Yaynlayan: Ankara niversitesi KASAUM Adres: Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi, Cebeci 06590 Ankara

Fe Dergi: Feminist Eletiri Cilt 2 Say 1 Eriim bilgileri, makale sunumu ve ayrntlar iin: http://cins.ankara.edu.tr/
Evim, Gzel Evim: Bir Snmaevinde Feminist Yap zm Gke Bayrakeken Tzel ve Didem Gediz Gelegen evrimii yayna balama tarihi: 5 Haziran 2010

Bu makaleyi alntlamak iin: Gke Bayrakeken Tzel ve Didem Gediz Gelegen, Evim, Gzel Evim: Bir Snmaevinde Feminist Yap zm, Fe Dergi 2, no. 1 (2010): 43-57. URL: http://cins.ankara.edu.tr/siginma.html

Bu eser akademik faaliyetlerde ve referans verilerek kullanlabilir. Hibir ekilde izin alnmakszn oaltlamaz.

43 Evim, Gzel Evim: Bir Snmaevinde Feminist Yap zm Gke Bayrakeken Tzel ve Didem Gediz Gelegen**

Snmaevi

Bu yaz ankaya Belediyesi Kadn Snmaevinde getiimiz yln Austos aynda balayan deneyimimizi gzden geirmeyi ve aktarmay amalamaktadr. ankaya Belediyesi Kadn Snmaevi yerel ynetime bal bir snmaevidir ve gerek rgtsel yaps ve gerek i ileyii asnda dikkat ekici ataerkil rntlerle evrilmitir. Snmaevi iindeki almalarmz ataerkil iddetten bamsz bir rgtlenme, alma ve nihayet yaama alan gelitirmek niyeti erevesinde ekillenmitir. Bu yazda bir yandan snmaevinde ataerkilliin tezahrlerine ynelik gzlemlerimiz ve bu tezahrleri mmkn klan pratikleri deitirmek iin gsterdiimiz abay, dier yandan gerekletirmeye altmz ve hala smekte olan ve bir model oluturma yolunda ilerleyen yeniden yaplanma/yaplama almalarn paylamak istedik. Anahtar kelimeler: kadn snmaevi, iddet, kadn dayanmas, bilin ykseltme, ataerkil tezahrler

Home Sweet Home: Feminist Deconstruction in a Womens Shelter This paper is written to narrate, interpret and share our experiences starting from August 2009, at the Womens Shelter of ankaya Municipality, Ankara. Our Womens Shelter shares the aims and the organizational structure of the municipal administration. This connection opens the shelter to the danger of bearing the patriarchal patterns of the organizational structure and the manners of work as well. Despite this structural disadvantages, we have intended to develop a place free from patriarchal violence to work and live. In this paper we intend point our observations considering the various manifestations of patriarchy and the practices within which patriarchy manifests itself as well as the reconstructive work we have been doing and hoping that is gradually becoming a model to free our shelter from these manifestations. Keywords: Womens Shelter, violence, womens solidarity, consciousness raising, manifestations of patriarchy Ta bir szck dt paraland Henz yaayan gsmde. Zarar yok, ben zaten hazrdm. Gelirim bunun da stesinden. Anna Ahmatova eviri: Azer Yaran Giri ankaya Belediyesi Kadn Snmaevi 8 Mart 2008 tarihinde belediye tarafndan kurulmutur. Kurum alanlarnn zverili abalar ile ald tarihten bu yana ok sayda kadna hizmet vermitir. Kurumun idari ve personel yapsnda istihdamla ilgili baz dzenlemelere bal olarak ortaya kan deiiklik srasnda bir yeniden yaplanma sz konusu olmu; bu sre geen bir buuk yln deneyimi de gz nnde tutularak mevcut yapnn gelitirilmesi iin bir frsat olarak deerlendirilmitir. Kurumda son dnemde ortaya kan yeniden yaplanma almalar toplumsal cinsiyete duyarl bak as iinde hareket etmek; dayanma iinde iddetten uzak bir ortak yaam alan hazrlamak; kadna ynelik iddetle mcadelede toplumsal dnm iin bir potansiyel g oluturmak ve bireysel ve kurumsal dzlemde srdrlebilir bir iyileme salamak eklinde zetleyebileceimiz temel ilkeleri gzeten almalardr.
*
**

ankaya Belediyesi Kadn Snmaevi Yneticisi. ankaya Belediyesi Salk Mdr Yardmcs.

44

Bayrakeken Tzel ve Gediz Gelegen

Bu yaz Austos 2009 tarihinde balayan srete snmaevinden sorumlu belediye yneticisi ile snmaevindeki uzman ekibin ii brakmas sonucu gnll olarak evde almaya balayan gnll ynetici/emeki olarak bizlerin baz deiiklikler gerekletirme abamz ve bu aba srasnda karlatmz glklerin bir ksmn anlatmay amalamaktadr. Bu deneyimi paylamay, ataerkilliin ve iktidarn trl biimlerinin bir snmaevi almas iinde yer alan ve snma evinde kalan kiiler/kadnlar arasnda nasl eitli biimlerde tezahr ettiini rneklemesi nedeniyle nemli gryoruz. Kadn Sna/Snmaevi Kadn Sna nedir? Bu sorunun yant kadna ynelik iddetin kamusal alana ait bir sorun olduu ve iddete kar gelitirilecek stratejilerin de kamusal stratejiler olmas gerektii grnde yatar. Kadnlarn deneyimi, modern toplumdaki zel-kamusal ikilemi iinde ataerkil toplumsal cinsiyet ideolojisi tarafndan zel alana ait olarak tanmlanmtr. Bu da kadnlk deneyiminin kamusal ilikiler iinde var olmasn; bu ilikilerin retilen kamusal gcn bir paras olmasn; onu ekillendirmesini ve ynlendirmesini engeller.1 te yandan zel alan, ataerkil tahakkm ilikilerinin eitli biimlerde ve en ok da aile iinde srdrld bir alan olarak kendini gsterir. Ataerkil tahakkmn en gz ard edilemez biimi ise fiziksel, cinsel, duygusal ve ekonomik biimlerde kendisini gsteren iddettir. Kadnlara ynelik iddet, zel ya da ulusal bir sorun olarak grlmeksizin ilk kez, Viyana'da BM nsan Haklar Konferansnca tannd. Viyana Bildirgesine gre: Kadnlarn ve kz ocuklarnn insan haklar, evrensel insan haklarnn devredilmez, ayrlmaz ve blnmez bir parasdr [...]. Toplumsal cinsiyete dayal iddet ile cinsel saldrnn ve smrnn tm biimleri, kltrel nyarglardan ve uluslararas insan ticaretinden kaynaklananlar da dhil, insan onuru ve deerleriyle badamaz ve ortadan kaldrlmaldr.2 Bu bildirge, iddeti sonlandrma ve kadn vatandalarnn etkili biimde korunmasn salama sorumluluunu devlete ykler. Bu sorumluluun yerine getirilme biimlerinden biri kadn snaklardr. Kadn snaklar toplumsal cinsiyet ideolojisinin tahakkmne eitli biimlerde maruz kalm ve bununla mcadele etmek iin gerekli maddi ve manevi koullar kendisi ve ocuklar iin salayamayan kadnlarn geici bir sre iin barndklar yaam alanlardr. Snak fikri ikinci dalga feminizmin bir rn olarak kadnlarn maruz kaldklar sistematik iddetle mcadelede devletin ve kurumsal yapnn ilevsiz/tepkisiz kaldn grmeleri sonucunda dodu. Bu nedenle snak kavramsal olarak toplumsal cinsiyet eitsizliklerine kar kan, kadna ynelik iddeti kamusal bir sorun olarak gren ve bununla mcadelenin sorumluluu duyan bir anlay tarafndan gelitirilmitir. Dolaysyla znde dntrc bir politik duruun ina ettii bir yapdr. Kadn snaklarnn varl kadna ynelik iddetin kabul edilemez olduu fikrinin somut kazanmlarndandr. Aile ii iddetin kamusal alanda grnr hale gelmesi ve meruluunu yitirmesi gibi anlamlarla ykldr. Birlemi Milletler gibi ok uluslu kurulularn kadna ynelik iddetle mcadeleyi devletin grevlerinden biri saymas da ikinci dalga feminist hareketin politik abalarnn sonu verdiini gstermektedir. Trkiyede, 50.000den fazla nfuslu belediyeler, kadna ynelik iddetle mcadele konusunda admlar atmas ve danma merkezleri ile snaklar oluturmas konusunda yasa tarafndan grevli klnmtr. Ancak yaplan almalar bu grevin pek az yerine getirildiine ynelik veriler iermektedir. 3 ankaya Belediyesi Kadn Snma Evi bu olumsuz tabloyu bir para dntrebilecek potansiyele sahip bir kurumdur. ankaya Belediyesi Kadn Snmaevi ankaya Belediyesi kadn snmaevi ekonomik, fiziksel, duygusal ve cinsel iddete uram kadnlarn ve ou zaman ocuklarnn kendilerini glendirerek yaamlarn srdrmek iin ihtiya duyduklar stratejileri gelitirmek ve gerekli donanmlara sahip olabilmek iin bir sre kaldklar bir snaktr. Burada kalan kadnlar ncelikle duygusal/psikolojik sonra da ekonomik iyilemeye ihtiya duymaktadrlar. Kaldklar sre iinde glenmek, kendilerine ve insanlara gvenmek, yaama inanmak ve tutunmak iin uzmanlarn yol gstericiliinden yararlanmaktalar. Uzmanlar, kadnlarn psikolojik ve fizyolojik saln dzeltmeleri iin gerekli salk hizmetlerinden yararlanmalarndan, meslek edindirme kurslarna ynlenmelerine kadar ok eitli konularda yn gsterici olurlar. Burada kadnlar kendilerini, evrelerindeki zorlu koullardan bir sre iin kurtarr ve yaam koullarn iyiletirmek adna admlar atar.

