Giri 1950lerden nce evsel ve endstriyel atksular hi bir artm ilemine tabi tutulmadan dere ve nehirlere braklmaktayd.

ehir nfusu arttka dere ve nehirlerin doal artma kapasitesi ald ve su kalitesinin bozulmasna neden oldu. Su kalitesinin bozulmasn nlemek iin bu tarihten itibaren atksu artma tesisleri kurulmaya baland. Bu ekilde dere ve nehirlerin su kalitesi artrld fakat, uralmas gereken dier bir madde artma amuru ortaya kt. Artma tesislerine gelen atksuyun yaklak % 99 temizlenmi olarak darya braklmaktadr. Geri kalan ve artma tesislerinde kalan dier madde seyreltik kat sspansiyondur. Bu atksu artma kats genel olarak artma amuru olarak adlandrlmaktadr. Biyosolid kavram ise atksu artma endstrisine yeni girmi bir kavramdr. Endstri Biyosolid kavramn belediye artma amurunun, stabilizasyon ve patojen azaltlmas gibi ilemlere tabi tutulmasndan sonra araziye uygulanabilecek hale gelmi kaliteli madde olarak tanmlamaktadr. Bu kavram yksek kaliteli artlm, stabilize edilmi atk amuru, ham amur ve fazla miktarda evre kirletici ieren amurdan ayrt etmek iin kullanlmaya balanmtr. Biyosolid kavram ayn zamanda biyolojik proseslerle retilen artma amurunun endstriyel kaynakl amurdan ayrt etmek iin de kullanlmaktadr. Bu ekilde artma amurunun kt imaj da silinmeye allmaktadr. Atksularn artlmasndan arta kalan artma amuru btn dnyada giderek artmakta ve alternatif bertaraf yollar aranmaktadr. Artma amurlar halen byk lde derin arazi dolgusu depolama alanlarnda, yaklarak ve giderek artan oranlarda tarmsal alanlarda bertaraf edilmektedir. Eskiden uygulanan okyanuslara dearj ise 1992 ylnda ABDde, 1998 ylndan itibaren ise Avrupa lkelerinde yasaklanmtr. Halk sal ve evre asndan risk tayan artma amurunun tekrar kullanm ancak bitki yetitirilen alanlarda kullanm ile olabilmektedir. Artma amuru bertarafnda hangi yntem kullanlrsa kullanlsn artma amurunun o yntem iin ynetmeliklerle standartlar belirlenmi zellikleri tayor olmas gerekir. zellikle araziye uygulanacanda, evreye etkisi, bitki, hayvan ve insan salna olabilecek potansiyel riskler nedeniyle snrlar ok daha daraltlm ve kontrol altna alnmtr.

Artma amuru

Atksularn artlmas srasnda, kendiliinden ken kat maddeler ile biyolojik veya kimyasal ilemler sonucunda kebilir veya yzebilir hale getirilen kat maddeler keltilerek veya yzdrlerek atk sulardan ayrlr artma amuru konsantre hale gelir. Artma amuru evsel veya evsel nitelikli sanayi amurlar, endstriyel kaynakl artma amurlar veya karm halinde olabilir. Evsel atksular, baz parametreler ve bunlara ilikin limit deerleri dikkate alnarak n artmadan gemesi gereken veya gerekmeyen baz endstriyel atk sularla birlikte artlabilir. Evsel nitelikli atks artlmasnda a) primer ve b) sekonder olmak zere iki temel yntem kullanlr. Primer artmda yer ekimiyle belli bir zaman sresinde kebilen katlar uzaklatrlr ve bu arada ksmi organik madde giderimi salanr. Primer amurda % 3-7 arasnda kuru madde bulunur ve bunun % 60-80i organik maddedir. Sekonder artma olarak biyolojik artmada ise (aktif amur sistemi, damlatmal filtre vb.) mikroorganizmalar aracl ile organik maddenin paralanarak artlmas ve mikrobiyal amur oluumu salanr. Bu ilemlerle organik madde % 90 orannda giderilir ve tipik olarak % 0.6-2.0 aras kuru madde ieren sulu amur oluur. Kuru madde % 50-60 arasnda organik 1

madde ierir. Bu amurdaki suyun giderilmesi primer amura gre ok daha zordur. leri artma teknikleri; kimyasal ktrme, filtrasyon vb. yntemlerle kan amur da kartrldnda, ham amurun % 93-99,5 arasnda su bulunur. Ham amurun hacminin azaltlmas iin amur younlatrma, amur susuzlatrma ve alkali (kire) ilavesi ile stabil hale getirilir.

Stabilize amur

Stabilizasyon ilemine alnmam ham amurlarda insan ve hayvanlarda eitli hastalklara yol aabilecek bakteri, Salmonella (tifo), Vibrio (kolera), Basili dizanteri (Shigella), mide barsak hastalklarna neden olan (E.koli) vb., virsler, sarlk (Hebatit A), ocuk felci (Poliovirus), Menenjit (Echovirus) vb., Protozoa, akut diyare (Entamoeba histolytica), barsak solucanlar, kancal kurt, tenya parazitleri ve bunlarn yumurtalar ok fazla bulunur. evre Kanununa gre kartlan Kat Atklarn Kontrol Ynetmeliinde, ham amurun tarmda ve ormanda, sebze ve meyve tarmnda kullanlmas yasaklanmtr. Artma amurunun organik madde orannn drlmesi, salkla ilgili tehlikeli patojenleri yok etmek iin biyolojik, kimyasal, scaklk ve dier uygun yntemler kullanlarak stabilize edilir. Younlatrlan amurun kimyasal olarak stabilizasyonu kimyasal madde ilavesiyle (kire, CaO), biyolojik olarak stabilizasyon aerobik veya anaerobik stabilizasyon ya da kompostlatrma ilemi ile yaplr. amur stabilize edildikten sonra, doal ya da mekanik metodlar kullanlarak nem alma ilemi yaplr. Doal nem alma; akl ve kum yatak stne ortalama 20 cmlik tabaka halinde verilen sulu amurun, suyunu kum tabakada drenajla ve ksmen de buharlama ile kaybetmesi ilemidir. Su alma ilemi 20-30 gnde tamamlanr ve bu sre sonunda oluan amur keki krek veya makineyle kreyerek uzaklatrlr. Nem alma amacyla amur lagnleri de kullanlabilir. amur lagnlerinde kreme yaplmaz, lagn doluncaya kadar iletmeye devam edilir. Dolunca terk edilir veya amur keki boaltlarak baka yere tanr. Koku sorunu ve fazla alan gereksinmesi nedeniyle doal su alma yerine mekanik nem alma metodlar kullanlabilir. Mekanik nem atma metodlarnda; - Santrifjler - Filtrepres - Belt filtre (Bant filtre) - Torba filtre niteleri kullanlmaktadr. Artma amurlarnn Genel zellikleri Fiziksel zellikleri Birok amur rneinin zgl arl takriben suyun zgl arlna yakn olup pratik hesaplamalarda 1.0 olarak alnabilir. Artma sistemi ierisinde n keltim amurlar genellikle gri-kahverenkli ve kt kokuludur. Havalandrma havuzlarnda meydana gelen aktif amur ise kahverenkli ve flok (belediye atksu amuru) grnmldr. Rengin koyuluu septik koullarn baladn, ak renk ise yeterince havalanmadn gsterir. amurun kat ve sv ksmlar arasndaki iliki kat madde konsantrasyonu olarak tanmlanmakta ve mg/lt veya % kat madde olarak belirtilmektedir. rnein zgl arl 1.0 olan bir amur iin 10.000 mg/lt kat madde konsantrasyonu % 1 kuru maddeyi (105 0Cde 24 saat kurutma) ifade eder. 2

Artma amurlarnn Kimyasal zellikleri Artma sistemlerinde retilen artma amurlarnda; gnmz modern toplumlarnn kulland bir ok organik ve inorganik madde, mutfak, bulak, banyo ve tuvalet atklar, endstriyel atksular, solventler, mikro organik kirletici kimyasallar, pestisitler, yol ve kaldrmlardan akan yzey sular vb. iinde bulunan her trl kirletici madde bulunabilir. Yeni snrlamalarla endstriyel atksular ancak n artmaya tabi tutulduktan sonra ve limit deerlere uyuyor ise ehir atksu ebekesine dearj edilebilmektedir. Bu maddelerden bir ksm insan, hayvan ve bitki saln tehdit edici maddelerdir ve sk kontrolleri gerekmektedir. Kimyasallar hari artma amurlarnda biriken organik ve mineral maddeler ounlukla topraktan gelmektedir. Endstriyel prosesler ve evlerde kullanlan sentetik maddelerle artma amurlarna gelen metaller toksik dzeye ulaabilmektedir. zellikle artma sistemine gelen ar metallerin % 60-90 artma amurunda konsantre olmaktadr. Ham amur ve anaerobik paralanmaya uram atksu artma amurlarna ait baz kimyasal zellikler Tablo 1de verilmitir. Artma amurlar istenmeyen kimyasal ve ar metaller dnda yararl olarak deerlendirilen azot, fosfor, organik madde ynnden zengindir ve tarm alanlarnda geri dnm salamas amacyla deerlendirilmesi gerekmektedir eklinde deerlendirilirler.

Tablo 1. Ham ve anaerobik artlm amurlarn tipik kimyasal zellikleri Madde

Toplam Kuru Madde 2.0-8.0 Uucu katlar % KM Gres, Ya vb.%KM Protein % KM Azot N %KM Fosfor P2O5 %KM Selloz % KM Demir (slfit hari) PH deeri 60.0-80.0 6.0-30.0 20.0-30.0 1.5-6.0 08-3.0 8.0-15.0 2.0-4.0 5.0-8.0

Ham amur
Deiim Ortalama 5.0 65.0 25.0 4.0 2.0 0.4 10.0 2.5 6.0

Artlm amur
Deiim 6.0-12.0 30.0-60.0 5.0-20.0 15.0-20.0 1.6-6.0 1.5-4.0 0.0-3.0 8.0-15.0 3.0-8.0 6.5-7.5 Ortalama 10.0 40.0 18.0 4.0 2.5 1.0 10.0 4.0 7.0

Potasyum K2O %KM 0.0-1.0

Artma amurlarnn Mikrobiyolojik zellikleri

Stabilizasyon ilemine alnmam ham amurda insan ve hayvanlarda eitli hastalklara yol aabilecek, bakteri, virs, protozoa ve helmint gibi parazitler ve parazitlerin kist ve yumurtalar bulunabilir (Tablo 2). 3

Tablo 2. Artma amurlarnda tespit edilen baz bakteri, virus ve parazit patojenleri Bakteri Virs Protozoa
Salmonella spp E.coli Leptospira spp Shigella Pseudomonas Yersinia Clostridium Listeria Mycobacterium Streptococcus Camphylobacter Poliovirus Echovirus Adnovirus Reovirus Rotavirus Astrovirus Calcivirus Parvovirus Entamoeba Giardia

Par azit Helmint

Ascaris Taenia

Bakterilerden en nemli ve izlenmesi gereken Salmonelladr, otlayan hayvanlar asndan risk oluturur (WHO, 1981). Escherichia coli doal olarak insan ve hayvanlarn sindirim sistemlerinde bulunur. Bunlarn artma amurundaki says amur stabilizasyonu ilemi srasnda azaltlr veya yok edilir. Virsler oalmalar iin canl konuku hcreye ihtiya duyarlar. Canl hcre dnda varlklarn uzun sre devam ettiremezler. Hcre dnda yaama sreleri yaklak 3 aydr. Atk ve artma amurlarnda HIV virs grldn rapor eden alma bulunmamaktadr. Parazitlerde byme ve oalmalar iin canl konuku hcreye ihtiya duyarlar. Bazlar deien olumsuz evre koullarna dayankllk gsteren organlar olan kist ve yumurta oluturabilirler. Belediye Artma amurlarn Artma Metodlar amurun bertaraf edilebilmesi iin yaplmas gereken ilemler u ekilde ematize edilebilir.

