Você está na página 1de 87

I Festival de Msica de Ourinhos (2001)

(Reviso 2006)

Curso de
HARMONIA
AVANADA






Marcelo Mello




MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
3

NDICE:
1. APRESENTAO...................................................................................................... 3
2. RE-VISO: PRINCPIOS BSICOS DE HARMONIA .................................................... 4
3. PRINCPIOS DE HARMONIA FUNCIONAL ............................................................... 11
4. ORIGENS DO SISTEMA TONAL .............................................................................. 12
4.1. OFICEM ACSTICA.................................................................................................. 12
4.2. OFICENS HISTFICAS.............................................................................................. 14
4.3. ESCALAS MENOFES................................................................................................. 14
S. HARMONIA A QUATRO VO2ES............................................................................... 1?
5.1. COFAL.................................................................................................................. 17
5.2. DAIXO CIFFADO...................................................................................................... 19
6. CADNCIAS........................................................................................................... 21
?. AMBIGIDADES..................................................................................................... 22
7.1. MAIOF / MENOF .................................................................................................... 22
7.2. DOMINANTE SUDSTITUTA.......................................................................................... 22
7.3. ACOFDES DIMINUTOS .............................................................................................. 23
7.4. MODOS ECLESISTICOS ........................................................................................... 23
7.5. MODOS DA ESCALA MENOF....................................................................................... 25
7.6. ACOFDES DE 6
A
..................................................................................................... 26
7.7. MODULAO ......................................................................................................... 26
S. HARMONI2AO, REARMONI2AO, ARRANJO, COMPOSIO............................ 2?
9. BIBLIOGRAFIA PROPOSTA.................................................................................... 2S
9.1. SODFE PFINCPIOS COCNITIVOS (TENSO E FELAXAMENTO} ............................................. 28
9.2. HAFMONIA FUNCIONAL ............................................................................................ 28
9.3. HAFMONIA TFADICIONAL.......................................................................................... 28
9.4. MATEFIAL TEMTICO............................................................................................... 29
9.5. LISTA DE PAFTITUFAS SELECIONADAS COMO EXEFCCIOS. .............................................. 30

1. APRESENTAO

O Fcsiival dc Musica dc OurinIos surgc cono una iniciaiiva ioncira, nao so na cidadc, nas
ianlcn na nolilizaao dc cssoas dc varias rcgics do csiado c do as. Isso, ao ofcrcccr un curso dc
invcrno dc alio nvcl, dc duraao rclaiivancnic curia (o quc faciliia a ariiciaao} c ao ncsno icno
accssvcl a quaisqucr iios dc csiudanics dc Musica, dc varias roccdcncias. As aiividadcs c
ariiciacs rogranadas ossililiiarao una ccricncia iccnica c un inicrcanlio culiural scn
duvida valorosos ara iodas as cssoas cnvolvidas.
A aosiila dc Iarnonia avanada aqui arcscniada c una fcrrancnia auiliar do curso, quc sc
lascia na alicaao dc rincios dc Iunonu unconu cono fundancnio dos concciios c das fornas
dc crcssao da nusica ional. Assin, cscra-sc quc una arcscniaao concisa dos rincios quc csiao
or iras das rcgras Iarnnicas ossa clicar nclIor nao so a Iarnonia, cono ianlcn a roria
nusica ional, indccndcnicncnic da coca ou do csiilo; or isso foran usados cono ccnlos ianio
olras dc varias cocas da iradiao nusical crudiia curocia, quanio cancs da nusica oular do
scculo XX. ConIccincnios dc lciiura dc ariiiura, ionalidadcs, inicrvalos c acordcs sao rcqucridas,
cnlora sc rocurc scnrc a sinlicidadc c o cnicndincnio.



MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
4
2. RE-VISO: PRINCPIOS BSICOS DE HARMONIA

HARMONIA: produo e estudo das relaes de tenso e
relaxamento entre as notas.
"Tcnsao" c "rclaancnio" sao icrnos alsiraios quc scnrc acalan surgindo na liicraiura solrc icoria
nusical, icniando noncar a scnsaao criada cla ccciaiiva dc "icrnino" do irccIo nusical, ou dc
final (ou dc nao-final, isio c, dc coniinuidadc} do discurso nusical.
TENSO RELAXADO
Sensao de proximidade do
trmino
Sensao de trmino (ou
pontuao) do trecho musical
Mas c lasianic difcil dcfinir caiancnic o quc viria a scr cssa scnsaao. Essa dcfiniao cscaa do
anliio da sinlcs icoria nusical, ncccssiiando dc concciios da crccao nusical, dc cogniao
nusical (ou scja, o roccssancnio ccrclral da nusica} c da cinonusicologia (ou scja, o csiudo das
difcrcnas nusicais cnirc culiuras divcrsas}. Mas odc-sc aoniar algunas caracicrsiicas da
"icnsao/rclaancnio".
Ela no depende de notas sImuItneas;
Ela csia associada a reIaes especIIcas de notas, o quc crniic scu csiudo scarado dc ouiros
concciios dc icoria nusical (aliuras nusicais, riino, forna nusical cic.};
Ela c o prIncpIo IundamentaI de organIzao da msIca tradIcIonaI (dc origcn curocia, ional}.
Assin, cla nao so csia ro iras das cscolIas c roducs da nusica crudiia (ou dc ioda a nusica
ocidcnial, ional}, nas as fornas dc classificaao c csiudo ncssa iradiao nusical sao as nais
sisicnaiica c Iisioricancnic alrangcnics, c or isso cssas fornas dc classificaao sao usadas
ianlcn ara csiudar a Iarnonia dc ouiros sisicnas nusicais.
ESCALA: conjunto de notas com diferenas de altura determinadas e
relaes harmnicas bem definidas. Ex. escala maior:

rclaao Iarnnica fundancnial. DO a nota maIs reIaxada.
TONALIDADE: a nota mais relaxada de uma escala musical, a
partir da qual formada a escala:

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
5
GRAU: cada uma das notas de uma escala independentemente de
sua tonalidade.
Dc acordo con os csqucnas acina, o funcionancnio das cscalas nao dccndc dc noias csccficas (o
DO, ou o FE}, nas da osiao quc ocuan na cscala (c. a rincira noia da cscala}. Cada osiao dc
noia dcnirc da cscala scra associada a una dcicrninada funao Iarnnica (a una dcicrninada icnsao
ou rclaancnio}. Scndo assin, c facil crcclcr a vaniagcn dc sc csiudar a reIao puramente IormaI
cnirc as noias, nais do quc as rclacs cnirc noias concrcias dcniro dc una ionalidadc csccfica.



Os graus sao iradicionalncnic indicados cn nuncros ronanos.
o csiudo das rclacs cnirc os graus (alsiraia, csqucnaiica} quc dcfinira as rclacs Iarnnicas. E c
o csiudo or graus o rinciro ccnlo da infiliraao do sisicna ional no csiudo dc ouiros sisicnas
nusicais, associando as roricdadcs dc cada grau sua disiancia da inica, a onio dc sc odcr falar
no "grau V" dc una cscala cniainica, or ccnlo, cono coincidcnic cscala naior, cnlora nao scja
a quinia noia da cscala.

DO RE MI SOL LA DO
I V

INTERVALO: a diferena de altura entre dois graus de uma escala.
Os inicrvalos sao indicados cn nuncros odnus, idcniificando a rincio a quaniidadc dc guus
cisicnics cnirc dois graus dc una cscala.



MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
6
Qualidade intervalar: serve para distinguir a diferena de altura
exata entre as notas de um intervalo.
Da figura acina, odc-sc disiinguir quc difcrcnas dcsiguais sao classificadas con o ncsno inicrvalo.
Da ncsna forna, noias sinilarcs odcn indicar inicrvalos difcrcnics (c. do-fa= / do-soll}. A
qualidadc inicrvalar dcsfaz cssas anliguidadcs, c scrvc ianlcn ara dcicrninar rclacs csccficas
cnirc os inicrvalos. No ccnlo, a 3
a
con 2 ions c a 3
a
nuo; c a 3
a
con un scniion c ncio, a icra
ncno.
Sao dois os iios dc qualidadc inicrvalar.
MaIor (M} ou menor (n}. sao os inicrvalos dc 2a, 3a, 6a, 7a.
Justo (J}, aumentado (aun} ou dImInuto (din}. sao os inicrvalos dc 4a, 5a.
Quando sc invcric a ordcn das noias dc un inicrvalo, icn-sc una Inverso IntervaIar. Das
roricdadcs das invcrscs.
2a iorna-sc 7a 3a iorna-sc 6a 4a iorna-sc 5
J iorna-sc J M iorna-sc n aun iorna-sc din
c vicc-vcrsa.
Consonncia e dissonncia:
A dcfiniao dcsics icrnos c nuiio variavcl c ncsno olcnica cn icoria nusical, rincialncnic or scr
nuiio cvidcnic a influcncia dc faiorcs culiurais c Iisioricos; isio c, cada culiura c cada crodo
Iisiorico icra sua roria classificaao dc consonancias c dissonancias. A idcia lasica c a dc quc
dcicrninados inicrvalos sao nais "agradavcis", ou ncsno nais "csiavcis" Iarnonicancnic
(consonanics}, c ouiros inicrvalos sao nais "dcsagradavcis", ou nais "insiavcis" Iarnonicancnic
(dissonanics}.
Hojc cn dia sao usadas ircs classificacs ara inicrvalos quanio sua consonancia.
ConsonncIa perIeIta. sao os inicrvalos dc 4a c 5a auncniados c dininuios, c 8a.
ConsonncIa ImperIeIta. sao os inicrvalos dc 3a c 6a.
DIssonncIa. sao os inicrvalos dc 2a c 7a naiorcs c ncnorcs, c iodos os inicrvalos auncniados c
dininuios.
Propriedades dos intervalos: Sendo relaes entre graus, os
intervalos revelam tambm relaes harmnicas entre as notas.
As rclacs inicrvalarcs dcvcn rcvclar ncccssuuncntc rclacs Iarnnicas. Assin, alguns inicrvalos
considcrados "ossvcis" dcniro da icoria nusical (c. 3a auncniada, 5a nais quc dininuia cic.} nao
icn scniido algun do onio dc visia funcional.

As rclacs dc consonncIas perIeItas sao sinilarcs cnirc si ( 4aJ c
invcrsao dc 5aJ}. Elas condicionan nao so as rclacs cnirc a
roinidadc das rclacs Iarnnicas cnirc as ionalidadcs (ciclo da
5as - alaio}, nas ianlcn os rincios ionais das rclacs dc
icnsao c rclaancnio cnirc os graus (cono vcrcnos nais alaio}.
Olscrvc as sincirias do ciclo das 5as (ao lado}. clas rcroduzcn nao
so as rclacs dc consonancia crfciia (4as c 5as}, nas ianlcn os
acordcs naiorcs do cano Iarnnico c os graus rinciais das ircs
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
7
funcs Iarnnicas lasicas (vcr alaio}, c ianlcn a ordcn cn quc as noias sao alicradas con
susicnidos (cn 5as} ou cn lcnois (cn 4as}, ara sc conscguir as alicracs ncccssarias ara una
cscala naior (cono rcrcscniada acina}. Na ariiiura, csia ordcn c rcrcscniada cla armadura de
cIave, quc indica as noias alicradas dc acordo con as alicracs c a ionalidadc da cscala vigcnic. A
arnadura dc clavc alicra iodas as noias iguais nas quais agc (c. fa naior > iodos as noias si sao
alicradas con lcnol}.


Acordes: so organizaes de notas simultneas.
Trades: so acordes formadas por duas teras sobrepostas.
A iradc c o nodclo do iio dc acordc uiilizado iradicionalncnic na nusica curocia ional. Sc sao dois
os iios dc inicrvalo dc icra, sao quairo os iios dc conlinacs dc iradcs ossvcis.



Cifras: smbolos que representam a nota em que est fundado um
acorde e seu tipo de organizao (maior, menor etc.)
Os noncs da noia fundancnial da iradc sao rcrcscniados con scu aniigo nonc, ainda vigcnic nos
ascs anglo-sacs (Inglaicrra, AlcnanIa cic.}.
A B C D E F G
LA SI DO RE MI FA SOL
Aos noncs dc cada iradc assin indicada, odcn scr associados sinais quc indican dc quc iio cla c.
Fm = F menor; FdIm ou F: F dImInuto; cic.}.
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
8
Ttrades: acordes com quatro notas a trade mais uma tera
sobreposta nota mais aguda (formando uma stima com a nota
fuindamental)
Trades com notas acrescentadas:
A rincio odcn scr associadas s iradcs qualqucr noia, scnrc considcrada cono un inicrvalo da
noia nais gravc (ou fundancnial}. Dc acordo con as varias ossililidadcs dadas clos graus das
difcrcnics cscalas, clos inicrvalos, clas qualidadcs inicrvalarcs c clos nciodos dc cifragcn, o csiudo
da Iarnonia airavcs dos acordcs odc sc iornar lasianic conlco.


Assin.
Tipo de acorde notas que
compem
o acorde
Exemplo da
melhor cifragem
( ex. do)
Exemplo de
cifragens
evitveis (ex. do)
Acorde maior do-mi-sol nenhum sinal adicional
(C=do maior)
CM ; C+
Acorde menor do-mi -sol Cm C-
Trade diminuta do-mi -sol Cdim Cm( 5) ; C
Trade aumentada do-mi-sol# C(#5)
Ttrade1-Trade com stima menor
(um tom abaixo da oitava)
do-mi-sol-si

C7 C7-
Ttrade2- Trade com stima maior
(um semitom abaixo da oitava)
do-mi-sol-si

C7M C7+
Trades com notas acrescentadas,
formando intervalos maiores e
justos
do-mi-sol-la
do-mi-sol-re
do-mi-sol-fa
C6
C9
C11

Trades com notas acrescentadas,
formando intervalos menores,
diminutos ou aumentados
do-mi-sol-la


do-mi-sol-re#
do-mi-sol-fa#
C( 6)
C(#9)
C(#11)


Ouiros ccnlos scrao visios na Apos111o De V1o1o Gu11orro Vo12.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
9
Funes: so os nveis de tenso harmnica associados a cada um
dos graus da escala.
Sao ircs as funcs rinciais.
Funo de tnIca: Associada scnsaao dc cuxuncnto. roduzida rincialncnic clo grau I, c,
cn ncnor quaniidadc, clos graus VI c III.
Funo de domInante: Associada scnsaao dc tcnsuo. roduzida rincialncnic clo grau V, c,
cn ncnor quaniidadc, clos graus III c VII.
Funo de sub-domInante: Associada scnsaao dc cuuuo du tcnsuo. roduzida
rincialncnic clo grau IV, c, cn ncnor quaniidadc, clos graus II c VI.
Ainda c ncccssario frisar quc cn gcral o acordc (a iradc} c nais inorianic ara a dcicrninaao da
funao Iarnnica dc un irccIo nusical (sua icnsao" Iarnnica} do quc as noias isoladancnic.
No dccorrcr da aosiila nuiias vczcs scrao ciiados os graus c suas funcs; dc nodo gcral, vai sc
csiar falando das funcs dos acordcs dc cada grau.