45

Snmaevi Bir snma evi, kadnlarn ihtiyalarn karlamak konusunda onlara eitli hizmetler sunar. Bu hizmetler sunulurken snmaevi binasndan, organizasyon yapsna kadar pek ok dzenleme iddete maruz kalm kadnlara uygun, toplumsal cinsiyet ilikileri ile ilgili duyarlla sahip ve ataerkil ideoloji ile mcadele eden bir yaklam biimiyle ele alnmaldr. Yeniden yaplanma Mart 2009da yaplan yerel seimler sonrasnda ankaya Belediyesinde ayn parti iinde farkl yaklamlar temsil eden bir ynetim deiiklii gereklemitir. Kendisini yeni toplumcu belediyecilik olarak tarif eden yeni yaklam, belediyelerin verdii sosyal hizmetleri ncelikli hizmet alan olarak tanmlamakta; toplumsal cinsiyete duyarl sosyal politikalar retme iddias tamaktadr. Bu yaklam yeni bir ynetici kadro ile almaya balam; snmaevinin bal bulunduu mdrlkteki ynetim deiiklii ise Temmuz 2009 itibariyle gereklemitir. Yeni yneticiler, sosyal hizmetler alannda taeron irketler zerinden hizmet satn alma yoluyla istihdam edilen bir kadroyla alma sistemini devralmlardr. Austos 2009a gelindiinde snmaevinde 4 sosyal hizmet uzman, 3 psikolog, 2 sosyolog, 1 rehberlik ve psikolojik danmanlk uzman, 3 ocuk geliimci, 1 retmen ve 13 gzetmen, 15 gvenlik irketi eleman almaktayd. lk bir ay iinde yeni yneticilerin gemie dnk ii alacaklarnn denmesini ve tam istihdam salayamam olmalaryla, ciddi i gvencesi ve istihdam sorunlar yaayan ekip ii brakt. Bu gelime zerine Ankarada kadna ynelik iddet alannda ve kadn hareketi iinde yer alan ve pek ou Kadn Dayanma Vakf yesi olan bir grup kadnla durumu deerlendirip belediyenin bu hizmeti srdrebilmesi iin aba gsterme ve istihdam sorunlar zlene kadar gnll olarak alacak bir kadro oluturmaya altk. Eski kadro tarafndan deneyim aktarmnn yaplmad bu zemin, iddet alannda teorik birikime sahip, ancak snmaevi hizmetine zg deneyimi ve eitimi olmayan bizler iin son derece kaygand. te yandan snma evinde ihtiya duyulan bilin deiimi iin de uygun bir balang dnemiydi. nk gzlemlerimizden edindiimiz kan snmaevinde balayan yeniden yaplanma srecinin sadece ileyie dair yenilikleri deil btnsel bir yaklam deiikliini gerektirmekte olduuydu. Evin sradan bir sosyal hizmet kurumu olmaktan karlmas ncelikli amacmzd. nk bu tr bir kurumsallk bir yandan brokratik ileyiin hantalln dier yandan ataerkil ynetim ilikilerini beraberinde eve tamaktayd. O halde giritiimiz deiim topyekn bir dnce deiimi anlamna gelmekteydi. Bu dnce deiimi kadn snan, bir tr sosyal yardm kuruluu tavr ile deil ancak kadnlk durumu zerinden ykselen bir ortak bilin ve bu bilinle ekillenen ortak mcadele alan olarak grmeyi gerektiriyordu. Bu da ancak her trl brokratik ilikinin zerinde bir ekip almas ile mmknd. Bu ekibin basite cretlilerden deil, ortak bilin evresinde, bu bilin durumunun ynlendirdii mterekler iin mcadele halinde bir araya gelmi kiilerden olumas beklenir. Ancak bizim deneyimimizde ekip dinamikleri fazlasyla sra dyd. Yaklak 1,5 aylk bir srecin sonunda ii brakan uzman ekip, istihdama ilikin dzelmeler zerine belediye yneticisi tarafndan ie davet edildi. Daveti kabul eden 2 sosyal hizmet uzman, 3 psikolog, 2 sosyolog ie geri dnd. Gnll ynetici ile birlikte almaya balayan uzman ekip ile birlikte feminist alma ilkeleri, kadna ynelik iddet alannda feminist teori, gzetmenlerle toplumsal cinsiyet konularnda toplantlar ve eitimler dzenlendi. Burada yaamak istediimiz bilin ortakl, bize bu durumu salt gnll almalar iinde bile tesis etmek zor iken, i ortamnda, stelik istihdama dair sorunlarn yaand bir i ortamnda kurmaya almann ne kadar zor olduunu gsterdi. stelik buradaki ekibi oluturan kiiler farkl politik arka planlara sahip, karlama an itibariyle iveren ve ii olarak kar saflarda duran, feminist olan ve olmayan kadnlardan oluuyordu. Bu srete alma ilikilerini belirleyen tavr zerine dncelerimiz geliti: Buna gre snakta almak iin gerek duyulan motivasyon kesinlikle fedakarlk ilikisi zerinden deil, ortak mcadele ilikisi zerinden kurulmalyd. Birilerinin dierlerini kurtard bir ortam yaratlmamalyd. Aksine snma evinin ortak mcadele alanlarndan biri olduu dncesi ncelikli motivasyon kaynam olmalyd. te yandan alma ilikileri gnlllk dolaymyla ortaya kan emek smrsn de iermemeliydi. Belki de bu noktada belirtmek gerekir ki bu dnce ataerkil sistem ve ataerkil tezahrler ile mcadele niyetinden temellenmektedir. Kadn snaklarnda kalan kadnlarn yaamlarnda ataerkiliin tezahr fiziksel, cinsel ve duygusal ve ekonomik iddet biimlerini barndran aile ii iddettir. Geleneksel aile yapsnn pratikleri iinde ataerkillik iddet, yoksun brakmann ve tahakkmn trl biimlerinde tezahr eder. 4 Bu tekil

46

Bayrakeken Tzel ve Gediz Gelegen

tezahrlerle ve bunlara maruz kalan kadnlarn yaadklar travmalarla mcadele snmaevi almasnn temel etkinliidir. Ancak bir kadn snann varl bu etkinlikten ibaret deildir. Sna var eden kurucu prensip ataerkil ideolojinin kurgulad yaam biiminin mutlak ve zorunluluk olmad dncesinde yatar. Motivasyonu salayan kaynaklar ise alternatif yaam alanlar kurmaya ynelik abamz ve arzumuz; toplumsal cinsiyet ilikilerini bir bask arac olarak kullanan ve kadnl tahakkm altna alan sistemin dnda yaam biimleri olduuna ilikin inancmz; mevcut toplumsal cinsiyet ideolojisi olan ataerkil ideolojinin temel bileenlerden biri haline geldii toplumsal sistemle mcadele etmek konusundaki kararllmzdr. Unutulmamaldr ki, kadn snaklar, modern devletin halknn refahn ve gvenliini kurmak amac ile ortaya att bir sosyal hizmet biimi deil; ikinci dalga feminizmin ataerkillikle mcadelesi srasnda ortaya kan bir politik yaplamadr. ok uluslu kurulularca ye lkelere bir zorunluluk olarak getirilmi olmas kadn snaklarnn feminist idealler ile ve mcadele biimleri iinde ekillendii gereini deitirmez. Eer bu gereklik bozulmaya uratlrsa ataerkil ileyiin arkna girmi bir kadn sna haline gelmek tehlikesi ba gstermektedir. Kadn snaklar, iinde yaayan ve alan kadnlarn toplumsal cinsiyetlerinden doan bir potansiyel barndrmaktadr. Bu potansiyel, kadn snaklarn ataerkil sistemi dntrecek ajanlardan biri haline getirir. ankaya Belediyesi Kadn Snmaevini szn ettiimiz niteliklere sahip bir yaam ve dnm alan haline getirmek yeniden yaplanma almalarndaki temel amacmzd. Bunun iin ciddi bir bilin ykseltme abas iinde ortaklklarmz ve amalarmz anlamak zere bir araya gelmek; snmaevi iinde kullandmz kelimelerden tutun da tm idari ileyiin biimine kadar pek ok ve eitli apta meseleyi yukarda szn etmeye altmz ilkeler erevesinde masaya yatrmak gerekti. Bizi bekleyen temel grev, kltrel kodlarmz terk ederek yaama baka bir gzle bakabilmekti. Bu yaznn ilerleyen blmlerinde literatrdeki ifadesi ile bilin ykseltme abalarmzn rneklerini greceksiniz. Bir snma evi, burada kalan kadnlara karlatklar ataerkil tahakkm ilikisinden bamsz olarak kendilerini yeniden yaplandrabilecek ve ayakta durabilecek gc toplamalar iin gerekli olan zaman ve koullar hazrlar. Bu koullarn birinci ayan ataerkilliin ngrd iktidar, tahakkm ve iddet temelli toplumsallk biimlerinin dnda da bir yaam olduunu gstermek; insanlarn bu iliklilerden bamsz olarak da bir arada yaanlabilecei konusunda inanlarn tazelemek; kadnlara alternatif bir yaam biimi olduuna dair bir rnek oluturmak; bylece onlarn yaama kar duyduklar gveni yenilemek ve glendirmek olmaldr. Bunun iin her eyden nce snmaevi iindeki toplumsal yaamn dzenlenmesinde ataerkil iktidar ilikilerinin alternatiflerini retebilen bir bak as gelitirme gerei vardr. Snma evleri ok sayda yetikin kadnn toplu halde bir arada yaad yaam alanlardr. Kadnlar asndan iddete dur demeye karar verdikleri nokta, alkn olduklar sosyallemenin dna kmay ve farkl deneyimlere yelken amay zorunlu klmaktadr. Kadnlar arasnda olmasa da, kamusal mekanizmalar asndan mahrem mesele olan ev ii iddet, karakol polisinden danma merkezi alanna kadar pek ok kimseyle paylalmakta; barnma amacyla geldikleri yeni yaam alanlar da Trkiyedeki ortalama itibariyle mahremiyete msaade eden tek kiilik odalardan deil; daha ok ortak yaam alanlarndan olumakta, dolays ile, sosyallemeyi zorunlu klmaktadr. Evlerin iinde, yalnz bana yaanan bir deneyim olmaktan kan iddet ve istismar snmaevinin sosyal ortamnda aclarn, yoksunluklarn, farkl toplumsal statlerin arpt, hatta zaman zaman yart bir matriks yaratmaktadr. Burann sosyal yaam koullar kukusuz bu evde kalan kadnlarn kiisel zellikleri ile belirlenen ve dolays ile evin deiken sakinlerine gre farkl ekiller alabilen devingen bir yapdr. Snmaevi nfusunun srekli deiiyor olmas, bu ortamdaki toplumsallama biiminin dinamikliini ve devingenliini artrc bir etkendir. Snma evindeki ortaklaa yaamn genel erevesini, bu yapnn sabit paralar olan snmaevi personeli oluturabilir. Ancak bunu kural koyucular ve uygulayclar olarak deil kendi davran biimleri ile snma evinde kalan kadnlar iin iliki modelleri oluturarak yapmaldrlar. Snmaevi yaam kadnlar iin alternatif bir toplumsallk rnei gstermelidir ki kadnlar iinde bulunduklar ataerkil tahakkm ilikilerine alternatif olabilecek ilikilerin kurulabilecei ve srdrlebileceine ilikin bir umut beslesin; gelecee ynelik olumlu duygular gelitirsin. Bu da ona kendi durumunu iyiletirmek iin gerekli olan gc verecek, bakalarna yeniden gven duyabilecei ve toplumsal yaama katlabilecei duygularn pekitirecektir. Tahakkmden, ataerkil iktidardan, iddetten bamsz bir alternatif yaam alan ncelikle snmaevi alanlarnn rzas ve katlm ile gerekletirilebilir. Mesleki bilgi ve beceri ne kadar yksek olursa olsun, szn ettiimiz alternatif yaam bimini iselletirmemi bir ekip snma evinin ilevlerini doru olarak yerine

