1

www.koumakina2001.8m.com

ALAIM ELEMENTLERNN ELE ETKS

Ham demirin ierisinde bulunan %4 arlktaki karbonun eitli yntemlerle %2nin altna drlmesiyle elikler elde edilir. elikler ilerinde %0.1<C<%2 orannda karbon ierirler. elikler ierisindeki karbon bileimine gre farkl zellikler gsterirler. Az karbonlu elikler genel amalar iin kullanlan en ucuz elik trdr. Sneklii yksektir, kolay ilenir ve su verme ile sertlemez. Orta karbonlu elikler genellikle daha yksek mukavemetli olup su verme ile sertleebilirler. Yksek karbonlu elikler ok sert olup ilenmesi zordur. Genellikle takm ve kalp retimine elverilidir. eliin bnyesinde karbonun haricinde eitli alam elementlerinden belirli oranlarda katarak daha yksek dayanmlara ve scaa, soua, korozyona daha dayankl yaplar elde edilebilir. rnein belirli bir karbon bileiminde elik gz nne alndnda katlan alam elementlerinden kromun elie sertlik, nikel ve manganezin ise tokluk kazandrd bilinmektedir. Kromun elie sertlik ve anma dayanm kazandrd sylenirken phesiz %2 C ve %12 Crlu takm elii gz nnde tutulmutur. nk bu elik sertletirme ileminden sonra gerekten sert ve anmaya dayankl bir yapdadr. Bununla beraber eer %0.10 C ve %12 Crlu elik seilirse elde edilen sertlik ok yksek olmaz. Ayn ekilde manganez. % 13 orannda katldnda elie tokluk kazandrr (Hadfield elii).%1 ile %5 orannda kullanldnda eliin zelliklerine deiken bir etki gsterir. Bu durumda eliin tokluu ya azalr yada artar. Alam elementleri eliin farkl bir i yapya ulamasn salayarak pratikte istenilen ekme mukavemeti, akma snr, entik darbe sneklii, gibi mekanik zellikler ile kaynak edilebilme kabiliyeti, sertleme kabiliyeti gibi ilenebilme zelliklerinin iyiletirilmesinde etkili olur. Bir i yap genellikle bir sl ilem sonucunda elde edilir. Bunun sonucu olarak alaml eliklerin hemen hemen tamamnn sl ilemden sonra kullanldn sylemek mmkndr. Alam elementlerinin en nemli zellii belli bir fazn oluumunu gelitirmek veya onu kararl hale getirmektir. Bu zellii veren alam elementlerini: a) Ostenit oluturucu b) Ferrit oluturucu c) Nitrr oluturuculardr

www.koumakina2001.8m.com

Ostenit oluturucu elementler Manganez, nikel, kobalt, azot, inko bu gruba ait olan elementlerdir. Bu elementler yksek oranlarda bulunurlarsa, ostenit alann genileterek oda scaklna ve daha aalara indirirler. Bylece oda scaklnda bile kbik yzey merkezli kristal kafesine sahip olan ostenitik elikler meydana gelir. Byk oranlarda Ni ve Mn, elii oda scaklnda bile ostenitik halde tutar. Buna en tipik rnek olarak bileimi (genel olarak) %1 C, % 13 Mn ve %1.2 Cr olan Hadfield elii verilebilir. Bu elikte Mn ile C ostenitin kararl hale gelmesinde nemli rol oynarlar. Dier bir rnek %18Cr, %8 Ni ostenitik paslanmaz eliklerdir. Ostenitik eliklerin kendine zg zelikleri vardr. Bunlar: En iyi ekil deitirebilme kabiliyeti. Kbik yzey merkezli kristal kafesi nedeniyle dk scaklklarda (-200C) dahi snekliklerini kaybetmezler. Dk akma snr ve daha yksek ekme mukavemetine sahiptirler Manyetik deildirler ve dnme uramazlar. Bu nedenle sertletirme ve normalizasyon mmkn deildir. Korozyona dayankldrlar. Ostenitik yap Yaklak olarak %1.2 C ve %12 Mn ieren X120Mn12 Manganez sert elikleri bu yapya sahiptir. Su verilmi durumda retimden ktklar iin tamamen ostenitik yani snek fakat sert olmayan bir yapya sahiptirler. elik bylece kuvvetli olarak souk sertletirilir. Merkez ise deimez ve snek kalr. Srtnme eklindeki anmalara kar uygun deildir. Sadece basma eklindeki blgesel darbelerin elii akma snrna kadar etkiledii durumlar iin bu elik kullanlr. Byle etkilere maruz kalan yap paralar olarak tren yolu makaslar ve sert maddeler iin eneli ve darbeli krclar sayabiliriz. Souk sertletirilmi tabaka zamanla anmasna ramen devaml olarak kendini yeniler. Ferrit oluturan elementler Bu grubun en nemli elementleri Krom (Cr), Silisyum (Si), Molibden (Mo), Vanadyum(V),Titanyum (Ti), ve Alminyum (Al) dur. Bu alam elementlerinin byk bir ksm kbik hacim merkezli sistemde kristalleir. Eer yksek oranlarda bulunurlarsa demiri de kbik merkezli olarak kalmaya zorlarlar. Bu elikler katlama srasnda dnmeye uramadan souduklar iin ferritik elikler olarak adlandrlrlar. Sadece dk krom oranlarna sahip elikler souma srasnda kbik yzey merkezli olabilirler. Ostenit alannn altnda tekrar kbik hacim merkezli hale dnerek ferritik olurlar.