Ham atk suyun n artlmasnda atksu iindeki aa paralar, ieler, katlar, kuma paralar ile suda kolayca ken inorganik katlar kum, akl, cruf gibi maddeler ayrlr. Ayrlan bu maddeler artma amurunun iine kartrlmaz, direk arazi dolgusu veya yeniden deerlendirmeye gider. Primer artmada gravite sedimentasyonu ve flotasyon prosesi ile sisteme gelen katlarn yars ayrlr. Suyun altna ken inorganik ve organik kat materyal sistemden ayrlr ve primer artma amurunu oluturur. Bir ok artma sisteminde yzen maddeler (ya, gres, yn ve bitkisel maddeler vb.) primer artma sisteminde yzeyden toplanr ve primer artma amuruna kartrlmaz. Sekonder artm kontroll ve hzlandrlm biyolojik prosestir ve atksudaki askda erimi organik materyali paralamak iin doal mikroorganizmalar kullanlr. Organik materyal atmosfere verilen karbondioksite ve mikrobiyal hcreye evrilir. Sekonder sedimentasyon havuzlarnda mikrobiyal hcreler dibe ktrlr ve ayrlr. ounlukla organik materyal olan bu maddeye sekonder amur denir. Baz artm sistemlerinde bitki nutrientleri (azot, fosfor), suspanse kat ve biyolojik oksijen ihtiyacn drmek iin ileri artm sistemi olarak tersiyer artm basama da bulunur. Fosforun kimyasal keltimi ve filtrasyon ile tersiyer artma amuru meydana gelir. 5

Primer, sekonder ve tersiyer artma amurlar genellikle birletirilir ve sonuta % 1-4 kat madde oranna sahip ham artma amuru oluur. inde bulunan yksek miktarda patojen ve stabil olmayan, ayrabilir organik madde nedeniyle ham amurun potansiyel salk ve evre problemi vardr. Ham amurun stabilize edilmesinde, patojen orannn azaltlmasnda kullanlan yntemler Tablo 3de ksaca zetlenmitir. amurun Younlatrlmas amurun younlatrlmas, su ieriinin azaltlarak daha sonraki bertaraf nitelerine daha dk hacime sahip amurun verilmesine yneliktir. amurlarn kat ierii; atksuyun zelliklerine, uygulanan artma yntemine baldr. Younlatrma ilemi ktrme ve yzdrme gibi metotlarla yaplabilmektedir. Younlaan amurun hacmi bu sayede azalr ve susuzlatrma maliyeti azaltlabilir. Younlatrma ilemi; gravite younlatrclarda, yzdrme tanklarnda veya santrifj, dnen tambur veya gravite belt gibi mekanik nitelerde gerekletirilir. Gravite younlatrclar, mekanik syrma kollarna sahip dairesel planl derin havuzlardr ve genelde yksek kelme hzna sahip n ve aktif amur sreci amurlarnn younlatrlmasnda kullanlrlar. Fiziksel ve iletimsel anlamda keltme havuzu gibi ilev grrler. Taban syrclar youn amuru toplarken, yzey syrclar kp uzaklatrr. Yzdrme nitesi, askda kat maddeleri hava ile yzebilir maddeler haline dntrr. ok ince hava kabarcklar amur yumaklarna yapr ve onlarn yukarya doru ykselmesini salar. HY genelde atk aktif amura ve ya, gres ieren baz endstriyel atksu artma amurlarna uygulanr. n keltme ve damlatmal filtre amurlarna uygulanmazlar. Mekanik nitelerde yerekimi kuvvetleri oluturulur. Santrifjler santrifj kuvvet ile su alma, dnen tamburlar kat szme ilemi ile younlatrma, belt filtreler ise yatay filtre zerinde filtreleme ile katlar konsantre etme zelliklerine sahiptir. amur artlandrmas amur kurutma yataklarna alma ileminin haricinde kalan susuzlatrma uygulamalar iin amurun artlandrlmas gerekir. Bunun iin ya kimyasal ya da fiziksel (sl) ilemler uygulanr. Kimyasal artlandrma : En yaygn kullanlan yntem demir (+3) klorr veya kire ilavesidir. Bu inorganik maddelerin yannda dier demir bileikleri ile alminyum tuzlar da kullanlmaktadr. Anyonik veya katyonik organik polimerlerin kullanm da gnmzde yaygn uygulama alan bulmaktadr. Kullanlacak madde tipi ve dozu laboratuvar deneyleri ile saptanmaldr. Isl artlandrma : Isl artlandrma amurun stlmas ve ksa bir sre iin basn altnda tutulmas ilemidir. Bu ilem ile katlar koagle edilir, jel yaplar krlr ve katlarn suya kar duyduklar "ilgileri" azaltlr. amur sterilize edilir, kokusuzlatrlr ve vakum filtre, belt filtre veya pres filtrede herhangi bir kimyasal madde ilavesi yaplmakszn susuzlatrlr. Isl ilem ile artlandrlm amurun sznt suyu yksek konsantrasyonlarda ksa zincirli ve suda znebilir organik maddeler ierir. Bu nedenle bu akm biyolojik artma nitesine geri evrilmelidir. Ancak, artma tesisinin biyolojik artma srecine gelecek organik yk artacandan tasarm ve iletimde bu uygulamaya dikkat edilmelidir. Dier ilemler : amurun artlandrlmas iin dondurma veya radyasyona tabi tutma ilemleri halen aratrma fazndadr. Yaplan almalar sonucunda, 6

amurun filtre edilebilirlii kimyasal madde ilavesi ile artlandrma ilemine kyasla dondurma ilemi ile dzeye kt saptanmtr. Bu yntem zellikle souk iklimler iin olduka caziptir. Radyasyona tabi tutma genelde evsel atksu artma amurlarna uygulanmaktadr. amurlarn Susuzlatrlmas Artma amurlar genellikle younlatrma ilemi sonrasnda susuzlatrma ilemine tabi tutulurlar. Susuzlatrma ilemi ile amurun bnyesindeki serbest su uzaklatrlr. Bunun iin fiziksel (mekanik) yntemler kullanlr. Bu ilem sonras amur bir sv grnmnden bir "kek" grnmne brnr. Suyu alnm amurun kat ierii minimum % 15 orannda iken, younlatrlm amurunki ise ok daha dktr. Doal veya mekanik yntemler ile gerekletirilen susuzlatrma ilemi; yerekimi kuvveti, buharlatrma, vakum, santrifj kuvvet, basn, kapiler hareket veya bunlarn kombinasyonlarn gerektirir. Susuzlatrma ileminin zellikleri uygulanan yntem yerine kullanlan mekanik aksam ile ilgilidir. Kullanlan niteler; santrifj filtre, vakum filtre, belt filtre, pres filtre veya su alma yataklardr. Santrifj Filtre Santrifjleme ilemi ile kekin nem ierii drlrken katlar daha konsantre hale getirilir. amur ve kullanlan mekanik aksam ile ilgili bir ok deiken santrifjleme ilemini etkiler. Kritik deikenler ise, kat zellikleri, amur besleme hz ve scaklktr. Kat kazanm verimini arttrmak amac ile birok kimyasal madde, zellikle polimerler yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Mekanik deikenler; tank derinlii ve diferansiyel hzdr. Vakum Filtre Vakum filtre ile, amurun bnyesindeki serbest su bir poroz ortam vastas ile ekilir ve kek oluumu gerekletirilir. letim ve verimi etkileyen deikenler ya amur ya da kullanlan ekipman zellikleri ile ilgilidir. Deikenler; amurun yaps, ya ve konsantrasyonudur. Mekanik aksam deikenleri ise, tambur hz, vakum, tambur batkl, kimyasal artlandrma ve filtre ortamdr. Basnl Filtre Basnl filtrelerin iletme prensibi vakum filtre ile ayndr, ancak vakum yerine basn uygulanmaktadr. Vakum filtre ile olan dier bir ayrcal ise basnl filtrelerin kesikli iletilmesidir. amur pompalar 155x104 Pa ve daha yksek basn retebilecek kapasitededirler. Bu basn ile amur yan yana dizilmi olan plakalara gnderilir ve aralarndaki filtre bezleri sayesinde szme ilemi gerekletirilir. Kullanlan pompa tipi pozitif yer deitirmeli amur pompalardr. Basnl filtrede kullanlan dier mekanik aksam kimyasal madde besleme sistemi ve kek uzaklatrm iin konveyrdr. amurun artlandrlmas amac ile ilave edilen kimyasal maddelere ek olarak, amurun filtre bezine yapmamas ve oluan kekin filtre ortamndan kolayca syrlabilmesi iin n kaplayc maddeler ilave edilmelidir. Bunlar, genelde yakma tesisi klleri veya diatomat topradr. artlandrma ileminin iletme maliyetinin en nemli bileenleri iilik, kimyasal madde, bakm ve filtre bezlerinin deitirilmesidir. Belt Filtre Pres Basnl filtrelerin tersine bu ilem sreklidir. Belt filtrede daha nce kimyasal olarak artlandrlm amurlarn suyu alnr. lem verimi artlandrma kalitesine baldr. Kimyasal artlandrmadan ve gravite drenajdan sonra amur aralklar 7

gittike azalan hareketli iki filtre bezi arasna alnr ve uygulanan basn ile su alma ilemi gerekletirilir. Kurutma Yata En basit su alma yntemidir. Younlatrma, rtme veya artlandrma ileminden sonra amur kum yataklara serilir ve doal szlme ve buharlama ile suyunun uzaklatrlmas salanr. stenen kat madde oran salandktan sonra amur yataktan syrlr ve uygun bir ekilde bertaraf edilir. Bu ilemlerden grlecei zere, kurutma yataklar doldur-boalt eklinde iletilmektedir. Drenaj ve buharlamay etkileyen faktrler, iklim koullar, amur zellikleri, sistem tasarm, kimyasal artlandrma ve amurun bekletme sresidir. ilik maliyeti olduka dk olup zellikle arazi birim fiyatnn az olduu blgelerde tercih edilmektedir. Olumlu yanlar, kolay ve elastik iletme, deneyimli operatr gerektirmemesi ve dk bakm masrafdr. Olumsuz yanlar ise, yksek arazi gerektirmesi ve iyi rtlmemi amurlarn koku ve sinek sorunu oluturmasdr. klime ve koku kstlamalarna bal olarak zerleri kapatlabilir. Stabilizasyon amur stabilizasyon ilemi ile ryemez nitelie kavuturulur ve ierdii patojen organizmalar bertaraf edilir. Eer amurun susuzlatrlmas ve sonra yaklmas gerekiyorsa, stabilizasyon ilemine gerek yoktur. Stabilizasyon ynteminin seilmesi kullanlacak nihai bertaraf ilemine baldr. Birok stabilizasyon sreci, zellikle aerobik veya anaerobik rtme, amurun kat madde ieriini nemli lde azaltr. Dier sreler kompostlatrma ve kire ilavesidir. amurun nihai kullanm sz konusu ise stabilizasyon gereklidir. Kire lavesi Yeterli miktarda kire ilavesi ile amurun pH deeri 2 saat sre ile 12.0 ila 12.5 arasnda tutulur ve amurun stabil hale getirilmesi ve patojen organizmalarn bertaraf salanr. Kire uygulanm amur dorudan kurutma yataklarna alnabilir ve bu durumda herhangi bir koku sorunu olumaz. Kire ile stabilize edilmi amurun arazide bertaraf dikkat gerektirir. nk amurun pH' kuruma ncesi 7'ye decek olursa organizmalarn yeniden aktive olmalar koku sorunu yaratabilir. Az miktarda organik madde ayrm da sz konusudur. Kompostlatrma Kompostlatrma, amurun organik madde ieriinin azaltlmas, nutrientlerin kazanm ve patojenlerin bertarafna yneliktir. Kompostlatrma ilemi; (1) kaba madde ilavesi, (2) kompost ynlarnn oluturulmas, (3) uucu katlarn aerobik ayrm, (4) kr ve (5) kaba maddelerin geri kazanm basamaklarn ierir. Kompostlatrlm amurun bakteriyolojik kalitesini ve sonuta pazarlanmasn etkileyen en nemli unsurlar, zaman, scaklk ve oksijen gereksinimidir. Uygun bir kompostlatrma ilemi sonunda, nispeten kuru, biyolojik olarak kararl ve kokusuz bir malzeme elde edilir. Bu nedenle, sinek ve koku sorunu oluturmakszn akta depolanabilir. Kompostun sat ile elde edilen gelir iletme masraflarnn azalmasna neden olacaktr. Is le Kurutma Is ile kurutma, termal anlamda amurun suyunun buharlatrlmas ilemidir. Gerekli scaklk organik maddeyi tahrip etmeyecek mertebede olmaldr. Bu durumda nihai rn gbre veya toprak artlandrcs olarak kullanlabilir. Bir taraftan organik katlarn araziye verilmesi ile doal kaynaklarn korunumu salanrken, dier taraftan amurun hacminin azaltlmas, kokusuz rn eldesi ve 8