Campo harmnico: o resultado de trades (ou ttrades) formadas
a partir de cada grau de uma escala, usando apenas as notas da
respectiva escala:


Da noao dc cano Iarnnico odc sc dcduzir o scguinic.
Trcs graus csiao associados a iradcs nuocs. sao os graus I, IV, V. Esics graus csiao scarados
or inicrvalos dc 5a crfciia (IV/I /V; cn do. F/C/ C}.
Trcs graus csiao associados a iradcs ncnocs, ianlcn scaradas or inicrvalos dc 5a ( II / III /
VI; cn do. Dn / An / En}.
Un grau csia associado a una iradc dnnutu (o grau VII}. Esic grau icra assin roricdadcs
cscciais, difcrcnics dos dcnais graus.
Acordcs con fundancniais scaradas or inicrvalos dc tcu icn noias cn conun. Assin, o grau
I (C. do-ni-sol} icn noias cn conun ianio con o acordc do grau VI, una icra alaio (An. la-do-
ni} quanio con o acordc do grau III, una icra acina (En. ni-sol-si} . Na Iarnonia unconu,
csics acordcs sao cIanados dc cutuos ou unt-cutuos cntc s. Assin.



MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
10
O cano Iarnnico dc iciradcs (iradcs con sciinas acrcscniadas} icra una
disiinao un ouco nais clara cnirc os difcrcnics acordcs, dcsiacando-sc a singularidadc da
sciina do grau V (sciina da doninanic}.







ero1o1os: consiruir os canos Iarnnicos (iradcs c iciradcs} dc todus as ionalidadcs
naiorcs.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
11

3. PRINCPIOS DE HARMONIA FUNCIONAL
Esia rc-visao arcscnia varios rincios da icoria nusical cono rincios, no fundo,
Iunoncos, cocrcnics cnirc si c con rclaao a una scnsaao csccfica do inicrior do discurso nusical,
c nao cono rincios csiciicos dc loa fornaao" quc sao conuncnic cnconirados nos livros dc
Musica. As origcns c a cvoluao Iisiorica dcsics rincios scra visia con nais dcialIcs nos roinos
caiulos. Pcla forna cono foi arcscniada, a icoria arccc sc lascar na noao dc cscuu; scria a
vinculaao a una cscala quc crniic a dcduao dc inicrvalos, acordcs cic. Essa scria a icoria dos
Stucn, ou graus.
A icoria dc FIEMANN, cnircianio, afirna quc o rincio lasico da ionalidadc vcn das unocs
(dos difcrcnics nvcis dc icnsao}, c dos acordcs quc as rcrcscnian. Das noias dos acordcs rinciais
das funcs -- cn DO naior. C (do-ni-sol}, F (fa-la-do}, C (sol-si-rc} c quc scrian dcduzidas as noias da
cscala. Esia forna dc cncarar as rclacs Iarnnicas c cIanada dc barmonIa IuncIonaI, . No Drasil,
cla foi difundida clo rofcssor dc origcn alcna KOELLFEUTEF, a ariir dos anos 1960.
Assin, anics dc scrcn visios cono consirudos a ariir dc un conjunio dc noias, os acordcs
scrian cniidadcs alsiraias con sua roria oniologia, sua roria rcalidadc. ossvcl cniao analisar
a csiruiura Iarnnica dc una ca nusical (as suas rclacs dc icnsao c rclaancnio} acnas airavcs
dos noncs dos acordcs (c sua rcscciiva funao}, dando ncnor inoriancia s rclacs criadas clas
noias quc os fornan. A idcia quc iransarccc cniao c a dc una tooguu Iunoncu, un cano"
alsiraio dc icnscs c rclaancnios quc suljaz alaio dc ioda a Musica.
Os rincios dc Iarnonia funcional odcn scr raidancnic rcsunidos. as ircs funcs
Iarnnicas lasicas (inica, doninanic, suldoninanic} rcgularian iodas as rclacs Iarnnicas (l
u
c
tonu}; iodos os acordcs ocuan, con naior ou ncnor inoriancia, un das ircs funcs (2
u
c tonu};
cada acordc odc icr associado a clc ouiros acordcs con funcs individuais dclc (J
u
c tonu}; cono a
funao do acordc sc iorna nais inorianic do quc sua consiruao cn icrnos dc noias, c criada a
ossililidadc dc anliguidadcs, ondc as funcs sc confundcn cnirc si ao nvcl da cscala, do nodo (4
u

c tonu}, da ionalidadc -- iornando ossvcis varias fornas dc nodulaao, ou nudana dc ionalidadc
no dccorrcr do discurso nusical (5
u
c tonu}.
Na Iarnonia funcional, o inorianic c a rclaao Iozontu, scqucncial, dos acordcs cnirc si,
quc scrvc ara cor c clicar os novincnios das icnscs c rclaancnios no dccorrcr do discurso
nusical. A forna dc cifra originaria dcsic iio dc analisc indica acnas a funao do acordc dcniro do
irccIo nusical, cono nos ccnlos 01 c 02, anlos analiscs dc Kocllrcuicr (Tinica, Ddoninanic,
Ssuldoninanic}. No cnianio, nao inoria ianio a forna dc noiaao; ALMIF CHEDIAK, nos ccnlos 03 c
04, indica os guus cono rcrcscniacs das funcs. A qucsiao da cifragcn c vasia c scra visia nais
iardc. Para nos, aqui, o inorianic c vcr a analisc funcional cono un dugunu das funcs
Iarnnicas (dc icnsao c rclaancnio} cn un irccIo nusical.

ero1o1os. analiscs Iarnnicas dos ccnlos 5 a 9. Scra ncccssario icr cn ncnic. o guu do
ucodc no cano Iarnnico da ionalidadc do irccIo nusical ; a constuuo do acordc (no caso das
cas nao-cifradas}; a unuo do acordc.

Exemplo 1) Fr. Schubert, Improptu em LA bemol menor, op. 142.
Exemplo 2) J. S. Bach, Coral 298 - Weg, mein Herz, mit den Gedanken (Cantata
19).
Exemplo 3) Joo Gilberto, Bim bom.
Exemplo 4) Caetano Veloso, Como dois e dois.
Exemplo 5) Lennon&McCartney, Yesterday.
(exerccio cap. 3)
Exemplo 6) F. J. Haydn, Sinfonia N101, em R (mov. III Trio)
(exerccio cap. 3)
Exemplo 7) Noel Rosa, Pierr apaixonado.
(exerccio cap. 3)
Exemplo 8) G. F. Haendel, And the Glory of the Lord (Messiah).
(exerccio cap. 3)
Exemplo 9) Caetano Veloso, Lua de So Jorge.
(exerccio cap. 3)
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
12
4. ORIGENS DO SISTEMA TONAL
4.1. Origem acstica
Dcsdc PItgoras c salido quc as rclacs cnirc as frcqucncias das noias nusicais
corrcsondcn a uocs ugcIcus. a oiiava acina dc una noia odc sc conscguida ducundo o valor
dc sua frcqucncia, sua vilraao fsica; un inicrvalo dc dccina-scgunda acina da noia odc scr
conscguido tcundo o valor dc sua frcqucncia cic. Assin, os nuliilos das vilracs dc una
frcqucncias sonora (ou dc una noia nusical} gcran vilracs aralclas, inicr-rclacionadas
naicnaiicancnic cono fracs (os barmnIcos}. Os Iarnnicos sao rcsonsavcis, cnirc ouiros, cla
difcrcna dc iinlrc, quc odc scr dcscriia fisicancnic cono a difcrcna dc inicnsidadc dc cada
Iarnnico dcniro do son do insiruncnio. E..




rcrcscniaao dc cada un dos Iarnnicos dc una corda vilrando, cn os Iarnnicos
rcrcscniados cono vilracs aralclas;




A}quando dois sons sc sonan (cono o son dc dois diaascs scarados or una oiiava}, o rcsuliado c
un icrcciro son, difcrcnic dos dois rinciros;
D} a sona dc Iarnnicos difcrcnics vai fornar os iinlrcs difcrcnics dc una flauia (1}, un oloc (2} c
un clarincic (3};



As difcrcnics rclacs naicnaiicas ossvcis cnirc os Iarnnicos dao origcn a difcrcnics
fornas dc aIInaes cnirc as noias, corrcsondcnics a difcrcnic rclacs naicnaiicas cnirc suas
frcqucncias. Enirc as fornas nais dcsiacadas, rcfiro aqui ciiar liicralncnic as dcfinics dc FFENANDO
IAZETTA.
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
13

EscaIa PItagrIca. sua consiruao c lascada na sucrosiao dc quinias (DO-SOL}, con
rclaao cnirc as frcqucncias dc 3/2 (c suas invcrscs, as quarias (DO-FA}, con rclacs cnirc
as frcqucncias dc 4/3}.
EscaIa Justa. sc da cla sucrosiao das iradcs naiorcs jusias (lascadas na roorao
4/5/6} FA-LA-DO, DO-MI-SOL c SOL-SI-FE.
EscaIa MesotnIca. as icras naiorcs iiagoricas soavan alias dcnais c as ncnorcs nuiio
laias. Para sc conscguir una icra jusia (ou scja, una cona alaio da icra iiagorica}, os
inicrvalos DO-FE c FE-MI sao ions iiagoricos (da afinaao iiagorica} alaiados cn una
cona. Dcssc nodo, FE csia no "ncio" dc DO c MI, c da o nonc dc cscala ncsoinica
(ncuntonc}."
EscaIa Temperada. una cscala con dozc scniions igualncnic disiriluidos cla oiiava, con
una rclaao dc un scniion cnirc as noias dada or 2
1/12
."
(F IAZETTA, Tu1or1os de ud1o e oos11oo}


Talcla dc rclacs cnirc as frcqucncias dc una cscala (Afinaao Piiagorica}

Nota
Frequncia
(Hz)

Nota
Frequncia
(Hz)

Nota
Frequncia
(Hz)
C 0 32.703194 A# 1 116.540947 D 4 587.329529
C# 0 34.647823 B 1 123.470818 D# 4 622.253906
D 0 36.708096 F# 2 184.997208 E 4 659.255127
D# 0 38.890873 G 2 195.997711 F 4 698.456482
E 0 41.203442 G# 2 207.652344 G 4 783.990845
F 0 43.653526 A 2 220. G# 4 830.609375
F# 0 46.249302 A# 2 233.081848 A 4 880.
G 0 48.999424 B 2 246.941635 A# 4 932.327576
G# 0 51.91309 C 3 261.625519 B 4 987.766602
A 0 55. C# 3 277.182648 C 5 1046.502075
A# 0 58.270466 D 3 293.664734 C# 5 1108.730591
B 0 61.735416 D# 3 311.126984 D 5 1174.659058
C 1 65.40638 E 3 329.627533 D# 5 1244.507935
C# 1 69.295647 F 3 349.228241 E 5 1318.510254
D 1 73.416199 F# 3 369.994385 F 5 1396.912964
D# 1 77.781746 G 3 391.995392 F# 5 1479.977539
E 1 82.406876 G# 3 415.304688 G 5 1567.981812
F 1 87.307053 A 3 440. G# 5 1661.21875
F# 1 92.498604 A# 3 466.163788 A 5 1760.
G 1 97.998848 B 3 493.883301 A# 5 1864.654785
G# 1 103.82618 C 4 523.251099 B 5 1975.533325
A 1 110. C# 4 554.365234 C 6 2093.004395
Talcla dc frcqucncias da afinaao icncrada
(Fonic. F IAZETTA, Tu1or1os de ud1o e oos11oo}


SrIe barmnIca c o nonc quc sc da scqucncia das frcqucncias corrcsondcnics aos
difcrcnics Iarnnicos dc una noia nusical. Lcvando cn conia una aroinaao cnirc as frcqucncias,
ara fins didaiicos, a scric Iarnnica do DO rcvcla nao so os Iarnnicos coniidos na frcqucncias, nas
ianlcn rclacs Iarnnicas lasicas do sisicna ional. Assin, a ordcn dc surgincnio dc cada
inicrvalo na scric Iarnnica dcfiniria a inoriancia c a consonancia dcssc inicrvalo (8a; 5J; 4J; 3M;
3n cic.}; c noias cquivalcnics aos rinciros Iarnnicos dcfinirian o acordc naior.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
14


O 1 Iarnonico c a frcqucncia fundancnial. O 2 Iarnonico icn o dolro da
frcqucncia do 1. Diz-sc quc forna con clc un inicrvalo nusical dc una "oitava". Un
son cuja frcqucncia fundancnial icnIa csic valor cvoca quasc a ncsna scnsaao do
quc un son cuja frcqucncia fundancnial scja o 1 Iarnonico c arccc scr a ncsna
noia nusical, acnas nais aguda (nais alia}. Tcn quasc a ncsna scric dc
Iarnonicos c sao acrcclidos cono icndo una rclaao csccial (icn o ncsno
chroma}. Ou scja, odc-sc auncniar ou dininuir un inicrvalo do dolro - nudando
significaiivancnic o scu son - scn csscncialncnic nudar o scu significado
Iarnonico. o quc sc cIana a cquivalcncia das oiiavas. O nonc dc oiiava icn quc
vcr con a scqucncia das 8 noias da cscala naior. Do Fc Mi Fa Sol La Si Do. Sc o 1
Iarnonico corrcsondcr 1 noia da cscala c for un Do, o 2 corrcsondcra ao uliino
Do da cscala; scra ianlcn Do, nas una oiiava acina.
A insisicncia dc sc dcfcndcr una Iioicsc acusiica" ara a origcn das rclacs ionais inlica
nuna naiuralidadc dos fcnncnos ionais; clcs scrian assin orquc csia c una roricdadc sonora. Ou
scja, scria un fcnncno unucsu. Ocorrc quc nuiios dados da sicologia c dc nusicas dc ouiras
culiuras (or ccnlo, nusicas africanas} arcccn nosirar quc as fornas das noias sc rclacionarcn
varian nuiio cn rclaao a scus valorcs naicnaiicos", c sao influcnciadas solrciudo or faiorcs
cutuus.

4.2. Origens histricas
En nossa culiura, o culiivo" dc ccciaiivas c rcsolucs na nclodia vcn dcsdc a Idadc
Mcdia. As fornas dc scqcncus c nodos fios dc noias, Icrdados dos canios da liiurgia judaica,
fornavan a lasc das rcgras dos nodos c das nclodias do canto gregorIano, gcncro inosio na nusica
sacra aic ccrca do scc. X. Esic iio dc nusica, lascado rincialncnic na forna ou nodo fio cn quc
cran fciias as nclodias, c cIanado dc nusica nodu.
Eniao, concaran a surgir noias sinuliancas cn inicrvalos dc 5as ou 4as, rcciidas ou
variadas, cn iccnicas cono o organum c o dIscantus (ccnlo 11}, dando incio ao dcscnvolvincnio da
oonu (onuiios, onuson; nusica con varias noias sinuliancas}. Essas iccnicas sc lascavan
no to dc nouncnto quc a linIa nclodica fazia, qual o inicrvalo quc cssc novincnio roduzia, qual
sua rclaao con o novincnio da ouira linIa nclodica cic. Eran lascadas cn consonancais crfciias
(4as, 5as}, na rinazia csccial quc sc dava ao novincnio or scniion asccndcnic (a scnsuc} c no
iraiancnio dc inicrvalos dissonanics cono rclacs cnirc duus notus. Nao Ia noao dc ucodc,
orianio, una vcz quc sao linIas nclodicas aralclas quc csiao cn qucsiao. Nun ccnlo iico, O DO
no ccnlo alaio nao scria considcrado una noia dissonanic do acordc dc FE ncnor (d-f-c}, ou una
aogiaiura da rincira invcrsao dc SI dininuio (rc-fa-si}, nas una dssonuncu cn rclaao a FE c una
consonuncu cn rclaao a FA.


