopw Promieniotwrczych Instytutu Fizyki PAN, ktrego kierownictwo obj rwnie Sotan. W 1955 r. utworzono Instytut Bada Jdrowych w wierku koo Otwocka. Przeniesiono tam Zakad Izotopw Promieniotwrczych, a Sotan zosta pierwszym dyrektorem Instytutu. W 1957 r. zrezygnowa ze stanowiska dyrektora, pozostajc kierownikiem Zakadu i przewodniczcym Rady Naukowej Instytutu. By rwnie czonkiem Rady Naukowej Zjednoczonego Instytutu Bada Jdrowych w Dubnej koo Moskwy. Latem 1958 r., dziki staraniom Sotana, uruchomiony zosta pierwszy w Polsce reaktor jdrowy Ewa. Penic funkcje kierownicze na skal kraju i powiza midzynarodowych, Sotan by rwnoczenie projektantem, konstruktorem, wykonawc i montayst aparatury dowiadczalnej w organizowanych przez siebie placwkach naukowobadawczych. By czonkiem Polskiej Akademii Nauk, Polskiej Akademii Umiejetnoci, Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, prezesem Polskiego Towarzystwa Fizycznego (1952-55). Posiada liczne odznaczenia, w tym krzye Oficerski i Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, Order Sztandaru Pracy I klasy. Zmar 25 listopada 1959 r. w Warszawie i zosta pochowany na Cmentarzu Powzkowskim w Alei Zasuonych. Jego imieniem nazwano Instytut Bada Jdrowych w wierku oraz jedno z audytoriw Politechniki 229

dzkiej. W kociele w. Barbary oraz w budynku przy ulicy Hoej w Warszawie (gdzie mieszka) wmurowano tablice pamitkowe ku jego czci.
SPPT (Hollender H.); rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. IV, Warszawa 1998; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich cz. III: Nauki cise. Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1988. Zbigniew Skoczyski

STASZIC STANISAW WAWRZYNIEC (1755-1826) Geolog, dziaacz spoeczny, myliciel i publicysta, organizator nauki i przemysu. Urodzi si przed 6 listopada 1755 r. w Pile w rodzinie mieszczaskiej, by synem miejscowego burmistrza. Przeznaczony od dziecistwa do stanu duchownego, ksztaci si prawdopodobnie w Kolegium Lubraskiego w Poznaniu, a w latach 1772-78 w tamtejszym seminarium. Po uzyskaniu wice kapaskich uda si w poowie 1779 r. przez Lipsk i Getyng do Parya, gdzie studiowa nauki przyrodnicze w Collge de France i nawiza bliskie stosunki z wybitnymi uczonymi tej epoki, m.in. z Georgesem L. Buffonem i Jeanem dAlembertem. W 1781 r. powrci do kraju i do 1792 r. by zaufanym wsppracownikiem Andrzeja Zamoyskiego oraz wychowawc jego synw, z ktrymi m.in. odby podr do Austrii i Woch (1790-91). W 1782 r. uzyska doktorat praw i podj wykady jzyka francuskiego w Akademii Zamojskiej. W tym okresie przeoy na jzyk polski Epoki natury Buffona (1786) i opublikowa gwne swoje prace z zakresu publicystyki politycznej: Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego (1787) i Przestrogi dla Polski (1790), starajc si uczuli opini spoeczn okresu Sejmu Wielkiego na piln potrzeb reform ukierunkowanych na wzmocnienie pastwa i zagodzenie niesprawiedliwoci spoecznej. Prowadzi te badania przyrodnicze, pocztkowo na Lubelszczynie i Chemszczynie, pniej rozszerzy je na Woy i Podole (1785), a z czasem na obszar caego kraju, szczeglnie wiele uwagi powicajc systematycznym badaniom budowy geologicznej i bogactw mineralnych Karpat (1798-1805). Plonem tych bada oraz obserwacji jakie poczyni przebywajc parokrotnie w Alpach i Pirenejach byo dzieo O ziemiordztwie Karpatw i innych gr i rwnin Polski (1815), zawierajce wasnorcznie spo230

rzdzon przez Staszica map geologiczn naszego kraju oraz jego wasn teori na temat dziejw Ziemi. Bdc zdecydowanym zwolennikiem pragmatyzmu, Staszic prowadzi te badania przede wszystkim z myl o praktycznym spoytkowaniu krajowych zasobw naturalnych poprzez odpowiednie ukierunkowanie i rozbudow polskiego grnictwa i przemysu. Znalazo to m.in. wyraz w odkryciu przez niego pokadw wgla w rejonie Dbrowy Grniczej i zainicjowaniu ich eksploatacji. Staszic nalea do ludzi, ktrych unicestwienie pastwa polskiego poprzez rozbiory uaktywnio do szukania sposobw zachowania i kultywowania szeroko pojtego narodowego dorobku intelektualnego i cywilizacyjnego. Od 1801 r. by aktywnym czonkiem powstaego w 1800 r. Towarzystwa Warszawskiego Przyjaci Nauk, a od 1808 r. do koca ycia jego prezesem; dba o przycignicie do tego stowarzyszenia najwybitniejszych polskich uczonych rozmaitych specjalnoci, a take zdolnych wynalazcw (np. Abrahama Sterna) nie wahajc si narusza w tym celu obowizujcych wwczas konwenansw, wspiera te t organizacj finansowo, wydajc na wasny koszt jej publikacje, ofiarowujc jej wasny ksigozbir i gabinet fizyczny, oraz wyposaajc j w monumentaln siedzib (obecny Paac Staszica). By te propagatorem nauki nowoczesnej i nowoci technicznych. Wszystko to czyni z myl spoytkowania wszelkich zasobw, tak materialnych jak i intelektualnych, dla dobra kraju. Istotne byy te jego zasugi organizacyjne na niwie publicznej. Dziaalno na tym polu rozpocz w epoce Ksistwa Warszawskiego. Od 1807 r. by czonkiem Izby, a nastpnie Dyrekcji Edukacyjnej i Dyrekcji Skarbowej oraz referendarzem Rady Stanu, wnoszc istotny wkad w organizacj szkolnictwa, zwaszcza fachowego (m.in. sieci szk rzemielniczozawodowych), od 1810 r. by radc stanu, zajmowa si wprowadzaniem reformy administracyjnej, nalea te do wsptwrcw Rady Grniczej. Po utworzeniu Krlestwa Polskiego wszed w skad Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego (1815), a od 1816 r. by dyrektorem Wydziau (pniej Dyrekcji) Przemysu i Kunsztw w Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych i Policji. Zwaszcza na tym ostatnim stanowisku uczyni wiele dla organizacji, rozwoju i modernizacji krajowego przemysu, gwnie zakadw hutniczych i metalowych oraz grnictwa, zwaszcza na Kielecczynie, na terenie tzw. Zagbia Staropolskiego. W okresie zarzdzania przez Staszica polskim przemysem dokonano wielu inwestycji pastwowych, m.in. w Bobrzy, Samsonowie, Starachowicach, Biaogonie, wzrosa wydatnie liczba kopal rud elaza, wielkich piecw i fryszerek, po-

231

nad 3-krotnie zwikszya si produkcja hutnicza, podnis si jej poziom techniczny i jako. Z jego inicjatywy powstaa w Kielcach Szkoa AkademicznoGrnicza (1816), pierwsza polska uczelnia techniczna ksztacca fachowcw dla przemysu. Doprowadzi te do utworzenia w Marymoncie koo Warszawy Szkoy Gospodarstwa Wiejskiego i Lenictwa (1816), a jako prezes Rady Politechnicznej wspuczestniczy w organizowaniu w Warszawie Szkoy Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego (1826), pierwszej wielowydziaowej polskiej wyszej uczelni technicznej. Przyczyni si te do powstania w Warszawie uniwersytetu (1816). Realizujc w praktyce spoeczne ideay owieceniowe, w swych dobrach hrubieszowskich (ktre naby w 1801 r.) utworzy rodzaj spdzielni chopskiej, Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, uwalniajc wocian od poddastwa i nadajc im ziemi na wasno (1816-22). Staszic by te mecenasem sztuk piknych i nie szczdzi pienidzy na wane cele spoeczne. Przyczyni si do powstania w Warszawie Instytutu Guchoniemych (1817), a take do wzniesienia przed siedzib Towarzystwa Warszawskiego Przyjaci Nauk pomnika Kopernika. Prowadzi oywion dziaalno filantropijn, zwaszcza pod koniec ycia; w testamencie zapisa cay majtek na rzecz szpitali, szk oraz inne poyteczne przedsiwzicia. W 1819 r. opublikowa obszerne dzieo historiozoficzne Rd ludzki. Jako dziaacz gospodarczy popada w konflikty z innym wielkim pionierem odbudowy i modernizacji kraju, Franciszkiem Ksawerym Lubeckim. Doprowadzio to do ustpienia Staszica ze stanowiska w Dyrekcji Przemysu i Kunsztw w 1824 r. Mianowany ministrem stanu, nadal dziaa poytecznie zasiadajc w Radzie Administracyjnej Krlestwa Polskiego. Staszic zmar w Warszawie 20 stycznia 1826 r. Jego pogrzeb sta si spontaniczn manifestacj wielotysicznych tumw, ktrej przewodzia modzie akademicka. Pochowany zosta pod murami kocioa kameduw w Lasku Bielaskim.
SBTP (Czermiski J.); SPPT (Orowski B.); Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 r., Warszawa 1981 (Grochulska B.); Chyra-Rolicz Z.: Stanisaw Staszic, Warszawa 1980; Kucharzewski F.: O pierwszym zespoleniu technikw polskich (1800-1831), Przegld Techniczny 1925, nr 3, 5.; Stanisaw Staszic 1755-1826. Ksiga zbiorowa pod red. Z. Kukulskiego, Lublin 1828; Szacka B.: Portret mieszczanina, Warszawa 1962; Szacka B.: Stanisaw Staszic, Warszawa 1966; Wjcik Z.: Stanisaw Staszic, Krakw 1999. Bolesaw Orowski

232

STERN ABRAHAM JAKUB (okoo 1769-1842) Mechanik samouk, wynalazca, myliciel i czowiek pira. Urodzi si okoo 1769 r. w Hrubieszowie w ubogiej rodzinie ydowskiej. Ju jako ucze miejscowego zegarmistrza wykazywa uzdolnienia do mechaniki precyzyjnej i pomysowo konstruktorsk. Zwrci na niego uwag Stanisaw Staszic, zabra do Warszawy i umoliwi zdobycie wiedzy oraz samorealizacj. Stern by niewtpliwie najpodniejszym i najbardziej znanym polskim wynalazc epoki Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Polskiego. Co wicej, w jego twrczoci na tym polu, jak w soczewce, zogniskoway si najistotniejsze cechy wczesnej polskiej wynalazczoci, typowej dla krajw peryferyjnych i zdecydowanie rolniczych. Wynalazki Sterna byy urzdzeniami mechanicznymi gwnie zwizanymi z tego rodzaju charakterem naturalnej gospodarki wiejskiej, tzn. rolnictwem wzgldnie przetwrstwem produktw rolnych i lenych, choby porednio, np. z miernictwem. Do takich urzdze naleaa zarwno konna niwiarka majca zastpowa prac kilku ludzi, jak i skonstruowane przez Sterna modele mocarni i tartaku wasnego pomysu. Dziedzin szczeglnych jego zainteresowa by miernictwo. Stolik mierniczy proponowa Stern zastpi urzdzeniem, ktre nazywa ruchomym trianguem by to rodzaj dalmierza z dwoma celownikami, mogcy znale zastosowanie take w pracach inynieryjnych i w wojsku. Podobno uytkowano go w praktyce. Skonstruowa te konny wzek topograficzny (ekonomski), krelcy automatycznie sytuacj i profil terenu w dowolnej skali. Inn dziedzin, w ktrej zdarzay si w krajach peryferyjnych znaczce osignicia, bya mechanika precyzyjna nie wymagajca bazy przemysowej, co najczciej sprowadzao si wwczas do zegarmistrzostwa. Mona w jakim sensie zaliczy do tego rodzaju dokona wynalazek, ktry przynis Sternowi najwikszy rozgos, a nie wykluczone, e te porednio mia w przyszoci odegra rol inspirujc wpywajc na gwny nurt postpu technicznego w swojej dziedzinie. Tym ze wszech miar interesujcym osigniciem bya maszyna do liczenia, ktr skonstruowa w 1812 r., pocztkowo pozwalajca na dokonywanie czterech podstawowych dziaa matematycznych, a po udoskonaleniach przeprowadzonych przez Sterna do 1817 r. umoliwiajca take potgowanie i pierwiastkowanie liczb. Stern demonstrowa dziaanie swej maszyny carowi Aleksandrowi I podczas jego 233

pobytu w Warszawie w 1816 r. (w zwizku z tym zarzucano mu niewaciwe zachowanie, gdy achn si, kiedy monarcha zaproponowa zbyt atwe, jego zdaniem, zadanie rachunkowe) i zosta przez niego obdarowany sum 1200 rubli. Maszyna do liczenia przyniosa Sternowi renom i staa si gwnym powodem przyjcia go do swego grona przez Towarzystwo Warszawskie Przyjaci Nauk jako czonka korespondenta (w 1821 r. zosta czonkiem przybranym, a w 1830 r. czynnym). Bra ywy udzia w pracach tego stowarzyszenia, m.in. w komisjach oceniajcych wynalazki i projekty (np. w 1820 r. projekt acuchowego mostu przez Wis opublikowany przez Ludwika Metzla). Po mierci Sterna jego maszyn ulepszy w 1844 r. jego zi Zelig Sonimski i prbowa ni zainteresowa koa naukowe Petersburga. Istnieje domys, i mg zapozna si z ni, czy te z jej dokumentacj pracujcy tam pniej Szwed Wilhelm Odhner, wynalazca prototypu arytmometru rcznego, poruszanego korbk (1876). Zwolennicy tej hipotezy wskazuj na wiele podobiestw konstrukcyjnych, take drugorzdnych, obu urzdze, co wydaje si nieprzypadkowe. Dziaalno wynalazcza bya tylko jedn ze stron bogatej i barwnej osobowoci Sterna. By on ortodoksyjnym ydem o dogbnej znajomoci Talmudu, zwalczajcym chasydyzm. Chodzi zawsze w tradycyjnym stroju ydowskim, take na posiedzenia Towarzystwa Warszawskiego Przyjaci Nauk, co nie podobao si niektrym czonkom tej organizacji naukowej i stao si nawet przyczyn przejciowego kryzysu, zaegnanego gwnie dziki energicznemu wziciu Sterna w obron przez chemika arystokrat Aleksandra Chodkiewicza. Wiedz teologiczn Sterna wykorzystay wadze owiatowe, mianujc go w 1818 r. czonkiem dozoru szk elementarnych dla osb wyznania mojeszowego, potem by dyrektorem szkoy rabinw w Warszawie, ale zrezygnowa z tej funkcji, kiedy zda sobie spraw, i uczelnia ta sprzyja bardziej polonizacji ydw ni krzewieniu wrd nich postpowych pogldw. Od 1822 r. by referentem w komitecie cenzury ksig i pism hebrajskich, a od 1832 r. jego przewodniczcym. Nadto, od 1825 r. by konsultantem Komitetu do spraw ydowskich. Stern by znakomitym znawc literatury hebrajskiej, sam pisa w tym jzyku poezje, recenzowa ksiki zajmujce si filologi, dokonywa przekadw z hebrajskiego. Uprawia te filozofi. Stern zmar 2 lutego 1842 r. w Warszawie i zosta pochowany na Brdnie przy ulicy Odrowa. Jego potomkiem w prostej linii by znany poeta Antoni Sonimski. 234

SBTP (Saran E.); SPPT (Orowski B.); Kraushar A.: Warszawskie Towarzystwo Przyjaci Nauk, ks. III, Warszawa 1901. Bolesaw Orowski

STRYJESKI ALEKSANDER (1804-1875) Inynier wojskowy, kartograf, wsptwrca pierwszej nowoczesnej mapy Szwajcarii, inynier kantonu genewskiego. Urodzony 20 wrzenia 1804 r. w Biaymstoku w szlacheckiej rodzinie protestanckiej, od 16 lutego 1817 r. ksztaci si w szkole kadetw w Warszawie; 4 czerwca 1820 r. zosta przeniesiony do korpusu kadetw w Kaliszu. Od 5 wrzenia 1823 r. studiowa w warszawskiej wojskowej Szkole Aplikacyjnej Artylerii i Inynierw, gdzie uczono m.in. architektury, inynierii i chemii. Latem jej uczniowie odbywali praktyki: w okresie studiw Stryjeskiego uczestniczyli w pomiarach i niwelacji twierdzy Zamo (1824) oraz w triangulacji w rejonie Chcin i gry w. Krzya (1825). Ukoczy j z nagrod za pilno i wzorowe postpy (genera Jzef Sowiski w dowd uznania ofiarowa mu narzdzia matematyczne) i 12 padziernika 1826 r. rozpocz sub jako podporucznik 1 puku strzelcw pieszych. W 1828 r. znalaz si w grupie polskich oficerw wydelegowanych na wojn rosyjsko-tureck. W kwatermistrzostwie sztabu generaa M. S. Woroncowa uczestniczy w walkach w okolicach Szumli (obecnie Szumen w Bugarii) i w obleniu Warny. Udzia w tej kampanii przynis mu odznaczenia rosyjskie: Oder w. Anny III stopnia (28 X 1828), Order w. Wodzimierza IV klasy (5 XII 1828) i medal pamitkowy (5 III 1830). Stryjeski wzi udzia w powstaniu listopadowym. W bitwie pod Wawrem (wedug innych rde pod Grochowem) zdoby sztandar rosyjski za co otrzyma (podobno na placu boju) order Virtuti Militari (nr 583, akt nadania z 10 III 1831). Po bitwie grochowskiej zosta mianowany porucznikiem, uczestniczy w bojach pod Okuniewem i Liwem. W maju wyruszy jako ochotnik z wypraw generaa Dezyderego Chapowskiego na Litw, w czerwcu mianowany kapitanem, obj w lipcu dowdztwo batalionu akademikw wileskich; uczestniczy m.in. w potyczkach pod Hajnowszczyzn i Lid. Internowany po przekroczeniu granicy pruskiej, od 1832 r. przebywa na emigracji w Besanon we Francji. W kwietniu 1833 r. wzi 235

udzia w nieudanej wyprawie tzw. witego Hufca nad Ren, nastpnie osiad w Szwajcarii. Od 1834 r. uczestniczy tam w pomiarach topograficznych kantonu berneskiego prowadzonych przez Jana Pawa Lelewela i sporzdza mapy obszarw lenych, dostarczajc dokadnych danych tamtejszej Komisji Lenictwa do ksig gruntowych. W latach 1837-54 uczestniczy w opracowywaniu pierwszej wielkiej nowoczesnej mapy Szwajcarii z uyciem sieci triangulacyjnej, stajc si jednym z jej gwnych twrcw. Nalea do najbliszych wsppracownikw kierujcego tym przedsiwziciem generaa H. Dufoura, jednym z dwch zatrudnionych w nim inynierw 1 klasy (z pensj 2 tys. frankw rocznie). W ramach tych robt prowadzi pomiary w terenie latem, a zim prace kartograficzne. W latach 1843-51 kierowa opracowywaniem mapy kantonu fryburskiego w skali 1:50 000 (wydanej w Bernie w 1855 r.); pierwsza jej wersja w skali 1:25 000, z poziomicami co 10 m, powstaa ju w 1851 r. Zosta za ni nagrodzony na wystawie w Bernie w 1857 r. W 1854 r. osiad na stae w Carouge koo Genewy. Dzieki rekomendacji Dufoura dosta prac w miejscowym biurze topograficznym. Uczestniczy wwczas, jak si wydaje, w opracowywaniu mapy kantonu lucerneskiego. Nastpnie zajmowa si trasowaniem linii kolejowych Genewa-Versoix i Lozanna-Thrishaus. Od 1858 r., rwnie dziki poparciu Dufoura, zatrudniony zosta w biurze robt publicznych w Genewie jako kantonalny inynier drg i mostw. Zajmowa si na tym stanowisku, ktre piastowa do jesieni 1875 r., gwnie ulepszaniem lokalnej sieci drogowej; budowa te mosty na Rodanie. Stryjeski by jednym z przywdcw Polonii genewskiej, dugoletnim prezesem tamtejszego emigracyjnego Towarzystwa Bratniej Pomocy. W 1873 r. wygosi dla niej bardzo kompetentny (tekst si zachowa) odczyt rocznicowy o odkryciu Kopernika. Okoo 1838 r. Stryjeski oeni si ze Szwajcark, Paulin de Lestocq. Mia z ni trzech synw i trzy crki. Najstarszy syn, Wadysaw, wzi udzia w powstaniu styczniowym i zmar zesany na Sybir (Szwajcaria bezskutecznie interweniowaa w jego sprawie). Drugi syn, Tadeusz (1849-1943), sta si po latach architektem i konserwatorem zabytkw, jednym z pionierw elbetu w Polsce, do ktrej powrci w 1878 r., osiadajc w Krakowie. Wikszo wiadomoci o dziaalnoci Stryjeskiego pochodzi wanie z jego spucizny w Archiwum PAN w Warszawie. W 1926 r. Tadeusz Stryjeski przekaza Zakadowi Narodowemu im. Ossoliskich we Lwowie bogat kolekcj kilkudziesiciu map, w tym wykonane przez ojca 236