patojen organizmalarn bertaraf da sz konusudur. Bununla birlikte, kurutma ilemi srasnda aa kan gazlar, koku sorununun ortadan kaldrlmas iin ileme tabi tutulmaldr. Bu yntemin olumsuz yanlar, yksek enerji maliyeti, kontrol ve bakm problemleri ve potansiyel hava kirliliidir. Dier bir kurutma yntemi olan mekanik hava kurutma ilemi gnmzde yaygn uygulama alan bulmaktadr. Bu yntemin baars, hava ile kurutma ileminden nce su alma iin uygulanan mekanik aksamn tipine ve kurutma ilemi sresince amurun su ierii az bir malzemeye dntrlmesine baldr. Tablo 3. Belediye atk amurlarn stabilize etme yntemleri Yntem Tanm
Koyulatrma Kurutma Artma amuru katlar ya gravite ile keltilerek ya da hava flotasyonu ile yzdrlr Birka yntem kullanlabilir Kum yataklar zerinde kurutma Santrifj Belt Pres (Filtrasyon) amur artmada en fazla kullanlan yntemdir. amur havasz ortamda 15-60 gn 20-55 0Cde bekletilir. Anaerobik bakteriler amurla beslenir, metan ve CO2 retir. Baz tesislerde metan toplanr ve sistemi stmak iin kullanlr. amur hava veya oksijenle kartrlarak 4060 gn 15-20 0Cde bekletilir. amurla beslenen aerobik bakteriler CO2 retir. Yeterli miktarda alkali materyal, ounlukla kire (CaO) amura eklenir. pHnn 2 saat boyunca 12 ve stnde ve bundan sonra 22 saat 11.5in zerinde kalmas gereklidir. amura su kaybettirilerek kat oran % 20ye karlr, sonra karbon oran yksek organik materyal (aa tala, saman vb.) ile kartrlr. Karm aerobik artlarda kompostlanr ve kompost sresince scakln birka gn en az 55 0Cde olmas gerekir

Artma amuruna etkisi

amur sv zelliini devam ettirir fakat kat oran % 5-6ya karlr Kat oran % 15-30a karlr Akta kurutma patojenleri azaltr Santrifj ve filtrasyon yntemleri baz nutrientlerin kaybolmasna neden olur Kat oran artar Koku azalr Uucu katlar azalr Patojenler azalr Bitki nutrientleri korunur Kat oran artar Koku azalr Uucu katlar azalr Patojenler azalr Azot orannda kaybolma olur Uucu katlar azalr Patojenler azalr Amonyak kaybolur Fosfor bitkilerin alamayaca forma evrilebilir amurun hacmi azalr Koku azalr Uucu katlar azalr Organik madde stabilize olur Bir ok patojenler yok edilir Bitki nutrientleri azalr

Anaerobik rtme

Aerobik rtme

Alkali stabilizasyon

Kompost

rtme Karmak bir biyolojik sre olan anaerobik rtme ileminde, ok deiik anaerobik ve fakltatif bakteri organik maddenin ayrtrlmasn salar. Anaerobik rtme sreci kademede gerekleir; (1) karmak organik maddelerin basit bileiklere hidrolizi, (2) bu bileiklerin asit bakterileri tarafndan uucu asitlere dntrlmesi ve (3) uucu asitlerin metan bakterileri tarafndan metan ve karbon dioksite dntrlmesi. Genelde yksek ve dk hzl anaerobik rtcler uygulanmaktadr. Fiziksel (alkonma sresi, scaklk, kat konsantrasyonu, karm derecesi, kat ykleme hz ve kat datm) ve kimyasal faktrler (pH, alkalinite, uucu asit konsantrasyonu, nutrientler ve toksik maddeler) rme srecinin verimini etkiler. Aerobik rtme, n keltme amurunun, fazla biyolojik amurun veya bunlarn karmnn ak bir tank 9

ierisinde havalandrlmas ile gerekletirilir. Biyolojik olarak ayrabilir maddeler oksitlenir ve mikrobiyal ktle aerobik organizmalar tarafndan paralanr. Mikrobiyal ktlenin ayrtrlmas ilemi i solunum olarak tanmlanr ve bu sre baskn sre zellii tar. Istma ilemi uygulanan anaerobik rtclerin tersine, aerobik rtclerde stma uygulanmakszn uzun havalandrma ilemi yrtlr. Dier olumlu yanlar, anaerobik rtclere kyasla dk ilk yatrm masraf, kokusuz son rn eldesi, st yzey suyunda dk BO konsantrasyonu ve nispeten basit ve kolay iletmedir. Aerobik rtclerin iletme masraflar (oksijen temini iin) daha yksektir. Dier olumsuz yan ise souk mevsimlerde susuzlatrma ve bertaraf ileminin veriminin azalmas ve istenen kalitede amur eldesinin mmkn olmamasdr. Artma amurlar Nasl Deerlendirilir Artma amuru ya organik madde ve nutrient kayna olarak faydal bir ekilde deerlendirilir veya atk materyal olarak grlp atlr, boaltlr. 1990lardan nce artma amurlarnn ou okyanuslara, denizlere boaltlmaktayd. Fazla miktarda nutrient yklemesi nedeniyle okyanuslara dearj ABDde 1991, Avrupa Birliinde 1998 ylndan itibaren yasaklanmtr. u anda artma amurlar yeterli bir ekilde artlmakta ve kaliteli rn biyosolid olarak snflandrlmaktadr. Gnmzde belediye artma amurlarnn ou, tarm alanlar, eski maden ocaklar, peyzaj alanlar ve meyve bahelerinde geri dnm olarak deerlendirilmektedir. Geri kalan amur ise derin arazi dolgusu veya yakma eklinde yok edilmektedir. Her seenein ekonomik ve evresel faydalar, problemleri ve riskleri bulunmaktadr. Derin Arazi Dolgusu Ynetim ve kontrol altnda tutma bakmndan derin arazi dolgusu belki en basit zmdr. Ekonomik bakmdan dier yntemlerden daha avantajl grlmekle birlikte, derin dolgu iin uygun araziler gittike azalmakta ve arazi maliyeti artmaktadr. evre bakmndan derin dolgu ile artma amuru kirletici ve patojenleri tek bir lokasyonda konsantre hale getirilmektedir. Derin dolgu tekniine uygun ekilde yaplandrldnda ve ynetildiinde evre riski minimum dzeydedir. Dier taraftan artma amurlarnn derin ukurlara boaltlmasnn riskleri de vardr. Dzenli depolama alanlar ile ilgili tercihler yaplrken en iyi yerleim koullarnda ve en iyi iletme koullarnda bile toprak kirlilii olmas muhtemeldir. Eer amur tehlikeli madde zellii gsteriyorsa muhtemel yeralt suyu ve toprak kirlilii nedeniyle bu yntem seilmemelidir. Evsel ve evsel nitelikli endstriyel amurlarda su muhtevas %65 ve altnda tutulmaldr. Arazi dolgularnda organik atklar anaerobik dekomposyana urar ve metan retir, metan atmosfere karr. Metan global snmaya neden olan sera etkisi olan gazlardandr. Arazi dolgularndan kan dier gazlar kt kokuya neden olur. Fazla miktarda elementin arazi dolgusuyla dar alanda younlamas, baz evre riskleri oluturur. Arazi dolgusunda izolasyon malzemesinin yrtlmas veya sznt suyu toplayan sistemde arza gerekletiinde bu elementler yer alt ve yzey sularn kirletebilir. Arazi dolgusu ile ayn zamanda deerli sahalar kullanlmakta ve potansiyel yarar bulunan organik madde ve bitki nutrientleri kaybedilmektedir. Yakma Evsel ve endstriyel atksularn artlmasyla oluan amurlarn hacimleri mmkn mertebe az olmaldr. amur bertaraf etme yntemlerinden biri 10

yakmadr. Artma amurlarnn dorudan zirai amal olarak kullanlmas ya da dzenli depolama sahasna gnderilerek bertaraf edilmesi giderek artan yasal kontrollere tabi olmaktadr. Bu nedenle yakma sistemlerindeki yatrm maliyetlerinin yksek olmasna, yakma kriterlerinin sklna, emisyon gazlarnn ilenmesi ile ilgili maliyetlerin artmasna ve uucu kllerle yanma rn olarak ortaya kan kllerin bertaraf ilemlerinin zorlamasna ramen, artma amurlarnn yaklarak bertaraf ynteminin giderek daha fazla kullanlaca beklenmektedir. amur ya ayr olarak ya da ple birlikte yaklarak depolama hacmi azaltlmaktadr. Artma amurlarnn yaklmas ile boaltlacak materyalin volm azalmaktadr, patojenler tamamen yok edilmekte, organik kimyasallarn ou bozulmakta ve yaklma ile az da olsa s enerjisi elde edilmektedir. Arta kalan kl stabildir, inert inorganik materyal orijinal amur miktarnn % 10-20si kadardr. Artma amurundaki iz elementlerin ou klde konsantre hale gelir (konsantrasyon 5-10 kat artar). Bu materyal genellikle araziye gmlr, yap malzemesi olarak da kullanlabilme potansiyeli vardr. imento, tula, beton yapmnda kullanlabilir. Yakma da belli oranda CO2 retir (dier sera etkisi gaz) ve baz uucu kirleticiler (kadmiyum, civa, kurun, dioksin) atmosfere karr. Yakma ilemi baca gazlarndan uucu toz ve volatilize kirleticileri ayrabilecek kompleks sistemler gerektirir. Bu artma amurunun kontoln pahal bir seenek haline getirmektedir. Arazi dolgusunda olduu gibi artma amurundaki potansiyel faydas olabilecek organik madde ve bitki nutrientleri kaybolmaktadr. Araziye Verme Arazi dolgusu ve yakma, retimden tketime tek ynl enerji ve madde aknn olduu sistemlerdir, artma amurlarnn araziye verilmesi, biyosolid ierisindeki organik madde ve bitki nutrientlerinin yararl bir ekilde tekrar kullanlmasn amalamaktadr. Artma amurlar (biyosolid) iindeki organik madde ve nutrientlerin ou tarm alanlarnda yetitirilen bitkilerden gelmektedir. Biyosolidlerin araziye verilmesi ile bu materyaller dier rnn kullanmna geri verilmektedir. Dnyada biyosolidler daha ok tarm alanlar, terk edilmi maden ocaklar ve slah edilmesi gereken marjinal alanlara verilmektedir. Organik maddelerin topraa bir k faydas vardr. zellikle toprak ilemeli tarm alanlarnda, sraya ekilen bitkilerin yetitirildii topraklarda, ok az veya hi toprak bulunmayan eski maden alanlarnda. Kompost yaplarak, syla kurutularak, pelet haline getirme veya pastorizasyon ilemi ile kalitesi artrlan biyosolidler sebze ve iek retim alanlar, golf, park, bahe vb. im alanlar, alanlarda da deerlendirilebilir. Artma amurunun bertaraf yntemlerinden bir dieri araziye sermedir. Araziye uygulama srail, Msr gibi Akdeniz iklimi etkisinde olan lkelerde yaygn olarak uygulanmaktadr. Akdeniz lkelerinin topraklar humus yn ile fakir olduklarndan retim verimini artrmaktadr. Biyosolidler ayn zamanda iftilere direk ekonomik fayda salar, nk ierdikleri maddeler inorganik gbrelerin yerine geer. Biyosolid iindeki bitki besin elementlerinin ou yava salnan organik madde iinde olduundan, derinlere szma ve yzey aklaryla kayp ayn miktardaki inorganik gbrelerden daha azdr. Organik madde ve bitki besin elementleri yannda topraa biyosolid iinde bulunan her trl kirletici madde ve patojen de verilmektedir. Uygun ekilde izlenip ynetilmezse bu, insan ve hayvan hayat, toprak kalitesi, bitki bymesi ve su kalitesini olumsuz etkiler. Gbrelerde olduu gibi yanl veya fazla 11