www.koumakina2001.8m.com

Ferritik elie bir rnek olarak transformatr salarn malzemesini verebiliriz. Bu malzeme %3 Si ieren dk karbonlu bir eliktir. Ferritik eliklerin kendine zg zellikleri vardr. Bunlar: Manyetiklerdir, ksmen kendilerine zg manyetik zelliklere sahiptirler. Isya dayankldrlar, ksmen yksek scakla dayanabilirler (kav olumasna rastlanmaz) Korozyona dayankldrlar. Ancak bunun iin saf ferritik olmalar gerekir. Souk ekil deitirmeleri zordur, soukta gevrek bir yapya sahiptirler. Dnmeye uramazlar, sertletirme veya normalizasyon ilemlerinin uygulanmas mmkn deildir. Krom ve karbon miktarna bal olarak oluturulan diyagramda elikler be blgeye ayrlmtr: Blge 1: Dk karbonlu, korozyona dayankl yksek krom miktarnda yksek scakla dayankl, dnm yapmayan ferritik eliklerdir. Kullanm alanlar: X 8 Cr 17 malzeme numaras 4016 olan elik, mutfak aletlerinin, dkkanlarda kullanlan balant ve kaplamalarn yapld korozyona dayankl elikler. X 10 Cr Al 24, malzeme numaras 4762 olan elik, yksek scakla dayankl elik (yaklak 1200C ye kadar). Alevle dorudan temasta olan frn ve kazan paralarnn imalinde kullanlr. Blge 2: Daha yksek karbon miktarlarna sahip olduklarndan slah edilebilen ve sertletirilebilen korozyona dayankl eliklerdir. Kullanm alanlar: X 40 Cr 13, malzeme numaras 4034 olan elik, suni reine pres kalplar, her eit baklar ve hadde merdanelerine ait yataklarn yapmnda kullanlan eliklerdir. Blge 3: Yksek anma ve kesme (makaslama) mukavemetine sahip olan sertletirme ile kendini ok az eken eliklerdir. yap ledeburittir. Kullanm alanlar: X 120 Cr 12, malzeme numaras 2080 olan elik, hareketli kesme ve delme aletlerinde kullanlan souk ilem eliklerdir.

