ALLAH - NSA~

LKS

Prof. Dr. CAviT SCNAR

Allah, htn varln Yarat.csdr \'c bt.n varlk, Aah'm isimlp-rinin ve sfatlarnn tp-cellilerinden ibarettir. s;m, halk dilindeki anlam gibi, ho~ bir kelimeden iharet deildir. sim, grnrde olsun grnme:;;de olsun, bir ;imlenen, yani hir msemma ister. sim, msemmay, akl V{' idriiktc hazrlar, :;;ihinve hayalde de hatra getirir. ~im ile msemma olan da (Zat)n belirli sfatlardri. Zatn Im sfatlarla tecellisine isim derler. Mesela, (Rahman) ismi, kendisinde rahmet olan zat hildirir. (Kahlar) ismi, kendisinde kahr olan zat hildirir; imdi bizim ar olarak sylediimiz bu isimler ise Allah'n isimlerinin isimleridiL'. lahi isimler de hlmdr: 1- Za ta ait isiml(~r. 2. Sfatlara ait isimler. 3- Fiillere ait isimler. Zata ait isimlerden mesela: Allah, lIvl~, Hak, IHalik, Kuddis, Vahid, Ahad, Hamd, Mteal, Gani ve henz~rlerini sayabiliriz. Sfatlara ait isimlerden de mesela: Hayy, eklr, Kahhar, Muktedir, Rahman, Rahim, Kaadr, Kerim ve benzerlerini sayaLiliriz. Fiillere ait isinerden de mesela: Mbdi', Muhit, I3ais, Halk, Ha:;;k, :Mcih, Mmit ve henzerlerini sayabiliriz. Baz isimler ue vardr ki zatn zuhuru bakmndan zat ismi, suatlar bakmndan sfat ismi ve fiiIler bakmndan da fiil ismi adlarn alrar.J. Mesela: (Rab) ismi, Sabit anlam murad olunduunda :;;atismi olur; Malik anlam murad olunduunda sfat ismi olur; Terbiye n Islah anlam murad olunduunda da fiil ismi olur.

86

CAviT

SV:\"AR

Bu b:iln isim d\ aslda. Sblii vt:ya ycabi sfatlar: leri(lir. Selbi veya Tczihi sfatlar ve bcnzerleridir. (la:

Siibfti ve Sel bi sfatlara

dayanr.

Hayat,

lim, Semi', Basar .. ve di~erBaka, Vahdariyet ...

Kdem,

yeabi sfatlarla sdbi sfatla/' arasndaki fark ta iyeahi sfatlarn Hak'ta ve halkta ortak, seIbi sfatlarn is, sihkc(~ IIak.'ka mahsus olulur4 liihi sfatlarn asllar vi'
SOLLSU";

isinlcrin

balcalar

da seki,.;dir: 7-Kelin,

1- Tlay)'., 2\.lim, 8-lVIkevvin.

3--Mrill, 4-KaadL

5-Semi"

6-Basir,

Semi', Basar, Keliim v(~Tekvin sfatlarm baka sfatlara ireii edl'nler de vardr. Fakat, ne olursa olsun, btn hu ilahi sfatlardan istencn ey, eW. ve sticla'u, yani Zatn, ,.;atnda, zat iin olan zuhuru ile Hak'klIl, taayynatta. kendi zat i(:in olan ,.;uhrunun kamalidir ki bu da bu seki,.; sfat ii,.;crin(~dzenl(~nmitir5. Bu sfatlar aklayacak olursak yle diyeceiz: 1-- Hayat 0landr6 2-- ilim Sfat: bir nunlur ki klli il(~rin, kendisine halanan ve kendisine balanlan g(~rcklcrin ve viicuda ait taayynlerin t~dbiri ona dayanr? 3- rade Sfat: nertde ve zulr hakmndan deleri k(~ndine mahsus olandr8 4-- Kudret Sfat: mrad olanan eya)' varlk zre izhar ve ildas etnee kudreti htn (~mrve ragetinliklcri Sfat: viicut ve huzru gerektiren ve uur ve ilme sebe)

mahiyetleI'in olmaktr9

5- S~mi' Sfat: zat kdiimr hakikat ik ilgili olan ilimkrin tcedlisinden gerek zfllir ve gerek hatn laknndan mahcle yolu ile duyuh bilerek haberdar olmaktr. 6-- Basar Sfat: Scmi' sfat hakknda haherdar olmaktr. dediklerimizi grp hilert~k

7- KeHim Sfat: gayb alt~niJllen olan e!iyann srlar kelimelerle i"ade edip a~a vurmaktrlo

ALLAH

- "\"SAi\

jLj~Kjsi

87

3- Tekvn Sfat: Allah' zat ile kain sfatlardan hir sfattr ki grnniyen vcuda karp gistermektir, fiili olarak iycat dm.ektir; mmknler' ili~iktir. Btn ilahi isimler de u drt iSlllChalamrlar: Evvel, ,.'\Iur, Zfhir, BatIIl. nk, e7ya, hu Jnln dnda deildir. hda' ve iyead ilc ilgili isimler (Evvel) ismin~ dahiillidcr. Zuhur ilc ilgili olan htn i,'imler (Zahir) ismine dahilelirler. Batn le ilgili olan btn i,imler (Batm) isminI' dahildirl~r. Sona erme keyfiyeti ilc ilgili olan btn isimler de (Ahir) ismine dahildirler!l. Ve htn bu isimleri cam olan da (AIlah)12 ve (Rahman)1J isimleridir. nk, Allah ism.i, btn sfatlar kendinde toplam!;' olan Zatn ismidir; Halnan ismi d' genel olarak Rahmetin ismidir ki vcudu ile mserna olan p~yay "Hahmetim her eyi htn genilii ilc kaplamtr"14 hkm ile kaplamtr. Bunun in de: "Gerek Allah de),in, g(~rek Rahman deyin en gzel isimler onundur"15 d~nmitir ki E~ma. Hsnf Im iki i,min tahtnda dahildir. Allah'n isimlerinin ,e "fatlarm eseri olan va Iklar, gcneikl~, (Alem) kelimesi ile ifade l~dilnfitir ve ln ilcnll'rin says da ya (Lahlt, Ceherit, MeI(~kft, uhud) olmak zre drt; ya da ilk Gayh saylmak zre, (Gayh ve lfd) diye iki olarak t(~shit edilmi~tir. Bu akmleri hepsi de (~zcIive ebedi olup Lahit alemindI'n tf unsurlar alemine kadar btn varlklar hep Zat deryasnn ualgalanmasrdan ve inklalndan meydana gelir ve yine O'na dner. air de yk ,1iyor: Cmle alem Zat imi ilak ile vuslat ini Dcryay- ikm't imi

i,a ilah' illallal.

Bu drt alem hirhirinin aynas gihi(lir: Lahft' un aynas Cehert. Ceherit'un aynas Meleklt, .Welekih'n aynas da uhuttur; ve btn hu elrt alemin toptan ayas da Kamil nsan'ur. Allah'n t~cdli v(~ sudurundan ibact olan hu alemler, Allah'n ~faiarnda kuvve lalinde mevcut olan isti'dutlarn fiil halinde d~rece derece giirniind~ iharet olmakla, hir takm taa) yP (Determination) derecd~ri ve t~nezzl (ni) mertdwleri olarak la ifade ~dilmitir ki hu mert~heler ypdi ini~ halinde iiyleee teshit edilmitir: 1- La-Taayyn Merteh~i;i: Bu mertehe, tlak v~ srf Zat m(~rte. hesidir. Btn nisbetler ve uunlar hu mert~hed~ ZflUa yokluktadrlar, srf zatm ayndrlar. Bu n(~rtehe Allah'n (Ahaliiyet) lIlertehe"iliir.

88

CAvT

SC:\'AR

2- Lk Taayyiin l\Iert~h.~i: B mertche, Allah'n, zatn, sfatlarn ve htn varlklarn hirbirinden ayrnaksz'n toplu olarak bildii mertebl'dir. B u mertele Allah'n (Vahdet) mertehesidir. 3- kinci Taayyn l\lertelwsi: BiL mertelH~, Allah'm, zatn, sfatlarlIll ve btn varlklarn hirbirinden ayrarak, tafsi! zre bildii nertcbcdir. Bu mertch!~ ilahi sfatlarn ilmi suretleri mertebesi veya (A'yan- Sahite) mertel)(~sidir. Bu mertehe Allah'n (Vahidiyy(~t) mertehesidir.

1- ]{uhlar Alemi Merteht'si: Ruhun tecellisi hu mcrtebl'de halar. Burada her hir ruh hem kendini, hem kent.li nislini, hem de kendisinin ha~lang](~ olan Hak'k kavrar. 5- ~Iisal (Hayii!) Alemi Mertchesi: Bu mertehe, soyut ruhlar flemi ile maddi varlklar ve eisiml!'r al:mi arasnda kpr vazifesini grr. Hullar aleminde hlunan her ferdin eisimler aleminde hrnecei hir suretin henzeri h alemd: meydana kar. 6- \.isimler Alemi Mertehesi: Bu nertelw, ahadet (Phenomenal) alemi m!~rtehcsidir. Bu nert!~helc htn varlklar paralanma ve ayrlma kahul eden kesif v: hilemi~ eyadan iharettir.
7- Kamil nsan ylertehesi: Bu n:rtehe, htn vukardaki heleri kendinde toplyan K ami! nsan mertche~idir.
, J

mert c-

Yukarla akladmz alt ini m:rtebesinden ik mertebe Ailah'n (Akdes Feyz) indendir, dolaysiyle gerek olmayp ilmidirler ve zaman ddriar. Zira, bunlar Allah'n t~zclive kadim olan sfatlardr ve nk Allah, ezeli ve kadimdir. nc mertcheden altmc merteheye kadar olan dier mertcbe ise Allah'n (:Vrukaddcs Feyz) indendirIcr ve dolaysiyl(: hu ini mcrteheleri fiilldir, zamanidir, gerektir. imdi, lk Taayynde (ki bu mertche ilkAkl mertebesidir de), lk Aklda uur yoktur; uur, ikinci taayynde halar. kinci taayyndc halyan uur ise ilk taayynn hir sfaldr. Bu uurdan tr de hayal alemi meydana gelmitir. Fakat, aslnda hiitr alemlerin hepsi hirdir; ancak, grd i bakmndan hiz o t~k olan all'mi haka ha~ka adlarla adlandrrz ki anlalmak iindir. Btn suretler, his aleminde giirnr ve his olunur. Sur!~tler, kuvvet maddenin hsvlne, his edilmcsine vastadr. Btn suretler, kiiIli ruhm s:etlcri olmakla V~ suretl(~rdc maddi yc cismai unsurlar
Vi'

ALLAH

- NSAN

Li~Kis

89
ve

hulunmakla, ruhsuz madde ve eisim olamaz. Vc tersine, unsurlar madde de mevcut olmasa ruh ta yok demektir.

Huhun varl, sureti ulan madde ile bilinir. Huhun duyum ve alglan madde vastasiyledir. BuhUl hir maddeyi dier bir madde vastasiyle ve ddaleti ilc his edip alglamas ve Lu hissiyyatm ve algsn mukayese {~tmesi de bize uuru verir ki misal v~ tedbir al~mindendir. 16 K lli ruhun, zanan zaman, haz ezlenle, ve yine o eiizn ihatas erevesinde, klliycti zre teeel1ii de sz konusudur ve bu da zati gerekliliI' dayanr. Bu seheple byle klli tecelliler' mazhar ulabilecek isli'dat ve kabiliYl'te nailolan haz cz'i ruhlar, kIi ruhun teeellilerinin birok safhalarn, yukarda iaret ettiimiz gihi, yine kendi ihatas nisbetinde, bazan, mertebelerdeki son hareketlerine kadar grr ve gelecekten de haber verir. Baz ciiz'i ruhlarn klli ruhun byk tecdlilerine, zaman zaman, mazhar olmasnn scbehi, cz'i ruhun, zaten, klli ruhtan ibaret bulunnasndan, klli ruhtan hi bir suretle ayrlm olmamasndan, dolaysiyle, klli ruhun hareket ve fiillerinin o ez'e sirayet etmi 01masndandr.l7 Asda hareket hir hareketti, fakat, her czde o eiizn nisbetine gre zuhur eder. izaH ciiz'; ruhta idrak iki ksmdr: biri onun, daima grp alt18 suretlere ve maddeler gre olan idraki, dieri de, onun, hi hir surct ve n.add(~ilc ilgisi olmyan, hayalsz ve nisbetsiz olan idraki. te, hu ikinci eit idd\k, ciiz'iyyetin mal olmayp, kIJiyetin dalgalanma;; eseridir.19 Buna, kendisinden ok uzaklarda bulunan sevdii bir kimsenin bana gelen bir felaketi hcrrwn o anda ksmen veya tamamen his eden bir kimsenin halini misalolarak gsterehiliriz ki ite bu eit hissiyyat, aslnda, misal alemindendir ve misal alemine aittir. nsan, misal aleminc drt ekilde ykselir: iken. iken. sonra ruhl'n.

1- Uyank 2- uykuda 3- lm'n. 4- ldkten

~Iisal alemine seyran, uyank iken pek az yaki olur. Bunun da sebebi ruh ilminc vukufun azldr. Ve yine, r 'yada, misal aleminde grlen eyin ayncn zuhuru da azdr. Zira, misal alemi daima deimektP-dir ve bundan tr de rii'yada grlen ekiller ve hissiyyat, daian, ta'bir

90

CAYT

SUNAn

ve tc'vilc muhtatr. Bundan tr, misal aleminden doan ~uhud alemi de Jaima d~imekte v~ yok olmakta olduundan iinde yaadmz hu a1cmeki her hissiyyat ta te'yile ve t:emsil~ m.uhtatr. Bu sehepledi . ki hakikat, yani zati mahiyyet, ne kalem ile ne Je sz ile anlatlahilir. Hakikat anlatma yolu, ancak V(~ ancak, misal yoludur.2D Jme gelince, akli istidlal1l'1" mi<l aleminden olm.akla akl ve \lazar yolu ilI:' Hak'ka yaklamak, sad>cc, amadJi hir hissiyattr. nk, akl Ye nazar, Jima~ vastasiyle olan hissiyyattr; dima ise maJdedir. Tam hakikata ulamak ise Jimai olmayp srf ruhidr2 . Dina vastasiyle tefekkr, zata ulama yolunda hir kst:eklem.e, zat ile iman arasnda hir perdedir. Zira, tefekkr kuvvesi vchm ve hayal ilc kar~ktr, Bundan tr de hir insan fikir ye nazar yolunda yriidke bu iki kuvvetin saldrsndan ve etkisinden kendini kurtaramaz; hu etkiler de zata hirer perde olur." Fakat, aklda iki yn vardr: hirisi fikir \c nazar yolu ile eyay alglama yn, dieri de hatni tasfiye ile hir eyi ap aklamak yolu. te, akln h ap aklamak, yani kef suretiyl(~ olan idraki, hatadan uzaktr. Akln, tefekkr ve Hazar yolundan olan idraki ise hayaller ve e"hamlarla karktr. Kqif yolu da, ancak, batmi tasfiye ile, yani Cehertt aleminden olan ruhu, hayal ve misal aleminden syrarak kendi hakiki vatan olan Cehcrit alemine ykseltmek ile mmkndr.'3 Ceherut alemi, Laht alemi ilc Melekut alemi arasnda berzah 01durdan, yani Iwr iki tarafa naZlr olduundan, Mdekut'a ynelmekten ise Lalut'a (ki Zih'tr, Visaldr) ynelmele daha dorudur. nk, nokta, o deryadan gelmi~tir, tekrar o deryaya der ve o derya olur. l\\okta'nn ta' biri, dcryann dalgasdr. Dalga, alemler olunca, aslna geri dner. !\'a5l ki denizin dalgas da yine denize geri dner. Fikir ve nazar yolu ilc idrak ve istidlaler UllI'ldir, misal alemindendir, yaratklara ve ilnr dayanmaktadr, yani deneyIere ve deneylerin soularl111 akline dayanr ve bundan tr de A.limler ve Filozoflar, f(~ adamlarn nulassalasdr dl'nehilir'4. Bat tasfiye ile ke~f ve izhar yolu ise istidlallcrlc dir, madd(~ olmakszn ruhun kv_vvetidir, Cebertt meczuhlarn v~ ruhularn halleri huna misaldr2s olmayp la-uuralemindendir ki

Hem istidliiUeri, yani uuru, hem de kef ve izhar, yani la.uur.:. kendind' toplyan da Kamil insandr.

ALLAH.

iNSAN

jLi~Kisi

91

Baka hir deyile, insan, Allah'n isimlerinin ve sfatlarn teeellikrnin eserlerini, btnl ile, Ruh ve Beden pIadde) ikilisi ;edinde kendinde toplamtr. nsan, beden yn, madd(~ yii ilI' lml; ez'i ruhu, ferdi ruhu yn ilc de lmszdr. Her ferdi ruh hviyyeti dalgalanmasndan iharettirler
26

ile czcIi ve ehedi neveut Zira, f(~rdi ruhlar, Btn grnler, ve bu dalgalanmadan

olduu gibi I'zeBahman tr nefsin ue onlar,

ii ve eberli olarak ta lmszdr. n k.lli ruhtan uzak den ruhlardr. de te hu k.lli ruhm kendindeli

eya ve ekiller

lu1sldlJ' v(~ kendi aynasdr.

Ruh iilmszdr, ekil ise yok olueudur. Fakat, ekilortadan kalkmea yok olm.u deildir; baka hir surete inklab etmitir ve ekiller birbirlerine inkIah edI' ede nihayet asla, yani yine ruha dnerler. u lullde, ekil de rahtandr. Ortadan kalkan ekli, sadece, grndr. Her cz, her varlk ruha ve maddece ezelen ve eheden hilkidir: lakin, istikrar yoktur. "'iitekim bir ayette de: "Allah her gn Yl'ni hir e'ndedir (Bahrnan: 29)" denilmektedir. Her an suret ve ma'na il.~ zulurda nlnmak ve birlikten oklua ve okluktan hirlie geml'k devrann deiml'z kanunudur. Va'lk, nce, kendi gzellii ilc kendi z aleminde idi ve ken(lindl'n baka bir ey yok idi. ~e zaman ki farka geldi, Ceberut aleminde, tk Aklda kendini bildi ve her eyin bir an olduunu, o anda mevcut 01dumu, zamann hep o an olduunu anlad ve o an hilenin de ak, sevgi olduunu kavrad. Sevgi de, Melekut aleminde, fmretler)e v(~gayriliklerl(~ tc:elli etti. Fakat, bu gayrilik suretlerinde tad,lan z.~vk ve zevki tadan hcp o varlktr, hep kendidir. Ama cahiller' her suret birer perde, hirer azaptr. nk, perdeler maddedir, madde de o nurn glgesidir. Glgeden nura varmadka, perdelenlen kurtulmak ye ze\' k etme imkanszdr. Glgelerden, perdelerden kurtulmak ta onlarn da nurdan olduunu hilmek, maddeyi de sevgiye vasta olarak kullanmak)a mmkndr; yoksa maddeyi ortadan kaldrmak mmkn deildir. nk, madde, yukarda da dediimiz gibi, o nuru glgesidir; maddeyi ortadan kald'abilmek iin n da ort adan kaldrmak lazmdr ki bu mmkn deildir. u halde, her eyi madde,iyle ma'nasiyle, suretiyle ruhuyla bilip scvmek ve her suretin ve ruhun ayni \ arln ruhu ve suretleri olduunu hilmek ve bu suretle zevk etm.ek gerektir Ye hyle hareket etmek te lmsz hayata ulamak demektir.