miktarda biyosolid uygulamas kimyasal element szmas ve yzeyden ak hzlandrr. Ak olarak artma amurlarnn nasl deerlendirilecei sorusu hakknda en iyi zm yolu bulunmamaktadr. Seenekler arasnda karar verirken, her opsiyonun yarar ve tad risk birlikte deerlendirilmelidir. amurlarn arazide bertarafnda en nemli unsur bu uygulamann toplum tarafndan kabul edilebilirliidir. Toplum genelde stabilize edilmi amurun doasn bilmedii iin bu uygulamaya kardr. Bu nedenle, byle bir uygulamann bir entegre paras olarak toplumun eitilmesi nem tar. Etkin bir tantm program ile amurun kararl bir rn olduu, patojen organizma iermedii, koku yaratmayaca ve yeralt suyunu kirletmeyecei anlatlmaldr. Sadece ok iyi stabilize edilmi amurun koku ve sinek sorunu yaratmayaca aktr. Tm bertaraf yntemleri iin ekonomik, evresel ve toplum deerleri baznda deerlendirmeler yaplmaldr. Fizibilite almas yannda evresel etki deerlendirmesi raporlar da hazrlanmaldr. Toplam maliyet; (1) bertaraf iin gerekli amur yapsnn oluturulmas maliyeti, (2) n tama ve depolama maliyeti, (3) araziye tama maliyeti, (4) arazide depolama maliyeti, (5) araziye uygulama maliyeti ve (6) evre koruma ve kirlenmeye kar izleme maliyetlerinden oluur. Artma amurlarnn Farkl lkelerde Deerlendirme ekilleri Artma amuru; insan kaynakl atk, evsel atk, endstriyel atk ve yollardan akan yzey sularndan kaynaklanan kompleks organik materyaldir. Gnmzn en nemli atk rndr ve btn dnyada retilen miktar gittike artmaktadr. Kuru madde olarak, Birleik Amerikada ylda 5.4x106 ton, Almanyada 2.2 x106 ton, ngilterede 1.1 x106 ton, Avrupa genelinde 6 x106 ton amur ortaya kmakta ve bu her geen yl artmaktadr. retilen bu amurun bertaraf yntemleri Tablo 4de verilmitir. Tablo 4. Farkl lkelerde Artma amurunun Deerlendirilme Oranlar
Bertaraf Yntemi (%) Derin Arazi Dolgusu Deniz Dearj Tarm Dier Yararl Yakma Dier Bertaraf ABD 34 6.3 33 10 16 Avrupa 40 6 37 2 11 4

Artma amurlarnn denize atlarak bertaraf ABDde 1992, Avrupada 1998 ylndan itibaren yasaklanmtr. Artma amurlarnn tarm alanlarnda kullanm gittike yaygnlamaktadr. USEPA artma amurlarnn 2000 ylnda % 63n (4.5 milyon ton kuru madde), 2010 ylnda % 70ini (5.7 milyon ton kuru madde) tarm alanlarnda kullanmn hedeflemektedir. ngilterede halen % 42si tarm alanlarnda kullanlmakta ve oran artrmay hedeflemektedir. Almanya'da evsel sularn artlmasndan oluan amurlarn yaklak %15'i yaklmaktadr. 2005 ylnda Almanya'da amurun depo edilmesi yasaklanaca iin amurun yaklmasna arlk verilmektedir. Almanya'da ylda 50 milyon ton artma amuru olumakta, bunun % 60' araziye serilmekte, % 9'u yaklmakta ve % 3' de kompost yaplmaktadr. 12

Trkiyede kanalizasyon sularnn artlmakszn evreye gelii gzel braklmamas yasa ve ynetmelikler gerei yasaktr. Byk ehirlerde dahil henz bir ok belediyenin atksu artma tesisi bulunmamakta, atksu artm tesis bulunan belediyelerin artma amurlar standartlarn zerinde metal ierdiinden halen sadece dzenli p depolama alanlarnda gmlerek bertaraf edilmektedir. Byk sanayi tesislerinin artma amurlar yaklarak veya derin ukurlara gmlerek bertaraf edilmektedir. Artma tesisi bulunmayan kk ve orta lekli sanayilerin atksular n artmaya tabi tutulmadan direk belediye atksularna braklmaktadr. Bu ise belediye atk amurlarnn ar metal ve kimyasal kirletici dzeyini ykseltmektedir. Biyosolidlerin Bitki Yetitiriciliinde Deerlendirilmesi Biyosolidler bitki beslenmesi iin gerekli olan birok elementi deiik oranlarda ierir. zellikle azot, fosfor ve organik madde ile iz elementler ynnden zengindir. Biyosolidlerin bitki besin elementi ierikleri ve bunlarn bitkilere yarayllklar birok faktr tarafndan etkilenir. Bunlar, atksuyun kayna, atksu artma yntemi ve biyosolidlerin retildii atk amur yntemidir. Fiziksel zellik ve grnmleri % 4 kat ieren siyah sv suspansiyondan, % 20-50 kat ieren toprak grnm ve % 90 kat ieren uru materyale kadar deiebilir. Farkl tip biyosolidlerin retiminde kullanlan artma prosesleri, biyosolitin alkalinite, organik madde kapsam, bitki besin elementi miktar (zellikle azot ve fosfor) ve patojen kapsamlarn etkiler. Ar metal dzeyleri orijinal atk su tarafndan belirlenir, amurun ar metal kapsamna artma sisteminin etkisi yoktur. Biyosolidlerin Tarm Topraklarna Etkisi Organik toprak iyiletiricilerinin topran fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerine hem yararl hem de istenmeyen etkileri vardr. Bu ounlukla organik madde ve onu verildii toprak karakterine baldr. Organik toprak iyiletiricileri kaynana gre temelde iki gruba ayrlabilir. Tarmsal retimde oluan organik atklar (ahr gbresi vb.) Tarm d retilen atklar (artma amuru, kompost, mezbaha atklar vb.) Bu blmde sadece tarm d organik maddeler (artma amuru) zerinde durulacaktr. Tarmsal kaynakl atklar yksek oranda karbon ve bitki besin elementi ierirken, tarm d atklar ar metal, patojen ve organik mikro kirleticiler de ierir. Toprak yenilenemez ve snrl doal kaynaktr. Tarmsal retim sistemlerinin en nemli bileenidir, uzun dnem srdrlebilirlii ve kalitesi asndan sadece anlk retim miktarlarna (verim) baklmas doru deildir. Tarmsal retimin uzun dnem srdrlebilirliini salamak iin organik toprak iyiletiricilerinin kullanm ve kullanm tekniklerinin dzenli bir ekilde dengelenmesi ve kontrol edilmesi gereklidir. Organik toprak iyiletiricilerinin kullanm, tarmsal olmayan atklarla birlikte geri dnm salamak iin artmaktadr. Bu organik iyiletiricilerin toprak kalitesi ve daha geni perspektifte evreye olan etkilerinin anlalmas ve bu maddelerin kullanmnn dzenlenmesi gereklidir. Tarmsal olmayan organik maddelerin kirletici etkisi ok deiik ekillerde olabilir. rnein tarm kkenli atklarla, tarm alan ve evresindeki su kaynaklar yzey ak ve direk kontaminasyonla organik madde aldnda nemli bir kirlilik oluturur. Atk iinde ar metal, patojen ve sentetik kirletici kimyasallar (rnein poliaromatik hidrokarbonlar) bulunuyor ise agroekosistemin tamamn etkileyebilir. Toprak floras ve faunas, bitki ve insanlar etkilenir. 13

Artma amuru ortalama % 30 karbon ierir ve topraa verildiinde organik madde nedeniyle topra iyiletirici zellii gsterir. Bu etki topran katyon tutma zelliinde olan etkisinden kaynaklanr. Katyon deitirme kapasitesi (KDK) toplam negatif elektrik yk (100 g/miliekivalan) solusyondaki pozitif ykl iyonlar tutma zelliidir. KDK topran indirek verimlilik l parametresi olarak bilinir. Bir almada hektara 240 ton anaerobik rtlm artma amuru verildiinde 1 ay sonra KDKnn 5.5ten 15.4 meq 100/ga kt tespit edilmitir. Bununla birlikte bu etki geicidir ve zaman ilerledike organik maddelerin ayrmas ve mineralizasyonu sonucu KDK azalr. Artma amurlarnn stabilize edilmesi ve patojen giderimi iin kire kullanlm ise bu tip biyosolidler toprak asitliini ntralize eder ve tarmsal kire uygulamasna benzer fayda salar. Artma amurunun topraa ilavesinin topran fiziksel zellikleri zerine de yararl etkisi vardr. Organik madde toprak partikllerini bir araya balayarak agregat oluumu ve stabilitesini artrr ve bu da granler yapy oluturarak toprak iinde su ve hava hareketini kolaylatrr. Topran volm arl (bulk density) artma amuru uygulanmasyla der ve topran su tutma kapasitesi ile su iletkenlii artar. Bu olumlu etki kil oran ve organik madde oran dk topraklarda daha belirgindir. Toprak yaps ve verimliliine olan yararl etki sonuta bitkisel retim ve verimini iyiletirir. Artma amuru uygulanm alanlarda, uygulanmam alanlara kyasla bir ok bitkinin verimi artmaktadr. rnein lahana, fasulye, msr, patates ve pancar verimi, yem bitkileri ve orman plantasyonlarnn verimi amur uygulamas ile iyilemektedir. amur uygulanm parsellerden, bitki ihtiyacn karlayacak kadar yeterli miktarda inorganik gbre verilen parsellere kyasla daha yksek verim alnmas toprak yapsna olan yararl etkiden kaynaklanmaktadr. Artma amurlarnn toprak yapsna olan faydal etkisine ilave olarak bu maddenin geri dnm olarak topraa verilmesi, evre asndan en uygun uygulama olarak deerlendirilmektedir. Artma amurlarnn bertarafnda dier yntemler, arazi dolgusu ve yakma uzun dnemde tarm alanlarnda kullanmndan daha az srdrlebilir seeneklerdir. Artma amurunun kalitesini iyiletiren teknolojik gelimeler ve Pazar amurun toprak iyiletirici olarak kullanmn destekleyen srelerdir. Artma amuru ayn zamanda, iyiletirici olarak kirletilmi veya bozulmu alanlarn tekrar bitkilendirilmesi ve aalandrlmasnda kullanlan bir maddedir. Metalle kirletilmi eski maden ocaklar ve evresinin slahnda, eski p dolgu alanlarnda, kil ocaklarnn slahnda ve tekrar bitkilendirilmesinde kullanlabilecek bir potansiyeldir. Biyosolidler tipik olarak % 50-70 arasnda organik madde ierir ve bir ka yl devaml uygulama sonunda toprak organik maddesi artar. Artan organik maddenin tarm topraklarna faydas u ekilde zetlenebilir. Bitki besin elementi tutumu artar, elementler yava salnr. Toprak ileme direnci azalr, toprak rahat ilenebilir Su infiltrasyonu, tutumu ve yararll artar Toprak yaps iyileir, agregat stabilitesi artar Katyon deiim kapasitesi artar Mikrobiyal aktivite ve eitlilii artar