www.koumakina2001.8m.com

Blge 4: Dk krom miktarl sementasyon ve slah elikleridir. Normalizasyon ilemine tabi tutulmu durumdaki i yap ferritik-perlitiktir. Cr burada daha kaln kesitlerde slah ilemini malzemenin btnnde gerekletirir. Kullanm alanlar: 41 Cr 4 malzeme numaras 7035 olan elik, DIN 17200 e gre slah eliidir. Blge 5: Perlit st yapda olan dk alaml takm elikleridir. Sertletirme sonras krom karbrler martenzitik ana ktle ierisine yerleerek elie iyi bir anma mukavemeti ve yeterli derecede anma mukavemeti kazandrrlar. Kullanm alanlar: 100 Cr 6, malzeme numaras 3505 olan elik, l aletleri, spiral matkaplar (deliciler), raybalar ve hadde yataklarnn yapmnda kullanlr. Karbrler Krom gibi ferrit oluturan elementler (krom) ayn zamanda karbr yapcdrlar. Karbr yapclarn ounluu da demire bal olarak ferrit oluturucu zelliktedirler. Karbr oluturan elementlerin karbona olan afiniteleri srayla aadaki gibidir (soldan saa artar). Cr, W, Mo, V, Ti, Nb, Ta, Zr Bu elementler takm elikleri iin ok nemlidir nk sert karbrler oluturup tala kaldrmaya ve anmaya kar direnleri ykselir. Nitrr oluturucular Tm karbon oluturucular ayn zamanda nitrr yapc elementlerdir. Azot, eliin yzeyine nitrrleme yoluyla sokulabilir. Farkl alam elementlerinin sert nitrrler oluturarak veya kelme sertlemesi yoluyla eliin sertliini arttrma eilimleri incelendiinde; Cr, Ti, Mo, Al ve V gibi nitrr oluturucu elementlerin sertlikte arta neden olduu gzlenmitir. Buna karlk Ni gibi nitrr oluturamayan elementlerin sertlikte nemli bir arta neden olmad grlmtr. Birden fazla elementin elie etkisi Alaml eliklerin byk bir ksm sadece bir tek alam elementi deil, iki veya daha fazlasn ierirler. Burada karbon alam elementi olarak saylmaz. Si ve Mn da her elikte bulunduu iin miktarlar % 0.5 Si ve % 0.8 Mn geerse alam elementi saylrlar. Birden fazla elementin i yapya etkisi zannedildii kadar kolay aklanamaz. Buna rnek olarak krom-nikel alamlarn inceleyelim. Krom ve nikelin etkileri birbirinin tersidir. yle ki:

www.koumakina2001.8m.com

Krom (Cr): Karbr oluturur. Ostenit blgesini kapal duruma getirir ve ferritik elikleri oluturur. Nikel (Ni): Kat eriyik oluturur. Ostenit alann geniletir ve ostenitik elikleri oluturur. Her iki elementin elikte bulunmas zannedildii gibi etkileri ortadan kaldrmaz. Aksine krom nikelin etkisini kuvvetlendirir. rnek: X 12 Cr Ni 18 8, malzeme numaras 4300 olan elik 1912 ylnda Krupp tarafndan patent brosuna bildirilmitir ve bugn birok firma tarafndan eitli ticari isimler altnda retilmektedir. (V2A, Nrosta, Remanit ve Novonax gibi.) ALAIM ELEMENTLERNN GENEL ETKLER Ferritin sertliine etkileri Ferrit iinde kat eriyik oluturan tm alam elementleri ferritin sertliine etki ederler. eliklerde en ok bulunan alam elementlerinden Si ve Mn ferritin sertliine en fazla etkide bulunan iki elementtir. Cr ise en az etkiyi gsterir. Bu nedenle Cr souk ilem grecek eliklerde kullanlan en uygun alam elementidir. Tane bymesine etkileri Tane bymesini snrlandrlmasnda en nemli element vanadyumdur. Vanadyumun elik iinde ok dk oranlarda (%0.1) kullanm bile sertletirme ilemi srasnda tane bymesini durdurmak iin yeterlidir. Bunun nedeni vanadyumun sertletirme scaklklarnda homojen dalm karbrler ve nitrrler eklinde bulunmasdr. Bu tr karbrleri veya nitrrleri kat eriyik iine alabilmek iin yksek scakla karmak gerekir. Bu nedenle allagelmi sertleme scaklklarnda vanadyum bileikleri tane bymesi iin bir engel tekil ederler. Eer scaklk normalinden daha yksek deere kartlrsa vanadyum bileikleri zndrlebilir. Ancak bu durumda eliin tane boyutunun bymesi sz konusu olabilir. Byle bir zellikte eliin mekanik zelliklerinde (darbe mukavemeti bata) dme grlr. Ti ve Nb da vanadyuma benzer etkiler gsteren iki elementtir. Yksek hz eliklerinde ve dier alaml takm eliklerinde W, Mo ift karbrleri de VC ve VN ve benzer ekilde tane bymesini engeller. Yzey sertletirmede kullanlan ince taneli eliklerin imalinde istenilen etki (sertletirme) ergimi metale Al ilavesi ile salanr. Bunun iin uygulanan pratik yntem, nce oksijen miktarn belli bir seviyeye indirmek ve sonra elie azot miktarna bal olarak

