PAGSUSURI SA REALISMO

Unang Araw
A. Panlmula

Ang Ama
(SlngaPore)

l.

fuio

ang iyong konsepto ng isang mabuting

ama? Sagtrtin sa tulong ng word web.

Salln nlM'R. AVENA

MAGKAHALO LAGIANG takot

at pananabik

kapag hinihintayng mgabata ang kanilang ama fuig takoiay saalaalang isang lasing na suntoksabibig na nagpapatulo ng dugo at nagpapamaga ng ilang

MABUTING

axaw sa labi. Ang pananabik ay sa pagkain na

parninsan.minsa'y iniuuwi ng ama-malaking supot ng mainit na pansit na iginisa sa itlo g at gulay. Ang totoo, para sa sarili lang niya ang iniuuwing pagkatn
ng ama, lamang ay napakarami nito upang maubos

AMA

2.

Ano ang bahaging ginagarnPanatl ng isang ama

oly. rrut g *ug-isa; pagkatapos

gulo
sa

ay naroong magka-

sapamilya?

tira ang mga bata na kangina pa aali'aligid

samesa. Kundi sapakikialam ng inanamabiryan

B.

PagbarangAkda 1. Bamtrinangpamagatat daananangakdaAno angpaksangakda?

ng kaniya-kanyang parte ang lahat - kahit ito'y sansubo lang ng masarap na pagkain, sa mga pinr kamatanda at malakas na bata lamang mapupunta ang lahd, atni katiting aywalang maiiwan sa maliliir

2,

Ano ang koneksyon ng akda akdang nabasq at sa mundo?

{ lYo, sq ibang
Mundo

Koneksyon sa: Sarili Ibang Akda

3. Habang binabasa ang akda, sa hiwalay na

papel, ilista ang mgp

iguhit ang mga |arawang nabubuo sa ryongisipan. Sagutin ang mga tanong sa tulong ng akda' ng mga kamag-aral, at ng guro.

kahilngmg

sasagi at

Anim latrat ang mga bata. Ang dalawang ' pinakamatanda ay isang lalaki, dose anyos, at isang
napayat at nagagawang sila lang lagi ang maghati sa latrat ng bagay hmg wala ang ina upang tiyaking may parte rin ang maliliit. May dalawang lalaki, kambal, na nuwebe anyos, isang maliitnababae, otso anyos, at isang dos anyos na paslit pa, katulad ng ib4 ay maingay na naghatrangad ng marapat niyang parte samgapinag-&rgawan.
babae, onse; matatapang ang mga ito kahit

Natatandaan ng mga bata ang isa o dalawang okasyon na sinorpresa sila ng ama ng kaluwagangpalad nito - sadyang nag-uwi itp para sa kanila ng

dalawang supot na puno ng pansit guisado, at masaya nilang pinagsaluhan an! pagkain na hirap nilang ubusin. Kahit na ang ina nila'y masayang
nakiupo sakanila at kumain ng kaunti.
Pero hindi nanaulit ang masayang okasyong ryor4 at ngayo'y hindi na nag-uuwi ng pagkain ang

ilalayo ng mga bata si Mui Mui. Ang dahilaly si

Mui'

ama; ang katun4ya'y ipinapalagay ng mga batang

Mui, olso anyos

at sakitin atpalahalinghing naparang

mapalad sila kung hindi ito umuuwing lasing at ngkanilang ina. Sakabilaniyo'yumaasa pa rin sil4 at kung gising pa sila pag-uwi sa gabi ng am4 naninipat ang mga matang titingnan nila kung may brown na supot na nakabitin satale sa mga dalid nito. Kung umuuwi itong pasigaw-sigaw at padabug-dabog, tiyak na walang pagkain, at ang
mga bata'y magsisi}sikaq takot na anumang ingay

kuting, ay madalas kainisan ng ,tma. Uhugin, pangrwi-ngiwi, ito ay mahilig magtuklap ng langib sa galis na nagkalat sa kanyang mga binti, na nagiiwan ng mapula-pulang mga paste, gayong paulitulit siyang pinagbabawalan ng ua. Pero ang nakakainis talaga ay ang kanyang halinghing. Mahaba at
matinis,.iyon ay tumatagal ng ilang oras, habang siya ay nakaupo sa bangko sa isang sulok ng bahay, o nanrarnahrktot ngpaghiga sabanig kasamaang ibang mga bata, na di-makatulog. Walang pasensya sa

na gawa nila ay makainis sa ama at umakit sa malaking kamay nito upang pasuntok na dumapo sa kanilang mukha. Madalas na masapok ang mukha ng kanilang ina; madalas iyong marinig ng mga bata na humihikbi sa mga gabing tulad nito, at kinabulesan ang mga pisngi at mataniyon ayuumamaga, kaya't mahihiya iyong lpmabas upang maglaba sa malalaking bahay na katabi nila. Sa iburg mga gabi, hindi paghikbi ang maririnig ng mga bata mula sakanilang ina kundi isang uri ng nagmamakaawa at rrinenerbiyos na pagtaw4 at malakas na bulalas at pag-ungol mula sa kanilang anrra, at sila'y magtatanong laurg ano ang ginagawa nito. Kapag umuriwi ang ama namas gabikaysa dati atmas lasing kaysa dati, maypagkakataong

kanya ang pinakamatandang lalaki at babae, na malakas siyang irereklamo sa ina napagagalitan naman siya sa pagod na boses; pero sa gabing . naroon ang ama, napapaligiran ng bote ng beer na nakaupo sa mes4 iniingatan nilang mabuti na hindi hrnalinghing si Mui Mui. Alam nilana ang halingfuing niyon ay parang kudkuran na nagpapangilo sa nerbiyos ng ama at ito'y nakakabulahawna sisigaw, at kung hindi pa iyon huminto, ito'y tatayo, lalapit sa bata at hahampasin iyon nang buong lakas. Pagkatapos ay haharapin nito at papaluin din ang ibang bata na sa tingin nito, sa kabuuar5 ay ang sanhi
ng kanyang kabuwi sitan.

Noong gabing unnnri ang ana na masammg: masarna ang timpla datril nasisante sa kanyang

tabatro salagarian, si Mui Mui aynasagitrang isang mahabang halinghing at di mapatatran ng dalawang pinakarnatandang bata gayong binalaan nilang papaluin ito" Walang anu-ano, ang kamao ng ama ay bumagsak sa nakangusong mukha ng bata na tumalsik sa kabila ng lcwarto, kung saan ito nanatiling walang kagalaw-galaw. Mabilis na naglabasan ng batray ang ibang mga bata sa inaasahang

awakong artak!"Nakita niya ito sa kanyang libingan satabi ng gulod-payat, maputla at napakaliit-at ang mga alon ng lungkot at awa na nagpayanig sa maipuno niyang mgabalikat at brasong kayumanggi ay nakakatakot tingran. Pinilit siyang aluin ng mga kapitbatray, na ang iba'y lumayo na may luha sa mga
mata at bubulong-bulong,'Maaaring lasenggo nga siya at iresponsable, pero tunay na mahal niya ang

bata".
Trntryo ng nagdadalamhating ama ang kanyang

gulo. Natrimasmasatr ng ina ang bata sa pamamagitar ng malamig na tubig. Pero pagkarazm ng dalawang araw, si Mui Mui ay namatay, atang ina lamang ang umiyak habang ang bangkay ay inihahandang ilibing sa sementeryo ng nayon may isang kilometo ang layo, doon satabi ng gulod. Ilan sataga-nayonnanakakatanda sa sakiting bata ay dumating upang makiramay. Sa ama na buong araw na nakaupong ay doble ang kanilang pakikiramay, dahil alam nilang nawalan ito ng tabaho. Nangulekta ng abuloy ang isang babae at pilit niya itong inilagay sa mga palad ng ama na di-kawasq puno ng awa sa sarili, ay nagsimulang humagulgol. fuig balita tungkol sa mahrngkot nipng kinahinffian ay madaling nalerating sa kanyang amo, isarig maigas ang loob pero mabait na tao, na noon di'y na$desisyong lonin siya ulq para sa kapakanm ng kaqarig asawa at mga anak. Dala ng kagandatrang-loob,
ito ay nagbigsy ng sariling pakikiramay, kalakip ang mruting abuloy (na minabuti nitong iabot sa asawa ng lalaki imbes na sa lalaki mismo). Nang makita niya ang dati niyang amo at rnarinig ang magaganda nitong sinabi bilang pakikiramay sapagkamatay ng

mga luha at saka tumayo. Mayroong siyang naisip.

Mula ngayon, magiging mabuti na siyang ama. Dinukot niya sa bulsa ang perang ibinigay ng kanyang utmo sa asawa (na kiming iniabot naman nito agad sak*yq tulad ng nararapat). Binilang niya angpapel-de-bangko. Isa man dito ay hindi
niya ggastahin sa alak. Hindi na kailanman. Matibay ang pasrya na lumabas siya ng bahay. Pinagmasdan

siya ng mga bata. Saan kaya ito pupunta, tdnong

nila. Sinurdannilaito ng tingin. Papunta ito sabayan"

Nahmgkot sila dahil tiyak nila nauuwi itong dalang

muli ang mga bote ng beer.

Pagkalipas ng isang oras, bumalik ang ama. May bitbit itong malaking supot na may mas maliit na supot sa loob. Inilapag nito ang dala sa mesa. Hindi makapaniwala ang mga bata sa kanilang nakita, pero iyon ba'y kahonhg mga tsokolate? Tumingin silang mabuti. Mayroong supot ng ubas at isang kahon yata ng biskwit. Nagtalo ang mga bata kung ano nga ang laman niyon. Sabi ng pinakamatandang lalaki'y biskwit; nakakita na siyang maraming kahong tulad niyon sa tindahan ni Ho Chek sa bayan. Ang giit naman ng pinakamatandang babae aykendi, y'ong katulad ng minsa'y ibinigay sa kanila ni Lau Soh, na nakatira doon sa malaking bahay na pinaglalabhan ng Nanay. Ang kambal ay nagkasya sa pandidilat at pagngisi sa pananabik; masayana sila ano man ang laman niyon. Kaya't nagtalo at nanghula ang mga bat4 takot na hipuin ang )aman nawalang senyas mula sa ama- krip nilang
lumabas ito ng kanyang kuwarto.

rlI

kanyang anak, ang lalaki ay napaiyak at kinai;

lagilrgmulinglibangh
Ngayo'y naging napakalawak ang kanyang awa sa sarili bilang isang malupit na inulilang ama na ipinaglalamay ang wala-sa-panatrong pagkamatay ng kaqang dugo at laman. Mula sa kanyang awasasarili aybumulwak ang wagas napagmamahal sa patay na bat4 kaya't madalamhati siyang nagtatawag, "Kaawa-awa kong Mui Mui! Kaawa-

Di nagtagal ay lumabas ito, nakapagpali! na ng damit, at dr:nriretso sa mesa Hindi dumating ang

81

,fr!*

*' visi'.-+ ;,. aro

senyas na nagpapahintulot sa mga batang ilapat ang rnga icamay sa pinag-iinteresang yaman. Kinuha nito

lkalhwang Araw: Pagsusuri sa Akda

A. Pagsus uring Panlinggwist!ka
I

ang malaking supot at muling lumabas ng bahay. Hindi matiis na mawala sa mata ang yaman na:sa

i{ng ama

wari'y kanila na sanq nagbulungan ang dalawang pinakamatanda nang matiyak na hindi sila maririnig ng ama. "Tingnan natin kung saan siyapupunta,'.
Nagpumilit na sumama ang kambal, at ang apat ay umunod nang malay.l-layo sa am& Sa ftaraniwang pagkakataon, tiyak na makikita sila nito at sisigawang bumalik sa bahay, pero ngayo,y nasa isang bagay larhang ang isip nito at hindi man lang sila
n4puna,

ay tinatawag na "haligi ng tahanan." Ano ang kahulugan nito? Magbigay ng salitang singkatulugannito.

a.

Kahulugan

Singkahulugan

2.

Ano ang katruligan ng "halinghinghing?"

Magbigay ng singkatrulugan nito.

Dumating ito sa libingan sa tabing-gulod. Katruhukay pa lamang ang puntod na kanyang hinintuan. Lumuhod ito at dinukot ang mga laman ng supot na da-han-guh*g inilapag sa puntod, habang pahikbing nagsalita "Pinakamamahal kong analq walang maiaalay sa iyo ang iyong ama hrndi ang mga ito. Sana'y tanggapin mo,'. Nagpatuloy itong nakipag-usap sa anak, habang nagmamasid sa pinagkukublihang mga halaman ang mga bata. Madilim na ang langit at ang maitim na ulap ay nagbabantang mapunit anumang uglig pero patuloy sapagdarasal at pag-iyak ang ama. Naiwan itong nakal$od kahit brunagsak na ang ulan. pagkuwa,y umali\to, naninikit sa katawan ang basang kami. 1{ent\. Saisang iglap, ang kanginapang inip na inip na fga bata ay dumagsa sa yaman. Sinira ng ulan anf malaking bahagi niyon, pero sa natira sa kanilang nailigtas, nagsalu-salo sila tulad sa isang piging na alam nilang di nila mararanasang muli.

a.