14

Toprak Mikroorganizmalarna Etkisi Toprak verimlilii esas olarak toprak mikroorganizma populasyonunun eitlilii ve salna baldr. Artma amuru toprak mikroorganizmalarna karbon ve gda maddesi salar, ar metal ve mikro organik kirleticilerin mikroorganizma populasyonuna etkisi uzun dnem sonra ortaya kabilir. Topraa artma amuru verilmesi ile maya, mantar, aerobik bakteri ve aktinomisetler gibi heterotrof toprak mikroorganizmalar populasyonunun artt gzlenmektedir. Baz almalarda ise alg gibi ototrof toprak bakterilerinin saysnn azald tespit edilmitir. Son almalarda toprak mikroorganizmalarnn, ayn toprakta yaayan toprak hayvanlar ve bitkilerine kyasla ar metallere daha duyarl olduklar tespit edilmitir. rnein, toprak Zn ve Cd konsantrasyonunun srasyla 300 ve 5 mg/kgn zerinde olduunda toprakta Rhizobium bakterileri olumsuz etkilenmekte, saylar azalmaktadr. Araziye Verilebilecek Artma amuru Miktarn Belirleyen Faktrler Btn dnya lkelerinde artma amurunun verilebilecei alanlar, toprak zellikleri, toprakta ar metal dzeyleri, jeolojik zellikler, yeralt ve yzey su kaynaklarna yaknlk, zerinde yetitirilecek rn, yerleim merkezlerine yaknlk, mevsimsel zellikler, artma amurunun kalite parametreleri ynetmeliklerle belirlenmi ve ancak belirli standartlara uyan alanlara, istenen kalite zelliklerini tayan amurlar verilebilmektedir. Hangi Topraklara Artma amuru Verilebilir Topran orijinal yapsnda var olan ve artma amuru uygulandktan sonra potansiyel toksik elementlerin topraktaki konsantrasyonunun, normal derinlikteki toprakta belirlenen limit deerleri gememesi narttr. Bir veya birka elementin limit deerleri getii topraklara artma amuru verilemez. Baz lkelerde toprakta msaade edilen maksimum ar metal ykleri Tablo 5de verilmitir. Tablo 5. Toprakta Msaade Edilen Maksimum Ar Metal Ykleri Madde Snr Deerler
Kurun Kadmiyum Krom Bakr Nikel Civa inko Arsenik Molibden Selenyum Kobalt Trkiye 100 3 100 100 50 2 300 ABD 300 39 3000 1500 420 17 2800 41 18 100 Kanada 100 4 36 1 370 15 4 2,8 30 AT 50-300 1-3 50-140 30-75 1 150-300 sve 100 2 100 600 50 2,5 800 ngiltere (pH 6-7) 300 3 400 135 75 1 300 50 4 3

Artma amuru uygulamasnn snrlandrld alanlar; Artma amuru uygulanacak arazinin sahibinin yazl izninin olmas gerekir Korunmas gereken alan ve trlerin yaad habitatlara, olabilecek olumsuz etki nedeniyle, artma amuru verilemez Su gllenmi, donmu veya karla kapl, tarm alan, orman, park-bahe ve slah alanlarna artma amuru verilemez 15

 Artma amurlar aada belirtilen tarm alan, orman ve slah alanlarna verilemez Devaml akan derelere 30 metre mesafe, yazn kuruyan derelere 10 metre mesafeye kadar. Doal kaynak sularnn akt yere 30 metre mesafe kamet edilen alanlara 100 metre mesafe, yerleimci yazl izin verirse mesafe azaltlabilir Erozyon kontrol program olmayan alanlar Su kaynaklarna en az 100 metre mesafe, su sahibi yazl izin verirse mesafe ksalabilir Sulak alanlara 30 metre mesafeye kadar Mevsimsel yksek toprak alt su seviyesine 30 cm, toprak alt su seviyesine 1 m mesafe % 25 eim ve stnde tarm alanlar ile % 35 eimli slah alanlarna artma amuru verilemez Toprak pHs 6.0 ve zerinde deilse veya artma amuru uygulandnda 6.0 ve zerine kmyor ise bu alana artma amuru verilemez lk uygulamadan nce artma amuru uygulanacak topran, ynetmelikte belirtilen kirleticiler ynnden analiz edilmesi gereklidir. Bitki besin maddesi isteini karlayacak Agronomik oran stnde artma amuru verilemez. Toprak slah alanlarna daha fazlas verilebilir. Artma amuru uygulanan alanda ynetmelikte belirtilen herhangi bir kirletici ynnden snr deerlere ulalm ise bu tr tarm, orman, slah alan, park ve bahelere artma amuru verilemez. Hangi Bitkilere Artma amuru Verilebilir nsan, hayvan ve bitki salna potansiyel riski minimize etmek iin amur uygulama zamannn, bitki yetitirme, otlatma ve hasat ilemleri ile koordine edilmesi gereklidir. Trkiyede yasal olarak ham amurun tarmda ve ormanda, sebze ve meyve tarmnda kullanlmas yasaktr. Epidemik olarak kusursuz olmayan amurun mera ve otlaklarda, bitki yaad srece kullanlmas yasaktr. Avrupa birlii ynetmeliklerinde artma amuru tarm alanlarnda kullanlacak ise u ekilde deerlendirilmektedir: Artma amuru yumuak meyve ve sebzelere verilemez, ve serada yetitirilen bitkilere de asla artma amuru verilemez. Avrupa birlii ynetmelii stabilize artma amuru uygulanm meralarda otlatmay 3 haftalk periyod iinde yasaklamakta, ham amurun mera alanlarna uygulanmasn ise, amur toprak iine enjekte edilmedike yasaklamaktadr. Artlm artma amurunun tahl bitkilerine verilmesinde bir snrlama yoktur, fakat im bitkilerine hasada 3 ay kala ve meyve aalarna hasada 10 ay kala artma amuru verilmesi yasaklanmaktadr. Stabilize edilmi amur ekimden nce tahllar, yem bitkileri, eker pancar, meyve aalar vb. hi bir snrlama olmadan uygulanabilir. Yumuak meyveler ve sebzeler gibi i olarak yenilen ve topraa temas eden rnlere verileceinde ise uygulamadan hasada kadar en az 10 ay gemesi gerekmektedir. Genel olarak artma amurlar bitki yetitiriciliinde deerlendirilecek ise direk insan gdas olarak kullanlan rnlere deil hayvan yemi olarak hasad edilen rnlere verilmektedir. Ynetmelikler dahilinde retilen ve hatta satlan artma amuru kaynakl biyosolidler ise uygun olarak kullanldnda sebze yetitiriciliinde bile her hangi bir salk problemi oluturmadan kullanlmaktadr. Artma amuru uygulanm topraklarda artan ar metal konsantrasyonu sonucu, bitkilerin yenilen blmlerinde Cd, Ni, Cu ve Zn gibi ar metal 16

dzeylerinin artt bilinmektedir. Buday, patates, marul, krmz pancar, lahana ve im bitkilerinde ar metal art tespit edilmitir. Topraktaki kurun dzeyi ile bitki dokularnda tespit edilen kurun dzeyi arasnda artma amuru ile dorudan bir iliki bulunmamas, topraktaki kurunun bitkiler iin alnabilir formda olmadn gstermektedir. Bitkilerin alabilecei metal formlar topraa kartrlan kuru amur keklerinde daha az, sv olarak uygulanan amurlarda ise daha yksektir. Artma amurlarnn Kimyasal Komposyonu Toksik ve bioakumule olan metaller ve bitki besin elementleri artma amurlarnda dikkat edilen en nemli bileenlerdir. Artma amurunun komposyonu endstriyel aktivite ve uygulanan artma amuru yntemi ve zamana gre byk farkllk gsterir. Tipik deerlerin bazlar Tablo 6da verilmitir. Eer artma amuru yksek konsantrasyonda toksik metal ve organik kirletici ieriyor ise tehlikeli atk olarak deerlendirilir ve bertaraf daha sk kontrol altna alnr. Atk sularn artlmasnda normal olarak, bozulabilir kirletici ykn ou ayrtrlr ve normal olarak KO ve BO eklinde llr. Bununla birlikte biyolojik olarak ayrtrlmayan atklar atk sudan artma amuruna transfer edilir. Artm sistemlerinde dar temiz su verilirken kirleticiler artma amurunda konsantre olur. Atksularn metal yknn yaklak % 60-90nn amurda biriktii tahmin edilmektedir. Artma amurunun anaerobik rtlmesiyle artma amurunun metal yk tekrar % 20-40 artmaktadr.

Tablo 6. Artma amurlarnn Tipik Komposyonu

Madde Kat Madde % Uucu kat % PH Alkalinite mg/l CaCO3 Toplam N (g/kg) Al (g/kg) As (mg/kg) Ca (g/kg) Cd (mg/kg) Cl (g/kg) Co (mg/kg) Cr (mg/kg) Cu (mg/kg) Fe (g/kg) Hg (g/kg) K (g/kg) Mg (g/kg) Mn (mg/kg) Mo (mg/kg) Na (g/kg) Ni (mg/kg) P (g/kg) Pb (mg/kg) Zn (mg/kg) Ham Primer amur Dalm Tipik 2-7 4 60-80 65 5-8 6 500-1500 600 15-40 25 Artma amuru Genel Dalm Tipik rtlm amur Dalm Tipik 2-6 3,5 35-65 51 7.2-7.8 7.5 200-7600 4800 1,6-4,0 2,7 4,1-61 9,6 44 5-260 1,7-190 1-42 200-1280 260-2570 14-110 0,43-4,7 0,04-0,16 3,1-11 170-2090 7,0-97 0,07-0,42 23-410 14-57 200-1280 500-5130 26-67 10 7,1 9,0 375 970 51 2,1 0,09 6,8 320 12 0,16 120 24 375 1600

<1-176 1-135 1,1-230 1-250 3-3410 1-18 10-99000 84-10400 <1-153 0,2-10600 0,2-26,4 0,3-<19,7 18-7100 5-39 0,1-30,7 2-3520 <1-143 13-19700 101-27800

33 4 10 39 16 4,0 500 850 11 5 3 4,5 260 30 2,4 82 2323 500 500

20-40 0-8,3

25 4

3.5-12,2

17

Tablo 10 Tarmda kullanlacak Artma amurlarnda msaade edilen maksimum deerler Kirletici st limit (mg/kg)* ABD Kanada AT sve Danimarka Almanya Arsenik 75 75 Kadmium 85 20 20-40 2 0.5 1.5 Krom 3000 1000-1750 100 Bakr 4,300 1000-1750 600 40 60 Kurun 840 500 750-1200 100 40 100 Civa 57 5 16-25 2.5 Molibden 75 20 Nikel 420 180 300-400 50 15 50 Selenyum 100 14 inko 7,500 1850 2500-4000 800 100 200 PCB 8.6 *Kuru arlk

Trkiye 20 1200 1200 1200 25 1200 3000

Trkiyede bir ylda araziye verilmesine msaade edilen ar metal yk Ar metal snr yk deeri (gram/hektar/yl) Kurun 2000 Kadmiyum 33 Krom 2000 Bakr 2000 Nikel 330 Civa 42 inko 5000 Artma amurlarnda incelenen parametreler Avrupa Birlii Trkiye ABD
Kuru Madde (%) Organik Madde (% kuru) Azot, toplam ve amonyak (% kuru madde) Fosfor, toplam (% kuru madde) PH Nikel (mg/kg kuru madde) Bakr (mg/kg kuru madde) inko (mg/kg kuru madde) Krom (mg/kg kuru madde) Kurun (mg/kg kuru madde) Civa (mg/kg kuru madde) Krom (mg/kg kuru madde) Azot Fosfor Potasyum Kalsiyum Magnezyum Nikel Bakr inko Kadmiyum Kurun Civa Krom Azot Toplam kat madde Uucu kat Koliform, Salmonella, Helmint, Virs Spesifik Oksijen htiyac Nikel Bakr inko Kadmiyum Kurun Civa Arsenik Molibden Selenyum PCB

Araziye Uygulanacak Artma amurlarnda Kalite kriterleri Araziye uygulanacak artma amurlarnda aranan kalite kriterleri balk altnda toplanabilir. Artma amurundaki kirletici konsantrasyonu (Ar metal ve kimyasallar) Artma amurunun patojen giderim prosesi ve patojen giderim oran Hastalk tayc vektrleri ekici (fare, sinek, sivrisinek vb.) maddeleri giderim oran 18

Kirletici Konsantrasyonu Artma amurlarnda izlenen kirletici konsantrasyonlarnn ynetmeliklerde belirtilen limit deerleri (Tablo 10) gememesi gerekir. zlenen herhangi bir kirleticinin limit deerleri gemesi artma amurlarnn tarm alanlarna verilmesini engeller. Kmlatif Kirletici Ykleme Oran Artma amuru verilen alanlarda kirletici konsantrasyonunun limit deerleri gememesi gerekir (Tablo 5). Belirli bir alana her amur uygulannda kirletici miktar nceki uygulamalarda verilmi toplam miktara eklenir. Kmlatif kirletici ykleme oran her kirletici iin Tablo 5de verilmitir. Artma amuru uygulanacak alann toprak analizleri nceden yaplr ve tabloda verilen kirleticilerin topraktaki miktar belirlenir. Bu deerler kmlatif yklerin hesaplanmasnda balang deerlerini oluturur. Toprak analizleri mg/kg (ppm) eklinde verilmi ise mg/kg/x 2,5= kg/ha eklinde kg/hektara dntrlebilir. Bu maddelerden herhangi birinin kmlatif ykleme oran snr deerleri getiinde bu alana bir daha artma amuru verilemez. Tablo 12de bakr iin kmlatif ykleme orannn hesaplanmas rnek olarak verilmitir. amurda izlenen her element iin her amur uygulannda bu hesaplamalarn yaplmas gerekir. Kmlatif ykleme oran u formlle hesaplanr.
Kmlatif Ykleme = amurdaki kirletici x Uygulanan miktar x 0.0025 x nceden Verilen Kirletici Oran (mg/kg) (KM ton/hektar) (kg/hektar)

Tablo. 13. Artma amuru Verilmi Alanda Kmlatif Kirletici Ykleme Oran 1. Bge Ad............................... Tarla..................................... .............................................
Kirletici KKYO (ton/hektar) Artma 100% amurunda Kirletici (mg)kg)

2 Uygulama Miktar Kuru arlk ton/hektar .........................................

3. Uygulanan Yl ..........................
Bu gne = kadar Verilen (kg/ha) = .............. = .............. = .............. = ..............