4.3. Escalas menores
A ariir do incio da Fcnasccna (ca. 1400}, sao cada vcz nais adoiados cono nodclos ara
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
15
alicaao dcsias iccnicas as cscalas maIores (con una icra naior cnirc os graus I c III} c menores
(con una icra ncnor cnirc os graus I c III}. Cada una dclas rcrcscniava un iio dc nodo ncdicval
(vcr caiulo 7.4}, so quc con a alicaao dos rincios dc Iarnonia funcional (icnsao X rclaancnio}.
Podc-sc dizcr cniao quc as cscalas naiorcs c ncnorcs funcionan Iarnonicancnic nais ou ncnos da
ncsna nancira, nas rcrcscnian nodos (ou Iunorcs", diganos} difcrcnics. Podc-sc dizcr ianlcn,
sinlificando, quc una cscala naior qualqucr icra as ncsnas noias quc una ouira cscala ncnor,
rclacionada con a rincira, nas con a funao dc inica rcalizada cn ouira noia (ou, quc a scgunda
cscala indica un rclaancnio"cn un noia difcrcnic da rincira}. Una cscala ncnorcon as ncsnas
noias cscala cIanada dc menor naturaI. Ecnlo.





Diz-sc cniao quc a cscala dc LA ncnor c a cscala reIatIva menor dc DO naior, c a cscala dc DO naior,
a reIatIva maIor dc LA ncnor. Assin.
MI Menor < reIatIva > SOL MaIor
SI Menor < reIatIva > RE MaIor
FA# Menor < reIatIva > LA MaIor
VI Menor < reIatIva > I MaIor
I Menor < reIatIva > III MaIor

As cscala ncnorcs ianlcn icrao scu rorio cano Iarnnico.


Ocorrc quc ncsic cano Iarnnico nao Iavcra acordcs rcarados ara fazcr a funao dc doninanic.
Para funcionar (ara soar icnsa}, a funao dc doninanic icn quc scr fciia nun acordc maIor no grau
V. Assin, a cscala c alicrada, c colocada una noia quc iorna o acordc do V grau naior. Surgc cniao a
cscala ncnor barmnIca, ianlcn con scu rorio cano Iarnnico.


MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
16
Finalncnic, una alicraao do grau VI ianlcn cn un scniion cria a cscala menor me1d1oo, a
rincio ara criar una linIa ncdcu fluida cnirc os graus V c VII alicrado. Na vcrdadc o sisicna
ional arccc scnrc qucrcr ncgar o iio dc son da nusica nodu, isio c, scn funcs dc icnsao c
rclaancnio, lascada no uro novincnio nclodico, no colorido da cscala, no nodo. A cscala ncnor
Iarnnica lcnlra un ar nodal" no inicrvalo dc un ion c ncio cnirc os graus VI c VII, c or isso
rocura scr concnsada or un nodclo nais ncdco".
ossvcl fazcr ianlcn una lisia dc acordcs c graus nais usados cn un cano Iarnnico ncnor,
orquc, na vcrdadc, cssas cscalas nunca aarcccn uras, isoladas dcniro dc una conosiao nusical
inicira, salvo nos nanuais cnocirados dc icoria nusical. A cscala ncnor c scnrc una so, c scu
asccio nuianic, nuna visao unconu, sc dcvcn anics dc iudo ao jogo dc funcs Iarnnicas.

ESCALAS GRAUS
Menor natural In7 IIn7( 5} III7M IVn7 Vn7 VI7M VII7
Menor harmnica In(7M} IIn7( 5} III7M(=5} IVn7 V7 VI7M VII
Menor meldica In(7M} IIn7 III7M(=5} IV7 V7 VIn7( 5} VIIn7( 5}
Acordes mais usados
(ex. LA menor)
In7
An7
IIn7( 5}
Dn7( 5}
III7M
C7M
IVn7
Dn7
V7
E7
VI 7M
F7M
VII
C=

(ccnlos cn ionalidadcs ncnorcs. ccnlos 13 a 17}.

ero1o1os: consiruir os canos Iarnnicos dc iodas as cscalas ncnorcs, c analisar os
ccnlos 18 a 22.

Exemplo 10) (Idade Mdia), Ofcio de Segundas Vsperas.
Exemplo 11) (Idade Mdia), Exemplo de organun.
Exemplo 12) --------
Exemplo 13) Rita Lee e Roberto de Carvalho, Mania de voc.
Exemplo 14) Czerny, Estudos escolhidos (p/ piano) N 33.
Exemplo 15) Luis milan, Pavana (em DO maior).
Exemplo 16) Toquinho e Vincius de Moraes, Tarde em Itapo.
Exemplo 17) -------
Exemplo 18) L. V. Beethoven, Piano Trio em DO menor, op. 1/3 (1mov.
trecho)
(exerccio cap. 4)
Exemplo 19) Chico Buarque, Roda Viva.
(exerccio cap. 4)
Exemplo 20) Cartola, As rosas no falam.
(exerccio cap. 4)
Exemplo 21) Jimi Hendrix, Crosstown traffic.
(exerccio cap. 4)
Exemplo 22) ------
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
17
5. HARMONIA A QUATRO VOZES

As rcgras dc Iarnonia a quairo vozcs sao cicnsas c un ouco confusas. Muiios dos nanuais
a rcsciio sc iornan inicrninavcis dicionarios" dc novincnios dc vozcs, scn alicaao aarcnic. Na
vcrdadc, o quc crncia cssas rcgras c scnrc una icnsao cnirc un sisicna ional (funcional} c suas
origcns nodais. En cada dcialIc sc scnic o cso dc un noiivo Iisiorico, una raiica csccfica, una
iradiao -- ou un ronincnio.
Os concciios sc lascian cn rinciro lugar na sinlificaao das rcgras dc rclacs cnirc as
varias nclodias da olifonia (as rcgras dc contuonto}, lancjada or Luicro, duranic o crodo da
Fcforna, ao icniar dcscnvolvcr una nova forna dc canio nos riios rcligiosos, fciia cos cs c nao or
un coro rofissional. E, cn scgundo lugar, no surgincnio da raiica dc Iuxo cudo.

5.1. Coral
A sinlificaao didaiica" das nocs da olifonia rcnasccniisia foi conscguida con rcgras
lasianic clciias, faccis dc scrcn alicadas c quc fornan un sisicna nuiio cocrcnic, quc odc scr
arcndido c anlancnic dcscnvolvido.
As quairo uozcs iradicionais do coro (sorano, coniralio, icnor, laio} cran iraiadas cono noias dc un
acordc, cuja rincial noia csia no Iuxo. As noias corrcsondcnics s quairo vozcs cran gcralncnic fornadas
clas noias da tudc c a rcciiao dc una dcsias noias, as vczcs a fundancnial do acordc, ouiras vczcs a
quinia, nuncu u tcu.

Os liniics das tcsstuus das vozcs sao rcsciiados; c, ara nanicr una unidadc sonora no acordc, as vozcs
nao odcn conicr ntcuuos nuocs quc otuuu cnirc si.



A scqucncia nusical c fornada clo cncadcancnio dc acordcs. Essc cncadcancnio icndc a scr Ionogcnco c
fluido; o coral sc iorna assin cono quc una nussu cocsu. Para isso, cn rinciro lugar sao naniidas, cnirc
un acordc c ouiro, as noias conuns aos dois, c as ouiras noias sc novcn o nnino ossvcl cnirc un acordc
c ouiro.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net


(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
18
As rcgras dc novincnio cnirc as vozcs scrvcn ianio ara faciliiar as linIas nclodicas quanio ara nanicr
cssc scniido dc cocsuo ional, c cviiar a sonoridadc associada nusica nodu, scn funcs Iarnnicas, con
novincnios aralclos dc vocs cic. Assin, os novincnios cnirc as vozcs dcvcn scr rcdoninanicncnic dc
dcocs contuus, scn cuzuncnto cnirc as vozcs (iroca da ordcn dc aliura das quairo vozcs laio, icnor,
coniralio, sorano} c rincialncnic scn 5us c Sus uucus (novincnio nodal}.

As unicas noias crniiidas nos acordcs sao as noias da iradc. Noias csiranIas iradc sao considcradas
dssonuncus ncdcus, quc icn dc sc novcr or grau conjunio ara una noia do acordc. notus dc ussugcn,
Ioduduus, untccuocs, ctudos, uogutuus, sutos ccnlos (a} aic (f}.

O unico acordc dissonanic adniiido c o do grau V con sciina, con un inicrvalo dc 4


a
auncniada (o iriono}
rcsolvido cn novincnio conirario or scniion, no iio dc rcsoluao classica da nusica crudiia.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net


(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
19

Na vcrdadc, ncsno csias rcgras odcn scr considcradas rclaiivas; faiorcs acusiicos c
arisiicos odcn fazcr con quc as rcgras scjan violadas. sofisiicaao da Iarnonia (acordcs con sciina,
nona cic.}; cscriia insiruncnial (quaricio dc cordas, orqucsira cic.}; cnfasc cn nclodias ou
novincnios dc noias csccficos; concnsacs" nclodicas nos casos dc novincnios roilidos; assin
or dianic.
Assin, a Iarnonia coral c anics dc iudo Iarnonia uu coral, quasc cono un gcncro nusical
csccfico. J. S. DACHc o ncsirc inconicsiavcl dcsia raiica, c scus 371 corais icn ccnlos dc iodas
as ossililidadcs iccnicas. No ccnlo 23, odcn scr cnconiradas noias dc assagcn c anicciacs.
O csiilo rcnasccniisia dc JOSQUIN DE PFEZ (ccnlo 24} c nais csiaiico, con figuracs iniiando o rudo
dos grilos. O noicio Auc Vcun Cous dc MOZAFT(ccnlo 25} nosira un cquillrio cnirc as funcs
Iarnnicas, un sisicna Iarnnico auio-suficicnic rorio do classicisno. Finalncnic, o ccnlo
jazzsiico do gruo TAKE SIX(ccnlo 26} ja rovcn dc sisicnas c iradics Iarnnicas lcn difcrcnics,
nas ainda nanicndo o scniido dc cocsuo cnirc os acordcs c sua unconududc.

Exemplo 23) J. S. Bach, Coral 115 - Was mein Gott will, das gscheh
allzeit (da Paixo segundo So Mateus, BWV 244).
Exemplo 24) Josquin Desprez, El grillo.
Exemplo 25) W. A. Mozart, Ave Verum Corpus (moteto).
Exemplo 26) Take 5, Come unto me (transcr. Paulo Rowlands).

5.2. Baixo cifrado
O laio cifrado c una forna dc anoiaao dc acordcs cn una ariiiura, dcscnvolvido duranic o
crodo do Darroco ara a raiica do aconanIancnio no cravo. Havia a linIa do laio, c os nuncros
cnlaio dc cada noia indicavan os inicrvalos difcrcnics dos da iradc. Assin.

A inlcncniaao do laio cifrado accniuou o caraicr vcriical do cnsancnio Iarnnico (noias


dc acordcs, alcn dc sinlcs rclacs dc inicrvalos cnircs noias dc nclodias difcrcnics}, c criou una
icrninologia confusa ara noiaao, csccialncnic na qucsiao da nucsuo. A idcia dc quc un ncsno
acordc odc icr difcrcnics noias no laio so foi sisicnaiizada or FAMEAU no conco do crodo do
Classicisno (scc. XVIII}; a noiaao do laio cifrado nisiura as rclacs inicrvalarcs c os graus da
cscala, c assin.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net


(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
20

Havia rcgras csccficas ara conduao dc acordcs c ara suas invcrscs, dc acordo
rincialncnic con a raiica do icclado. A scgunda invcrsao dc un acordc, or ccnlo, cra roilida,
ossvcl acnas no I grau cono dula aogiaiura ara o V.


ero1o1os: analisc do ccnlo 27 (MOZAFT}, dos ccnlos 28 c 29 (J.S.DACH} c do ccnlo 30
(HAENDEL} graus, acordcs, novincnio das vozcs, noias dissonanics, laio cifrado -- c Iarnonizaao
dos ccrccios do ccnlo 31 (HINDEMITH}.

Exemplo 27) W. A. Mozart, Ave verum corpus.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 28) J. S. Bach, Coral 10 Aus tiefer Not schrer ich zu dir.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 29) J. S. Bach, Coral 11 Jesu, num sei gepreiset.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 30) G. F. Haendel, Concerto Grosso op. 6, N12 (mov. 3 Air with
Double)
(exerccio cap. 5)
Exemplo 31) P. Hindemith, Curso condensado de harmonia, ex. 20.
(exerccio cap. 5)

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
21
6. CADNCIAS
As cadcncias sao scqucncias iicas dc acordcs, quc fornan a ontuuuo" do irccIo nusical.
Elas sao classificadas dc acordo con a scqucncia dc acordcs quc as fornan c noncadas dc acordo con
a scnsaao ional (dc icnsao/rclaancnio} quc iransniicn.
Cudcncus cctu c ncctu. da doninanic ara a inica, scn invcrscs (crfciia} ou
con noias difcrcnciadas (incrfciia}
Cudcncu ugu. da suldoninanic ara a inica
Scn-cudcncu. dc qualqucr grau ara a doninanic (final suscnsivo"}
Cudcncu dc cnguno. da doninanic ara ouiro grau quc nao scja a inica.

As cadcncias funcionan cono a roria snicsc" do sisicna ional, scrvindo nao so ara a
crcssao do discurso nusical cn scus onios culninanics cono ianlcn na fornaao dc un nodco
ara o cnicndincnio dc largas csiruiuras. Un ccnlo c a icoria dc SCHENKEF, quc iraia ioda a
Iarnonia cono una csiruiura dc largas roorcs, quc odc scr analisada cono a cansao dc unu
ncu cadcncia. (ccnlo 32}.

Exemplo 32) F. Salzer, Anlise de J. S. Bach Coral 23.

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
22
7. AMBIGIDADES
O sisicna ional so sc rcvcla conlciancnic quando sc considcran suas anliguidadcs
incrcnics, ondc as icnscs c rclaancnios sc confundcn cnirc si.



7.1. Maior / menor

Podc-sc usar os clcncnios dc una cscala ncno nuna ionalidadc dc scu Ionnino nuo, ou
vicc vcrsa. Isso c cIanado cn nusica oular dc acordc dc cncstno nodu (AEM). Ecnlo.

: C7M D 7M C7M / Fn7 C7M E 7M Dn7( 5} :
AM AM AM AM


En nusica crudiia, fala-sc dc Toncus ncduntcs ou ncduntcus.








7.2. Dominante substituta

Dascia-sc na rcsoluao invcrsa do iriono ara a acciiaao dc un novo acordc dc doninanic.



MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
23
7.3. Acordes diminutos
Da ncsna forna, una iciradc dininuia (fornada or dois irionos solrcosios} icria assin
quairo usos ossvcis, o quc crcdcncia novas doninanics cquivalcnics.



Assin.

(Valido ianlcn ara os Ionninos naiorcs}



7.4. Modos eclesisticos

As cscalas nodais da Idadc Mcdia ja foran ciriadas no caiulo 4.2. Aos un criodo dc
ccnicnas dc anos dc cloraao qusc quc cclusiva das ossililidadcs da nusica ional, a ariir do
scculo XIX o uso dc cscalas ouiras quc nao as iradicionais cscalas naiorcs c ncnorcs, csccialncnic
os nodos cclcsiaiicosiicos do canio grcgoriano, iornou-sc un rccurso conosicional cada vcz nais
conun. No caso dcsics uliinos, c ncccssario frisar quc, cnlora as cscalas scjan as ncsnas uiilizadas
duranic a Idadc Mcdia, scu uso nodcrno foi lasianic nodificado Iisioricancnic, aonio dc iornar scn
scniido nuiias das difcrcnciacs cn vigor naqucla coca (c,. nodo Iiodorico", Iiofrgio" cic.}
As cscalas usadas nas raiicas do canio grcgoriano (c os acordcs fornados nclas} odcn
ianlcn scr usadas dcniro dc un conicio Ianonicancnic funcional (ou scja, ional}, scja or sc
adcquar a gcncros nusicais csccficos, scja cono rccurso ara adicionar un colorido" csccial
conosiao. Divcrsos gcncros c csiilos nusicais usan cscalas nodais. nusica flancnca, laiao, llucs,
jazz cic. Ncssc caso, ara accniuar o caraicr nodal" incrcnic cscala (c ao cano Iarnnico} usada,
sao rcconcndadas raiicas quc cviicn as caracicrsiicas quc narcan a Iarnonia ional .
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
24
Nao-rcsoluao do iriono;
Acordcs diainicos, cricnccnics aos graus da cscala;
Enfasc nas noias c acordcs caracicrsiicos dc cada cscala (sullinIados alaio};

Os nodos cclcsiasiicos, orianio, sao corrcsondcnics s ncsnas noias da cscala naior,
nas con rcsoluao cn ouiras noias quc nao o rinciro grau da cscala naior, oquc confcrc un
colorido" csccial s nclodias con csias cscalas. NO ccnlo alaio, dcrivado da cscala dc DO, csiao
os noncs dc cada nodo, indicando os graus da cscala naior quc scrao considcrados as inicas dc cada
nodo .