92
yle d, diyelim: ilahi a~k hir nokta jdi, o nokta uzad hat oldu, yani zaman Vt~mekan oldu, varlklar oldu. Varlklar ki, ekiLer ki birer harftr, bu surete de kainat byk hir kitap oldu. te, bu kitah ya7.al da ruh oldu, okuyan da ruh oldu. nk, kitap, ruhta haka hir ~ey deildir. Yani, nokta ve noktadan meydana gelen ilk harf ve o ilk harf pe~leyen dier larflt~r ve o harflardan meydana gelen vc kainat dcn~n koca kitap hep ayni varlktr ve htn bu varln zeti dc nsandr. Kainat ekncn bu koea kitaptaki yazlarn oknuuna da (Sz) denir. Varln btn veya paralar hakknda sylenen szler dc hep Allah'n szleridir. nk, htn varlk Allah'tan baka dcildir ve varlklarn, iinde bulunduklar halleri ve ekilleri de, onlarn szlerinden haka deildir. byle olunca, varln sz, Allah'n sz olmu olur. Bir kuun t~, hir suyun ak, bir telin titreimi ... v.s. hep hil'er sz, birer kelimedir ki btn bu szler veya kelimeler, dolaysiylc, Allah'n szleri ve kelimeleridir. Btn bu farka ait szler dc uurdandr, uur ise tahteuurun hir fatdr. u halde, btn szler vc ilcr Allah'a racidir. uurdan, yani fark. alemindeki eylerin birbirlerinc ni~betindcn de hayr ve er meydana gelir ki bunlarn, gerek.te, vcudan yoktur; lmnlar i'tibari eylerdir. nk, fark alemi, hayaldr; varlk, i'tibaridir. Btn varlk, isimleri ve sfatlar ile Allah'n farka geliindcn ibarettir. Allah, her an ve her yerde ha7.lI'vc nazrdr, her mevcut odur ve her mcvcuttan birer isim ve sfat ile anlan vi' bilinen hep odur. Byle olunca, hel' bir varlk ta, hulunduu hal zre, Allah'n birer sz olmu olur. air de ylc diyor: Ulunu bildiren l;7.dr Gnller dndren szdr T>erun-i dilde eandr sz Nihandr fikr, ayandr S7. S7.imann 7.dr hil An red etme ey mukbil Kalemelir dil ya7.an Hak'tr Szn an tutulmaktr KanCyu syleten birdi' Habil' ol ki o bir srdr K ul1ba indirI'n szdr Henen sz 1ut hemen sz tut. \'e canlarda rcvandr sz Hemen sz tut hemcn sz tut. Odur mevlld- can-u dil Hemcn sz tut hemen sz tut. Hakikat ise mutlaktr Hemen sz tut hemen sz tut. Bu dillcrden o muhbirdir Hemcn sz tut hemen sz tut27

Bu alem byk bir kitap olunca, hu alemi btnl ile kendinde toplyan ve onun bir ii7.eti olan insan da kk hir kitap olur. Fakat,

ALLAH.

iNSAN

LiKisi

93

asl byk kitap, alem deil, insandr. nk, insan, yalnz grnen(uhud)i deil, grnmiyen (Gayb)i de kendinde toplamtr. Bundan tr, Allah'n asl kitab nsandr. Hak, btn kemali ile insanda zuhur etmitir. Mansur'dan (Enelhak) diyen Nasr, yani nusret verici, Hak'kn kendisidir. Bu vakada, surete gelmi olan Mansur, gaybta olan Nasr'a, yani Hak'ka tercman olmutur . .Arif, nefsini Hak bilip Hak grene derler. Nefsini bilmiyen ise dnyada da ahirette de krdr, yani cahildir. Dnyada ne tahsil edilirse ahirette de o elde edilecektir; dnyada ne ekilirse ahirette de o biilecektir. nk, kazan alan yalnz dnyadr; Allah ta Peygamberi de byle buyurmutur. Ksaca, varl bilmek istiyen Allah' bilmelidir. Allah' bilmek istiyen de insan, yani kendini bilmelidir. nk, btnl ilc varl kendinde toplyan insandr. te bu noktada da Allah-nsan ilikisi sz konusudur. Allah.nsan yebiliriz: ilikisinin mahiyeti meselesini ksaca yle zetli-

Allah, ancak, kamil insann vcudu ilc bilinir. Nasl ki kamil insan da, ancak, Allah'n zuhuru ve vcudu nuru ilc mevcuttur. yle ise, kamil insan bilen Hak'k da bilmi olur. H1Hbuki Allah, zat ilc bilinmese, kamil insan da hakikat zre bilinemez. Ksas, kamil insann vcudu Hak'kn vcuduna kIli surette mazhardr; Hak, zatna ait btn ilahi suretleri ilc kamil insanda zahirdi.2S. Allah, mutlak vcuttur; byle olunca, bu mutlak vcut, ancak, insanm mazhariyctindeki zuhuru, vahidiyyet yz (vech)nden okluk rtsn kaldrp insann aynalnda teeellisi ve var olmaklna ait zuhuru ile bilinir. Nasl ki insan da yok (Adem) olan a'yan- sabitesinde, ancak, bu mutlak vcudun tecellisi ve zuhuru, yani bu mutlak vcudun nuru ile vcut denilen eyle vasflanmtr; yoksa, insan, kendine ait bir vcuda vasflanm olamaz; nk, mevcut deildir. u halde, insann vcudu, mutlak vcudun, Aah'n vcududur ve Allah insan mazhariyyeti ilc bilinir ve namlanr. Nasl ki insan da, ancak, Allah'n vcudu ile zahirdir ve mevcuttur9 Vcut meselesi byle olmakla beraber bilgi meselesinde i bakadr. Bilgide, insan asldr ve Hak paradr. Vcutta ise Hak asldr ve insan paradr. yle ise insan bilen Hak'k bilmi olur. Zira, insann vcudu yoktur, aderndir; insan vcudunda zahir olan Hak'n vcududur.

94

CAvT

SUNAn

byle olunca, IIak'klE insanda zulUl"U hasehiyle, insan hilen Hak'k bilmi olur ve insan mahede cd~n Hak'k mah('de etmi olur. Hak, zatnn mutlakh hasebiyle, hilinemez. nk, Hak olan, zat hay siyetiyle grnr, hilinir, sfatlanr Vt~ vasflanr olamaz"'. yk ise, hakikat haysiyetiyle insan da hilinem.ez. Zira, ;;ann hakikat Allah'n zatnda zetlenmitir, daha dorusu, Allah'n zatnda mahv olup yokluk zredi'. Bundan tr, hcl' eyden nce, Allah'm zat bilinmelidir ki insann I'.akikat rta bilinebilsin. ~u halde, sonu udur: Hak, hem bilinir hem bilinmezdir. Bilinmesi, kuln, insann hilinmesine baldr ve kulun, insann hilinmemesi d.e Hak'kn hilinmemesine baldr. Bu sonutan da u ikinci SOllllkar: Kul da, in;;an da hem hilnr hem bilinmezdir)!. Bu durumda insan, Hak'km kn cenneti, rtldr.1'. Hi bir kimse iradenin vukuundan nce iradenin hkmn hilemez; mcer ki Allah'n basiret gzn at kimse ola, Fakat, Allah ta her kesin basret gzn amad gihi hasr!'t gzn at kimsenin de hasret gzn her zamanda amaz.'.'. Zira, kamil hir arif zaman olur ki yalnz vahdct grndedir ki o hu annda okluk grnden rtlmtr ve zaman olur ki yalnz oklun grndedir ki o hu annda da vahdet gr;:ndcn rtlmtr'4. Ayan ve zilhir olma ile t;okluu gren Halk' grm olur; ve bu surette tecelli etmi olan ahadiyyet vcudunu grm olan da Hak'k grm olur. Ve bu her iki ekli grl'n, mahede (,d':n de, tek olan hakikatn iki yzl hir zat olmas bakmndan, Hak ile Halk iki i'tihar ilc grm olll"s. Btn okluklar tek hir hakikat olarak gren ve hn tek hakikatn izafctler nishdi il, oaldn hilcn, yani zat ile hir (ahad) ve isim.lerle htn (kl) gren kim.se Hak'ka ait Goru hilgi ile Hak'k. hilmi olan Hak ehli olmu olur. ] lak'k halksz gren kimse de yokluk (Fena) makam ilc toplam (Cem) makamnda hill sahihi olmu 01ur36 Hak'k Halkta v(~ ] [alk da Hak'ta gren hir kimse d' tck hir hakla yokluktan sonra varlk (Baka ha'd'el.Fena) ve toplamdan sonra ayrm (Fark Ba'd'C!.Cem.) makamnda en stn haktad'r. iink, kul, insan, Hak'k eennetine girmelidir. nk, kl, girerse kendi wfsine girmi olur. Yani, Hak'vi'

cennetine

kulun, insann nefsidir ve insann nefsi ile zalir

onunla

ALLAH

- NSAN

LKs

95

hu makam, istikamet hilgilidir37.

makamdr

ve hu makarnn sahibi herkesten daha

imdi, Hak hakknda unu aklayalm ki Hak, mekan yceliine sahiptir ve bu da (Rahman Ar zerine istiva ettp8) ayetinde iaret edilen durumdur ve (Ar) ta mekanlarn, yani mevcudlarn ykseltilmesi, an ve iihrctc kavuturulmasdr. Zira, Hak Taal1 (Hahman) ismi ile ona teeelli etmi ve veut nuru ile onun zerini kaplam, yani onun, tamamiyle, sahibi ve mutasarrf olmutur. te (Rahman) isminin (Ar) zerinde iki eyi bir edeeek derecede tam ortada bulunmas (stivas) ve tecellisi hasebiyle, Allah iin mekanda ycelik sabit olmutur. Allah'n kuvvet ve kudret asndan olan ycelii de (Her ey yok olucudur, ancak, onun yz bekidir39) ve (Emirlerin, ilerin hepsi Allah'a geri dne.4O)ve (Aah'tan baka llh varmdr?41) ayetleri ilc sabittir4'. (Her ey yok olucudur, yalnz, Hak'kn yz bakdir) demek, hcr eyin veudu, varl, ancak, kendisinin zat ve hakikat olan o (Yz-Vech) iledir ve o mutlak olan Hak veududur demektir. Bundan tr de her ey yok olup gidicidir, fakat, Hak, zat ile daim ve bakidir43. Ve yine (Emrin hepsi Allah' a geri dner )44 demek, ilerin hepsi Hak'ta fanidir, yani meydana kp grn bakumndan yok olucudur ve byle olnakla da Hak'ka geri dncdr demektir. Zira, ayana gelmi olan, ayana gelme kaydndan syrlmakIa ayni ayana gelmemi (La taayyn) olur. Yc yine (Allah ile birlikte baka ilah varndu?) sorusuna verilecek cevap ta, aneak, (Yoktur), olacaktr. nk, gayr iin veut olamaz.45 Topluea sylersek, btn eyann meydana k ve grn yok olmaa mahkumdur ve Lndan tr btn grnler Hak'ka geri dncdr. u halde, zat ve hakikat asndan ycelik, ancak, Hak'kn tck yz iin sz konusudur ve bu tek yz, zat ile, her eyden yeedir. Bu konuda u ayetlere iaret edebiliriz:" Ve refa'nahu mekanen aliyyen= Onu yce bir yere yksclttik"46, "nni cailn fil arzi halifeten= Ben yer yznde bir Halife yaratacm"47. Birinci ayette Allah'n "ve refa'nalu mekanen aliyyen. o" szndeki (Aliyyen\ kelimesi, mekan iin !edh- sanadr.48 Ve yine ikinc ayette Allah 'n" inni eailn fi arzi halifeten .. " szndeki (Hlafet) mertebesi de kuvvet ve kudret yceliine iarettir.

96

CAviT

SUNAn

Bu iki ayette aka grlen ey insann mekan ilc kuvvet ve kudret alarndan olan yeeliinin zati hir ycelik olmaddr. nk, mekan, Allah, (Aliyyen) sz ile vasf etmitir, yani ycelik, mekann vasfdr, insann deildir ve insan, ancak, o mekana ,.kseltilmekle (Yksek) olmu olur.

l~te kuvvet ve kudret ycelii de ayn byiedir. Zira, kuvvet ve kudret ycelii de, ancak, (Hlafet) mertebesi iin tahsis edilm.itir. Yani, kamil insana m.ahsus olan kuvvet ve kudret ycelii insann toplam, dolaysyle vahidiyyet; dolaysiyle de kemal mertebesi olan IIlafet mertebesindeki yceliidir ve yeelik te kamil insan iin, sonradan, yani fark bakmndan elde edilen h;r eydir, zati deildir49 yle ae diyelim: vcut hir vcuttur 'c onun iin zulr vardr; ve o alemdir, zahir~ir ve onun i:n butun vardr; ve o isimlerdir ve hunun iin de berzah vardr ki bu bcrzah alemi kendinde toplayanla isimler arasn ayrr ve bu ayrm ilc de zuhur hutundan, butun da zuhurundan ayrd edilmi olur. te, hu her eyi kendinde toplayan berzah ta Kamil nsandr.so Zuhur, butun iin aynadr ve butun da zuhur iin aynadr arasnda olan ey de hem toplam bakmndan tr (Kitab- topluluk Cemil) ve her eyi kendinde (U mm-u Cami')turs. ve ikisi

hem de tafsil bakmndan ana

zuhur ve butun iin aynadr. Xasl ki Hak'kn zat Cemil olan hir KitaptopIyan ba topluluktur,

Hak'kn kendi nefsine ilmi, tafsil 01<111 beyan edilmi kitab (Kitab- Mbin) tr ki zatta zet olan eyi bildirmi ve tafsile getirmitirs2 Ve yine, kamil insan da, btn kitaplar iin, onlarn tafsilinden nee Cemil Kitaptr ve her eyi kendinde toplyan Ana Toplayedr. Ve onun kendi nefsine ilmi tafsil olan heyan edilmi kitaplr ki onda kn-ve ve zet halinde olan eyi heyan ediei ve tafsil edicillirs3 Nitekim, Hak'kn kendi zatna ilmi kendi zatna aynadr ve zat o aynada zahirdr ve o ayna ilc grnmektedir. KamIl insann kendi nefsine ilni de kamil insan in aynadr ve kamil insan onda ziHirdir ve ontn ile grnmektedir.s4 Hak'kn zat ilc kamil insan arasnda kilik, zetlik ve Hak'kn zatnda eyann gizli bulunuu (Krnun) bakmlarndan, yardmlama (Mzaharct) vardr. Vc Hakkn ilmi ile kamil insan arasnda mazha-

ALL.\H

- NSAi\'

LKs

97
Zira, Kamil insanda zet

riyyet haysiyetiyle de yardmia!?ma vardr. olan eyonun ilmi tafsilidir.