Kmlatif Ykleme Orannn Hesaplanmas Uygulama nceden1 x Oran x 0.0025 + Uygulanan Kuru madde (kg/ton) Kirletici ton/ha) (kg/ha) x ................. x ................. x ................. x ................. x 0.0025 + x 0.0025 + x 0.0025 + x 0.0025 + ............... ............... .............. ...............

Kurun Kadmiyum Krom Bakr

100
................

3
................

100
.................

100
.................

19

Nikel Cva inko

1

50
.................. x ................ x ................. x ................. x 0.0025 + x 0.0025 + ............... ............... = ............... = .............. = ..............

2
.................

300
................. x 0.0025 + ...............

Topraktaki kirletici oran ilave edilmelidir.

Tablo 14. Bakr iin Kmlatif Ykleme orannn hesaplan

A B C Toprak veya amurdaki amur Hektara Konsantrasyon Uygulama Oran evirme (mg/kg) (Ton/hektar) Katsays Topraktaki Miktar lk amur Uygulamas kinci amur Uygulamas nc amur Uygulamas 50 Ax2,51 D E Toprak ve amurdaki Topraktaki Bakr Miktar Kmlatif Yk (kg/ha) (kg/ha) 125 125

850

AxBx0.00252

10,625

135,625

1250

AxBx0.0025

25

160,625

2500

AxBx0.0025

31,25

191,875

1 Hektarda 2500000 kg toprak olduu varsaylmtr. 2 Dntrme katsays 0,0025 ppm'i kg/ha'a evirmektedir.

Patojen Giderimi ABDde artma amurlar patojen giderim oranna gre A ve B grubuna ayrlr. Patojen giderimi iin de deiik opsiyonlar vardr fakat, btn opsiyonlarda aada verilen deerlerin elde edilmesi gereklidir. A grubu Artma amuru - Fekal koliform says 1 gr kuru maddede 1000 adetten az olmaldr. - Salmonella bakterisi 4 gram kuru maddede 3 adetten az olmaldr. - Canl Helmint yumurtalar (ova) 4 gr kuru arlkta 1den az olmaldr. - Enterik virs 4 gr kuru arlkta 1 plak (kme) oluturan niteden az olmaldr. B grubu Artma amuru - Araziye verilmeden hemen nce artma amurundan 7 rnek alnr ve analiz edilir. Alnan rneklerde fekal koliform saysnn geometrik ortalamasnn 1 gr kuru arlkta ya 2 milyonun altnda ya da oluan kolonilerin 2 milyonun altnda olmas gerekir. Bu deerleri salamak iin artma amurunun patojen giderimi proseslerinin birinden gemesi gerekir. Patojen Giderim Yntemleri 1. Aerobik rtme: Artma amuru, aerobik koullar salamak iin hava veya oksijenle kartrlr. rmenin gerekleebilmesi iin scakln 40 gn 20 0Cde ve 60 gn 15 0Cde tutulur. 20

2. Ak Havada Kurutma: Artma amuru beton veya kum yataklarda en az 3 ay sreyle kurumaya braklr. 3 ay boyunca en az 2 ayn ortalama scaklnn 0 0Cnin stnde olmas gerekir. 3. Anaerobik rtme: Artma amuru havasz koullarda 15 gn boyunca 35-55 0C scaklkta ve sonra 60 gn boyunca 20 0Cde tutulur. 4. Kompost yapm: Konteyner, statik havalandrlmal yn veya yn kompostlama metodlarnn her hangi birinde amur scakl 40 0C veya zerine karlr ve en az 5 gn bu ekilde kalmas gerekir. Bu 5 gnlk sre iinde en az 4 saatin 55 0C ve zerinde gemesi gerekir. 5. Kirele Stabilizasyon: amura yeteri miktarda kire ilave edilerek pHnn en az 2 saat boyunca 12nin zerine kmas salanr. leri Patojen Giderim Yntemleri 1. Kompost: Konteyner veya statik havalandrmal yn kompostlama yntemlerinde amurdaki scakln 3 gn boyunca 55 0C veya stnde olmas gerekir. Yn kompostlama metodunda 15 gn veya daha uzun sre amur scaklnn 55 0C veya zerinde olmas gerekir. Bu sre iinde yn 5 kez aktarlmaldr. 2. Is ile Kurutma: amur direk veya indirek olarak scaklkla muamele edilerek su orannn % 10un altna dmesi salanr. Bu srada amur scaklnn veya amur iine verilen gazn scaklnn 80 0C olmas gerekir. 3. Scaklk Uygulamas: Likit artma amuru 30 dakika boyunca 180 0Cde stlr. 4. Termofilik-Aerobik rtme: Likit artma amuru hava veya oksijenle kartrlarak amur scakl 10 gn boyunca 55-60 0Cde tutulur. 5. Beta Inlaryla Inlama: Artma amuru oda scaklnda (20 0C) en az 1.0 megarad dozda beta nlaryla nlanr. 6. Gama Inlaryla Inlama: amur oda scaklnda Kobalt 60, Sezyum 137 gibi izotoplarla nlanr. 7. Pastorizasyon: Artma amuru 30 dakika veya daha uzun sre 70 0Cde tutulur. Vektr ekiciliinin Azaltlmas Vektr ekiciliinin azaltlmas, artma amurlarnn hastalk tayan sinek, sivrisinek, kemirgen, kular vb. organizmalar tarafndan besin kayna olarak kullanlmasnn azaltlmasdr. Artma amurlarnn araziye verilmeden nce veya verilme annda bu zelliini kazanm olmas gerekir. Vektr ekiciliinin azaltlmas aerobik veya anaerobik rtme ya da alkali stabilizasyonu ile salanabilir. Artma amurundaki uucu katlarn % 38 orannda indirilmesi gerekir. Baka bir deerlendirme yntemi aerobik rtlm amurun spesifik oksijen kullanm orannn 20 0Cde 1 gr artma amuru (kuru madde) iin 1 saatte 1.5 miligram oksijenden dk olmas gerekir. Araziye uygulama eklinde de vektr ekicilii azaltlabilir. Patojen giderimi ilemi uygulanm artma amurlar direk topran iine enjekte edilebilir veya nce topran yzeyine serilip 6 saat iinde topraa kartrlr. Artma amuru Uygulama Miktarlar Artma amurlarnn yllk uygulama miktar, bitkinin azot ihtiyacna gre belirlenirken, yllar boyunca toplam uygulama miktar artma amurunda izlenen ar metallerin kmlatif ykleme oranna gre belirlenir. amur uygulanacak alan gereksinimi uygulama miktarna gre deiir. Genel olarak uygulanan yntemlerde araziye verilen miktarlar Tablo 15de verilmitir. 21

Tablo 15. Araziye verilebilecek artma amuru miktar (kuru arlk ton/hektar) Arazi Uygulama Says Artma amuru miktar Deiim Genel Uygulama Tarm alan Yllk 2-70 11 Orman Ylda 1 veya 3-5 yl 10-220 44 ara ile Islah alan Bir defa 7-450 112 Alan belirlenmesi artma amurunun araziye verilmesinde ilk aamadr. Seim yerinin belirlenmesinde halk katlmnn salanmasda nemlidir. Topran ar metal ieriklerinin belirlenmesi, alana verilebilecek amur miktarn belirler. Maksimum uygulama miktar u formlle belirlenir. KcL AT=--------------C (ppm) Bu forml izlenen her ar metale uygulanr. zin verilebilen uygulama miktar en dk metal zerinden alnr. amurun uygulama alanna faydalarndan birisi de gbre deeridir. amur verilecek alanda yetitirilecek bitkinin veya alann bitki rtsnn besin elementi gereksinimi dikkate alnr. Optimum uygulama zaman, ve besin elementi ihtiyac; bitki eidi, yetitirme koullar ve hasad sklna gre deiir. Tablo 16da baz bitkilerin besin maddesi ihtiyac rnek olarak verilmitir. Tablo 16. Bitkilerin topraktan kaldrd bitki besin elementi miktar (kg/ha) Bitki Verim (ton/ha) N (kg/ha) P (kg/ha) K S (kg/ha) (kg/ha) Buday 2.7 95 12 47 8 Arpa 3.2 101 12 52 9 Yulaf 3.0 112 15 72 15 Msr 13.4 156 30 118 19 Yonca 9 278 19 160 22 Pancar 34 179 17 120 21 Patates 34 252 29 303 24 Keten 1.1 61 8 41 3.4 Kolza 1.7 133 18 67 7.8 im 6.7 96 17 139 9 Azot, artma amurunda en fazla bulunan besin elementidir ve yksek uygulama oranlar toprak alt ve yzey sularnda nitrat kirlenmesine neden olabilir. Bu nedenle artma amurunun, ierdii azot miktar ve bitkinin azot ihtiyacna gre belirlenmesi gerekir. Bu miktar agronomik ykleme oran olarak bilinir ve bu oran u faktrlere baklarak belirlenir: - Alanda yetitirilen, yemeklik bitki, yem bitkisi, lif bitkisi, aa, rt bitkisi, meyve veya alanda var olan bitki rtsnn azot ihtiyac - Verim hedefi - Ekim nbetinde, nceki baklagil bitkisinin brakt azot miktar 22 AT: artma amuru uygulama miktar ton/ha L: Metal limiti kg/ha Kc: Dntrme katsays (1000) C: Artma amurunun metal konsantrasyonu mg/kg

nceki amur veya ahr gbresi uygulamasndan kalan azot Mamur verme yntemi ve topraa kartrlmaya kadar geen sre Verilen azotlu gbre miktar amurun inorganik ve organik azot kapsam amurdaki azot mineralizasyon oran