Katrulugan

Singkahuluguan

3. Ano ang kahulugan

ng "yaman" ayon sa pagkagtmit nito sa akda ("ilapat ang mgq kamay sa pinag-iinteresang yaman")?
Kahulugan

Magbigay ng singkahulugann.

a.

Singkatrulugrran

B.

Pagsusuring Pangnilalaman 1. Anong kaisipan, palagay, o kongklusyon ang

mahihinutra mo
sa

C,

Pagbubuod Ilqrawan ang ama bago at pagkatapos mamatay si

mga sumusunod?

a.

MuiMui.

Bago

'
paslcatapos Paglwtapos

Pinananabikannganimnamagkakapatid ang pagkaing dala ng ama. Nag-uunatran sila sa pag-ubos ng tira ang kanilang ama

Sinuntok ng ama si Mui Mui, Nawalan ng malay ang bata, ngunit nahimasmasan ito matapos buhusan ng tubig ng ina. pagla.
tapos ng dalawang araw narnatay ang bata

E2

, i{l

l{t t,l

PAGSUSURI SA NATURALISMO
Unang Araw
Panimula

lBwfflmln

Dahil tapos nang magalaba, mabagal na

flunayo si Lian-chiao sa tabi ng balon. Sandali siyang napapikit nang nlaramdamang tila may mga bituing lumilipad sa harap niy4 gustong mawala ang mga

1.
2. 3.

fuiongsugal angalammo?
Bakit marami ang nahihilig sa sugal?

bituingnakahihilo.
Si SiaoJan, ang anakniyangbabae natatlong taong gulang ay hubad na nakaupo sa tabi ng palanggana at naglalaro ng tubig.

fuio ang maaaring maging epeho ng pagsnsugal

ng isang ama ng tatranan?

B. PagbasangAkda

l.
2.

Basahinang pmagatatdaanan angakdaAno

angpaksangakda? Ano ang koneksyon ng akda sa iyo, sa ibang akdang nabas4 at sa mundo?

"Inay, tapos napo bakayong maglaba?Ako na ang magsasampay;" Si Ah Yue iyon na mas matanda kay Siao-lan nang mga tatlo o apat na taon. Nagdidilig siya ng mga gul ay na Chni-srrn sa kabilang gilid. Nang makitang tapos nang maglaba ang in4 mabilis siyangtumakbo para kurin ang mga labada
at isampay sa alarnbreng nakatali sa dalawang poste sa loob ng

kubong walang dingding.

Sarili

Koneksvon sa: Ibans Akda

Mundo

3.

Habangbinabasaangakd4 sahiwalaynapapel, ilista ang mga katanungang sasagi at iguhit ang mga kawang nabubuo sa iyong isipan. Sagutin ang mga tanong sa hrlong ng akd4 ng mga kamag-aral, atng guro.

Tahanan ng lsang Sugarol

(Malaysla)

salln nlRusrrcA cARPlo

AI{G tvIAPLfilNG IILAP sa maaliwalas na langit ay matingkad'na nalflrhrlayan, parang bahaghari. Nlabilis na papunta sa kanft.ran ang lumulubog na

Hindi sinagot ni Lian-chiao si Ah Yue. Tumango lamang siya, nakatayo pa rin at nakapikitnagripilit na mabawi ang lakas. Payat siya at maliit mga biente-singko anyos, at nakasuot ng kupas na asimsarn-fu. Medyo nakangiwi ang kanyang mga labi. Maypangit at nagingitim na bukol sa kanyang noo. Halahng rypalo siya ng isang matigas na bagay kamakailan lamang. Malaki ang kanyang tiyan. Madaling mapansing nagdadalantao siya at malapit nangmanganak. Nang dumilat si Lian-chiao, nakatayo na si AhYue sa isang ban$kito at isa-isang isinampay ang mga damit.sa alambre. Dahil mataas ang alambre, kailangang tumingkayad siya at tumingala- Habang minamasdan ang maliit na katawan niyon atang alanganing paraan ng pagsasampay ng mga damit sa alambre, biglang nahabag si Lian-chiao. Mahina niyang sinabi, r'Ah Yue, mag-iingat ka. Baka ka malnrlog!" "Qrc!" sagot ni Ah Yue. Bigla iyong pumihi! nangpgambang tumingin at nagtanong, "Inay, luto na ba ang hapunan? Kung hindi, kagagalitan at nanarnantayo ni Itay!" Nakapukawkay Lian-chiao ang huling sinabi

Bigla siyang kinabahan. Kahit mayroon pang kaning larnig na natira sa pananghalian,iulutuin pI ang mga gulay. Kapag walang nakain pag-uwi ang

PV".,

Kung hindi niya aasikasuhin ang mga bagay-baguy ngayon, sino ang tutulong sa kanya? Bukod sa
gawain sabahay, kailangan niyang laryan ng pataba

nifang sugarol, tiyak na may mu"gyuy*iHindi.sinasadya'y nahipo niya angnamamagang

3.awg
bahagi ng noo. Tumahip ang kanyang pr:so. Nagna: madalisiyar-rg naligo sa tabi ng balon at pagkatapos ay tinulungan si Siao-lan sa paglilinis nito. Pinuno niya ang dalawang balde ng tubig at

pg

meu gulay at pipino na nakatanim sa gilia ng bahay, at bunutin ang ligaw na damo. fung trinai
ay bubugbugin siya ng kanyang asawa kapag

n4d"g

masama ang ani. Masakit pa nga ang kanyang noo

"giutb** kinargaangmgaitosapinggapauwi. Ang nakahilis na sinag ng lumulubog na araw ay tumama $a kanyang katawan, sa malaki at bilog T dy*, sa dalawang umuugang balde ng tubig si pingge sa umiika niyang pa4 at sa hubad si Siaolan nanaglalakad sa kanyang likurarl palinga-linga. Pagod na si Lian-chiao sa walang tigl pug-

dahil

sa suntok nito dalawang araw na ang

nakararaan datril nagkarnali siyang sagutin

.

iyon.

"Sssst . . ." Inilagdy niya sa kawali ang mga datron ng kamote. Ang buong bahay ay napuno ng bango ng nilulutong gulay.

ffiY*e.Tgtgulay, pinakulo *etubig, nilinir ang mga kawali at iba pang kasangkapan ,a Ang pugon ay yari sa luwad at may mga gatla na sa iba't ibang bahagi. Sa taUi ng pugon ay may maliit na lalagyim ng panggatong. WaIu nu iyong

tatabatro, ngunit hindi siya puwedeng-magbagal rig kilos. Ivlabilis niyang sinindihan arrg

upoylff;; t*i*.

-. ng liryanag

laman Kinakailangang isantabi muna ni Li**friuJ ang sipitng kalan para manguha ngpanggatong. Tumulong si SiaoJan at may dalang o aau*urig pirCIo tuwing papasok, ikinakalat sa lahat ng lug; Abala sa gawain si Lian-chiao. Tinanglawan

i*

pagod at puyat sa kanyang mut<tra. Waang "g maka: sisisi sakanya. Mula ala-sais ng qmaga, n;g bu_ mangon siyapara maghanda ng almusal, hindi na siya nalgil sa paggawa hanggang ngayorq maliban sa sandaling pahinga noong tanghalian. Noong

na nagmumula sa apoy ang mga guhit

bukid, at noong hapo" uy riya ng katroy na panggatong at namitasn "ugiifrk g ta_feng_ho,

sa

itinanim

111nug.u'y

n*guha siya ng mga punla ng palay ai

nungagi
,m

isang damong panggamot na gagamitin niyang paqpaligo pagkapanganak. Malapit nang isilang ang sanggol athindi maaaring hindi siyahanaa. fun! hindi niya rlralanda agad ang mgakailangan, anong
sabahaykung biglanalang siyang ipasol
os-q1tal? Walang alam

*g

,ug*ol

kundi humilata sa kama sakuta ng opyo at magmadyong araw-araw saHsiang Cfr] Cofr. Shop.

,iy*g *u*u

Nakaupo si Sip-lan sa loob ng bahay, dinidilaan ang mga laQi at tinitingnan ang nakatatandang kapatid na nakatayo pa rin sa hvadradong bangko salabas. Dil@ginsa-ginsa,yisangtinignatilaturogng Dasag nakarnpana nanagbuhat salabas ngpinto. "Ah Yue! Hindi ka ba natatakot matrulog diyan? Ang taas ng naaakyat mo, ha? Gusto *o nu 6*9' dalawin ang hari ng kadiliman?,, "Itay . . . nagsasampay lang ako. . .,, kiming sagotniAhYue. Halos kasimbilis ng kidlat, isang parangkawayang lalaki angpumasok sa bah,ayat sandaliig tumayo, galit. "Lintik! Gabi na,yhindipaluto ang hapunan. Umalis ka ba para hanapin ang kaaguyJ mo?' "Sandali nalurrg . . . maluluto na. . . tpiprito ko lang ang inasnang isda. pagkatapos . . . pagkatapos aypryede na tayong . . . maghapunan.,' Wal, g lakas ng loob si Lian-chiuo nu tumirrgulu I Inilagay niya sa isang plato ang TT pinipritong talbos ng kamote X*du3iy Wng ilang patak ng langis.sa kawali. Bahagyang "*rg"g*g kanyang mla fumay habang hinuhug;an ang 3ng inasnang ida. Hindi siya naglakas-toob na tumutol sa ingay ng kanyang asawa. Si Li Hua, ang asavla ni Lian_chiao, ay larawan ng isan! tunay na manghihitit ng opyo : palat at matangka4 may rnaiitim na ngipin at na;unudng mga-mata. Matapos nakapamaywang na sigawan ang bawat isa, nagsimula siyang rnaghubad, at marahp na nagtanong, ,, Handa na ba ang tubig na pampaligo?'

,l I

I I I
3t

It
ll
h

1**g.

I
t)

I\ n n

n
b

86

t,

"lhalunda ko na ang hrbig, ihahanda ko na ..."

Ivlabilis nfrang itinabi me silansi, ibiruhos ang
isang kaldero ng lormukulong

tubig

sa isang

balde

nakauuri lamang niya" Pagkatapos ay binuhat iyon

ilartg dalawang kamay sa luma at sira-sirang banyo.

Yuhnrg-Fko siya dahil

mg malaki niyurg

sa

tipn, at mukha, nagpapakita ng hirap at marahil ay

kawalang-pag-asa. Sumagitsit sakawali ang inasnang isdadahil

bigat ng ttrbig. Umaalog nakangiwi ang mapdlang

sainitngmantika
ba naaarnoy?

u'Masustrlog na ang inasnang isda Hindi mo

Napakabagal mong kumilos. Wala kang alam hrndi kumain!" Walang tigil sa pagmumura sa asawa si Li Hua habang ang babae'y papuntasabanyo. Naghgo sa ismg sulok ng bahay ang dalaurdlg tmq rrangirryinig satakot Hindi sila nagkalakas'loob na magsalita t&bisado na nila ang nangrayari, baka
natalo nanaman sa zugal si

bungi-bungi at maiitim na ngipin, "Hindi! Hindi! Sinong maysabi sa iyong bumiii ka ng masarap na pagkain kung wala kang pera? K'ang kaya mong mag-order, bakithindi mo kayang magbayad?" Lunura na naman sa sahig ang lalaki at dinilaart ang nguso. Humakbang ang mahahaba niyang binti at lumabas ang tila:kawayan niyang katawan. Nakatayo sa gitna ng bahay si Lian'chiao, nakabuka ang medyo laylay na bibig, natitigilan at hindimakakilos. Mahangin at maginaw nang gabing iyon. Habang nakahigang walang tinag sa matigas na higaang kahoy, hindi makatulog si Lian-ehiao. Naglalakbay ang kanyang isip. Kahit pagod na pagod siya at mabigat na ang mga matri. pagkatapos ng maghapong paglatabaho, gising na gising pa rin

ift
:i{
,lli

iH
II
lfi

ii

rll

,t
li

il
I

rt

ii

Li Hua

Pagkatapos kumain at habang pinupunasan ang namamantikang nguso, kinuha ni Li Hua ang lalagyan ng tsa. Humigop siya ng kaurtting tsa at
,]

pagkatapos

ay,'!we " lurntra

!

sa lupa.