MODO JNIO (GRAU I DA ESCALA MAIOR)
DO FE MI FA SOL LA SI DO

MODO DRICO (GRAU II DA ESCALA MAIOR)
FE MI FA SOL LA SI DO FE

MODO FRGIO (GRAU III DA ESCALA MAIOR)
MI FA SOL LA SI DO FE MI

MODO LDIO (GRAU IV DA ESCALA MAIOR)
FA SOL LA SI DO FE MI FA

MODO MIXOLDIO (GRAU V DA ESCALA MAIOR)
SOL LA SI DO FE MI FA SOL

MODO ELEO (GRAU VI DA ESCALA MAIOR)
LA SI DO FE MI FA SOL LA

MODO LCRIO (GRAU VII DA ESCALA MAIOR)
SI DO FE MI FA SOL LA SI


Assin, os difcrcnics nodos criados a ariir dc una ncsna inica (c. DO}, scguindo as
ncsna difcrcnas dc aliura dc cada nodo, scrao.

DO JNIO (grau I da escaIa de do maIor)
DO FE MI FA SOL LA SI DO

DO DRICO (grau II da escaIa de sI maIor)
DO FE MI FA SOL LA SI DO

DO FRGIO (grau III da escaIa de Ia maIor)
DO FE MI FA SOL LA SI DO

DO LDIO (grau IV da escaIa de soI maIor)
DO FE MI FA= SOL LA SI DO

DO MIXOLDIO (grau V da escaIa de Ia maIor)
DO FE MI FA SOL LA SI DO

DO ELIO (grau VI da escaIa de mI maIor)
DO FE MI FA SOL LA SI DO

DO LCRIO (grau VII da escaIa de re maIor)
DO FE MI FA SOL LA SI DO

MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
25


7.5. Modos da escala menor
Scguindo o ccnlo da rclaao cnirc as cscalas nodais ncdicvais c a cscala ional naior,
algunas raiicas nusicais, rincialncnic o jazz, dcscnvolvcran a aroriaao das cscalas ncnorcs
(vcr caiulo 4.J} cono cscalas nodais, adoiando ara cada nodo nncs dcrivados das cscalas nodais
iradicionais.

GRAUS MODOS ESCALA

MENOR HARMNICA
I } Menor HarmnIca
1 2 3 4 5 6 7
II } LcrIo nat6
1 2 3 4 5 6 7
III }
JnIo Aumentado 1 2 3 4 =5 6 7
IV } DrIco #4
1 2 3 =4 5 6 7
V} FrgIo DomInante
1 2 3 4 5 6 7
VI }
LdIo #2 1 =2 3 =4 5 6 7
VII }
Super LcrIo 7 1 2 3 3 5 6 7
MENOR MELDICA
I } Menor MeIdIca
1 2 3 4 5 6 7
II }
DrIco 2 1 2 3 4 5 6 7
III }
LdIo Aumentado 1 2 3 =4 =5 6 7
IV } LdIo DomInante
1 2 3 =4 5 6 7
V}
MIxoIdIo 6 1 2 3 4 5 6 7
VI } LcrIo nat2
1 2 3 4 5 6 7
VII } Super LcrIo
1 2 3 3 5 6 7

(Fonic. Lus MOFENO, L1S BS1CAS}

Enlora a cnfasc no csiudo dc nodos cn nusica oular, csccialncnic cn guiiarra c
coniralaio, sc caracicrizar gcralncnic or una cquivalcncia confusa cnirc a forna ou a digiiaao da
cscala c scu significado Iarnnico, nuiios casos inicrcssanics odcn advir dcsias iniciaiivas. Un
inorianic caso dc anliguidadc ocorrc nuna cnarnonia do nodo conIccido cono super-IcrIo. A
icra naior quc aarccc (una cnarnonia ara quaria dininuia} crniic a fornaao dc un acordc
naior cono sciina c quinia dininuia, cono acordc fundancnial" da cscala, o assin cIanado acordc
aIterado, largancnic uiilizado cn inrovisos dc jazz c MPD, con funao dc doninanic, ianio dc
ccniros ionais naiorcs qanio ncnorcs. E.




MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
26
7.6. Acordes de 6
a


Na nusica crudiia ional, c iradicional o uso dc dcicrninados acordes aIterados, ou acordes
com 6
a
aIterada.
Acorde de 6
a
NapoIItana: c a rincira invcrsao do acordc do grau II un scniion
alaio do nornal; c usado con funao dc subdomInante.





Acordes de 6
a
Aumentada: sao consirudos no grau VI da cscala, un scniion
alaio, c usan un inicrvalo dc b
u
uuncntudu. Sao os acordcs dc 6
a
GermnIca,
6
a
Francesa, 6
a
ItaIIana. Sao usados con funao dc domInante da domInante,
con a 6
a
auncniada scndo rcsolvida or novincnio conirario.




7.7. Modulao
ModuIao c iradicionalncnic conIccida cono a nudana dc ionalidadc dcniro do discurso
nusical. Visio quc nuiias das anliguidadcs c funcs sccundarias aic aqui ianlcn inlican nuna
nudana" dc ionalidadc, a nodulaao dcvc scr associada ianlcn, rinciro, con algun scntdo onu
dcniro do discurso nusical (conco dc ouiro irccIo, scgundo icna da sonaia cic.}, c, scgundo
(conscqucncias fornal logica} con una cudcncu.
En Iarnonia iradicional as nodulacs sao conscguidas usando un acordc (ou varios} dc
ligaao cnirc as duas ionalidadcs, dc ircs nanciras. dutoncu (con acordcs conuns aos canos
Iarnnicos das duas ionalidadcs}, cnunoncu (usando as ossililidadcs dc anliguidadc dos acordcs
dininuios} c conutcu (alicrando una ou nais noias dc un acordc da cscala dc forna a sc iornar un
acordc dc ouira cscala}.

Ecnlos do caiulo. 33-35.

ero1o1os: analisc dos ccnlos 36-40.

Exemplo 33) Caetano Veloso, Corao vagabundo.
Exemplo 34) Caetano Veloso, Luz do sol.
Exemplo 35) Schumman, Variaes Abegg, op. 1 (var. 2).
Exemplo 36) J. Brahms, Sinfonia IV, op. 98 (mov. 4 tema)
(exerccio cap. 7)
Exemplo 37) F. Chopin, Preldio 20 (em DO menor).
(exerccio cap. 7)
Exemplo 38) Tom Jobim, Lgia.
(exerccio cap. 7)
Exemplo 39) Fr. Schubert, Improptu em SOL bemol, op. 90 (mov. 3 trecho)
(exerccio cap. 7)
Exemplo 40) Marcos e Paulo Srgio Valle, Eu preciso aprender a ser s.
(exerccio cap. 7)



MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
27
8. Harmonizao,Rearmonizao, Arranjo, Composio

Sc Iarnonia c tcnsuo c cuxuncnto, a Iarnonizaao c a cliciiaao das icnscs c
rclaancnios inlciios nun irccIo nusical. Isso dcvc noricar a Iarnonizaao nais quc quaisqucr
ouiros faiorcs. noias da nclodia X noias do acordc (c. cono no caiulo 5.1}; rogrcsscs dc acordcs
ou funcs csccficas (c. inica-suldoninanic-doninanic, or ccnlo}; rollcnas insiruncniais
(c. icssiiura das vozcs ou dos insiruncnios, dissociaao dc gruos insiruncniais cordas X soros
cic.} ou conosicionais (c. cnfasc cn noias ou linIas nclodicas csccficas, rcciics cic.}
Assin, cn rinciro lugar icnos as funcs Iarnnicas, os nvcis dc icnsao, cnconiravcis
or dicas" da nclodia c dos acordcs, nas dc ccria nancira indccndcnics dclcs.
Essas funcs odcn scr rcrcscniadas or acordcs difcrcnics da cscala
Cada acordc dcssc odc, or sua vcz, scr cnriquccido con noias dissonanics, con
acordcs dc funcs sccundarias, ou con Ionninos anlguos (cnrcsiino nodal,
acordc dininuio cic.}
As funcs c os acordcs sao inicr-rclacionados. Os acordcs nao sao ncras rcrcscniacs
das funcs; clcs ianlcn sao caazcs dc iransforna-las. Assin, os acordcs odcn scr
cnriquccidos con noias dissonanics, c as funcs odcn sc sofisiicar" con a inclusao
dc nais acordcs, nas clas ianlcn odcn scr nudadas, dccndcndo do acordc
uiilizado.
Nos ccnlos sclccionados, J. S. DACH rcaliza quairo Iarnonizacs do ncsno icna (ccnlo
41}. Os corais c sao lasianic scnclIanics cnirc si (oriundos da ncsna conosiao, a Puxuo
Scgundo Suo Jouo}, os corais c ianlcn, nas cn ncnor inicnsidadc. Na canao Suudossno, dc
CAETANO VELOSO (ccnlo 42}, una ncsna nclodia (usando una cscala cniainica} c caniada con
quairo Iarnonizacs difcrcnics (as duas finais cn una ionalidadc una icra alaio da inicial}.

ero1o1os (popu1or): Iarnonizar Eu z unu uugcn, dc DOFIVAL CAYMMI (ccnlo 43}; analisar
c rcarnonizar SunIu do gundc uno, dc CHICO DUAFQUE (ccnlo 44}; dcscnvolvcr una scgunda
nclodia (coniracanio} ara Vou uucndo dc PIXINCUINHA (ccnlo 45}; rcaaranjar ara coral Cuntu nus
dc TOM JODIM (ccnlo 46};
ero1o1os (erud11o): criar nclodia ara a AIcgg Vuuocs No 2, dc SCHUMANN (ccnlo 35};
rcarnonizar o icna coral HczcIstc Jcsu, dc J. S. DACH (ccnlo 42}, rcarranjar o Inouso cn LuI
nuo dc SCHUDEFT (ccnlo 01}, icniando nudar as funcs con o nnino dc noias difcrcnics da
Iarnonizaao anicrior.
Exemplo 41) J. S. Bach, Corais 105, 59, 78, 111 (Herzliebster Jesu).
Exemplo 42) Caetano Veloso, Saudosismo.
Exemplo 43) Dorival Caymmi, Eu fiz uma viagem.
(exerccio cap. 8)
Exemplo 44) Chico Buarque, Samba do Grande amor,
(exerccio cap. 8)
Exemplo 45) Pixinguinha e Benedito Lacerda, Vou vivendo.
(exerccio cap. 8)
Exemplo 46) Tom Jobim, Canta, canta mais.
(exerccio cap. 8)









MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
28
9. BIBLIOGRAFIA PROPOSTA

9.1. Sobre princpios cognitivos (tenso e relaxamento)


Bharucha J.J., Krumhansl C.L. (1983). The representation of harmonic structure in
music: hierarchies of stability as a function of context. Cognition 13: pp
63-102.
Bigand E., Parncutt R., Lerdhal F. (1996). Perception of musical tension in short
chord sequences: the influence of harmonic function, sensory dissonance,
horizontal motion, musical training. Perception and Psychophysics 58: pp
124-141.
Voisin F. (1994). Le status des consonances naturelles: le point de vue dun
ethnomusicologue. ESCOM Newsletter 06; 1994.
Zurcher P. (1996). The Path of the Ant. ESCOM Newsletter 09; Internet
http://musicweb.hmt-hannover.de/escom/english/Newsletter/NL9e/ZurcherE.html.

9.2. Harmonia funcional
Chediak A. (1987). Harmonia e improvisao Vol I e II. Rio de Janeiro: Lumiar
Editora.
Chediak A. (1985). Dicionrio de acordes cifrados. Rio de Janeiro: Lumiar Editora.
Chediak A. (org.). Songbooks: Dorival Caymmi (1994); Gilberto Gil (1992); Noel Rosa
(1991); Tom Jobim (1990); Bossa Nova (s.d.); Caetano Veloso (s.d.). Rio de
Janeiro: Lumiar.
Koellreutter H.J.(1980).Harmonia funcional - introduo teoria das funes
harmnicas. So Paulo: Ricordi.
Schoenberg A. (1954). Structural functions of harmony. New York: WWNorton, 1969.
Adolfo A. O Livro do Msico.
Brisolla, C.M. (1979). Princpios de harmonia funcional. So Paulo: Novas Metas.
Guest I. (1996). Arranjo - mtodo prtico. Rio de Janeiro: Lumiar.
Koellreutter H.J.(1960).Jazz harmonia. So Paulo: Ricordi.
Oliveira O.O., Oliveira J.Z. (1978). Harmonia funcional. So Paulo: Cultura Musical.
Moreno, Luz. Lies bsicas (guitarra). Documento online http://www.luismoreno.com/pt_basiclessons.htm
(Acessado em 2006-mar-06).

9.3. Harmonia tradicional
Menezes Filho F. (1987). Apoteose de Schoenberg. So Paulo: Nova Stella / Edusp.
Hindemith P. (1994). Curso condensado de Harmonia Tradicional. So Paulo: Vitale.
Piston W. (1975). Harmony.
Salzer F. (1962). Structural Hearing: tonal coherence in music. New York: Dover.
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
29
Dahlhaus C. (1984). Harmony. The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Londres: MacMillan Press.
Flotzinger R. (1984). Discant. The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Londres: MacMillan
Press.
Pannain E. (1975). Evoluo da teoria musical. So Paulo: Ricordi.
Priolli M.L.M.(1983). Harmonia - da concepo bsica expresso contempornea. Rio de Janeiro: Casa
Oliveira.
Iazetta, Fernando. Tutoriais da udio e acstica. Documento online
http://www.eca.usp.br/prof/iazzetta/tutor/index.html (acessado em 2006-mar-06).