Kamil insan, Hak'k1l1 zatna tam bir aynadr ve bu henzerlik ve yardmla!?ma sebehi il(~Hak'ku zat kllilik ve topluluk vechi zre onun zerinue tecelli eder ve onunla onda zahirdir. Ve kamil insan ilmi de Hak'kn ilmine aynadr ve Hak'kn ilmi onun zerine tecelli etmitir ve onunla zahirdir,55 Ksaca, zaUa klli ve zet olarak mnde[ie insanda da klli ve zet oiarak mnderitir56 Burada, dokunaIm. Kur'ann, yalmz d ile ilgili zahiri hoealar, cz'i iradeyi Allah'n insanlara hah ettiini sylyerlerse de hunun gerek anlamm bilmezler. Gerek ise udur: ezlk, kmlii, yani vahidiyyeti. mutlakiyyeti tekil eder. Klli izafi ruh, her ezden, gerek !?uuri gerek lauur!, arzsunu izhar adrese de arzu ve fiil, toplam bakmndan, en sonda, Hak'kndr. Burada u ayedere i~aret edebiliriz:" Allah dilediini yapar; Allah stedi gihi hart~ket eder.'57. Klli izaH ruh, tahteuur, kl halindedir; ihatas bakmndan, isimlcr ve sfadar bakmndan da cz hainuedir, Czn klden ayni i :iharnda da uur c:d~ gre teekki eder ve insan uuru, hayvan uuru v s. gibi ad alr; yani uur ezln maddesine, kemiyyet ve keyfiyctine gre hasl olur5H uur, tahteuu veya lauur dediimiz izaH cz'i ruhun sfatndan haka bir ey ceildir; tahteuurun tefekkr sfatdr ve nasl ki akln sfat da fikirdir59 Y ukarda da iaret cttiimJ" gibi, zahir bilginleri, szde alimlcr, insanlar ve c:'i ira(leyi birhirinden tamamen ayr iki ey gibi kabul (~derler. Halbuki, czn, yani insan radesi, fiilleri, hissiyyat, kendi c:lndc ve czl mikdan mndemitir. Nefs-i cmmare, ncfs-i levvihne, nefs-i mutmainr: ... ez'i ruhun czlk halinde hulunduu vcuda nisbetle sfatlar olduu gihi uur da sahit olmayp maddelerin deiip bakala~maJarna gre deiir60 man bir amlHlle ve insandaki cz'i i7.afi ruhu rla o ampuln voltajma gre parlayan :iyasna henzetebiliriz. Ampul ka voltluk ise ve cam da ne kadar temiz ise verecei ilim meselesi dolaysiyle olan her cy, kamil de ksaca

eiiz'i irade meselesine

98

CAviT

SUNAR

ziya da o derecc parlak ve halis olacaktr. te, insandaki uur da beyninin kemiyyet ve kcyfiyetine gre kendini gsterir. Latif olsun kesif olsun, her eyi kaplam olan klli izafi ruh kaplad maddenin mevcudiyetinc gre nur ner eder. KIli ruh, latif veya kesif, hereyi kaplamtr dedik, nk, her ey kendisidir ve klli izaH ruh ta ayni nurdur61. una da iaret edelim ki nuru, eitii nisbetIerde, letafet ve kesafettc gren yine nurdur ve lctafet ve kesafct te yine onun kendinden hasldr. Burada u ayete f:aret edebiliriz: "Allah gklerin ve yerin nurudu.r ki iinde k bulunan bir kandil yuvasna benz('r"61. zaH klli ruh lauur olunca, letafet ve kesafetin nisbetine gre de uur olur. Byle olunca btn unsurlar da kiilIi ruhta dahiIdider, onun dnda kalamazlar demektir. (Dahil) sznden hir mf~kan tahsisi gerekirse de hiz bu sz burada ii anlatmak iin kullandk. nk, mekan dediimiz ey de letafet ve kesafet nisbetinden baka deildir ve srf vehimdir, misal alemindendir, uuridi.63. Unsur asndan da insann cesedi, pek mehur deyimi ilc, kandile henzer. Unsurlardan terekkb eden ceset, hayvani ruhu ilc mevcut ve mteekkildir. Hayvan ruh ise unsurlarn letafetinden ibarettir. Hayvanlarn eesetIeri (ki insan da unsur bakmndan bir hayvandr) letafet ve kesafetten baka hir ey deildir64. nk, ruh, misal alemi vastasiyle bedene temessl etmi ve bedenden iki mertehe nce bulunmutu.r, yani ruhlar, cesetlerdcn sonra meydana gelmi deiIIerdir65. Cahiller ve zahiri alimler: "Ben insana ruhumdan nefh ettim "66 ve: "De ki ruh Rabbnun emrindendir"67 mealindeki ayetIerin gerek anlamlarndan haberdar olmadklarndan kendi kafalarnn anlayl.na gre ruhun bedene, beden yaratldktan sonra nefh edildiini zanncderler. Halbuki i onlarn zannettikleri gibi deil, hizim anlattmz gibidir. Fakat, bu keyfiyeti szle 'veya yaz ile aklamak yine de pek gtr. nk, ruh keyfiyeti, i ie yedi anlama kadar uzar. Klli akl, klli nefs ve bunlarn stndeki vcut mertebeleri insan gibi bir varlkta zuhur etmedike idrak ve ilim insandan gayri varlklar iin ka abiI deildir. Yani, insan nev'i mertebesinde (Mutlak Vcut) iin hasl olan kemaller, dier mertelclerin hi birinde mmkn deildir. nk, vcudun, varln en muaazzam cilal aynas insandr. Ye nk, bizzat vcut, her eyden ar olduundan, onun her hangi bir eyi insan gibi idrak etmesi, ancak, insanlk mertebesinde mmkn olabilir. Vaka, alemde zuhura gelmekte olan eyann ve eserlerin faili, tasarruf

ALLAH'

i:'lSA;\"

LKisi

99

edeni, idrak edeni hep vcuttur, fakat, bu vcut aynalar ve mezahi vastasiyle olan vcuttmGs. Bunlara viieut ad verilmesi her birisinin vcut mcrtehc1erinden hir mcrtebe ve mezahirinden Lir ma7.lar olmas hakmndandr. nk, Mutlak Vcut o eydir ki ta vrlara sirayet eder69, hir mertcheden dier bir mertebeye intikal eder vc Fe1ek, Melek, Unsur, rvla'den, Nebat, Hayvan, nsan suretlerinde 7.uhur eder .. Aalarn aas (Esfel-i Safilin) o olduu gibi yukarlarm yukars (A'la-i lliyyin) de odr70. Suretler ortadan kalknca da, artk, vcuttan baka bir ey kalma7.. Baka bir deyile, eyann suretleri durueu deil, yok olueudur. Fakat, Allah'n sfatlar eyada sabit ve mevcuttur. Bundan tr, btn eyann hayat buluu, ancak, Allah'n (Hayat) sfat iledi.71. Burada da u aycte iarct euebiliriz: "Yer yznde herey fanidir ancak yce ve cmert olan H.ab bakclir;". "Byk arn sahibi Allahtan baka Tanr yoktur"72 Cenab- Hak'kn Kaadr, Kayylm, Muktedir gibi isimleri ve daha haz ayetlerle de Allah'n, he duyu ilc his olunan suretlerinden hir suret ilc kendisini insanlara gstermesinin de mmkn olduu sahit olur ki buna da (lahi Atfct) denie3 Ksaca, ilahi tecdliyat, aynalanna gre, yani grnlcre gre zuhur eder. Fakat, klli ayna olan arifteki tecelliyata gc1inee, gayh da ancak kendi,i bilmekle, Aah'n mezahiri en mkemmeli olan insanda zhur etmesi ve bu suretle arifin de ondan baka olmamas sebebi ilc, arif tc onun srlarna, ledniyatna vukuf hasl eder74 ve bu dnyada diledii gibi yaar.

ALLAH - NSAN LKS EK NOTLARI

1 Be duyumuzun mehudat bakmndan sylediimiz isimler birer bo laf deildir. sim. ler birer sfata, msemmaya baldr. Msemma da zata baldrki Allah'tr, viieuttur, sfat alemi, asl olan ztta, Allah'ta yok olueudur. 2 Sfatlar biz atih i isimdir. Bizim ona verdiimiz isim ise ismin ismidir, hayaldir. 3 Zfti isimler, ler eyden mstani olan zftn ismidir. Sfatlara ait isimler ise ayni zatn sfatlar bakmndan ald isimlerdir ki grlr, uhuttadr. flemindeki hissiyat kuanmaktr. Fiillere ait isimler de ayni zatn fili. lerne iaret olan isimlerdir. Btn her ey o olunca, tabiatiyle fiil de onun olur. Fiil, bu uhud Ksaca, isimler gaypta da uhutta da caridirIer. ve yalnz Zfta ait isimler hi bir ey gstermez, kayt yoktur; bu isimler aneak ona mahsustur zata nisbetle btn toplayc szlerdir. Zata ait btn isimler byledir. Hak- (her eyin hakikat anlamna)dr. Malik. (her eyin maliki) anlamnadr. Kuddus. (Bir ieyin a'las, ruhaniyeti) anlamnadr. anlamnadr. anlamnadr. yoktur) ahadiyeti) anlamnadr. Vahid- (her eyodur) Ahad- (Vahidiyetin Samed. (ondan baka mevcut. tur. Onun iin her sylenen sz onun ismidir. nk o ismin msemmas odur. Btn esma ve

Aziz- (saf, temiz, erif, giil) anlamnadr. Kebir- (byk) anlamnadr. hi misalolamaz) anlamnadr. Mteal- (onun ulviyetine

4 Subuti ve iyeabi sfatlar hissiyattr, ilimdir, algdr, kudrettir ki deime ve bakalama olup fark bakmndan hissiyatmza hitab eder ve bundan da ilim, idrak. kuvvet ve kudret kar. Selbi sfatlar ise insann ald eyleri yerli yerine vere vere ta Hak'ka varmas, aslna dnmesidir ki maddeten de ma'nen de bu byledir. Yaplaeak i udur: hayali hakikatta critmek, hakikat hayalde gstermek, varl ve yokluu bir nazarda grebilmek ve gsterebilmek ve bu suretle hi bir mertebede kaytl kalmayp her ey ile her eyolmak, ve nihayet, her eyde ve her eyi Hak grmek ve bilmek, kendini Hak'ta ve Hak'k kendinde ve dolaysiyle Hak'k halkta ve halk Hak'ka grp alglamak. 5 Sfatlar ve fiiller, zftn sfatlar ve fiilleridir. nk varlk, fark, sfatlar ve fiillerle olur ki zaman da bu nisbetten doar. Ve nilayet idrak iin his etmek lazmdr. O da bir vcudu tazammun eder ki oda farka, suretlere dayamr. Fakat, btn eylerde ve ilerde her eyolan, ler i olan, her bilginin, her hareketin faili olan zat grnmez. Ziit, ancak, sfatlar ve fiilleri ile idrak edilir. As olan sekiz sfaltr. Dierlerinin zuhur lakikat halde eila ve istidiidr. Baka bir deyi. 'e bilmek ve sevmek iindir.

ALLAH

- i'"SAN

LKs

101
Hayatn huzuru ~crektir-

6 Hayatn ladndandr.

viieudu gercktirUle.i hayatn varlk olduundadr.

mesi de hayatn. varln her yerde hazr olduundandr

ve ihtiyalar giderme ilc rahatl .a-

Hayatn uura vc ilme sebep oluu da ckilleri vc suretleri, deiliicIeri ve hakaHayat ~erektirdii

lamalar ilcdir. Emirler, a"lda bir olup o da (Kiin) emrinden ibarettir ki hayattr. hiitn eyler emirdir.

7 lim gerekte nur deildir. Bu siiz, ilmi yapan ruh hakmndan sylediimiz bir .iizdiir ki esasta nur olan ruhtur. ln demek, tecrbe demektir. lim. tccriihe ilc ye ~emi~ teeriibeleri miialaa ile elde edilir. nsann, kendi hayat pek ksa olduundan runludur. deil, tecrbelerle dolu olan bandadr. Fark. varlk, mride haldr. iinkii farkiistiin zevk te daha nce ~emi tecrbelerden faydalanmas zoBu sebepledir ki her ite ihtiyarlara damak tavsiye edilir ki i o adam yailda

il Mrid, uraUan, arzudan, iradedendir. (Kiin) emri, ite bu, mridtendir, vardr ki ona (lim) derler. arzudandr.

eitli mertebeler ve eitli zuhurlar, hepsi birer emirdir. Fakat en bat a zuhllru douran Bu sebeple dc zevk tc arzudandr. tan murad zevtir. Fakat, zevk. yalz hissiyattan ibaret deildir. Zira, his.iyattan

I,?in varl insann kendi varldan da hiiyiiktr. nk. mutlak viieut, iliihi zat dediimiz odur. nk, ancak ilimIedir ki her eyi bilebiliriz ve zevk edebiliriz ve ancak bu .retledir ki zat ile zat olahiliriz. te her mertche Im byiik ilmi ye zevki yaratan birer emirdir. 9 radeyi, arzuyu yerine getirecek kudret lazmdr ki huuun iin Allah'n hir i.mi de (Kaadr)dr. Kudret, eyay, eyann mahiyeti, me,'eudiyeti derecesinde "e ancak kendi miktarnda Bunun Mebir kuvvetle meydana karp var eder. Eyann meydana kp var olmas uurdandr. iin de her eyin yerli yerinde olmas (eyann isli'dad ve kabiliycti dereeesindc) lazmdr. scla, koca bir aata kiiciik hir ccviz ve kiiiiiik hir fidanda kocaman bir karpuz vardr. 10 Kclam. zatn teeeIliyatdr. Kcliim, gerek havann ihtizaz oln 'z ve gerekse kalem ilc yazlan kelime olduu gibi, gereke, her eyann mevcudiyet i kendi varl ifade eden bir keliimdr ki o eyin ~ayJl aleminden nasl geldiini, zuhurunu aklar. Bu konuda Gaybrnin: (Sii"z bu alem Adcm Hir anb tarae ola) dcdii ne kadr ycrindedir. II ~aden ki gerek kellim, eyann \"lrldr, u hal ,i" btiin iliihi isimler evvel, ahr, za' hir, hitn gibi drt isne balatr ki eyann geldii griirun~ycn yere, ha tn; g(jrnmesic~ zahir; ve hu grnme iin I)lan ilk ka, evvel; ve neydana gelen bu eyin bulunduu surctten ayrlma da, ahr denir ki biiliin hular fark bakmmdan nisbi hiikmlerden, itibari ,iizlerden baka ,Icildir.
12 Allah isni farkta olduu

gibi~ fark douran

~ayh da, yani gerek ~ayh p:erek u1u(lu

camidir. 1:1 Rahnau ismi de hayattan, rahmetlen ve rahmetc zevktendir. Bn fark alei de bu zevk iin olduundan. kil birer rahmettir. yani fark, zevk olduundan Hahman iwi de fark aittir. Her madde, her eBiitiin Im rahnetleri klliyeti zerc cami olan da Rahiilan ismidir.

H A'riif: 156. 15 1sra: !lO.

102
6
Ruhun n",veudiyeti,

CAvT

SliNAR

"reti ol"n matlrle ile, [erlbir ile hilinir ki 'lIrel te "yni ruhtur,

:l-Iad-

de ve kuvvetin ,le vardr. Ruhun

uur,

ikisi rle ayn eydir. Matlde ol"n yenle km"vet varrlr. kll\"vel "lan yerle de madhi, etme,i, idrak etmesi de madde \"asta" Bu ,ebeble iledir. (,:nk, idnk uurdandr
fark yoktur. Fakat. grn

ve ikcI. i'tiharn~

ler de zaten uurdur.

tahtr.7ur

!tn marlde oan bir va"t"du.

uurdan

i(;n ()hJlca~ tahtc!j'urulI

da iz"fi ruha nisbetle madde uur oldu ye "nun \"era'l"laki ku",el de talh'nur lr ,icif iiu her ikisini bir Iliirmek \"c bilmekten baka are yoktur.

"ldu. Bundan
dani

7
tcnahi(lir.

Burada

tla u ok ta zerinde

nende

nuraln:

hizn . indiye

kadar

anlattnz

.levir ancak lerler iin ;!e,:erlidir. Yok,a.

Orun irin cihan i;in alemlerin, snrlanm snr yoktur.

hakikatta

varlk niirtenfhidir,
t.'f~ nice

nk, fez: nametmeh.-tedir. Buun zat ta ve o takdirde de

!'OlIlr

bu c;.har her an bii)"iimehedir E"er olsayl

nice alemler da snrl

zulzur

uaia

kalrd

olurdu.

IJalhuki

zatn snr olanaz.

1.IL

Zi-Hn ~nr olmaYIJlca

Menlerc

(;izck

mmkn
hep onun ite

dei'ldir. Ite. biitn

tafsilindcn iharr:ttir.

eyler, farkr gerekliliklerindenrlir,

her ~ey hiliniyor

zftm ;!erekliliklerinrledir. idi imrli olanlar

zhura

Zatn gereklilii demek te u rlemektir: zati gereklilik.

ilfh; ilimrle zten Ier ey bilinmi

da

!\Iader ki ilahi ilinde

idi olann

gelne~i,

Kiil iin i,tiklal yoktur, i,tikb,,1 ancak, ciizler i~indir ki teakhtan ibarettir. Vakia kiilli)et dediimiz de dizlerin topUlrlan iharettir, a)'rea bir kiilli)'et yoktr. Bizim viicudumuzdan "Ian eylerle dairi bir balhmlZ varrlr, ite, (Valdet) lu,!ur.

R
landruz (ihti,as.

(Daim" intikal,

griip alt) kelime,i

ejimle,indeki (\l)tandr,

(alt)

kelime,i

dikkate

ayandr.

Burada

kul-

(alkanlk)

yani itila'dr

ki be ,Iuyumuzun

ii sollucu nlan

itiha) keyfiyetidir.

Nitekim, oenk. ilk boduunda,

rlimaj\ bom botur. Sonra

yava yava be duyu va"ta,i)'le ::"Ia,,1 ki rya da biiyledir

iilende grii, uyuu

erlindii intil"lar!a

kafasrda izler ha,,! "lur, bu suretle de ilim maddi

gre

peyda etmi olur. Dier birok eyleri de bu ilnine kyasla hi, eder ve nnlara da ili n peyda eder. ve herke,in hayalsiz riiyas haka Jaka tabir edilir. nk, herkesin
tef!:iri ba!;,ka bakadr. te bu, madde ve surete \-e d()lay~iylc ilni,

olan idraktr. biiyledir.

devran

Bir de madde,iz,

ve ni,betsiz

olan idrak vardr

ki meczplarn

hali ile Zaten

Ol"r idraklerinde
dnmektedir,

li,: bir eyle kaytl deillerdir.

o arzun

Ite bun" hunr denir. B hiili elrle

yerine griir. Esas~ zatcn () la.ur-

edenlere Ta,avvuf dur.

dilinde (Ell-i Ta,arruf)

derler. Onlar iin i, artk, hir arzya kalmtr.

derhal

en de hir cy arzuladnn

i9 te, yukarda
tin nal deil, kiilliyetin

szn et.tiimiz o hayal"z, rlajgalanna~dr.

Baka

isbe,iz
bir deyile,

idrfk. yine iaret. edelim ki ciiziyetahteuuru uu['ldllr.

20 Kur'an
da bu yiizdcn

da misal flemi malsuldur.

ta'hirc~ te'vile

Misal alemi her an inkilaba nradmdan eehemltan, yani aklmzdan

Kur'an var-

ve teflo'ire Iluhta(;tr.

21 Tam hakikata maktr. Burada

ulamak

mhal alemini atlayp

lahuta

fikre hi Iiizurn yoktur.

l,:nk ak, tahe~uurrlan

fikir i,e uurdadr.

22 Vaka, isti.III, tefekkiir ve akl yn u iledir, Yilli maddidir. Cakat, Hak 'ka ulamak ta i,tid1alslZ olamaz. Yalz u var ,i akl kullamp isti,lIalde bulunurken dier taraftan rulu la beral)f~r yiirtnclidir. Aksi hallc yaptz

isidlttl zata~ hakka

perde

olur.

t~tc nateryalistlcr

ve

natralistler akh hiricik f'erek va"t.as saymak!a yar yolda kalnularlr. K>ae", istidllliini ruhun geli~mc::,i ile birlikte yapan n:-;an kamil insanchr. Y Wz ruhi gelime vc tasfiye de gerei anlana~a
yetnez. Bu yUzdendir ki istidliH~iz zata varan ncczuplar,

Kuil

n.:oun olahilmeleri

iin, (fetedeIli)

ilc tekrar

hu ,"eme inee meeburrlurlar.

ALLAH.