Niligis ng

kanan niyang paa ang malapot na laway sa sahig, Inaakalang aalis na naman ang lalaki, mabilis
I

na ibinaba

ni Lian-chiao, na kumakain pa, ang

I I

inangkok at chopsticks, at nagkakandautal na , "Ama ni Ah Yue, aalis ka na naman? Ako'y : . ." ' *Ano? Hindi ako aalis?'Napakalakas ng boses ni Li Hua. iNatalo ako ng beinte dolyar ngayong hapon sa Hsiang Chi Coffee Shop. Bakit hindi ako babalik para mabawi ang natalo sa akin? Pag hindi ako nanalo ngayong gabi, hindi ko na btawqgin aW sarili kong eksperto samadyongl" "hxpdc lrmg bignir mo ako ng ilang dolyafl Nagordc'r ako ng dalawampung itlog kay Ying. . . malapit na akong rnmgnnak KailaneFng bumili ako ng ilang itlog panr lwuin sa lqa at alak." Minasdan ni Lian*hiao ang malaki niyang tiyan. Masyadong mahina at mababa apg kanyang boses. Nang marinig na kailangan niya ng pera, biglang neguas ng kilay si Li Hua Ialong pumula grg mga mataniyang dati nang namumula. Ibinuka nirc ang bibig, ipinakikita ang dalawang hanay ng 87

angkanyahgisip. Ang mga lumipas na pangynyari ay parang ulap sa bundok na mabagal na pumapailanlang sa lanrbak, naaanod, naaanod - kasinggaan ng usok. Sa lahat ng mga t#ng patay na o buhay Pa, mB larawan ng kanyhng ina ang namurnukod na lumalantad. Sa kagustuhang magkaapo kaagad, pinag-asawa nito ang tila bulaklak na anak niya - si Lian-chiao nakinse anyos pa lamang noon. At ang masama p4 sa kasabikang magkaroon ng mainam na buhay pagtanda niya, at laban sa payo ng mga kamag-anak at kaibigan nil4 pinili niya para maging manugang si Li Hua, na anak ng noo'y isang
mayarnang negosyante. Lahat ng kanyang pag-asa ay nabigo. Isang taon pagkaraang makasal si Lian' chiao at lumipat ng bahay, ang ina'y n4matay sa kanser sa dibdib. Paano niya malalaman na dahil sa ipinagk*undong kasal, mawawala sa kanyng anak

katahimilondkaligayahan sabuong buhnynim? Nagbuntung-hininga nang malalim s[ Lian. chiao. Nanlabo ang kanyang mga mata dahil sa , luhang napigil ang pagpatak, Ngayon, ang taong lumilitaw saisip niya ay ang kanyang asawa' ang Wdang silbi attilakawalang si Li Hua. Winaldas nipg lahd ang rnffiang iniumn ng ama n[lra ]vkuni siyang bisyo: pagsusugal, paglalasing, paghitit ng opyo, pagpunta sa bahay-aliwan. . . eksperto siya sa lahat ng ito. Ang pinakamalakas na dagok kay Lian-chiao ay ang pagkamapamahiin ni Li Hua.
ang

Naniniwala ito

sa

manghuhulang nagsabi na pulos

pakiramdam niya

sa

kanyang tiyan. Sumasakit na'

na

babae ang isisilang ni Lian-chiao at hindi ito

kailanmanmaghahatid sakanyang yaman o suwerte. Sa madaling sabi, si Lian-chiao ang pinanggagalingan ng lcasawiang-palad. Dahil dito, napakasama ng pakikitungo niya kay Lian-chiao. Walang magawa si Lian-chiao kundi tahimtk na pagtiisan ang hindi makatwiran at kung minsan, ay malupit na pakikitungo nito sa kanya. Kurg nagkaroon slyang lakas ng loob namagmaktol at

iyon
Natanto niyang lalabas na ang bata. Pero gabing-gabi n4 at wala pa sa bahay ang asawa niya! Ano ang gagawin niya ngayon? Naisip niyang papuntatrin siAhYue saF.Isiang Chi Coffee Shop para sunduin ang kanyang ama, ngunit nang maldtangnahihimbingngtulog siAh'rlre, pag-dubili siyang gisingin angbata- Naisip niya: hindi basiAh Yw ay.nagdaranas din ng hir-ap sa butray tulad nip? Bagamat bata pa, si Ah Yue ay nagbubuhat na ng mabibigatnabagay at gumagawangtabatrong para sa matanda lamang. Bakit hindi bayaang matulog muna siya? Bukod doon, matrangin salabas. Kung gigisingin niya ito at palalabasir:, tryak na sisipunin ito. Kung magkasakit siAtr Yue, sino ang mag-aalagp saftanya? Siho angmag-aalagakaySiaoJan? . . . Wala nang matamang gawin si Lian+hiao. Tumitindi na ang hilab ng kanyang tiyan. I

lal
na

hir
fOt

Pa

tiv

lE
na

mangatwim$ mandidilat agad iyon, at luluran siya 66 sa mukha'mismo, humihiyaw, Ikaw ang sumpa ng panrilya! Sinong may sabi sa iyong maglrakasal I<a sa akin? Luka-luka! Kung gusto mong ltrmayas, pwede kanang umalis ngayon din Alis! Alis! Sinong pumipigil saiyo? ..." Tumulo sa pisngi ang luha ni Lian-chiao. Dahandahan siyang bumaling. NasipananinaAh Yue at Siao-Ian ang lnlnot Mahimbing na nafutulog ang dalaw4 magkafkap. Kinuhani Lian+hiao ang kumot at itinakip sakanila I\rmikit siya ngrrnit hindi pa rin makatulog. Nagaalala siya. Malapit na siyang manganak. Makukirnan kaya siya? Mahirap sabihin. Sa kabila ng kanyang pagbubuntis, kailangan niyang m4gbuhat ng mabibigat na bagay - kasimbigat ng animnapu o pitumpung katies araw-araw. Mga ilang arawpa lang ang nakararaan ay bumagsak siya habang nagsisibak ng kahoy na panggatong. Sino ang gagarantiyang hindi naapekhrhan ang bata sa loob ng karymg tiyan? [Ialimbawang malalag ang bata at mamatay siyq sino ang mag-aalaga sa dalawa niyang anak na babae?"At kung maayos siyang makapanganak, ano ang mangyayari kung iyo'y babae na naman? Hindi kaya siya palayasin ng kanyang asawa? Ang inam sana kung sa pagkakataong ito'y lalaki naman ang isilang niya- Sa gayon ayhindi na sip.gaanong pagmarnalupitanng asawa niya Ifthit paano'y gaganda na ang hinaharap. Alam na alam niyang habang buhay nang magiging miserable ang kanyang buhay. Ang tangng pag-asa na lamang niya ay ang kanyang mga anak Malupit angbuhay. Unti-trti, nagdilim angpaninginni Lian+hiao. Inaarttok na siya Pero biglang naging kakaiba ang 88

ku ka si)
an

ml mi m: si) Ta
sal

Nanlalamignasapawisangmgapaladniya

WalanasipgrgmagagawaNagpumilitsiyang bumangon. Hawak ang isang gasera, nagpasiya siyang magtungo sa Hsiang Chi Coffee Shop para hanapinangasada" Pagbukas niya ng pinto, nahagip stya ng malakos na hangin Nanginig siya at halos mamatay ang ilaw niya. Isinara ni Lian-chiao ang pinto at mabagal na lumakad papunta sa kapihan. Bagamathindi kalayuan sa batray nila ang Hsiang Chi, sa katayuan niya'y parang kung ilang milyaanglayonoon Walang buwan nang gabing iyort iilang bituin ang kumikislap sa langit. Napakadilim'at walang makikita sa lampas sa sampung yarda. Basa ng panggabing tramog ang,daan at madulas Idiniin d Lian-chiao ang kaliwang kamay sa kanyang tiyaq umuusad ng mga daldwa o tatlong hakbang. Sa malamlam na ilaw, ang mul&a niya'y ninenerbiyos sa sakit at butil-butil na pawis ang tumuhrlo mula sa kanyang noo. "Kokak, Kokak...." Umiiyak ang mga palaka sa mga pilapil sa gawing kaliwa ng maliit na
kalsada Binasag ng mahrngkot nilang pagkol@k ang

Hs atr
sa

IIII
kal

tac kal Hil

uli
Iyo

chi
bur

sal

kw

ati
ayl Ng

katatrimikannggabi. Muling bumugso ang hangin. Tuluyan nang

*A

pa\

Naniniwala ito sa manghuhulang nagsabi na pulos babae ang isisilang fiun-"Iriao at hindi ito

,i
sa

pakiramdam niya

sa

kailanman rnaghahatid

lyor

kanyang tiyan. Sumasakit na

kanya ng yaman o suwerte.

sabi, si Lian-chiao angpinan ggaga_ -Samadaling lingan ng lsawiang-palad. Oatrl Ato, napakasama ng pakikitungo niya kay Lian-chiao.

WalangmagawasiLian_chiaokunditahimik napagtiisan ang hindi makatwiran at kung minsa& ay malupit na pakikitungo nito sa kanya. Kung n4gkaroon slyang lakas ng loob namag-aktol at mangatwimA mandidilat agad iyon, at lultran siya samulla,misrno, humihiyaw,,. Ikaw ang sumpang paudlya! Sinong may sabi sa iyong magpatasat tca sa alcin? Luka-luka! Krng gusto mon;'ltrmayas, pwedelcanang urnalis ngayon din Alis! AIis! Sinong pumipigl saiyo? .. ." Tumulo sa pisngi ang luha ni Lian_chiao. Dahandahan siyang bumaling.
Nasipa na nina

Natanto niyang lalabas na ang bata. pero sa bahay ang asawa niya! Ano ang gagawin niya ngayon? Naisip niyang papuntahin siAh Yue sa Hsiang Chi Cotree Shop para sunduin ang kanyang ama, ngunit nang
gabing-gabi n4 at wala pa
makitang nahihimbing ng tulog si Ah Vue, nag-atubifi siyang gisingin ang bata" Naisip niya: hindi ba si Ah
Yue ay.nagdaranas din rrg hirap sa buhay ttrlad niya? Bagamat bata pa, si Ah yue ay nagbubuhat na ng

n It

hi

rC

Pi

ti; l4

ni

l<a

6[

yr at Siao_lan ang kunrot

Iv{ahimbing na natutulog ang dalaw4 magkayai<ap.

Kinuhani Lian+hiao ang kumot at itinakifsa kanila Pumikit siya ngunit hindi pa rin makatulog. Nag_ aalala siya. Malapit na siyang manganak. Makukunan kaya siya? Mahirap ,iUit irr. Su kabila ng
kanyang pagbubuntis, kailangan niyang ragbuh; ng mabibigat na bagay kasimbigat ng animnapu o

WalanasipngmagagawaNagpunilitsipng bumangon. Hawak ang isang g^Jiu, napasiya syangm4gtungo saHsiang Chi Coffee Shoppara
hanapinangasawa" Pagbukas niya ng pinto, natragip siya ng malakas na hangin Nanginig siya at halos mamatay
ang

Nanlalgilgnasapawisangmgapaladoi1

gigislngin niya ito at palalabasiq tiyak na sisipunii ito. Kung rnaglosakit si Ah yue, sino *g rrrug_*faa sa [<anya? Siho ang m ag-aalagakay-Siao-lan? ... Wala nang malamang gawin si Lian-chiao. Tumitindi na ang hilab ng kanyang tiyan.

mabibigat na bagay at gumagawa ng frub.h*g para sa matanda lamang. Bakit hindi bayaang matulog muna siya? Bukod dooru mahanginsa tabas. Kuni

si''

an

ml

mi mt si)
Ta
sal

-,

Hs atr
sa

WI kal

pitumpung katies araw-araw. Mgu itung lang ang nakararaan ay bumagsak siyi habang nagsisibak ng katroy na panggatong. Sirro uog gag:arantiyang hindi naapelauhan ang bata sa loob ng lenlaang ti1an? Halimbawang *augfug *rg b.tu, at mamatay siy4 sino ang mag-aalaga ia dalawa niyang anak na babae?.At kung miayos siyang makapanganak, ano ang mangyayari lung iyo,! babae na naman? Hindi tuya siya patayasin ni kanyang asawa?Ang inam sana kung sa iagkatal -Sa taong rlo'y lalaki naman ang isilang niyaguyoo ulhi1$ rryu gaanong pagmamalupiL* rg u**u niyalkhitpaano'y gaganda na ang hinabarap. Alam n1 alam niyang habang buhaynang magiging miserable anglanyang buhay. A"g t4rrdngpag-asa na lamang niya ay ang kanyang -ga anak-Malupit angbubay. Unti-urfi, nagdilim ang paningin ni Lian+hiao. InaanJok na siya pero biglang naging kakaiba ang

**p"

ilawniya. Isinara ni Lian-chiao angpinto at

mabagal na lumakad papurta sa kapihan.

j_ Bagamat hindi kalayuan sa batray nila ang Hsiang Chi, sa katayran niya,y parang kung ilang

tac
ka1

milyaanglayonoorrWalang buwan nang gabing iyorL iilang bituin

panggabing hamog ang daan at rnadulas.

langit. NapaUailim.at walang makikita sa laurpas sa sa.mpung yarda. nasa ni

anq

Hil uli
Iyo

$$t<islap

sa

Idiniin ni Lian-chiao ang kaliwang kamay sa kanyang tiyan, umuusad ng mga dalawi o tatlong hukb.rrg. Sa malamlam na ilaw, ang mukha niya,! ninenerbiyos sa sakit at butil-butil napawis-ani fumutulo mula sa kanyang noo.

chi
bur

sat

kw

"Kokak, Kokak....,' Umiiyak ang mga

pafakl
sa

ati
ayr Ng

meapilapil

sa

gawing kaliwa ng maliit na

I4T+ P**g katahimikannggabi.