9.4. Material temtico
DeVoto M. (1992). Mostly short pieces an anthology for harmonic analysis. New York:
WW Norton.
Schwob P.R. (1999). Classical MIDI Archives. Internet http://www.prs.net/midi.html.
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
30
9.5. Lista de partituras selecionadas como exerccios:
Exemplo 1) Fr. Schubert, Improptu em LA bemol menor, op. 142.
Exemplo 2) J. S. Bach, Coral 298 - Weg, mein Herz, mit den Gedanken
(Cantata 19).
Exemplo 3) Joo Gilberto, Bim bom.
Exemplo 4) Caetano Veloso, Como dois e dois.
Exemplo 5) Lennon&McCartney, Yesterday.
(exerccio cap. 3)
Exemplo 6) F. J. Haydn, Sinfonia N101, em R (mov. III Trio)
(exerccio cap. 3)
Exemplo 7) Noel Rosa, Pierr apaixonado.
(exerccio cap. 3)
Exemplo 8) G. F. Haendel, And the Glory of the Lord (Messiah).
(exerccio cap. 3)
Exemplo 9) Caetano Veloso, Lua de So Jorge.
(exerccio cap. 3)
Exemplo 10) (Idade Mdia), Ofcio de Segundas Vsperas.
Exemplo 11) (Idade Mdia), Exemplo de organun.
Exemplo 12) --------
Exemplo 13) Rita Lee e Roberto de Carvalho, Mania de voc.
Exemplo 14) Czerny, Estudos escolhidos (p/ piano) N 33.
Exemplo 15) Luis milan, Pavana (em DO maior).
Exemplo 16) Toquinho e Vincius de Moraes, Tarde em Itapo.
Exemplo 17) -------
Exemplo 18) L. V. Beethoven, Piano Trio em DO menor, op. 1/3 (1mov.
trecho)
(exerccio cap. 4)
Exemplo 19) Chico Buarque, Roda Viva.
(exerccio cap. 4)
Exemplo 20) Cartola, As rosas no falam.
(exerccio cap. 4)
Exemplo 21) Jimi Hendrix, Crosstown traffic.
(exerccio cap. 4)
Exemplo 22) ------
Exemplo 23) J. S. Bach, Coral 115 - Was mein Gott will, das gscheh
allzeit (da Paixo segundo So Mateus, BWV 244).
Exemplo 24) Josquin Desprez, El grillo.
Exemplo 25) W. A. Mozart, Ave Verum Corpus (moteto).
Exemplo 26) Take 5, Come unto me (transcr. Paulo Rowlands).
Exemplo 27) W. A. Mozart, Ave verum corpus.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 28) J. S. Bach, Coral 10 Aus tiefer Not schrer ich zu dir.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 29) J. S. Bach, Coral 11 Jesu, num sei gepreiset.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 30) G. F. Haendel, Concerto Grosso op. 6, N12 (mov. 3 Air with
Double)
(exerccio cap. 5)
MARCELO MELLO - Harmonia Avanada Apostila http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(I Festival de Msica de Ourinhos 2001)
31
Exemplo 31) P. Hindemith, Curso condensado de harmonia, ex. 20.
(exerccio cap. 5)
Exemplo 32) F. Salzer, Anlise de J. S. Bach Coral 23.
Exemplo 33) Caetano Veloso, Corao vagabundo.
Exemplo 34) Caetano Veloso, Luz do sol.
Exemplo 35) Schumman, Variaes Abegg, op. 1 (var. 2).
Exemplo 36) J. Brahms, Sinfonia IV, op. 98 (mov. 4 tema)
(exerccio cap. 7)
Exemplo 37) F. Chopin, Preldio 20 (em DO menor).
(exerccio cap. 7)
Exemplo 38) Tom Jobim, Lgia.
(exerccio cap. 7)
Exemplo 39) Fr. Schubert, Improptu em SOL bemol, op. 90 (mov. 3 trecho)
(exerccio cap. 7)
Exemplo 40) Marcos e Paulo Srgio Valle, Eu preciso aprender a ser s.
(exerccio cap. 7)
Exemplo 41) J. S. Bach, Corais 105, 59, 78, 111 (Herzliebster Jesu).
Exemplo 42) Caetano Veloso, Saudosismo.
Exemplo 43) Dorival Caymmi, Eu fiz uma viagem.
(exerccio cap. 8)
Exemplo 44) Chico Buarque, Samba do Grande amor,
(exerccio cap. 8)
Exemplo 45) Pixinguinha e Benedito Lacerda, Vou vivendo.
(exerccio cap. 8)
Exemplo 46) Tom Jobim, Canta, canta mais.

MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/

31

HARMONIA
MARCELO MELLO
(da apostila de Harmonia Avanada do I Festival de Msica de Ourinhos - 2001)
HARMONIA: produo e estudo das relaes de tenso e relaxamento
entre as notas.
"Tcnsao" c "rclaancnio" sao icrnos alsiraios quc scnrc acalan surgindo na liicraiura solrc
icoria nusical, icniando noncar a scnsaao criada cla ccciaiiva dc "icrnino" do irccIo
nusical, ou dc final (ou dc nao-final, isio c, dc coniinuidadc} do discurso nusical.
TENSO RELAXADO
Sensao de proximidade do trmino Sensao de trmino (ou pontuao) do trecho
musical
Mas c lasianic difcil dcfinir caiancnic o quc viria a scr cssa scnsaao. Essa dcfiniao cscaa do
anliio da sinlcs icoria nusical, ncccssiiando dc concciios da crccao nusical, dc cogniao
nusical (ou scja, o roccssancnio ccrclral da nusica} c da cinonusicologia (ou scja, o csiudo
das difcrcnas nusicais cnirc culiuras divcrsas}. Mas odc-sc aoniar algunas caracicrsiicas da
"icnsao/rclaancnio".
Ela no depende de notas sImuItneas;
Ela csia associada a reIaes especIIcas de notas, o quc crniic scu csiudo scarado dc
ouiros concciios dc icoria nusical (aliuras nusicais, riino, forna nusical cic.};
Ela c o prIncpIo IundamentaI de organIzao da msIca tradIcIonaI (dc origcn curocia,
ional}. Assin, cla nao so csia ro iras das cscolIas c roducs da nusica crudiia (ou dc
ioda a nusica ocidcnial, ional}, nas as fornas dc classificaao c csiudo ncssa iradiao
nusical sao as nais sisicnaiica c Iisioricancnic alrangcnics, c or isso cssas fornas dc
classificaao sao usadas ianlcn ara csiudar a Iarnonia dc ouiros sisicnas nusicais.
ESCALA: conjunto de notas com diferenas de altura determinadas e
relaes harmnicas bem definidas. Ex. escala maior:

rclaao Iarnnica fundancnial. DO a nota maIs reIaxada.
TONALIDADE: a nota mais relaxada de uma escala musical, a partir
da qual formada a escala:

MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Princpios de harmonia


32
GRAU: cada uma das notas de uma escala independentemente de
sua tonalidade.
Dc acordo con os csqucnas acina, o funcionancnio das cscalas nao dccndc dc noias
csccficas (o DO, ou o FE}, nas da osiao quc ocuan na cscala (c. a rincira noia da cscala}.
Cada osiao dc noia dcnirc da cscala scra associada a una dcicrninada funao Iarnnica (a
una dcicrninada icnsao ou rclaancnio}. Scndo assin, c facil crcclcr a vaniagcn dc sc csiudar
a reIao puramente IormaI cnirc as noias, nais do quc as rclacs cnirc noias concrcias
dcniro dc una ionalidadc csccfica.



Os graus sao iradicionalncnic indicados cn nuncros ronanos.
o csiudo das rclacs cnirc os graus (alsiraia, csqucnaiica} quc dcfinira as rclacs
Iarnnicas. E c o csiudo or graus o rinciro ccnlo da infiliraao do sisicna ional no csiudo
dc ouiros sisicnas nusicais, associando as roricdadcs dc cada grau sua disiancia da inica,
a onio dc sc odcr falar no "grau V" dc una cscala cniainica, or ccnlo, cono coincidcnic
cscala naior, cnlora nao scja a quinia noia da cscala.

DO RE MI SOL LA DO
V

INTERVALO: a diferena de altura entre dois graus de uma escala.
Os inicrvalos sao indicados cn nuncros odnus, idcniificando a rincio a quaniidadc dc guus
cisicnics cnirc dois graus dc una cscala.



MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Princpios de harmonia


33
Qualidade intervalar: serve para distinguir a diferena de altura
exata entre as notas de um intervalo.
Da figura acina, odc-sc disiinguir quc difcrcnas dcsiguais sao classificadas con o ncsno
inicrvalo. Da ncsna forna, noias sinilarcs odcn indicar inicrvalos difcrcnics (c. do-fa= / do-
soll}. A qualidadc inicrvalar dcsfaz cssas anliguidadcs, c scrvc ianlcn ara dcicrninar rclacs
csccficas cnirc os inicrvalos. No ccnlo, a 3
a
con 2 ions c a 3
a
nuo; c a 3
a
con un scniion c
ncio, a icra ncno.
Sao dois os iios dc qualidadc inicrvalar.
MaIor (M} ou menor (n}. sao os inicrvalos dc 2a, 3a, 6a, 7a.
Justo (J}, aumentado (aun} ou dImInuto (din}. sao os inicrvalos dc 4a, 5a.
Quando sc invcric a ordcn das noias dc un inicrvalo, icn-sc una Inverso IntervaIar. Das
roricdadcs das invcrscs.
2a iorna-sc 7a 3a iorna-sc 6a 4a iorna-sc 5
J iorna-sc J M iorna-sc n aun iorna-sc din
c vicc-vcrsa.
Consonncia e dissonncia:
A dcfiniao dcsics icrnos c nuiio variavcl c ncsno olcnica cn icoria nusical, rincialncnic
or scr nuiio cvidcnic a influcncia dc faiorcs culiurais c Iisioricos; isio c, cada culiura c cada
crodo Iisiorico icra sua roria classificaao dc consonancias c dissonancias. A idcia lasica c a
dc quc dcicrninados inicrvalos sao nais "agradavcis", ou ncsno nais "csiavcis" Iarnonicancnic
(consonanics}, c ouiros inicrvalos sao nais "dcsagradavcis", ou nais "insiavcis" Iarnonicancnic
(dissonanics}.
Hojc cn dia sao usadas ircs classificacs ara inicrvalos quanio sua consonancia.
ConsonncIa perIeIta. sao os inicrvalos dc 4a c 5a auncniados c dininuios, c 8a.
ConsonncIa ImperIeIta. sao os inicrvalos dc 3a c 6a.
DIssonncIa. sao os inicrvalos dc 2a c 7a naiorcs c ncnorcs, c iodos os inicrvalos auncniados c
dininuios.
Propriedades dos intervalos: Sendo relaes entre graus, os
intervalos revelam tambm relaes harmnicas entre as notas.
As rclacs inicrvalarcs dcvcn rcvclar ncccssuuncntc rclacs Iarnnicas. Assin, alguns
inicrvalos considcrados "ossvcis" dcniro da icoria nusical (c. 3a auncniada, 5a nais quc
dininuia cic.} nao icn scniido algun do onio dc visia funcional.

As rclacs dc consonncIas perIeItas sao sinilarcs cnirc si (
4aJ c invcrsao dc 5aJ}. Elas condicionan nao so as rclacs
cnirc a roinidadc das rclacs Iarnnicas cnirc as
ionalidadcs (ciclo da 5as - alaio}, nas ianlcn os rincios
ionais das rclacs dc icnsao c rclaancnio cnirc os graus
(cono vcrcnos nais alaio}. Olscrvc as sincirias do ciclo das
5as (ao lado}. clas rcroduzcn nao so as rclacs dc
consonancia crfciia (4as c 5as}, nas ianlcn os acordcs
naiorcs do cano Iarnnico c os graus rinciais das ircs
MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Princpios de harmonia


34
funcs Iarnnicas lasicas (vcr alaio}, c ianlcn a ordcn cn quc as noias sao alicradas con
susicnidos (cn 5as} ou cn lcnois (cn 4as}, ara sc conscguir as alicracs ncccssarias ara
una cscala naior (cono rcrcscniada acina}. Na ariiiura, csia ordcn c rcrcscniada cla
armadura de cIave, quc indica as noias alicradas dc acordo con as alicracs c a ionalidadc da
cscala vigcnic. A arnadura dc clavc alicra iodas as noias iguais nas quais agc (c. fa naior >
iodos as noias si sao alicradas con lcnol}.


Acordes: so organizaes de notas simultneas.
Trades: so acordes formadas por duas teras sobrepostas.
A iradc c o nodclo do iio dc acordc uiilizado iradicionalncnic na nusica curocia ional. Sc sao
dois os iios dc inicrvalo dc icra, sao quairo os iios dc conlinacs dc iradcs ossvcis.



Cifras: smbolos que representam a nota em que est fundado um
acorde e seu tipo de organizao (maior, menor etc.)
Os noncs da noia fundancnial da iradc sao rcrcscniados con scu aniigo nonc, ainda vigcnic
nos ascs anglo-sacs (Inglaicrra, AlcnanIa cic.}.
A B C D E F G
LA SI DO RE MI FA SOL
Aos noncs dc cada iradc assin indicada, odcn scr associados sinais quc indican dc quc iio
cla c. Fm = F menor; FdIm ou F: F dImInuto; cic.}.
MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Princpios de harmonia


35
Ttrades: acordes com quatro notas - a trade mais uma tera
sobreposta nota mais aguda (formando uma stima com a nota
fuindamental)
Trades com notas acrescentadas:
A rincio odcn scr associadas s iradcs qualqucr noia, scnrc considcrada cono un
inicrvalo da noia nais gravc (ou fundancnial}. Dc acordo con as varias ossililidadcs dadas
clos graus das difcrcnics cscalas, clos inicrvalos, clas qualidadcs inicrvalarcs c clos nciodos
dc cifragcn, o csiudo da Iarnonia airavcs dos acordcs odc sc iornar lasianic conlco.


Assin.
Tipo de acorde notas que
compem
o acorde
Exemplo da
melhor cifragem
( ex. do)
Exemplo de
cifragens
evitveis (ex. do)
Acorde maior do-mi-sol nenhum sinal adicional
(C=do maior)
CM ; C+
Acorde menor do-mi -sol Cm C-
Trade diminuta do-mi -sol Cdim Cm( 5) ; C
Trade aumentada do-mi-sol# C(#5)
Ttrade1-Trade com stima menor
(um tom abaixo da oitava)
do-mi-sol-si

C7 C7-
Ttrade2- Trade com stima maior
(um semitom abaixo da oitava)
do-mi-sol-si

C7M C7+
Trades com notas acrescentadas,
formando intervalos maiores e
justos
do-mi-sol-la
do-mi-sol-re
do-mi-sol-fa
C6
C9
C11

Trades com notas acrescentadas,
formando intervalos menores,
diminutos ou aumentados
do-mi-sol-la


do-mi-sol-re#
do-mi-sol-fa#
C( 6)
C(#9)
C(#11)


Ouiros ccnlos scrao visios na Apos111o De V1o1o Gu11orro Vo12.

MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Princpios de harmonia


36
Funes: so os nveis de tenso harmnica associados a cada um dos
graus da escala.
Sao ircs as funcs rinciais.
Funo de tnIca: Associada scnsaao dc cuxuncnto. roduzida rincialncnic clo grau
I, c, cn ncnor quaniidadc, clos graus VI c III.
Funo de domInante: Associada scnsaao dc tcnsuo. roduzida rincialncnic clo grau
V, c, cn ncnor quaniidadc, clos graus III c VII.
Funo de sub-domInante: Associada scnsaao dc cuuuo du tcnsuo. roduzida
rincialncnic clo grau IV, c, cn ncnor quaniidadc, clos graus II c VI.
Ainda c ncccssario frisar quc cn gcral o acordc (a iradc} c nais inorianic ara a
dcicrninaao da funao Iarnnica dc un irccIo nusical (sua icnsao" Iarnnica} do quc
as noias isoladancnic. No dccorrcr da aosiila nuiias vczcs scrao ciiados os graus c suas
funcs; dc nodo gcral, vai sc csiar falando das funcs dos acordcs dc cada grau.

Campo harmnico: o resultado de trades (ou ttrades) formadas a
partir de cada grau de uma escala, usando apenas as notas da respectiva
escala:


Da noao dc cano Iarnnico odc sc dcduzir o scguinic.
Trcs graus csiao associados a iradcs nuocs. sao os graus I, IV, V. Esics graus
csiao scarados or inicrvalos dc 5a crfciia (IV/I /V; cn do. F/C/ C}.
Trcs graus csiao associados a iradcs ncnocs, ianlcn scaradas or inicrvalos
dc 5a ( II / III / VI; cn do. Dn / An / En}.
Un grau csia associado a una iradc dnnutu (o grau VII}. Esic grau icra assin
roricdadcs cscciais, difcrcnics dos dcnais graus.
Acordcs con fundancniais scaradas or inicrvalos dc tcu icn noias cn
conun. Assin, o grau I (C. do-ni-sol} icn noias cn conun ianio con o acordc do
grau VI, una icra alaio (An. la-do-ni} quanio con o acordc do grau III, una
icra acina (En. ni-sol-si} . Na Iarnonia unconu, csics acordcs sao cIanados
dc cutuos ou unt-cutuos cntc s. Assin.



MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Princpios de harmonia


37
O cano Iarnnico dc iciradcs (iradcs con sciinas acrcscniadas} icra una disiinao un ouco
nais clara cnirc os difcrcnics acordcs, dcsiacando-sc a singularidadc da sciina do grau V (sciina
da doninanic}.



Escala Relativa menor:
En nossa culiura, o culiivo" dc ccciaiivas c rcsolucs na nclodia vcn dcsdc a Idadc Mcdia.
As fornas dc scqcncus c nodos fios dc noias, Icrdados dos canios da liiurgia judaica,
fornavan a lasc das rcgras dos nodos c das nclodias do canto gregorIano, gcncro inosio na
nusica sacra aic ccrca do scc. X. Esic iio dc nusica, lascado rincialncnic na forna ou nodo
fio cn quc cran fciias as nclodias, c cIanado dc nusica nodu.
A nusica tonu (con ionaldiadc, isio c, lascada nas funcs Iarnnicas} concou a sc
dcscnvolvcr lascada no to dc nouncnto quc a linIa nclodica fazia, qual o inicrvalo quc cssc
novincnio roduzia, qual sua rclaao con o novincnio da ouira linIa nclodica cic. A ariir do
incio da Fcnasccna (ca. 1400}, sao cada vcz nais adoiados cono nodclos ara alicaao dcsias
iccnicas as cscalas maIores (con una icra naior cnirc os graus I c III} c menores (con una
icra ncnor cnirc os graus I c III}. Cada una dclas rcrcscniava un iio dc nodo ncdicval, so
quc con a alicaao dos rincios dc Iarnonia funcional (icnsao X rclaancnio}. Podc-sc dizcr
cniao quc as cscalas naiorcs c ncnorcs funcionan nais ou ncnos da ncsna nancira, nas
rcrcscnian nodos (ou Iunorcs", diganos} difcrcnics. Podc-sc dizcr ianlcn, sinlificando, quc
una cscala naior icra as ncsnas noias quc una cscala ncnor, nas icn a funao dc inica cn
ouira noia (rclaa cn ouira noia}. Esia c cscala cIanada dc menor naturaI. Ecnlo.







MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Princpios de harmonia


38
Diz-sc cniao quc a cscala dc LA ncnor c a cscala reIatIva menor dc DO naior, c a cscala dc DO
naior, a reIatIva maIor dc LA ncnor. Assin.
MI Menor < reIatIva > SOL MaIor
SI Menor < reIatIva > RE MaIor
FA# Menor < reIatIva > LA MaIor
VI Menor < reIatIva > I MaIor
I Menor < reIatIva > III MaIor

As cscala ncnorcs ianlcn icrao scu rorio cano Iarnnico.


Ocorrc quc ncsic cano Iarnnico nao Iavcra acordcs rcarados ara fazcr a funao dc
doninanic. Para funcionar (ara soar icnsa}, a funao dc doninanic icn quc scr fciia nun acordc
maIor no grau V. Assin, a cscala c alicrada, c colocada una noia quc iorna o acordc do V grau
naior. Surgc cniao a cscala ncnor barmnIca, ianlcn con scu rorio cano Iarnnico.


Finalncnic, una alicraao do grau VI ianlcn cn un scniion cria a cscala menor me1d1oo, a
rincio ara criar una linIa ncdcu fluida cnirc os graus V c VII alicrado. Na vcrdadc o
sisicna ional arccc scnrc qucrcr ncgar o iio dc son da nusica nodu, isio c, scn funcs dc
icnsao c rclaancnio, lascada no uro novincnio nclodico, no colorido da cscala, no nodo. A
cscala ncnor Iarnnica lcnlra un ar nodal" no inicrvalo dc un ion c ncio cnirc os graus VI c
VII, c or isso rocura scr concnsada or un nodclo nais ncdco".
ossvcl fazcr ianlcn una lisia dc acordcs c graus nais usados cn un cano Iarnnico
ncnor, orquc, na vcrdadc, cssas cscalas nunca aarcccn uras, isoladas dcniro dc una
conosiao nusical inicira, salvo nos nanuais cnocirados dc icoria nusical. A cscala ncnor c
scnrc una so, c scu asccio nuianic, nuna visao unconu, sc dcvcn anics dc iudo ao jogo dc
funcs Iarnnicas.


ESCALAS GRAUS
Menor natural In7 IIn7( 5} III7M IVn7 Vn7 VI7M VII7
Menor harmnica In(7M} IIn7( 5} III7M(=5} IVn7 V7 VI7M VII
Menor meldica In(7M} IIn7 III7M(=5} IV7 V7 VIn7( 5} VIIn7( 5}
Acordes mais usados
(ex. LA menor)
In7
An7
IIn7( 5}
Dn7( 5}
III7M
C7M
IVn7
Dn7
V7
E7
VI 7M
F7M
VII
C=

MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/

39

CAGED E DERIVAES DE ACORDES
PETER GELLING

O sisicna CACED c un nciodo dc organizaao do lrao do violao nuiio conun, usado dc una
forna ou dc ouira or viriualncnic quasc iodos os guiiarrisias. Sinlcs, nas cficicnic, clc
crniic visualizar cscalas, arcjos c aic ncsno acordcs solrc a cicnsao conlcia do lrao do
insiruncnio.
O sisicna c lascado nos cinco scguinics fornas faniliarcs dc acordcs (a noia sonlrcada indica a
noia fundancnial do acordc, a ariir da qual clc c consirudo}.

Assin, sc cada una dcsias frnas" c iocada con un caoiasio (ou una csiana}, clas sc iornan
novcis, c odcn cniao scr localizadas cn qualqucr casas do lrao. Nas gradcs scguinics, cada
fornaao foi novida una casa (un scniion} ara a frcnic (noic quc o nonc aiual dc cada
nudana dc acordcs sc nodifica, nas o nonc da forna da qual c dcrivada coniinua o ncsno}.

O roino asso ncsic sisicna scra o dc localizar cada frna dc acordc dc nodo quc o sisicna
iniciro corrcsonda a un so acordc (ou una so ionalidadc} dcliniiando cniao cinco rcgics
lasicas do lrao do insiruncnio c colrindo ioda sua cicnsao. No ccnlo alaio cada frna do
sisicna csia iransosia ara corrcsondcr ao acordc dc DO. Olscrvc quc, ncdida cn quc as
frnas sao localizadas cn difcrcnics lugarcs do lrao, cada una dclas conccia-sc con a anicrior.

MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
CAGED e derivaes de acorde


40

Escalas, arcjos c iodo iio dc acordc icrao una forna visual unica no lrao,
quc odc scr rclacionada fornacs do CACED. No ccnlo ao lado, a cscala
dc DO naior c adaiada frna dc una dcrivada dc LA.
As fornacs cn CACED sao osiuladancnic caazcs dc aconodar
viriualncnic qualqucr iio dc cscala, arcjo ou acordc. Pclo ncsno rincio,
algunas vczcs c rcfcrvcl, ao ncnos ncnialncnic, ajusiar as fornacs ara
csiar cn una confornidadc adcquada a una ionalidadc ou una cscala ouira
quc nao a cscala naior. Os diagranas scguinics nosiran as fornacs CACED
convcriidas a acordcs ncnorcs.


Os conceitos de posio local / escala local
Esics icrnos inicr-rclacionados dcscrcvcn dois iios dc onios dc rcfcrcncia. A osiao local"
(Ionc oston} c una csiruiura valiosa na qual una varicdadc dc fornas visuais (dc digiiaao} c
dc clcncnios nusicais (dc scqucncias dc noias} odcn csiar rclacionadas. Vocc odc considcra-la
cono una fornaao dada con a qual odc-sc no nnino, concar a inrovisar un solo, ncsno
icndo cn ncnic quc, sc c ossvcl crnancccr iocando cn una arca dcliniiada do lrao,
ianlcn scra ossvcl novcr-sc airavcs dc ouiras fornacs, sc vocc quiscr.
Eniao, ainda quc a inrovisaao avanada lidc frcqucnicncnic con una grandc varicdadc dc
clcncnios nusicais, rinariancnic a cscala local" (Ionc scuc} odc scr visia cono una cscala
na qual vocc csia sc lascando ara inrovisar un solo, una digiiaao dc cscala dada rclacionada
a una das cinco fornacs CACED.
Na ncdida cn quc vocc conccc a iralalIar con varias cscalas (incluindo suas digiiacs c
fornacs associadas} , icnIa cn ncnic os scguinics onios.
Inicialncnic, as duas noias nais inorianics dc una cscala local sao sua noia fundancnial c
a 5
a
noia da cscala (a inica c a doninanic or ccnlo, as noias Do c SOL na cscala dc
DO}. Esias noias scrao criicas ara a indicaao dc una rcsoluao na frasc nusical.
Ainda quc o ouvido or si so ossan guiar-nos cn icrnos dc quais noias dc una cscala
dcicrninada sc alican ou nao a un acordc csccfico, vocc ianlcn dcvc csiar aicnio s
ossvcis rc3lacs icoricas cnirc os dois, un roccsso quc conca con un conIccincnio da
rclaao cnirc a cscala c a Iarnonia, c lcva a rcconIcccr ouiras fornas dcniro do conicio do
rorio adrao dc digiiaao da cscala, csccialncnic as associadas a acordcs c nodos
Ionninos.
Una cscala local odc rovcr ianlcn un csquclcio csiruiural no qual ouiras noias odcn
cvcniualncnic scr adicionadas, dc noias nao includas na cscala original, assando or
alicracs cronaiicas ou ncsno cicnscs c alicracs.
MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
CAGED e derivaes de acorde


41
5 formatos do mesmo acorde, aliados digitao de sua escala
Ex. RE maior


MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/


42
Apndice 1
EXERCCIOS DE LEITURA DE
PARTITURAS
MARCELO MELLO

Muiio nais do quc una Ialilidadc dc iraduzir" cada sinal da ariiiura dc acordo con una
dcfiniao rcvia (no quc icndc a sc iornar un ncro ccrccio dc dccorcla"}, a lciiura dc ariiiura
dcvcria, a ncu vcr, dcscnvolvcr una conscIncIa dc organizaao das noias, una crccao dc
estruturas or iras dclas.
Os ccrccios alaio, organizados o nais roino ossvco dc una ordcn gradaiiva c cocrcnic,
foran dcscnvolvidos ara csiinular nuiio nais a disiinao dc padres dc dcscnvolvincnio cnirc
as noias, c or isso foran fciios ara scrcn csiudados a ariir dc una noia qualqucr, variando o
csiudo dia aos dia (da a auscncia dc clavcs}. O oljciivo c crcclcr c incororar rincios
inorianics dc lciiura dc ariiiuras (graus conjunios, inicrvalos, riinos cic} airavcs da
arcscniaao dc un naicrial nusical sinlcs nas vcrsaiil, c aclando a difcrcnics csiraicgias dc
conrccnsao (rcciiao, ciclos dc noias, ncnoria dc curio c longo razo cic.}.





MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Apndice exerccios de leitura de partituras

43


MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Apndice exerccios de leitura de partituras

44





MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Apndice exerccios de leitura de partituras

45





MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Apndice exerccios de leitura de partituras

46




MARCELO MELLO Apostila de violo e guitarra - Vol 1 http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Apndice exerccios de leitura de partituras

47


MARCELO MELLO Apostila baixo eltrico http://www.marcelomelloweb.cjb.net/



68

LINHAS DE BAIXO

A FUNO DA LINHA DE BAIXO
STEVE SCHMIDT
Lessons In Bass Line Construction
whale@leland.stanford.edu
www.olga.net

En quasc iodas as fornas nusicais, o laio icn duas inorianics funcs a cunrir. En
rinciro lugar, o laio arcscnia o riino da nusica. Esia funao ianlcn c fciia gcralncnic cla
laicria ou cla crcussao. Scgundo, o laio dcfinc os acordcs dc cada onio da nusica c guia o
novincnio da nusica dc un acordc ara o ouiro. Esia funao c gcralncnic fciia ianlcn cla
guiiarra ou clo iano. Por ligar as duas funcs, do riino c da Iarnonia, o laio frcqucnicncnic
c o insiruncnio cn iorno do qual o rcsio da nusica sc organiza.

Parte rtmica
Scndo o riino una organizaao dc laiidas rcgularcs forics c fracas, a roduao dc riino no laio
c fciia na accniuaao quc cada noia roduz dcniro da nusica. A aric nais inorianic da
claloraao dc un alinIa dc laio csia na dcfiniao dc quais laiidas do riino cnfaiizar, c quais
laiidas nao cnfaiizar.

Quais laiidas do riino dcvcn scr cnfaiizadas c quais nao, c una qucsiao quc, no fundo, so c
rcsolvida cla scnsililidadc do laiisia, c ianlcn clo laicrisia, scu arcciro na dcfiniao do
riino da nusica. A inicraao cnirc laiisia c laicrisia c rovavclncnic o nais inorianic
clcncnio isolado dcniro da nusica oular, c c a nais inorianic Ialilidadc lasica quc un
laiisia dcvc icr. Oua aicniancnic suas gravacs favoriias c crccla quando o laicrisia faz
variacs cn cina do riino lasico, c quando o laiisia faz, c crccla cono clcs volian ao riino
lasico, dciando scnrc claro un adrao csiavcl c faniliar (c nao naanic!}. Quando un laiisia
c un laicrisia iocaran junios un icno o lasianic ara conIcccr o csiilo c os Ialiios un do
ouiro, clcs odcn iocar adrcs difccis c conlicados scn crdcr o fluo do riino quc csiao
iocando (c, nais inorianic, ianlcn scn os ouvinics crdcrcn o riino}.

Porcn, Ia alguns rincios gcrais quc vocc odc usar ara ajuda-lo a sclccionar sua aric
rinica. O rincio nais inorianic c quc vocc dcvc conuncnic iocar a noia fundancnial do
acordc na rincira laiida dc cada conasso. Una vcz quc csia noia dcfinc o incio do conasso,
scndo quc a naioria das nudanas dc acordcs ocorrcn na rincira laiida, c inorianic
dcicrninar o riino gcral da nusica colocando una cnfasc ncsic onio. Un ouiro rincio c quc
vocc dcvc nanicr un adrao rinico lasico duranic un crodo dc icno considcravcl (c. 8 ou
16 conassos} dc nancira quc o riino fiquc lcn cla, lcn scnsvcl, ao ouvinic. Sc vocc nuda o
riino a cada dois conassos, o ullico nao icra icno ara dcicciar os adrcs da nusica, c nao
conscguira scniir ncn cada un dos adrcs, ncn a nudana dc un ara ouiro. Mais quc isso,
una nudana dc riino icn dc icr un acl csiruiural dcniro da nusica, indicando arics
difcrcnics, accniuando dcicrninados irccIos da nusica, conlinando con as linIas dc ouiros
insiruncnios cic.