:\"SAN

LKs

]03
Akhn kendisi dc ccFakat hii.
d(jrcr~c

2.) Aklda iki yn vardr, akln hir "nii misal, bir ynii 1c lahuttr. bemttanclr. hayallerle kanaeadan
Ln bu hayancri~ onun orada kefeelecei

halde akl istcdi'i yiine neyl cdehilir. Akl eer misal alemie meyl ede"e birok ve her eyi k yas ile yapacandan
eyartk tam hir ~cn:ektir.

yalma- muhakkaktu.

naddeyi atarak gerek. va lan olan Ithu! alemine. yani asli safiyetine

24 Be duyu ile e11cedilen idraki hepsi a?arlr ve bu azaru dourdu ki akm bir sfa tdr. Fen, fiili olarak dcneylir vc ilim de bir nakil iidir. Yapla deneylerin eseridirler denebilir.
uur, onun ~fat ve hizrnct!:;idir. Tahtc~lI1Jrull

eyde fikirdir

olmlu solar

insandan insana naklrdile e,!iIr ilim olur. te bumlau tr ilimler ve filozoflar fen adamlarlUlI

25 Esas~ tahtcnurdur: etmeyen uur nal,: ohnaa

arZll!":una

hizmet

nalkundf.

Nitekim htiin

ciwyetlerin.

hr"zlklurn

ye hu g;ibi

eylerin sebehi hep hudnr.

Tananm talte~uura

gCf;lnck tc riyazet demektir.

vr. (liirya

zc\ klerinden

~yrnaka

olur.

Kent-

metler um"klar kndreti

hep bu biltni ta,riyeye e1dc etmck

dayar ki "rf ruhidir ve uur denen

manii

kaldrp Rah-

tamamiyle

26 1\ asl denizi tekil eden ,lalgalar ise Rahaui nefri tekil edcn le ez'i ruhlarlu.
man nefs nyrL ciiz'i ruhlar rla ayr deildir. Bundan tiirii

de ekillerden ktktan ~onra~ ciiz'i Esa;rn, malde, ruhun ken-

ruh. hviyyeti ile, ezeli olduu ~ibi. ebed! olarak ta mevent olaeaktu. dinden lasldr. Maddeler le incelenecck linden 'fadde
lik, okluk Lolcu

vc en nihayet

rnh olacaktr.

lasldr. Maddeler de incelecek "e en nihayet ruh olacaktr. ve kuvvet Iirlir. Kayh"lan
olrnaktadr, gibi ayna ekiller olnaktadr de kayholucu

yalnz ckillerlir. ekiller. ruhun aynasdr ki onda kentiirtlr. Y ani de~iikMadde kayekillerin griiniiiidiir. ve scvmf' olny da hu ~rctle olnaktanr. deihlir, kaylolan. ~adecc

dini t:;riip ~e\,ncktedir.

olnad

ekillerin ayna olna~, her an deinelerinden

te bu ,clelle hcr ez hviyyeti

ma, i~tikrar yoktur. ekicrde

ilc ezelen ve ebeden hakidir. Ancak, ,lenan

olnadlA"rdan iitiir de in~an, as olan

baknndan,
bilgi iizere

dr(:nuur-

istikrar

ohnah-

lr. Fakat, devranda k, ne hayatn

dur, diizendir) (ki 5.len dzcninin

da her eki"len zevk etmelidir. Ziten. her surette devran mutlaktr. ne ilmin (ki ilim ma'lnma
ki ekjllerdir, dolaYbiyle, uurdur, ruhun grnlindeki

(ki var/ktu),
sonu vardr.

hai!h olmakla, ekillerlir), ne faziletin

ecuf;} yziidiir

27 Bu ~iirdcki (Dil) kelime,i iki anhna ;elir: hiri Hak, gnL dij!eri de kale anlamlardr. Kalen anlam: "Xun \'c kalem yc kalenin

yazdklar. .. " ayetine

i~arettir.
YC

Sz kelimesindcn fc:-:;tc ncfs'e

naksat

Allah~n enridir~ nk
Bu konurla

~(jz, ruhu ifadesidir

sz efesc

\"C

nc-

racifir~ yani ruha geri dner.

Gayhrnin u f'zlcri ne giizeldir: Mey\'a~ olnu

Aden

Bu "Iem bir a"tr M"tlb "lan meY'a,lr Bu .Adrn rICYYil!':ll111

Sz:'iiil. hu alen, Her eyi yapan isc griinc
l':Z tLlt'JlI

S"na ki aa ola. ekinlei ~zdiir Bir anda tarac

~zdr, iinkiL fikjr grnnez.

oJ",
fikrin talakkuku

ve yaptran olur.

G(irmeycIl

ile

Dil, kalemdir ki yazar, yani)

hircr szdUr. Ve htn
~ijzkr

apar, ekil gsterir. hareket yaptrr.

srlarndan aber verirler.

Her ~ekil ve hareket i.c

olmaz~all,

bize hakikat

Ama sen nuyucu

104
hilici ohnaz::;ull bu srlar anayaIlaz~n.

. AYT

SUNAR

Bunun

in hakikat

u, hikuctc

at her ~zii tut:, (:i.inkii,

szn am tutulmaktr

ve uk 'z Allah'lIl emridir.

28 Bu Allah-I man ilikisi meselesini her eyden mnezzeh ve miistani olan ruh ile yine ondan hasl olan madde ara'Indaki ta zuhurdur. ilikiye ue benzctebiliriz. bilinemez, ancak. fark aleminde,

imui, Allah. ancak, kamil insann vcudu ile bilinir. Yani hceriyet fark ilemindendir. Fark maddedir. u halde zat, zat olmas haysivetiyle madde suretinde, ekiller ye suretlerde ve yine kendi hayali ile bilinir. Beeriyet ki ayni Hak'tr, ayni zallr; yalz, zatn farka gelii bakmdan olan Iayaldir ve zat olmasa bu hayal alcni de olmaz. Fark alemi, hayal alemi hir noktaur ye o nokta da btn alemlerdir ye btn alemlerin z de kamil insandr. Dine ;re de (Muhammed)tir.
nen iin yle denni~tir: "Eer

Rir kudsi hadiste Peygamberiniz

hen Lu fdekleri yaratmadrn".

~fuham-

~cn. eer ~en olnasaydn

Her iman kenuini bilir, fakat. kimil insan bliin varl bilir. Biitn insanlar bir imandr, ,;okluk hayaldir. Daha dorusu, (nsanlk) bir imanlktr dur, imann deiip hakalamasdr. tecelli etmtr. Kamil demektir. Kamilolmak hilinemez, Lc~eriyet. odur. Esasen, ta ayu Hak olmak ,'e btn alemler de imamn veudu-

Kamil insan bilen Hak'k da bilir. <;iinkii, Allah, kiimil imanua insan bilmek. ayni onnn p;ibi arif ve kamilolmak demektir. Fakat, zct. nudemki zat oInaH hakikat baknun,lan hakmndan

tc, yani fark ilemi de Icp Hak mevcullur. olma.a

bilinemez. nk, beeriyetin hakikat o bilinemez olan zattr. u halde, ,'e Hak'ta insan yoktur,

kamil iman, hakikat ile. hayali ile Hak'tr

vardr. nsan, hakikat ilc vok; ancak, hayali ile, suretieri ve ekillcri bakmndan 2\feveut olmas keyfiyet i uc bu fark aleminde bulunmas cihetiyledir. onun iin vcut Hak'tr, ta olamaz, dolaYlSiylc me''Cut olamaz.

Eer insan farkta

u halde kamil insalUn vcudu Hak'kn vcuduna kiilli olarak mazhardr. olup o zuhurda giirnen ve gren hep kendidir ye klolduu

Kamil insan ki

dolaysiyle, kendi vcuduna klli olarak mazhardr, yani, btn zuhur hep kendinden cihetle kiilliyet te dour. ok ayr, fakat,

Burada u noktaya nemle iaret etmek gerektir ki bu nokta, birbirinden ayni zamanda birbirine ok ta yaklIl iki anlam kal'lamaktadr, ~!>yleki:

Zat, mstan ve bilinmez olmakla beraber btn var olan ve bilinmi olan da yine kendisidir. u halde, arada hir gr, hir bili ayrl, bir an iin zat olmak veya olmamak, olmak, yani kah zatta istinada bulunmak, selesi sz konu.udur. misallerde anlatmak i,indir. bilinmez, fakat, fark iileminde zuhur bakmndan mevcut olan da kiih viieudunda, varlda ze,.k zere olmak Esasta her ikisinde de hakikat ayni olup arada p;ayrilik yoktur. hayal me-

Gayrilik

Geri zat, zat i'tibariyle kalar tarafdan

gayrilik sz konusu dan viicudunda

yine yalnz kelidir ve bu suretle yine yalnz kendini bildiinden ve hileceinden dolay da babilinmesi, daha dorusu me"cut olahilmesi, meveuttur
oIanayacandan ba~kas dernek yoktur, ki gerek yani zatuHia gayrilik hep kcndidir~ yoktur;

denilehilmesi iin de
zuhru ancak haknnanlatunda-

ye gerek farknda gayrilik

dr. ite bu mtalaamz, (Enellak) sznn mantki ifadesini de tekil eder. (Enelhak) diyen madem ki kamil in"H1r "e madem ki kamil insan da Hak'tr o halde, varl ve yoklnu, maddeyi ,'e na'nay kendinde toplam "Ian iizel, imandr ve ,irif"e kamilin (Enelhak) sz dc dorudur. Zira, Hak, il,ihi suretlerinin biitn ile insanda zalirdir.

,\ LLAH

- iNSAN

iL~Kis
YahiJiyyet Allah, olnnea btn okluun

]05
toplanma" insanyer

lihi

sretler, geekir.

farkn te,

suretleridir okl~u btn (Her

ki vihidiyettir, iizre toplayp kamil

(cem edilme.i) da zahirdir Babam may"

kiyeti alemler,

suretleri

ile kamil

diyebiliriz.

nk,

insamn hep

vcuddur. do.t yiiz)

Bektailerin dr:

(Anan

~k)tUr; hayalc :\'ihayet,

Niyazi'nin hep

neye

haksam

grnen

Gaybi'nn

(Aldm-

.. ) ,Iedii

budnr. azndan Bu szleri ay"; Kura dinlc'yip Hak'tr. inanda ve onunla 'onra Halbki tecelli eder ve Itf e,len .alibi kimdir?) de orlr .ora,yleyen iyuan de ona muhatap "Ian ;\fuhammed

Hz. 11uhai,meu';n ayn Hnk'tr. da hep Allah, ayni

te hep ayni zattr, htn varlklar K""", kahr eden

;retirenler

de getirmeypnler

de~u1iisa.

zatlr, ve yalmz

yalmz mah\'

kamil

de odur,

eden e odur. eenln

Kyametten alacakm. .onra

(B milkin hep kenui

diye

cakm sahipler "larak,

ve (Vahid-iil yine kenli.i acaba, Kamil

Kahhar)

olllp .uretlerde suretleri

iken .eitli yok edici olamaz.

idi; sretten edecek?

ktktan

i,e (Kahhar)

lafz ile. yani

kime hitap in"n demek,

i'ie biiyle bir kyamet

ve ne de byle bir sual ,'e ce,'ap ,i,temi mutlakiyyet, \ihidiyettir. bnlarn ara.ndki demektir. klliyyettir,

pck mkcmmel bakmndan nk, oluyoruz

bir akli melekeler, bilinmez. insamn Zira,

29 Hak. yettir.

mutlak

vcdu bilemeyiz,

ahadiy-

Biz ahadi)')'eti Bu noktada

mazhri)'yeti

iki esasa

lanu

ki (Mevcut)

ve (Vcut)

farktan

weydana

gelmektedir.

O iki esas ta (Letafet) bir yzii ise kesiftir, etmitir. Hak'ka ve

ve (Kesafet)tir. bir yz de Halka grnd olan ayna bir herzahtr. da latif Hak ki
,'C

Biliyoruz latiftir, ma'nadr.

ki insan, Halk zuhr

maddedir.

Kesifin

aynasdr

kcsiC a YI11 Ittiften Sen

nur~un hiz ~cniIl

glgeyiz

Hiz

ilc

~:indeyiz.
deil. deisin. demektir. madde. olamaz. griinlerdedir. suretlerdedir, ekillerdedir. Daha dol'U"u, ;lgeye madde, ona gre de ckli~ glgesi Fakat, her hangi ekiller olaeandan.
'l

YokIlik,

maddede

de ne kadar deiirse "rete Fakat. de fer"i yoktur genellikle, Viicutta

bu baknHIan.

hir ekil, ) alnz de bakidir.

ekil itibariyle.

feni bulabilir.

deil

gi)l~cler, Zira. vcut

gayrilik

hir vcuttur.

Bu ~chcplc

gayriJik.

an(~ak, ~urctlerrle-

30 Btn insandan o zf.tn dolay vcudu i~e

hal,ikatlar bilindii

kanil

iIl~adan

bilindii i'tibar

i(;in hil:fide edilir.

a~l olan kurnif insandr vcutla. kamil insan

ye kurnif vcudu

iin de Hak nsann

hir par~" vHendu

Fakat,

oduundan~ paraclr. zuhum

o zattan

,neyduna

grldiiHlp.l1,

Allah.

zat asldr,

lei'nil insan Allah'm retinde mmkiin

insauda

hasehiyle

insam

bilen

Allah'bilrni

olur.

nk.

Allah

insan

su-

zultur etneseydi~ olamazd. nutlak

yani urele

girip insan gren

olnasayd. Allah'!

AlIah~ln_ yani siyretin

olur. lnsan ayni

bilinnesi

Bu adandr vcut olmas

ki in""n bakmndan

grm iink,

Hak'tr. vcut ,l.

Allah, mda leri. baka nisletleri

bilinemez. Ama,czlk idrik

bilmek

iin mutlak

hir mutlak ve btn

vcut

olmas

lizmgelir.

a"ndan etmekteyiz. viicut

biz nutlak

vcudu,

suret. idrak

mertebeler;

ve makamlar

Bu mertehelerden bilinuesi

cdcn~ syleycn dr. En nihayet Icr veya veya

de ayni zat olduundan,

nisbetler yoktur. Bundan bir deeri ise hi yoktur. hzum

onun~ yine Ilutlak tiir de Allah'a

asndan

inkansz

kar dualar, semi.

miinaeatlar.

hulas" kendisini

medlmedh

zernlerin etmesine

(iink. yoktur.

o mutlak

,'cut

Bir kimsenin

zen

]06
31 Hak, kuldan bilinir, Kulhm hakiki ma'na" lan ekildii bilinmcz.

.AviT

SC\AH

e kul da zatta

yok olucudur.

farka rclekir. Bu bakmdan Hak farka rcldim: bilinir ve fark. Fakat. bu mcrlebder le daima mevcultur.

yoklur. ya~aakladr. ~ii halde yokluk la ,,<rhk la

Tahi, varlk ve yokluk hep merlebckrdedir. Zira, imaular ne kalar ijl,elcr de yiue milyarlareas daima evcl Illa,a, blunmakladr. her eyin hakikat Hak'kn

hakikatHh,. ki yar obn da odur. yok olan ,L odur ve

l,iitiin hunlar ni,betleri

,.e ztlar ilc bilen de odr. (iinkii, ondan Ila)' ri bir varhk voktur.

32 Biitiin varlj\ mak,udu olau e"lS ye zet (Ze\ k)tir ve o da (Ceune) saylr. Cennet kelime,i, bahe, lezc!. ,evf!i, muhabbet. de hln bunlar Iir tck kelincdc
ve surette olurRa
OI!'o'IlIl ..e

.. f!ibi Iir ok kelimelerle aklanabilir , iink, hangi ekil idrak eden

ayni Lir btn IJlJlllar

(oplayaliliriz

ki o da (Nef,) kdine,idir.

hangi

,;et haz

ile oluff".a olsun

(\'ef,)ir. Rahmani .\ef"

u h:ildc, nef,te

Allah'u

(Cennet)i

hizim (Nef,)inizd"n

haka hir ev dej!ildir. 1\'ef, te

haka deildir . koulma~ da Ade'in,

naddcyc

hem ra'na)' hem maddeyi amildir. Onun matldeye rire,i cenelteu uzaklama".
asda ruh iken. girmi uaddeyc

dr ki Adeu'in cennetten :oidir. Ve hir ey llc derece

girnc~inin hir ifadedr: cennet-

g-ircr:-c. o derece

rtye

olur ve o derecede

len uzakln h"dr.

olur. Bu uzaklana

da ruh iin, nefs iiu bir (..\zab) ohr ki ite (Cehennem) de

Bir nef" ne derece manevi kymetlerc. yk,ck hi,lere, iyilie, eyke yiinelirsc o dcrece haz "de eder ki b da (Cenne) olur. Ve ne dcreec b f!ibi evlerden uzaklar'a ol"r. Cenuete Md"k, eeheuneme eyda ,L denir. Ceunetc (Hrniiz) ye ceheneme (Ehrimen) le deliir. Ydh""I,
Iir ye
OIlUUla

o da (Cehennem)

madli ma'evi lek lir varhk "Ia ve biitn akli melekclerinh"kimi K"aca.
rtletr.

bulunan nef"

i~le bu iki zl ilc k"l farkla k"h adcmde. yokluktadr.

Hak'kn cennei iman nefsi ile zi-

Hak, in,an demek oldunda onun eeeti in"lIllll cennetidir demek olr. nsamn nef"i
oJnu:-a hazlauaklan da
St)?'

cdilcmcycceidcn

IllI

bakrndan

cennel

tc olamaz.

V c yine

cennet

illSanla la iirtiiliidr. (iik. iu,an lIak oldj\uda, yani tamameli letafet kesh elti~inle maddece ynkhk olarullHlun. Luk haknndan

yokluk

saylacandan

cennet

tc in~anla

rtln

sa-

yhr. Ksaca. [e-.emm, merlcbeJeri. her eyi tuplam~ olan ye zet olan (Zevk) in,anef,i
vardr. kendinde oluruz. jn~a cf=ii uc varl olan ye yoklu kendinde zetlemi
\'C

ile

bulunnakla

her anmz akllca

lu iki alemi hareket etni

toplanu Ziya

nefsimzi u heyiti gzel

ho tutup ne kadar

muhzz

mc~rr geirirsek

Paa"un

~zcldir:
uurun

i~. hadc
Dnya

:;ev yur i~c akl-ii

var inilf

ya

yok

ini

ne UurulJ.