Agronomik ykleme oran kuru arlk/hektar olarak ifade edilir. Bitkiler mineralize olmu inorganik azot kaynaklar NH4 ve NO3 kullanabilir. amurdaki organik azot mikrobiyal aktivite ile zamanla mineralize olur, bitkilerin alabilecei NO3 formuna dnr. Mineralizasyon oran, amur araziye uygulandktan sonra bir ka yl devam eder. Agronomik ykn hesaplanmasnda, bir sonraki uygulamalar iin nceki verilen amurun son iki yldaki mineralizasyon oran dikkate alnr. Mineralizasyon oran amurun ilenmesine bal olarak da deiir. Bu nedenle agronomik ykn hesaplanmasnda amur ileme yntemi, organik azot oran ve amonyum orannn bilinmesi gerekir. Artma amurunda nitrat ok az olduu iin hesaplamalarda dikkate alnmaz. Mineralizasyon oran yl boyunca Tablo 17de verilmitir. Tablo 17. Artma amurundaki organik azotun Mineralizasyon oran amur Ham AerobikAnaerob Kompost uygulamasndan amur Alkali ik Sonra geen zaman Stabilize amur (yl) amur 0-1 40 30 20 10 1-2 20 15 10 5 2-3 10 8 5 3 Kirele stabilize edilmi alkali amuru tarm alanlarnda kullanrken, topraklarda oluturulacak alkalilik problemine de dikkat edilmesi gerekir. Srekli azot ykne gre yaplan hesaplamalar sonucu fazla kire uygulamas ile toprak pHs ykselebilir. PHnn 8in zerinde olduu topraklarda bir ok bitki zellikle mikro besin elementlerini alamaz bunun sonucunda verimlilik geriler ve ayrca topraa uygulanan herbisidlerin etkinlii azalr. Toprak pHs 7.5in zerinde ise bu topraklarda alkali stabilize edilmi artma amurunun kullanlmas doru olmaz. Azot in Agronomik Ykn Hesaplanmas Artma amuru uygulandktan sonra birinci yl bitkiler tarafndan alnabilir azot miktar u eitlikle bulunabilir. Na1=kc[(NO3)+kv(NH3)+fmNo] Na1 ; ilk uygulamadan sonra birinci yl alnabilir N (kg/ton) NO3; amurdaki nitrat miktar (NO3 N/g kuru arlk) kc; Dntrme katsays (1000 kg/ton) kv; Volatilizasyon katsays (0.50 amur yzeye uygulanm ise, 1.0 yzeye verilmi sv amur) NH3 ; amurdaki amonyum miktar (NH3 N/g kuru arlk) fm; Organik azotun mineralizasyon katsays (Tablo 17) No; amurdaki organik azot miktar (Organik N/g kuru arlk) Artma amuru uygulanndan sonraki yllarda alnabilir azot miktar Nan= kcfmn (Nn-1 fmn-1Nn-1) Nan; amur uygulandktan sonra n. ylda alnabilir azot (kg/ton) 23

fmn, fmn-1; n ve n-1. Ylda alnabilir azot katsays (Tablo 17) Bu eitlik her yl iin ayr ayr hesaplanr Azot ihtiyacna gre amur uygulama oran u formlle hesaplanabilir. UN AN=-------------------Na1 + Nai AN; Azot ihtiyacna gre amur uygulama oran (ton/hektar/yl) UN; Bitkinin ihtiya duyduu azot (kg/ha/yl) Nai; nceki uygulamalarda mineralize olan azotlarn toplam kg/ton i= 2den ne kadar Agronomik ykleme oran amurun kuru arl zerinden hesaplanr ve sonra amurun kuru madde oranna gre volumetrik birime evrilir. rnek: Ham amurun 3 yllk uygulama orann azot ihtiyacna gre hesaplaynz. Azot kapsam NO3-N, 10 g/kg); NH3, 0; ve No, 20 g/kg). Bitkinin azot ihtiyac 100 kg/ha. amur toprak iine uygulanacaktr. amurun kuru madde 0ran % 10. Volumetrik uygulama orann hesaplaynz. NO3,N= 10g/1000g= 0.010 No= 20 g/1000 g= 0.020

Artma amurundan birinci yl alnabilir azot miktar Na1=kc[(NO3)+kv(NH3)+fmNo]= (1000)[0.010+0.40(0.020)]= 18 kg/ton UN= 100 kg/ha Birinci yl UN 100 (kg/ha) AN=-------------------- = --------------------- = 5.56 ton Na1 + Nai 18 kg/ton Birinci yldan sonra kalan organik azot No1= No f1No = (1000) [0.020-0.40(0.020)]= 12 kg/ton Birinci yl verilen artma amurunda ikinci yl kullanlabilen azot miktar Na2=f2No1= 0.20(12 kg/ton)= 2.4 kg/ton kinci yl uygulanabilecek artma amuru miktar UN 100 AN2=-------------------- = ----------------------- = 4.90 ton/ha Na1 + Nai 18+2.4 lk amur uygulamasndan kalan azot miktar imdi No2= N1 f2N1 = (1000) [0.012-0.20(0.012)]= 9.6 kg/ton Bu amurun alnabilir azot miktar Na3=f3No2= 0.10(9.6 kg/ton)= 0.96 kg/ton 24

kinci ylda artma amuru az miktarda uygulanmtr ve bu nedenle azot salm oran uygulama oranna bal olarak gerilemitir, efektif salm orannn bulunmas gerekir ve bu u ekilde bulunur. Na2=(4.90/5.56)(2.4 kg/ton)= 2.12 kg/ton 100 AN3= ----------------------- = 4.74 ton/ha 18+2.12+0.96

Artma amurunda Bitki Besin Elementleri AZOT: rtlm artma amurlar kuru arlk olarak % 1-6 azot ierir. Ticari gbrelerin azot oran ise % 11-82 arasndadr. rtlm artma amurundaki azot organik ve bitkilerin alabilecei inorganik formlarda bulunur. Bunlarn oran artma amurunun ne tip ilemden getiine bal olarak deiir. Anaerobik rtlm sv amurda, organik maddenin mikrobiyal oksidasyonu tamamlanmaz ve azot znm amonyak veya znmez organik formda bulunur (ounluk mikrobiyal hcre yapsnda). Aerobik rtlm amurda mikrobiyal oksidasyon daha fazladr ve organik azot oran daha azdr. Aerobik amurda toplam azot iinde amonyak azotunun oran % 10, anaerobik amurda ise amonyak toplam azotun % 30u kadardr (Linden, 1983). Aerobik rtlm amurda, kurutma esnasnda amonyak azotu nitrata oksitlenir ve kaybolur. Ayn kayp anaerobik amur iinde geerlidir. amur azot kayna olarak kullanldnda, azot uygulama orannn, dier gbrelerle topraa verilen azot miktarn (agronomik yk) gememesi gerekir. Fazla azot bitki kk blgesinden ykanarak yer alt sularn kirletebilir. Azot oranna gre uygulanacak amur miktarnda, organik ve inorganik azot miktarlarnn bilinmesi gerekir. Organik azotu bitkilerin alabilmesi iin onun nce inorganik forma mineralize olmas gerekir. Mineralizasyon orann pek ok faktr etkiler; amur tipi, amur ve topran karbon/azot oran, iklim, toprak tipi ve su miktar. Araziye verilen amurun birinci ylda mineralizasyon aran % 100 ile % 12 arasnda deiir. Birinci yl mineralize olmayan organik azot, takip eden yllarda mineralize olur fakat, oran gittike azalr. Genel olarak kompost ve kurutulmu amurun mineralizasyon oran, sv amur ve amur kekinden daha dktr. Organik azotun mineralizasyon oran dikkate alnmadan, amur uygulamas, fazla gbreleme ve azot ykanmas ile sonulanabilir. FOSFOR: Artma amuru tipik olarak % 0.8-6.1 arasnda fosfor ierir. Artma amurundaki fosfor da azot gibi organik ve inorganik formlarda bulunur. Yalnz fosforun inorganik formu ykanmaz ve toprakta birikir. Genellikle azot oranna gre yaplan hesaplamalarla verile amur ile bitki tketiminden daha fazla fosfor topraa verilmi olur. rnein %1.5 fosfor ieren amur 10 ton olarak hektara verildiinde 150 kg/ha fosfor verilmi olur. Bu miktar pek ok bitki ve toprakta ihtiyacn stndedir. Yksek fosfor oran yzey sularnn kirlenme riskini artrr. Bu nedenle srekli amur uygulamalarnda topran fosfor kapsamnn takip edilmesi gereklidir. Birikimini sz konusu olduu durumda amur hesaplamalar azot ihtiyacna gre deil, bitkinin fosfor ihtiyacna gre yaplmaldr. 25

Dier Elementler: Azot ve fosfora ilave olarak amur, bitki bymesi iin gerekli dier elementler olan kalsiyum, magnezyum, potasyum, demir, mangan ve inko da ierir. Artma amuru azotun agronomik oranna gre verildiinde, bu elementlerin ou, potasyum hari, bitki ihtiyacn karlayacak dzeydedir. Artma amurlarnn Sulama Suyu Olarak Kullanlmas Su oran yksek artma amurlar genellikle sulama suyu olarak kullanlrken ayn zamanda besin elementleri de topraa verilmektedir. Artma amurlarnn besin elementi konsantrasyonu, su kayna ve artma tekniine bal olarak deiir. ehir artma amurlar tipik olarak litrede 10-40 mg azot, 1-30 mg fosfor ierir (Asano ve ark., 1985). Bitkilerin su ihtiyacna gre yaplan hesaplamalarda, bitki ihtiyacndan daha fazla azot ve fosforun topraa verilme ihtimali yksektir (zellikle kurak blgelerde). Bitkinin gbre ihtiyacnn olmad zamanlarda sv amurun verilmesi, ya szma kayplarna neden olur veya fazla azot hzl bitki bymesine neden olarak verimi drr, rnn kalitesini bozar, yabanc otlanmaya neden olur. rnein domates, patates, turungil ve zmn kalitesi yksek azottan olumsuz etkilenmektedir (Bouer ve Idelovitch, 1987). Artma amurunun iinde bulunan tuzlar ve iz elementlerinde potansiyel zararnn dikkate alnmas gerekir. amurun Topran Fiziksel Yapsna Etkisi Organik Madde: Toprak organik maddesi, toprak partikllerini bir araya balayarak byk agregat oluumunu salar ve toprakta boluk oran artar. Bu sayede toprak iinde hava ve su hareketi kolaylar. Toprak ilendike organik maddesi zamanla azalr ve topran fiziksel yaps bozulur. Srekli toprak ilemeli tarm altndaki topraklarn organik maddesi ok dktr. Bitki artklaryla topraa gelen organik madde, mikrobiyal paralanma ile uzaklaan organik maddeden daha azdr. Organik maddenin yetersiz olduu durumda, toprak agregatlarnn stabilitesi bozulur, ya veya sulamayla agregatlar paralanr, byk porlar kaybolur, toprak havas azalr, su hareketi azalr, toprak sklar ve volm arl artar. Artma amurunda ortalama olarak % 50 orannda bulunan organik madde agregat oluumu ve stabilitesini salayarak topran yapsn iyiletirir. Su Tutma Kapasitesi: Genellikle artma amuru uygulamas topran su tutma kapasitesini artrr. Organik madde ya direk olarak suyu bnyesinde tutar veya toprakta poroziteyi artrarak indirek olarak suyun tutulmasn salar. Strktr ve Agregat Oluumu Artma amuru topran mineral blmnden daha az youndur ve topran volm arln azaltarak, poroziteyi artrarak toprak yapsn iyiletirir. Yalnz topran fiziksel zelliini nemli lde deitirmek iin bitki ihtiyacn karlayacak agronomik miktarn zerinde amur verilmesi gereklidir (Chaney ve ark., 1983). Bununla birlikte dk miktarlar bile (27 ton/ha) topran yapsn agregat oluumu ve poroziteyi attrarak dzeltmektedir. Agregat oluumu kimyasal ve mikrobiyal aktivitelerin sonucunda gerekleir. Agregat stabilizasyonun aratrld bir almada Agregat stabilizasyonu amur uygulamasnda %24, ahr gbresi uygulamasnda %22, yoncada %40 ve saman uygulamasnda %59 artmtr. (Martes ve Franken-Berger,1992) Anaerobik rtlm amur dier amurlara gre en iyi stabilizasyonu salamaktadr (Paglia ve ark;1981). 26