88

ng matungkot nilang

pagkokk ang

*A

Muling bumugso ang hangin. Tuluyan nang

Pd',

a8r;-fi.iFj=.5.--d||*ni,--

namathy ang ilaw sa gasera. Si Lian-chiao, at ang

Maganda!" Magaganda ang pitsa niya at medlo

ninenerbiyos siya, matamang nakatingin sa mesa Tinulungan ng maybahay ng tow kay si Lianchiao na maupo sa silyang rattan. Sapo ng dalawang kamay ni Lian-chiao ang kanyang tryan, humahalinghing, "Angtiyanko . .. masakit.. . dalhinagad. .. dalhinninyo ako sa ospital. . ." "Ano? Ngayon na? Mananalo ako salarong ito. Sandali. Prurg! Ang galing! Ang gandang pitsa
nito. Ito talaga ang kailangan ko. H4 ha! Quadruple!

lahat ng bagay sa kanyang paligid, ay dagling nakulong ng kadiliman. Hindi siya makasulong at

il
o D p
o b

hindi rin siya makaurong. Ilang sandali siyang tumayo roon, walang tinag at hindi malaman ang gagawin. Parang hinihiwa ng isang matalim na kutsilyo ang tiyan niya. Natutuliro siya at nahihilo. 'Kras". Nalaglag ang gaseramulasananginginigniyarg mgadaliri, nagkapira-piraso. Hindi na maisip ni Lian:chiao kung ano ang namgyayari. Sinapo niya ng dalawang kamay ang kanyang ulo, nagpupumilitna manatili

ti
h
?

, ,
7

Unang apat, pangalawang apat... Isang libo

dalawang daan at walumpu at dalawang libo limang
daan at animnapu!"

siyanghakatayo.

, )
, ,
I
I

Pakalipas ng ilang sandali, medyo nanrmbalik ang lakas ni Lian-chiao, at unti-unting nasanay ang mga mata niya sa dilim. Lumakad siyang muli, mabagal, hindi matatag. Kung ilang beses na halos madapa siya dahil sa madulas na kalsada. Madalas siyang huminto dahil sa sumusumpong na sakit. Tatayo siya, yuyuko nang mababa hanggang ang sakit ay humupa. . . ngunit ilang sandali lamang. Narating din sa wakas ni Lian-chiao ang Hsiang Chi Coffee Shop. Napakaliwanag saloob at maingay: ang k1l-antog ng mga pitsa ng madyong sa mesa, ang maingay na boses ng mga sugirol, umuungol otumatawa. . . . Nanghihinang itinaas ni Lian-chiao ang kaliwang kamay at kumatok sa pinto. Marahil aybuhos nabuhos angisip ngmga tao sa pagsusugal, o baka naman napakahina ng katok niya. Walang lumapit parabuksan ang pinto. Hindi namatiis ni Lian+hiao ang sakig at kumatok

Mataki ang panalong iyon. Nagsimula siya sa ilang chips lamang, ngunit ngayon ay isang bunton naangnasaharap niya. Tuwang-tuwa si Li Huaat hindi niya mapigil ang katatawa, maluwang na

maluwang ang nangingitim na bibig. Habang sinasamsam atinaayos ang mgachips, ngumiti siya sataongnakaupo saharap niya. "Ha, ha, Lumbong Chun! Napakagaling nitong siyamnapuog libong galing saiyo! Napakagaling! H4 ha. . ." "Ai-yo... yo..." "Hoy lumakad ka na. Manganganak na ang misis mo !" may humimok kay Li Hua Walang magawa si Li Hua kundi hilingin sa isang miron na maglaro para sa kanya. Galit na
tiningnanniya si Lian+hiao at nag-aatubilingtumayo. Fumayag ang maybahay ng t ow kay na ipaarkila sa kanya angMorris Minor nito sa dalawang dolyar bawat oras, at dodoblehin sa gabi. Tinulungan ng maybahay si Lian-chiao na makasakay sakotse. Si Li Hua, naumuungolpa, ay nagpunta sa kasilyas sa likod ng kapihan. Bagamat hindi na gaanong humihilab ang tiyan niya balisa si Lian-chiao. Bigla siyang nakakita ng ilaw na mabilis na papalapit sa dako nila- Baharyang kumislap ang munting ilaw, dahil marahil sahangn. HaQang papalapit iyon, ay nakita niya si Ah Yueng pangku-pangko ang nakababatang kapatid. Kapwa silaumiiyak dt namumula na ang kanilang mga mata. "Ah Yue, Ah Yue! Bakit dinala mo rito ang kapatid mo? Sisipunin kayo ! " Lumabas sa kotse si Lian-chiao, nilapitan ang maliliit na batang babae, hindi malaman kung ano ang gagawin.

uli siya nang buong lakas.

Isang matabang babae ang nagbukas ng pinto.

Iyon ang may-balray ng may-ari ng kapihan. Si Lian-

chiao na nakasandal nang husto sa pinto, ay

bumagsak sa loob. Noong una ay nagulat ang matabang babae sa biglang pagpasok niya. Ngunit narig matanto niya kung sino ang babae, mali}si niya ryong tinulungan
at inakay papasok.

Li Hua na dadarnpot na lamang ng pitsa, ay namangha rin sa biglang pagdating ni Lian+hiao.

Si

Ngunitnakapagpigil siya at mabagsik nanagtanong, "Anong nanry.ari? Bakit gabing-gabi na'y narito ka pal Pung! Teka, teka! Red Centre ba'yon? Ha!

Humagulgol ng iyak si Siao-lan. . .. Iftagad siyang inaliw ni Lian-chiao Habang pinapahiran ang luha at ilong, marahang nagsalita si Ah Yue, 'Nagising ako sa iyak ni Siao-lan. Hianahanap niya angNanay. Hindi ko makita si Nanay sa bahay. Naisip kong baka narito [6ayo, kayadinala ko siya rito.. ."
Nang malaman ni Ah Yue na papunta sa oqpital
ang kanyang in4 kurnibot nang kaunti ang ilong niya at ang bibig niya ay lumaylay sa mga sulok. Luttaan

TAGPUAN SAAN:

KAII"AN:

angmgamataniya. "AhYue, huwag kang umiyak. Mabaitka di ba? Alagaan mong mabuti ang kapatid mo. Uuwi ang Nanay pagkaraan ng dalawa o tatlong araw. Pagkahatid sa akin sa ospital, uuwi ang Tatay ninyo..." Habang inaaliw siAhYue, napaiyakna rin si Lian-chiao. Hindi niyang makayang isipin na aalis siyang mga ilang araw, iiwan ang dalawang munting bata sa bahay na walang mag-aalaga sa'
kanila.

hinaba ni Ah Yue ang nakababatang kapatid,

at sa pagitan ng mga hikbi, ''Inay, dadal awin ko kayo

[[[
RESI'UIA

bukas, kasamaang kapatid ko. Sasabihinko kay Itay na isama kami roon. May isa pang dolyar sa aking lata ng sigarilyo. Dadalhin ko iyon para

magamitmomuna..." Magiliw na hinawakan ni Lian-chiao ang munting,r,rlo ng anak. Hindi siya makapggsalita datril sapag-aalala. Lunabas si Li Hua Kinagatitan ang dalawang bata gayang dati. Pagkatapos aypunasok sakotse, binrhay ang makina at pinatakbo. Patuloy ang madyong sa Hsiang Chi. Ang gabi ay ginulo ng mga tunog ng pitsa, "Khe-ta..,khe. ta. ., " at paininsan-minsan, ng malakas ng pungt Ivlalarnig nakumislqp ang mgabituin salangit Malakas ang hihip ng hangin. Isang mruting ilaw ang mabagal na kumikilos sa daan. Si Ah Yue, pangko sa [kod ang umiiyak at inaantok na kapatid, mabagal at atubiling naglalakad patungo sa kanilang luma at hungkag na bahay. . . .

lkalawang Araw: Pagsusuri ng Akda

A.

Pagsusuring Panlinggwlstika

'

Piliin ang ipinahihiwatig ng mga pahoyag batay sa pagkalwgamit sa binasang aMa, Bitugan ang titik ng tamang sagot, l. Napilitnamabawiniyaanglakas-

a. nagkasakit b. mahinaangkatawan c. nabuwaldatrilbtmagsakmulasabangfuito

Napukaw kay Lian-chiao ang huling sinabi ng anak

C.

Pagbubuod dg Akda
Gumawa ng buod ng akda sa tulong ng

dumuurod

nastorymap.

naawasasinabinganak kinalbahansamangyayui c. napapegunitasamganangpri. 3. Tbmulo sa pisngl ang luha ni Lian*hiao. a. labisangkatuwaangnadanra. b. naawasakanyangmganakita

a. b.

c. nagagalitnanglabis

90

e
A
Panlmuh
I

PAGSUS,RI sANAruRALtsMo
UnangAraw

3.

Basatrin ang sumusunod na talata at ibigay ang reaksyon sa impormasyong rrabasa

Habangbinabasaang akd4 sahiwalaynapapel, ilista ang mga katanungang sasagi at iguhit ang rnga kawang nabubuo sa iyong isipan. Sagutin ang mga tanong sa tulong ng akda, ng mga kamag-aral, atng guro.

Matapos mapatalsik ng KhmerRouge ang pamahalaan ni Lon Nol noong 197 5, nagampsa Cambodia ang isang madugong pangyayari: pinatay ng mga

Mabuhay Ks, Anak Ko

(Gambodian)

komrmistang Khmer Rouge ang may t.S milyopg Cambodian. Bunnubuo ito ng halos katlong bahagi ng populasyon ng bansa. Ikbilang sa mga ipinapatay ang mga idtrkadong Cambodian at angmgakabilang si mataas at gitrang tri. Dahil dito, tinawag na *Killing Fields"ang Cambodia"

ttt pin Yathay Salln nl Ruth Etynla S. Mabangto

GIMSINGAKO NG ingay ng digmaan, ng sipol at ugong ng mga tingla. Habaig nuluilgu,y namalayanko ang ibapang irguy; ngalngal ngmga kq$engnaglilidd ingtng mgakaretanghilatgbak4
mgamanaka-nakang sigaw. Tiningnan ko ang aking

2. Anong mgakahirapan ang dulotng digmaan m

isangbansa?

relo. Alas singko ng umaga. Bumangon ako,

dumungaw sa bintana at minasdan ang paligid nang buong pagtataka;Ang kalye ay bumabatra sa tao at

B. PagbarangAkda

l.
2.

Basahinangpqmagatat daanan angak{aAno

angpaksangakdfl?

sasakyang mabagal na naglalakbay sa maputlang liwanag ng bukangJiwayway. Waring lumuwas na sa6ayan ang buong bansa. Abril I 7, I975 noon, napagtanto kong patapos na ang digmaang-bayan.

alrdang nabasa, at sa

mundo?
Mundo

"Thay, dear?" Gising na siAny, ta?rimikna

nakdhiga sa dilim. Siguro'y pinanonood niya ako, naghihintay ng reaksyon ko.

Koneksyon sa: Sarili Ibang Akda

*Dalika,

Any." Hindi ako nakaramdam ng

hkot, bagl$s aytenry;on napinatitindi ng kaalanang ords na'para kumilos. Kailangang kumilos kanii agad para mairyasan ang labanan. "Katapusan na itoi Ilang sandali na lang at darating na ang Khmer Ropge.l'

NairfindihmaadniAnyAg sinabiko. lvlabilis

si;,qrlg !uxa-)p't nagbihis; maliksingunit malamyos ang karyang kilos at sa isang wagwag ng kanyang

ulo'y naiayos ang buhok niyang hanggang balikat. "Ano'n r-nangrayari?' tanong niya93

"Huwag kang mag-alal4" sabi kong nagmamadaling pumunta sa sala para kunin ang mga gamit namin. "Mahihirapan tayo sa umpis4 pero magiging normal din ang lahat." Nagising saboses narnin ang mga bata. Nagsimulang maghabulan ang dalawang nakatatanda - ang siyam-na-taong si Sudath at si Nawath na limang taon sa loob ng dalawang kuwartong aparftnent na bumubuo ng lugar namin sa bahay ng aking biyenan. "Kailangang mabihisan muna ang mga bataatpumunta na tayo agad sa bayanbago makarating dito ang sundalo."

makarinig ng mga balita - at isang case tte recorder nu *uy k*amang reserbang b aterya.Naglangay

din ako ng ilang bagay na magagamit ko sa propeqyon - mga librong teknikal ukol sa irigasyon
at pagbabai-baitang ng 1up4 isang diksyunaryong

French-English, at mga bolpen at papel.