3:~ rade, z"ti Iir arzudur, zali lir gereklilikti .. Gereken ey de (Kn) emrinde olmulur. (Kiin) emri"le "lam imdi liz laakb suretiyle seH elmekteviz.
irade hknn ,"ukuundan (iure hilcrniyoruz.

te, hundan trlr

ki hiz

Bu yukardaki

,lerimiz.

genellikle, halka gre olup, hakika

hilen lir "rif. bir kamil

in"an i'e kazann. kaderin, (;\Iukndleral) ne demek oldui(uu, tlaha ak bir deyile, bunun yine keuli,i tarafdan zuhura f!ehliini bilir. Ve hyle hir kimsenin Allah, guya, olaca kef

ALLA H -

iNSAN
laha

iLi~Kisi
oluadan

107
Iis~cdelilir ki buna (His.s~i kahr] ..

ctrne~i Vk)

in ha=-in~tiTli aar denir. ln~an

YP,

o kin--c hir eyi

ha~irctinin

her an (;in tH;k olman,asnn ki bir arif tecei

sebebi zamamnda

de udur koca

ki bir ey her n n dc[!!c';er le tecelli ke,ildi-

mek

zorndadr. hir Tecelli. nsann kuk

B sebepledir ,da

,leilizi

di~inde

holr. ye (Ftrat) kelimeleri ilc de terciime edilchilir. perde lur ki bundan trii de

(Gercklilik)

her an c;in deien

fikirlcrL

haynll(~rj hir tlcckilC

o insann

her zalIlan

hn~ireti ak olani:lz.
eer isterse. Fakat, hem

~4 Arif,

vahdettc hulunduu zaman,

ve kendi Fakat, !!er;ek kamier,

biitn fark alenine hiik edebilir; (;linokluktn bem iken yalnz meg::ul olduu hillunurlar. eye Zften, de ubulla

kii, esas hulnutur hiikmedebilir. hu la tabiidir.

de csns olnlltr. frifler.

yabdeUe

35 Ayan rnak derek. ber ey

ve 1.lllr oln;,} ilc okluu

gTf~ll

halk

glirii!f

olur.

Zira~ ayan! :rehnck.

zflir 01ile rlc

7.aten~ okl~a gehnek

(lenteki.ir.Bir

ir:-;ann varh

ile her ~cy yar \ e yokluu

yoktur. tecelli ki Halk, bylc etmi olan tck Yiicudu etmi kimse olmakla "lan giiren viicuda, de Hak'k p;(jrrnii~ olur. balr mii~ahede de Halk' ~u halde Hak,

Ve bu oklukta imdi, ayni I-hk"tr. madem Ve bunu

bir tecelli teliikki cden

bir tecdliye deiL. Hak'k Hak'k hem

de Halk' da bem

eder ve kendi kendinde miia-

de o Halk'tan lede cder.

biri ye Hak'tan insan, ruhn

bir para

Vc ziiten.

baknlan kendinlc Hak,

Hak'ka toplam

nfzrdr

,.e ycn.lu

bakmndan nazrlr.

da (flemin Daha a:k

iilCti ollnundan, bir deyile. hir viicut dan. insam iman

btiin nlu

.okluu

bulunounndan) da Halk'tr.

lIalk'a Fakat,

bakmndan ye hu i'lihari kaldracak

viiendu

baklITnnda

tck olan hakikat, buhu.hn'.0.

olduundan ortadan kalr.

olan Hak ye l-Ialk kuyramlarul.n ne Hak hilebilmek nede iin Halk kalr; ,rf

(la niiqa~ni z,it, srf yarlk olarak

oh"ak

nilayet Hak "0.

srf bakikat

Fakat,

bu bakikat

le o hakikat

i'tihari

biiyle

-falk gihi iki yiizle d ilc kaim Maden dana cak. gelmitir. i~tihari

:r.ihire kmaktadr Halk,

ki c~ast.a h iki yz dt~ hir tck yzur. glgesi olmakta,!r.

Fakat.

her ey zd-

oldundan. ki ztlar

H ak'kn

hayaldir.

glA"cuir ve Inade.11l ki mad(lc Hakikattan baka

elf: hirdir ye o uarlde dc ruhtan Her flemde

ntey-

u baldo., Hak'tan birer grii~tr. .;oklk olarak

Iir ey yoktur.

olan giirii,an.

:6 okklar ey kendi :-t.u;. kendi ayi okluu dallar,

deil

de tek hir hakikat Mese,i. hir in-:n,

olarak eitli

gi1rmek

zornllur. ile

Zira.

bir Bir

ile tek Iir hakikatlr. yapraklar

organlar

insandr.

ile bir aaCitr. insan~

Ve biitii biJuek

a~alar iin

ayni o 3v;atr vc hiin ~~olda gf'(;ritir ki bu

nsanlar (;okluk Aneak, hir ey

bir in~aI1dr. ni,beti okluk

F ak<t~ bir olan ilciir

kendini

izafet ler htitiin hu

ve tek hakikat

ta hu ,uretle

izafetler yc o bir ~at ilc

ni,"el vicudun

i ile ,;oi!almaktadr. delilinden hir yzlir alarak fnilir. hem le okluu vc

bir tck vcudu birdir.

g~tcrdiide.n

ha,ka
i~imlcr kiyet.i

olarlndan~ kijliiir. ctniti'r 'Yani,

grnii
ILLI

Ve hu hir griinii

alaUr.

ilc de tekil

bir yiiz, ;oklu!c ,,,;sndan o nsl ait hilgi Yani, kedi,i ayni par(;as~ ile hir

ahadiyelten olnas

bir ok i,imler hascbiyle hem Iayaldr~ hirlii

ki bu kiiniyet Hak'ka

gi)lge~i

H"k'k bilmek

bilmek tek Hak

demek

Hak'k hem Hak'k

iizre

demektir. insann

bakta olmak

bem ancak,

de okluu byle

birden

grmek, Allah

dolay,;iy]c. Ehli denebilir.

le ayni

demektir.

te,

olan kim,eye

103
Hak' k halk"z de btn fena mertebeleri gren, a'yan. yani btn suretleri toplam, Hak "reti 'onra ,'e btn fiilleri Hak fiili gren kimse da ortadan olnr. Bnndan kaldrp tr

,,,bitl'de

da ILLI fark

nokta,n olrnu

makanna

ulam,

bu suretle ,arm

de toplam "lur.

makamnda

hal sahibi

de Hak'k

::rmii,

Hak'ka

~Iesehi, sonra

rebe bir kadmn erkek

karnndaki

canlya

domadan

(ocuk)

adn

Hririz.

Doduktn kelimesi ke.

ise, kz veya

oluuna bir ,iizdr

grc. Ahmet ve genellik birer sz,!r (Ahmet

veva Fatma zre bir varl \'c zellik veya

adn veririz. ifade edcr.

Yani, Ahmct

(ocuk)

genellik limeleri kelime,i

zre sylenmi

veya Fatma te.

de zellik zre ,ylenmi (Hak) kelimesine

iizre bir nrl da (Halk)

ifade eder. kelimesine

(ocuk)

,'e ",rlna,

Fatma)

ve varla

nus,,1 olabilir. 37 Halk da Hak'tan

YP.

Hak'ta

ve Hak'k

Halkta

mahl'de demektir

etmek

demek

Hak'kn

Halktan

ve Halkn sonra varlk olur.

baka sonra

bir eyolmadn ayrrn varlk

bilnek

vebuu

bili tc

yokluktali

toplamdan Yokluktan

nakanundu ve t"plamdan

olur ve bu suretle sonra ayrm

de in!:'an en yiik~ck grl dediimiz eylerin

s"nra

her ikisi de farktansonra olan ayrm-

dr. Btn ,lr

okluu

topladktali

ve yok ettikten sonra. karar

sora ola ayrn klnan zat

toplamdan Ruh

Ye her eyi zatta Eer fark olma,a,

yok ettikten tecelli olma,a neydaa

ta, Sultani

ta, bakadr. te bundan

zat bilinmez; olur. nk,

ama zat olmasa i. zaten

da fark olamaz. zredir.

da (Ztlann

Mahiyeti)

,;km sonra

esas ta ikijik ayrm

te in",n bu yokluktan mtr. tadr. Ve bu makam, sidir. Bu sebeple artk i,tikamet nrada nk. insan, ruhu

varlk

ve toplamdan ve vcudu

,onra

ikiliini

kendinde

topla. yokluk.

bakmndan

bakada

bakmndan

da layaldedir.

makamdr. erilik "lamaz. doru

(iink. Elirilik

iman,

artk.

Hak'kn

,la Halkn Hatta,

da ta kendi. mertebeler. ola.

acak.

mertebelerderur.

de ,le ef!rilik y"k,a rak eri saylr. le ol,a,

la ler eyi kendi bu makamda tasavvur istikamet

yolu (Srat.1 ,le ortadan

lIIiistakim)

dier bir ey iin i'tibari velev

Hilbuki

ekilleri

kalclraeaf!mzda,

nisbetlerde

li bir erilik ki hakikat

edilemez. zredir, birdir, dorudur. erilii yoktur, u lalde. nisbi fiilher

~raden lerimizde eyde birfiiL birer zaptan ,'eulta

de, hareketlerimizde olna~a alrnalyz.

de bu hakikat nk,

. yai kendi

hakikatmz.

a,lmz

esas tutarak

doru

phesizdir

ki ni!:'bctlerdc kaybolmayaeandan

yaplan

her hangi

hir hareket, ruha a.

sylenen perde

Iir 'z, mey,lana dola)"yle. dernektir. sora

gelen Iir ekilde ruhumuz

ve bunlar

da ileride

olacanlan.

hakikat

zre kalamayaca~ndan

biz le daimi

kurtulanayacaz ayndktan

Eer hiz. nisbi i~lerinizde de stikamet tertemiz ve asl zre. ,'r.ut hakikat

iizre hareket zre kalacaktr u bevit

cder~ek,
ki zaten bu nok.

la ruhuuz

baki olan bulur tav

ilC

ve ebedi zevk te Imr,ladr: aklamaktadr: Sanrta Ye\'le ey hacc

yoksa ekiller,

yok olucudur.

gzel

ki !,\p.uucn zer-ii kalb.i

~im isterler

Ii venfeuda hudur.

sel i III i,terler. beraber: (Hakikat merte),eler doru, fakat, Hayat ekiller eridir) de.

Ahlikn mek zorundayz

da esas

Bununla hayat. erilir. in,an

da. nk. hayat

nertebelerlir,

i,e ekillerdir,

ise ztlardr,

yle ise ve dolaymyle

v c ite
bilginlerin

!u makama

ulaan

dier

makamlardaki

insanlarn

hepsinden

daha

bilgilidir,

hilginidir.

ALLAH - NSAN

LKs

109

Den'ilerin ye hocalarm dillerinden drmedikleri: "Fa'lem eneh la il,he iIIallah!) sz de: "Bilin ki Allah'tan baka ilah yoktur ve Allah. bilieilerin en bilicisidir" anlamnadr. 38 Tiiha: 5. 39 Kasas: 88. 40 Hd: 183. 41 NemI: 60. 42 Yani. IJtn yksek mekanlardan yksck olan (Ar) bile Hak'lan, zat' lan aadadr, on altndadr. Btn yksek mekanlar Allah'n indinde yok olmulur ve ancak Allah'n yz bakldir ve her olan ey, yalz. onun bir emrinden, bir arzusundan ibarettir. Ar, stmzdeki (Feza)dr; mckanlar da yldzlardr. Cennet ve cehennemin kaplar da ite bu yldzlardr. Allah'm rnekalil da (Ar)tan stndr. nk, Allah (Ar) da kaplamtr. Bu bakmdan hcr eyonun altndadr. Bundan trdr ki halk, (Allah) dendii zaman daima ge bakarlar. Adem'in ccnnetten koulmas meselesi de budur. (nna lilIiih ':e inna i1eym racin) yani, eesede, yani, kesafete giren, esfele inen ruhun tekrar zatma varmas meselesi de budur. (lah)tan maksat udur: fark iileminde, fark baknmdan her czn kendi ?uhuru, tek (Allah)'a raci olur ve (Allah) kelimesinde birleir. Allah'n mckiu (Ar)n stdr. Zira, Hak Taalii (Ralman) ismi ilc (Rahman'dan btn faydalardr, yani hayaUr. Yamura da bundan tr "Rahmet" kmndan olan hayata "Rahma,," ve isti~na birbirinden ayrlmad cihtle, birbirinin taakubu yani maksat denilmitir. Fark baolmas hasebiyle fark, kendisinin ilaldr. Fakat, klliyet bakmndan bu tek tek ilahlar toplamr ve hepsi de toptan bir

ve ldken sonra olan hayata da "Rahim" denilmitir ki fark ve mtemmimi

"Rahman ve Rahim" de birbirinden ayrlmaz) Ar'a tecelli edip vcudu nuru ile Ar'n zerini, btn yldzlar kaplamtr. Vcut nurundan maksat tecellidir, gnetir ki dier btn yldzlar ~neten hasl olmu-

tur. Gne olmasa hi bir ey grnmez ve hayat ta olamaz. te, nur ile farka gelmesi bakmndan ve btn okluk ta bu nurdan, bu gneten meydana gelmesi keyfiyeti ile, biz, Rahman olan (Allah)a (Ar) zerinde mekan tahsis ediyoruz ve bu suretle de onun rneklimm spathyoruz. u kadar ki Allah'a mekan tabsisi, ancak, fark baknndandr. Bu sebeple kmil insan hem Allah'a mekan tahsis eder hem de AlIah'l mekandan tenzih eder. Yarall ve meydana geli hakknda bizim bu sylediklerimizi bugn fizik ilmi de ve fizik nazariyeler de spatlamaktadr.

43 Kuvvet ve kudret asndan olan ycelik te nisbettendir. fakat, nisbetlerin en son mer. tebesidir. Nisbet ki rnevcudattr, varhktr ve varlk ki ancak uur ile alglanabilir. Bu bakmdan da kuvvet ve kudret yeelii uurdan da mnezzehtir, orada uurun da hkm yoktur. nk, orada her ey yok olmutur, ancak Hak'kn yz ve liiyezal olan yz, ebedi olan yz vardr. Yani, Hak orada zat ile mevcuttur, eyondan kendi yeudu ile kendi varhdadr. Zaten, nisbetlerdeki varlk o asm, o vcudun bir hayalinden baka bir ey deildir, bu y,.den de hepsi fanidir. Her kt ve yine ona gidecektir. nk, Ier ey aslma geri dniiediir. te, yine bu sebehten lrdr ki (Cebrail) Hz. Mhanmed'i ancak (Sidret'l-Mnteha) ya kadar getirdi de ondan sonra Hak'km huzruna kendi kamad ve yalnz lIz. Muhammed'i sald. Bu szlerden anlalmas gereken ey udur: eebrail ki akldr, akl ki vcuda gre hkm eden uurdur. Sidret'l.mnteha ki varl, uurun nihayetidir ye orada artk uurun da

no
hkm yoktur. Ye Muhammet, ondan uurun zati olan idraki ile Hak'kn te, Allah'n da dahilolduu Bundan tr de Kur'ana ettirmektedir" uyarak:

CAvT

SU!'"AR

sonra. o hi bir renk ile reklenmi olmayan hakiki

zatn idrak etmitir. bu hakikat, bu zattr ki her eyonun bir yz ile mevcuttur. "Allah her canlnn nasiyesinden tutmutur ve onu hareket hareket ettiren

diyoruz ve bunu demekle de unu demek istiyoruz ki maddeyi btn nisbet te btn suretleri

kuvvet, yani ruh Allah olduu gibi madde suretinde zuhur edip hareket eden de yine odur. Bu bakmdan ekillerden ibaret bulunan vcuttur ile beraber ayni mutlak ve her ey nisbet bakmndan yok olucu, fakat, Hak, zat ile daim ve bakidir.

44 "Ernrin hepsi Allah'a geri dliner" slizndeki (Emr) kelimesinden maksat (Zuhur) dur, (Taayyu)dr. Hak'ta yok olmak, asla varmak demektir. Bunun iin de asldan farka gelmek ve yine farktan asla gitmek demektir. Bu da deime ve bakalama demektir. Deime ve bakalama da, ancak, ztlaar ile kaimdir. Fakat, bu ztlar da yine ayni eydir. Biz, zat tutarsak lere, hayale gelmi oluruz; ayam, ekilleri, hayali tutarsak Deime ve bakalamada (Fatiha)ya olur, zaUa karlktr. kldnda, taayyn etmi olan. taayyn kaydndan syrlr ve zat ile zat da menut de. karar klar.
II

ayana, ekil-

zata varm oluruz. yetmi bin perdeye

her hir deiiklik te hir perdedir ve Hak'km

brnm olduu sznn gerek aulam da hudur. Yetmi binin asl da yedi'dir ki Kur'andaki

~isbetlerden

45 Biz, her canly harekete getiren ruha, kuvvete ( Iiih) diyoruz ki a"lda (nk Allah'lk mertehesi farktandr) yeri mekann en son noktasndadr; naslolur da biz bir de ayrca

ildir. Ma'nevi saik dediimiz bu ey, bu ruh, geneIlii ile Allah'tr, Allah ta zaUa fam olunca (liih) kabul edebiliriz? HuZira, zaUan gayri varlk, vcut yoktur ki ona Allah veya lah diyelim. u Ialde Sultani Ruh'n Hayvani Ruhun yeri de nebat, hayvan ve ma'denlerdir. Iiisa, ruhun, bulunduu yere gre a'lii veya esfel birer mekan vardr. Fakat. ruhun tamam ve kemali insanda olduundan ruhun en iistn mekiin da insandadr. insandr. A'liilk ve esfellik te yine nisbetledir. Her ey birbirine nisbetle a'lii ve esfeldir ve nisbetler de ancak ve ancak insnla kaim ve daimdir. nk, btn varlk insan vcudu olmakla her ne varsa insandr, her ne zevk varsa insan zevkidir. Ancak, klliyet ve cz'iyet bakmndan olan frk insan vcudu ile dier vcutlar ayrr. te bu aHlan (nsan = Zit)tr ve dier varlklar da insann hayalidir. Zaten, varlkta her eyden zevk alan yalnz insandr. nk. dier eylerin cudiyeti insan iindir ve her ey insann zevkine Iizmetidir. 46 Meryem: 57. 47 Bakar: 30. 48 Yok olueu olan taayyiinattr, yni grntr; yoksa madde bakidir. nk, madde, fark noktasdr, o nurun kesifi ve kesretidir, dolaysyle ayni nurdur. Ve !iitiin yzler, !iitiin g. rnler, o bir oln, liiyezal olan yze geri dncdr. Madem ki btn yzler (Esfel ve A'lii) ancak, zatn yz ile yzlenmektedir, u hiilde, mertebelerde grlen u1viyet ve sf1iyet, ancak, zatn vcudu ile mevcuttur; zat olmasa bunlar olmaz. Fakat, zt, zati, i'tibariyle her eyden mnezzehtir. Yani, zata ulviyet te tahsis edilemez. nk, o her eyden mnezzehtir; ona nisbet edilecek fark onda mahv ve mstehlektir. de, ulviyet ve siifliyet, yine, ancak mertebelerdedir ve mertebelerin u hiilbirbirine nisheti iledir.
mfV-