47 Snmaevi getirmesini salayamaz. O halde bilin ykseltme srecinin temelini yaam alanmzdaki ataerkil ilikilenme biimlerini gzlemek ve bunlar sorgulamak oluturur. Biz Bir Aile (mi)yiz? Sz konusu sorgulamaya taklan ilk alg snma evinin bir aile yuvas olduuna ynelik algmzd. ankaya Belediyesi Kadn Snma Evini yeni dnemde izlenen temel ilkeler nda kurgulayabileceimiz bir alternatif yaam alanna dntrmek iin ncelikle mevcut toplumsallk biimini ve bu biimin snma evindeki yaam nasl ekillendirdiini grmek/farketmek gerekliydi. lk gzlemlerden edindiimiz izlenim snma evindeki yaamn Belediye Salk leri Mdrlnn otoriter ve kontrolc bir baba roln stlendii, snmaevi yneticilerinin ve uzmanlarnn bu otoriter babann yaratt gerilimi yumuatmaya alan, ancak her zaman bu otoritenin snrlar iinde davranmak zorunda braklan ve arada kalan anne ve kz kardeler olmak durumunda kaldklar ataerkil bir aile iindeki yaamla byk benzerlikler gsterdii ynndeydi. Grmeler srasnda sosyal hizmet uzman, sosyolog ve psikologlardan oluan uzman grubu da sz konusu iliki biimini doru bulmadklarn, bundan rahatszlk duyduklarn ve bu iliki biiminin uzmanlk almalarn gerektii gibi yerine getirebilmelerine engel olduunu ifade ettiler. Kald ki hem snma evinde kalan kadnlarn, hem de uzmanlarn deneyimleri ailenin glendirici ve gvenilir biricik yap olduu anlaynn her zaman doru olmadn gsteren deneyimlerdir.5 Snma evinin temel amalar ve ilkeleri ile rtmeyen bu tr bir iliki biiminin terk edilmesi gereklilii akt. ankaya Belediyesinde ynetici kadronun deimesi ve yeni ynetimin feminist bir bilinle hareket etmeyi ncelikli gryor olmas ataerkil tahakkm ilikilerinin dnmesi iin bir frsatt. Ancak aile benzeri rgtlenmenin terk edilmesi iin ynetici kadronun ataerkil uygulamalarnn bitmesi yeterli deildi. Bu noktada zellikle uzmanlar, grmelerimizde bize, snma evine gelen kadnlarn anne efkati arayarak geldiklerini, konuklarn uzmanlarn davranlarn bu ynde yorumladklarn ve aile benzeri ilikinin bu etkileim iinde kendiliinden kurulduunu ifade ettiler. Gzlem sresi iinde benzer bir etkileime bizlerin de girdiini belirtmeliyiz. Bu tr bir yanl ynlenmenin nedenleri iinde bulunduumuz toplumsal yapnn aile ilikilerini ncelikli grmesi ve model gstermesi; mevcut toplumsal cinsiyet ideolojisi olan ataerkil ideolojinin kadnn aile iinde tanmlanan rollerini ve bamlln dayatmas; bu tr bir toplumsallkla evrilen kadnlarn baka trl iliki biimlerini kurmak ya da bu biimlere uyum salamak konusunda yaadklar glkler olarak sralanabilir. Evde kalan kadnlar gerek aile iinde gerek alma yaantsnda geleneksel otorite ilikilerini pratik etmi olduklarndan kltrel olarak paylamc bir iliki kurulmasna adapte olmakta glk ekmektedirler. Otoriteyi farkl biimlerde yeniden retmekte ve birbirlerine uygulamaktadrlar. Evde alan kadnlar da benzer bir kltrel kodlanmlkla ilerini yapabilmek iin bir otorite tarafndan ynlendirilmeye ve kontrol edilmeye ihtiya duymakta ya da kendileri otoriter roller stlenmekte idiler. O halde yeni dnemde ataerkil aile yapsna benzer zellikler tayan bir kurum olmaktan kabilmek iin ncelikle snmaevi alanlarnn kadnlara bu ynde rol model olmalar gerekir. Snma evinde, grevlendirme ve kontrol yerine iblm ve sorumluluk dalmna dayal bir ileyiin rgtlendii; otokontrol mekanizmalarnn kurulduu; hiyerarik ilikiler yerine her alann kendisini her kademede rahata ifade edebilecei fikrinin yerletii; kadnlk durumunun ortaklna dayal bir dayanma rgtlenmesi kurmak nceliklidir. Bu yolla aile benzeri bir hiyerarik ve cinsiyeti yap dnda da insanlarn karlkl sevgi, efkat ve dayanma ilikisi kurabileceklerialgsn gelitirmek nemlidir. Kadnlar ve teki Kadnlar Yaam alanmzdaki ataerkil rntlerden bir dieri de kadnlar arasndaki hiyerarik sralantr. Kadnlarn bu sralantaki yerlerini ataerkil deerler belirler. Bu ilikileri fark edebilir hale gelmemiz nemlidir ve bir dier bilin deiimine iaret eder. O halde farkl kadnlk durumlarnn karlama alan olarak snma evinde, kadnlarn birbirleri ile olan ilikileri de yeniden gzden geirilmelidir. Bu tr bir ihtiya gzlemlerimiz srasnda kendisini gsterdi. Bu srete toplumsal cinsiyet eitsizliinin sonularn sadece fiziksel iddet olarak alglayan baz alanlarn kendilerini ansl kadnlar olarak grdklerini ve evde kalan kadnlarn maduriyetlerine dayal bir hiyerari yaratma eiliminde olduklarn gzlemledik. Bu nedenle yeniden yaplanma srecinde yaam alanmz ataeril deerlerden bamszlatrmak iin bu deerlerin bize dayatt sralanlar zerinden deil ortaklklarmz zerinden bir iliki biimi kurmaya ynelmeyi nemsedik.