'Nhwath! " tawag ni Any. Narinig ni Nawath ang tawag dahil nakikipagbuno ito kay Sudath sa kama'Nawatlu lalapit ka pag tinatawag ka! " muling tawa ni Any na lalong nilakasan ang boses. Kung mirua'y iniisip kong medyo mabagsik sa mga bat4 pero talagang malilikot ang dalawakayakailangang hig$tan nang kaunti. Nahagip niya ang papatakbong siNawath at binihisan, hindi iniintindi ang pag-angal nito. Naghihikab na bumangon ang beybi pang si Staud, at saka inaantok na nagpalinga-linga- "Sige n4 Sudath," sabi ko sapanganaynalalaki. "Nrlagbihis kana Hindi mo banakikitangn4gnamadali tayo?"
Hindi naman mahirap balutin ang ka\a:nting
kailangan namin. Isang linggo na naming alarn, mula nang mag-alisan ang mgaAmerikano
I 2, na

noongAbril

pilit siyang niAny. Nang mga sandali ring iyon, sinasapatusan pumasok siAnyung, ang nakatatandang kapatid na ba6ae ni Any. Sinabi nitong handa na sa pag-alis ang kanilang mgamagulang. Habang binibihisan ni Anyung si Stzud ng t-shirt at shorts, nagbalot naman siAnyngmgabiskwit at kendi para samgabata. Sinisiyasat ko ang aking dadalhin -mga libro, relo, per4 mga papeles na mapagkikilanlan, radyo - at minpan ko paqg tiningnan aag paligtd, iniisip kung mas mabuti kaya kung pinaalis ko ng bansa ang=" aking parnilya. Hindi, kahrlad ng lahat, ayokongayoko sa bulok na rehimen ni lnn Nol. Wala akong dapat ikatakot sa Khmer Rouge. Inapura ko ang aking pamilya para sumama . na sa mga magulang ni Any na noo'y sakay na ng kanilangAustin. Ikinarga ko ang mgabagahe namin sa aking Fiat, habang isinisigaw ang mga habilin sa kabila ng kagultrhan sa siyudad - ratatat ng machiru gun, pgsabog ng mga bomba sa malayo, at patuloy
Sipa nang sipa si Nawath habang na andar ng mga sasakyan.

halos tapos na ang limang taong hunalaganap

na labanan sa pagitan ng mga rebeldeng Khmer Rouge ng Cambodia at ng gobyernong Republikano ni Manhal tnn Nol. Hinihintay na lang namin

hng

saan magmumula at kailan darating ang

Khmo

Rouge. Dalawang arawbago ito, nagbantanaang

ingayngpapalapitnagiyera

nakami

ng pansamanklang malilipatan sakalingtamaan ang

bahay. Pinuntahan ko ang aking mga magulang at

nakipagkasundong magkita-kita ang buong pamilya sa bahay ng pinsan kong si Oan na nakatira sa

Ang kalyeng iyon, na isa samaluluwang na lansangan sa Phnom Penh ay isang agos ng mga tao, kotse, kareta, bisikleta tak, motorsiklo, at ilang karetang puno ng tao at kagamitan, nag-uunahan samaputlang liwanag ng madaling-araw. Ang ilang pamilya'y naglalakad; inaakay ng mgaama ang mga bisikletang puno ng mgakagamitang pambahay, may kilik namang bata ang mga ina Kitang-kitang balisa ang lahat, malungkot ang mga mukha, ngunit kakatwang tahimik. Waring hindi natural ang
pagkapasensyoso ng mga nagmamaneho ng kotse,
sumasabay sa lakad ng mga tao nang hindi man lang

malapit sa bayarL sakaling lumubha ang sitrrasyon Pinuno na namin ng gasolina ang lahat ng kotse. WaIa na kaming dapat gawin ngayon kundi magempake ng dalawang maletang damiq kasama ang mga alatras ni Ar,y, ang mga naipon namin at ang aking mga dolyar - talong libong lahat na puro tigiisang daarL Dinala ko ang isang maliitnaradyo para

bumubtsina isang bagay na hindi mangayari noong nagsisikip ang tapik sa Phnom Penh, ilang araw pa lang ang nakararaan. Mayroon pang ilang grupo ng
.

mga sundalo ng bumagsak na Republika na

naglalakad nang tatlu-tatlo o apat-apat nakasakbat

94

sa balikat ang mga riple, walang takot na nagbi_ biruan p4 natutuwang tapos na ang giyera. May isandaang yarda na ang nalalakad narnin,

ang estudpnteng Canbodian, ngunit naging sorto ng oposisyon laban kay Sihanouk ang franJe,

mgataong parang duming huntilutang

sa

ilog, rung

maftarinig ako ng isang pagsabog. Sa gawing ko, sa may kantorrg malapit sa aminfbahay, isang balumbon ng usok ang lumabas. [an! mintrto pa,y

t*r",

ako nag-aral ng

saMonteal ako ipinadala kasamang iba. Doon o-

kaya

inhenyerya.

Bumalik ako

sa Cambodia noong 1965, sa

dumating ang mga ambulansya at bumbiro,

nagtutunugan ang mgakampana at nagkikindatan ang mga ilaw Humarang sila sa aming daraanan at

isang bagong buhay. Nagtrabaho ato sa t,tinisty o.fPublic Works, at nagpakasal sa una kong asawa,
si Thary; Tulad nang karaniwang nanryayari sa mga

walakanring nagawakundi hlnigil mtura

lsakabilangpagmamadalingmgataongnasa amin, sal@bila ng kahpltanng labanaq nadama kong malayo kami sa panganib Xutiit tupo, *g maraming taon ng digmaang_bayan at sa la kabila ng mga babala ng aking ama utot sa kalikasan ng Khmer Rouge, naniniwala akong babalik din sa ang lahat, gayang nakilalakong Cambodia fati bago nagkaroon ng digmaang-bayan. Buhat ako sa Oudong, isang nayong may dalawampu't limang milya ang tuyo,u t itugu ni Phnom Penh. Doon namuhay ang ama tong si Chhor bilang isang maliit na negoqyante. Hi"ai riya mayaman - tatlo luo1*g ang kuwarto ng bahay naming may bubong na pulang tisa at sahig na matigp na lupa - ngunit mataas ang p*g*"p iiyu at ng aking inang si Ioan para sa akin, angpang,nay sa limang magkakapatid. Ipinadala niia ako sa Phnom Penh para magkaroon ng magandang edu}asyon sa haislarl. Magaiing akong .rt iay*t". At nrylg ako.:f edad disisiete, ato ang pikam"t uoy sa matematika sa buong bansa. I{irdikoiniisipangpolitikanoon.lvlaitufining nalorurukan ng katatagan ang mga taon ng akini
Iopalibot

bagong kasal, tumira kami sa buhuy ng mga magulang'ni Thary. Malaking bahay iy", aafrif isang mayamang opisyal sa Ministy of Finance ang kanyang amang si Mr. Khem. Ipinanganak ang panganay

naming si Sudath noong I 967. Mukhang patungo

nakami noon

sa isang magandang kinabukasan.

kung babalikan ko ang naloraan, _Gaytrmm, mangilan.ngilan nang palatandaan ng kawalang_ kasiphan sapaligd. Itinuring ni Sitranout ang uriti bilang ama ng bansa. Hindi nagtagal at umugong ang usapan tungkol sa nepotismo at kabulukan. Sumabay dito ang hmulubhang digmaan sa Viefirarn Datril masigasig si Sihanouk na panatilihin ang magandang pakikipag-ugnayan sa kanyan[ malcpangranlrang kapitbalmy, lihim siyang nakipagl kasundo na magagamit ng mga North Vietramese ang malalayong lugar sa silangang bahagi ng Cambodia sapaghahatid ng mga sundalo at armas sa SouthVietram. Naging dahilan ito ng paghrligsa ng Estados Unidos. Nalagay sa alangaiin ang tradisyunal naniyutalidad ng Cambodia.
mga di-nasisiyahang iambodian angmaliilna grupo ngmgarebeldeng KhmoRorg

.;
'i

. Bilang reaksyon sa mga pangyayaring ito, sinuportahaq ng

li
it

panahon. Walang kiaikilingan ang Cambodia, popular ang aming pinunong si prinsipe Sihanou( tila walang katrirap-hirap na umuunlad ang bansa"
at waringnapakalayo ng digmaan saVienram.

kabataan kung ikukumpara sa mga sumunod na,

$outheast Asia. Bilang isang matalinong estudyante, naging karapat-dappt akong iskolar ng gobyemo sa

Tg Amerika sa

Waa tungkol sa pakikisangkot ng Tae-u:"p*

ibang

bdnsa. Nakaugalian nang papag-aralin sa France

Tg karamiha'y pinangungunahan ng mga intelektrral na nag-aral sa France. ,.}{indi ito gaanong nakaapekto sa aming bu$f. ak9 misrio'ymaraming problemang pun adli. P]Tulye sa buhay ko ang isang trahedya noong I 969. Habang hinihintay namin ang pagsilang ni amrngpangalawang anak, nagsakit ng iepattt| ii Thar;r na noo:y beinte kuato anyos lang. ifind srya gqmaling. Namatay sila kapwa ng aming anak nang manganak siya. Isang taon ko siyang ipinagh'ksa. Umasa na lamang ako sa aalawang naklbabatang kapatid ni Thary: si Annrng, beinte uno,

l"

ili

at lalo na kayAny, disinuebe, sa pag-aalaga kay Sudath habang ako'y nasa trabaho. Nang lumaoq at parang iyon na ang pinaka-

Lon Nol. Ngrrnit sa pagdaraaq ng panahorl naging

natural na mangyayari, umibig ako kay,6rrr. Maganda siyang babae, maitim ang buhok na hanggang balikat at balingkinitan ang katawan. Sa edad na beinte, naging kaligayahan na niyang balikatin ang trabahong-bahay at minahal niya si
Sudath na parang sariling anak. Nagpakasal kanri. Noong 1 97 1, ipinanganak ang aming anakna lalaki, si Nawath. At noong I 973, si Staud naman.

malinaw na hindi niya kayang gampanan ang tungkuling ipinataw niya sa sarili. Inatake siya at naparalisado ang kalahati ng kanyang katawan'
Nagpatrrloy sakabulukanatpagwawalambahala
ang

administasyon at sandatahang lakas. Nabigo ang arming sugpuin ang alinman sa mgaNorth Vietramese, at Khmer Rouge sa kabila ng tulong ng EstadosUnidos.Walang kundiKhmer Rouge na tinatangkilik ng mga Tsino. Nasadlak ang bansa sa isang pangkalatratang digmaang-bayan.
Sinabayan ito ng nakasasakal na implasyon

Noong mga unang taon ng dekada sitenta, nataas ako ng puwesto at naging direktor ng Departnent ofNew Works and Equipment sa ministi. Ang posisyong ito ang nagbigay sa akin at sa aking pamilyang protelayon laban sa kahirapang pampulitika at pqngkabuhayan na bunga ng lumalaganap na diamaans-ha-.., n \l /2 I 3 p o n n I a I a man si Anv krrndi
anJ r0.nstsyari sr bahcryog KanyangmgrrnaguJang,

napun-

wersa sa aming mga maaaring mangibang bansa na

magtago ng salaping dayuhan, Ialo nang dolyar. Noong 1 970, umab ot sa 6O riel angkapatit ng isang dolyar, at 2,000 rurman noong 1p75.
Kalcatrnrang

kaming mga propesyonal at

rin
sa

utelsktwal

sa Phnom Penh ay r.raniwala

1

pala-

hindt rin niya inui:sisa ang aicing mga panlniwalang parnpolitika. Sa aking p alagay, masyado kaming kampante, tulad ng iba pang kakilala ko. Naging kapansin-pansin na ang pagkawala :;o i..,1 **,^,J,^*e- .rurb 1,4lrdliorrg ittf datUl Sa naging patakaran ni Sihanouk na bigyang kasiyahan ang lahat Dumami ang mga North Metnmese sa barsa -humigirkumulang sa apatnapung libo -kaya ipinag-utos ni Presidente Nixon na bornbahin ang mga ito, isang lihim na ekstension ng digmaang sa htrli'y makakasira sa kanya at sa amin. Taliwas sa
inaasahan ang naging epeklo ng mga pagsalakay

.ruj lU DIiitUIU liiL lid tiru\$r]d) dl r, i. r ur rvl rrvr u s irsia ang mgA rebeide. Dahil na rin itc sa mga hindi

maikakailang pagkukulang ni Lon Nol. At totoo na$ang ang [anilang programa na itinatagrryod din ng United Frbnt of Kampuchea ni Sihanouk na nakabase sa Peking, ay hindi bumanggit ng komunismo. Sa halip, gunagamit sila ng mga nakapagpapalrinatrong salita gayang "Ang mga mamao'Pambansang mayang Cambodian," Kalayaan," "Kapayapaan," "Nyutralidad," "Kalayaan," at "Demokrasya".

lalo nitong inakit ang pagpasok ng mga komunista

Ako ma'y sumapi na rin sa oposisyon kay Lon Nol. Nagtatag ako ng organisasyong tinawag naming Bees Club, isang propesyonal na may
magkakaparehong kaisipan - mga opisyal ng mga gobybrno, propesor sa uribersidad, mga opisyal, at ilang oposisyonistang politiko. labankami samga
diktador, mga komunista at sa rehimen ni

saCambodia.

Noong 1970, pinabagsak ni Lon Nol, na Punong Minister at pinwro ng armi, si Sihanouk.
Nangako itong lilinisin ang kabulukan at palalayasin ang mga Vietnamese. Tumakas si Sihanouk patungong Peking at ang nakap agtatcJr;q fagpahayag siya ng suporta sa mga gerilyang Khmer Rouge na
dati niyang kalaban. Tinawag niyang tagap agpalay a

lon Nol,

ngunit wala kaming tinatangkilk Itinuturing naming angmgaA,merikano ay magkahalong biyaya- laban

angmgarebelde na karamiha'y binubuo ngmga

magsasak4 at hindi na niya binigyang-halaga ang ideolohiyang komunista ng mga ito.
Sa simula'y rnalaki ang pag-asanaminkay

sila sa ko.ntmista pero sinusuportatran nila ang bulok at walang-silbing si Lon NoI. Ibig naming magkaroon ng isang pamahalaan na may pambansang pagkakais4 at kung posible, isang koaliqyong pamatralaaq kasama na ang Khmer Rouge. Naniniwala akong higit sa lahat, bayani ang 96

Khmer Rouge dahil marami akong kilalang nagtataguyod sa kanila at sumapi sa kanila. Ulit_ulit na sinabi niArnananagtat<amAi ako dahil

noong l972.Madalas kong siyang sabihan noon na huwag mawalan ng pag_asa; igtigiit ko pang yUulutaqan lang siya ru propug*daig pamaha,ry.' sabi ko pa, may sariling tauhln samga gerilya si Sihanouk at tiyak na hindi nila susupor-

1$ry9 niya ang di mabilang na nagsitakas bago sila lumipat sa lungsod, kasama ang briong pamilya

"rkil;;

bahay. May ilang linggo nang nakaalis ng bansa ang asawa't anak niyang lalaki, kasama ng kanyang

yari sa tisa at may pintuang bakal. Magandang fgRuan iyon dahil nag-iisa si Oan sa malakin!
mga

biyenan.