Os laiisias icn sua disosiao quairo fcrrancnias lasicas ara roduzir una cnfasc, ou una
falia dc cnfasc, cn una laiida.
Tocar a noia fundancnial do acordc dc un dcicrninado irccIo da nusica, dcniro da
ulsaao. Esia c a nais foric, a nais cnfaiica noia quc vocc odc dar;
Tocar una noia do acordc, nas nao a noia fundancnial. Isio ainda c cnfaiico nas ncn
ianio quanio a noia fundancnial.
Nao iocar una noia nova na laiida, nas sin susicniar a noia iocada na laiida anicrior.
Isio dcs-cnfaiiza a laiida;
Pausa, nao roduzir ncnIun son;
MARCELO MELLO Apostila baixo eltrico http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Linhas de baixo / walking bass


69

FATORES PARA AS LINHAS DE BAIXO
ADAM NITTI
http://www.adamnitti.com

Ha nuiios faiorcs quc odcn scr considcrados quando sc consiroi una linIa dc laio.
1. NveI de atIvIdade cono c a aiividadc da nusica? Ela soa cono nuiias noias junias, ou
clas csiao nais csaadas? Quais sao os adrcs scguidos cla laicria c or ouiros
insiruncnios dc crcussao? A nusica icn vocais? Sc icn, quanio csao (sonoro} dcvc
scr rcscrvado ara clcs?
2. DInmIca O irccIo nusical c foric ou fraco? A nusica iransniic un scnso dc urgcncia,
ou c nais calna? Sc a canao icn lciras, a nusica rcflcic a cnoao do quc csia scndo
caniado? A nclodia do laio (sic} conlcncnia a dinanica dos ouiros insiruncnios? A
iccnica quc csia scndo usada (su, alIcia cic.} csia aroriada ara a dinanica da
nusica? O volunc do laio c aroriado ara o irccIo nusical?
A dinanica nuiia vczcs c csquccida no nundo da nusica clcirificada. s vczcs
suc-sc quc, sc o laio csia soando airavcs dc un anlificador, so conirolanos
sua inicnsidadc airavcs do conirolc dc volunc. Lcnlrc-sc quc o oicncinciro dc
volunc so conirola o liniic dc inicnsidadc ara as assagcns nusicais nais forics;
o rcsio csia acnas cn nossos dcdos! Coniralaiisias acusiicos cosiunan csiar
nais cicnics dcsic faio. Nao icnIa ncdo dc auncniar o volunc do laio ara odcr
aicnuar o ioquc da nao dirciia. E csicja scnsvcl forna con quc a dinanica da
nusica varia cnirc as assagcns nais inicnsas c as nais suavcs. Isio sc alica a
iodos os csiilos nusicais, c os naiorcs insiruncniisias scnrc incororan un
lon usa da dinanica cn suas cccucs.
3. Contedo barmnIco Quais sao as nudanas dc acordcs na nusica? Dcvc-sc iocar so
as noias fundancniais dc cada acordc, ou algo nais conlicado? ncccssario, na
nusica, quc a linIa dc laio soc nais nclodica? Ncssc caso, quc cscalas, nodos ou
arcjos vao sc cncaiar no conicio das nudanas dc acordc? A linIa dc laio c
conaivcl con o quc csia aconicccndo Iarnonicancnic con os ouiros insiruncnios?
Qual c a rcsonsalilidadc do laio no conicio da nusica?
s vczcs, laiisias ncnos ccricnics icn a icndcncia dc forar o uso dc una
cscala ou dc un adrao dc noias quando salcn quc c conaivcl con o acordc cn
qucsiao. O rcsuliado, nuiias vczcs, c una linIa dc laio nuiio conlicada ou
inirincada, ou quc soa fora do lugar ou niralolanic" dcnais. Para rcvcnir isio, a
rincira coisa a sc fazcr c icr ccricza quc vocc csia rcalncnic usado scus ouvidos
ara consiruir a linIa do laio, c nao unicancnic sua Ialilidadc con as naos.
Tcnic scnrc cscuiar oljciivancnic as cancs con quc csia cnvolvido, c ai4cnIa-
sc a cscolIcr acnas as noias quc ic un lugar scnsvcl c con scniido na nusica.


CONSTRUINDO UMA LINHA DE BAIXO
http://www.musicdepartment.org.uk/basslines.htm

Passo 1: dcicrninc as noias dos acordcs cnvolvidos

Una linIa dc laio cficicnic usa nornalncnic un adrao rinico sinilar ara cada acordc,
cnlora ossa variar un ouco. Dcvc-sc rocurar un inicrcssc rinico c una rogrcssao suavc dc
un acordc ara ouiro.
MARCELO MELLO Apostila baixo eltrico http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Linhas de baixo / walking bass


70
Aqui csia una linIa sinlcs dc laio usando a noia fundancnial c a quinia dc cada acordc
(riino dc lolcro}.


Agora, usando as ncsnas noias, nas dciando o riino un ouco nais vivo.


Agora usando una noia auiliar ao invcs dc acnas a fundancnial c a quinia, odc scr usada
ianlcn a scia do acordc.



Agora, odc-sc adicionar algunas assagcns cronaiicas, c un ouco dc sincoas.


MARCELO MELLO Apostila baixo eltrico http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Linhas de baixo / walking bass


71
Varias linIas dc laio sao consirudas a ariir dc figuracs dc arcjos isio c, iodas as noias do
acordc, iocadas succssivancnic. Aqui csia un ccnlo sinlcs.


Sc os inicrvalos cnirc as noias do arcjo sao rccncIidos con noias dc assagcn, o rcsuliado c
un uuIng Iuss (s vczcs ianlcn cIanado dc Iuxo cuntuntc}, conun no jazz, nas ianlcn na
nusica larroca cnirc ouiros.


Cono variaao, odcn-sc adicionar noias dc assagcn cronaiicas, ou ornancnios (noias nuiio
curias, scn valor rinico rclcvanic}.



WALKING BASS
ADAM NITTI
http://www.adamnitti.com

LinIas dc uuIng Iuss csiao cnirc as fornas nusicais nais clcganics c nclodicas quc odcnos
cIcgar a iocar cono laiisias. Aquclcs quc sao adniradorcs do Iucs, do Ioogc ou dc un uzz
suingado, csiao rovavclncnic faniliarizados con a sonoridadc do uuIng Iuss.

O csiilo da nusica dcscncnIa un acl fundancnial no nodo cono un uuIng Iuss odc scr
iocado. Ao sc ouvir gravacs dc uzz, odc-sc crcclcr quc os uuIng Iuss dcsic gcncro sao
lasianic inrovisados or naiurcza. Farancnic vocc cIcgara a ouvir qualqucr frasc dc laio
rcciida quando un laiisia dc uzz ccricnic caninIa or cnirc as nudanas dc acordc.
quasc cono sc clc csiivcssc iocando un laio solo o icno iodo, so quc cscondido or cnirc os
ouiros insiruncnios, c con un riino rcgular. Sc vocc cscuia a gravacs dc un laiisia dc
Iucs, ainda cisic un nvcl dc inrovisaao, nas gcralncnic sua frasc nclodica scra nais
iradicional Iarnonicancnic, c as linIas dc laio odcn scr iocadas nais consisicnicncnic
scguindo acnas os adrcs" csialclccidos dc scqucncias c dc acordcs. E nuiias linIas dc
uuIng Iuss dc un csiilo nais Ioogc sao lascadas nuna ordcn rcciiiiva dc acordcs ou noias
dc cscala. Os ccnlos alaio nosiran irccIos dc 8 conassos iicos do quc sc odc cscrar
cn cada un dos gcncros ncncionados.
MARCELO MELLO Apostila baixo eltrico http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Linhas de baixo / walking bass


72

Exemplo 1 - Walking bass num estilo de jazz

Exemplo 2 - Walking bass num estilo de blues

Exemplo 3 - Walking bass num estilo de boogie

Nas linIas dc uuIng Iuss, o uso dc notas do acorde dclincia o novincnio dc cada nudana dc
acordc scn a ncccssidadc dc ncnIun ouiro aconanIancnio. Esic rincio scrvc ara una loa
iniroduao cccuao dc linIas dc uuIng Iuss, ara qucn nunca as iocou anics. Sc vocc ja
cosiuna iocar linIas ncssa iccnica, o sinlcs faio dc rocurar liniiar-sc a iocar noias dos
acordcs odc scr una grandc forna dc nclIorar scu frascado, sc vocc csia icndo rollcnas cn
ligar os acordcs na linIa do laio.

TCNICAS DE WALKING BASS
JAMES WALKER
uuu.mo11e1]ozz.oom - 2001

Notas de aproxImao: noia usada anics da linIa do laio cIcgar aic a noia fundancnial do
roino acordc, gcralncnic sua vizinIa. As noias dc aroinaao odcn scr diainicas
(cricnccnics ao acordc ou cscala} ou cronaiicas (nao cricnccnics ao acordc ou cscala}


As noias dc aroinaao cronaiicas ofcrcccn una scnsaao dc rcsoluao Iarnnica (vcr o
caiulo rcfcrcnic a HarmonIa} na noia final. No ccnlo alaio, o cronaiisno runa noia do
roino acordc (ou do roino conasso} scgucn a dircao gcral da linIa. sc a linIa do laio
solc, a noia dc aroinaao solc un scniion runo noia final, c vicc-vcrsa. Esia nao c una

MARCELO MELLO Apostila baixo eltrico http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
Linhas de baixo / walking bass


73
rcgra infalvcl, nas scrvc nuiio lcn cono rincio dc iniroduao a csia raiica.


Notas vIzInbas (IngI. ne1gbor groups"): quando sc ioca as duas noias vizinIas anics da noia
final, una acina (nais aguda}, ouira alaio (nais gravc}. NO ccnlo alaio, a noia do
conasso scguinic c rcccdida dc una noia vizinIa diainica (o FE} c una cronaiica (o SI}.


Progresses: a rcciiao do ncsnos adrcs dc noias do acordc (ou noias dc aroinaao} ara
varios acordcs scguidos.




VarIaes no rItmo: a raiica dc uuIng lass nao c rcsiriia dc nodo algun a una ulsaao fia
dc scnninas (cono nos ccnlos acina}. Variacs no riino, cono cn qualqucr linIa nclodica,
ajudan a nanicr o novincnio coninuo da linIa, c ianlcn a nanicr o inicrcssc do ouvinic. No
ccnlo alaio, nao so as figuras dc icnlo csiao variadas, nas noic-sc quc a noia fundancnial
dos dois rinciros acordcs cai na scgunda laiida dos conassos.


ConcIuso: linIas dc uuIng Iuss no laio sao grandcs fornas dc csiudo ara cancs novas, c
odcn scr ianlcn una aric valiosa do rccriorio dc iccnicas dc un laiisia. Os ccnlos dcsic
caiulo sao acnas un onio inicial. Procurc iranscrics dc grandcs laiisias (Fon Caricr, Davc
Holland, Eddic Concz, CIarlcs Mingus, Paul CIanlcrs, Jaco Pasiorius, Cary Pcacocl, cnirc
ouiros}, insiruncniisias quc dcnonsiran cono un clcncnio lasicancnic rinico (o laizo} odc
sc iornar incnsancnic nclodico c arisiico.



1.
,
T
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
.

2.
,
,
T
2
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,

3.
,
,
,
T
4
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,

,

4.
,
T
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,

5.
,
,
T
2
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,

6.
,
,
,
T
4
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
.
Marcelo Mello - Digitao sistemtica
Exerccios
http://www.marcelomelloweb.cjb.net
7.
,
1
,
,
T
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
etc...
,
,
,
,
,
,
,
,
Marcelo Mello - Digitao sistemtica
Exerccios
http://www.marcelomelloweb.cjb.net
_

8. (leitura 1a vista)
,
,
Paganini - Moto Perptuo (p/ vli) op. 11 N6
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
_
,

_
,
Este seu olhar (Tom Jobim)
,
, ,
,
,
9. (leitura 1a vista)
,
,
,
, ,
,
, ,
_
,
,
,
, ,
,
, ,
,
, ,
,
, ,
3
,
,
,
,
_ _
_
Luiz de Narvaez (Renascena Espanha) - Guardame las vacas (p/ vlo)
10. (leitura 1a vista)

,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
. .

etc...
11.
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,

_
,
(variao)
,
,
,
,
,

_
12.
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
etc...
,
,
,
Marcelo Mello - Digitao sistemtica
Exerccios
http://www.marcelomelloweb.cjb.net

13.
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
etc...
,
,
,
,

14.
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
etc...
,

15.
,
1
,
,
T
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
1
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
Marcelo Mello - Digitao sistemtica
Exerccios
http://www.marcelomelloweb.cjb.net
Marcelo Mello - Digitao sistemtica
Exerccios
http://www.marcelomelloweb.cjb.net
(15.)

16.
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
etc...
,
,
,
,

_
17.
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
etc...
,
,
,
_
_
18.
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
etc...
,
,

_
19.
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
etc...
,
,
,
,
,

20.
,
,
,
,
, ,
,
,
,
,
,
,
, ,
,
,
,
,
,
,
, ,
,
,
,
,
,
,
, ,
,
,
,
,
,
,
, ,
,
,
,
,
,
,
, ,
,
,
,
,
,
,
, ,
,
,
etc...
,
,
,
,
, ,
,
,
Marcelo Mello - Digitao sistemtica
Exerccios
http://www.marcelomelloweb.cjb.net
http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
FRASEOLOGIA
Vrias fontes

Frascologia c o csiudo da consiruao do discurso nusical, suas ariiculacs c ligacs - cnfin, o
nodo cono sc rclacionan os divcrsos clcncnios dc una olra. A frascologia csiuda csccialncnic
a consiruao nclodica.
1 1. . M MO OT TI IV VO O: :
A ncnor unidadc rcconIccvcl dc una dcicrninada olra nusical. O noiivo c inconlcio cn si
ncsno, scndo uiilizado cono onio dc ariida ara consiruao dc unidadcs nais cicnsas. O
noiivo odc scr caracicrizado or una fornaao nclodica caracicrsiica (inicrvalos} c una
fornaao rinica (cclula rinica}. Elc c rcciido duranic a nclodia, gcralncnic or vcrscs
sinlificadas da original. O noiivo ianlcn c cIanado dc cclula ou inciso. E..



Una figura c cono un noiivo, nas icn ncnos inacio icnaiico (na fornaao da ca nusical} c
un coniorno ncnos fccIado ou ncnos disiinio. E.



2 2. . T T C CN NI IC CA AS S D DE E V VA AR RI IA A O O: :
Para fazcr con quc os noiivos sc dcsdolrcn fornando frascs, uiilizan-sc as Tccnicas dc variaao.
VarIao MeIdIca
Motivo original:
Transposio:

Seqncia:

Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
2
Inverso:

Retrgrado:

Retrgrado Invertido:

Mudana de Ordem das Notas:

Omisso de Nota:

Acrscimo de Nota:

Expanso Intervalar:

Contrao Intervalar:

Interpolao:


VarIao RtmIca
Motivo original:

Aumento dos Valores Rtmicos:

Diminuio dos Valores Rtmicos:

Retrgrado Rtmico:

Desdobramento:

Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
3
Adio ou supresso de Anacrusa:

Deslocamento:

3 3. . N NO OT TA AS S O OR RN NA AM ME EN NT TA AI IS S ( (D DI IS SS SO ON N N NC CI IA AS S) )
Noias ornancniais sao noias csiranIas ao acordc quc odcn ossuir ianio una funao nclodica,
cono sinlcsncnic ornancnial.
Nota de Passagem (np):

Bordadura (b):

Retardo (suspenso) (r):

Apojatura (ap):

AntecIpao (an):

I) Escapata (e):

g) saIto (s):


4 4. . S SE EM MI IF FR RA AS SE E, , F FR RA AS SE E, , P PE ER R O OD DO O
SM1-FRAS: (ou ncnlro dc frasc}. A concaicnaao dc difcrcnics noiivos. E..




Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
4

FRAS: A unidadc lasica da siniac nusical - una idcia nusical conlcia quc finaliza con una
cadcncia. A frasc rcsulia da concao dc duas ou nais scni-frascs.
A frasc odc scr.