mapy kantonu genewskiego i ksistwa Sabaudii oraz uywane przez niego przyrzdy miernicze (nie ma ich w zbiorach wrocawskiego Ossolineum). Pozostae dzieci Stryjeskiego ulegy stopniowej asymilacji, co byo przyczyn jego strapienia. Z zachowanej korespondencji wynika, e nie bez trudu udao mu si nakoni Tadeusza do zachowania polskiej tosamoci narodowej. W jednym z listw do niego z 1874 r. (kiedy Tadeusz pracowa jak architekt w Peru w latach 1874-77) Stryjeski pisa m.in.: Pewno po polsku nie zapominasz, bo masz kilku Polakw, z ktrymi by powinien mwi naszym jzykiem prosibym Ciebie by do mnie take kiedy niekiedy pisa po polsku. Chcemy zosta Polakami, a wic nie trzeba nam zapomina naszej mowy, bo to stanowi nasz narodowo.... Zoywszy ze wzgldw zdrowotnych dymisj, Stryjeski otrzyma j 5 padziernika 1875 r. wraz z podzikowaniem Rady Kantonu Genewskiego za owocn prac. Wyjecha wwczas odwiedzi crk mieszkajc w Paryu. Zmar tam 9 grudnia 1875 r. i zosta pochowany na cmentarzu Montmorency.
SBTP (Orowski B.); SPPT (Orowski B.); Dictionaire historique et biographique de la Suisse, t. VI, Neuchatel 1932, s. 390; Die Schweizerische Landsvermessung 18321864 (Geschichte der Dufourkarte), Bern 1896; Orowski B.: Inynier kantonu genewskiego, Przegld Techniczny 1981, nr 45; Orowski B.: Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992; Rocznik Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryu 1873-78, s. 413-416; Stark T.: La famille du gnral Dufour et les Polonais, Almanach du Vieux Genve, Genve 1955; Archiwum PAN w Warszawie: rkps III-135 (podobizna). Bolesaw Orowski

SZCZEPANIK JAN (18721926) Wynalazca w zakresie barwnych fotografii i filmw, prekursor telewizji i nowoczesnego tkactwa gobelinw. Wadysaw Jewsiewicki, autor biografii Jana Szczepanika, tak w oglnych zarysach scharakteryzowa bohatera swojej ksiki: W pracach rozwizywanych teoretycznie i realizowanych praktycznie przez Jana Szczepanika zdumiewa ogromna rnorodno pomysw i treci. Jeli przejrzymy list licznych patentw uzyskanych przez niego na caym wiecie, cznie ze Stanami Zjednoczonymi i Japoni to w caej peni uwia237

domimy sobie wielostronno zainteresowa i bogat inwencj twrcz naszego rodaka. W tym chyba przewyszy samego Edisona. Ta rzadko spotykana wszechstronno przyniosa Szczepanikowi miano polskiego Edisona. Tymczasem, jeli Edison wietnie funkcjonuje w wiadomoci duej czci spoeczestwa amerykaskiego, to Szczepanik jest znany bardzo wskiemu gronu polskich historykw techniki. Jego dokonania tym bardziej zdumiewaj, e rodowisko, w ktrym spdzi dziecistwo i modo, z nowoczesn technik nie miao nic wsplnego. Urodzi si 13 czerwca 1872 r. w ubogiej rodzinie wiejskiej, we wsi Rudniki koo Mocisk pod Przemylem. Wczenie osierocony, by wychowany przez ciotk, Salome, ktrej m, Wadysaw Gradowicz, pracowa jako wony w starostwie kronieskim. W Jale uczszcza do gimnazjum, wkrtce musia je jednak opuci ze wzgldu na trudnoci w przedmiotach klasycznych. Ostatecznie ukoczy seminarium nauczycielskie w Krakowie i zacz pracowa zawodowo jako nauczyciel ludowy w okolicach Krosna w Potoku, Lubatwce i Korczynie. Rozwijao si tu rzemioso tkackie, a w Korczynie dziaao nawet Stowarzyszenie Tkaczy. Szczepanik mia mono dokadnego zapoznania si zarwno z budow i zasadami dziaania urzdze tkackich, jak i niezwykle cikimi warunkami pracy obsugujcych je rzemielnikw. Proces otrzymywania tkaniny wzorzystej, a zwaszcza obrazu tkanego, wymaga bardzo trudnej i skomplikowanej technologii. Szczepanik postanowi zautomatyzowa mudn prac czowieka. Przeprowadza rne dowiadczenia techniczne i rwnoczenie intensywnie uczy si. By bowiem w dziedzinie techniki samoukiem. Wyksztacenie techniczne zdobywa po amatorsku, sam uczy si mechaniki, elektrotechniki, optyki i fotochemii. W 1896 r. postanowi powici si wycznie wynalazczoci, porzuci wwczas prac nauczyciela i uda si do Krakowa, gdzie sprzedawa przybory fotograficzne w sklepie Ludwika Kleinberga. Wanie Kleinberg zainteresowa si wynalazkami Szczepanika, zacz patronowa jego pracom i figurowa jako wspautor patentw na bardzo wydajn fotoelektryczn metod tkania wzorw, zarejestrowanych w 1896 r. w Niemczech i Anglii. Na metod t skaday si: sposoby wykonywania na drodze optyczno-fotograficznej wzorcw tkackich, sposoby wybijania kart wzornicowych, adaptacja maszyny Jacquarda przez wprowadzenie sterowania elektrycznego. Wynalazki Szczepanika pozwalay na kopiowanie dowolnego wzoru i skracay czas tkania gobelinu z kilku tygodni do okoo p godziny, a koszty produkcji spady z 16 funtw do 15 szylingw. Zainteresowa si nimi Mark Twain, ktry mia zamiar zakupi, za 1,5 238

mln dolarw, prawa do ich eksploatacji na terenie Stanw Zjednoczonych. Do transakcji nie doszo, poniewa doradca Twaina nie by przekonany o wartoci wynalazku. Jednak midzy sawnym amerykaskim pisarzem i polskim wynalazc zawizaa si serdeczna przyja (zetknli si w Wiedniu, dokd Szczepanik przenis si w 1898 r.). Szczepanik utka wasn metod gobelin o wymiarach 9x12 cm, przedstawiajc podobizn Twaina. W rewanu pisarz powici polskiemu wynalazcy dwa opowiadania, zwizane m.in. z opatentowanym przez niego w 1897 r. w Wielkiej Brytanii telektroskopem, ktry wynalazca nazwa aparatem do reprodukowania obrazw na odlego za porednictwem elektrycznoci (patent ten daje Szczepanikowi miejsce na dugiej licie wczesnych koncepcyjnych pionierw telewizji). W latach 1898-1902 powstao kilka wytwrni gobelinw wedug systemu Szczepanika: w Wiedniu, Brukseli, Roubaix (Francja), Barmen (obecnie Wuppertal w Nadrenii) i w Krakowie, na zasadzie stowarzysze wytwrcw. Wytwarzano w nich jedwabne gobeliny od wymiarw ponad 1 m2 do zupenie maych, mniejszych od kart pocztowych, zwanych pniej szczepanikami. Wiele prac Szczepanik wykonywa osobicie. Jeden z jego gobelinw ofiarowany przez on znajduje si w Muzeum w Tarnowie. Wynalazki tkackie Szczepanika, skomplikowane technicznie, nie znalazy szerszego zastosowania, byy jednak wanym etapem postpu technicznego w przemyle wkienniczym, a elektroniczne przygotowanie wzornic i sterowanie mechanizmem Jacquarda co Szczepanik osign na drodze fotograficznej i elektrycznej zrealizowano w skali przemysowej dopiero w latach osiemdziesitych XX wieku. W pracowni wiedeskiej, rwnolegle z pracami nad wynalazkami tkacko-fotograficznymi, Szczepanik rozpocz badania w dziedzinie fotografii i projekcji barwnej. W latach 1899-1903 stworzy podstawy barwoczuej kliszy fotograficznej opartej na zasadzie tzw. powienia barw. Ta koncepcja, rozwinita przez pniejszych wynalazcw, doprowadzia do praktycznej realizacji fotografii barwnej przez firmy Kodak (1928) i Agfa (1932). W 1903 r. Szczepanik stosujc metod addytywn (trzy klisze, kada dla jednego koloru oraz odpowiedni ukad soczewek i zwierciade) uzyska barwne fotografie, ktre zyskay uznanie fachowcw w Wiedniu, Jenie i Drenie. Wynalaz te barwoczuy papier fotograficzny, produkowany do 1905 r. w Zurychu pod nazw Utopapier. Papier by jednak stosunkowo drogi i nie znalaz szerszego rozpowszechnienia. W 1906 r. opracowa metod otrzymywania trjbarwnego rastru do fotografii barwnej. Na podstawie tego 239

wynalazku byy produkowane w Drenie, gdzie wynalazca przenis swoje laboratorium, pyty rastrowe dla fotografii barwnej zwane Veracolor. W tyme 1906 r. Szczepanik opatentowa kolorymetr, przyrzd do pomiaru barw, pozwalajcy okreli w liczbach jako i nasilenie badanej barwy. Tu przed wybuchem I wojny wiatowej Szczepanik przenis si z Drezna do Berlina, gdzie zaoy laboratorium dowiadczalne, w ktrym po kilku latach wytonych prac opracowa kamer i projektor do filmu w barwach naturalnych oraz metod techniczn realizacji filmu barwnego. Idea wynalazku polegaa na ponownym zastosowaniu metody addytywnej i rastru liniowego midzy obiektywem aparatu a tam filmow oraz trzech filtrw (czerwonego, niebieskiego i zielonego). Uzyska dziki temu doskonae kolory i wyprodukowa kilkanacie piknych kolorystycznie filmw krajobrazowych, m.in. w 1921 r. film Przecz (w Alpach). Skonstruowa take kilka modeli kamer do zdj barwnych, ale filmy te trzeba byo wywietla przy uyciu jednoczenie trzech projektorw (kady z innym filtrem), co wymagao wyposaenia kin w kosztown aparatur. W konsekwencji jego metoda nie moga wytrzyma konkurencji amerykaskiego Technicoloru, do ktrego stosowania wystarczyy projektory przeznaczone do filmw biao-czarnych. System Szczepanika, mimo lepszej jakoci barw, przegra na polu ekonomicznym. Moe warto wspomnie, e synowie wynalazcy Zbigniew i Bogdan dalej nad nim pracowali po mierci ojca, dajc w latach 1934-35 interesujce pokazy w warszawskich kinach Atlantic i Stylowy. Szczepanik dokona te wielkiej liczby drobnych wynalazkw w najrozmaitszych dziedzinach. Skonstruowa m.in. fotosculptor optyczny przyrzd pomocny przy kopiowaniu rzeb (1899), kaloridul zautomatyzowany samoczynny regulator cigu w kominach (1901), majcy zastosowanie w przemyle. W tyme 1901 r. opracowa pancerz kuloochronny, uszyty z jedwabnej tkaniny odpornej na kule i bro sieczn. Tkanin t o specjalnej strukturze szyto kamizelki i wybijano karety. Wanie tak urzdzona kareta uchronia w 1902 r. przed mierci krla hiszpaskiego Alfonsa XIII, za co Szczepanik otrzyma Order Izabelli Katolickiej. Natomiast nie przyj Orderu w. Anny, nadanego mu przez cara Mikoaja II. W 1902 r. zoy w austriackim ministerstwie wojny projekt automatycznego karabinu szybkostrzelnego, a w rok pniej (1903) otrzyma patent austriacki na urzdzenie do telegrafowania bez drutu. W 1914 r. opracowa wasny oryginalny system urzdzenia do zapisu i odtwarzania dwiku w filmie z propozycj zastosowania prniowej fotokomrki, dzi uywanej w filmie dwikowym.

240

Jan Szczepanik zmar 18 kwietnia 1926 r. w Tarnowie. Wszystkie materiay archiwalne dotyczcego jego yciowego dorobku ulegy zniszczeniu podczas powstania warszawskiego.
SBTP (Witkowski I.); SPPT (Orowski B.); Jewsiewicki W.: Jan Szczepanik wielki wynalazca, Warszawa 1961; Jewsiewicki W.: Polski Edison. Jan Szczepanik, Warszawa 1972; Film 1976 nr 16 (Skwara J.); Przegld Telekomunikacyjny 1976 nr 4 (Jakubowicz M.); Smoliska L., Sroka M.: Wielcy znani i nieznani, Warszawa 1988; Szolginia W.: Geniusze szczliwi, geniusze nieszczliwi, Warszawa 1987; Wychowanie Techniczne w Szkole 1987 nr 1 (Bizerski T.); Wynalazczo i Racjonalizacja 1961 nr 8-9 (Jewsiewicki W.). Jzef Piatowicz

TASKI TADEUSZ (1892-1941) Wybitny konstruktor silnikw spalinowych i samochodw CWS T-1, CWS T-4, CWS T-8. Urodzi si 11 marca 1892 r. w Janowie Podlaskim. By synem Czesawa, artysty malarza, pioniera lotnictwa polskiego, i Marii z Jakubowskich. Po ukoczeniu (1909) Szkoy Handlowej Zgromadzenia Kupcw m. st. Warszawy wyjecha do Francji. Ksztaci si w Szkole Polskiej w Batignolles, a nastpnie w Katedrze Motoryzacji i Lotnictwa paryskiej cole Suprieure dlectricit, gdzie w 1913 r. uzyska tytu inyniera. Przez dwa lata pracowa jeszcze na stanowisku asystenta pod kierunkiem Ludwika Lacoin, profesora tej uczelni, sawy automobilizmu francuskiego. Pniej pracowa jako samodzielny konstruktor w przemyle angielskim (wytwrni Armstrong) i francuskim (L. Burdon i Renault). W midzyczasie skonstruowa dla rnych firm szereg silnikw, sprarek i mechanizmw samochodowych. W 1915 r. do masowej produkcji trafia dwusuwowa silnikowa sprarka do osiarkowywania winnic. W 1916 r. skonstruowa najwikszy wwczas silnik lotniczy o symbolu E.H.7 o 12 cylindrach i o mocy 520 KM, w rzadko spotykanym poziomym ukadzie cylindrw w ksztacie litery H, przeznaczonym do wodnopatw. Rok 1917 zaowocowa konstrukcj 1-cylindrowego silnika dwusuwowego do napdu prdnic na pokadach samolotw. W nastpnym roku skonstruowa, opatentowa i wykona bardzo ciekawy dwusuwowy silnik lotniczy w ukadzie gwiazdowym o czterech wirujcych cylindrach, nazwany Wir, przeznaczony do napdu lekkich patowcw. 241

Taski powrci do odrodzonej Polski w 1919 r. i podj prac w Gwnym Urzdzie Zaopatrzenia Armii, nastpnie przeniesiony zosta do Sekcji Wojsk Samochodowych Ministerstwa Spraw Wojskowych, gdzie zatrudniony by przy organizacji oddziau samochodw pancernych. Poza sw codzienn prac koncentrowa si nad skonstruowaniem samochodu opancerzonego na bazie Forda T. Efektem tego by samochd pancerny Ford TB, wykonany w liczbie okoo 20 sztuk. By on opancerzony 7 mm pytami stalowymi z tarcz okopowych, zabezpieczajcych od strzau z karabinu Mauser z odlegoci 100 m. Charakteryzowa si du zwrotnoci i manewrowoci (promie skrtu 4,1 m, szybko maxymalna 50 km/godz). Posiada karabin maszynowy z zapasem 1250 sztuk amunicji i 25 granatw rcznych, kt ostrzau wynosi 360 stopni, kt przewrcenia poduny 50 stopni, poprzeczny 36 stopni. W 1921 r. przenis si do Pruszkowa, gdzie zosta konstruktorem w fabryce Stowarzyszenia Mechanikw Polskich z Ameryki. Wsplnie z inynierami Szymonem Jachimowiczem i Zajkowskim zaprojektowa traktor i samochd ciarowy, nie wdroone do produkcji z powodu sytuacji gospodarczej. W 1922 r. Taski rozpocz prac w Centralnych Warsztatach Samochodowych (CWS), otrzyma tu zadanie opracowania pierwszego polskiego samochodu osobowego. Projektowanie silnika zajo Taskiemu jedynie 3 tygodnie, a prototyp gotowy by do prb po roku od rozpoczcia pracy tj. w marcu 1923 r.; opracowa rwnie konstrukcj skrzyni biegw i tylnego mostu oraz elementy podwozia. Projektem nadwozia zaj si inynier Stanisaw Panczakiewicz, a wykonawstwem i prbami drogowymi inynier Wadysaw Mrajski. Prototyp samochodu o nazwie takiej samej jak symbol silnika CWS T1 by ostatecznie gotowy w 1926 r. Wyposaony by w silnik czterocylindrowy i czterosuwowy o pojemnoci 3 l i mocy 61 KM, z niespotykanymi rozwizaniami, m. in. mona go byo rozoy przy pomocy jednego klucza paskiego, posiada jeden rodzaj gwintu M-10, zarwno wykonanie jak i napraw mona byo przeprowadzi prymitywnymi metodami. Resorowanie samochodu byo bardzo mikkie na czterech pirowych resorach podunych z amortyzatorami. Auto posiadao ogumienie superbalonowe o cinieniu 1,5 atm. Wytwarzane byo w rnych wersjach, m. in. kareta, kabriolet, sanitarka, pciarwka. Do 1931 r. wyprodukowano ich ogem 800 sztuk. Zaniechanie produkcji spowodowane byo duymi kosztami wytwarzania. Silnik CWS T1 stosowano rwnie do napdu odzi, wycigarek balonowych, prdnic. W 1929 r. Taski opracowa dwa nowe typy silnikw T 8 i T 4. Pierwszy z nich by jednostk 8-cylindrow rzdow o zaponie iskrowym, 242