48

Bayrakeken Tzel ve Gediz Gelegen

Snma evinde alan ve kalan kadnlar arasndaki ortaklk dayanmann temeli olarak grlmeli, farkllklara saygl ancak bu farkllklarn eitsizlik kayna olmad bir dnce sistemi yerlemelidir. Grmelerimizde, gzetmenlerin bazlar, burada almakla ve grdkleri kadnlarn hayatlarna ahit olmakla ilikili olarak kendimizin ne kadar ansl olduumuzu hissettik, kendi halimize krettik, gibi ifadeler kullandlar. Bu tr ifadeler kadnlar arasnda ataerkil kltrel kodlarn yaratt hiyerarik bir ilikinin var olduuna iaret etmekteydi ve ilikilerin ataerkil dinamiini yanstyordu. Ayn biimde snma evini evlad gibi grdn ifade eden alanlarn ilikisi de benzeri bir sorun ieriyordu. Snmaevi almasndaki temel motivasyon kaynaklarnn efkat, acma ve yardm deil, kararl bir destek ve dntrme abas olduunu daha nce belirtmitik. Tekrar vurgu yapmamzn amac, bu almalarn Osmanldan ncesine dayanan bir tarihi olduu dnlen, kadnlarn kendilerinden daha alt snfn kadnlar iin kurduu, kadnlara iyilik yapma, koruma ve iyiletirme kurumlarna gnderme yapan bir yan politik rotay saptrabilecek bir potansiyel risk olarak srekli iinde tamasdr.6 Kald ki ansl kadnlar ile zavall kadnlar arasndaki ilikiler, yaygn olarak, efkat ve kontrol ieren tahakkm ilikisi biiminde grlmektedir.7 Yaygn olandan farkl olarak, burada gelitirmeye altmz model, kadnlar glendirmeyi amalamakta ve bu gc onlar iddet yolu ilegsz ve savunmasz brakan kiilere ya da yaplara kar direni ve hayatta kalma stratejileri gelitirmek zere kullanmalardr.. Burada alan kadnlar, zelde kendilerinin de pek ok farkl biimine maruz kaldklar ataerkil tahakkmn gz ard edilemez biimlerine kar verdikleri mcadelede hemcinslerine destek olurken, genelde ataerkil toplum yapsnn kadna dayatt yaam biimine alternatifler yaratarak, bu yapya kar koymaktadrlar. Deneyimimiz bize kadnlk deneyiminin temel bir ortaklk alan olarak alnmas ve gelitirilecek bilincin de bu ortak deneyim zerine kurulmasnn olumlu potansiyel tadn dndrd. Yaam alanlar ve aidiyet Yaplan grmelerde, gemi belediye ynetimi dneminde snmaevi alanlar, evin i dzenlemesine ilikin olarak gerek duyduklar deiiklikleri yapamadklarn, kalan kadnlarn kendi odalar da dhil olmak zere kullandklar mekanlar istedikleri gibi dzenlemelerine izin verilmediini ifade etmilerdir. Yapmas engellenen deiikliklerin yataklarn ya da koltuklarn oda iinde yerlerini deitirmekten ibaret olduunun altn izmek gerekir. Burada dikkat ekici olan evin fiziksel koullarnda oluturulacak kk deiikliklere izin vermeyen dnce yapsdr. Grlen kadnlar evin i mekn dzenlemesine ilikin olarak gelitirilen bu kurall yapnn gerekesi olarak dnemin idarecisi tarafndan kendilerine yaplan aklamay u ekilde aktardlar: Bir snmaevinde kalan kadnlarn kendilerini evlerinde gibi hissetmeleri onlar eylemsizlie ve buradan gitmemeye itebilir. Buray bilerek ev gibi scak grnml bir yer olarak dzenlemedik. Ofis gibi grnsn ki, kadnlarda gitme istei uyandrsn.8 Bu gereke ile souk ve itici bir i dzenleme ngrlm; hatta kadnlarn odalar da dhil olmak zere yaadklar meknla iliki kurmalarna izin verilmemitir. Bunu salamak iin de oda kontrolleri bata olmak zere ynetimin baskn benzeri denetim ziyaretleri sz konusu olmu, bu ziyaretlerde btn kaplar ak tutulmu ve btn klar yaklmtr. Sz konusu ziyaretlerin cezaevindeki kontrolleri andrd aktr. Kadnlar snmaevine gelirken kontrol ve kurallarla evrili bir yaama deil, huzur duyacaklar, kendi kendilerine kalabilecekleri ve kaybettikleri gven duygusunu yeniden kazanacaklar bir yere ihtiya duymaktadrlar. zel yaama ynelik bu tr mdahaleler bu ihtiyacn giderilmesini olanaksz klmakta ve iddetin bir biimi olarak snmaevi kaplarndan ieri szmaktayd. Oysa glenmek iin, iddetin her biiminden uzak olmak, yaad meknda kabul grdn hissetmek, aidiyet duygusu gelitirmek gerekir. zel yaam alanlar bu ekilde kontrol edilmeye allrken, ortak yaam alanlar aksine ihmal edilmi; bu alanlara kollektif kimlii ren, dayanma duygusu yaratan zellikler kazandrmak iin almalar yaplmamt. O halde snmaevinde artk, kadnlarn kendi odalarnda zerkliini ve mahremiyetini destekleyen, ortak yaam alanlarn dayanmac buluma noktalar haline getiren bir anlay yerlemeli ve bu ynde bir aba gsterilmelidir. Snmaevindeki yaamn dzenlenmesinde kontrole yaplan vurgu, lkemizdeki yaygn salk ve sosyal hizmet yaklamna gre, genel olarak kadnlara, zel olarak da snmaevine ihtiya duyan kadnlara adeta zerkliini kaybetmi birey gibi davranldn, ocuklar ve engelliler ile ayn kategoride ele alndklarn bir kez daha hatrlatmtr. Oysa zgrletirici ve hak temelli yaklaan bir salk ve sosyal hizmet modeli

49 Snmaevi ocuklar ve engelliler de dhil, tm bireylerin zerkliini korumaya ve glendirmeye azami lde dikkat eden bir yaklam gerektirmektedir. Yaam Alan m Yoksa Hizmet Hanesi mi? Snma evinin bir yaam alan m yoksa devletin grevlerini yerine getirdii bir hizmet hanesi mi olduu sorusunun yant snma evinin nceki pratikleri asndan olduka belirsiz grlmektedir. Aka belirtilmemekle birlikte buras daha ok hizmet sunulan hapishane, hastane, yetimhane gibi bir hane olarak ele alnm, snma evinde kalan kadnlar da toplumsal anlamda eksikli kabul edilen bir durumda toplumun genel geer dzenini bozmamalar adna bir tr tecrit iinde yaayan kiiler olarak grlmlerdir. Kadnlarn kendi ifadelerinde de toplum iindeki bu yerleik alg kendini gsteriyor: Snma evine bavuran kadnlar balarndan geenleri anlatrken sonunda buraya dtm ifadesini sklkla kullanyorlar. Snma evinin hizmet hanesi grnmnde olmasnn birka nedeni olduunu gzlemledik. Bunlardan ilki evin fiziksel koullar ve i dzenlemesi ile ilgiliydi. 9 Kadnlarn kaldklar odalar ve ortak kullanm alanlar ile snmaevi alanlarnn kullandklar alma birimlerin ayn katta olmas, snma evini evden ok bir alma alan haline getirmiti. Buraya mesai saatlerinde gelen alanlar, yaplacak ilere ilikin konuma ve kouturmacalar, snma evinde kalan kadnlarn alann belirlemekte ve buray evden ok iyeri haline getirmekteydi. Bu durum evde kalan kadnlar evin zneleri olmaktan ok bir alma alannn nesneleri haline getiriyordu.. Mesai saatleri dnda ise farkl bir yaam hkm srmekte; ev adeta alanlarn egemenliinden kalanlarn egemenliine gemekteydi Deiim srecinde ofis vb. birimlerin ayr bir kata tanmalar, snmaevinde yasalarca belirtilen ve gzetilmesi gereken ev benzeri ekillenme iin uygun zemini hazrlad. Birinci ve ikinci katlarda bulunan, daha nce idarecinin ve nbetilerin kulland caml blmeler boaltld ve kullanma kapatld. Emekli sosyal hizmet uzman olan eski ynetici, pek onaylamamakla birlikte 2 yl bu cam ofiste altn; katlarn giriinde ve merkezinde bulunan, penceresi olmayan, gn almayan koridor blmelerinden oluan bu cam ofislerin kadnlar aras atmalara annda mdahale edebilmek, kadnlarn ocuklara davranlarn gzleyebilmek ve srekli bir kriz yaanmasna msait olan ortam kontrol altnda tutabilmek asndan faydal olduunu da inkr edemeyeceini ifade etmiti. Cam ofisler, yaratt Panopticon armyla, deitirmeye baladmz yapya dair hem en sembolik hem en somut kontrol yntemiydi. alanlarn cam ofisler kaldrlrsa kadnlarn birbirleriyle srekli kavga edecekleri, birbirlerine ve ocuklarna iddet uygulayacaklar ynndeki srarl uyarlarn gereklemeyecek bir kt kehanet olarak alp cam ofisleri kaldrdk. alanlar iin darya ak pencereleri olan, kadnlarla onlar izlemeden iliki kurabilecekleri ve bakalarnca izlenmeden grme yapabilecekleri ofisler dzenledik. Kadnlara bireysel danmanlk verilen odalar, uzman ile danan arasndaki ilikinin mahremiyetini koruyabilecek, herkesle paylalmak istenmeyen duygusal anlar, gzyalarn ve sevinleri aa vuran effaflktan kurtuldu. Kadnlarn srekli izlendii, kontrol edildii ve bir sre sonra bu kontrole duymaya balad blmler kaldrlmak ya da daha yaratc amalarla kullanlmak zere kapatld. Gvenlik, koruma, kontrol, zel yaam Snma evini hizmet hanesi yapan dier unsurda koruma ve kontrol konularnda izlenen prensiplerdi. Yeniden yaplanma srecinde kontrol ve zel yaam ikilemi, snmaevi alanlar asndan kolayca zlemeyen nemli bir problem olarak karmza kt. Snmaevi alanlarnn, ortak yaamn dzenini salayabilmek iin bir tr kontrol mekanizmasnn olmas gerektii konusunda gsterdikleri diren ok sayda toplant, fikir al verii ve pratik uygulama ile tekrar tekrar gndeme getirildi. Bu direncin almasnda kontrol edilmeye ve kendileri adna karar verilmesine, iddetin bu tr biimlerine alk olan kadnlarn kontrollere kar tepkisiz kalmalar, hatta bu kontrol talep etmeleri de rol oynad. te yandan grmeler srasnda kadnlar asndan snma evine gelmeye verilen anlamn ok da olumlu olmad, son are olarak balarn sokmak iin bulduklar bu yerde ne ile karlarlarsa ona raz olacaklar, eletirel ya da talepkar davrandklarnda bu anslarn da kaybetmekten ekindikleri, beklentilerinin ok dk olduu zaman zaman ifade edildi. Snma evinin ncelikli amac iddet grm kadnlarn iddet uygulayanlardan uzak ve gvende olabilecekleri bir ortam salamaktr. Bu nedenle snma evlerinin adreslerinin gizlilii ok nemlidir. Snma evinde kalan kadnlarn ve ocuklarn iddet uygulayan kiilerce yerlerinin bulunmas yaamsal tehlike oluturabilecei iin gizlilik ilkesi byk nem tamaktadr. Snma evinde kalan her kadn iin bu gizlilik