www.koumakina2001.8m.com

Al ilave etmektir. elik souk iken Al-N partikllerinin dalm salanr ve eliin normal sertletirme scaklnda tane bymesi bu partikller tarafndan engellenir. tektoid noktasna etkileri Ostenit oluturucu elementler A1 scakln drc , ferrit oluturucu elementler ise ykseltici etki gsterirler. rnein % 12 Cr ve % 0.4 C ieren tektoid bileiminde bir krom elii iin tektoid karbon scaklndan daha yksek ostenitleme scakl gerekirken % 3 Ni ieren elik 700C nin altnda ostenitik hale geer. Bu hususlarn A1 scakl civarnda kullanlan elikler iin byk nemi vardr. tektoid nokta, % 0.8 C orannda ve 723C scaklkta oluur. rnein % 5 Cr lu eliin tektoid noktas %0.5 C ieriindedir. Tm alam elementleri bu noktann karbon konsantrasyonunu drr. Martenzitin olutuu scakla (Ms) etkisi Co dndaki tm alam elementleri Ms (martenzit dnmnn balad scaklk) ve Mf (martenzit dnmnn bittii scaklk ) deerlerini drrler. % 0.5 den daha yksek karbon ieren eliklerin byk bir ounluunun Mf i oda scaklnn altndadr. Bu durum, eliklerin sertletirme sonras pratik olarak bir miktar dnmemi ostenit ierdikleri anlamna gelir. Aada verilen bantda her bir alam elementinin % konsantrasyonunu kullanarak Ms saptanabilir. Bu bant tm alam elementlerinin ostenit ierisinde znmeleri sz konusu olduunda geerlidir. Ms=561-474C-33Mn-17Ni-17Cr-21Mo Yksek ve orta alaml elikler iin Stuhlmann, Ms iin aadaki banty nermektedir. Ms (C)=550-350C-40Mn-20Cr-10Mo-17Ni-8W-35V-10Cu+15Co+30Al Tm alam elementlerinin arasndan Ms e en fazla etki eden karbondur. zotermal dnm sresinde perlit ve beynit dnmne etkileri Co dndaki btn alam elementleri ferrit ve sementit oluumunu geciktirirler. TTT diyagramlarnda erileri sola doru kaydrrlar. Alam elementlerinin dnmlere etkilerini formle edecek bir kural saptamak olduka zordur. Ancak baz elementlerin dierlerine oranla beynitik dnmleri daha fazla etkiledikleri, dierlerinin de bu konuda ters davrandklar kesin olarak tespit edilmitir. Belli elementler belirli bir orandan fazla kullanldklarnda dnmleri kesin olmamakla beraber arttrabilirler. Ancak bunlarn ilave miktarlar mevcut dier alam elementleriyle snrlandrlr. Yzey sertletirme ilemi uygulanan elikler ve takm elikleri iin perlit-beynit dnmnn balamas iin geen sre, karbon miktar %1 i atndan

www.koumakina2001.8m.com

azalr. Takm elikleri ve yap eliklerinde Si konsantrasyonu %1.5 ve daha fazla olduunda perlit dnm hzlanr. Sade karbonlu elikler iin C miktarnda %0.30 dan %1 e kademeli bir art, ihmal edilebilir bir etki salar. Fazla etkiler ancak alam elementlerinin kombinasyonuyla salanr. Kaynak kabiliyetine etkisi Bir eliin ergitme kaynana uygun olmas, byk lde ierdii karbon miktarna baldr. Ayrca alam elementleri de mevcut ise kaynak dikiinin soumas srasnda havann ve parann souk ksmlarnn etkisi ile sertleme yani kaynak blgesinde ksmen martenzit oluur. Bundan dolay gevrekleen malzeme, souma srasnda oluan kendini ekme sonucu atlar. Bileimdeki alam elementlerinin ayn ekilde etki eden bir edeer karbon miktar eklinde hesaplanr. Bu hesaplama iin deneysel yollarla bulunmu karbon edeeri formllerinden yararlanlr. rnein: Ce=C+MN/6+Cr/5+Ni/15+Mo/7 elikler aadaki gibi snflandrlr: Ce < % 0.45 ise yi kaynak edilir Ce < % 0.6 ise artl kaynak edilir Ce > % 0.6 ise Zor kaynak edilir artl kaynak edilebilmenin anlam, malzemenin ancak n stma veya tamamlayc bir sl ilem gibi belirli artlar altnda kaynak edilebilmesidir. Zor kaynak edilebilir elikler ostenitik elektrodlar (Cr-Ni-Mn alaml elik) ile kaynak edilebilir. Kaynak metali bu malzemeden meydana geleceinden sertlemez ve akma snr dk olur. Souma srasnda oluan kendini ekmede ise kaynak metali bir miktar plastik deimeye urayarak kendini brakr. Bylece kaynak blgesindeki gerilmeler tehlikeli bir bykle erimez. Krom ve silisyum elementleri kaynak ilemi srasnda yanarlar ve yksek scaklklarda ergiyen oksitler olutururlar. Bu oksitler kaynak dikiinin kenarlarnn akarak birlemesini nler. Ayn ekilde birlikte yanan Manganezin oluan oksidi dier oksitlerin ergime noktalarn drr. Bylece Mn dier elementlerin olumsuz etkisini telafi eder. Sertleme kabiliyetine etkisi Alaml eliklerin sertleme derinlikleri, alamsz eliklerinkinden fazladr. Alaml eliklere daha fazla su verilir. % de oran Karbon edeeri bir nevi kabul edilen miktar olarak dnlebilir. Bu deere gre