pojemnoci 3 l i mocy okoo 80-100 KM, drugi stanowi jego poow czyli jednostk 4-cylindrow o pojemnoci 1,5 l i mocy 24 KM. Silniki te posiaday wiele wsplnych elementw jak toki, korbowody a nawet wa korbowy, ktry w wersji T 8 by skrcany z dwch waw silnika T 4. Mogy one pracowa na benzynie, jak i siedmiu mieszankach spirytusowych, podobnie jak silniki T 1 posiaday jeden rodzaj gwintu. Wszystkie silniki T miay z boku skrzyni korbowej obszerne okna, zamykane zaciskanymi rcznie pokrywami, umoliwiajcymi nie tylko kontrol mechanizmw, ale rwnie demonta korbowodw. W oparciu o te silniki zbudowano prototypy samochodw CWS T 8 (3 sztuki z nadwoziem sportowym) i CWS T 4 (z silnikiem 4cylindrowym na podwoziu kody). Nie weszy jednak do produkcji seryjnej. W 1926 r. Taski zaprojektowa (na konkurs wytrzymaoci) silnik dwucylindrowy o pojemnoci 750 cm3 o symbolu O2P przeznaczony do napdu prdnic radiostacji polowych. W konkursie wziy udzia renomowane firmy motocyklowe, jak np. angielski Douglas. Silnik Taskiego by jak poprzednie bardzo prosty, wykonano go w zawrotnym tempie, prototyp zoono zaledwie na dob przed rozpoczciem prby wytrzymaoci. Konstrukcja Douglasa zepsua si po 400 godzinach nieprzerwanej pracy, a silnik Taskiego wygra i zosta wyczony po 1000 godzinach dziaania. By potem produkowany w Pastwowych Zakadach Inynierii, w ktrych Taski pracowa po wejciu CWS w skad tego koncernu. By twrc 4-cylindrowego, dwusuwowego silnika o tokach przeciwbienych (w tym samym czasie podobne opracowanie obmyli synny H. Junkers). Zaprojektowa samochd uniwersalny na bazie Fiata 618 poruszajcy si po zwykych drogach jak i torach kolejowych. Taski by konstruktorem wszechstronnym, projektowa nie tyle z chci zysku, co z samej pasji tworzenia. Potwierdzeniem tego moe by fakt, e z biegiem czasu zajmowa coraz mniej atrakcyjne stanowiska, a zwizane to byo z jego nieumiejtnoci podporzdkowania si schematycznym zasadom pracy biurowej. Znane s rwnie jego zwizki z lotnictwem, do ktrego zamiowanie odziedziczy po ojcu. Ju podczas pobytu w Paryu razem rozmylali o konstrukcji migowca. Taski prbowa pilotowa samoloty, po jednej z prb ze znanym konstruktorem lotniczym inynierem Jerzym Drzewieckim na awionetce JD-2 zaproponowa wprowadzenie w niej szeregu ulepsze i zmian, ktre okazay si w peni uzasadnione i uwzgldnione w modelu JD-2 bis. Mwic o lotnictwie nie sposb pomin konstrukcji Taskiego z 1928 r. dla firmy Babbit (rwnie na konkurs) silnika gwiazdowego 7-cylindrowego o mocy okoo 80-100 KM oznaczonego TK-7 o nowatorskiej 243

konstrukcji wykonania. Gwiazda silnika wraz z cylindrami bya wykonana z powek toczonej blachy, ktrych czenie nastpowao przez spawanie elektryczne w paszczynie osi cylindrw. Wntrze cylindrw przetaczano i szlifowano, na zewntrz naciskano uebrowane aluminiowe segmenty. Ca gwiazd silnika wraz z tokami i korbowodami bocznymi oraz gwnymi nasuwano na jednostronnie podparty wa korbowy, mocujc j nastpnie jedn centraln nakrtk. Taski wsppracowa przy konstruowaniu cignikw artyleryjskich, wagonw silnikowych, autobusw. Jego dzieem by take samoblokujcy mechanizm rnicowy do samochodw terenowych. Wiele jego pomysw nie zostao zrealizowanych, m. in. projekt urzdzenia do seryjnego wykonywania powiksze fotograficznych dowolnego i zmiennego formatu, bd bardziej szalony pomys by zbudowa samochd CWS T1 obudowany pytami azbestowymi z nadwoziem o kroplowym ksztacie, ktrego opr powietrza miaa zmniejszy atmosfera ognia wywoywana przez ponc naft rozpylan z umieszczonego na dwa metry przed pojazdem rozpylacza. Zupenie oryginalne i nietypowe byy zasady, ktre stosowa w swych konstrukcjach, wyznawa pogld, e maszyna adna w ksztacie bdzie dobrze pracowa. By chyba jedynym konstruktorem, ktry wszystkie trzy rzuty rysunku zestawieniowego szkicowa na jednym miejscu, twierdzi e nie potrzeba wwczas niczego odmierza. Mia ogromne wyczucie wytrzymaoci materiaw, zawsze konstruowa na oko, a wyrywkowo robione obliczenia zawsze potwierdzay suszno zaoe. Taski by rwnie rzeczoznawc samochodowym, wykadowc na kursach, wsppracownikiem czasopism: Samochd, Przegld Samochodowy, Auto. W latach 1904-1905 bra czynny udzia w akcjach Polskiej Partii Socjalistycznej, by czonkiem Zwizku Walki Czynnej w Paryu, korespondentem czasopisma Strzelec i prezesem Stowarzyszenia Technikw Polskich we Francji. We wrzeniu 1939 r. po miesicznym okresie ewakuacji Pastwowych Zakadw Inynierii na Kresy Wschodnie powrci do Warszawy. Mimo ostrzee, e znajdowa si na licie inteligentw polskich do likwidacji nie ukrywa si. Przebywajc czsto w swojej ulubionej kawiarni przy Placu Zamkowym wygasza pomienne mowy przeciwko najedcom. Aresztowany 3 lipca 1940 r., zosta umieszczony na Pawiaku, skd 31 stycznia 1941 r. wywieziono go do Owicimia (nr 9755) i 26 marca 1941 r. zamordowano.
SBTP (Kubiatowski J.); SPPT (Kowalski A.); Mody Technik 1971, nr 4. Maciej ak

244

THULLIE MAKSYMILIAN (1853-1939) Pionier elbetu, wspautor klasycznej teorii elbetu. Nauka o elbetnictwie w Polsce bierze swj pocztek od profesora Maksymiliana Thulliego, ktry przeprowadzi pionierskie badania nad supami elbetowymi i opracowa dzia teorii elbetnictwa w Handbuch fr Eisenbetonbau, ktry przez kilkadziesit lat by przodujcym podrcznikiem wiatowym w tej dziedzinie pisa w 1951 r. prof. Bronisaw Bukowski, a prof. Adam Kuryo tak wspomina swego dawnego patrona: nie byo niemal zagadnienia w zakresie nauk konstrukcyjnych, ktrym by si nie interesowa i w ktre by nie wnis cennego wkadu wasnego. Maksymilian Thullie urodzi si we Lwowie 16 stycznia 1853 r. jako syn Sylweriusza, urzdnika, pniejszego starosty. Tame ukoczy gimnazjum i przez rok studiowa w Akademii Technicznej, przeksztaconej pniej w Szko Politechniczn, nastpnie przenis si do Politechnische Schule w Wiedniu, ktr ukoczy w 1876 r. Przez jaki czas pracowa w sekcji konserwacji kolei we Lwowie i Stanisawowie, a w 1877 r. peni funkcj inspektora budowy mostu na Serecie w Parkanach (Rumunia). W nastpnym roku zda egzamin cisy w wiedeskiej Politechnische Schule na inyniera dyplomowanego i obj referat mostowy w biurze konserwacji dyrekcji kolei we Lwowie. W grudniu 1878 r. habilitowa si jako docent prywatny z teorii mostw we lwowskiej Szkole Politechnicznej, gdzie w 1880 r. zlecono mu wykady z mechaniki budowli. Po dziewiciu latach zosta bezpatnym profesorem statyki budowli i budowy mostw na tej uczelni. W 1890 r. opuci sub na kolei, cakowicie oddajc si nauce. W rok pniej zosta profesorem nadzwyczajnym, w 1894 r. zwyczajnym. W tyme roku wybrano go rektorem. Stopie doktora nauk technicznych uzyska w 1902 r. na politechnice w Pradze. Wielokrotnie by we lwowskiej Szkole Politechnicznej dziekanem wydziau inynierii, powtrnie rektorem. Od 1916 r. praktykowa jako inynier cywilny, opracowywa projekty i przeprowadza ekspertyzy; wedug jego projektu zbudowano w 1894 r. w ogrodach Szkoy Politechnicznej pierwszy dowiadczalny mostek elbetowy o rozpitoci 11,5 m. Pierwsz naukow prac Kilka sw o belce cigej ogosi Thullie w 1878 r. w czasopimie Dwignia (poprzedniczce Czasopisma Technicznego), a niedugo potem opublikowa prac O krzywych influencyjnych, ktra 245

znalaza uznanie znakomitego teoretyka mostw, profesora Emila Winklera. Z czasem publikowa coraz wicej z dziedziny wytrzymaoci tworzyw, zajmowa si te teori parcia ziemi na ciany oporowe. Ogosi teori belek zoonych, poprawiajc dociekania Melana (1891), bada naprenia w prtach kratownic o kracie wielokrotnej, m.in. systemu Towna, gdzie stwierdzi nierwnomierno pracy elementw (1895), a take naprenia drugorzdne w kratownicach. Publikowa w: Czasopimie Technicznym, Beton und Eisen, Przegldzie Technicznym, Gnie Civil, Zeitschrift des Oesterreichischen Ingenieure und Architekt Vereines. Znamienny by jego udzia w monumentalnym wydawnictwie F. Empergera Handuch fuer Eisenbetonbau, gdzie opracowa rozdzia pt. Druckfestigkeit des reinen, bewechten umschnuerten Betons. Wyda 12 podrcznikw. Byy to waciwie pierwsze u nas podrczniki z teorii mostw (kamiennych, blaszanych, kratowych, drewnianych, ukowych i wiszcych, elbetowych), przyczkw i filarw (kamiennych i elaznych kratowych), z budownictwa elbetowego, teorii elbetu (1915). W sumie by autorem 183 prac. Dziaalno Thulliego przypada na okres, kiedy konstrukcje elbetowe zdobyway sobie prawo obywatelstwa w budownictwie. Ze sposobem liczenia przekrojw elazobetonowych zapoznawa si u Mathiasa Koenena, czynnego w firmie Wayss und Freytag, ktra upowszechniaa t nowo na terenie Niemiec. Z czasem Thullie sam sta si jednym z najznakomitszych wczesnych teoretykw elazobetonu. Przeprowadzi na szerok skal badania supw elbetowych osiowo i mimorodowo ciskanych. Przeanalizowa bardzo zoony problem napre cinajcych w belkach elbetowych. Tych dowiadcze wykona kilkaset. Zdoby sobie pozycj w tzw. klasycznej teorii elbetu, rozpatrujc jako pierwszy prac belki elbetowej z podziaem na fazy (etapy). Ustali trzy zasadnicze takie fazy, dla pierwszej i drugiej z nich take podfazy. Byo ich wic w rezultacie pi: Ia, Ib, IIa, IIb, oraz III faza, rwnoznaczna z zaamaniem si belki. W fazie I beton wsppracuje z elazem na rozciganie zrazu utrzymuje si stay wspczynnik sprystoci na rozciganie (faza Ia), potem trzeba uwzgldni jego zmiennoci (faza Ib). Faza IIa wie si z dowiadczeniami Considerea, z ktrych miao wynika, e beton uzbrojony elazem nie pka osignwszy wytrzymao na cignienie, ale rozciga si dalej, a natenie wtedy nie wzrasta. W fazie IIb rozciganie podejmuje samo elazo. Thullie uwaa, e jeli nie uwzgldnia si szczelnoci (faza Ia) przekroje elbetowe naley liczy w fazie IIb, natomiast faza IIa, podobnie jak faza Ib, nie ma waciwie praktycznego znaczenia, jedynie historyczne. Jednak,

246

zdaniem Wacawa Paszkowskiego, problem zwizany z badaniami Considerea jest nadal otwarty. Z czasem teoria klasyczna pracy przekrojw elbetowych bya coraz silniej kwestionowana, a wrd jej przeciwnikw coraz powszechniej krystalizowao si denie do oparcia metod liczenia o moment amicy (III faz). Tendencje takie wystpoway take w Polsce, zwaszcza pod koniec lat trzydziestych. Thullie, zanim odci si zdecydowanie od nich, przeywa okres waha. Nawet zrazu angaowa si w prby umotywowania liczenia wedle momentu amicego, widzc potrzeb przeprowadzenia odpowiednich dowiadcze, ale w trakcie tych rozwaa nasuny mu si wtpliwoci co do potrzeby takiej praktyki. Wreszcie zdystansowa si cakowicie od tego rodzaju pogldw: Jeeli chcemy mie pewno co do trwaoci wykonanego zespou, to poniewa wspczynniki i obliczenia w fazie III s niepewne, wic nie uwzgldniamy tego, co bdzie za granic pynnoci i liczymy wedle fazy IIb. Tote powoywanie si na Thulliego zwolennikw liczenia belki wedle momentu amicego nie jest zasadne. Bezsprzecznie Thullie by przede wszystkim teoretykiem, ale mimo tego nadzwyczajnym uznaniem cieszy si u praktykw, konstruktorw. Z jego zdaniem bardzo si liczono wznoszc wane obiekty budowlane, take poza Lwowem, nawet w Wiedniu. Podczas budowy wiaduktu mostu III (pniej im. J. Poniatowskiego)w Warszawie by tam staym ekspertem. Bardzo znamiennie powiadcza to silne zwizki inynierw polskich ze wszystkich trzech zaborw. Podobnie jak symboliczne poniekd kariery takich fachowcw jak Czesaw Ko, Kazimierz Obrbowicz, ktrzy przyszli na wiat w zaborze pruskim, koczyli uczelnie w Niemczech, dziaali w Warszawie, a doktoraty (w przypadku Obrbowicza by to doktorat honoris causa) uzyskali we Lwowie. Thullie udziela si w stowarzyszeniach technicznych i naukowych, dziaa na niwie spoecznej i politycznej (od 1894 r. by ponad 30 lat czonkiem rady miejskiej Lwowa, a w latach 1922-35 senatorem RP z ramienia Chrzecijaskiej Demokracji), czynny by przy organizowaniu Politechniki Warszawskiej i Akademii Nauk Technicznych w Warszawie. W 1925 r. przeszed w stan spoczynku, otrzymujc godno profesora honorowego Politechniki Lwowskiej i dalej prowadzc wykady. W 1929 r. Politechnika Warszawska nadaa mu godno doktora honoris causa. Posiada liczne odznaczenia pastwowe i kocielne. Zmar we Lwowie w dniu wybuchu wojny, 1 wrzenia 1939 r. Pochowano go na cmentarzu yczakowskim.

247

Mistrzowsko opanowa mae formy, jeli tak si mona wyrazi jego recenzje z publikacji zdumiewaj treciwoci i trafnoci sformuowa. Robi w nich uwagi autorom, czasem ich karci, ale nigdy nie posuwa si do zoliwoci. Nie waha si nigdy natomiast odwanie wypowiada wasnego zdania. Przez dziesitki lat liczono w zczach drewnianych gwodzie na cinanie, tak jak w zczach elaznych nity. I pewnie jeszcze gdzie tak si je oblicza. U nas przestalimy, bowiem Maksymilian Thullie zwrci uwag, e drewno nie bdzie cinao elaznego gwodzia, a wic trzeba liczy gwodzie na zginanie, a nie na cinanie.
SPPT (Chwaciski B.); SBTP (Kuryo A.); Sownik biograficzny zasuonych dziaaczy. Z. 1, Warszawa 1986 (Janczewski H., Zawistowski J.) wydawnictwo Polskiego Zwizku Inynierw i Technikw Budownictwa; Ksiga pamitkowa ku uczczeniu zasug dr. h.c. prof. Maksymiliana Thulliego, Lww 1932. Micha Czapski

TYSZKIEWICZ STEFAN (1894-1976) Konstruktor samochodu Ralf Stetysz, wynalazca systemu dyktowania i odtwarzania na odlego. Urodzi si 24 lipca 1894 r. w Warszawie. Pochodzi z arystokratycznej rodziny, jego ojcem by Wadysaw hrabia Tyszkiewicz, a matk Maria Krystyna z ksit Lubomirska. By fenomenem posiadajcym talenty rzadko spotykane u przedstawicieli arystokracji. Sta si entuzjast samochodw, jeszcze w wieku prawie dziecicym. Jako czternastoletni chopiec zda w 1908 r. egzamin szoferski w Mediolanie i uzyska zawodowe prawo jazdy. Wyksztacenie w pocztkowym okresie pobiera w domu, zda jako ekstern egzamin w szkole im. generaa Chrzanowskiego (obecnie Zamoyskiego) w Warszawie, a nastpnie matur w Szkole Realnej przy ulicy Zotej w Warszawie. W 1913 r. wyjecha do Londynu i wstpi na tamtejszy uniwersytet, ktrego nie ukoczy z powodu wybuchu wojny. W 1915 r. wstpi do Oficerskiej Szkoy Korpusu Paziw w Petersburgu, ktr ukoczy 1 lutego 1916 r. Walczy na froncie jako oficer kawaleryjskiego puku gwardii. W kocu 1916 r. zosta mianowany adiutantem Wielkiego Ksicia Mikoaja Mikoajewicza i razem z nim walczy na froncie tureckim. W 1917 r. oeni

248

si z jego pasierbic, ksiniczk Helen Romanowsk-Leuchtenbersk, siostrzenic krlowej Woch. Przez Wochy powrci do Polski, wstpi do kawalerii i walczy na Wileszczynie. W 1921 r. uczestniczy w komisji wytyczajcej granic pomidzy Polsk a Litw. Nastpnie w latach 1921-23 odby kurs w paryskiej Szkole Nauk Politycznych, ksztacc si jednoczenie w zakresie konstrukcji samochodowych jako wolny suchacz w uczelniach technicznych. W 1924 r. podj si konstrukcji wasnego pojazdu Ralf Stetysz. Stetysz by pseudonimem Tyszkiewicza zoonym z pierwszych sylab imienia i nazwiska, a sowo Ralf byo skrtem od sw Rolnicza Automobilowa Landwarowska Fabryka mona wnioskowa, e myla wwczas o umiejscowieniu produkcji pojazdw w swoich dobrach rodowych w Landwarowie na Litwie. Byo to auto o walorach eksploatacyjnych i uytkowych przystosowane do polskich warunkw. Jednak pierwsz spk wytwarzajc samochody Stetysz, zaoy Tyszkiewicz w Boulogne. Pojazdy okazay si udan konstrukcj i poza silnikiem amerykaskiej firmy Continental byy oryginalnym pomysem Tyszkiewicza. Produkowano je w dwch wersjach: wikszej T.C. (zwanej te six) z silnikiem szeciocylindrowym o pojemnoci 2760 cm3 i mocy 42 KM przy 2600 obr./min i mniejszej T.A. z silnikiem czterocylindrowym o pojemnoci 1500 cm3. Samochody wyposaone byy w sprzgo jednotarczowe suche oraz przekadni czterobiegow z biegiem wstecznym. Most tylny wyposaony by przez Tyszkiewicza w nowoczesne koa zbate przekadni gwnej o uzbieniu Gleasona oraz urzdzenie blokujce mechanizm rnicowy (niestety nie opatentowane) sprawiajce, e koa napdowe w trudnym terenie poruszay si z jednakow prdkoci nie powodujc tzw. buksowania. Hamulce na cztery koa w systemie Perrot-Bendix. Zawieszony by na peliptycznych resorach pirowych z przodu usytuowanych podunie (wspomagane wieszakami krkowymi tumicymi drgania), a z tyu poprzecznie w ksztacie litery X. Rama bya tak pomylana, e rodek cikoci wypada nisko, zapewniajc lepsz stabilno jazdy. Zbiornik paliwa i oleju umiejscowiony by w bezpiecznym miejscu za tyln osi przed ram pojazdu. Samochd by dalece zunifikowany z jednoczesn atwoci naprawy i obsugi, co miao istotne znaczenie wobec sabo rozwinitego serwisu technicznego. Ralf Stetysz by dwukrotnie wystawiany w Paryskim Salonie Samochodowym w 1927 r. i 1928 r., zyskujc pochlebne opinie. Uczestniczy z sukcesami w imprezach sportowych m.in. w Rajdzie Pomorskim (1925), Midzynarodowych Rajdach Automobilklubu Polski (1927, 1928), otrzyma zoty medal Ministerstwa Robt Publicznych za Rajd Dookoa Polski. 249