50

Bayrakeken Tzel ve Gediz Gelegen

gerekli olmayabilir. Ancak bu kaygy bakalar adna tamak, onlarn gven iinde kalmalarn salamak nemli bir zorunluluktur. Bu ilkenin hayata gemesi kurallar koymaktan ok, bu konuda kadnlar bilgilendirip onlarn durumun hassasiyetini anlamasn ve ortak hayatn gereklerine katlmasn salamakla mmkn olabilir. Kald ki, bu amala konulan kurallarn bir ilerliinin olmad, amaca ynelik davrann kurallar ve zorlamalarla deil, rza ile salanabileceini snmaevinin bizden nceki deneyimi de gstermekteydi.10 Zaten, yllardr ulusal gvenlik uruna zgrlklerinden vazgemesi istenmi bir toplum olarak yatkn olduumuz kontrol edilme ihtiyac, 11 Eyll sonrasnda kresel olarak yaanan zgrlk m gvenlik mi? tartmasyla pekimi; toplumun tm ezilenleri tarafndan da ezilen bir toplumsal kategori olarak kadnlar iin adeta elzem hale getirilmitir. Ataerkil bir tezahr olan kadna ynelik kontrol mekanizmalar kadn mcadelesiyle kadnlar iin bir kazanm alan olarak tanmlanm olan snmaevlerinde kendini yeniden retmektedir; teyandan kapitalist piyasa ilikileri iinde zel gvenlik irketleri zerinden gelien gvenlik piyasas snmaevleri pazarna el atmaktadr. Bu noktadaki ideolojik manipulasyon, kadnlar evlerinin iinde, sokakta, adliyede, iyerinde erkek iddetinden korumayan devletin snmaevleri iin neden kendi kolluk kuvvetlerini harekete geirmek yerine zel gvenlik irketlerini devreye soktuu sorusuyla birlikte okunmaldr. lkemizde az ehirde ve az sayda bulunan snmaevleri iin ortak ya da bamsz polis koruma balantlar kurmak mmkn. Snmaevlerini bir gvenlik a iinde toplamak ve gerekli gvenlik desteini vermek devletin grevi olarak talep edilmektedir ve bu talep yerel lekte somut admlar atlana kadar srmelidir. Bunun dnda evde gvenli yaam ile ilgili daha nce szn ettiimiz fiziksel koullar yerine getirmek snmaevi personelinin grevidir. Ancak snma evinde kalan kadnlarn gvenliini salamak adna da olsa zel yaamn snrlandrlmas ve kontrol edilmesine ynelik yaklamlardan kanmak gerekir. Evin iinde kurallar kadnlarn bireysel zgrlne ok fazla snr koymadan yn gsterici biimde uygulamaldr. 11 Yaptmz grmelerde dolap ve oda kullanm, cep telefonu kullanm, ila kullanm vb. konular ile ilgili kontrollerin de kimi zaman zel yaamn snrlarn oka atn fark ettik. Snma evinde ideal olan her kadn iin ayr bir banyosu ve tuvaleti olan odalar bulunmas; bu alann kadna hayatnn yorgun bir dneminde ihtiya duyduu mahremiyeti salamasdr. Ancak hi deilse kendi odalar iinde kendilerine ait kilitli dolaplar ya da ekmeceleri olmal ve bunlarn anahtarlar kendilerine verilmelidir. ok gvenli olmamakla birlikte bu yerlerin kendilerine ait kiisel eyalar saklamalar iin snrl da olsa bir imkn olduu kendilerine anlatlmaldr. nceki dnemde kadnlarn cep telefonlarn kullanmalar snrlandrlmt. Evde bir dolapta kilitli tutulan telefonlar dar ktklarnda ya da evde grme yapmak iin ksa sreliine kendilerine verilmekteydi. Bunun iin gereke ne srlmekteydi; telefonlarn alnmasn engellemek, telefon sinyalleri aracl ile evin yerinin tespit edilmesini engellemek, telefon grmelerinin kadnlar zerindeki olumsuz etkilerini uzaklatrmak. Ancak telefon kullanmnn snrlandrlmas bu niyetin de gereklemesini engellemiyordu. Cep telefonu kullanmna getirilecek snrlandrmadan umulan yarar ancak kiinin kendi istei ile gerekleebilir. Kimi durumlarda uzmanlar kadnlarn cep telefonu grmelerinin onlar psikolojik adan olumsuz etkilediini belirtmekte, cep telefonu kullanmna getirilecek snrlandrmann bu tr bir faydas olaca dnmekteydi. Oysa gvenlik ile ilgili dier konularda olduu gibi bu konuda da ancak kadnlarla ayrntl biimde konuup, cep telefonlar zerinden yaanabilecek gvenlik sorunlarn rneklerle aklayarak ve telefonlarnn kontrol kendilerine braklarak zmlenebilirdi. Unutulmamaldr ki, snma evinde kaldklar sre iinde kadnlarn glenmeleri ve kendi hayatlarnn kontroln kendi ellerine alabilmeleri temel amatr. Kontroller ve snrlandrmalar kadnlarn glenmelerine engel olur, kararlar ve hayatlar zerindeki dsal kontroln srdren bir ortam hazrlar. Byle bir ortam glenme asndan retici ve gdleyici deildir. Aksine birilerinin onun iin neyin iyi ya da kt olduunu syledii, onun yerine kararlar verip ona da yapmas gerekenleri tledii, kendini gerekletirme olana bulamad, bu anlamda da tahakkm ieren bir dier toplumsallk biimi olmaktan teye gidemez. Wave raporunda da bu konu nemle vurgulanmaktadr. Rapora gre Her kadn uygun grd ekilde hayatn srdrme ve bu konuda bamsz kararlar alma hakkna sahiptir. Denetleme ve ynetme eilimindeki kurumlar kadnlarn glenmesi amacna uygun deildir. 12 Koruma ve gvenlik konusu deerlendirilirken snma evindeki kadnlarn, her an kendilerine ve evrelerine zarar verebilecek sulular ya da sapkn kiiler deil; iddet sonucu yaad travmann etkisi altnda olan ancak bundan kurtulma stratejisi gelitirmek zere snma evine gelmi olan kimseler olduunu grmek gereklidir. Bu nedenle evde yaama ilikin gvenlik nlemleri alnrken dikkatli davranlmal, gereinden fazla