-N*gmakapuntasinaAnyungatmgabiyenan ko sa bahay ng isang tiyahin, ipinasok [o naman Nagulat ako pagkakita sa maramikongkamaganak - si Oan at ang dala*,a niyang klpatid na
dalawang kapatid na babae, aaawrrrg ialaki; m;; pamrlyanila at ang aming mga magulang_tufL*po tahat NlS.l anrtan ang lahat s a amin, tu-wang_tuwa nang makita ku+i. May isang oras na sila roon at
sa

t *,
3ne

$e

Fiat sakalsadang kinatatayuan ng bahayni Oan.

tahan

mBa taong pumapatay ng mga kababayan

iba, sabi ko, pero higit sa lahat,

:tnml{?ng

mgapagoda Maaaringtomunista ang

babae kasarna ang kani-kanilang pamil-ya ang aking

gqarumn.

CairUaian silanl

. Noo,1g mga unang araw ng Marso 1975, nagkaroorl ng pala-palagay

na mababago ang
na pupwersahin ng Khmer Rouge si Lon Nol na magbitiw, at inisip naming susundan ito n_g marryos na pagtatatag ngisang bagong rehimen.

nag-aalalana

amin.

fT3|r+*i,;

karoon ng mamyos na kasundurfr. Nui** pamtrmuno ng gobyerno samgakamayni Long B.rr,-. Alam kong wato nn akoie daBai ikatakot llil{l$ UU{ll'"U.,((r...,ilL,r ,.,rrg i, : ,,. J.,l 1,.,,..,,.., akongl@ariwang inhinyero. Hirdinamiiloilaang unalis nang bansa. Hinintay ko ang pagtatapbs ng digmaan-at umasang magkak*oon rkJng bahagl sap4gbubuo ng bagong Cambodia.
* ,1.
!t

si Lon Nol, at nawala ang huling sag_alal sapagka_

Kahit papaano, inakala kong-maliglng isa si Sihanouk sa solusyong polidkul, k*rg ;; ** iyon Ngunit noong ika-isa ngAbril, nahiiayatna umalis

*g

Nang nakikipaglarc na sa mga pinsan nila ang mgabata,naghanda ng pagkain *g -gu babae. .Gumagawa ang lahat maliban kay Voucn Ia nat<iti_ paghuntahan sa mga lalaki. Si Vouch dalawampu,t is4 ang intelektrval ng pami lya. Na sa ilrar| nn q tr on na siya sa unibersidad, nag-aaral ng inhinyerya na pambihira para sa isang babaing Cambodian. Nakahiligan nila ang simpleng at mabigat na pagsasalita, wari' y determinadone tak4san ang tradisrnrnnl na papet ns hahae 2y t-iit..,..,'...,"iil ,, ,

l
I

i!

p**r*it

l{
l:1,
I

,t
I

'

d,

trdf$Urg ilB lllgta r4r*r)i,.

Lii&Bili,i

s1J

ui6

nakatatandang kapatid na babaeng ri

sa aming ina,

Bay4 ltg

f.ng

t*l

mga usapang pampolitika

kayAny o samga fkikipag-usap bat4 pero madaling mapako ang ut"rryon niya sa May bukas na radyo sa isang mesa, pero

Sa kakapalan ng tao, inabot ng dalawang oras bago namin nalakbay ang dalawang

French c-olonial. Malaki ang look na ito, may sapat na lugar para sa mga puno at halaman. Dito nakatira ang pinsan kong si Oan. Dalawang p alryag ang bahay niya protektado ng mataas na 6*oa

distansiyapapunta sapsar Silep, isang r"f.ia.n yul na lugarmalapit sa ilog. Ito ang sentrJng lungsod, angpinakamagandang bahagi ng phnom penh_ malalapad ang mga kaly"ng rrut t*rrnan ng mga puno at magkakahiwalay na mga villa na istilong

*ily*rg

napaldkinabangran siya kturg mabigat ang tabalrong

balitq puro tugtog militar. Tinanong ako ng hlrg ano sa palagay ko ang_ nangyayari sa bayan. balaiang taon lang ang kabataan sa akin ni Theng, muy usiwa siya ai tatlong anak, dalawrng lalaki-at isang sanggol na babae. Medyo bilib siya sa akin ,u rigu usaping pampulitika hindi lamang dahil nakatatanda ako sa Ionya, kundi dahil sa posisyon ko sa ministi. Iitser sip saprimary4 nakatira * -gu -ugrl*g gt mas inJeresado'sa basketiol kalsa iotititu. Bry y naman iyon sa katawan Uyu t aya mas
kapatid kong lalaking si Theng
.walanq

r."r,

dapat gawin. A, sabi korrg nakatitiyalq pag_uusapan

parug...

:XTp*

'yan ns mga opisyal

il;;k.bilang
sa radyo?,, sabat

"E bakit hindi na nila ibalita niVouch.

pamamasyal sa buong bayan. "Sim!" tawag ni Oan na gulat na gulat.,,Ba,t .. nag-iisa ka? Nasa,n ang mga magulang-mo?,, napahinto siyang nakasimangot

Nakangisi siya na para bang kababalik mula sa

Hindi magtatagrf ui*iliut*oon gobyemo at muting mariumuno si lg.r**g rnnslpe Srhanouk. Makikita mo.,, ' At rnakabubuti sakanyang huwag na niyang '" ulitin ang mga dating pagkakamrTt

. .'Nakapagtatakang4,,sabikonghinditumiFe.* *n* pu* *rkii**. dapat ipag-alala"

.

..j'Wala pa ba sila dito? Akala ko,y ...,,

"";;;;r,*g
;ff

lf*g

kaibigan.

"Halika na, Sim,,, sabi ng tatal, . .- ko ko na kilalang-kilala si Sim mufa pagtaUata biriooo m si Sim atnasahaiskul, pero frioA rrya ruafioo. Wala siyang ginawa kundi maglatwutsu tasartru ng mga "Akalako'ynaririto

Batragyang katahimikan ang nagdaan. para maputol ito, may isang nagsabi: ,i+.rrffiauguy mo, Sarun?,,

P{. Ii Puri',

Lir** motorsiklo na ikinabagokng f,r"y*g rf", Ail*rd r,ndi flr*.Tj:**T1a1 iyu ut na Jru lutrrua ,g masayahil
s

Samn. Titsersiyanoon bago

[agkatinginan kaming lahat. Kawawang

na sil4 tiyong. Nanood nasusunos na bahay, sla 3$ita tala nagpunra na,ko riio. Aalis rti uko,t hahanapinko sila.,,

. *::*

"p;;;;ffiiro

riurtJa.nt

"Loko ka ba. tumigil ka na lang dito. sila maaano. peligroso nang lumabas uli.,,

Hindi

babaing si SreyRati.

Anghindi nsghgs sa kanya-1 angp.sr.#,rf rriy sa asawang si Kene at sa limang_Lorg anak na

kaugnayan sa pinag-uusapan. Sablhin pa,y naalis ya y eskwel4 pero hindi maunawaan t*rg Uuti,

galit o nagsasalita ng mga bagay na'walung

ma.fiyain srya na parang bu,a p.ro

:irTu.*atungkutin

at

.nuinirir,,itihasrm ay

^upugl;ilil,;

*iffi

ga[t na

sabwatan ut ru"O pa ang tungkor doon. Ngumiti ako 1 najkiuii-uarfl<ar

tabafo.Ano sapalagaymo Thay?,, Naniniwala siyang naging biktima siya ng isang

si Sihanouk, sigrro makukuha ko

"Ano sapal agayko?,, ani ni Sarun sa dating * ngiri.,Ewan ko. pero kunfmababalik Tfduy

.rilffie auti t*g -

;rf..Url"r*g

;;-*"r*

j":T:1""ry_:?lub.ulk,u t uu"ar,o ;

"An9 ang inginiti_ngiti mo riya[-Thurr,,,ilu nanunumbat ang boses ni Keng mula satsina.
na ang lahat. Sarun, dear, puweae Uan!

nga siyapero hindi siya g*ong :1an matalino. S inuwerte mf apag_ar[f

SinAaraa kaag malaming tao. Bahagra ring sumasali si Oan katrit nasa bahay niyu t*rni. Maya_

nifng

Samantala,y nanonood lang ri A";-dirrik^at mina_ masdan kung sino ang nagsasaliL, nu

sa kabila ng in gavig mgdnagsisitakas sa labas at ng tugtogig radyo. Inulit ko ang paniniwur*g ng roIusyong politikal. Karani** .,id;nawuur_ himik lang ang iba. Kapag r,irof ,i Tf"ne. lalong angal ang isa ko pang kapaid na si Thoeon. Hindi siya lumaki ru u*in]Nufiru*u riyu ylbirenal, r.uyur.,iyo *uruyo Kanyang loob. Sumasali rin sa usapan si Vouch,

wapan n4min ang mangyayari

Doon nga kami pumirmi, paupu-upo kahit p+in-kain ng kanin, ulam * p*ru, na ini_ :*"f nanda ru Any at ng iba pang nasa kusina. pinag-

_igtitri#

T**ilg

iil:ff

*e

t-**i**

T*y9. tawagin
Lf^^-

;;*
j

p.s

may-1_ ng ilang sinehan ang biyenaniriy*g f auf.l. Ngunithindi madahng paparuwalan ang aking

liyang

;fi;;;;:

mo na si Srey? Mughuhuir riu

tut.,,

,*l*1ll*m;*il1,##;li*rr*t
t r Noon dumating ang pinsan tong

Si*.
98

paniniwala pero naiini. uto,u mgu prra*riyon niya" Narinig ko noon. raurit-urit to-nfrnasaui sa

hbara niyane koni*irtu n.Jrmer Kouge.Tg Mataas siya, malakas at may malatag na p ag$atao,gayundin sa pangangatwan. Hindi siya masalita ur inf"r..p.to Jiyu?u't*y*g

H:::*I:Ift

*g

kanyang walag dapat ipag-alala. "Tsismis lano.,yan, ,tay,

kipaglaro

kong hindi ipinarrlhaia"

lvlaramanangatingbansa.f Tumahimik

kanilang programa. Kaiblgan f." *g sa mga taong iyon. Hindi sila magsisinunguffrg. nrUt puZ

namang binabanggit tungkol sa f.I**i.rno

;; ;;il;;tr.
I*

propaganda,,, sabi

sa kanyang mga pinsan.

..wara

Namayani ang katahimikan.

an_g mahinang boses ng Pakiarkong Budhista na ri ffirot fut. frluJtutiogin* kaming lalrar at tiwalang napangiti. Uhaiiamang siya

*g

Narinig sa radyo

gumawa ng kalupitan para pakainin ng taumb ayar:,,

rinai"Jta?ai"tangang

ang simbolo ng katatagan; aming pamitva amain

ang maypinakamaraas na awtoridad na panrelihiyorl

*g-*]ng *u. ing

pero na{ol 1!a'

kung ilolkumpara sa mga anak buhay ymgugo r i p

ffiHTq5""tita.

aking ina Muhka siyang mailina, matii!

l[

,r.ing

miyembri.in riyu ng '" ' "'

Malapit ako

;;.

sa

"r*a* aniyang mahina pero matigas., ri***'*rnin *g mga taong nagsisitakas,.

kut
ornyi it" ril., erv" rg * l-s:, f tauhanni Mao sa Cl,:" Kapag

mahutrulaan mong

" kung narinig mo siyang magsalita, sa kanyl ii vI*rr. "Igalang mo naman errrg rrtaymo, Thay,,, napatay ang t anitang

;r*, ffi;r# ;;;:.?il.lru .u ^s-

kanya. Sinubaybayan niyang

ffiHffi?,ffi:xr.ffi,ffi1:#i:#;
estudyante pa ako. asprasyon at pagkatao. salalay sa sarili ang katigtas;,

!-r:!" "r,1g tyon sa akinq.3g,

W*irg.t*"p
NA;:

;ffi;rddh"l"'

#r:T:li"
T*

l*ily4

sinunog ang tanif anj mga U"friy.

vraupit
gu

ra ng relihiyon natin. Kalimutan mo na angkaligayahan.,,

ang sinasabi n,yo? Iv_ong iba sa atam nitang n.prr.*Jrirrii";; inay naman!, sabi ko., Anong komurista .,,Ang

rr;il;ffi;"",

ng pagdarasal na patnubayanriyu malinaw na pananaw, sa paggawa

lgrqrlTr_t malaya ys taong paunlarin ang sarili, magpakabuti, pagandahin.*g rlali,

ang Diyos kung di ka * uy magbubung4 maaaring sa bulny na ito" *

magkukula.Lahatng kabutii'an

, YUJ*e magaglwS

f.u** r**d,

iiiigy*,ng
ng mabuti,

C*rSi*

tungkol sa tunay na sitrvasyon? lang May isang o.1,.. kuTing nug_uruo-r.ur. Maya' t maya,y natitisil i<ami orf,rr *irg"# ng mga bata at manaka-nakaig.pagsabog
Pagkatapos, nang. banaani

"';; M"#;;*Xffi".ffT#" -ffi llfr:l og *gu ;ii' *:j:* tangng *p"r.iry, ii* nong tama ako. Mga Iq F,..l" r#;;; akin ng mga kakilatl ko. "r; l* pu y *di*,giU*g_ bansa na ako't may matawak dfi;;; ano,ng nalalaman mga f.o, nu ,i*ffi -ng Tlguf*S *goyTn
sa

mapagmahal sabuha

;ffiffi ,rii"**

kanila.ig*o, p..o

",

kaloob sa kanya. Natitiy"ak.k";;;;# ko ang pinakamabuting magagawa to, r"'*#,iojralamat sa impluwensya ni Huot Tht.