W Rajdzie Monte Carlo (1929) zdoby nagrod za wygod i przystosowanie do podry. Nastpstwem osiganych wynikw i dobrych opinii byy spywajce zamwienia. Tyszkiewicz postanowi zaoy w Warszawie Towarzystwo Akcyjne Rolniczo-Automobilowa Fabryka hr. Stefana Tyszkiewicza, korzystajc z pomieszcze w oddziale fabryki konstrukcji mostowych K. Rudzki i Spka przy ul. Fabrycznej 3. Pienidze potrzebne na uruchomienie produkcji pochodziy ze sprzeday broszki ze szmaragdem o 86 karatach (za sum 100 tys. dolarw) bdcej w posiadaniu jego ony, a nalecej niegdy do Katarzyny Wielkiej. Niestety 11 lutego 1929 r. w wytwrni, z nieustalonych przyczyn, wybuch poar trawic cay dobytek z prawie gotowymi pojazdami. Tyszkiewicz myla jeszcze o uruchomieniu fabryki w rodzimym Landwarowie, lecz z braku kapitau zrezygnowa. Ogem wyprodukowano okoo 200 samochodw Stetysz. Pniej pracowa w przedstawicielstwie handlowym firmy Fiat, a nastpnie Mercedes-Benz. Dziaa rwnie na innym polu. By organizatorem i komisarzem Wystawy Drogowej w Politechnice Warszawskiej (1935), wsporganizatorem i prezesem Ligi Drogowej, majcej na celu rozwj infrastruktury motoryzacyjnej. By rwnie czonkiem Komisji Sportowej Automobilklubu Polski. Po wybuchu wojny we wrzeniu 1939 r. wraz z rodzin musia schroni si na Litwie Kowieskiej, tam wobec braku benzyny przerabia silniki na gaz generatorowy zasilany wglem drzewnym. Po zajciu Litwy przez wojska radzieckie organizowa przerzuty Polakw z Litwy przez Szwecj do Europy Zachodniej. Wkrtce zosta aresztowany i osadzony na ubiance. Zwolniony na prob generaa Wadysawa Andersa wstpi do armii polskiej, gdzie by szefem suby samochodowej, a nastpnie oficerem cznikowym z dowdztwem alianckim. Tutaj take day si pozna jego umiejtnoci techniczne i wynalazcze. Uruchomi produkcj sztucznego lodu niezbdnego dla potrzeb szpitalnictwa wojskowego, w okresie bitwy o Monte Cassino skonstruowa urzdzenie do wykrywania i unieszkodliwiania drewnianych min przeciwpiechotnych (bardzo trudnych do wykrycia). Po wojnie pozosta na obczynie, dziki powizaniom rodzinnym z dworem krlewskim Woch, pracowa w Turynie dla Fiata. Gdy wiat wchodzi w er elektroniki wanie ona, jak niegdy motoryzacja, pochaniaa go coraz bardziej. Zaowocowao to wieloma wynalazkami i patentami. Tyszkiewicz wynalaz m. in. Stenowax - jeden z pierwszych na wiecie, w wysokim stopniu zautomatyzowany i wyposaony w zabezpieczenia kodowe, system dyktowania i odtwarzania na odlego, doskonalsz wersj tego urzdzenia by Stynophon nadajcy si do kadej centrali telefonicz-

250

nej. Za oba wynalazki Tyszkiewicz uhonorowany zosta nagrod Le grand prix na wystawie powszechnej Expo 1958 w Brukseli. Skonstruowa rwnie dwa wzki, jeden bagaowy a drugi do przewozu chorych, pozwalay one na poruszanie si po schodach (take ruchomych) dziki automatycznej zmianie dugoci podstaw k tylnych, zapewniajc w kadej sytuacji waciw pozycj wzkw. Za urzdzenie to otrzyma dwa zote medale: na I Midzynarodowym Salonie Wynalazkw i Nowoci Technicznych w Genewie (1972) oraz na podobnej wystawie w Nowym Jorku (1973). Jego inne wynalazki to m. in. zszywacz Multitest zdobywca srebrnych medali na wystawie wynalazkw w Brukseli (1965) i Genewie (1972), Stetair - oszczdzacz paliwa do silnikw iskrowych i wysokoprnych, wyrniony w Salonie Samochodowym w Genewie (1974), urzdzenie do automatycznego sterowania (przydatne m. in. do kontroli na lotniskach). Tyszkiewicz by wsppracownikiem midzynarodowej firmy ELDO, konstruujcej okooziemskie rakiety meteorologiczne typu Europa. By dziaaczem Zakonu Kawalerw Maltaskich, trzykrotnie wybierano go do Wielkiej Rady tej organizacji. Wchodzi w skad III Rady Narodowej w Londynie. Zmar 1 lutego 1976 r. w Londynie.
SPPT (Kowalski A.); Rychter W.: Dzieje samochodu, Warszawa 1987; Suchcitz A.: Non omnis moriar. Polacy na londyskim cmentarzu Brompton, Warszawa 1992 na nagrobku figuruje data mierci 1 II 1976 r.; Zeszyty Historyczne, z. 44, Pary 1978; Centralne Archiwum Wojskowe, Akta Personalne sygn. 967 Tyszkiewicz Stefan (tu poda dat urodzin: 24 VII 1894 r.). Maciej ak

WALIGRSKI ALEKSANDER (1802-1873) Inynier wojskowy, hydrotechnik, kartograf, powstaniec, emigracyjny dziaacz niepodlegociowy. Urodzi si 26 lipca 1802 r. we wsi Drugnia na Kielecczynie w niezamonej rodzinie szlacheckiej, podobno ju od dziecistwa (ktre przypado na epok napoleosk) sposobi si do kariery wojskowej. W 1818 r. wstpi do korpusu kadetw w Kaliszu, a w latach 1820-22 ukoczy wojskow Szko Aplikacyjn Artylerii i Inynierw w Warszawie i

251

zosta mianowany podporucznikiem w pkompanii rakietnikw pieszych. Od 1826 r. wykada w teje szkole matematyk i rysunek topograficzny, za osignicia dydaktyczne zosta w 1829 r. odznaczony orderem w. Stanisawa. Wzi udzia w powstaniu listopadowym. W kampanii 1831 r. walczy w artylerii pieszej (w 5 kompanii rezerwowej, przeksztaconej pniej na 4 kompani lekk, oraz w 7 kompanii artylerii pozycyjnej), bra udzia w bitwach pod Grochowem, ukowem, Rogonic, Opolem i Borowem, awansujc w marcu tego roku na porucznika, a w listopadzie na kapitana, dwukrotnie zosta odznaczony Krzyem Zotym Virtuti Militari; pod koniec wojny uczestniczy w dziaaniach korpusu generaa Girolamo Ramorino, z ktrym przekroczy granic austriack. Od 1832 r. przebywa na emigracji we Francji, pocztkowo w zakadzie (dpt) dla polskich uchodcw w Bourges, gdzie w 1833 r. zorganizowa kurs artylerii, na ktrym wykada. W latach 1835-36 ukoczy Wysz Szko Artylerii i Inynierii w Metz. Podczas tych studiw zaprzyjani si z Norwegiem P. Ch. Holstem, ktry by w przededniu zrobienia w swym kraju znaczcej kariery jako dyrektor fabryki zbrojeniowej w Kongsberg (1842-54) i czonek parlamentu (1839-54), co w decydujcy sposb miao zaway na dalszych losach i karierze zawodowej Waligrskiego. W latach 1837-38 Waligrski prbowa bez powodzenia praktykowa inynieri cywiln w Anglii; wedle niepotwierdzonych przekazw mia wwczas m.in. dokonywa na zlecenie wadz brytyjskich korekt map Kaukazu. W 1838 r. przenis si do Norwegii, pocztkowo zajmujc si tam miernictwem (m.in. w 1840 r. w miejscowoci Fredskjaer w pobliu Moss), ale mieszka w Chrystianii (obecnie Oslo) wsppracujc z miejscow dyrekcj artylerii i szkolc norweskich oficerw broni technicznych w zakresie geometrii wykrelnej. Ima si te dorywczo robt z dziedziny budownictwa wodnego. Nawiza bliskie stosunki z wybitnym poet H. Wergelandem, piewc sprawy polskiej i rzecznikiem sprawiedliwoci spoecznej, sta si znany w nielicznym w Christianii rodowisku katolickim; nalea do niego H. A. Aubert, ktry, zostawszy dyrektorem portw i drg wodnych, zatrudni w maju 1841 r. Waligrskiego w swym biurze. Waligrski prowadzi badania sieci wodnej i roboty hydrotechniczne jedc po caym kraju, bywa te oddelegowywany do Szwecji. W 1843 r. zaprojektowa skanalizowanie rzek Vorma i Glomma na odcinku pomidzy jeziorami Oyeren i Mjosa. W 1844 r. opracowywa plan regulacji drg wodnych w rejonie miasta Skien (czciowo zrealizowany na pocztku lat 1860-tych), w 1846 r. zaprojektowa kana czcy Skien z jeziorem Norsjo i dokona studiw 252

porwnawczych dotyczcych efektywnoci i opacalnoci oraz moliwoci poczenia Christianii z Eidsvold drog wodn i lini kolejow. By moe ju w 1843 r., a najpniej w 1847 r. wyda te z N. S. Wergelandem drogow map Norwegii, ktra do 1893 r. doczekaa si 8 wyda. W grudniu 1846 r. wyodrbniono z zarzdu portw i drg wodnych dyrekcj drg wodnych i kanaw i w kwietniu 1847 r. powierzono j Waligrskiemu (aprobujc stawiany przez niego warunek, e bdzie mg z dnia na dzie porzuci stanowisko jeli wymaga tego bdzie sprawa polska); zda w zwizku z tym egzamin z wielu przedmiotw technicznych i jzykw niemieckiego, angielskiego i francuskiego, uzyska te od dotychczasowego dyrektora wyej wymienionego zarzdu G. D. Johnsona opini najwybitniejszego fachowca w skali krajowej. Zaprojektowa wwczas i czciowo przeprowadzi regulacj naturalnego szlaku wodnego pomidzy Honefoss i Radsfjorden, wprowadzajc m.in. 16 luz. By te autorem kilku koncepcji, ktre znacznie pniej doczekay si urzeczywistnienia, m.in. zaproponowa uspawnienie jednej z naturalnych drg wodnych prowincji Telemark, poprzez ominicie wodospadw w Rang za pomoc kanau ze luzami. W kwietniu 1848 r. zoy dymisj, by wzi udzia w wydarzeniach Wiosny Ludw. Zawiedziony, e rozruchy w Galicji nie przeksztaciy si w powstanie narodowe, pojecha do Parya, gdzie zgodzi si zosta agentem politycznym Hotelu Lambert na kraje skandynawskie. Co najmniej od sierpnia tego roku przebywa z rodzin (od 1845 r. by onaty z Francuzk Emm Mliss, z ktr mia 7 dzieci) przez ponad rok w Sztokholmie, przesyajc ksiciu Adamowi Czartoryskiemu obszerne, rzeczowe, powicone gwnie propagandzie i ekspansji rosyjskiej raporty. Podczas tego pobytu zajmowa si dorywczo problemami hydrotechnicznymi. W tym czasie zafascynowa si nowego typu koami pojazdw (roux mobiles), wynalezionymi przez innego polskiego emigranta Jzefa Mari Hoene-Wroskiego i prbowa wylansowa t innowacj w Szwecji (demonstrujc nawet krlowi). We wrzeniu 1849 r. misja Waligrskiego zostaa zlikwidowana na czas nieokrelony, wrci wic do dyrekcji drg wodnych w Christianii na podrzdne stanowisko. W listopadzie tego roku powoao go na czonka Krlewskie Towarzystwo Umiejtnoci w Trondheim. W latach 1840-51 prowadzi badania majce na celu obnienie poziomu zwierciada wody w jeziorze Oyeren oraz studia w zwizku z planowan budow kanaw w basenie rzeki Halden; skonstruowa te luz w gbi kraju. Uczestniczy take w przygotowaniach do budowy pierwszej w Norwegii linii kolejowej Christiania-Eidsvold, prowadzonej przez towarzystwo brytyjskie, 253

kierujc od lata 1850 r. do koca 1852 r. realizacj odcinka ChristianiaLillestroem. Od 1853 r. dziaa jako przedsibiorca na wasn rk, budujc kana czcy przystanie miasta Moss, otwarty w listopadzie 1855r. 13 listopada tego roku opuci Waligrski na zawsze Norwegi, by wzi udzia w wojnie krymskiej. Jecha przez Pary, skd parowcem Le Gange dotar do Stambuu w marcu 1856 r. Awansowany do stopnia majora, suy jako generalny kwatermistrz 2 puku Kozakw Ottomaskich, ktry mia by rozbudowany do siy dywizji, ale nie zdy wzi udziau w walkach i niebawem uleg likwidacji. Wrci do Francji, gdzie w lipcu 1861 r. by jednym z wykonawcw testamentu A. Czartoryskiego; zajmowa si te w Tulonie budow statku przeznaczonego do poowu korali. W latach 1861-62 wykada topografi, miernictwo i rysunki oraz kierowa laboratorium chemicznym w Polskiej Szkole Wojskowej w Genui, a od marca 1862 r. w Cuneo; jej wychowankiem by najstarszy syn Waligrskiego, Wadysaw (184663), absolwent Szkoy Polskiej w Batignolles w Paryu. Z tyme synem, posugujc si wsplnym paszportem szwedzkim, przyjecha do Krlestwa Polskiego 20 lutego 1863 r. Walczy w zgrupowaniu generaa Mariana Langiewicza, w randze pukownika, zajmujc si kwatermistrzostwem, w marcu tego roku zosta mianowany generaem. Wanie paszportem Waligrskiego posugiwa si Langiewicz przekraczajc granic Galicji (syna udawaa przebrana za modzieca Henryka Pustowjtwna). Waligrski by nastpnie zastpc generaa Antoniego Jezioraskiego; w zwyciskiej bitwie pod Kobylank w maju 1863 r. (w ktrej zgin jego syn) wykorzysta swe umiejtnoci inynierskie, przemylnie umacniajc polsk pozycj. W czerwcu tego roku obj dowdztwo si zbrojnych wojewdztwa lubelskiego, w sierpniu i wrzeniu formowa na Rzeszowszczynie oddzia, z ktrym wzi udzia w bitwie pod Szklarami. W padzierniku 1863 r. wyprowadzi z Galicji oddzia dobrze uzbrojonych 800 ludzi; po porace pod kiem zosta zmuszony do wycofania si do Galicji, za co by sdzony przez wadze powstacze i uniewinniony. W listopadzie tego roku dowodzi oddziaem jazdy podlaskiej. W lutym 1864 r. zosta odsunity od czynnej suby ze wzgldu na nieudolno spowodowan podeszym wiekiem. Wrci do Parya, gdzie w 1865 r. uczestniczy w tworzeniu komitetu polskiej kolonizacji w Ameryce rodkowej, a w latach 1865-68 by prezesem Towarzystwa Wojskowych Polskich, instytucji o charakterze szkoleniowym. Podczas wojny francusko-pruskiej walczy ochotniczo jako szeregowiec w 107 baonie gwardii narodowej. Odmwi udziau w Komunie Paryskiej, ale udzieli jej dowdztwu rad o charakterze wojskowym, co spowodowao 254

uwizienie go w maju 1871 r. przez Wersalczykw na 8 miesicy, m.in. na okrytym z saw pontonie w Cherbourgu (na wie o tym ona Waligrskiego popenia samobjstwo). Ostatnie lata spdzi w przytuku w. Kazimierza w Paryu, gdzie zmar 19 lipca 1873 r.
SPPT (Orowski B.); Orowski B.: Dla Norwegii z myl o Polsce, Przegld Techniczny 1983, nr 13; Orowski B.: Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992; Biblioteka Czartoryskich: rkps 5383, 5610, Ew 1565; Biblioteka PAN w Krniku: rkps 2408, 2410, 2412, 2415, 2416; Archiwum Norwegian Resources and Electricity Board w Oslo. Bolesaw Orowski

WASIUTYSKI ALEKSANDER (1859-1944)

Opracowa metod optyczn badania odksztace nawierzchni kolejowej oraz nowe typy szyn, wspautor przebudowy warszawskiego wza kolejowego.

Okrelenie wytrzymaoci toru kolejowego ma przewanie charakter dowiadczalny. Naley popiera badania prowadzone na niektrych sieciach kolejowych i zwraca baczn uwag na ich wyniki. (Uchwaa Midzynarodowego Kongresu Drg elaznych w Kairze w 1933 r.) Aleksander Wasiutyski urodzi si 13 grudnia 1859 r. w rodzinie ziemiaskiej, w Lisowicach, w powiecie brzeziskim, z ojca Leonarda i matki Heleny z Bentkowskich. W Warszawie ukoczy gimnazjum rzdowe i Wydzia Fizyczno-Matematyczny uniwersytetu. W 1880 r. wyjecha do Petersburga i wstpi do Instytutu Inynierw Komunikacji. Dyplom uzyska w 1884 r. W pierwszych latach dziaalnoci inynierskiej interesowa si zachowaniem si przse mostowych pod wpywem ruchu pocigw, obserwujc ugicia dwigarw i ich odchylenia poprzeczne. Zacz wtedy obmyla przyrzd do badania owych odksztace konstrukcji, a opracowa go w szczegach w 1903 r. W 1887 r. odwiedzi w celach naukowych Angli, Francj, Szwajcari, Wochy i Austri. Zaczyna si wwczas interesowa zagadnieniem odksztace torw kolejowych. Zanim jednak tym si zaj, upyno adnych kilka lat. W 1888 r. wyjecha do Charkowa, gdzie zaprojektowa wzmocnienia mostw, w zwizku ze zwikszeniem ciaru parowozw. Po roku wrci do kraju i podj prac w dyrekcji Drogi elaznej Warszawsko255

Wiedeskiej. Naczelnym dyrektorem by wwczas Ferdynand Rydzewski, rozumiejcy potrzeb bada naukowych. Dziki niemu mg Wasiutyski uruchomi prace badawcze nad odksztaceniami torw pod wpywem jazdy pocigw, na torze prbnym we Wochach pod Warszaw. Dowiadczenia trway do 1898 r. Dla uchwycenia chwilowych odksztace nawierzchni kolejowej zastosowa Wasiutyski metod optyczn. Udao mu si uzyska na czuej bonie zapis fotograficzny waha ustalonego punktu pod dziaaniem przejedajcego parowozu. Dokona tego dziki obmylonemu przez siebie przyrzdowi i systemowi zapewniajcemu odosobnienie od drga wierzchnich warstw gruntu. W ten sposb unikn bdw dotychczasowych badaczy. Relacje z tych bada zostay zaprezentowane na Midzynarodowym Kongresie Drg elaznych w Brukseli w 1898 r. i opublikowane w Bulletin du Congrs International des Chemins de Fer, w jzyku francuskim i angielskim. Nadto ukazay si sprawozdania w Przegldzie Technicznym oraz niemieckiej prasie fachowej. W rozwaaniach nad prac torowiska Wasiutyski specjalnie zwrci uwag na potrzeb odejcia od rozpatrywania pracy szyny jako belki na sprystych podporach i traktowanie jej jako spoczywajcej bezporednio na cigym podou sprystym. Kojarzy si to nam z dawn praktyk na kolejach, kiedy szyny kadziono wprost na tuczniu. W budowie torowisk tramwajowych praktykowano to w Poznaniu jeszcze w pierwszych latach powojennych. W szerszym ujciu wyniki swoich bada uj Wasiutyski w rozprawie doktorskiej Nabludienia nad uprugimi deformacjami eleznodoronoho puti, ktr przedstawi w 1899 r. w petersburskim Instytucie Inynierw Komunikacji. Na podstawie jej uzyska tytu adiunkta; na powszechnej wystawie w Paryu w 1900 r. otrzyma zoty medal za urzdzenie swego pomysu do obserwacji ugicia toru. Ju wczeniej, na zjedzie inynierw suby drogowej w 1894 r. zademonstrowa nowy typ szyny o ciarze 38 kg/m, wprowadzony na kolei warszawsko-wiedeskiej. A gdy Towarzystwo Drogi elaznej Warszawsko-Wiedeskiej uzyskao koncesj na budow linii Warszawa - Kalisz, opracowa dla niej projekt budowy wierzchniej z szynami o ciarze 32 kg/m. Wprowadzi te tam rozjazd zwyczajny dla szyn tego typu i oparcie szyn w miejscu styku na dwch zsunitych podkadach. Od 1903 r. Wasiutyski publikowa te prace traktujce o ekonomice linii kolejowych. W 1900 r. zosta wykadowc w Warszawskim Instytucie Politechnicznym im. cara Mikoaja II; w nastpnym roku otrzyma tam nominacj na profesora nadzwyczajnego i Katedr Drg Bitych i Kolei elaznych. W warszawskiej spoecznoci cieszy si niema popularnoci. Gone byo jego 256