Ye en nihayet IIak, ayni

AUAH - NSAN J.iKs

111

Baka bir deyile, zat, kendi mertebeleri dahilinde ulvidir ve o mertebe hangi uur dereeesinde ise o derece ulvidir. imdi, insan ki btn mertebeleri kendinde toplamtr u h1llde Hak'kn tam zuhuru insandadr ve bu bakmdan nsan btnmertebelerden stndr. O nssan ki ziitnda bu u1viyetinin de mahv ve mstehlek olduunu bilir o insan da kamil insandr. Ruhun, zatn ulviyeti, bulunduu kaba, ekle gredir. Fakat, asda her kapta, her maddede bulunan ruh ayni ruhtur. Ancak, gzellik ve sevgi ekle gredir. ekillerin gzelolmas de ruhun gzel olmas mutlaktr; gzellik kavram mnakaaya deer ayn bir konudur. ile nk, o ekli gzel yapan yine o ruhtur. Bununla beraber

Ayette zikr edilen (Aliyyen) sz de Bektai Felsefesinde Hz. Ali dolaysyle iaret etti. imiz gibi u1viyettir ki bu ulviyet o ruh i'tibariyle her vcuttadr; fakat,dediimiz gibi dereee8ine, mevziine gre, maddesine gredir. mviyet denincc ak1nza debdebc, saltanat, ihtiam, rahat ve huzur, servet, zevk gibi eyler gelir. Sfliyet deninee de ak1nza fakirlik, dolaysyle de btn ztraplar gelir. te, insan bu iki zdd kendinde toplam bulunmaktadr. Denebilir ki insan bu iki zttan yourulmu bir varIktr. Zat asndan insan iin ne ulviyet ne de sfliyet sz konusu olamayaea gibi zatnn farkn da btn mertebeleri ile vcudunda toplam olmas baknndan u1viyet ve sfliyet, yine mnakaa edilebilir ve mevcuttur. Bundan tr, insan, bir taraf Hak'ka bir taraf da Halka nazr bir berzahtr ve istedii zaman Hak ile Hak ve istedii zaman Halk ile Halk ve istedii zaman da her iksini cemedip tek bir nazarla hem Hak hem de Halk olur ki bu mertebe kiimil insan mertebesidir, varmak, nisbette ve mertebelerde ulamak gerektir. en yksek makamdr. Btn bu szler anlatmak iinolup, bunlar zerinde iyice dnmek ve dolaysyle 80nuea hakikata Sadece bir ok insanlar deil, bir ok alimler de zan ederler ki akll nsann ruhu akll ve ahmak insann ruhu da ahmaktr. HJbuki rul, her insanda ve her maddede ayi ruhtur, dola)'syle, ruh iin ahmakhk veya zekilik sz konusu olamaz. Ahmak veya akll olan, sadece, o ruhun iinde bulunduu maddenin teekkl ne gre olacak faaliyettir; yani zekilik ve ahmaklk maddeye dayanr. Madde iyi ise o ruh o maddede akll rolnii oyar. Madde bozuk ise o ruh o maddede ahmak roln oynar. te, mekiin yceliini daha ziyade uklaynbilmek iin ruhun mteklimil bir maddede tam hakikata ykselmesi, ulvilemesi lazmdr. te, bir isim olarak kullandmz (Ali) den murad ta bu ulviyettir. Bektailer, Hz. Ali'nin, bu hususta, yalmz ismini ve eismini ele alrlar ve bu ismin hakiki varl ve ma'nas olan o ulviyetten pek ounun haberleri yoktur. 49 Kuvvet ve kudret ycelii de tpk mekan yeelii gibidir ve bu mertebeye varan da (Hilafet) mertebesine varm olur. Halifc dcmck, bir asm cz' veya o asla bir veki! demektir. nsamn da (Halife) olmas kuvvet ve kudret sahibi olmas demektir. Kuvvet ve kudret yceliine sahib olmak, btn mertebeleri toplamak ve vahidiyyet zre bulunmak demektir ki ite iusan btn mertebeleri toplam ve vahidiyyet zredir ve bundan tr de Allah'n Halifesidir. Burada u mesele sz konusudur: madem ki Halife o asl.n bir vekilidir demek ki o da ayni asldr. Halbuki, as olan zattr ki (La Taayyn) dr, istiadr. u halde, her eyden mstani olan bir ey, Iii taayyn olan bir ey, a'yanda nasl bulunabilir? Bunu ylece eevaplandrahiliriz: Btn fark, a'yan, taayyn, o mstanl olan zatm bir (Arzu)sundan ibarettir ve kesafet ve letafet dolaysyle (ki her ikisi de ayn eydir) btn bu ok-

112

CAviT

SV:\"AR

luk ilemini meydana gctirmi~tir. Vaka hiz her evdc Allal (Beraher)dir diyoruz, fakat, Im bcra. bcrlik fark bakmndan olan mrdur, hararettir sa, zat deildir. Ilu bakmdan zat onun glgesi, onun hayllidir, kcndini ki kuvvettir ve btn maddelerdc berabcr olan, A'ynada :rrncn onlan harekete getiren lararct dediimiz kuvvette, a'ynada arzusudur; ancak, zatli arzmun(lan hasl olmutur, yokseyr ediyor dcmektir.

kendisi dcil,lir.

Vc a'ynada giirdiimz de ekiller vc suretler olup, bunlar da mertcbeleri dourundan ve mcrtebcler dc nisbctte esfcli vc a'lay iyead ettiinden, csfcl vc a'ladan da naksat zcvk oldu. undan demek ki zatn a'yana p;C1mekarzusunun olur. Btn bu mertebclcri dc insan toplam bulunduundan, sevgi de insandadr. siyle de Allah'n Bu noktada tc bundan iitr de insan, kll\'v.et Halifesidir, Allah'tr. yceliine sahih olmak top' mahsustur. Ilu mertebeyi kazanabilmek iin de biitn
V'C

(Kendini

:rrmek vc scvmck) olduu fiikar zatli gcrck kendisi ve gerek arve en nihayct, zcvk tc kulret vccliine sahiptir. dolay.

zusu ve gcreksc bu arzudan ha,,1 olmu btn mertebeler vc makamlar

da yine nemle iaret cdelim ki kuv\'Ct \'c kudret

ancak ve ancak kamil insana

lam mertebesini, dolaysyle vahidiyet mertcbesini ve dolaysyle kem:il mertebesini elde etmek gereklidir. !.e bu kemli! mertebesi de zatn farka ;elmesi mertcbesidir ki lIil:ifettir ve (Halife) de ancak kiimil insandr. u kadar ki bu mertebe. insan iin, fark i'tibariyle olup, sonradan ka. zanlmtr, yani zati rleildir. iinkii, zat, Ier eydcn miinczzeh ve miistani,lir. Fark ta onun bir
3rzll!"-t~ndan iharettir.

50 Vcut birdir ve bir olan vii('u!ta zuhur olmaz. Zuhur, ancak, sabit avnlar bakmada o bir olan varlm eitli suretlerle olan seyri dolaysyledir. Zuhur da riiriiniiten ibarettir. Zuhur olabilmesi iin de isimlcr lazmdr. Her ey, isim bakmandan varlm Illuhafaza ediyorsa da o ismin msemnas her an dei';imektedir ye biitn Im rleimeler de (e'niyet) kc.
Hmesinde toplarnr. e'niyet, her an bin rcnge girnektedir. "O her gn yeni hir c'iyct \izredir"

"yetinin gerek anlam budur. Ancak, bu deime, ".bit aynlar dahilindc olnp o s.lit aynar kendinde toplam olan tek viicutta bu olamaz. hepsi hir iilemdir. Alenler te, Im zhura da (Alem) denir. Alemler c;ok i,e de hakikatta
n, yani

sz konu" olnca, dolaysyle, biitlar Casz konm "r. Bu bakmdan d" her iilcmin hir bat. ii
vardr.

Batiillar.

kcndi zuhrlara

ni,heLledir. eitli ckilleri meydana getirenlere

batlar

V'C

grnen ekillere de zuhr diyorz. Hallmki biit birdir. fakat, maddi oklnk hiit eitli ksmlara ayrr vc bu ayrntdan dolay da biz de onlara biltnlar deriz. ki varhk olr, hiitnlar yapan da addi giirniillOrdir, yani paralanma larda zahiri grr.

Biltmlar olmasa zuhr ve zuhur olmasa biittr hillOmeyiz. llunlarladr yokluk olur, fark "lur. Zuhuru dr ki bunlar ayrc
V'C

hatlardr.
baknca batlll~ batna baknca te zfhir ilc hatn

Arif olan zfhirc :l.uhur, ancak, batnn

Fokal. c~as hatnclr.

ayrH:! ve hirletirici

Zira, hat-

zuhrudur.

ara~ndaki hiitn

lar kamil insan kendinde toplama olduundan (zira klimi! insan "Iemin ziibdesidir) k,.mil nsan hem zulire hem biitna herzehtr. yani her ikisini de kendinde toplamtr. Ve ite bUIlilan iitr. dr ki kamil imandr.

51 Cemil kitap, htn kiiinat demektir. Cemil, cemalden gelir. Comiil i.e srf zevk. srf
sevgidir. Onda er' yani nefret, ztlar yoktur.

ALLAH - ],;sAN

LKs

113

te, zat, kendi deryasnda. kendi varlirnda iken srf ze\'k, srf sevgi idi ve ({jmm'ul-Ki. tah) veya (Le\'l.i Mahfuz) idi. Vakta ki farka ~cldi o zaman Beyana Gelmi Kitab (Kitab'ul.Mbin) oldu, Nasl ki bir tohum htn bir aac ve onun ~rnn, yani daIIaru, yapraklarn, iekleriri, neyvalarn kendinde toplam hulunmaktadr. te o tohum (Ccmil Kitab) tr, daha tafsile, merlelelere inmemitir. Ne zaman ki o tohum aar ve aa olur o zaman (Beyan Edilmi Kitab) olr. Ve farka geldiiriliden, merlebelere tenez].l ettiinden dolay da ztlar da olur ki .",dan da er .;kar. Halbuki er yoktur, te, btiin kainat lir kitaptr.
olan, srf zevgi oInn varla yarnak
O

kendinin hayalidir.

O kainat okumak ve nisli karuular yerli yerinde hulmak

gerekir.

ve idrak etmek ve f)Ildan sonra da as olan zata, Hak'ka. yaui o her eydeu mstau srf zevk Kaina! bir kitaptr ki isimlerle "kunur. Meseli, gl dedii!;imizde latrmza gzel koku ge. lir. te, isimlerden msemnay okmak nasl mmkn ise, kaina!. denen kitaptan kelimesini okuyup anlamak ylecc mmkndr. S()iira tekrar t"hma inkilab et. da (Vahdet)

ite, lir tohumun aa olmas Beyan Edilmi Kitaptr.

nlCH Beyana Gelmemi Kitab oluas, yani

hatn olnas

demektir.

52 Hak'k kendi nefsine ilmi, fark bakmdan, zuhuru hakmndan olan ilimdir ki bunu u kudsi ladis pek veciz hir ekilde ifa,le eder: "Eer sen, sen olnasaydn, ben felekleri yarat.
Jllazdm~'.

Zaten, alemler, varlk dediimiz ey, yldzlardan ilarettir. linde toplamtr. ocun ana rahminde teekklne \ e ocuk deuen varlk d"kuz yldzdan baka hir ey deildir.
Ve yine, insan yeri besler ve yer de nsan besler. nk,

Btn yldzlar da iman ken-

dokuz yldzn etkisi seheb olmaktadr

nsann

varl

dier

varlklardan

baka hir ey deildir. insan, insan sretinde bulunmakla, btn kainat kendinde tolJam ol. mas bakmndan, kah Beyana Gehnemi Kitap, yani Levl.i Mahfuz, yani zat olur ve kiih dev. rana girmekle Beyana Gelmi Kitab, yani tafsil. okluk olur. Demek ki gere,te alem )'ok, iman vardr. Demek ki zat dediimiz \e mm-l-Kitab olarak Cenul nvan ile adlandrdmz lyk kitab, zat, kamil insandan laka deil imi \"c alemler de onuu farka gelii, Beyna Gelmi Kitab imi. Alemleri be duyumuzla idraJ.. e.liyoruz. ile, :lemleri akladmz hu he d du)'uya da (Be Sr) diyoruz. Hunlardan baka imanda ie ail be sr dala vardr. Sonra, hpr zaman (Ayna) diye siiziin ettiimiz ey de yiue Im bp d duyumuzdur. Fakat. I'" be hi,si duyan ruh ta in,ada olduundan ve rh ta bir tek olduundan bu be sr hir tek ,rra irea edilmi olur ki o da rnhtur ve o da aneak insandadr. Ruh, insann "ita ra ci' olan tarafdr ki ruh daha sonra gittike soj\uyarak ke,afete gelir ve
olduu

.:okluu meydana ;etirir. Na!;llki fenni alanda da ekillerin, kesafetleriu hep soukluun etkisi ile grlmektedir. ~fcsela~ Lir ~U huhar :;ouduu iindir ki yamur or, kar oInr, buz olur ,-e

tiirlii trl ekiller alr.

53 Kuy\"c olur. u halde griinneyen grneyen

cy~ yani
ey grnen

hulu!

olan

ey

denektir. naddeden

Bu

ku\"ve

;!rnncc

madde Yani

eyden,

kuvyc

ba~ka bir ey deildir.

binbir suretle den eden varhk hep bir varlktr ve hir suretten dier hir surete ;eek te tahavvl ve istihaleden haka bir ey deildir. Tahavvl \"c istihale iin elzem olan ztlar da yine o vcut, o varlk olduundan kuvvet tc odur madde de odur, miistani le o, fark ta odur. Bn suretle de (Cazibe Kauunu) ,la kendiliinden suya sii;er. iinldi, cczh iin iki ayr ~cy olma!:'liizmur. Ilal-

114

CAvT

SUNAR

buki vcut bir vcuttur ve bir vcudun kendi kendini cezbi nasl mmkn olur? u halde elzibc kanunu o bir olan vcudun da ait grnlerine nisbetle olan bir ifadeden baka bir ey deil. dir. Yukandaki aklamadan da arlalr ki zet ve tafsil ayni bir tek eyden ibarettir. Burlarn ikisini de hir anda grmek mmkndr. nk, burlar, zaten, ayr ayr eyler deillerdir. Nasl ki bir aacn yapraklan, daar, iekleri, o aacn btrlne nisbetle birer paradr ve bu p aralara ait hilgiler de kendi mertebelerinde birer para bilgidir, fakat, aacn btnne ait bilgi de bu para bilgilerden baka bir bilgi deildir, Im paralarn genellii ile olan idraki bilgisidir. 54 Zat farka gelip eitli ekier gsteriyor, yani zuhur ediyor, taayyiin ediyor ve bu taay. ynden dolay da Hak kendini gryor ve hu griiten dolay da kendini biliyor ve biliinden dolay da kendini griiyor ve bu bylece devam ediyor. Biliyoruz ki ma'lum olmasa ilim olmaz ve ilim olmasa ma'lum olmaz. Bir insanda bilgi art. tka gr de artar ve gr arttka da bilgisi artar ve bu iki ey birbirinden ayrlmaz, birbirine aynadr. te bunun gibi, kamil insann kendi nefsine ilmi de onun iin aynadr. Kimil in.an bilir ki btn alem onun tafsilidir ve binaenaleyh kendisidir. Her nereye ve neye baksa onda kendini griir ve bilir. Bilinen bir ey de grlr, taayyn eder. Ksaca, kamil insan odur ki her eyde kendini ve kendini hereyde grr ve nihayet bu g. r ve biliten de maksnt olan sevgiye, zevke kavuur. Zaten ekillerin eitlilii de bu sevgi iindir. Gaybi yle der: Bu aem bir aalr Matluh olan meyvadr tohuma inkilaba mecburdur. Meyvas olmu Adem Sanma ki aa ola.

Matlub olan insandr. nk, tohum insandr. Alem okluktan ibarettir ve oklnk ta yine 55 Hak'kn zat, fark bakmndan btn mertebeleri ve makamlan ile, btiin zeti ve taf i1at ile kamil insanda zahirdir, Hak kamil insandr. Yani, kamil insan demek, Hak'kn tam zuhum demektir ve zatn bilgisinden ibarettir. u halde, esasta, kamil insan da yoktur. Kamil insan, zatn bilinmesi iin bir grnten ibarettir. Zira kamil insanda zet olan ey ilmi tafiildir. Kamil insan Hak'kn zatna tam bir ayna olunca Hak kendini kendinde scyr ediyor demektir. Btn grnler klliyeti, icmali, tecellisi zerine, kirnil insanda zahirdir. Zatn teeelli,i kamil insandr. nk alemler onun veudu olduundan btn tccelli insana raci'dir. Hak'kn zatum yegane yiiz kamil insandr, "her ey yok olucudur aneak Aal'n yz bakdir" ayeti de bunu tasdik etmektedir. Btiin yzler fani ve yalnz hir yz bakidir demek, zatn btn kemali ile mteeelli olduu kamil insan bakidir demektir. Fakat, an iin bir biliten ibarettir. Kamil insann ilmi de Hakkn ilmine aynadr. Yani k1lmi\ i,,"ann nefsini bilme,i Hak'km bilinmesi demektir ki kamil insan ayni Hak'tr ve bu suretle de Hak kendi ilmi ile de kamil insa. na ayna ve onda zahirdir. u halde Hak ve kamil insan ayni bir eydir. Yalnz maddi vcut fani olmakla bu birlikten o haritir. Ksaca, kamil insan da ancak zatn bir arzusu dolaysyle vardr, mevcuttur. Gerekte var olan Ise o her eyden miistani olan zattr. 56 Her eyin zatta klli ve iemali vech zre bulunmas, btn eyann bir yz ii~re bulun. mas demektir ki bu da fark noktasdr, a'yan. sabitedir. bu da farkta bir

ALLAH. NSAN LKs

115

Burada u noktaya da iaret edelim ki farkn eitli yz olduu halde, fark, genel olarak tek bir yz saylr. nk, ayr ayr tetkik ve nazarda yzdr. her ey, btn eyann yzleri, mevcudiyeti baka bakadr. Fakat, o bakalk ezler arasnda olup aslnda her yz o tek olan zatn Ondan baka bir varlk yoktur ki onun yz de baka olsun. Madem ki btn varlk zatn farka gelii, yani hir arzusudur bu arzunun dourduu btn ekiller ve yzler onun ekli ve yzdr ve genellii bakmndan bir tek yzdiir. Hak'kn zat ki kamil insandr, lalde biitn yiizler insanda mnderi olmak iizre kamil insan klliyet ve icmil iizredir. Evvelce unsurlar mevcut olmadan insann sureti latif surette mevcut idi. Fakat, (EI-Mmavvir) ismi ile unsurlar ve alemler olduktan sonra btn alemlerin ve zamanlarn itiraki ile latif olduu zamandaki suretini bu sefer maddede gsterdi ki o suret insan suretidir. Nasl ki ilkten tohum vard ve alia yoktu, fakat, sonra unsurlarn itiraki ile tohum aa oldu, meyva yapt ve nihayet yine kendi asln, yani tohumunu yapt. te, bu bakndan canszlar, nehatlar ve hayvanlar diye adlandrdmz (Mevalid-i Selase) varlklarn hepsi insandr, insanda nnderitir. Alemler, insamn tafsili, yani bir tohumun aac ve insan da aacn tekrar tolumda toplanmas gibidir. Bu bakmdan her iki ynden yapan nazar da hirdir. Alemler, insan; insan da alemcrdir. Fakat, esas, yani tohum insandr. Alemler, ancak, insan denen bu esasn teferruat, veududur. alemlerdir. nkii, ruh insandadr. Yada te, bndan dolay eya, klli ye iemali veeh iizrc insanda toplanmtr. insan tafsil vechi zre btn

Ksaca, herey, varlk, yalmz ve yalnz insandan ibarettir.