If

at u.ruynapaggamit.nstai<"arurr*'oiurirong

tang-gatang na matandrrs hi;i;";;_aalin_ ,r1*TT ** kalaglyan, na ang patnubay ay tiyak na kakaitanganin ng bagong

agi ba' y sabik-akong mmini g ang n,*1?:91 sasabihin ng matand4 _; ", ", marahil at malaa$o ng katiyak* .u ,^ulmil ng kaga;

rt;;;?fr;
:-

re#;;;.

N*Try y
fgsubok.

na ang labanan. Darating na ang

"Huwag kayong mag_alal4,, sabi niya. ..Itigil

ang ating bu,iru .u irin, Kaitangang muli natin iioni

t"piyup*. iliriru, ou
ioio.,, lyo,

d;U;;,i:ilu
!,,

sa may kalayuan.

pumasok matapos tingnan si Nawath

napatigil ang lahat at ttnawag ang kamag-anak na nasa kusina 'mga at Kinawayan ro r"i anv

lfe btu1

Hq11l]g rnporranteng pahayag

nlnnig,ig irrpiigil sa l3"^"ilysradyo : ..makinig-kayldilffi; i.",11 sa

oor",

lamang, atiyonlamar

pagkaraa,y,

*;;lfi

Iahat ng sundalo,,' ,uUi

pagdanak ng dugo

lf::::"::*l

Heneral Mey Sichan iyo4-ang puno ng sandatahang ;o

*f;;mHill*ffi

*:,' lf

"",
*e

;;r,"*u
ia naf.i-

ang pakikipagnego sasyon sa atinim gu [ip.],i j.,, Thpos na ang lahat, naisip ,,Mubrti,,,

saman"r** ioi**p#irroy ko.

"p.*,,e"#ir." niyulJpffi;,"ffi; #;

bulong ko kayAny

pakimrndarn narnin! f afrat.

,*ur

r*upGilil*
#;

gouy,*l i

Ngunit ilans sandali lang atnatabunan ang boses ng hen.r"r ," al,n.*"*?*g pagka_ raa'y isa pang boses ang sumingitlmJ"Lauk*, paralg may umagaw sa mikropo;"j,Arr;;il# aynaipanalo sapamamagi"" rg ,arroiri *rrna n* hegosasyon! Sumuko

ffi , MalinisSaang kalye,.lafrat ng tao ur"r*uOro bangketa. eitne r,f;;;;:il:'#iJ*'#?Jil'#f,ffi:i;

sa

nakakita ng mga sundarong

nafauniggrmeng itim
Nakasumbrerong

sapangkat ng tiErff

r.r*;;

ngayonangdigmaan!,,

", i.."*_].r._ T,"* T#.l#ffi

ay narigir.

itr;::

l:

Nil#fi ;H :dro,;dil;1fl.?ffi###irx-:ffi I: matangnagkatinginankarni. ------'w

ngitinamin.Mayn4

*rr-,^j1!T,*,y nakaratakot Walang musika iahat

nd katahimikan.

jalan-s AK47,-anglu,

maayos na nakabutones. S*:j:kr*yoj p.rorl" r't " Minhnayuisa eulong.ng kotse. "i.*orrrffi#'Iii O"* if* ay may

rl,il" p"jv"#'il s yui,

nr*pJffi

,ilu uy

*rf,f,-gn-f-aut.;ffiffi
f linla wagng rnsiri-nsiti. r"n wala pang disiotso anyos.
t

Iaunchers . Lahat sita,y may tsekerd na lvamar _ mga bandanang leeg o sumbrdro. Hindi sila

i"*r;; *"

rocket

nakaiurd"t;;k;;*s
iir"J,

#ly:ryko ,;*--t,;G*^i,frilHtlil?,T"ffi:
mga kapitlahay pero sa I ab'as,
f

Sakatahimika mga tao sa karye,

ang'tinigng

lg]fisrtarkanp^atungo aan sita pup*tuz r.ruilur sila sa mga pagoda, sa

S

sa

ns msu gurairg llfuran matapos ang labanan.

p;;bil;, ;;t*,s
;firrd ;d;*ep
r

mga uniberiidad o sa

d;il;ffi#

ruo senho ng phnom penh-

U*iitig'*gu

;:_ffi

Isang oras ang lumipas. pahrloy na naglaro ang mga lara samantalang

#"ff.3^l**t !-tuffiffi ilg,igu* ^] b;tu;ffiffi#tffi3;r#ffi*:

ng pagsasaya sa kal ayuan - r,, r--" ErE er-s w
^-

pagkatapos ay rnabilis siyang burualit-J

mga kabakan. N.t.,^rl*i,mans "a walang damdamin, Uf*ek", Tauyo, mgarobot.

1T

Ti|l^T

tr#r.ffiffi5tr_m.#*n:t d,.b.d;:-.,ffiffi t:Hi#ffi n:

mga tao ang hanav.

*" *g io#"il". *u*u,, mrr,u ng mga kabataang sundalo, I"l" ;;*g ;akita ko
Hindi ako nabigla o.n*gu*bu, nakadama.ako ngpag-galu * [*ig-uiiig

#*ao pamamagitan ng mga retato at pelikull, ngunit ni wala karning babala kung

31cw y*irry* puel*r*iJ uioil

ang tana;ng ito ay

***

O*g

"AngmgaKhmerRouge!,,

"uroiguq

nau1-lg binul$an ang pmto para manood.

gryera. Ni hindi

l1ryt.ry* lorni*Gffiffi : rffi: na ans s* nasal&n

K";.-rr;";lrprn

Ngunit masvadokaming nasisiyatran para

wagayway ng

parayo sa ns prusrsyon ang wari,y pzuronoorin rula sa preah

:q:*:

yd;?HT:J#"fl *tr#*,Tf ,ffi ffi]]]]]]]*: *g" Naesimud juriu*i *g sa karye, Tj

"*ir]lr*l,*i

ilang

Y:::::r,.isa'gpangr.urat.rurg,*,;;fi;umuta sa tmog at kumfu: tuuing kalyJnHio, *y :u

r"yr,, *e rie"
yarda ang layo.

*,*ffi#T^ T::b,v: I*q *,daffi;i]ilf, ,{!:ffiHfr -Jr#

fl"HHffiff;Tffi,Tffi,I;Itffi
Mabilis na tumalon at tumakbong palayoang lalaki

*g*u*ugu)*roy* ngirgipuring tela Sa halip na mahkot, it*ri"g f rf,"i.y i"gtr*f . * sa kawalang-pakialam ng Khr";. R;G.
rak ng

ang mga tao ut

bong nasa harap kasama ng ib,

t"ffilHffiHf*H
p"

il;;;

unang

lffilfrffi :H'r]-#ffi *i*fl:#i,#

sa pader ang sundato.u,

Pagfcaraa,y mahinatr;"
I

ong hubarin une

rurry*g

i";r*#'*u sunda_ "iq"rg

,inu*kffii

dilrk; i*uro * ang Khmer Rouge. prufi atoig nJrh#;;;; nakasisigrnongmaaayosanglahat ----.
Drssahino nagsabing pupunu _,j ^!,h..6+^ siL

sasakyan. sumunod nama;

ffifi];iliffi
;;C;;o.

ang mga pan gyay an.

la

ma,y

nrt*i"ig

n*IIi

r"ro. walang p**n n,r.;ilffi .:::: *ur.ng ng loob ani kawaran ng opisyal ;ilm:'buhav
balita sa radyo. dffi-::TT,:X1'-:i'o"lYulron

Masaya kaming burnalik sa bahay ni Oan, nagkukwentuh*, s abi ko'y iuuwi ko na ans akino pl"ilya.

5i1b**,

hnilaBAustiq
buhay.

Muktrang pabalik na sa normll

ni Any para sabihing babatik

a dfi akay ng o*T y *u, *igr*'*gur*s

;" ;il;;anitang

Tllg tabin'g'_r*;i;

;;;,,:,:T;:: ibang May

*##;f

IGmi man av ''Bakit hindi pu tuvo laalis ito

ba

hindi. Matitingnan

mga bata sa bakuran

dahilan para magmadali. Naiwan kami, masalangnag-uustp.

fflmgr.Tg Mrr:."1*;;fiffi'.il:
Nananangnrali*.k1*

rrT* ng *gu uiyenan to ang *uru pu-ffi fuifr*o *,

**,J,iri#z1t*,

na

nangr.Ulfri" ri O*l"

Kaml ngproteksyon.

I'}fl l*.ng

Aalis ba kami sa bahay ni oan? *u*,n, makasagap ng impormasr", *rt'uru*r*o. kong konsuttahinnaminll; arnins amain, ang patiarkang si ur"ii* r" ri#atira sa onat o n p ago dasa tabi "n g td lya ang layo. Tiyaknaalamni tyalrungano angnangyayari Hihin_i L^*: _puvo'"

Hindi namiil alam ang ang gagawin.

Pygtq

ilffIl;,iu *.
il;;ffi

*i;;fffilHi
f<*r*,"r,

,*u

Ju tuttorg kotsSsaakingFiat,.s,apu.rgro,ig;;;[tapatia

mabuting gawin Sum+t1f

- ,

Yulu nang makaisip kung ano ang mas

I1*g

,urr, napasama kami sa mabagal na prusisyoi'ng rgu

1111tu, snma na sa mga papunta
flf,?"Tlq
Nagsisikip p"

na si Theng, at sa Mrrrrdr;

B;;;;;ir.

dinaanan ng

ffi::Yl*:*-ll'r"'ic''dffi eu*ine rft** R"d Irff##.tii;H

ilJ

nag-iisip ako kung isang 3s!r*rtine. Huro, r,inalffiffeu. siyu ay katiwala sa bahav ng *gu biyenan ni Oan na

lff

papasok na ako sa rauaho

tinauffi'#g

at

I'',,*,*+. ae r*eJJi;,Jiliirrffi makapasalita.,,Ano,

ng gagawin ko?,,

P^TjI***bahaynang umalis sila sa Cambodia xasama ang asawa at nag_iisang *ruil'ni O*. Nakabyo itooguyoo* *ulpirt".ir, af,r:r;. at gulung-eulo ans ayos. ,.irinauy* ng mga Khmer Rouge .u i*ing *gu pinagsabihan

ffi;
r,*

bahay!

,n

at magatang *e r;hui sinusunod ang tuntunir. ru"aJr, makaalaidentq takot waring

;i, t* ** sino ang binabaril niy. **s il.i*grO ry 5.t naeine masururin
sa

aynagpaatisto

:y-"ry

Paminsan-minsa,v isang putok ang naririnig mula

l-slS nulutong lamang ng mabagal na umuusad pafungo sa kung saan, mq4 taong naglalakad, nagbibisiklera, sakay ng kotse.

.ngu"ffi riru tjll*. :"*,** d;,il#;ffi; yruut ,Y* ry l*at

kani
r

,i" ** *u"iJJ;; Napa,u.".rt.o"rg i,.^ **

an

dshaq;il"

A"s.gu g*itongpagunita-na
amin a1S, hi;;ri

labanan

,n. *_,_1f11 yebaqo ang pakiramdam namin. Nahingkamiopdr*i";i,"__"f

'oSigmadol<gfa2,,
.Bakif,Z,,
t.Baka qagkamali ka lang

ffi ffi ff
fr

akong nakakita ns Klun ei katabing karye tugurpu

Nang sumturod na isang

*i

R;"r;;;#ffi*bas
sa

."p*rin. o*, .nil* t*r*g

sa

[ioi**ing -'

;ingut

kanila, tahimik na

wara kamins *inie Nagbibiro ba siva?