wystpienie w 1905 r. postulujce wprowadzenie w Instytucie Politechnicznym jzyka polskiego jako wykadowego. Na zjazdach inynierskich krajowych czy midzynarodowych zaznacza sw obecno zawsze jakim wakim wystpieniem. Zdumienie budzi jego rozlega wiedza fachowa, uzewntrzniona w obszernym podrczniku Drogi elazne. Umia doceni wpyw jaki wynalezienie i zastosowanie kolei wywaro na rozwj techniki i nauk technicznych. Napisa: Ustroje elazne, teoria belek zoonych, teoria sprystoci i inne najwaniejsze dziay mechaniki budowlanej byy opracowane w zastosowaniu do potrzeb drg elaznych [...] Rozwj elektrotechniki naley przypisa nieledwie cakowicie wpywowi drg elaznych. Pod koniec XIX wieku Adam witochowski wysun koncepcj przebudowy warszawskiego wza kolejowego, obejmujcej przeprowadzenie przez Warszaw centralnej linii kolejowej dla ruchu osobowego. W 1902 r. powsta jej projekt, przy wsppracy Juliana Eberhardta. Nie miaoby to jednak szans realizacji, gdyby nie wczy si do przedsiwzicia Wasiutyski. To on zdoa uzyska zatwierdzenie projektu w Petersburgu. Zanim jednak doszo do jego realizacji - wybucha wojna wiatowa. Gdy ofensywa niemiecka dochodzia do Rawki pod Skierniewicami, Warszawski Instytut Politechniczny ewakuowano do Rosji, razem z profesorami. W 1918 r. Wasiutyski wrci do kraju i od razu wzi w swoje rce spraw przebudowy warszawskiego wza kolejowego. W lipcu 1919 r. zapada uchwaa sejmu o koniecznoci realizacji tej wielkiej inwestycji. Mimo tego, podnosiy si ostre protesty przeciw zakcaniu ycia miasta przez kolej. Wielki autorytet uczonego jednak przeway. Przebudow wza kolejowego rozpoczto. Roboty cigny si do dugo, z braku kredytw. Lini rednicow uruchomiono dopiero w 1933 r. Do dzi aktualne s rozwaania Wasiutyskiego na temat wspzawodnictwa kolei i samochodu. (Przewz samochodowy winien ponosi we waciwym stosunku cakowite koszty utrzymania i budowy drg, z ktrych korzysta, tak jak to ma miejsce wzgldem przewozu kolejowego). Po uzyskaniu niepodlegoci uczony chlubnie reprezentowa Polsk na midzynarodowych kongresach kolejowych, tramwajowych i drogowych. W kraju peni wiele bardzo wanych dla rozwoju techniki funkcji. Nadal nie opuszczaa go myl o potrzebie wznowienia bada elastycznych odksztace torw w poszerzonym zakresie, z uyciem ciszych parowozw. Coraz silniej zarysowaa si potrzeba empirycznego potwierdzenia susznoci teoretycznych zaoe, na ktrych byy oparte pogldy wielu uczonych na odksztacenia i naprenia toru kolejowego , na wpyw dziaania si pionowych na zcza szyn i podkady, tak w sensie statycznym, jak 257

i dynamicznym. Na tym samym prbnym torze we Wochach podj ponownie prace badawcze w latach 1932-36. Podda obserwacji nie tylko odksztacenia pionowe, lecz take ruchy podune szyn, wzbudzone siami stycznymi na obwodzie k napdowych parowozu. Wyniki tych prac ogoszone zostay najpierw we Francji, w Annales de lAcadmie des Sciences, a w 1937 r. rwnie w Polsce. Znaczenie wynikw tych bada daleko wykracza poza konkretny cel, jaki mu przywieca, mimo e nie uwzgldnia w nich wpywu temperatury na ustrj toru. Zwaszcza dla studiw nad zachowaniem si torw bezstykowych. Z uzyskanych przez niego rezultatw wynikao m.in., e naprenia w szynach wywouj te siy boczne i siy skrcajce [...] Wskutek tych si bocznych, duym napreniom w szynach nie towarzyszy odpowiednie osiadanie. Do oblicze porwnawczych posugiwa si wykresami Leona Karasiskiego i Stiepana Timoszenki dla obcienia statycznego. W okrelaniu wspczynnika osiowego podparcia szyny, w kierunku osi toru, pomocne mu byy wzory Karasiskiego na podpory poziome w punktach podparcia belki pod wpywem siy osiowej. Wasiutyski w 1920 r. nalea do czonkw zaoycieli Akademii Nauk Technicznych w Warszawie. Do koca ycia nie zaprzesta dziaalnoci naukowej. Ostatnie jego prace na temat historii kolei spaliy si podczas powstania warszawskiego, a on sam podzieli los wypdzonych z Warszawy mieszkacw. Zmar 17 padziernika 1944 r w Wodzisawiu koo Jdrzejowa. Obecnie spoczywa na cmentarzu Powzkowskim. Aleksander Wasiutyski mia picioro dzieci, w tym trzech synw: Andrzeja polegego w 1920 r. w bitwie pod Sejnami; Zbigniewa (1902-1974), wybitnego mostowca, profesora Politechniki Warszawskiej oraz Jeremiego (ur. 1907), astronoma i ekonomist, autora piknej ksiki Kopernik - twrca nowego nieba (1938 r.), po II wojnie wiatowej profesora uniwersytetu w Oslo.
SBTP (T. Skarzyski); SPPT (B. Orowski); Sownik biograficzny zasuonych dziaaczy. Z. 1, Warszawa 1986 (R. Szajer, Skoczek W., Zawistowski J.) wydawnictwo Polskiego Zwizku Inynierw i Technikw Budownictwa; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Micha Czapski

258

WENDA TADEUSZ (1863-1948) Twrca koncepcji i budowniczy portu morskiego w Gdyni. Traktatem Wersalskim przyznano nam zaledwie skrawek wybrzea morskiego. Tym niemniej, stwarzao to warunki prowadzenia wasnej gospodarki morskiej. Dawao te szans wykazania si swoimi umiejtnociami ludziom rnej specjalnoci, w tym take inynierom morskim. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tego kierunku by Tadeusz Apolinary Wenda. Urodzi si 23 lipca 1863 r. w Warszawie, jako syn Wadysawa, naczelnika archiwum miejskiego, i Justyny z Matuszewskich. Po ukoczeniu III gimnazjum rzdowego, studiowa na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Uniwersytetu Warszawskiego, a potem petersburskiego. W 1884 r. wstpi do petersburskiego Instytutu Inynierw Komunikacji, ktry ukoczy w 1890 r. Jako inynier prowadzi pocztkowo studia budowy linii kolejowych. Niebawem jednak zainteresowa si budownictwem morskim i przez bez maa 11 lat kierowa budow portu w Windawie i przebudow portu w Rewlu (obecnie Tallin). Jako samodzielny przedsibiorca zbudowa kilka mostw i niewielki port w Rojen koo Rygi. Podczas I wojny wiatowej przebywa w Warszawie, zajty robotami miejskimi. Z chwil odzyskania niepodlegoci zaj si problematyk eglugi rdldowej, oraz badaniami portowymi, w tym spraw przystosowania portu morskiego w Gdasku do naszych potrzeb. Nie przyznanie nam Gdaska rozwiao nadzieje na moliwoci jego wykorzystania. Zarysowaa si konieczno zbudowania portu wasnego. Rne byy pomysy jego lokalizacji. Kojarzono go z Tczewem, zamierzajc przez pogbienie Wisy na dugoci 33 km umoliwi ruch na niej statkw morskich. Bya te alternatywa tego rozwizania, pomysu inyniera Tadeusza. Tillingera, sprowadzajca si do poczenia portu w Tczewie z morzem kanaem o dugoci 28 km, biegncym przez terytorium Wolnego Miasta Gdaska. Inynier Bronisaw Rafalski i pose Artur Hausner wystpili ponadto z propozycj ulokowania portu w zatoce Puckiej, i przekopania kanau wiodcego stamtd na pene morze przez pwysep Helski. W opinii Tadeusza Wendy wszystkie te koncepcje nie miay sensu. Pogbienie Wisy bagrowaniem dla umoliwienia przepywu duym jednostkom morskim byo technicznie niewykonalne. Nie obyoby si bez luz i nieustajcej walki na przemian z lodem i rumowiskiem, jakie niesie Wisa. 259

Kana przez terytorium Wolnego Miasta Gdaska byby przedueniem tamtejszego portu, stwarzajc kopotliwe uzalenienie od jego wadz. Trzecie wreszcie rozwizanie miao take mnstwo wad wymagaoby oddzielenia zatoki Puckiej od Gdaskiej tam, z umoliwieniem przepuszczania przez ni statkw, grozio zdeformowaniem pwyspu Helskiego i zmianami w zatoce Puckiej. Zwrci natomiast uwag na ma wiosk ryback, Gdyni, lec u wejcia do zatoki Puckiej, w dolinie rzeki Chylonki, wcinit midzy Kamienn Gr a Kp Oksywsk. To miejsce wydao si Tadeuszowi Wendzie najlepsze dla umiejscowienia portu. Rejd naprzeciwko Gdyni uchodzi od dawna za najwygodniejszy w zatoce Gdaskiej, chroniy si tam statki w czasie burzy. Osania go czciowo pwysep, gbia jest dostateczna nawet dla statkw o duym zanurzeniu, grunt kotwiczny, a zapiaszczenia portu wskutek ruchu statkw naleao si spodziewa nieznacznego. Morze w tym miejscu zamarzao jedynie w czasie wyjtkowych mrozw (1929), a kra lodowa z zatoki Puckiej omija stref rejdu przesuwajc si wzdu pwyspu. Budow portu rozpoczto pod koniec 1920 r. Inynierowi Wendzie powierzono funkcj naczelnika budowy. Pierwsze obiekty byy konstrukcji drewnianej, na palach, wypenione kamieniem. By to zacztek przyszego portu, na ktry skadao si molo dugoci 550 m, z odgazieniem o dugoci 170 m odchylajcym si ku pnocy, chronicym go od fali, i przystani o dugoci 150 m. 13 sierpnia 1923 r. przybi do portu pierwszy statek oceaniczny Kentucky, pod bander francusk. Roboty prowadzone sposobem gospodarczym opniay si, z braku funduszw. Ruszyy na dobre dopiero po ustabilizowaniu waluty i powierzeniu w 1924 r. inwestycji konsorcjum francusko-polskiemu. W skad jego wchodziy trzy firmy francuskie, Polski Bank Przemysowy ze Lwowa; pniej dosza jeszcze firma Skpski i Spka oraz profesor Wacaw Paszkowski. Budow dalej kierowa Wenda, stojc na czele zarzdu. Fundamentowanie przeprowadzay specjalistyczne firmy duskie. Pocztkowe budowle drewniane ulegay butwieniu w ich partiach nadwodnych i trzeba byo je wymieni na trwalsze. Najlepszym rozwizaniem okazay si skrzynie elbetowe z dnem, typu Kopenhaga, z betonow nadbudow szerokie 4-5 m, wysokie na 10 m, dugoci 18 m, z podziaem przeponami. Betonowano je na brzegu w pozycji poziomej i po stwardnieniu betonu usuwano spod nich piasek. Holowano je na miejsce posadowienia i, po zatopieniu, wypeniano piaskiem. Na terenie przylegym pod 6-metrow pokryw torfu zalega piasek ze wirem. Torf wybierano i na je260

go miejsce refulowano piasek, uzyskiwany z pogbiania basenw i kanaw portowych oraz awanportu, dla nabrzey pirsw, pod magazyny, koleje i drogi. Poziom nabrzey i terenw portowych ustalono na poziomie 2,5 m w stosunku do zera morza. Gboko kanau wejciowego i nabrzea francuskiego wynosia 12 m; reszta nabrzey miaa przewanie 10 m gbokoci. Wprawdzie obszerna przestrze wodna portu gdyskiego sprzyjaa powstawaniu przy silnym wietrze, zwaszcza wschodnim, wikszej fali, za to manewrowanie statkw jest w nim atwiejsze. Dla ochrony przed fal niektrzy radzili zbudowa falochron przed gwnym wejciem do portu. Wenda jednak uwaa, e takie urzdzenie utrudni zarwno wchodzenie do portu statkom, jak i samooczyszczanie si portu z lodw. Powodzenie handlowe portu gdyskiego wzbudzio zazdro Niemcw; robili oni krzyk, e port jest le zbudowany i niedugo przestanie istnie. Waciwie dzieo Wendy oceni, ju w czasie wojny w 1941 r., inynier z Hamburga A. Bolle: Naley wskaza na Gdyni, ktrej urzdzenia zostay zaplanowane jako jednolita cao. Plan sytuacyjny wykazuje korzystne dla manewrowania statkw pooenie pirsw, oraz korzystny podzia zada pomidzy poszczeglne baseny, moliwe wskutek warunkw, jakie port sam sobie stworzy. Gwnym twrc gospodarczej myli morskiej tego okresu by inynier Eugeniusz Kwiatkowski, powszechnie uwaany za budowniczego i twrc Gdyni i caej naszej przedwojennej gospodarki morskiej. W wywiadzie dla Kuriera Polskiego w 1972 r. tak sam powiedzia: Z tym budowniczym Gdyni to przesada. Ten tytu naley si inynierowi Tadeuszowi Wendzie, projektantowi gdyskiego portu. Ja, jeli tak mona to uj, staraem si przyspieszy, zintensyfikowa tempo rozwoju portu, miasta i naszej floty. Wenda uzyska wysokie odznaczenia polskie i zagraniczne. Napisa kilka prac, m.in. Rzut oka na warunki powstania portu w Gdyni (1938). Zmar 8 wrzenia 1948 r. w Komorowie pod Warszaw, pochowany zosta na cmentarzu Powzkowskim. Syn jego, Jerzy, inynier, opublikowa w ramach sympozjum naukowego 50 lat miasta Gdyni w grudniu 1976 r. obszern prac pt. In. Tadeusz Wenda projektant i realizator techniczny budowy portu w Gdyni.
SBTP (Chwaciski B.); Hueckel S.: p. in. Tedeusz Wenda, Technika Morza i Wybrzea 1948, nr 9-10; Hueckel S.: Wspomnienia inynierskie, Gdask 1981; Materiay z sympozjum naukowego z 1976 r., Gdynia 1977. Micha Czapski

261

WIERZEJSKI WITOLD KAZIMIERZ (18821950) Organizator przemysu zbrojeniowego w Polsce i Argentynie. Do najwikszych i najnowoczeniejszych przedsibiorstw przemysu wojennego w Polsce midzywojennej naleay Pastwowe Wytwrnie Uzbrojenia (PWU), utworzone w 1927 r. w Warszawie i administrowane przez Ministerstwo Spraw Wojskowych. W ich skad wchodziy zakady tej miary co: Pastwowa Fabryka Broni w Radomiu, Pastwowa Fabryka Karabinw w Warszawie, Pastwowa Fabryka Sprawdzianw w Warszawie, Pastwowa Fabryka Amunicji w Skarysku Kamiennej. Organizatorem i dyrektorem PWU by w latach 1927-39 Witold Kazimierz Wierzejski. Wierzejski urodzi si 28 lutego 1882 r. we wsi Derebczyn w powiecie jampolskim na Podolu. W 1900 r. podj studia na Wydziale Mechanicznym Kijowskiego Instytutu Politechnicznego, ktre ukoczy dopiero w 1912 r. Tak dugi okres studiw by konsekwencj aktywnej dziaalnoci politycznej, rozpocztej ju w gimnazjum realnym w Winnicy, gdzie zwiza si z PPS. Podczas studiw wsppracowa (1906-08) z lewicowym tygodnikiem wit, organizowa zwizki zawodowe pracownikw umysowych w rolnictwie i przemyle rolnym na Ukrainie. Wierzejskiego zaliczano do czoowych dziaaczy socjaldemokratycznych wrd studentw polskich w Kijowie, o jego aktywnoci politycznej wiadczy fakt dwukrotnego uwizienia (1903 i 1907) oraz czterokrotnego wydalenia z uczelni i towarzyszce im nadzory policyjne. Po uzyskaniu dyplomu dziaa na stanowiskach kierowniczych w przemyle ukraiskim, bra udzia w Zjedzie Technikw Polakw w Moskwie 23-28 wrzenia 1917 r., wygaszajc w sekcji ekonomicznej referat p.t. Odbudowa ekonomiczna Polski. Po powrocie do Polski w poowie lipca 1919 r. zamieszka w Warszawie i przez kilka lat dyrektorowa przedsibiorstwom maszyn rolniczych, wchodzi w skad rad i zarzdw kilku zakadw przemysowych, dziaa w Polskim Zwizku Przemysowcw Metalowych. Przeom w karierze Wierzejskiego zwizany by z wyborem w 1926 r. profesora Ignacego Mocickiego na prezydenta, ktremu marszaek Jzef Pisudski odda pod osobisty nadzr przemys zbrojeniowy. Mocicki, majc do Wierzejskiego cakowite zaufanie, przyczyni si do mianowania go w 1927 r. dyrektorem naczelnym PWU i utrzymania na tym stanowisku, mimo konfliktw z wadzami wojskowymi, do wybuchu II wojny wiatowej.

262

Przedsibiorstwa wchodzce w skad PWU naleay do najnowoczeniejszych w Polsce, posiaday najnowsze maszyny i urzdzenia. Produkoway liczne rodzaje broni, poczynajc od pistoletw rcznych na sprzcie artyleryjskim koczc. W biurach technicznych PWU powstay tak znakomite konstrukcje jak: ViS, MORS, Ur wz.35 i wiele innych, a ich autorami byli m.in. Jzef Maroszek, Jan Skrzypiski, Piotr Wilniewczyc. Dziki inwestycjom dokonywanym w latach 1927-38 PWU szybko rozwijay si, a ich majtek powikszy si trzykrotnie. Znacznie wzrosa liczba zatrudnionych, z 6 838 w 1930 r. do 12 579 osb w 1938 r., w tym 10 914 robotnikw oraz 1 655 inynierw i urzdnikw. Sukcesy PWU byy wynikiem m.in. wiedzy i zdolnoci organizacyjnych Wierzejskiego, a take waciwego doboru wsppracownikw, zwaszcza na stanowiska dyrektorw poszczeglnych przedsibiorstw. Wierzejski forsowa i zdoa obroni, przy poparciu prezydenta I. Mocickiego i wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego, pogld, e wojsko nie powinno zajmowa si wytwarzaniem uzbrojenia, lecz zamawia je w zakadach przemysowych, co wywoa konkurencj, a przez to lepsz i tasz produkcj. Dziaalno spoeczn prowadzi Wierzejski w Towarzystwie Wojskowo-Technicznym, przez kilka lat (1934-37) by prezesem Stowarzyszenia Inynierw Mechanikw Polskich (SIMP), oywiajc znakomicie jego dziaalno i przeksztacajc w organizacj masow. Za jego kadencji liczba czonkw SIMP wzrosa z 371 w kocu 1934 r. do 1115 w padzierniku 1937 r., regularnie odbyway si zjazdy mechanikw polskich, powoano do ycia wiele nowych k i sekcji, rozszerzono wydatnie akcj odczytow, zaczto wydawa nowe miesiczniki Wiadomoci SIMP(1934) i Przegld Mechaniczny (1935). Wierzejski interesowa si problemami naukowej organizacji pracy, w kwietniu 1930 r. wybrano go czonkiem zwyczajnym Instytutu Naukowej Organizacji. Po wybuchu II wojny wiatowej opuci Polsk i uda si do Francji, gdzie zorganizowa przy Zwizku Polakw we Francji Stowarzyszenie Inynierw i Technikw Polskich na Emigracji z siedzib w Marsylii i by jego prezesem. Po klsce Francji znalaz si w Anglii. Wspiera tam swoj wiedz angielski przemys zbrojeniowy, dla polskiego rzdu emigracyjnego opracowa obszerny elaborat na temat funkcjonowania przemysu zbrojeniowego w Polsce midzywojennej. Po zakoczeniu II wojny wiatowej Wierzejski rzuci wrd inynierw nie zamierzajcych powrci do kraju pomys zorganizowania grupy fachowcw przemysu zbrojeniowego i zaoferowania ich usug rnym krajom podejmujcym rozbudow tej gazi produkcji. Dugie per263

traktacje z kilkoma placwkami dyplomatycznymi day pozytywny rezultat jedynie w Argentynie. Wierzejski w imieniu 16 inynierw podpisa umow na dwa lata z Direccion General de Fabricaciones Militares w Buenos Aires. Czonkowie tej grupy przybywali do Argentyny od listopada do grudnia 1947 r. Wierzejski podj prac w fabryce broni w Rosario, gdzie zajmowa si organizacj produkcji. Rwnoczenie wczy si w dziaalno powstaego 12 lipca 1947 r. Stowarzyszenia Inynierw i Technikw Polskich w Argentynie(SITP), w latach 1948-50 by jego prezesem. Na ten okres przypada najbujniejszy rozwj SITP, osigno ono w 1950 r. najwiksz liczb czonkw 267 oraz rozwino szerok dziaalno zawodow. Z inicjatywy Wierzejskiego zorganizowano akcj odczytow obejmujc nie tylko czonkw SITP, ale take kadr inyniersk fabryk argentyskich, dziki czemu inynierowie polscy zdobyli uznanie w argentyskim rodowisku technicznym. Wierzejski zmar w padzierniku 1950 r. w Argentynie. W latach 1953-63 SITP fundowao stypendium im. Wierzejskiego dla studenta pochodzenia polskiego, uczcego si na argentyskiej uczelni technicznej.
SBTP (Piatowicz J.); Piatowicz J.: SIMP w XX-leciu midzywojennym (19261939), Warszawa 1993. Jzef Piatowicz