51 Snmaevi kural koymaktan kanmal, fazla kontrolc olmamaya zen gstermelidir. Aksi takdirde iddet deneyiminin kadnlara ykledii sululuk duygusunu pekitirme tehlikesi gndeme gelir. Kontrol glenmenin kartdr. Birlikte yaanlan bir yerin kurallar olmakla birlikte bu kurallarn zel yaam kontrol eder hale gelmemesine dikkat edilmelidir. Snma evinin kurallar gemi deneyimlerin paylald ve ortaya kan ikyetlerin deerlendirildii ev toplantlarnda katlm, birlikte karar verme ve danma gibi mekanizmalar ileterek, eitli durumlara ynelik zmler retebilmek amac ile konulmal ve uygulanmaldr. Asgari artlar salayacak dzenlemeler yaplmal, bunun dnda kalan kurallar durumlara ve kiilere gre deiiklik gsterebilen ve birlikte dntrlebilen, dikkatlice uygulanmas gereken, kat ve kstlayc olmayan yaplar olarak ele alnabilmeli, mzakere edilebilmelidir. Bu tartma, modern iktidar aralarnn dayatlar ile evrili bir yaam pratik eden kadnlar, zellikle snmaevi alanlar iin ilk anda bir tr keyfiyet olarak algland. . Ancak btncl bir bilin dnm iinden bakldnda bunun yaamnn kontroln ellerine almak isteyen kadnlar iin nemli ve ataerkil toplumsal rnt iinde belki de tek frsat olduunu sylemek mmkn. Kendi tercihlerimiz ve dorularmzla birlikte katlabildiimiz bir yaam imkn; mevcut toplumsal btn iinde, dayatlar, kurallar ve basklarla deil, kendi snrlarmz izerek var olabilme olana; btne dhil olma ve btn dntrebilme gc ancak bu ekilde ortaya kabilir. Son olarak kadnlarn gvenlii ile ilgili bir baka konuya deinmekte yarar gryoruz. Kapitalizmin kltr endstrisi kadnlarn yaamna yeni bir rant salayc olarak bakmaya balayal beri, medya da kadnlar asnda yaamsal tehditler ieren bir hal almtr. Toplumsal cinsiyet ayrmclnn ve kadna ynelik iddetin trl biimlerini gzler nne sermekte, bunu yaparken de aile ii deerlerin korunmas gibi bir takm ilkel ataerkil sylemlerle bu iddetin srmesine, kadnlarn ve ocuklarn bu iddet ortamlarna geri dnmelerine, iddet gsterenin hakl gerekelerini ortaya koymaya alarak onun da madur rolne brnmesine n ayak olmaktadr. Bununla da yetinmez, birbirlerini tanmayan hatta doru drst grmemi insanlarn birlemelerini hazrladklar ltl ortamlarda halkn gzleri nne sermekte, stdyo klarndan gerek klara geildiinde yaamn alaca hal sorgulanmamakta, ortaya kabilecek travmalar ise bir baka programa malzeme olabilecekleri oranda heyecan yaratmaktadr. Kadn kuanda yer alan ve aile dramlar zerine ekillenen bir dizi yayn kimi zaman snma evine gelen kadnlarn can gvenliini sarsacak aklamalara yer verebilmektedir. Ayrca medya zerinden kurulan, telefon ve mesajlarla balayan arkadalklar bazen kadnlarn iinde bulunduklar g durumu istismar edecek kimselerle karlamalarna neden olabilmektedir. Tm bunlar kltr endstrisi pratii iinde teazahr eden ve eitli biimlerde yeniden retilen ataerkillik ve kadna ynelik iddeten baka birey deildir. Bu haliyle gnmz medyas snma evinde kalan kadnlar iin gvenlii tehdit eder.. Bu konumda kadnlara geni bilgi verilmeli ve uyarlarda bulunulmaldr. Medyada bu tr yaynlarn engellenmesi iin ikyetlerde bulunmak, bunun iin oluturulan gruplarla iliki iinde olmak gerekir. 10. snma evleri kurultaynda medyada kadna ynelik iddet konu edinilmitir: Medyada kadna ynelik iddetle ilgili yaplan birok haber ve program erkek iddetini merulatrmakta ve tekrar retmektedir. Bu durumun aktif biimde takibinin ve tehirinin yaplabilmesi iin MEDZ (Medya zleme Grubu) ile ibirlii yaplmaldr. 13 Danmanlk ve Destek Snma evlerine bavuran istismar edilmi kadn ve ocuklara ynelik danmanlk hizmetinin amac, bu kiilere, hayatlarnn kontroln ellerine alabilmek ve maruz kaldklar iddetten uzak bir hayat kurabilmek iin gerekli cesareti ve glenmeyi salamaktr. Danmanlk hizmetinde bilgi, donanm ve hassasiyet esastr. Danan kiinin amalarn net olarak anlayp bu amalara ulamak iin mmkn olan seenekleri ortaya koyabilmek iin gerekli bilgi ve donanma sahip olmak; grmede ortaya kan kanlmaz iktidar ilikisi yerine gven ve dayanma duygusuna dayal bir iliki kurmak iin gerekli hassasiyeti gstermek nemlidir. Ayrca kadnlara ynelik danmanlk hizmetinin kadnlar adna neyin iyi olduuna karar veren bir mekanizma olarak deil, kadnn amalarna ulamasn salayacak aralar ona sunan bir destek sistemi olduunu unutmamak kadnla birlikte hareket etmek yerine, kadnn yerine hareket etme tehlikesine dmemek gerekir. Kadnlar kendilerini dnen ve ilerinde bulunduklar durumu iyi tahlil edebilen uzmanlarn bilgilerinden yararlandklarn anlamaldrlar. Bu basite tavsiye olarak deil, dayanma iindeki kadnlarn bilgileri ile yaam

52

Bayrakeken Tzel ve Gediz Gelegen

deneyimleri arasnda bir alveri olarak alglanmal; hiyerarik olmayan, karlkllk esasna dayal bir iliki kurulmaldr. ankaya Belediyesi Kadn Snmaevine bavuran kadnlar buraya, belediye binasnda yer alan bir kadn danma merkezi tarafndan ynlendirilmektedir. Danma merkezi snmaevi almasnn nemli bir ayadr. stelik yaznn banda ifade ettiimiz gibi kadnn kurtuluuna ynelik dntrc/politik niyetleri gerekletirmede kapsaml ilevler edinebilir. deal olan kadnlarn iinde bulunduklar ve tek balarna stesinden gelmeye glerinin yetmedii durumlarda ncelikle ihtiya duyduklar duygusal destei ve harekete geebilmeleri iin gerekli gc verme; onlara gerekli bilgiyi salama; amalar ya da gereksinmeleri dorultusunda snmaevi dahil ilgili kurum, kurulu ya da mekanizmalara ynlendirme; buralarla ilikiye gemelerinde kolaylatrc olma rollerini yerine getirebilen bir danma merkezi yaplanmasdr. Bu da snma evine yerleme ihtiyac iinde olmayan ama yol gstericilie gereksinim duyan kadnlar iin ok nemli bir n mekanizmadr. Bu gerekelerle yola knca kadnlarn baka bir ehre, kuruma ya da snmaevine geerken 12 gece barnmaya ihtiya duyduklar iddet durumlar iin kurgulanm, hafta sonlar ve mesai saatleri dnda hizmet verebilecek bir geici istasyon kurma almas nem kazanmaktadr. Ayrca krsal blgelere ve kentin kylarna ulamak, buradaki kadnlara danmanlk yapmak ve snmaevi hakknda bilgi vermek iin gezici bir danma merkezinin kurulmas konusunda da projeler gelitirilebilir. ocuklar iin Snma evinde yeni dnemde gerekletirilen temel dnce dnmlerinden biri de ocuklara ynelik hizmetler kapsamnda yaanmtr. ankaya Belediyesi Kadn Snma Evinde yaptmz gzlemler boyunca bir snma evinin en temel birimlerinden birisinin ocuk bakm, eitimi ve danmanl ile ilgili birim olduunu bir kez daha grdk. Avrupadaki ok sayda snma evi deneyiminden yola klarak hazrlanan raporda da snma evleri kurultaylar tarafndan deklare edilen bildirilerde de snma evlerinin ocuklar iin de barnaklar olduunun unutulmamas gerektii vurgulanmaktadr. 10. kurultayda u ifadeler yer almaktadr: Snaklar ayn zamanda ocuklar iindir, ancak ou kez ocuklarn ihtiyalar yeterince gz nne alnmamaktadr. Snakta kalan ocuklar birey olarak grlmeli, snan fiziksel koullar ve alma biimi onlarn ihtiyalarn gz nne alarak dzenlenmeli, onlarn yaadklar ve tank olduklar iddetle ilgili uzmanlam bir alan snakta grevlendirilmelidir.14 Bu anlamda, ocuklara ynelik hizmetler kadnlara yaplm bir iyilik deil, snma evinin temel grevlerinden biridir. ocuk birimi ocuklarn salkl geliimi iin anne-ocuk iletiimi ve ilikileri ile ilgili eitim ve danmanlk destei vermeli, ayrca ocuun eitimine ve yaama ynelik gvenini tazelemesine ynelik almalar yapmaldr. Kadnlarn glenmeleri, ocuklar ile salkl iletiim kurabilmeleri ve ocuklarn yaadklar travmatik deneyimleri atlatabilmeleri zenli bir alma gerektirmektedir. deneyimleri atlatabilmeleri zenli bir alma gerektirmektedir. ankaya Belediyesinin eski ynetimi dneminde ocuklara ilikin hizmetler kre kavram altnda tanmlanm; bu birim alanlar ve kadnlar tarafndan darya karken ocuklarn braklabilecei bir kre olarak alglanmt. Burada da kltrel kodlar yine devreye giriyor; i arama, alma, resmi kurumlarla grme gibi dar kma gerekeleri ve bu nedenlerle ocuklar kree brakmak meru grlr ve desteklenirken; arkadalarla buluma ya da yalnz kalma amacyla ocuklar kree brakmak eletiriliyordu. Bu, kalan ve alanlar kadnlar arasndaki nemli atma alanlarndan biriydi. Ataerkilliin kendini kadnlar arasnda yeniden rettii temel alanlardan biri olan annelik zerinden pek ok nyarg, yarg ve eletiri gelitiriliyordu. ocuk bakm ve eitimi konularnda ztlklar olan bilgi, deneyim ve alkanlklara sahip kadnlar ve retmenler srekli tartyor; kt annelik ve kt retmenlik sulamalar karlkl olarak ska kullanlyordu. atmalar youn olarak kadna ynelik iddetin olaan etkilerinden biri olan etrafa, hayata, ocuklara kar ilgisizlik ve sorumluluklarn yerine getirememe durumunun damgalanmas nedeniyle yaanyordu. ocuklar arasnda yaanan baz olaylar, ocuk birimini sadece kre olarak grdmzde ocuklarn ounun maruz kald fiziksel ve cinsel istismar fark edemediimizi, annelik-retmenlik tartmalar srasnda ocuklarn sorunlarnn gzden katn, kadnlarnn ou kez istismar ihmalle gizlediini gsterdi. Bunlarn fark edilmesi ve alann literatr bilgisi dorultusunda ocuk birimi her yeni gelen ocua ncelikle ocuk ihmali ve istismar deerlendirmesi yapan, gerektiinde ocuu ve anneyi bir niversitenin