57 Bakara: 253; Ibrahim: 27. Klliyeti czler tekil eder ve kl yine ayni ciizlerdir. Sultanl veya klli izafi cz') nl dedeiimi,; de ciiz') dediimiz de lep ayni eydir. Zaten, izafi kelimesinin hayvan ruha izafetle olduunu yukarda sylemitik. Hayvani ruh ki czdr, sultan rulla ayni eydir. Drt unsur da sra ile takip edildiinde nihayet taa topraa yani maddeye geliriz ki asl ruh olduundan, bu bakmdan, ruhun ayni madde olduu da spat edilmi olur. Ruh, basit bir ciiz anlamnadr, yani as alamnadr. Madde, yine onUR bir ok ezlerle ekil gstermesidir ki biitn ekilleri ve suretleri yapan da leta!et ve kesafettir. Basit olan, as zre olan ciize ruh veya tahteuur diyiruz. uur da bir ok ezlerin bir araya gelmesidir ki maddedir, griintiir, kesafetlir. Ve zatan uur, iirden, vezn ve kafiyeden, yani ahenkten gelir. Ahenk ise bir ok ciizler arasnda olabilecek bir eydir. uur ki tahteuurun sfatdr, ite kesafet te madde de o bir diziin, yani rhun bir ok ezlere ittisali ile sfatlanmas, grnmesidir. nsan da btn ciizleri kendinde toplayan bir kiildiir. Btn czler insan olunca, insanda mevcut olnca her eyin de insan tarafndan bilinmesi gerekir. iink insan klliyeti ve czlii zre bilinmektcdir. Bilinen insan olunca alcm de o olur ve nihayet ilim de odur. te, varl ifade eden tcslis tc insanda bylece tecelli etmi olur. Bu suretle dc eyann mertebeler bakmndan, insann da klliyeti bakmndan nasl Allah olduu ilmcn de fenncn de ortaya km olr. Vc yine, b suretle maddcnin nasl kuV'o'chalinde maddeyi cami olduu da tahakkuk eder. Ve nihayet insan, gcrek uuru gcrek tahte~uuru ile yegane varlk, yegane Hak, yegane mevcudiyet deil midir? 58 nsau btn ciizleri kendinde toplam olduundan tr ilk akl da insandr. Grlmez ni ki iman btn hayvanlardan ceberullur. fazla idrak sahibidir, hepsinin nisbi bilgisinin btnn insan kendinde toplantr. Bu suretle insan her eyi kaplamtr ve bundan trii de ilk akldr, nsan ceberut alemindendir sznn gerei de budur. uurun nltan bin yl sonra halk olmas sz de ilk farktun i'tibaren insan ekli meydana gelinceye kadar geen zamana izafctle sylencn bir szdiir. Ye nihayet uur bulunduu maddeye gre teekkl eder. nkii, kendi

116

CAvT

SUNAR

ayni o maddedir, o madde d" odur. Yalz maddenin oklu;;u ie yaramaz. O maddelerden hulasa karmak sz konusudur ki buna da en ziyade muvaffak olan phe yok ki insandr ve tabiidir ki her insan da ayn ayndr. ve dereeesinde ayni uur olmakla, madde kuvve halinde uuru budur. uur, fikir meveuttur. Fakat, viicut hakmndan UUrtl,fikrin Bu Ve nihayet uur, eiizlerde ~ejrilen tecrbeler ile misal meydana gelmitir. onlaru uurlar da hayaldr,

uuru fazla veya eksik yapan ihti,as keyfiyetidir. Bu da be du)'u ile insanda tecclli eder. Maddc mevcndiyeti i'tihannda camiilir sziinn anlam da 59 Faaliyet bakmndan

veudu yoktur, var olan tahteuurdur.

alemi ve melekilt alemi dedimiz dimanzdaki aklt melekderimizden suretle her eiizde bir uur vardr. Fakat, ezler birer hayalolmakla bir anhktr.

60 rade, fiiller ve his,iyat her czde o ciizn czliiii miktar mnderitir. O czn uuru da fiilleri ve hissiyat kadardr. Maddi olan dima~n enzik uuru varlr ve bundan miitehassl da fiilleri vardr. Hafza, uur u veya bu o nurun, o vcudun bir ~riiiidiir. "'a,,1 ki fnto;;raf eami grd eyleri hassasma binaen zapt ediyorsa ite bunun ~ibi dimanz da kendinde mevcut olan sinir klcklar ve yumuak dima ve adese makamnda olan gzler vasta"y!e nin kendi mevcudi)'eti eseridir. her eyi zapt ediyor ve ondan sonra da srasyle ihtisas, intikali ve iutiba yapyor. te btiin bunlar o maddeRuhun her eyi kaplam olmas da hulill.mretiyle olmayp o maddenin kendi mevcudiyeti ile kendi eserini kaplam ohnasdr. Bir madde veya ezn meveudiyeti de ~irdii ekle ~re olacandan onnn uuru ve bilgisi de rirdii ckle ~re ohr. Bektai nefeslerindeki (yamur oldum .. billut oldum ...) gibi szlerde anlalmas gereken ey de her eyden nce Im uur meselesidir. Bu
suretle nefs ve Defsin crn.marc, lcy\"ame, mtnainne
V.~.

derecesi nisbetin,le

akh vardr,

sfatlar

da bulunduu

cziycte gre

teekkl eden o eiiziin sfatlarmdan baka bir e~;deildir. Madem ki her madde deiiyor, yine o maddeden tahassul eden ve kendi kuvvet denin, o eklin deiip bakalamalanna ve cazibe si olan o maddeye ait uurm da o mad(nk her gre deiip bakalamas da zorunludur.

ey kendidir, kendinden hasldr ve ekiller de hirer suretle griinii e.eridirler. 61 Btn insanlar, maddelerinin ekncliycti, alemin zeti "lmalar ,lnlaYlsiyle madde bakmndan kamil insandrlar. Fakat, bunun hilgisini clne etmedikleri miindete tam dece hem de ma'naea kamilolurlar. bilebilmek te masiva)" Y ani bi~i olmahzn kemalolamaz. kemal

"1-

hibi olamazlar. Ne zaman ki kamil olduklannn bilgisine ularlar, itc ancak o zaman hem madKemalin ne oldu~unu yani kainat hilebilmekle miimkiindiir. Bilen nur olduu gihi bilgi de yc bilen iin :dde ye maddenin
unu gsterr ye

bilgiye vasta olan madde de yine ayni mrdur. Fakat. kainatm, maddenin ne olduunu bilmeden maddeye bulamak cehalete bulamak demektir. Hakikat
olsun. Her ey, srf br grnten istemeyerek, iharettir. Her cy~ aslnn

billakh da ortadan kalkar. nk hi bir eyin vcudu yoktur ki insan onunla kaytlanm
bir rnei oInHkla her ey, isteyerek o asla doru gittnektc ve hu suretle de nevran dediiniz ey mey-

dana ~clmektedir. Mertebclerde hem arif hem dlil yardr "c bu fark
YC

nisbet ezeli ve. ebedi,!ir. iink, var-

hk, alem, ceberuttandr, ceherut i"e ezelen "C ebedcn lmszdr. Ye zaten, hayal ve misiil ilemi eeberntun, ister ma'nada kalsn ister uluda ksm, varl(:nda, ekil ve "uretlerinden, deime ve bakalamalanndan baka bir ey deildir ve biitiin Im seyranlarda
Le

ruh hcrabcrdir. nk

seyian yapan madde de odur seyran yaptran ku",'ct

odur.

ALLAH - "';SAN

LiKisi

117
Allah. zalen nrdur. fakat. arz
kevkehiin) deki rihi

62 Nur:

35. nurudr.
:--tretinde {!riiiiyor. Ve ayctin ~ontJ olan (diirriyyiin

Ayettc spat e,liliyor ki Allah arz ye ,emalarn

ve !:cma, )'an Iclafet

na~l nci kabuktan kyor ama o kahu:u yapan yine inci oluyorsa.
ruyan yine ayni ine, incinin kcndi::oi ouyor~a ye yani zarf ta uzrf

yani inciyi yapan

ta ayni ey i~r: ite,

ve kokr-sif tc

h1tif tc ayni eydir, ekil gt~tcrcn

de. o ekie ~ijriincn

dp ayni eydir. Icafet

de

zafi km ruh klliyei hakmnan

san tlemlerin ziidUr hu sebeple

li~uurlr, fakat. Ietafet ye ke,afcle /(irinee ye

btn uurlurdan ii~tiidiir ve insann

ve kesafet yznden ekiller yapnca hcr yapt ekil nisbetil"le

de nsan uuru

uur peyla eliyor. Mesel,i. in.

idruki

her eyi kaplam oldu hay,iyetle

heraher nsan da nihayet naddelerin

ha~ka yaratklarn
n!ohcllle

iliraklerindeu

stndr.

Fakat, bununla Fakat, hakikat

gre idr[,k

eder ve daha

ileri gidemrz.

Her hayvan,
de ,:;rcn, duyan,

her zerrenin uuru, idriki, k~ndi me\'cudiyeti

(ilinen, rliindreJl4 ilirn, alirn
YC

ni,hetindedir.

odur ki Ier ~ey in"lll!r. Btn ni"h~tler insann mertehrIerinden

yryen,

baka hir ey deildir. u hal. hrp~i in~andr ye hir an-

na'luu

da htiin hunlar al;layan insandr. nki;, iman Hak'tr.

hareketidir, yok olan 63 her ~ckil in~an ~eklirlir velhasl her cyden LusurIarl JJnezzch olan htn

n,,1ll Hak olunca ltiin hareketl,. in~ardr ve ,,-arh ilc varlnda

riyle, fiilleriy!e, fark ilc ve tenzihi il~, varl ve yoklji: ile her ey in<andr: her hareket ima
hu varlk da iu~undr. uura, klli ruha varrz. Ruhun z~t- kihriya

~eldii yeri fra~iylc dii~iiiir~('k nihayet

ne oldn defalarea ,ijyledik.

Unsurlar ise ekier yapan varlklar,lr.

ekier ki Iirer harf.

tir. Harfler ki bir noktalian krlardr \e her bir harf hirlirinin hem zarf hem de azrufdur. Vi' nihayet hepsi Iir noktada toplamr ki o noktaya da ki ruh ,Iiyehiliriz. Btn harflerin kl. li ruhla toplanmas keyfiyeti,
tahsis

dolaysiyle un<lrIar da km rhta dahildirIer diyoruz. Fakat, 111 dahilolma lia akladruz
ki hunu harflcrin4

yukarda
gerekir

gihi, hizatilidir,
hirhirinc

yoha
olan

aksi halde dehale iin hir mekfn

ve 7,anardan nisbetlerielir Bundan ruezzchtir .. Meki uuridir, tiirii yari var-

etmek

yaparnayz.

rkii ruh nU'kandan

kan vc zaman, lk nisbetleridir. nc de zamaru

ancak,

yan.i ckillerin

Htll ki tahtetlllrdandr, varar. Ve nihayet

gri.innc7.

,-c tutulnaz.

de ne nekun olnaILLI

her ey zHld ile bilinehilecei

ic;in ve ztlarn

da viietlar

yl' hakiki "arln bir blgesi hir layali oldnklar iin gi\rnen yine ayni rnhtnr.
riinne zulnct, ancak hayr letafet ve kesafet ilc neydana f!cliyor. Biliyoruz ki her

Fakat,

gi\ve

~cy ikilikle
\.arl~ kesfet

~ider: nur ve
yoluyla

ve cr ... g-ihi. t~tc tcatc~urun

(la~ rnhn

da griiniiii,

nisbetleriedir.
Biliyoruz ki her ey ki rulta neknuz ve neku~tr. Bunun hiiyJe olduuuu gc)rck iste",ek kiilli ruha nrue etmeliyiz. "Crue etmek demek, ekiller~ hakiki hir gzle nazar etmek, eklin, varlbrn h\-"iyetinc nufuz ctltck denlf.ktir. iink, ulnci ;Uei nistl lenindenuir. ni-;id

,ilerni eeberul alemiulendir,

n halde uhud alemi avni rh alemindendir

iLleninde grekte ye ~evncktcdjr. Ancak.

demektir.
nudde

Ruh kendini ~urctindc g:-

~ureteriylc. ~ekif'riyle uhud

zi.t varldr, nur varldr,

riinen ekiller ye nihayet ekilleri yap'lll madde f,inidir, hayiil,ir. Onun iin "arlk, daimi olan
ruhtur. Ke!"ufct, yani z<ld, o ruhu, o Iluru hilnck ve scvnek. iin
Vi'

bir v,,,tadan zat deryasdr.

haka bir ~y deildir. Bizim i~in yok olan "e (\de)

dediimiz ~ey de vardr

Biz on ~ijremediiniz i,:in (o\dem) diyornz ye yoklukla tcf,ir ediyoruz.

nce. insun ruh hakunuHlan anpulu vcnzetntik. insaIl~ ee~et laknndar

64. Bundan

,la ampula veya kandile henzer. tu'arun

mr. Bu harareti ler, yani !':alayal1 yiyceeklcr griirIcr. bu \"azifcyi

viicudunda

yanan (:16) derecelik daimi Iir hamrct varmUnJlll yeya gazn 'c tc'nin ederlJU alc,., hayvan ruht.ur Jnadtlci

ve i(;cccklcr

fle hu kandilin

'u!':a vi.icuulHlaki

latifi-

118
ederler. Btn hay,'anlarn zerreler bn fahrikadan

CAvT

SUNAR

dir. Vcuda giren maddeler yanma ile kana tahvil ve ond, da hararete, de grnen iki eklinden mteekkildir

hayvan ruha inkla1

ventlar hcp ma,ldeden vcya maddenin letafet vc kesafet suretlerinve bu bakmdan insan bir fahrika olup nlemlerdeki btiin da ekneliyycti bu

geer, seyrini insanda yapar. Her ey madem ki tekamUle doru gidiyor

nutlaka insan v;icud,na girecektir vc tckilml edecektir. nsan viicudunun

suretledir. te, her ey insandan geer ve (12) kapya sahib olan insan (7) kapdan alr vc (5) kapdan
verir.

Vcuttaki mesamat ta havamn ve hava ile birlikte milyarlarla kk ?errderin mesine ve kmasa ayr birer sehe tekil cu cr.

insana gir-

65 Birok kere ruhun ceseUen iki mertebe iinee olduuna veya bin yl iince yaratl,!a iaret ettik. Bunun gerek anlam udur ki: eesct yine ayni ruhtur ve ayni ruhun misal alemi vastasiyle temessiiliinden. griinUnden baka hir ey deildir. Bu sebeple de ruh, eeseUen soniindir. Temes6iil keyfiyetine iki mertebesini misal tekil ra hasl olma bir ey deildir. Biliyoru? ki her cy teslis ilc meyuna gelir ve iaret ettiimiz alem, ayni 8lemdir. Bunlar ayr ayr sylememiz anlatmak alemi denir. Bu alemden nce olan eebcrut ve lahut ederler vc lahut alemi hareketsiz oln 8lemdir. sda hi bir suretle zaman ve mekan olamaz. ibarettir ve bir andr. Byada grdklealemleri de ruhun

Aslda, ceset tc ayni ruh olunca, eesetle ruh ara-

BUtiin cesetler, suretler, rulun bir grniinden

rimi? gibidir ki vcudu yoktur. Ylm?, uyamk iken grdiiklcrimi?, bc duyu vastasyle olup hu he duyu olnmdan hi bir eyin idraki mnkUn deildir. Made ki mmkiin deildir, u haldc ekillerin ve suretlerin vcudu yoktur, var olan sadece insandr. Bu keyfiyet hcm he duyu baknundan hcm de ma'lUl vc maddecc de hiiyledir. u halde varlk, vcut, yalnz insan vcudubaka deildir. nsan da ekli baknundan yoklukta olduve her sadece, kIli izaH ruh mevcuttur dur. Yani alemlcr, insan vcudundan

undan, bir bakma, ne alcmler ne de insan mevcuttur, an kendi varh, kendi zat zre bulunmaktadr. dis olmasna imkan yoktur.

Ve madem ki as olan odur, cesetten sonra ha-

Ruh asldr, zattr, varlktr.