WILNIEWCZYC PIOTR (18871960) Wybitny konstruktor broni, wsptwrca pistoletw ViS i MORS, twrca pistoletw WiR i RAK. Piotr Wilniewczyc urodzi si 31 stycznia 1887 r. w siole Kimiltiej na terenie guberni irkuckiej, by synem Piotra, rolnika, i Anny z Rewieskich. Matur uzyska w Pierwszym Wileskim Gimnazjum Mskim w 1905 r. Studiowa na Wydziale Fizyko-Matematycznym Uniwersytetu Petersburskiego (semestr jesienny 1905 r.), na Wydziale Chemicznym Szkoy Politechnicznej we Lwowie (semestr wiosenny 1906 r.), na Wydziale Chemicznym Instytutu Technologicznego w Petersburgu (1906-14), skd przenis si do oficerskiej zawodowej Michajowskiej Szkoy Artylerii w Petersburgu, ktr ukoczy w 1915 r. z drug lokat i odznaczeniem. W okresie studiw (1910-14) pracowa i by wspwacicielem 264

biura techniczno-budowlanego Wileskie Biuro Ceramiki Budowlanej G. Piotrowski i P. Wilniewczyc w Wilnie. Po zakoczeniu studiw pracowa (1915-16) w Michajowskiej Szkole Artylerii, gdzie opracowa sposb na zwikszenie czasu palenia si cieki prochowej w zapalnikach rozpryskowych (zosta on opatentowany i skierowany do realizacji) i zaprojektowa pocisk rakietowy zaopatrzony w paty none i urzdzenie sterujce. Przez kilka miesicy 1916 r. by zatrudniony w arsenale w Tyflisie, prowadzi tam prace klasyfikacyjno-badawcze na materiale uzbrojenia zdobytego na Turkach. W la-tach 1916-17 wykada fizyk w gimnazjum im. ksicia Oldenburskiego w Gagrze (port nad Morzem Czarnym w Gruzji), a w latach 1919-21 zajmowa si projektowaniem i wyrobem elektrycznych przyrzdw grzejnych. Do Polski powrci w 1921 r. i zosta kierownikiem laboratorium mechanicznego badania prochu w Sochaczewskiej Fabryce Prochu. Zaprojektowa tam i opatentowa w 1921 r. samoczynn min drogow, przeprowadzi te badania wpywu materiau tarczy przy mierzeniu szybkoci pocisku, dziki czemu ulepszono prac strzelnicy. W latach 1922-24 by prokurentem firmy Spka Lena Orbis z ograniczon odpowiedzialnoci w Wilnie. Do swojej specjalnoci powrci w 1924 r. i do 1928 r. prowadzi wykady w Oficerskiej Szkole Artylerii w Toruniu z nastpujcych zagadnie: bro rczna i maszynowa, amunicja artyleryjska, dziaanie pociskw, lufy, oa, materiay wybuchowe, prochy. W szkole tej zorganizowa bibliotek i gabinet amunicji, ktrymi kierowa. Od 1928 r. do wybuchu II wojny wiatowej kierowa sub balistyczn dyrekcji Pastwowych Wytwrni Uzbrojenia w Warszawie. Prowadzi tam szeroko zakrojone badania, m.in. nad zuywalnoci lufy karabinu i jej zalenoci od materiau, z ktrego zostaa wykonana, materiau paszcza uytego pocisku oraz gatunku prochu. Wsppracowa przy opracowywaniu nowych wzorw zapalnikw, m.in. zapalnika do bomb lotniczych dla Jugosawii, zapalnika artyleryjskiego wasnej konstrukcji GW 7 z zabezpieczeniem prochowym. Zajmowa si take obliczaniem torw pocisku, ukadaniem tabeli strzelniczej dla karabinu Mausera przy uyciu polskiej amunicji. Bra udzia w badaniach nad konstrukcj broni samoczynnych, m.in. karabinw maszynowych lotniczego, czogowego i przeciwczogowego Ur. Najwikszym sukcesem konstrukcyjnym Wilniewczyca byo opracowanie wraz z in. Janem Skrzypiskim dwch pistoletw. Pierwszy to ViS (nazwa pochodzi od pierwszych liter nazwisk konstruktorw i w jzyku aciskim oznacza si) o kalibrze 9 mm, dugoci 200 mm i 8-nabojowym 265

magazynku. Pistolet ten zosta opatentowany 8 lutego 1932 r. i wszed do uzbrojenia armii polskiej. Fabryka Broni w Radomiu wyprodukowaa do wybuchu II wojny wiatowej okoo 18 tys. tych pistoletw, Niemcy za w okresie okupacji dalszych 310 tys. sztuk. Oprcz tego pewn ich liczb zmontowali konspiracyjnie robotnicy, z czci wynoszonych potajemnie z radomskiej fabryki. Druga wsplna konstrukcja Wilniewczyca i Skrzypiskiego to pistolet maszynowy MORS (w jzyku polskim to ssak, aciskim mier) o kalibrze 9 mm, dugoci 840 mm i z 25 nabojowym magazynkiem. Patent uzyskano 15 lutego 1938 r., wiosn 1939 r. Fabryka Karabinw w Warszawie wykonaa pierwsz parti prbn, z ktrej 36 sztuk skierowano do przetestowania w oddziaach liniowych. Seryjn produkcj zamierzano podj w padzierniku 1939 r. Po zakoczeniu II wojny wiatowej nie zdoano odnale adnego egzemplarza pistoletu ani jego dokumentacji technicznej. Obie konstrukcje nie ustpoway odpowiednikom zagranicznym. W okresie okupacji Wilniewczyc pozosta w Warszawie, ale nie podj adnej pracy. Pod pseudonimem Wrett wsppracowa z Armi Krajow, suc pomoc w zakresie broni strzeleckiej i samoczynnej, m.in. opracowa i wykona tumik do pistoletu. W swoim mieszkaniu przechowywa wojskowych i ydw, z tego powodu musia przez kilka miesicy w 1943 r. ukrywa si pod cudzym nazwiskiem. Po powstaniu warszawskim zosta osadzony w obozie pruszkowskim, a nastpnie przewieziony do Grodziska Mazowieckiego, w ktrym pozostawa do koca okupacji. Po zakoczeniu II wojny wiatowej przez kilka lat (1945-51) wykada na Politechnice dzkiej bro i amunicj maokalibrow. Tematyka ta bya rwnie przedmiotem jego wykadw w Wieczorowej Szkole Inynierskiej w Warszawie i na Politechnice Poznaskiej. W 1950 r. zwiza si z Politechnik Warszawsk, w ktrej od 1952 r. jako docent, a od 1 wrzenia 1954 r. jako zastpca profesora wykada bronie samoczynne i konstrukcj urzdze mechanicznych. W latach 1953-60 kierowa Zakadem Konstrukcji Urzdze Automatycznych przy Katedrze Urzdze Mechanicznych na Wydziale Sprztu Mechanicznego. W 1958 r. zaprojektowa bardzo udany pistolet kalibru 9 mm o nazwie roboczej Wir; w tyme roku wykonano jego prototyp. W 1960 r. zakoczy prac nad pistoletem maszynowym 9 mm kalibru RAK przeznaczonym dla komandosw. Pistolet ten by oceniany wwczas jako najlepszy na wiecie w swojej klasie. Wprowadzono go do uzbrojenia wojska polskiego pod nazw PM wz. 1963. 266

Wilniewczyc by autorem kilkunastu artykuw opublikowanych na amach Mechanika, Wiadomoci Techniczno-Artyleryjskich i Bellony. Podsumowaniem jego dorobku byy dwa dziea: Bro strzelecka (Warszawa 1955) i Bro samoczynna (Warszawa 1958) Zmar 23 grudnia 1960 r. w Warszawie i zosta pochowany na cmentarzu Powzkowskim.
SBTP (Piatowicz J.); Wilniewczyc P.: ViS i MORS, Muzealnictwo Wojskowe, t.I (1959), s. 317-333. Jzef Piatowicz

WITOSZYSKI CZESAW (1875-1948) Twrca i kierownik Instytutu Aerodynamicznego Politechniki Warszawskiej orodka ksztacenia kadr lotniczych Czesaw Witoszyski urodzi si 24 lutego 1875 w Horoszkach na Podlasiu jako syn Adama Piecewicza-Witoszyskiego sekretarza gminy (pniej burmistrza i sdziego w Krzepicach koo Czstochowy) i Honoraty z Szumerw. Po ukoczeniu gimnazjum w Czstochowie studiowa w latach 1893-97 na Wydziale Matematycznym Uniwersytetu w Petersburgu, a w latach 1897-99 na sekcji mechanicznej Fakultetu Technicznego uniwersytetu w Lige w Belgii, gdzie uzyska dyplom inyniera mechanika. W latach 1899-1907 jako konstruktor wykonywa obliczenia w fabryce maszyn i konstrukcji stalowych Borman i Szwede w Warszawie. W 1907 r. zaoy z Wacawem Brandlem fabryk pomp Brandel, Witoszyski i Spka w Warszawie, prowadzc j do 1917 r. W latach 1907-15 wykada czci maszyn, konstrukcj maszyn i statyk wykreln w redniej Szkole Mechaniczno-Technicznej im. H. Wawelberga i S. Rotwanda. Prowadzi te wykady na kursach wieczorowych dla technikw. W 1915 r. by wsporganizatorem Politechniki Warszawskiej, ktrej zosta profesorem, a w latach 1916-21 by dziekanem Wydziau Budowy Maszyn i Elektrotechniki. Prowadzi wykady z budowy maszyn i maszyn wodnych, a od 1920 r. z hydrauliki oraz hydro- i aerodynamiki. W 1915 r. opublikowa cykl artykuw pt. Teoria skrzyde latawca a w latach 1921-22 cykl pt. Wybr profilw lotniczych. W 1917 r. by czonkiem komitetu organizacyjnego Polskiego Towarzystwa eglugi Powietrznej 267

oraz czonkiem kuratorium zorganizowanych przez to towarzystwo w Warszawie Pierwszych Kursw Lotniczych. W 1922 r. zorganizowa pierwsze w Polsce regularne studia lotnicze, tworzc Grup Lotnicz na Wydziale Mechanicznym. Zosta te opiekunem Sekcji Lotniczej Koa Mechanikw Studentw Politechniki Warszawskiej i jej warsztatw, gdzie w latach 1923-25 powstay pierwsze szybowce Sekcji i pierwsze samoloty RWD. W 1921 r. wyda podrczniki Czci maszyn, Hydraulika, i Maszyny wodne i pompy, ktre odegray znaczn rol w ksztaceniu polskich inynierw. By wspzaoycielem Warszawskiego Towarzystwa Politechnicznego i Akademii Nauk Technicznych w Warszawie oraz bra te czynny udzia w midzynarodowych Kongresach Mechaniki Stosowanej i Kongresach Aeronautycznych. W 1924 r. by wspzaoycielem Podlaskiej Wytwrni Samolotw. Od 1922 r. stara si utworzy na Politechnice Warszawskiej laboratorium aerodynamiczne. W tyme roku zbudowa pierwszy tunel aerodynamiczny, w ktrym wykonywano badania profili lotniczych. W 1925 r. zbudowa drugi tunel aerodynamiczny na Politechnice Warszawskiej. Realizujc goszon zasad, e warunkiem rozwoju techniki jest rozwj szkolnictwa wyszego oraz prac naukowych powizany z rozwojem przemysu dooy stara, w wyniku ktrych w cigu ptora roku wybudowano gmach dla Instytutu Aerodynamicznego Politechniki Warszawskiej, ktrego zosta kierownikiem. Instytut, wyposaony w 5 tuneli aerodynamicznych, zosta otwarty w 1927 r. Sta si on orodkiem ksztacenia kadr lotniczych oraz odegra powan rol w rozwoju polskiego przemysu lotniczego. Umoliwi badania na du skal profili lotniczych, migie lotniczych, kadubw oraz modeli caych samolotw. Suy on polskim wytwrniom oraz krajom Europy Wschodniej. Instytut przyczyni si do nadania najkorzystniejszych ksztatw samolotom RWD i PZL, m.in. zwyciskim w Challengach RWD6 i RWD-9, nowoczesnemu bombowcowi PZL-37 o i szybowcom. Zostay w nim przebadane liczne nowe profile, m.in. profil laminarny Jerzego Dbrowskiego do osia, czy hamulce aerodynamiczne IAW do szybowca Orlik Olimpijski. W Instytucie rozwinli sw dziaalno naukow i badawcz Stefan Neumark, Julian Bonder, Piotr Szymaski, Zdzisaw Rytel, Jerzy Bukowski i Czesaw Bieniek, ktrzy zostali pniej profesorami wyszych uczelni. Od 1927 r. pod kierunkiem Witoszyskiego ukazyway si Prace Instytutu Aerodynamicznego, a w 1928 r. zosta opublikowany jego podrcznik Aerodynamika. W latach 1934-35 Instytut zosta rozbudowany, a liczba tuneli aerodynamicznych wzrosa do 9.

268

Witoszyski by powanym autorytetem w dziedzinie lotnictwa, doradc dowdcy lotnictwa, Instytutu Bada Technicznych Lotnictwa oraz Pastwowych Zakadw Lotniczych Wytwrni Patowcw i Wytwrni Silnikw. Podczas wojny prywatnie pisa prace naukowe. Po wojnie, w 1946 r., zorganizowa Wydzia Lotniczy na Politechnice dzkiej i obj tam kierownictwo Katedry Aerodynamiki. Czyni rwnie starania o odbudow Instytutu Aerodynamicznego w Warszawie. Otrzyma doktorat honoris causa Politechniki Gdaskiej. Opublikowa prac z zakresu teorii miga i zajmowa si w latach 1947-48 problemami aerodynamiki naddwikowej. Przez cae ycie by penym inicjatywy organizatorem, wietnym wykadowc i yczliwym wychowawc, wnikliwym badaczem miaym w stawianiu hipotez, ekspertem w dziedzinie konstrukcji i aerodynamiki, trafnie rozwizujcym praktyczne problemy techniczne oraz specjalist prawidowo przewidujcym perspektywy rozwoju techniki lotniczej. Gosi zasad: lepiej uczy si na wasnych bdach, ni trawi ycie na poprawianiu lub powtarzaniu cudzych. By autorem 20 publikacji naukowych, z ktrych wikszo wydano jako Prace wybrane w 1957 r. Zmar 13 wrzenia 1948 r. w odzi. Zosta pochowany na cmentarzu Powzkowskim w Warszawie.
SBTP (Glass A.); SPPT (Glass A.); Bukowski J.: Biografia i sylwetka uczonego, [w:] C. Witoszyski: Prace wybrane, Warszawa 1957; rdka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia, t. IV, Warszawa 1998; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz IV: Nauki techniczne, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdaskd 1988; Szyszkowski A., Katedra Aerodynamiki i Instytut Aerodynamiczny, [w:] 50 lat wydziaw mechanicznych Politechniki Warszawskiej 1915-1965. Warszawa 1968. Andrzej Glass

WOLFKE MIECZYSAW (1883-1947) Opracowa zasady dziaania telewizji i holografii, dokona zestalenia helu pod cinieniem. Wrd uczonych polskich dwudziestolecia midzywojennego mona wyodrbni wsk elit, ktra wniosa znaczcy wkad w rozwj wiatowej nauki i techniki. W skad tej grupy z pewnoci wchodz: Karol 269

Adamiecki, Stefan Brya, Jan Czochralski, Janusz Groszkowski, Maksymilian T. Huber, Ignacy Mocicki i Mieczysaw Wolfke. Wolfke urodzi si 29 maja 1883 r. w asku koo odzi. Ju w gimnazjum pasjonowa si fizyk, mona powiedzie, e by tzw. cudownym dzieckiem. W 1885 r., majc lat 12, zacz pisa rozpraw o komunikacji midzyplanetarnej, przede wszystkim z Ksiycem. W pracy pt. Planetostat, ukoczonej w 1903 r., zaproponowa zastosowanie do pojazdw kosmicznych zasady odrzutu. Natomiast w rozprawie pt. Telektroskop, napisanej w 1900 r., przedstawi zasad dziaania telewizji opartej na modulacji sygnaw wietlnych przy pomocy tarczy wirujcej z odpowiedni prdkoci, zsynchronizowan ze stacj odbiorcz. Telektroskop, czyli aparat do przesyania obrazw, opatentowa w Rosji i Niemczech majc zaledwie 17 lat. Na podobnej zasadzie funkcjonoway tarcze wynalezione w 1884 r. przez Niemca Paula Nipkowa, stosowane w pierwszych udanych systemach telewizyjnych, a nawet w pierwszych stacjach telewizyjnych w latach trzydziestych. Rwnoczenie, a wic take w wieku 17 lat, opracowa teori matematyczn przesuni powierzchniowych na paszczynie. Studia wysze odbywa najpierw na uniwersytecie w Lige (190204), pniej na paryskiej Sorbonie (1904-07), ale nie uzyskawszy w niej licencjatu opuci Pary i uda si do Wrocawia, gdzie rozpocz prac u znanego fizyka Otto Lummera, ktry by promotorem pracy doktorskiej Wolfkego pt. ber die Abbildung eines Gitters bei knstlicher Begrenzug. We Wrocawiu prowadzi badania m.in. nad szybkimi promieniami katodowymi i wynalaz rur katodow ze szklanym okienkiem. W latach 191114 pracowa w Zakadach Optycznych Carl Zeiss w Jenie, dla ktrych skonstruowa lamp kadmowo-rtciow. Rwnoczenie by (1910-13) starszym asystentem w Grossherzoglich Badische Polytechnische Schule w Karlsruhe, po czym przez wiele lat (1913-22) jako docent pracowa na uniwersytecie w Zurychu i tamtejszej politechnice. W Zurychu pozna Alberta Einsteina, ktry uczestniczy w habilitacji (1913) Wolfkego z optyki w zuryskiej Eidgenssische Technische Hochschule. W nastpnym roku (1914) odbya si jego druga habilitacja z fizyki teoretycznej i eksperymentalnej na uniwersytecie zuryskim - jej podstaw bya praca Allgemeine Abbildungstheorie selbstleuchtender Objekte. Na tych dwch uczelniach prowadzi Wolfke wykady z rnych najnowszych wwczas dziedzin fizyki, m.in. z teorii elektromagnetycznej wiata, matematycznej teorii gazw, teorii kwantw i mechaniki statystycznej. A ju w latach 1915-16, jako jeden z nielicznych, wykada teori wzgldnoci Einsteina, co sygnalizuje, e od270