53 Snmaevi ocuk Koruma Merkezine ynlendiren, ocuklar bireysel ve geliimsel zelliklerine gre destekleyen, anneocuk, okul-ocuk ilikileri zerine alan bir birim olarak yeniden dzenlendi. Snmaevindeki ocuklarda olumlu erkek rol model geliimi amacyla gvenilir, kadn sorunlarna duyarl, iddet alannda eitim alm bir erkek retmen literatrde de nerilmesinden aldmz cesaretle grevlendirildi. 15 Verimli bir snmaevi iin ynetsel ykmllkler: Eitim: Ataerkillikten bamsz, alternatif bir yaam alan kurma abasnda alanlarn eitli destek mekanizmalarna ihtiya duyduklarn grmek/fark etmek ynetici kadronun geirmesi gereken bilin dnmlerinden birisidir. Bu ihtiyalarn ilk aya bilgilenme ihtiyacdr. Yaptmz grmelerde snma evinde alan kadnlarn bu konuda ok istekli olduklarn kolayca gzlemledik. Snmaevi almas hem bir farkndalk hem de bir teknik bilgi iidir. Bu nedenle snmaevi alanlarnn her dzeyde personel iin gelitirilecek eitimlerden yararlanmalar salanmaldr. Bu eitimlerin ilk aamas toplumsal cinsiyet duyarll ve farkndalnn gelitirilmesi olmaldr. almalarn ierii ataerkil toplum yapsn tanmak, toplumsal cinsiyet duyarll gelitirmek, kadnlar arasndaki ortaklklar vurgulamak ve bu ortaklklarn yaratt dayanma duygusunu n plana kartmak olmaldr. kinci aamada insanlar arasndaki farkllklarn eitsizlik kayna olmad, aksine gzetilmesi gerektii ve zenginletirici olduu zerinde durmal ve buna dayal bir demokrasi kltrnn gelitirilmesine ynelik almalar yaplmaldr. Eitim almalar yerleik ataerkil dilin deimesi iin de gereklidir. Kadnlara hitap ederken ya da yaplan almalar anlatrken kullanlan dil ataerkil toplumsal cinsiyet ideolojisini yeniden reten en kuvvetli aralardan biridir. Snak, snma evi, konukevi, konuk, madur, kurban gibi terimleri kullanrken dikkatli olunmaldr. Bu iddetle mcadelenin ilk adm olarak grlmelidir. Eitim almalar yerleik ataerkil dilin deimesi iin de gereklidir. Kadnlara hitap ederken ya da yaplan almalarda kullanlan dil ataerkil toplumsal cinsiyet ideolojisini yeniden reten en kuvvetli aralardan biridir. Snak, snma evi, konukevi, konuk, madur, kurban gibi terimleri kullanrken dikkatli olunmaldr. Bunu iddetle mcadelenin ilk adm olarak grmek gerekir. Eitim, alanlarn kendilerini yeterli hissetmeleri, gerekli uzmanlk bilgisine ulama yollarn tanmalar ve kullanmalar, ekip almasn renmeleri gibi ihtiyalara da cevap verecektir. iddet ile iliki kurarken edinilmesi gereken bilgi ve davran teknikleri konunun uzmanlar tarafndan alanlara aktarlmaldr. Cinsel istismar ve ocuklara ynelik iddet, kadn ticareti, kadn snneti, yasal deiiklikler, gmen ve snmac kadnlara ilikin yasalar, engelli kadnlar, ocuk almalar, Travma Sonras Stres Bozukluu gibi kimi zel konularda bilgilenme almalar gereklidir. Bilgilerin gelitirilmesi ve yenilenmesi iin de bir dizi faaliyet yaplabilir. Snma evi alanlarna ynelik seminerler vermek zere eitli uzmanlar davet edilebilir. Uzman personelin kendisini yenilemesi ve bilgilerini gelitirebilmesi iin eitim faaliyetlerinde bulunmasna destek olmak ilgili bilimsel toplantlara, konferanslara ve seminerlere katlm tevik etmek nemlidir. Snma evinde alanlarn ve kadnlarn alanla ilgili konularda bilgilenmelerine yardmc olacak kaynaklarn bulundurulmas gerekir. Bakm verenlerin bakm: Snmaevi alanlarnn verimli alabilmeleri salayacak ihtiyalarn ikinci ayan da rehabilitasyon almalar oluturur. Snma evinde almak, bal bana ypratc bir deneyimdir. Snma evinde alan kadnlar, burada kalan kadnlarn yaadklar glkleri eitli ekillerde paylarlar. Kadnlar arasnda oluan empati ve ortak bilin; kadna ynelik iddetin zel deil kamusal bir sorun olduu dncesi; ve iddetle mcadeleden sorumlu olma inanc bu paylamn temellerini oluturur. alanlarn snma evine bavuran her kadnla birlikte ok ve eitli sorun alan ile karlamalar ve zm retmeye alrken ortaya kan snrlar ve zorluklar snmaevi almasn bir kat daha g bir hale sokmaktadr.

54

Bayrakeken Tzel ve Gediz Gelegen

te yandan yaplan grmelerde alanlarn ifadelerinden yola karak snma evinde alan kadnlarn burada almay bir ayrcalk olarak grdkleri, buray herhangi bir iyeri olarak deil kendilerini ait hissettikleri bir alma alan olarak tanmladklar, buradan ayrlmak istemedikleri kans uyanmaktadr. alanlarn kuruma ynelik ballklarndaki bu gcn kaynan snmaevi almasnn niteliinde aramak mmkn. Burada yrtlen alma dorudan doruya yaadmz hayata ve kadn olmaya dair bir deer retmektedir. Bu da alanlarn ihtiya duyduu gdlenimi salayan nemli bir kaynaktr. Ancak yine de sre iinde alanlarn youn bir tkenmilik duygusu iinde olduklarn ve bu duygularla baa kmakta glk ektiklerini grdk. Ayrca snmaevi personelinin devamll kurumun devamll ve ilerlii iin gereklidir. Dolaysyla personelin mesleki ypranmlkla baa kmasn salayacak rehabilitasyon kanallar oluturmaldr. Personel asndan bu tr bir glenme yeniden yaplanma snmaevi almasnn verimlilii iin ncelikli olmaldr. Snma evinin ilerliini salamak ancak eitime ve gdlenime sahip personel ile mmkn olabilir. Srdrlebilir bir dzen kurmak: Gzden geirmek ve sorgulamak durumunda olduumuz en temel yaplardan biri de snma evinin alma ilkeleridir. Burada hem siyasi hem brokratik rntlerle evrili yapya ynelik bir sorgulama yapmaya altk. Bu zorlu sreci ele alrken temel ilkemiz yine esas olann uzmanlk bilgisi ve kadn dayanmas olduudur. ankaya Belediyesi Kadn Snmaevinde yeni dnemde uygulanacak alma plan da dayanmay ve uzmanlk bilgisini temel almaldr. Uzmanlk bilgisine dayal bir alma sistemi, ekip almasn da beraberinde getirmelidir. alma plan, bir anlamda, dayanma planna dnecek olan bu sistemde esas olan iddete ve ataerkil tahakkme kar net tavr alabilen bir ekibin sorumluluk temelinde rgtlenmesidir. Kadna ynelik iddetle ilgili almalar ok ynl uzmanlk bilgisi ve yaklamn gerektirmektedir. Bu anlamda ekip almas byk nem kazanmakta; grup dinamikleri retimin niteliini belirleyebilmektedir. almalar, yaptklar ie ve bu iin feminist ilkelerine inanan bir ekiple yrtlmelidir. Snaklar, konuya kadn-erkek eitsizliinin yaratt yapsal sorunlar erevesinde yaklaan, bunlarla mcadele ile ilgili kararllk iinde olan ve snmaevini bu mcadelenin bir arac olarak gren kadnlarn almas gereken yerlerdir. Klasik brokrasi kurumlarnn hiyerarik yaplan snmaevi ilkeleri ile badamaz. Burada, grev ve yetki paylamna dayal yatay hiyerariler esas olmaldr. Unutulmamaldr ki, snma evi kklerini 60larda balayan ve 70lerde somutlaan feminist tartmalarda salmtr. Dolaysyla znde brokratik bir zorunluluk, Birlemi Milletler ya da Avrupa Topluluu gibi uluslararas kurulularn dayatmalar sonucu zorunlu olarak kurulan bir kurum olmad gz nnde bulundurulmaldr. Bu kurumlarn ekil deitirip, brokratik yaplan iinde ataerkil toplumsal yapnn zelliklerini tayan ve yeniden reten bir ajan haline gelmemesine zen gsterilmelidir. rgtlenme yapsndan balayarak ataerkil g ilikilerine alternatif oluturacak bir ilikisellik iinde olmak kadnlara alternatif bir yaamn varl ile ilgili ilk midi verir ve onlara rnek olur. Snmaevleri iin eitli rgtlenme modelleri vardr. Bu modeller, finansman kaynaklar, giriimcinin tzel kiilii vb. koullara gre deiebilmektedir. ankaya Belediyesi Kadn Snmaevi iin gelitirilecek ynetsel ilke bu kurumun temel amalar, finansal kaynaklar ve yasal bamllklar erevesinde dnlmelidir. Bu kurum bir belediye kuruluudur. Kurulu belediye ile olan organik ba nedeniyle de ister istemez lkedeki aktif siyasetin etkilerine maruz kalma tehlikesi yaamaktadr. Bu nedenle ynetsel ve rgtsel yap ncelikle zerkliini koruyacak niteliklere sahip olmal; srdrlebilir olmal; siyasi farkllamalara kar dayankllk gsterebilmelidir. Bu dayankllk ncelikle kurumun dayand temel yapnn ynetici deil ekip olmas, bilginin hiyerari retmemesi, kolektif karar mekanizmalarnn kurulmas ile salanabilir. Kurumda bir ynetici hem ev ii ilikilerin zedelenmesine neden olur, hem otoriter yapdan bamsz bir ortam yaratlmasn engeller. Ayrca kurulmaya allan yatay hiyerarinin deimesine sebep olur. Bir dier saknca ise uzmanlk bilgisinin dnda bir otoritenin siyasi iradenin yansmas olabilecei ve evin devamlln tehlikeye sokabileceidir. Bu nedenle evde bir ynetici deil, ev ii ileyiin gndelik devamllna ilikin grevleri yerine getiren ve birimler aras koordinasyonu salayan bir sorumlu olmas dnlmtr. Ekip olarak birlikte gelitirmeye altmz raporlama sistemi ve deerlendirme kriterleri kendi almamz grmek, eksiklerimizi giderip baarlarmz pekitirmek iin gerekli bir uygulamadr.