66- Seede: 9. 67 - sra: 85. Arlatlmas g olan meselelcrden biri de Allah'n A.dem'e ruh nefh etmesi keyfiyetidir. Cihillcr. ccsedi ayr hir ey gibi kabul edip ruhu ona idhil etwce kalkarlar. ruhtau ibarettir, cesct ruhtan olmutur. te cesedin rubtan Halbuki ceset ayni bu oluumu ruhun ncfh oluu deemr, olnas gelmesi

mektir, daha ark bir deyile, ceset para nh ise btiin, kiil olmakla btn olan Allah'tan eesede yani cze nh nefh oldu demektir. Ruhun Habbn emri olmas meselesi de udur: gercken eydir. Babbn cmri ruh olunca (K) emri misali halra gelir ki zatn a'yaa mi olur. te ruh nefh etme keyfiyetiilin gerei odur, )'oksa,hoealann

demektir. A'yana gelmek te maddc iledir. u halde bu alatlnz sretlc de yine ruh efb erliIsadklar gihi deildir. 11-

Ruh, biitn hamctiylc insan dimanda mevcut olup uuru da orada yapmaktadr.

kii nur kiiat diizeidir. O beyin ki htn alemIeri madde hakmndan kcndde toplamtr, u halde, uur da ancak o yerde hasl olabilir. Gcrektc bir tan bile kedine gre ruhuudan, uurundan hakkak sz edilcbilirse de o artk yok derccesindedir. iink ta harcket ettirmek ii muhaka hir kuvvetin, bir maddcnin yasta olnas gerekir.
11l1!:idakn-

1~llk3rdada !::ylciJiiniz gibi, varlk ancak i~andr, eyann viicudu yoktur,

ca da btn eya insan olunca ve insan da btn cyaya amilolunca

u halde uur nsandadr

ve dolaysiyle mcrtebelere grc de her cyaua mevcuttur.

te Hz.1sa'nn iily dirilmesi keyfi-

ALLAH - iN"SAN iLiKisi yet.i de hu suret.le aklanabilir. lnn ruhu ve maddesi sa'lUn ruhu ve maddesinin

119
ayndr. ve

Bu sebeble sa, tam bir arzu iinde kendi ruhunu lniin cesedi ilc ittisalde hulundrabilir yiizde yz olan diriltml' arzusu ilc de liiy hir an iin dirilt.ehilir.

68 Yine tekrar edelim ki ruh keyfiyeti madde ilc ilgilidir ve nk madde, ayni ruhun kesiflemiidir. Vc bu ruhun mertebeleri olan klli akl, klli nefs ve hunun gihi dier mert.ebclerin hepsi de insanda zuhur eder. nsanda zuhur etmesi de bilgi hakmndandr. giyi elde etmek iin gereken btn kuvvetleri ken,linde toplamtr. den bir nebze insanda mevcuttur. ve yine bunadn trdr larla yldzdan milyarlarla vetler mikdannda Bundan trdr nk insan Im bilher cyBu kuvvetler hcr ne kadar

her insanda haka haka olmakla beraher, gencl olarak, insan alemin zeti olduundan ki insan tabiatn stnde bir kU\"vet kaynadr.

ki insann her eye akl erdirmesi lazmdr Her saniye milyongirmektedir.

Vi'

hayat ve kuvvet tayan

zerreler insan vcuduna

te ih-

biiHin bunlar insan iin birer kuvvet kaynadr ve insan kendisinde bulunan bu zerreler ve kuvve derecesinde dncbilir, tefekkr edebilir ve ycni yeni eyler iyead tira edebilir. Fakat, muhakkak olan bir ey varsa o da insann dnd ve yapt eyin keu(Meni)dir. O menidir ki bir

,lisinde mevcut olduudur, yani imann yapt ey, kendisinde olan eydir, istedii ey, kendi. sinde olan eydir. Hatta sevgi bile byledir. Sevgiyi yaratan in"mdaki kardaki adi bir kadn afet-i yekta gsterir. Yine o neninin yokluudur ki hesna nstesna maksadlUz grnmeyendir, eydir. nsann mutlak vcut olduu meselesine gelince hiliyoruzki veuttn maksat, zaten, insandr; dier ezler hep o vcudun varl iindir ve onlann nisbi varlklar da o insan vcudu ile vardr. Vcut mevcut olunca, mevcudiyetin vcududur ve o viieut o mertebelerde en muazzam cia aynas da ancak ve ancak insanonda grr. Geri dier mertebeler de kendi ,lr" nsan o aynadr ki vcut kendini tamamiyle riir. Mesela, hir Arslan kendi mertebesinde da kendi mertebesinde yalnz Maymundur, henz meydana kmayandr; maddiden maksadmz

kadn cansz bir tahta paras gibi gsterir. te maddi ve ma'nevi her ey byledir. Ma'neviden da grnen

de kendini grr fakat, ancak o mertebe derecesinde gr.yalnz Arslandr, haka bir eyolamaz. haka hir eyolamaz. Bir Maymun Fakat, insan her eydir. nsa-

nn kendi vcudu yoktur. Onll1l vcudu mutlak vcuttur.

nsan a'yan- sahitedir, hi bir eyle

kaytl deildir. nsann organlar o a'yan- sabite dahilinde ve yine o a'yan. sabitenin merteheleridirki yekdierine nishetle hirer varlktr ve birer isimle alUlr, birer gayrilik!e uhuda gcIir. nsan, kendi vcudunun tamamm buluncaya kadar htn varlklardan ayr ar gemek, ken-

hepsinde ayr ayr hultmmak lazmdr ki bu pek uzun bir ey ve dalalete gtren bir yoldur. Onun iin o paralar bir araya getirip ve cilalanm bir ayna yabp o vcut btn mertebcIeritle bilir ki o ayna da insan vcududur. Viik:, lcrnde "-uhura gelen vcuttur, eyu ve eserlerin faili, ta!"arrf edicis, alglIaycs hep ayni eya oldu, eserler oldu ve ulutta yapt bu dini o aynada seyr ederse o zaman hem kiilliyetle hen eiiziyetle bir anda kendini o aynada gre-

yani o viicut ki merlebeleri bakmndan

eya ve eserlerin de faili ve tasarruf edici,i de hep kendi oldu. Fakat bu ,"iicut, aynalar ve mezalir vastasiy!e olan vcuttur. Yani viieut kendini bu aynalar ilc yahut ta klliyeti bakIllndan tek ayna ilc, yani insan aynasiyle kendini grd ve hildi. Eer insanda kendini grmeseydi o zaman vcuttan eser kalrmyl? Vcut kavram kalrmyd? O ayna ki vcudu spat eder, mezahir ki o viieudun okluudur, o okluk ki yine o vcudun aynalardr, u halde, gerek okluu ilc ve gerek birlii ilc vcut bir viieutttr ve o da insandr. nsan gerek kendi vcudu ilc ve gerek

120
{demdeki kmdnn tecelli
Cil

CAvT

!'~AR

kiic.;iik hir zerre ve yokluk,

ilc mevcuttur, birlik ve ~okluk

o odur, vclha,l

o da ouur; ne varsa

ayr hep,i

ayr

eyler

ueillerdir.

Bu haima,la

varlk etmitir.

ve Ier ~ey insadr,

69 Ksaca. ~cydc birer

viict

mulaklr te

ve o ,la in,an,I,r. bnda dolaydr

111,an ki "lein ki veut, Adelii onlarn

zetidir, viicudtlllau

"le,le

buluuan

her

ne!ze

la~r.

ibarettir.

Fakat, hirer ancak parin-

ncrLcheue ;a olduklar "til viieud (lenck

her bir eye birer iindir.

viicut

,"eriirnesi hcrhagi aacn

iOthari olup

da insan bana

vcudundan o1n:yp aacn ba~llla

)Ic:-;cl., iu!;ann
:e,cli,

hir Ofg-an hah

ncvcut demesi

ile eveuttur. Fakat.

(Beli ilemleri hir ciiz(hir de ayni kl,liir

Rabbym) ve o aa Allah.tr Eer Allah

Allal olma, mevcut olna-

dc~ildir.

o aac; ki o klliyctte
;11

ki kendi denektir. \'ar~a

ylp o kl1iyetle 'vcut

rne'"cuttr gre

hallie

kedi

Baka

hir deyile, a~a ta

bir olduuna ondan

ya AHal vanlr ya a:H; vardr. deildir. aac Eer "Ih,h

zorunlu de Allah miiIllkiil'. ailanu

olarak aa~tr deiliir.

Allah'tr, dan haka

baka

yok ta aa varsa ve Allah' aa~tan

takliirde
ayrmak gerek

ve oll(Eer

deildir.

K",ca,

Allah'!an

se~ eer sen o)J1a~aydl )Icrtcbclerdc rettir ni"bctlc "lls ki zuhur clcrin

hen feleklcri veutlar yoktur.

'"C

yaratnuzuu) nutlak

kul;.;i hadi~ii vcudu hirer

da itt~ budur. iha-

olan htn viicut:

griiiilHlcll. baknundan kendi

zuhurundan olup

olnasu

Fakat,

bu zulur

ncrtelclcri yoksa hcp~i

yckdicrinc

birbirini vcudundan renklerdedir

bilrn.cs eitli

!:'cvcsi i(iindir, tylerin

vilenduhr. ayni vcut bir zuhurdur

:Meselt, Ta.
ohnakla hcra ye Lu gay.

kll~lInul

renkte

kmas kar~ ayri

gihi ki viiet hir ;rn;, vardr

her lylcr rilikten "fat Bu

eitli

ye her tiiy dierine Ili~hi ve i'tihari eitli a~

doJay haizdir.

da her bir tyn Halhuki Tavu, nutlak

bir viietldu renkleri btn

ve 1>11suretle ayni ettii

de bir i~ni ve bir ayni kmuchr. Yine Onun

kuuudaki vcudun nevet

doum n ey, siru)ct:

kuun ortaya

a-klanularnz.da ki vcut eitli

tavrlan

kar.

diyelim ~~terdi:i ayni

ncvcuttur, ekiller

ise hayattr. onu tavrlarnuan

llayat

i~e daini ba~ka

seyrinde

devandadr. Btii

vc suretlcr tavrlardr nkii o zerre

bir ey tlcp;ildir.
BlIJllU

grlcr,

hayatn

grnileri, ~adktr. grnliir. viicudun kat'iyycn !Jaknuclan tavrlardr deimez.

ki nishi o nll1tlak

vc i'tibaridir. veutlun

iin her zerre n pun:a

(B~n llak'kun) da () nutlak vii~

tle:-ic ~zndc cudun hir

bir pan;asdr

70 Mutlak
~tnc~i aslu asl ve mahiyeti lar ayni yeti lar. (Adn IUrn) anda ycuelu

hir mertebeden lalcldar dei~ni ve bundan De~ien gibi, yalnz etcz.

YC

dier nk nal" tir

bir mertebeye ncrtebede dernek

u veya nertcbeye deildir. ekle

n olup eitli itikftl Zaten,

"retlerde o ciiz tavr ..

etneklc

olnu

griiiiler, girsin

her z.crre hangi Hatta, ayni r"r

gircrse

a~1 ve lah~ olmaz,orulan adla dedii adlade o

hakmndan Levh-i ne 'i) ,0rBU

Cc

ekildir. birer

ekiller vardr. yerde

<le deimez Abdal'n

ve mahv

mahzuzda,

fotoraf

ler eklin adm

hikaye,inde birer

ve verilen

(Hangi

,oruyor,un. ve (imdiki .

ve Ier ekilde

va h konunuza ekli a'lfls hunlar nerteuesinde ui,!>etle

})III1II1)

:;iizcI hir misaldr tal1lmlamadau

adm

,oruyorsan

Abdal'lir)

bunduu ..:\"lt.larn

ibarettir aas

iLC ise aalarn Illcrlebclrr

da odur. olan

Bunlarn

hi birinin l\ur

kcdi

halara

yar.
Ilr.

!klar
sllll~

yoktur, 7ulnct

baknutlan

'tihari

varlklardr.

nerlt~bcsidc

zulncbIl.

Fakat, gcn;ektc
mevcuttur. dctliilz

e 11l1flll1 ilC de zulnctin Halla ldkten ekilde ,ra

vcudu 'vardr
alaeanuz buiken di. sunra huluur!oak diinyada ancak,

Buular !i'ekillcr luulrn

hirhirine

birer

i'tibarla Fakat,

devranda

uc

ayni

gihidir. kaybolun

gibi hangi

ve crtcucdc ~onra,

naliyctiniz btn aL~ olun

deildir.

l~t.c lJtlun grehileceiz.. ki nalltlullur.

iindir

ki ldiiktcJl dnya btn

gc(:ir(li:iuiz nanza

ekilleri ~cylcri

ye hareketleri idrak c(lchitiT

iikii, Fakat,

"iieuflnuu?, buar,

ldkt.en

AU.AH - NSA:\

LKs

121

rnha intik"l edince. ki madde lir ya,ta "Inp Iiliei olan ruhtnr. "rlk herlcn denen h"il or"rlan knlknll olduunuUl ruh btn hir lIa:r.iyi bir ~inena ~cridi gihi ~cyr cdchile:cektir. Buun hi}yle
olduU ilnen de spatlanuk gayet: husttir.

K",ea, ruh ta nir, madde de hirdir. Rnh ve madde hi . olunc" da her eyin ayni ,.iict ,,1dn neden ,patlanmasm?
ne\.tttur. 71 Allal' sfatlarnn bt.n eyada srhit ye nevet

Hakikat

Iir hakikaHr,

a-h ilc, hiiviyyeti ile ('zeli vc ehedi "larak olna~l a'yan- ~,i,ite hakurlandr.

Sabit olan A'yundr. A'yi- sa hite dahilindc olan hareketler eyan suretleridir olar subi deil,lirler, yok "InCIHimla.. nk hareketler srf yehimdirler. Ancak. b!ar nirhirlerine ni,betle
nevcut saylabilirler ye a'yu- s:ibitc haknuntlan viicudu o1nayan zunan ve mck:11l kavran-

lar da ancak In merlehl'de ,iiz konusu olahilirler. Btn hn cyler nirer i,me hahdr ve biitn isimleri ha da hayat "fatdr. ,.arlklr. Hayat hareketir. le, yoklnklnr.
i mmak

\:k hayat

Ye nihayet hayat teeelliyaUr. On i,;in harekelsiz kalmak, gen;ekknrtarp enedi saadete kaynk, hir insa e kadar

Bn sebehle isan da dair, hareketle olmah, ahmal, didinmeli. hyk iler yapisteyenlerdir.

maldr, gliik!erle arpmaldr. tsanar mcadele layatndan iseyenler, hir hakma, heeriyeti mahvetmek

mikadeleli bir hayat geirirse ancak o zaan saa,leti de " kadar fazlalam "lur. Esaseli, Iler~ckte nc ztrap ne nc ~afa mcvcuttur. Bunlar hirbirine nshctlc sylenen iki s()z ve iki kayram. ,lr. Hayat, bir nefesten, bir andan iharettir
hareketsiz bir ~tlrette uzun yaayan

ve

il

un da zevkli klmaktan ibarettir.

ise ksa bir zananna hyk ilerle

Runn iin
mrn ge.

bir adamdan

(;iren bir adam makbnldur. )'ilgiyi. hili de zevki arttmr.

nk, harekette

bulunma teeriibe kazanma demektir ye tecrhe bile bir hayat eseridir, bilmedikleri eyleri alnal~ duruacla
ileriye do.

Zevk durmada miikiillcri yenmede, aclar tatlya ,;evirrededir.

Ye na'na~iyle dnrnadOlu

K k ocuklarn her grdklerine atlmalar

rennck arzu~udur.

Jl~an, naddcsi

ru gitmelidir.

Ksaca. hayal, hareket ve zevktir. Hayat her ekliyle, ler mertehesiyle, yaamak ve hem{'in~lerini de yaat.IIHk 72- Hahman:
73 Kaadr,

'.C uU

ya~anty

(1trn::dun ilerletip

gelitirrnck

iJl~anlll

~rr

olnnTchf.

27; Kasas:
kendi ncy(laua

88 );eml:
yapt. kcndi

26; Mminlll:
O ki farka yaptlb'1 kadcri ;\-lnkledir.

]]6.
7.uJura ~ell\ed(~ ne nlara. gctirrnee nnk. ~etirueynaddcten bilfiil de zhura

kaderdcn

ve kudrette

gelir.

gelnedei,

n hiliyordu.
t.e(lirdir. nitir. cuHur. Knyyun

o ki kaderi hcnnz

Kaadr~

~ctirn~ni~tir.

bir naelele ile ncydan: ki her ey onunlu

da kyanelar,

varlktadr

ye kya

Hak'kn

kynnudr

te bu isimlerle Hak kendini bir eyi suretle kullarma ;;slerebilir. Bu gstcri~ te eili
olahilir, iink i, zunna, tasavvura gredir. Aaka bir deyile. kendi telakkinc, ta~ay"uruna
~-

re kendini istediin ekilde grmek Hak'k Iliirmek demektir.

74 Ayna, kendisinc griincn bir eyi aksettirir, fotoraf rnn veya plfk ise zapt eder. -

te insandaki dima hem bir aya hem de bir fotoraf adescsi gibidir. Bir insan birr;ok aynalarm
karsna de griine sensin. otursa ayni Lir adam btn hirok \c eitli ~retcrdc insunn giiriiniir. te hanu gibi her surette vHcut yine edenin in!"andr, zcrrdcr ve ekiller znpt etnek birer ayna!:'dr. ak!" ctnek Ak5 ettirdin ayni yakin.

~te biillin

bu aynalartlan

ilnl yakin,

ve zapt

de edilenin de ye zapt iinin de bizden haka bir eyolmadn

Tecelli bir tecellidir, fakat, o tecellinin gi)rn, gsterii,

bilmek tc hakka ait yaldndir,

hilii aynaya gredir. Ecr

bilini,

iman aynalarn ne olduunu ye na,,' kullanlacam bilirse Hak'km klliyyeti nakmndan

olan

122

CAvT

SUNAR

~ayl alemine, srlanna da, kendi cz'iycti ile vfkf olur. Ancak, iaret edelim ki bu vukuf yine ,le aynaya gredir ve ilim derecesine gredir. Bu gayl alemini bilme hususunda meydana kan birok ilimIerden burada mesela, manyatizma, dahildir, btiin varlk dahildir. Bir san'atkar ispirtizma, ruh daveti, cin daveti, re mil, vefk'e da yapt bir ite, meydana getirdii bir esorde keniaret edebiliriz ki btn bunlar da lirer ayna gilidirler. Bu konunun iinde hiitiin san'atlar

dini aks ettirir, yapt eser onun aynas olnu olur. Nasl ki ilim de bir alimin aynas gibidir. Ve yine insamn dnyaya gelii de aynann bir verii, insann liimii de aynamn bir al gibidir ve aradaki hayat ta onun biitn teferruatiyle tesbit edilen bir fotorafdr ki
il

fotoraf parala-

IUneaya kadar ge.en zaman onun mrn tekil eder. Eer bir ocuk doar dmaz lrse ayna hen verdi hem de ald demektir. Bu i ma'na bakmndan byle oldui;'l1gibi madde laknndan da yledir ve zaten ma'nap lildiren ve ~steren maddedir.