znacza si du odwag naukow, bowiem wielu wybitnych fizykw byo wwczas niechtnych nowej teorii. Na uczelniach zuryskich Wolfke jako Privatdozent otrzymywa jedynie symboliczne wynagrodzenie za godziny wykadw. Musia wic zarabia na utrzymanie rodziny lekcjami w szkoach kantonalnych i prac dla przemysu. Dla rnych firm przeprowadza m.in. badania nad kowalnocia wolframu, lampami rtciowymi i prostownikami z gazami szlachetnymi. Wsppracowa take jako doradca naukowy z takimi znanymi firmami, jak Brown Boveri czy Trb Tuber. W Zurychu dotkn problemu holografii, gdyby go rozwin to zapewne Polska miaaby jednego noblist wicej. W 1920 r. na zjedzie fizykw szwajcarskich Wolfke przedstawi referat (opublikowa go nastpnie na amach szwajcarskiego czasopisma naukowego Physikalische Zeitschrift 1920 nr 21), w ktrym omwi moliwo wykorzystania fal wietlnych do wykonywania trjwymiarowych obrazw obiektu, podajc zarazem metody realizacji. Wolfke zaproponowa odwzorowanie przedmiotu w dwu etapach. Najpierw za pomoc promieni rentgenowskich wytwarza si obraz dyfrakcyjny przedmiotu na pycie fotograficznej. Nastpnie przewietla si pyt widzialnym wiatem monochromatycznym, a po skupieniu soczewk wiata przepuszczonego i ugitego, uzyskuje si prawdziwy obraz przedmiotu. Na tej podstawie mona uzna Wolfkego za prekursora holografii. Wolfke, zaabsorbowany badaniami nad innymi problemami fizyki, niestety nie doceni wagi tego pomysu. Proponowan przez niego metod w niewiele si rnicej postaci zastosowa w latach 1948-51 Dennis Gabor, brytyjski fizyk wgierskiego pochodzenia, profesor Imperial College w Londynie. Prawdziwy rozwj holografii datuje si jednak dopiero od 1962 r., w ktrym fizycy amerykascy E. Leith i J. Upatnieks, zastosowali do niej laser. W 1970 r. Gabor otrzyma za opracowanie technicznych metod holografii Nagrod Nobla. W komunikatach do czasopism naukowych i w swym przemwieniu przy wrczaniu Nagrody Nobla, Gabor przyzna, e prekursorem holografii by Wolfke, ale jednoczenie wyjani, e nigdy nie zetkn si z publikacj Polaka. Jesieni 1922 r. Wolfke przenis si do Warszawy w zwizku z powoaniem na profesora zwyczajnego fizyki na Wydziale Elektrotechnicznym Politechniki Warszawskiej, gdzie obj Katedr Fizyki Dowiadczalnej (1922-47). Do najdoniolejszych prac profesora Wolfkego w okresie midzywojennym, ktre zyskay mu rozgos nie tylko w kraju, naleay badania dokonane w dziedzinie niskich temperatur, wsplnie z uczonymi holenderskimi Heike K. Kamerlinghem-Onnesem i Willemem Keesomem 271

w ich laboratorium kriogenicznym w Lejdzie. Przez dugie lata wszelkie prby zestalenia helu nie doprowadziy do pozytywnego rezultatu, dlatego Kamerlingh-Onnes uwaa, e struktura drobinowa helu jest tego rodzaju, i w ogle nie jest moliwe uzyskanie tego gazu w stanie staym, ze wzgldu na wyjtkowo sabe siy spjniowe. Tymczasem Wolfke w 1924 r., podczas pobytu w laboratorium lejdejskim, wpad na pomys, e do zestalenia helu trzeba zastosowa nie tylko nisk temperatur, ale i wysokie cinienie. Kamerlingh-Onnes nie zgodzi si na przeprowadzenie takich prb, natomiast Keesom, po wielu wahaniach, zestawi aparatur wedug wskaza Wolfkego i w 1926 r. uzyska po raz pierwszy w dziejach zestalony hel, poddajc go cinieniom od 25 do 140 atmosfer w temperaturach od 1,5 do 4 stopni Kelvina. Keesom w swoich publikacjach przyzna Wolfkemu pierwszestwo pomysu zestalenia helu pod cinieniem. Odkrycie helu II dao pocztek badaniom nad zjawiskiem nadciekoci helu. Badania te maj zasadnicze znaczenie dla zrozumienia zjawisk zachodzcych w najniszych temperaturach w cieczach kwantowych. W ramach powstaego w 1933 r. przy drugim wicemistrze spraw wojskowych Tymczasowego Komitetu Doradczo-Naukowego, Wolfke cile wsppracowa z wojskiem, informujc jego instytuty naukowe i wadze o badaniach nad rakietami niemieckich orodkw naukowych oraz ich rnorodnych pracach na rzecz szybko odbudowujcej si armii niemieckiej. W latach trzydziestych pracowa nad telefoni za porednictwem wiata spolaryzowanego oraz widzeniem w ciemnociach przy pomocy promieni podczerwonych. Jako pierwszy polski uczony przewidzia moliwo zastosowania energii jdrowej do celw wojennych. Niemal cay okres okupacji hitlerowskiej spdzi w Warszawie. Na pocztku 1940 r. zosta aresztowany przez Gestapo i osadzony na Pawiaku, skd zwolniono go po 6 miesicach. Od listopada tego roku kierowa za zgod wadz niemieckich Zakadem Badawczym Fizyki Technicznej Politechniki Warszawskiej, gdzie pod przykrywk wykonywanych tam oficjalnie ekspertyz fizykotechnicznych prowadzi prace dla potrzeb konspiracji. Od 1942 r. wykada fizyk w Pastwowej Wyszej Szkole Technicznej. Wysiedlony z Warszawy po upadku powstania warszawskiego w 1944 r. osiad w Krakowie. W grudniu 1945 r. powrci do Warszawy i przystpi do organizowania Zakadu Fizyki Politechniki Warszawskiej. W czerwcu 1946 r. wyjecha do Szwajcarii dla zapoznania si z najnowszymi osigniciami fizyki wiatowej. Zmar nagle na zawa serca 4 maja 1947 r. w Zurychu.

272

SPPT (Kubiatowski J.); rdka A.: Uczeni polscy XIX XX stulecia, t. IV, Warszawa 1998; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz. III: Nauki cise, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1986; Nowator 1986, (Kaliska B.); Politechnika 1947, nr 5-6 (Wachtl Cz.); Postpy Fizyki 1972, nr 6 (Suffczyski M.), 1980, nr 6 (Wolfke K.), 1983, nr 4 (Suffczyski M.); Problemy 1967, nr 2 (Szczeniowski Sz.); Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Jzef Piatowicz

WOLSKI WACAW (1865-1922) Inynier mechanik, prekursor skraplania gazu ziemnego, konstruktor urzdze wiertniczych, organizator przemysu naftowego. Urodzi si 28 wrzenia 1865 r. w Brzeanach koo Tarnopola, jako syn Ludwika, doktora praw, i Anieli z Pokutyskich. Pocztkowo uczszcza do szk w Brzeanach. Po wyborze ojca na posa do parlamentu, rodzina przeniosa si do Wiednia, gdzie Wolski kontynuowa dalsz nauk. Matur z wyrnieniem uzyska w 1883 r., po czym podj studia na Wydziale Budowy Maszyn politechniki wiedeskiej, Podczas studiw by czonkiem i przez pewien okres przewodniczcym stowarzyszenia modziey polskiej Ognisko. Po zakoczeniu studiw odby sub wojskow w marynarce wojennej, nastpnie rozpocz prac zawodow. Pocztkowo pracowa w biurze technicznym swego wuja Stanisawa Szczepanowskiego; projektowano tam i nadzorowano budow kolei czcej Koomyj z rafineri w Peczeniynie. Dalsze lata pracy zwizay go z przedsibiorstwem naftowym w Schodnicy, stanowicym rwnie wasno S. Szczepanowskiego, gdzie pracowa kolejno jako robotnik, wiertacz oraz kierownik. Bya to wwczas najwydajniejsza, doskonale prowadzona kopalnia. W ten sposb zapozna si z wieloma zagadnieniami dotyczcymi praktycznej strony zawodu. W tym czasie Wolski zawiza spk W. Wolski i K. Odrzywolski; S. Szczepanowski zleci jej dalsze odwierty w Schodnicy. Pierwsze dokonania techniczne Wolskiego pochodz z tego okresu i dotycz wydobywania ropy metod udarow, ktr nazwano systemem kanadyjskim. Po ulepszeniach wprowadzonych przez Wolskiego oraz innych polskich racjonalizatorw system ten nazywano popularnie kanadyjk polsk. Dziaania techniczne dotyczce systemu udarowego to m.in. opracowa273

nie teoretyczne pracy obcinika i noyc, wprowadzenie ulepszonych rodzajw pocze gwintowych. W 1899 r. Wolski przeprowadzi, prawdopodobnie jako pierwszy na wiecie, laboratoryjne prby skraplania gazu ziemnego, ponowi je w Borysawiu w 1904 r. W 1896 r. prowadzi pionierskie prby wydobywania ropy naftowej za pomoc spronego gazu ziemnego. Sprawa innego wynalazku tj. widra ekscentrycznego nie jest cakowicie jasna. Wynalazek ten przypisywany jest Mac Garveyowi (1899), jednak wedug tradycji rodzinnej pierwszy by patent Wolskiego (1897). W 1897 r. wskutek znacznego zaduenia S. Szczepanowskiego w Galicyjskiej Kasie Oszczdnoci by on zmuszony sprzeda Schodnic. W trzy tygodnie po tej transakcji pracujca tam nadal spka W. Wolski i K. Odrzywolski dowiercia szyb Jakub o niespotykanej wydajnoci 500 ton w cigu pierwszych 24 godzin. Wasnoci spki byy ju wtedy m.in. tereny w pobliu Schodnicy, Borysawia oraz w miejscowoci Mislisoara w Rumunii. Sytuacja finansowa S. Szczepanowskiego nie ulega niestety poprawie na skutek zych inwestycji w przemyle wglowym. Chcc mu pomoc Wolski i Odrzywolski oddali swe kopalnie za cao zobowiza Szczepanowskiego. W 1900 r. umieraj dotychczasowi, wyprbowani przyjaciele i wsppracownicy Wolskiego S. Szczepanowski w dniu 31 padziernika, za K. Odrzywolski 1 listopada. Nastpne przedsibiorstwo naftowe zakada ju sam we Lwowie. W cigu kilku lat staje si wspwacicielem kopalni w Zagbiu Borysawskim oraz w Rumunii. W 1902 r. Wolski zakoczy prac nad swym najwaniejszym wynalazkiem taranem hydraulicznym. By to przyrzd do wiercenia szybkoudarowego, gdzie wykorzystano zasad udaru wodnego powstajcego wskutek nagego zatrzymania (zamknicia zaworu) cieczy bdcej w ruchu. Dziki powstaemu cinieniu udarowemu uzyskiwano ruch stalowego trzonu z narzdziem wierccym. Na ziemiach polskich ten sposb odwiertu zastosowano kilkakrotnie w latach 1903-08, m.in. do odwiertu bardzo wydajnego szybu Wilno. Za granic zastosowano go w Westfalii w miejscowociach Beckum i Haren oraz na Kaukazie w Groznym. Podczas pracy tarana, zawodnymi, wymagajcymi znacznego dopracowania elementami okazay si zawory zamykajce przepyw cieczy. Ze wzgldu na wystpujce w ukadzie drgania, czsto pkay. Zainteresowane urzdzeniem dwie czoowe firmy wiertnicze Internationale Tiefbohrgesellschaft Raky oraz Deutsche Tiefbohrgesellschaft zakupiy patenty za kwot 600000 marek, obiecujc Wolskiemu udoskonalenie i reklam tarana. W obawie jednak przed konkurencj wobec wasnych urzdze, nigdy tego nie zrealizowano.

274

Wysoka produkcja oraz relatywnie niski popyt spowodoway gwatowny spadek cen ropy (z 250 do 80 halerzy). Dla zapobieenia katastrofie, powoano w 1908 r. Krajowy Zwizek Producentw Ropy na czele z Wolskim. Jego pomysem na zagospodarowanie ropy byo zastosowanie jej jako opau w lokomotywach. Wsplnie z Antonim Plutyskim opracowa memoria O opale ropnym w austriackich kolejach pastwowych, starajc si zainteresowa tym problemem wadze. Nie przynioso to spodziewanych rezultatw. W efekcie wielu wacicieli szybw naftowych, w tym i Wolski, zmuszonych zostao do ich sprzeday zagranicznym inwestorom. W dalszych latach Wolski nie zaniecha swej dziaalnoci technicznej. Latem 1911 r. w Londynie przedstawi prototyp hydraulicznej wiertarki skalnej sucej do budowy tuneli i gankw kopalnianych, ktrej pomysem zainspirowa Wolskiego syn S. Szczepanowskiego. Wolski by jednym z zaoycieli Towarzystwa Technikw Naftowych we Lwowie (1893) wczonego pniej (1897) do Krajowego Towarzystwa Naftowego we Lwowie. Jego wiceprezesem zosta w 1917 r. Czynnie dziaa w Izbie Przemysowo-Handlowej we Lwowie, bdc jej prezesem w latach wojny. Dorobek naukowy Wolskiego to okoo 30 rnego rodzaju publikacji, przy czym 24 dotycz zagadnie zwizanych z wydobywaniem ropy. Czsto uczestniczy w krajowych i zagranicznych kongresach wiertniczych i naftowych. Zmar 27 lipca 1922 r. we Lwowie.
SBTP (Pawowski W.); SPPT (Orowski B.); Plutyski A.: Inynier Wacaw Wolski, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1960, nr 3-4 s. 397-414. Krystyna Schabowska

WYSOCKI STANISAW (1805-1868) Naczelny inynier Banku Polskiego, twrca drogi elaznej warszawskowiedeskiej, pionier nawierzchni bitumicznych. Urodzi si 16 kwietnia 1805 r. w Busku, by synem nauczyciela i kierownika szk rednich. Po ukoczeniu szkoy redniej w Krakowie, od 1824 r. rozpocz prac jako elew-aplikant w Biurze Komunikacji Ldowych i Wodnych Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych i Policji Krle275

stwa Polskiego. Latem pracowa w terenie, m.in. przy regulacji rzek Nidy i Kamiennej, zim studiowa na Uniwersytecie Warszawskim, pocztkowo filozofi, potem matematyk, nastpnie budownictwo i miernictwo w Instytucie Inynierii Cywilnej, a po wczeniu go w 1826 r. do Szkoy Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego, w tej ostatniej uczelni. W tym okresie uczy go te malarstwa Jzef Peszka ze szkoy Franciszka Smuglewicza; w 1826 r. Wysocki wystawia nawet swoje prace olejne i kredowe. W 1830 r. rozpocz prac jako inynier w Banku Polskim, kierujc budow skadw i magazynw. Podczas powstania listopadowego peni obowizki w sztabie niepatnym gwardii narodowej w stopniu porucznika. Powrciwszy do pracy w Banku Polskim, jedzi do Gdaska dla zapoznania si z urzdzeniami magazynw zboowych, zaprojektowa i zbudowa taki spichlerz we Wocawku (1834). W 1835 r. zosta naczelnym inynierem Banku Polskiego. W tym roku opracowa na polecenie Henryka ubieskiego raport Uwagi nad sposobem rozoenia robt przygotowawczych do projektu drogi szynowej od Niwki do Warszawy. Dla uniknicia potrzeby budowania duych mostw i zmniejszenia koniecznych robt ziemnych, zaproponowa w nim tras biegnc wododziaem Pilicy i Warty przez Skierniewice, Piotrkw i Czstochow. Wydelegowany w 1837 r. do Anglii dla zapoznania si z problematyk kolejnictwa, odwiedzi te m.in. Pary, gdzie zwrciy jego uwag nowo stosowane wwczas nawierzchnie asfaltowe, ktrych sta si w Polsce gorcym propagatorem. W 1838 r. przeprowadza w Warszawie prby smoowania nawierzchni chodnikw i jezdni na ulicy Elektoralnej, a take krycia asfaltem dachw i tarasw (a w sali giedy warszawskiej uoy mozaik asfaltow wedug wasnego projektu). W tym roku uruchomi nad Kanaem Augustowskim fabryk asfaltu, a w 1839 r. opatentowa sposb nasycania asfaltem rozmaitych materiaw budowlanych w celu uzyskania ich nieprzesikliwoci. Opublikowa O smoowcu i praktycznych sposobach uycia tego materiau (1840), take w jzyku francuskim. W sierpniu 1838 r. rozpocz trasowanie linii kolejowej zgodnie z zaproponowan przez siebie tras. W kwietniu 1839 r. wydelegowany do Londynu konsultowa opracowany przez siebie projekt kolei warszawsko-wiedeskiej w biurze Georgea Stephensona, zapozna si z istniejcymi kolejami w Anglii, a w drodze powrotnej take w Belgii, Austrii i Saksonii. Mianowany od pocztku 1840 r. naczelnym inynierem budowy tej drogi elaznej, rozpocz j w kwietniu tego roku. Jednake w 1841 r. przerwano j z braku funduszw. Wysocki wszed do powoanego w 1842 r. przez Rad Administracyjn Krlestwa Polskiego komitetu, ktry przej akta i rachunki oraz ustali 276

sposb doprowadzenia do realizacji tego przedsiwzicia. Budow przej rzd, a w utworzonym w 1844 r. jej zarzdzie Wysocki obj stanowisko naczelnika wydziau technicznego. W tym okresie na amach Biblioteki Warszawskiej opublikowa artyku O nowym systemie drewnianych brukw (1846). W 1848 r. zakoczono budow kolei warszawsko-wiedeskiej, majcej, wraz z odnog Skierniewice-owicz, czn dugo 328 km. Dokonano zmiany trasy na poudniowym kracu, doprowadzajc j ostatecznie do wsi Maki (obecnie Maczki) na granicy galicyjskiej, gdzie powstaa stacja Granica; tam kolej czya si lini Krakw-Mysowice, a poprzez ni z Wiedniem. Wysocki pozosta na stanowisku do 1857 r., ju od 1850 r. kierujc przebudow mostw , w ktrych wymieniano drewniane przyczki i filary na kamienne. Po przejciu tej kolei przez prywatn spk niemieck w 1857 r., Wysocki zosta gwnym inspektorem drg elaznych w Krlestwie Polskim. Na tym stanowisku czuwa nad ich stanem technicznym, na temat kolei warszawsko-wiedeskiej i warszawsko-bydgoskiej publikowa w latach 1859-60 artykuy w Tygodniku Ilustrowanym i w Gazecie Warszawskiej. Za sprzyjanie powstaniu styczniowemu dosta od wczesnego naczelnika warszawskiego okrgu komunikacji, Stanisawa Kierbedzia, urzdow reprymend na pimie. W 1865 r. przeszed na emerytur, pozostajc do koca ycia doradc technicznym w zarzdzie kolei warszawsko-terespolskiej. Zmar 21 maja 1868 r. w Warszawie.
SBTP (Chwaciski B.); SPPT (Chwaciski B.); Karpiski A.: Stanisaw Wysocki projektant i budowniczy drogi elaznej Warszawsko-Wiedeskiej, Warszawa b.d.; Moczulski M.: Stanisaw Wysocki (1805-1868), Kurier PKP 1995, nr 1; Hilchen H.: Historia drogi elaznej Warszawsko-Wiedeskiej, Warszawa 1912; Radziszewski H.: Bank Polski, Warszawa 1910; Tygodnik Ilustrowany, 1868, nr 28. Bolesaw Orowski

ZGLENICKI WITOLD (1850-1904) Inynier grniczy, geolog, autor nowych metod wydobywania ropy naftowej spod dna morskiego Witold Leon Julian Zglenicki urodzi si 6 stycznia 1850 r. w miejscowoci Wargowa Stara koo Kutna. Pochodzi z rodziny ziemiaskiej herbu Prus, by synem Konstantego i Weroniki z Zauskw. W latach 1859277