55

Snmaevi Ayrca, bamsz kadn rgtlerinden oluan bir zleme ve Danma Kurulu ile almak, effaflk ve hesap verebilirlik, ilkelerini temel alan bir sistem kurmak iin zorunlu grnmektedir. Hala sryor Bu yazda kadnlarn yaam koullarnn iyiletirilmesini ve ataerkinin etkileri ile mcadele etmeyi kendi alma alanlarnda ve yaamlarnda ncelikli sayan iki kadn olarak, sz konusu srete yaadmz ve hala sren bu deneyimi paylamak istedik. Yaz biterken, Austos 2009da balayan almann bitmediini sylemek gerekir. Bu nedenle, yaz, pratik edilen ve devam eden bir sreci yazmann zorluklaryla maluldr. Snmaevinde kurulduu gnden bu yana yrtlen almalar feminist eletiriden geirmeye ve zellikle kolektivizm ve srdrlebilirlik asndan deerlendirmeye altk. Bu metnin son szleri, bizlerle birlikte bu zorlu almaya girimi; elini tan altna koymu; ortak bir ama erevesinde bir araya gelmi; tartmalarla, atmalarla ve uzlamalarla yolunu bulmaya alm btn ekibimize olan inancmz ve teekkrlerimizi tekrarlamak olsun.

Kamusal alan ve kamusal g ilikileri ile ilgili tartma iin bkz. Diane Elson and Ruth Pearson, Third World Manufacturing, ed. Feminist review, Waged Work: A Reader (London: Virago, 1986)
1

World Conference on Human Rights Vienna, 14-25 june 1993 Vienna Declaration and Programme of Action http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(symbol)/a.conf.157.23.en?opendocument
2 3 4

Karaka, Sultan, lker ener, Nur Otaran, Kadn Snmaevleri Klavuzu (T.C. KSGM Yaynlar, 2008)

Ataerkillie ve ataerkiliin tezahr etmesine ilikin kavramramsal tartmalar iin bkz. Gke Bayrakeken Tzel, Being and Becoming Professional: Work and Liberation Through Womens Narratives in Turkey (Phd Thesis Submitted to the Graduate School of Socal Scences of Middle East Technical Unversity, Ankara, 2004) Gke Bayrakeken Tzel, , Feminist bir doktora tezi yazmak, mthodos kuram ve yntem kenarndan, ed. Dilek Hattatolu & Gken Erturul, (stanbul: E Yaynlar,. 2009). Kadn bak asna duyarl sosyal bilimler ve sosyal hizmet anlay iin aile her zaman huzura harmoniye ve dayanmaya dnk bir yap deildir. Aksine, ataerkil hegemonyann retildii, erkek egemenliine dayal toplumsal cinsiyet ilikilerinin dayatld iselletirildii, normalletirildii ve yeni nesillere aktarlarak yeniden retildii, bu ilikiler iinde aile ii iddetin kolayca ba gsterebildii bir kurum halini alabilir. Ataerkil aile yaps iinde kadnlara ve ocuklara ynelik bask ve iktidar uygulamalar eitli biimlerde kendini gstermektedir. Ayrca ailenin zel alannn dokunulmaz hatta kutsal olduu, d etkilere kapal olmas gerektii, ancak bu ekilde ailenin btnlnn ve devamllnn korunabilecei ynnde yaygn toplumsal kabuller, kadnn kendi maduriyetini dile getirip bundan kurtulmak iin yardm almak ve stratejiler gelitirmek olanan elinden alr ve onu savunmasz brakr. Dolays ile aile kurumuna eletirel gzle bakabilmek ve eler aras ilikinin temel belirleyeni olan toplumsal cinsiyete dayal eitsizliklerin ve ataerkil toplum yapsnn farknda olmak snma evi almasnn ve danmanln esas k noktalar olmaldr. Konuyla ilgili olarak bkz. Leyla Glr, Pnar ilkkaracan, Canan Ar, Scak Yuva Masal: Aile i iddet ve Cinsel Taciz (stanbul: Metis Yaynlar, 1996); Aksu Bora, lknur stn, Scak Aile Ortam : Demokratikleme Srecinde Kadn ve Erkekler (stanbul: TESEV - Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf Yaynlar, 2008); Mary Langan, The Unitary Approach: a feminist critique, Women, The Family And Social Work ed. E. Brook& A. Davis (London: Tavistok Publications, , 1985); Joan Orme, Feminist Social Work, Social Work: Themes, Issues and Critical Debates, (London: Mcmillian Pub, 1998); The Birmingam Women and Social Work Group Women and Social Work in Birmingam, Women, The Family And Social Work ed. E. Brook& A. Davis (London: Tavistok Publications, 1985) .
5

Osmanlda kadn dernekleri ve yardmlama ilikisi iin bkz. Elif Ekin Akit Osmanl mparatorluu ve Trkiye'de Kamusallk Kavramnn Dnm ve Dladklar SBF Dergisi 64/1, (2009); Serpil akr, Osmanl Kadn Dernekleri, Toplumbilim 52 (1991); Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi. (stanbul: Metis Yaynlar,1994). Yaprak Zihniolu, Kadnsz nklap: Nezihe Muhiddin, Kadnlar Halk Frkas, Kadn Birlii (stanbul: Metis Yaynlar, 2003).
6

Helga Rittersberger-Tl, Sibel Kalaycolu, Evlerimizdeki Gndeliki Kadnlar Cmert "Abla"larn Sadk "Hanm"lar (stanbul: Su yaynevi, 2001).
7

Aksine, Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumuna Bal Kadn Konukevleri Ynetmeliinin 23. Maddesinde; gerekse zel Hukuk Tzel Kiileri le Kamu Kurum Ve Kurulularnca Alan Kadn Konukevleri Ynetmeliinin 12. maddesinde fiziksel koullar aadaki gibi tanmlanm; tanmlamaya ek olarak binann her blmnn dzenlenmesinde ev ortamna benzerlik yaratlmas zellikle belirtilmitir.
8

Fiziksel koullar basite tarif etmek gerekirse, ankaya Belediyesi Kadn Snmaevi kattan olumaktadr. Her kat hemen hemen ayn mimari plana sahiptir. Gzlemin gerekletii dnemde birinci katta yatak odalar, mutfak, banyo, tuvalet, temizlik malzemeleri ve deterjanlarn bulunduu bir depo, emanet kasas ve konuklarn emanette tutulmasn istedikleri eyalarnn bulunduu bir oda, bir ofis, bir oyun odas, televizyonun bulunduu bir salon, gzetmen ve uzmanlarn oturduu bir caml blme bulunmaktayd. kinci katta da ayn blmler bulunmaktayd. nc katta odalarn bir ksm birletirilerek yemekhaneye evrilmi, dier odalar atlye vb. amalarla kullanlmak zere dzenlenmi, salon iin ayrlan oda kre haline getirilmiti.
9

Burada rza demiken Gramsciyi ve iktidarn kuruluuna ilikin kavramsallatrmasn hatrlamakta yarar var. bkz. Forgacs, D, (ed). A Gramsci Reader (London: Lawrence and Wishart, 1988); Hall, S., Lumley, B., McLennan, G. Politics and Ideology: Gramsci in On Ideology (London: Hutchinson, 1978).
10

Birgit Appelt, Verena Kaselitz, Rosa Logar (der) iddetten Uzakta: Bir Sgnak Nasl Kurulur? Nasl Yrtlr? eviri: Zeynep Korkman (stanbul: Mor at Yaynlar, 2007): 36
11 12 13

Appelt, Kaselitz ve Logar, iddetten Uzakta.

10. Kadn Snaklar Kurultay Sonu Bildirgesi http://www.ucansupurge.org/arsiv/www.ucansupurge.org/indexfc2a.html? option=com_content&task=view&id=4096&Itemid=77

14 15

10. Kadn Snaklar Kurultay Sonu Bildirgesi. Birgit, Verena ve Logar, iddetten Uzakta.

Kaynaklar 10. Kadn Snaklar Kurultay Sonu Bildirgesi http://www.ucansupurge.org/arsiv/www.ucansupurge.org/indexfc2a.html? option=com_content&task=view&id=4096&Itemid=77 Appelt, Birgit, Verena Kaselitz, Rosa Logar (der) iddetten Uzakta: Bir Sgnak Nasl Kurulur? Nasl Yrtlr? eviri: Zeynep Korkman (stanbul: Mor at Yaynlar, 2007). Bayrakeken Tzel, Gke, Being and Becoming Professional: Work and Liberation Through Womens Narratives in Turkey (Phd Thesis Submitted to the Graduate School of Socal Scences of Middle East Technical Unversity, Ankara, 2004).

Bayrakeken Tzel, Gke , Feminist bir doktora tezi yazmak, mthodos kuram ve yntem kenarndan, ed. Dilek Hattatolu & Gken Erturul, (stanbul: E Yaynlar,. 2009). Elson, Diane & Ruth Pearson, Third World Manufacturing, ed. Feminist Review, Waged Work: A Reader, (London: Virago, 1986). Karaka, Sultan, lker ener, Nur Otaran Kadn Snmaevleri Klavuzu (Ankara: T.C. KSGM Yaynlar, 2008). Rittersberger-Tl, Helga, Sibel Kalaycolu, Evlerimizdeki Gndeliki Kadnlar Cmert "Abla"larn Sadk "Hanm"lar (stanbul: Su yaynevi, 2001). Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumuna Bal Kadn Konukevleri Ynetmelii Tayl, lfet, Glsun Kanat, Zelal Yaln, Aile iinde kadna ynelik iddete kar mcadele ve feminizm. http://www.morcati.org.tr/bk03.php WORLD CONFERENCE ON HUMAN RIGHTS Vienna, 14-25 June 1993 VIENNA DECLARATION AND PROGRAMME OF ACTION http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(symbol)/A.CONF.157.23.En? OpenDocument