Su Hareketi: Organik madde amurdaki toprak yzeyini tkayarak geici sre infiltrasyonu ve havalanmay bozabilmektedir. Yukarda belirtilen organik maddelerin agregasyona etkisiyle toprak yapsn dzeltmesi sonucu topraktaki su hareketi, infiltrasyonu attrmakta ve baz durumlarda erozyonu azaltmaktadr. Artma amurundaki,sodyum,kalsiyum ve magnezyumun yksek olduu durumda toprak yaps bozulmakta, infiltrasyon ve agregat oluumunu olumsuz etkilemektedir. Sodyumun toprak yapsna etkisi, amurdaki sodyum konsantrasyonuna Mg ve Ca konsantrasyonu oranna ve tuzlulua baldr. Sodyumun toprak yaps ve infiltrasyona etkisi Sodyum adsobsiyon oran (SAR) ile belirlenebilir. Yksek SAR, dk tuzluluk topra disperse eder. Tuzluluk ayrca bitki geliimini de olumsuz etkiler. Artma amurunun Topran Kimyasal Yapsna Etkisi: Biyolojik stabilize amurunun ortalama kuru arlnn %50si organik maddedir. amur topraa verildiinde ayrr; karbondioksit, su ve dk maddeler, yapl organik asit, organik madde ve inorganik maddeye dnr. Organik maddelerin ou CO2 ve suya dnr ve birlikte bir ksm humus olarak topran yapsna katlrlar. Humus topran negatif enerji ykn ve bylece KDKy arttrr. KDK (Katyon Deiim Kapasitesi) topran katyonlar tutma kapasitesinin lsdr. Yksek KDK istenir; nk elementlerin topraktan szmasn engeller. Artma amurundaki bileikler drt grup altnda toplanabilir: 1. znr katyon,anyon ve molekller, 2. z elementler, 3.Zehirli inorganik kimyasallar, 4. Zehirli organikler. znr Katyon, Anyon ve Molekller Artma amurlarndaki, tarmsal ynden nemli katyon, anyon ve molekller, potasyum, sodyum, kalsiyum, magnezyum, klor, slfat, nitrat, bikarbonat, selenat ve bor (borik asit, borat)dr. Bu maddelerin hepsini bitkiler absorbe eder ve bunlar artma amurunun bir bakma gbre deerini gsterir. Bunlar iyon deitirme dengesine girer ve tutunamayanlar drenaj suyuyla ykanr. Borik asitin enerji yk yoktur, zayf olarak tutulur, fazla sulama yapldnda topraktan ykanp uzaklar. Borun sulama suyundaki 0.7 mg/litrenin zerindeki konsantrasyonu duyarl bitkilere toksik etkide bulunur. Dayankl bitki pamuk ise sulama suyundaki 10 mg/litre konsantrasyona kadar dayanr (Maas, 1990). Atk sular sulama suyu olarak kullanlacanda duyarl bitkilerde bor konsantrasyonuna dikkat edilmesi gerekir. Artma amurlar ve atk sular ayn zamanda tuz da ierir. Tuz bitki kk blgesinden uzaklatrlamazsa toksik etki yapacak dzeyde birikebilir. Bu zellikle kurak blgelerde srekli sulama sonucunda ortaya kar. Yal blgelerde tuz topraktan ykanr. z Elementler Organik maddelerin ayrmas sonucu, artma amurlarndaki iz elementler; arsenik, kadmiyum, bakr, kobalt, nikel, kurun, selenyum, molibden ve dierleri toprak solusyonuna geer. Bu elementler bitkiler tarafndan fazla kullanlmad iin st toprak katlarnda birikir. Srekli amur uygulamalarnda bu elementler toksik olacak seviyede birikebilir (Chang ve ark., 1992; McGrath ve ark., 1994). 27

Bitkilerde biriken bu elementler, onlar yiyen insan, iftlik hayvan ve yaban hayvanlarnda zehirli olacak dzeyde birikebilir (Logan ve Chaney, 1983). Genel olarak asit karakterli topraklarda byyen bitki dokularnda yksek konsantrasyonlarda iz element birikir ve bitkiler bundan zarar grrler. Ntral ve alkali topraklardaki zarar fazla olmaz. Asit topraklarda yetien bitkilere artma amuru verildii durumda bitki dokularnda fazla miktarda, inko, bakr, kadmiyum ve nikel biriktii ve toksik belirtilerin grld deiik almalarda ortaya koyulmutur. Zehirli norganik Kimyasallarn Toprak ve Bitkide Birikimi Endstriyel atksular etkin olarak n artmadan getikten sonra ehir kanalizasyonlarna verildiinde, belediye artma amuru ve artlm kentsel atk su ok az miktarda inorganik kimyasal ierir. Sonuta belediye artma amuru ve atk sularnn tarm alanlarnda kullanlmas problem oluturmaz. Ynetmeliklerde belirtildii ekliyle tarm alanlarna artma amuru verildiinde toprakta biriken ar metaller kolaylkla hesaplanabilir. Genellikle artma amuru uygulanm alanlarda bitkilerin metal alm ok yksek deildir. yl boyunca hektara 15-90 ton artma amurunun verildii topraklarda yetitirilen silaj rnnde kadmiyum, inko orannn artt fakat, artn snr deerleri gemedii, dier elementler arsenik, krom, kurun, cva ve selenyumun ise almnn artmad tespit edilmitir (Bray ve ark., 1985). Artma amuru ile uzun yllar bitki yetitiriciliinin yapld almalarda, arsenik, bakr, kurun, cva ve nikelin bitkiler tarafndan az miktarda alnd, kadmiyum, inko ve selenyum alm orannn bir ok bitkide fazla olduu, molibdeni zellikle baklagil bitkilerini fazla ald tespit edilmitir. Bakr, molibden ve inko bitki beslenmesi iin gereklidir ve artma amuru bu elementlerin eksikliini giderebilir. Kadmiyum uzun yllar boyunca insan diyetine fazla miktarda var olduunda kronik toksik etkide bulunur (Kostial, 1986), Mo ve Se kritik dzeyin stnde tketildiinde hayvanlara toksiktir (Mill ve Davis, 1986; Levander, 1986). Artma amuru uygulanm topraklarda yetien bitkilerde ar metal konsantrasyonu genellikle uygulanmam topraklardan daha yksektir (Tablo 7). Bitkiler tarafndan alnan baz metaller bitkiler iin gerekli olmakla birlikte, bymeye olumlu etkisi olmayan metaller de (Cd, Pb vb.) bitkilerde birikebilir. Artma amuru uygulanm alanlarda bitkilerin element alm Zn>Cd>Ni>Cu>Pb>Hg>Cr. Fazla miktarda metal alm fitotoksik simptomlar oluturabilir ve sonuta verim ve rn kalitesi der. Tablo 7. Artma amuru uygulanm ve uygulanmam alanda yetitirilen farkl bitkilerin yenilen blnlerinde Cd consantrasyonu (mg/kg) rn amur amur uygulanmam uygulanm Marul 8.1 0.7 Lahana 0.97 0.27 Arpa 0.31 0.08 Yulaf 0.18 0.21 Domates 0.40 0.32 Turp 0.74 0.21 Msr 0.13 0.08

28

Fitotoksik simptomlar 2440 mm/kg Zn konsantrasyonunda, sv artma amuru uygulanm (228 ton/ha) toprakta yetien soya bitkisinde gzlenmitir. Normal Zn konsantrasyonu 17-150 mg/kg iken bitki dokularndaki Zn konsantrasyonu 963 mg/kg olarak tespit edilmitir. Dier bir artma amuru almasnda bitki dokusunda 474 mg/kg Zn konsantrasyonu tespit edilmesine ramen fitotoksik etki ve verim dkl tespit edilmemitir. Bununla birlikte fitotoksik simptom ve verim dklnn olmamas metallerin bitki dokularnda birikmedii anlamna gelmez. Cd, Fe ve Mo fitotoksik dzeyin altnda bitkide birikebilir, fakat bu bitkiyi yiyen hayvan ve insanlarda birikim yapacak kadar yksektir. Ar metal birikimi ounlukla kk, gvde ve yapraklarda, son olarak ta tohum ve yumrularda yksektir. Birikim bitki tr ve eitlerine de baldr. Solusyon kltrnde Cd almnn incelendii bir almada, domates yapraklarndaki Cd orannn havu yapraklarndakinden 70 kat daha yksek olduu tespit edilmitir. Zehirli Organiklerin Toprak ve Bitkilerde Birikimi Organik kimyasallar topraa verildiinde volatilize olur, ayrr veya topraa adsorbe olur. Sonuta volatilize olmayan, ayrmaya dayankl olanlar toprakta birikir. Bir ok organik bileik artma amurunda az miktarda bulunur ve toprakta birikimi analitik metotlarla tespit edilemeyecek kadar azdr ( OConner ve ark., 1991; Webber ve ark., 1994). Toprakta biriken kimyasallar da bitkiler tarafndan ok az alnr veya hi alnmaz. Artma amurlarnn Toprak Mikroorganizmalarna Etkisi Toprak mikroorganizmalar, bakteri, aktinomiset, mantar ve algler topran organik maddesini ayrtrmas, azot, fosfor, kkrt gibi bitki besin elementlerinin doal dngsnde onemli rol oynar. Uzun dnem amur uygulamas ile toprakta metal birikiminin mikrobial aktivite ve mikroorganizma miktar, biyolojik azot fiksasyonu, mikorhiza etkinliini etkilemektedir (Giller ve ark., 1989; Smith, 1991). Mikorhiza bitki ile mantar arasndaki simbiyotik yaamdr. Mantar bitkiden karbonhidrat salarken, bitkiye fosfor ve inko elementlerini verir. Mikroorganizma Miktar ve Aktivitesi Otlayan Hayvanlar Ar metal ve organik mikro kirleticilerin otlayan hayvanlara etkisi; amur uygulanm topraklardan kaynaklanan kirleticileri biriktirmi otlar yemeleri zerine amur bulam otlar yemeleri amur uygulanm topraklar yemeleri (Toprak koyunlarn %1-2 diyetini oluturur) Ar metallerin hayvanlarda birikimi hayvan tr, ya ve diyetine baldr. Pb ve Cd konsantrasyonu bbrek ve karacierde, organlarn fizyolojik fonksiyonuna bal olarak, daha yksektir. Bununla birlikte, baz almalarda amur uygulanm topraklarda yetien bitkilerle otlayan sakatatlarnda Cd konsantrasyonunun art tespit edilmekle birlikte, bu kabul edilebilir snrlar iindedir (<0.5-1.0 mg/kg taze arlk/sakatat EEC). Cd hayvanlardan insanlara besin zinciri ile geite ok kk risk oluturmakta, hayvanlara etkisi de genellikle olmamaktadr. Kurun Cd kadar bitkiye alnan ve biriktirilen element deildir, sakatat ve kemiklerdeki birikim, amur uygulanm topran direk yenmesi veya amur bulam bitkilerin yenmesinden kaynaklanr. 29

Ar metallerin birikim yoluyla hayvanlara toksik etkisinin bulunmayyla birlikte, elementler arasnda kompleks antogonistik etki de vardr (Tablo 8). zel bir ar metalin alm, mineral dengesizlik oluturarak dier metalin alm veya birikimini azaltr. Bu baz retim kriterlerinin, kilo kayb, kemik bozukluu, remede aksaklklar eklinde ortaya kabilir. Tablo 8. Artma amuru uygulanm merada otlayan hayvanlarda Cd ,Pb ve Cu iin gda zincirinde antogonistik etki
Eleme nt Cu Temel Antagonist S, Fe, Mo, Zn, Cd Aklama amurda > %4 Fe, Cu eksikliine neden olur Diyetteki fazla Zn Zn (>1000mg/kg)Cu yetersizlii oluturur Diyetteki 50 mg/kg Cu toksisite problemi oluturmaz amur Cd ierii < Zn ieriinden kktr amurdaki dk Cd:Zn oran akumulasyon riskini azaltr Antagonism akumulasyonu azaltr

Cd Pb

Fe, Zn, Ca Fe, P, Ca, organik madde

Bitkilerin organik mikro kirletici (OMP) alm genellikle dktr, ve bu ekilde hayvanlara transferi snrldr. amur veya amur uygulanm topran direk yenmesi, lipofilik OMPlerin ya dokusu ve ste transferinin en nemli potansiyel yoludur. nsan Sal Artma amurlarnn tarm topraklarna verilmesi sonucu ar metal ve OMPlerin, bitki ve hayvansal besinleri tketerek insanlara geii potansiyel risktir. Fakat bunun insan sal iin ciddi risk oluturmadna inanlmaktadr, nadir olarak amur bulak bitkilerin veya amur uygulanm topran direk yenilerek (ocuklar) yksek dzeyde madde almna ramen.

30