66 uczy si w Gimnazjum Pockim (synnej Maachowiance). Studiowa nauki przyrodnicze w warszawskiej Szkole Gwnej (od 1869 r. rosyjskim Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim), gdzie przebywa w latach 186670 uzyskujc stopie kandydata nauk. Korzystajc ze wsparcia finansowego rodziny podj studia w petersburskim Instytucie Grniczym (1870-75), koczc je z pierwsz lokat i stopniem inyniera grniczego (jego koleg na studiach by wwczas wybitny wynalazca - Zygmunt Woysaw). Praktyk zawodow rozpocz w 1875 r. we Wschodnim Okrgu Grniczym Krlestwa Polskiego, zrazu w dyrekcji okrgu w Suchedniowie, a pniej (w latach 1876-84) jako naczelnik zakadu hutniczego w Mroczkowie w wczesnym powiecie koneckim. Znacznie ulepszy wwczas technologi produkcji. Jednoczenie z ramienia dyrekcji okrgu uczestniczy w rozpoznaniu kopalin mineralnych (zwaszcza ropy naftowej) w poudniowej czci Krlestwa Polskiego. Dy ponadto do reorganizacji zarzdzania okrgiem, co w konsekwencji doprowadzio go do konfliktu z dyrekcj. Ta wykorzystaa awari wielkiego pieca w Mroczkowie i zawiesia Zglenickiego w czynnociach. W 1884 r. zosta on zwolniony ze suby pastwowej. W latach 1884-90 Zglenicki mieszka w Kielcach, podejmujc rne prace na zlecenie firm prywatnych. Wsppracowa wwczas z inynierem grniczym J. Hemplem, zwaszcza w rozpoznaniu i eksploatacji z siarki w Czarkowych w dorzeczu dolnej Nidy. Jednoczenie wiele podrowa po kraju (bywa w Warszawie i Wilnie) i Rosji (dziaa w SanktPetersburskim Towarzystwie Mineralogicznym, gdzie referowa wyniki swych spostrzee geologicznych). Uczestniczy ponadto w rnych zjazdach specjalistycznych i na jednym z nich przedstawi uwagi o grnictwie i hutnictwie w Krlestwie Polskim w referacie O sostoianii eleznoj promylennosti v Carstvie Polskom i neobhodimych usloviah ee razvitiia (Gornyj urna 1886), stanowicym wykadni jego konfliktu z dyrekcj okrgu. Okres pracy w spkach prywatnych by dla Zglenickiego latami intensywnej geologicznej twrczoci naukowej, rozpocztej zreszt wczeniej. W Zapiskach Petersburskiego Towarzystwa Mineralogicznego ogosi m.in. artyku Neftianye istoniki w Carstvie Polskom (1880 ), sugerujc potrzeb badania wyciekw ropy naftowej w Wjczy w powiecie stopnickim - gbokim wierceniem. Tame zamieci opracowanie O nahodkie epistomita w rudnikie arkovie (1887). Informacj o epistomicie (soli gorzkiej) zamieci take w periodyku Gornyj urna. Drukowa rwnie w prasie polskiej (m.in. O wiwianicie, Gazeta Kielecka, 1883). 278

W 1890 r. podj prac jako urzdnik probierczy w Rydze, gdzie przebywa prawie dwa lata. W kocu 1891 r. przenis si do pracy w Bakiskim Urzdzie Probierczym gdzie pozosta do zgonu. W Baku Zglenicki dziaa w spoecznych organizacjach technicznych, przedstawiajc projekty ulepszenia wydobycia ropy naftowej. Wolny czas od pracy zawodowej przeznacza na doskonalenie aparatury wiertniczej oraz ustalanie warunkw geologicznych zalegania z bituminw. Najpowaniejszym jego osigniciem z tego okresu byo udoskonalenie aparatu do ustalania krzywizny otworw wiertniczych (m.in. zmodernizowa aparat Fermenstrma). Dysponujc takim urzdzeniem mona byo zapobiec niewaciwym skrzywieniom szybw, a tym samym unikn wielu awarii. Bardziej znane s projekty Zglenickiego wydobywania ropy naftowej ze z znajdujcych si pod dnem morskim. W 1896 r. w Bakiskim Urzdzie Grniczym zoy projekt eksploatacji tych z wierceniami z platform nawodnych. Projekt ten zosta odrzucony. Wystpi wwczas na posiedzeniu miejscowego oddziau Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego z sugesti wydobywania bituminw z tych z metod naziemn, po zasypaniu ziemi pytkich zatok. I ten projekt nie mg by wwczas realizowany. Przydzielono jednak Zglenickiemu do bada eksperymentalnych dziaki, ktre po jego mierci stay si miejscem wydobycia ropy naftowej. Niektre swe spostrzeenia na ten temat Zglenicki ogasza w rosyjskiej prasie specjalistycznej, w tym artyku O miestorodieniah na Aparonskom polostove i vnee ego predelov, v kotoryh sledovalo by obrazovat uastki pod rozvedku nefty, na osnovanii vysoaie utverenia 14 maia 1900 g. vremennyh pravil (Neftianoje delo, 1900). Realizacj wydobycia ropy naftowej spod dna Morza Kaspijskiego wedug projektu Zglenickiego podjto w 1923 r. Zglenicki zmar w Baku 6 lipca 1906 r. Jego prochy przewieziono do grobu matki w Woli Kempiskiego w Krlestwie Polskim. Osieroci syna Anatola i jego matk, Mari Nikoajewn Winogradow. Na krtko przed zgonem spisa testament, w ktrym ewentualne dochody - po opatrzeniu rodziny - przeznaczy na cele spoeczne, gwnie dla warszawskiej Kasy Pomocy dla Osb Pracujcych na Polu Naukowym im. J. Mianowskiego, ale te m.in. dla Biblioteki Publicznej w Kielcach i oddziau Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego w Baku. Rop na jego dziakach nawiercono w 1908 r. Z tytuu zapisu do 1915 r. Kasa im. Mianowskiego otrzymaa 1 400 tys. rubli (okoo 700 tys. dolarw w zocie), ktre przeznaczya na sponsorowanie bada naukowych, publikacje itp. Z tego te wzgldu Zglenickiego nazywano polskim Noblem. Wadza 279

sowiecka dziaki Zglenickiego upastwowia, tym samym przerywajc pynce z nich dochody na rozwj nauki polskiej.
SPPT (Z. J. Wjcik); Buniat-Zade Z. A.: Vitold Zglenickij: nevee fakty izni i deiatielnosti [w:] Dzieje polskich, rosyjskich i radzieckich bada polarnych, Wrocaw 1982; Chudobski A.: Witold Zglenicki polski Nobel (1850-1904), Pock 1984; Libfeld A.: Dziaalno inyniera Witolda Zglenickiego w Baku w latach 1890-1904 i jego zapis testamentowy dla Kasy im. Mianowskiego, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1977 s. 311-315; 800 lat Szkoy Pockiej Maachowianki. Czterej wybitni wychowankowie, Pock 1980 (J. Rziewicz); Szczypiorski A.: Bajeczna opowie o zocie i mioci, Polityka 1969. Zbigniew J. Wjcik

ZIELENIEWSKI LUDWIK (1819-1886) Mistrz kowalski, galicyjski pionier przemysu maszyn i narzdzi rolniczych, konstruktor. Jego ojciec, Antoni Zieleniewski by wyzwolonym w 1802 r. w Warszawie czeladnikiem. Przybywszy do Krakowa oeni si z wdow po majstrze kowalu, stajc si wacicielem kuni. Z czasem osign na tyle dobr pozycj materialn i socjaln, e powierzono mu stanowisko cechmistrza. Umar w 1831 r., gdy syn jego Ludwik, urodzony w Krakowie w 1819 r., mia 12 lat. Ludwik Zieleniewski poszed ladami ojca i w wieku lat dwudziestu zosta majstrem. Kuni sw w tym okresie wyposay w obrabiarki do drewna i metalu, tak e stan techniczny warsztatu pozwoli mu w 1844 r. wystpi o koncesj na zaoenie wytwrni powozw. Niestety pozwolenia tego nie uzyska, gdy wczesne prawo cechowe zabraniao zatrudniania w jednym zakadzie przedstawicieli rnych zawodw rzemielniczych (np. kowali, lusarzy, rymarzy, cieli). Z koniecznoci wic Zieleniewski zaj si gwnie napraw maszyn. Zniesienie paszczyzny w 1848 r. stao si niepowtarzaln okazj do przestawienia produkcji. Susznie zakadajc, e zwolnienie z paszczyzny chopw spowoduje konieczno posiadania przez wacicieli ziemskich odpowiedniego sprztu do uprawy roli, wystpi z prob o zezwolenie na zaoenie fabryki maszyn i urzdze rolniczych. Przygotowujc si technicznie naby maszyn parow oraz mechaniczne tokarki, 280

wiertark, szlifierk i zacz produkowa pugi. Dbajc o los swego przedsiwzicia, Zieleniewski postara si o poparcie ziemiastwa, wstpujc do krakowskiego Towarzystwa Rolniczego (utworzonego w 1847 r.). Uzyska te poparcie krakowskiej Izby Handlowo-Przemysowej (utworzonej w 1850 r.), jak rwnie cechu kowali, ktrego by ju wtedy cechmistrzem. Sprzymierzeca dla swych dziaa pozyska w osobie wczesnego prezesa Towarzystwa Rolniczego Adama hrabiego Potockiego, ktry poyczy Zieleniewskiemu 17 000 zotych reskich, o bardzo niskim oprocentowaniu (5%), spacanych ratami przez 40 lat. Ponadto dostarczy mu pugi i inne narzdzia rolnicze zakupione za granic dla potrzeb swych dbr. Stay si one wzorcami modelami w pocztkowej fazie produkcji. W latach 1850-51 narzdzia rolnicze produkowane przez Zieleniewskiego testowano w dobrach ziemiaskich pod Lwowem i Krakowem. Prby wypady pomylnie i w 1853 r. Zieleniewski otrzyma oficjaln zgod na zaoenie fabryki, ktr zarejestrowa pod nazw C.K. Uprzywilejowana Krajowa Fabryka Maszyn Rolniczych i Narzdzi Ludwika Zieleniewskiego. Zapis ten stanowi upowanienie do otwierania skadw wyrobw wasnych na terenie caego kraju. Kopiowane w okresie pocztkowym zagraniczne konstrukcje z czasem zastpowano wasnymi, ulepszajc je cigle. W 1856 r. w fabryce produkowano 85 typw maszyn i narzdzi rolniczych. Rok 1857 przynis Zieleniewskiemu pierwsz nagrod na wystawie wiedeskiej za mocarni wasnej konstrukcji. Oprcz mocarni w fabryce wytwarzano sieczkarnie rczne, urzdzenia do spulchniania ziemi i wydzierania chwastw, pugi i brony. Biorc pod uwag galicyjskie warunki uprawy roli (wskie zagony, gbokie bruzdy), Zieleniewski produkowa specjalnie przystosowane niwiarki i kosiarki. Z czasem jednak pojawi si problem konkurencji maszyn rolniczych produkowanych w Czechach, Austrii, jak rwnie w licznych prowincjonalnych fabrykach krajowych. Starajc si temu zaradzi, Zieleniewski rozszerzy asortyment wyrobw wasnych o urzdzenia zakadw przemysowych uruchamianych w majtkach ziemskich (gorzelni, browarw, kociarni, mynw, cukrowni, olejarni itd.). Nie wpyno to w sposb istotny na zyskowno fabryki, gdy w okresie nastpnym zmieniono istotnie profil produkcji. Rozpoczto produkcj maszyn parowych i kotw oraz urzdze wiertniczych dla potrzeb przemysu naftowego. Niestety nie poprawio to kondycji fabryki. Zamwienia na maszyny i koty parowe byy nieliczne zbyt wolno uprzemysawiaa si Galicja, za konkurencja licznie powstaych na Podkarpaciu zakadw, nastawionych na zaspokojenie potrzeb przemysu naftowego, skutecznie eliminowaa z tego sektora 281

fabryk Zieleniewskiego. W 1872 r. Ludwik Zieleniewski opracowa i wyda katalog Ilustrowany podrcznik dla rolnikw i przemysowcw bdcy przegldem jego dokona konstrukcyjnych oraz produkcji fabryki. Umar w Krakowie w 1886 r. Po mierci Ludwika zakadem kierowali jego dwaj synowie Leon (1842-1919) jako dyrektor handlowy oraz Edmund (1855-1919) jako dyrektor techniczny. Modszy z synw studiowa na politechnice wiedeskiej i praktykowa w austriackich zakadach przemysowych. To wanie Edmund zmieni profil produkcji fabryki i unowoczeni j; od koca lat osiemdziesitych rozpoczto wytwarzanie dla kolejnictwa konstrukcji mostowych i stacyjnych, hal targowych i pasay handlowych, a od pocztku XX wieku statkw parowych i maszyn parowych. W 1906 r., z inicjatywy Edmunda Zieleniewskiego, przeksztacono dotychczasow spk rodzinn w spk akcyjn, a w 1913 r. przejto fabryki we Lwowie i Sanoku.
SBTP (Piatowicz J.); SPPT (Barty J.); Barty J.: Pocztki mechanizacji rolnictwa polskiego, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1966, s. 125-127, 167, 170, 191, 228-230, 251-254, 258, 261, 263, 284, 288-289, 348, 350, 355; Saryusz-Zaleski W.: Dzieje przemysu w byej Galicji 1804-1929, Krakw 1930, s. 64-65, 68, 113-125, 158-170. Krystyna Schabowska

ZWIERZCHOWSKI STANISAW (1880-1940) Twrca nowatorskich konstrukcji turbin wodnych w Stanach Zjednoczonych. Niewielu Polakw na przeomie XIX i XX wieku zrobio kariery naukowe w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Dlatego po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci, kiedy zacza ksztatowa si kadra naukowa Politechniki Warszawskiej tylko czterech profesorw przybyo z Europy Zachodniej (Jan Czochralski, Jzef Kowalski-Wierusz, Mieczysaw Wolfke, Tadeusz Wojno), a ze Stanw Zjednoczonych tylko jeden. By to Stanisaw Zwierzchowski. Urodzi si 27 kwietnia 1880 r. w remie (Wielkopolska). Po ukoczeniu gimnazjum niemieckiego w rodzinnym miecie(1900) rozpocz studia na Wydziale Budowy Maszyn politechniki w Berlinie - Charlot282

tenburgu, gdzie w 1905 r. uzyska dyplom inyniera mechanika. Prac dyplomow stanowi projekt turbiny Francisa wykonany pod kierunkiem profesora E. Reichela. W Niemczech panowa rozpowszechniony zwyczaj, e mody inynier, o ile pozwalay mu na to warunki finansowe, wyjeda na duszy pobyt do Stanw Zjednoczonych, aby zapozna si z najnowszymi osigniciami techniki. Podobnie postpi Zwierzchowski - po krtkiej praktyce w Zakadach H. Cegielskiego w Poznaniu wyjecha za ocean. Przez dwa lata (1905-07) by konstruktorem turbin wodnych w Dayton Globe Iron Works w Dayton, w najwikszej tego typu fabryce amerykaskiej Allis Chalmers Co. w Milwaukee, a nastpnie w jej filii kanadyjskiej w Montrealu. W 1907 r. uzyska stanowisko wykadowcy w University of Michigan w Ann Arbor, awansujc po kolejnych szczeblach kariery akademickiej do stanowiska profesora zwyczajnego (1912) z tytuem Professor of Hydromechanical Engineering. By to pierwszy tego rodzaju tytu w Stanach Zjednoczonych. Zorganizowa tam pierwsze studia z zakresu silnikw wodnych, prowadzi wykady z teorii i konstrukcji turbin wodnych, sprarek oraz pomp tokowych i wirowych, kierowa Katedr Silnikw Wodnych i Pomp (1912-21). W 1913 r. przyj obywatelstwo amerykaskie i przybra now, skrcon pisowni swego nazwiska Zowski. Wkrtce sta si w dziedzinie turbin wodnych wybitnym autorytetem, by doradc i rzeczoznawc przodujcych wytwrni turbin wodnych w Stanach Zjednoczonych, uzyskujc z tego tytuu znaczne honoraria. Specjalizowa si w budowie wirnikw reakcyjnych turbin wodnych typu Francisa. Zwierzchowski udowodni teoretycznie bdno pogldu o niemonoci zwikszenia szybkobienoci turbin wodnych budowanych do 1910 r. bez spadku skutecznoci uytecznej. Opracowa now konstrukcj turbin wodnych o szczytowym dziaaniu uytecznym okoo 93%, podnoszc sprawno o okoo 10% i opierajc zasady tej konstrukcji na naturalnych prawach hydrodynamicznych. Turbin t skonstruowa dla firmy Allis Chalmers Co. Zwierzchowski poda praktyczne metody wyznaczania gwnych wymiarw turbin wedug danych warunkw, poda podstawy obliczania k peltonowskich przy rozpatrzeniu budowy czci skadowych silnika i ich wzajemnych stosunkw, opracowa zasady dziaania turbin wodnych ze szczeglnym uwzgldnieniem energii zawartej w wodzie i mechanizmu przenoszenia energii na wa wirnika turbiny. Wprowadzi nowoczesne konstrukcje turbin migowych o samonastawialnych opatkach wirnika; porwna charakterystyczne cechy turbin Kaplana, Francisa i migowych pod ktem ich przydatnoci dla polskich zakadw wodnych. Najwicej uwagi 283

powici wirnikom reakcyjnym turbin wodnych odznaczajcych si wielk szybkobienoci przy jednoczenie bardzo dobrych cechach hydraulicznych. Osignicia te miay przeomowe znaczenie w budowie turbin o wielkiej mocy dla niskich spadw i przyczyniy si w znaczcy sposb do rozwoju tej brany przemysowej w Stanach Zjednoczonych, gdzie ich produkcj podjo wiele firm. Podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych Zwierzchowski prowadzi aktywn dziaalno spoeczn w rodowisku polonijnym. By gwnym akcjonariuszem radykalnego Kuriera Polskiego w Milwaukee, wsplnie z inynierem Aleksandrem Gwiazdowskim zaoy (1915) Instytut Rzemielniczy przy Kolegium Zwizku Narodowego Polskiego (ZNP) w Cambridge Springs w Pensylwanii i przez kilka lat by prezesem Rady Szkolnej Kolegium ZNP. Na przeomie lat 1916-17 wchodzi w skad kierowanej przez pukownika Edwarda Mandella Housea, doradcy prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona, komisji ankietowej, przygotowujcej materiay na przysz konferencj pokojow. Po zakoczeniu I wojny wiatowej towarzyszy prezydentowi Wilsonowi na konferencj pokojow w Paryu jako ekspert do spraw polskich. Po przyjciu propozycji objcia profesury na Politechnice Warszawskiej w poowie 1922 r. przyjecha wraz z rodzin do Warszawy. Obj kierownictwo specjalnie dla niego utworzonej Katedry Silnikw Wodnych i Pomp na Wydziale Mechanicznym, dziekanem tego wydziau by w latach 1933-35. Na Politechnice Warszawskiej sam finansowa wyposaenie laboratorium w urzdzenia do bada turbin wodnych i pomp oraz opaca dwch asystentw. Prowadzone w katedrze prace badawcze nad turbinami wodnymi migowymi o samonastawialnych opatkach wirnika miay wkrtce doprowadzi do uruchomienia produkcji w Polsce tego typu turbin. Dziaa w Akademii Nauk Technicznych i Towarzystwie Naukowym Warszawskim. Nadal utrzymywa kontakty ze rodowiskiem polonijnym, m.in. w latach 1923-28 by redaktorem Kuriera Polskiego, najstarszego pisma polonijnego wydawanego w Stanach Zjednoczonych. ` Swoje rozwaania teoretyczne i dowiadczenia praktyczne podsumowa Zwierzchowski w kilkunastu pracach opublikowanych w jzykach angielskim i polskim, m.in. The American High Speed Runners for Water Turbines (1907), A Rational Method of Determinig the Principle Dimensions of Water Turbine Runners (1910), Rozwj amerykaskich turbin wodnych na niskie spadki (1913), The Type Characteristic of Impulse Wheels and Its Use in Design (1913), Introductions to the Theory of Water Turbines (1916), Pitting of Water Turbines and Their Design (1919), Some Recent 284

Tests of High Power, High Speed Water Turbines (1922), Pompy (1925), Turbiny wodne (1939). Podczas agresji niemieckiej na Polsk we wrzeniu 1939 r., Zwierzchowski, jako obywatel amerykaski skorzysta z nadarzajcej si moliwoci opuszczenia Polski i 9 wrzenia wyjecha z rodzin do Stanw Zjednoczonych. Zmar 11 stycznia 1940 r. w Charleston, w stanie Poudniowa Karolina.
SBTP (Jdral W.); rdka A.: Uczeni polscy XIX XX stulecia, t. IV, Warszawa 1998; rdka A., Szczawiski P.: Biogramy uczonych polskich. Cz IV: Nauki techniczne, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1988; Piatowicz J.: Profesorowie Politechniki Warszawskiej w dwudziestoleciu midzywojennym, Warszawa 1999. Jzef Piatowicz

285