www.koumakina2001.8m.com

Sertliin derecesini (Rockwell birimi olarak) karbon miktar tayin eder ve bu deer HRc=65.....66 dan daha yksek olamaz. a) alam elementlerinin sertleme derinliine etkisi Utan su verme erileri ile alam elementlerinin sertleme derinliine etkisi ok iyi takip edilebilmektedir. Bu eriler Jominy deneyi olarak bilinen utan su verme deneyi ile tespit edilir. rnek olarak % 0.6 C lu C 60 yksek sertlie sahip olmasna ramen sertleme derinlii dktr. % 0.3 C, 5 2.5 Cr ve % 0.2 Mo ieren alaml eliin (30 Cr Mo V 9) sertlii daha dk olmasna ramen sertlik utan uzaklatka dk miktarda azalr. Yani sertleme derinlii daha fazladr. Bir dier elik tr; 42 Cr Mo 4 zellikleri bakmndan bu iki eliin arasnda kalr. Ancak % 1 Cr ve % 0.2 Mo iermektedir. Bu sebepten dolay, daha yksek alaml olan 30 Cr Mo V 9 a gre sertleme derinlii daha dktr. Fakat karbon miktar daha yksek olduundan yzey sertlii daha yksektir. b) Alam elementlerinin ostenit dnm hzna etkisi Demir-karbon denge diyagram konusunda ostenitin PSK erisi (723C) altnda perlit haline dnt sylenmiti. Dnm scakl ve hz ile ilgili daha kesin deerlerin verilmesi, demir karbon diyagramnda mmkn deildir, nk bu denge diyagram dier btn diyagramlar gibi ok yava souma iin geerlidir. Ostenitin hzl souma srasndaki dnm, zaman scaklk dnm diyagramndan (TTT diyagramndan ) takip edilebilir. retilen eliklerin byk bir ksmnn TTT diyagramlar vardr. Bu tip diyagramlarn izilmesi iin ok geni kapsaml seri halde deneyler yaplmaldr. TTT diyagramlarndan ostenitin ne kadar zaman ierisinde ve hangi scaklkta dier yap ekline dnmeye balad ve bu dnmn ne zaman tamamland grlebilir. Ostenitin dnt dier i yaplar; ferrit, perlit, ara kademe i yaps ve martenzittir. Ayrca diyagramlar eliin bileen miktarn yzde oran olarak ve oluan i yapnn oda scaklndaki sertliini vermektedirler. Alam elementlerinin eliin zelliklerine genel faydal etkileri Karbon: Mukavemet ve sertleme kabiliyeti salar Krom: Sertleme derinlii, sl mukavemet, korozyona dayankllk salar Nikel: Sertleme derinlii, sneklik, sl genleme Manganez: Sertleme derinlii, sneklik, sementit oluumu Silisyum: Yksek scakla dayankllk,manyetik zellikler, grafit oluturma Molibden: Isl mukavemet, temper gevreklii, korozyona dayankllk Vanadyum: Isl mukavemet, temperlenmeye dayankllk

www.koumakina2001.8m.com

Tungsten: Isl sertlik, temperlenmeye dayankllk, anma mukavemeti Kobalt: Isl mukavemet, manyetik zellikler,anma mukavemeti Alminyum: Kavlanmaya kar dayankllk