'

hindikryani-pAniuafaf
sa mga

Mag_*li*r;;,

* ;;j

ngpag,intindi?,

o,o,, ffi paang

#ffi
,,,u"Yll:9,_rg;",*i ang pagoda ng patJ"r riirJ"ri.rlr'l'. :*k?. Isa iyong templong may bubon" ;, ;t";;;^t:,: nl tisang kulay dilaw. Nelearo,,^ :-.^_ _ . l1g
H
bakural

*r,,YjT-*:. g:IT*.ir1, rlag&nong kami

kapirbrt

ang totoo kaya

"rffi;ffi#;

pmagtatagpuan ng ilog ng Mekang at Tbnle Sap. Sa paligid niyon, kasama ng mga pulo at hardin ng

mga bulaklak, ay ang tirahan ng mga monghe. Ipinaradanamin ang mga kotse, ainaa ang mgaLra at nagpunta sa bah,ay ng patiarka- Iraahpos kaming ituro sa isang malaking bulwagang puno na rin ng may isandaang katao, ilan sa amin _ ang mga magulangko, ako, si Oarq atangmgatapatiakoig lalaki - ang nagpunta sa tanggapanng patiarka. kanyang walumpu't limang taorl matatag na nakataas ang ulo niyang ahit, at mukhang batapa ang

tumelepono sapresidente ng Cambodian Red Cross atkayChau Sau, ang sekretaryo-heneralng Oppo_

sition Democratic Party. Dapat sanang makapagbigayng imponnasyon ang dalawang ito, pero tiia wala silangnalalamankundi ang deklarasyonng Red Crossnanyutal angHotel Le phnomat angFrcnch
Embassy.

Kakatwang malakas pa ang patriarka pa

malapadniyang mukha. Nakasuot siyang robang

May isang naglatahimik sa lahat at itinuro ang tansistor na msa mesang katabi ng patiarka Buhay na rumun ang istasyon ng gobyerno at may maikling mensahe. Tinatawagan ang lahat ng ministro at nakaQtaas na opisyal ng sandatahang lakas sa

I
.1

ir

tj

n. t,.
ir I
i

dilaw na hantad ang isang balikat, at napdi[gira; ng mga monghe at sibilyan. Malinaw na maraming tao ang nag-isip nang katulad namin, ang magpunta sa pagoda para malaman kung ano ang nanryayari at hingin ang proteksiyon ng pariarka. eg;d kapg nakilala ang dalawang lalaki, si HeneralthhnnClrhuou dating aide-de -campni Marshal I.on Nol, atsi Heneral Mao Sum yrhem,ChiefOperations Co-ordinator ng sanclatahung lakas ng Repubtik.1n:. Ngunit parang mapapakumbala na at nag_ Sllinlangan ang dalawang ito na dati,y palaban. Halatang badigard nila ang ibang lalaking naka_ sibilyan. Lumuhod kaming kasama ng ibapang naroon at ginawa ang tatlong ulit na pag)upugay na mga kzunay ay magsalikop sa may noo. 1ngPagkaraa'y magkah:us ang mga binting naupo kami atnakinigngmgaNapan
Dalawang pangunahing tanong ang lumilitaw: paano kikilos ang mga opisyal naRepublikano sa

MinisUy'of krformation sa ganap na alas-kwano ng haporr. "Alam na ninyo ngayon ang g4gawin,,' sabi ng Patiark4 "magpapadalarin ako ng sarili kong kinatawarl"
Makaraang umalis ari mga heneral at isang nagpalakad-lakad kami, nagtatanungan

kung ano ang ibig sabihin ng lahat ng iyon, iniisip kung pupunta kami sa French Embassy o sa hotel Le Phnom. Nanatiling nakaupo ang patriarka sa kanlarrg bangko, mahinahong nagninintay.

longhe,

Naging lalong kainip-inip ang paghihintay

habang humatrapon. Nagtatalo ang loob ko kung aalis kami, ngunit waring nakatatakot ang kawail;

katifkan, angposibilidad namahuli kami habang umilikas, ang kaimposiblehan ng pagpaplano. Sa f isang pagkakataon, humingi ako ng permiso sa
nS

li ii

humingi ng asylum, sinabi ng nakausap ko na imposible para sa sinumang Cambodian ang

pumasok saFrench Embassydahil gwardiyado ng mga Khmer Rouge ang pintuan.,.Kahit na patiarki miuno ang dumating', sabi ng kausap ko, .hindi siya

fatia*a

na matawagan ang French Embassy. Nang

t, li
I

hamp ng mga Khmer Rouge? At bakit pinaaalis sa

p_angkalahatang deportasyon ang programa ng Khmer Rouge. "Hindi makatwiran, kung gayor\.na

luyalabas sa mga report na pinalilitras ang mga tao mlung5od Iginigiitng paria*anamagingnraninatron aF latrat. Marahil ay wala namang pangkalalratang ebakwasyon, sabi niya. Walang Linub*ggit na

Pga _bahay

nila ang mga mamamayan

dahil

papastrkin ng Khmer Rouge.,, Ibinaba ko ang telepono, gulatna gulat na may Carnbodian nahindi kumikilala sa awtoridad ng patriarka. Sa kauna_
unahang pagkakataor\ napagtanto kong naipit kami.

magkaroon ng ebalavasyon.,' Narinig kong sinabi niy4 "Manatili kalong mahinahon at maghinay ng

l$os."

Isang monghe ang inutusan ng patriarkana

pilit na pinapayapa an! loob ni Any sa pagsasabi ng tungkol sa mga tawag at sa pamamagitan n!
batragyang pakikipag-usa.p sa mga bata.

Tinangka kong tawagan ang mga biyenan ko at siAnyung sa bahay. Walang sagot. Wala kaming magawa kundi maghintay. Napalakad-lakad ako,

M**uyu

102

naman ang mga anak ko, nakikipaglaro sa mga kasing-edadnila.

Nang magtakip-silim, mga alas sais, dumating

tulog kami

sa

mga banig na inilatag

sa

baldosang

sahig ng pagodaa lahat kaming tatlumpu na nahahati sa iba't ibang pamilya. Kakatwang pati ang mga

ang kinatawan ng Patriarka. Sinundan

ko siya

bata, pati na si Nawath, ay naging masunurin sa

habang nakikipagsiksikan sa karamihan ng mga tao

patungo sa Patriarka,nanaglaas ng kamay para

patahimikin ang lahat. Pinilit kong basahin kung may magandang mensahe sakanyang mukha, ngunit blangko iyon.

aming kakaibang kalagayan at kalituhan. Ibinalot ko ang aking alahas sa ilang damit at binuksan sa Voice ofAmerica sa Cambodian para makibalita. WaIa. Pinatayko ang radyo, pero hindi akomakatulog. Manaka-naka ang dating at alis ng mga taong nagtalanap ng matuhrlugan, at bawat dumating ay nagpapatotoong patuloy ang ebakwasyon. Daandaan ang nagsisiksikan sa pagoda at sa bakuan

Sabi niya'y maraming mga nakatataas na

opisyal na Republikano at mga ministo sa miting; naroon din ang Prime Minister na si Long Boret,

Naupo ang monghe sa tabi ng isang opisyal ng Khmer Rouge na nakipag-usap nafnan sa kanya nang buong galang. Pinuri ng opisyal ang mga
kabutihan ng Khmer rouge at sinabing maishsagawa na ang muling pagtatatag ng bansa sa tulong ng mga

nito, habang libu-libo naman ang mabilis na

papalabas ng bayan.

Nang natutulog na kaming lahat - mga alas nuwebe sigqo ng gabi - isang opisyal ng Khmer
Rouge na may hawak na pistola ang pumasok. Mga kasing-edad ko siy4 mga teinta anyos. Sa masakit

dating opisyal, intelektwal at teknisyan. Nang itanong ng isang monghe ang tu4gkol sa ebakwasyon, umiling ang opisyal. Wala raw kabuluhan ang ganoong utos. Bakit daw iuutos ang pagpapalikas ng mga taong may malakas na pangangatwan gayong kakailanganin sila
ng
sa

naliwanagngmgabombily4 naghihinalangtiningnn niya kami, nakatutok ang baril sa mga natutulog na parang may inaasahang lalaban sa kanya. Pagka-

pagsasaayos

ekonomip? i'Sabi nip sa akin: nasa iyo ang aking palabra de honor, wala akong narinig na ganoong utos. Isa lamang iyong maniobra ng u.nperyalista. Ibig lamang nilang matakot ang mgataunrbayan.,' Nakahinga ako nang maluuag at ibinatita ko kayAny na hindi totoo ang usap-usapan ukol sa ebakwasyon, ngunit marami pang nagsisihlqs ang dumating sapagoda at nagsabing patuloypa rin ang paglapaalis samgatao. Tunindi ang aking pag-aalala. Alinnmn sa nasisintmgaling o walang nalalaman ang
oeis5lal. Tbnmnggi ang monghe nang tanungin ni Oan,

raa'y nakita niya ang anim na bisikleta at tatlong motorsiklong nakaparada sa may pintuan.

"Kanino ang motorsiklo ito?', sigaw niya. Walang sumagot. Isinuksok niya ang baril at
pinuntalran ang mga bisikleta. Isang asul na Honda

na'mukhang bagung-bago ang kinuha niya. Nakakadena ito sa dalawa pang motorsiklo. Dalawang beses niyang sinabi : o'sino ang may-ari ng motorsiklong ito?'' At pagkaraan, ''Kailangan ito ngfuigkar!'
Angkar - ang Organisasyon: iyon ang kaunaunahang pagkakataon na narinig kong ginamit sa ganoong paraim ang salitang iyon.
Wala pa ring nagsalita- Inihiga ng opisyal ang motorsiklo, inilabas ang kanyang baril at itirutok sa

hirdirawnraaaingmasinunslingargopiqral Ngmit
maaari ring wala siyang nalalanran.

Sumapit ang gabi. Muli kong tinawagan ang

ncga biyenan ko pero wala pa ring sagot.

kadena. Dalawang beses siyang nagpaputok;

maglosunod. Naputol ang kadena Nakatatakot ang paglrunit ngmgaputrck saletahimikaq lalo't iisiping may mgabatang natutulog. Nagising ang mga bat4

Nakikini-

kinita ko ang pangit na larawan: ang mga magulang niAny at ang kapatid niyang siAnyung, kasama ng agos ng mga nagsisilikas, hindi malaman la:ng saan patungo. Sinirllapan ko siya para pumayapa ang kanyangloob.
-Dahil samatinding pagod at pag-aalala, naka-

nagltalinga-ling4 natulala. Ilang saglit pa" sakay ng motorsiklong umalis ang opisyal, iniwan kaming natitigilan Tiningnan ko si Any. Sinenyasan ko sipng mautrimik
103

, a r.ar4j(lldi1fld&!...

*a4isl.iil"6l

I riqrob ,H

4ifl

lrf

l-rd!}

Makailang sandali,y ibnulong '?aano niyanagawa ang gano,n?,,

sa akin ni

Any,

lkalawang Araw: pagsusuiri ng Akda

"Ano'ng magagawa natin?,, sagot ko. Isangmatagal na tingin ang ipinukol saakinng akingama"Siguro namtu1, hindi lahat sila,y gano,n,,, sa kanya, pabuLig din. Iabinlimang minuto pagkatapos, dalawapang sundalo ang dumating at walang irnikna kinutra anl dalawa pang motorsiklo.
naglatanggol na sabi ko
Naging maliwanag sa akin at sa lahat ng naro_ on, nahindi pagranakawo pang_aangkin lamang ang mga kilos na iyon. May kahalagahan ang patiarka

A.

Pagsusuring panlinggwistika
Ibigay-ang kasingkahulugan at kasalungat ng mga

sumusunod:

Kasinglrahulugan
maraka-rakang sigaw

Ka.sahtnonr Kasalungat

Iginagalang siyE maging ,u pioitu*utuluyong kanayuran sa Cambodia, ng*ii Ato, sa isang iglap ay napanood namin ang tatlong taong pr*rrg hio& alam kung saan sila naroorr, *ula ni p-aggd;gt; saPatiarka- Iyon ang urang babalanailwawasak
ngmaraming dantaon.
na ang mabubuting kaugaliang taglay namin sa loob

na higit,pa sa kanyang kalagayang par,ielihiyon.

maputlang liwanag

karurukan ngkatatagan

ka na anak, ,luwi na tayo buAas.,, Hindi ko na iyon at siya man, sa palagay ko. $paniwalaarL C. Pagbubuod
_

Bago muling nakafulog, itinanong ng panganay naming si Sudath, ,,Kailan tayo uu*,, i[i2,, Hindi ako nakakibo. Si Any ang sumagof .,Matulog

umuugongna
usapan

pagkawalang nyutalidad

Gurnawa ng buodag kwento sa fulong ng sumusunod na dayagram. Gawing gubuy u.rg

mgl keyword:

TAGPUAN Kailen PAGLIKAS

B. Pagsusuring pangnilalaman

1.

a.
n{filyXf
Oet{

Anong kongklusyon, palagay,o kaisipan ang mahihinrha mo sa mga sumusunod:

2,000 sa

Noong 1970, angpalitan ngriel at dolyar ay 60 sa I ; noong 1975, umabot na ito sa

l.

Ang maluluwang na kalye ng phnom penh

PAGoDANcparnffi-xa

ng mga kotse, karet4 bisikleta lapuno trak, motorsiklo na puno ng mgatao ai kagamitan. Lahatay papunta rulrg* rru

ay

malayo salabanan.

t04
li

\,