Conclusiva - quando icrnina con una cadcncia conclusiva.



Suscnsiva - quando icrnina con una cadcncia suscnsiva.




PRODO: Un caso csccial dc conlinaao dc frascs, una conlcncniar ouira. A scgunda
frasc c ouvida cono rcsosia rincira.

Frasc anicccdcnic - A rincira frasc dc un crodo (gcralncnic suscnsiva}.
Frasc conscqucnic - A frasc quc scrvc dc rcsosia (gcralncnic conclusiva}.



OUTROS PADRS D FORMAS NTR FRASS:
Paralclisno. idcias dc una frasc rcciidas cn ouira;
Assinciria. frascs dc duracs difcrcnics;
Frascs rcciidas. una frasc scguida or sua coia, caia ou ornancniada.

Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
5
5 5. . C CA AD D N NC CI IA AS S
As cadcncias sao scqucncias iicas dc acordcs, quc fornan a ontuuuo" do irccIo nusical. O
icor c a fora da oniuaao quc a cadcncia iransniic ajudan a fornar os adrcs dc frascs da
nclodia.
As cadcncias sao classificadas dc acordo con a scqucncia dc acordcs quc as fornan c noncadas
dc acordo con a scnsaao ional (dc icnsao/rclaancnio} quc iransniicn. As cadcncias
conclusivas sao aquclas quc icrninan no acordc dc inica; as cadcncias suscnsivas icrninan
cn ouiros acordcs.
a a) ) C Co on nc cl lu us si iv va a: :
Pcrfciia - V-I
Incrfciia - V-I3; V7-I3
Plagal - IV-I

b b) ) S Su us sp pe en ns si iv va a: :
Mcia-cadcncia ( doninanic} - II-V; I-V; IV-V
Cadcncia dc cngano (inicrronida} - V-VI

6 6. . R RE EC CO ON NH HE EC CI IM ME EN NT TO O D DO OS S E EL LE EM ME EN NT TO OS S F FR RA AS SE EO OL L G GI IC CO OS S: :
O conIccincnio das frascs nusicais, suas arics, suas duracs c suas inicr-rclacs no discurso
nusical, sao circnancnic inorianics na criaao, inicrrciaao ou analisc nusicais. Os
nciodos dc junao c conlinaao dc unidadcs irao variar dc olra ara olra, conosiior ara
conosiior, csiilo ara csiilo, cic. Esics nciodos conirilucn nuiio ara a fornaao da
individualidadc dc una nclodia.
Para quc sc icnIa una conrccnsao nais rccisa da frascologia, c ncccssario quc consiganos
crcclcr clarancnic as ariiculacs cnirc os divcrsos clcncnios frascologicos. salcr scarar os
incisos, as scni-frascs, as frascs, os crodos. Esias suldiviscs na nclodia odcn scr rcalizadas
ncdianic.
1} Uso dc ausa;
2} Noia longa;
3} Uso dc fcrnaia;
4} Mudana dc dircao do novincnio nclodico;
5} Salio nclodico (gcralncnic na dircao oosia a quc a nusica vinIa sc novincniando};
6} Fcciiao dc noia;
7} Fcciiao dc adrao nclodico ou rinico;
8} Mudana dc adrao nclodico ou rinico;
9} Divisao clo cso do conasso.

Finalncnic, convcn lcnlrar quc ncn iodas as fonics dc rcfcrcncia concordan cnirc si na
dcfiniao dos icrnos nusicais. Assin, algunas rcfcrcncias odcn csiar cn coniradiao aarcnic.
Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
6
7 7. . E EX XE EM MP PL LO OS S
Ecnlo (1}
SCHUDEFT (2}
HAYDN (3}
TCHAIKOWSKY (4}



Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
7
Ecnlos
(5,6,8,9}
UN DEL DI (7}
MOZAFT (10}


Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
8
Syn. 4 (11}
Honc (12}
DcciIovcn (13}
Mozari (14}



Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
9
Gccnsccucs



CFIEC (15}
KODALY (16}
COPLAND (17}


Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
10

MENDELSSOHN (16}
FFANK (21}
FIMSKI- KOFSSAKOV (17}





Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
11
PACANNI (12, 13}
FACHMANINOFF (14}




Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
12
DFAHMS
Snonu 4
3 nov.



8 8. . E EX XE ER RC C C CI IO OS S
DACH, Guuott (3}


Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
13

SCHUMANN (6}
MOZAFT (4}




Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
14
DEETHOVEN (1}
DFAHMS (2}
DVOFAK (3}
MOZAFT (4}




Vrias fontes Fraseologia musical http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
15
CFEIC (5}
SHOSTAKOVICH (

}
TCHAIKOWSKY (6}
DFAHMS (7}



9 9. . F FO ON NT TE ES S
RUMERY,Kenneth R. Composer's Tools - Interactive Idea List: Index to Traditional Forms. Internet
http://star.ucc.nau.edu/~krr2/formsegments.html. (1998-2000).
Tcnicas de Composio Musical. Internet http://www.portoweb.com.br/compor. (1996).

http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
1
PRINCPIOS DE UDIO
Marcelo Mello

Nos icnos nodcrnos, a conrccnsao dc assunios nusicais nao cnvolvc acnas a cccuao
dc un insiruncnio nusical, ou rincios da icoria nusical vigcnic, nas ianlcn o donnio dc ioda
una aarclIagcn rclacionada ao son nusical, csccialncnic cn rclaao a insiruncnios clciricos ou
clcirnicos (cono a guiiarra c o coniralaio clciricos}. Esic icio iraiara da conrccnsao c do
funcionancnio gcral dc varios dcsics aarclIos, csccialncnic os quc conirolan dirciancnic as
caracicrsiicas do son nusical, dc una forna nais voliada ara o uso na guiiarra c no coniralaio.
A alavra audio odc scr dcscriia cono o conjunio dc iccnicas ara rcgisirar, rcroduzir c
iransniiir o son", rincialncnic, nos icnos nodcrnos, dc forna clcirica, clcirnica, digiial (o son
iransfornado cn inulso clcirico scra cIanado aqui dc sinal}.
C CA AR RA AC CT TE ER R S ST TI IC CA AS S D DO O S SO OM M
Para cnicndcr cono funcionan os nccanisnos dc audio, c rcciso cnicndcr algunas
caracicrsiicas do son. Un son c fornado or ondas dc conrcssao c dcsconrcssao nas nolcculas
do ar. Una onda sonora sc caracicriza or csaos ondc as nolcculas fican nais conrinidas quc o
nornal c or ouiros ondc clas fican nais rarcfciias quc o nornal (fig. 1}. Por isso clc odc scr
rcrcscniado nun grafico (fig. 2}. Essc grafico nosira o quanio o ar sc conrinc ou sc disicndc
duranic un ccrio icno. E c dcssc grafico quc odcn scr dcduzidos os rinciais aranciros dc un
son.
FreqncIa: c a quaniidadc dc vczcs quc o ar c conrinido c dcsconrinido dcniro dc un
ccrio icno. Mais ondas significan naior frcqucncia; ncnos ondas, ncnor frcqucncia. a frcqucncia
quc nos crniic disiinguir sons gravcs dc sons agudos. Sons gravcs icn frcqucncias laias; sons
agudos icn frcqucncias alias. A quaniidadc dc frcqucncia c ncdida gcralncnic cn ciclos dc
conrcssao c dcsconrcssao or scgundo, ou Hcriz (Hz}. Nun son con una frcqucncia dc 440 Hz o
ar icra quairoccnias conrcsscs c dcsconrcsscs or scgundo. Essa c a frcqucncia corrcsondcnic


Fig. 1 - ondas de compresso e descompresso do ar, formando
o som
Fig. 2 - grfico que representa as ondas sonoras
MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
2
noia la (aroinadancnic, o son quc cscuianos ao iirar o iclcfonc do gancIo}. O ouvido Iunano
icn un liniic dc audililidadc quc vai dc 20 Hz a 20.000 Hz.
AmpIItude c a inicnsidadc das conrcsscs c dcsconrcsscs do son. Una anliiudc
naior significa una conrcssao naior, c vicc-vcrsa. A anliiudc nos crniic disiinguir sons fracos
dc sons forics. Un Dcll (D} c a rclaao cnirc un son o c ouiro dcz vczcs naior quc o rinciro.
Ccralncnic c usada a dccina aric dcla, o dccilcl (dD}. A variaao dc 1 dD c ouco crccivcl, nas
una variaao dc 6 dD cquivalc ao dolro dc volunc.
HarmnIcos sao una caracicrsiica inorianic nao so do son, nas ianlcn dc qualqucr
ouiro naicrial con una vilraao rcgular. Quando un coro qualqucr vilra" (c. corda do violao.
fig. 3}, clc o faz con vilracs cn iodo o scu conrincnio. Mas ao ncsno icno vao Iavcr vilracs
aralclas c sinuliancas no ncsno coro, con "onios dc aoio" na nciadc, no icro cic. do
conrincnio da vilraao rincial. Cada una dcssas vilracs c cIanada dc barmnIco, c a sona
dos divcrsos Iarnnicos quc sc roduzcn con un son (con un coro vilranic} vai criar una nova
forna dc onda, un novo iio dc son, difcrcnic dos Iarnnicos isolados. Sao as variacs cnirc a
quaniidadc c o conicudo dos divcrsos Iarnnicos quc ira roduzir as difcrcnas dc iinlrc cnirc os
divcrsos sons. As inicnsidadcs dc cada aric gravc c aguda dc un son odcn scr idcniificados nun
grafico, cIanado dc espectro de IreqncIa. Na fig. 4, una analisc do cscciro dc frcqucncias dc
una ca nusical nosira a variaao do cscciro dc frcqucncias (dos gravcs" c agudos" do son} no
dccorrcr da nusica.
Ondas Iora de Iase sc duas ondas concan cn noncnios difcrcnics, suas fornas dc
cciiaao vao sc sonar cnirc si c dar origcn a una icrccira onda, Ilrida. Diz-sc quc clas csiao ou
dc usc. Sc duas ondas csiao fora dc fasc dc ial forna quc una scja o conirario da ouira, a sona
dclas scra zcro, c orianio Iavcra una anulaao do son. A fig. 5 nosira duas ondas sonoras sc
sonando c sc anulando criodicancnic, cono rcsuliados dc suas difcrcnas dc fasc (ara naiorcs
dcialIcs vcr Apostila de Violo e Guitarra vol 1. }


Fig. 3: diagrama das vibraes simultneas e paralelas (os harmnicos)
que ocorrem em qualquer objeto vibrante (ex. a corda de um violo)
Fig. 4 - Anlise da variao do espectro de freqncia (graves -
esquerda; agudos - direita) no decorrer de uma pea musical

Fig. 5 - resultado da combinao de duas ondas sonoras de freqncias ligeiramente diferentes
MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
3
E EF FE EI IT TO OS S D DE E U UD DI IO O
1 1) ) F Fi il lt tr ro os s e e E Eq qu ua al li iz za ad do or re es s
FIItro c o nonc quc sc da a un circuiio clcirico quc dcia assar ccrias frcqucncias c
lloqucia ouiras. EquaIIzador c un aarclIo quc alicra as caracicrsiicas dc frcqucncia dc un sinal
dc audio. Ha quairo iios dc filiro lasicos (fig. 6}. o filiro passa baIxa (quc dcia assar as
frcqucncias laias, lloqucando as alias}, o filiro passa aIta (quc dcia assar as frcqucncias alias,
lloqucando as laias}, o passa IaIxa (quc dcia assar frcqucncias cnirc dois liniics, un gravc c
ouiro agudo, rcjciiando as frcqucncias fora dclcs} c o rejeIta IaIxa (quc rcjciia frcqucncias cnirc dois
liniics, un gravc c un agudo, dciando assar as frcqucncias fora dclcs}.
Parmetros. aos filiros (c aos cqualizadorcs} csiao associados varios aranciros quc o
dcfincn c conirolan scu funcionancnio.
Fcqcncus dc cotc sao as frcqucncias ondc os filiros concan a funcionar. En filiros
assa laia a frcqucncia dc coric gravc c, logicancnic, zcro; cn filiros assa alia, a
frcqucncia dc coric aguda c infiniia.
Hundu dc ussugcn c a rcgiao dc frcqucncias na qual o filiro dcia assar o sinal (ou nao
dcia, sc iraiando dc un filiro rcjciia faia}. Ela dcicrnina nao so a difcrcna cnirc as duas
frcqucncias dc coric (isio c, a "grossura" da rcsosia} cono ianlcn a rcgiao na qual o filiro
iralalIa (gravc, ncdia ou aguda}.
ucdu c o angulo no qual o filiro coria o sinal. O filiro icn una ccria rcgiao dc
frcqucncias na qual clc conca a iralalIar. A qucda dcicrnina sc cssa rcgiao scra grandc ou
cqucna.
A qucda odc scr dcicrninada or dois icrnos difcrcnics, cada un con scu uso csccfico.
Un dclcs c o dD/8, o ouiro icrno c rcrcscniado cla sigla Q. Anlos sao cquivalcnics, nas o Q c
nais usado ara as qucdas dc cqualizadorcs, cnquanio quc o dD/8
a
c usado ara filiros sinlcs.
Convcn lcnlra quc quanio nuo o Q, nais accniuada c a qucda. A fig. 7 nosira variacs dc Q
ara un ncsno filiro assa faia.



Fig. 6 - tipos de filtros de sinal, mostrando onde atuam dentro do espectro
de freqncia (f) de um som (Iazetta 2001).
Fig. 7 Resultados da variao do tamanho da banda de influncia (ou
seja, o Q) nas freqncias do sinal sonoro (Iazetta 2001).
MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
4
Un equaIIzador c un aarclIo fornado or un conjunio dc filiros, usado ara nudar as
frcqucncias dc un sinal. Elc gcralncnic c cquiado con varios coniroladorcs dc inicnsidadc, un
ara cada frcqucncia. A variaao dcsics conirolcs variara a inicnsidadc dc dcicrninadas frcqucncias
dcniro do sinal dc audio. Enirc ouiras caracicrsiicas inorianics, clcs odcn sc difcrcnciar cn
rclaao ao csao quc scara a frcqucncia dc un conirolc da ouira. Ha cqualizadorcs dc una oiiava
(sc un conirolc qualqucr iralalIa na frcqucncia dc 400 Hz, o incdiaiancnic nais agudo iralalIara
na frcqucncia dc 800 Hz. Isio c, un conirolc scra scnrc o dolro dc frcqucncia nais agudo do quc o
incdiaiancnic nais gravc}, cqualizadorcs dc 2/3 dc oiiava cic.
A cqualizaao, na vcrdadc, c un iralalIo circnancnic dclicado, quc rcqucr raiica, una
loa dosc dc acicncia c un ouco dc ccrclro. Porquc scja ara conscriar disiorcs, scja ara nudar
o jciio" do son, o unico aranciro rcalncnic valido c o ouvido. Por isso, una rcgulagcn dc
cqualizaao dcvc salcr idcniificar caiancnic as caracicrsiicas quc un son csia rccisando (or
ccnlo, quando un son csia aagado", ou nuiio closivo"}, c iransforna-las cn caracicrsiicas
dc frcqucncia. O nciodo nais corrcio dc cqualizar NO c fuar dcscscradancnic nos aranciros do
cqualizador aic conscguir o son dcscjado, nas agir or Iioicscs", c rclaciona-las con a ccricncia
quc ja sc icn. Por ccnlo, dcscja-sc dciar o son dc un raio dc laicria con una cgada" nais
narcada, ou scja, con un aiaquc nais vigoroso. Por ccricncia rcvia, ja salc-sc quc as
caracicrsiicas dc aiaquc csiao rclacionadas con frcqucncias alias, c as dc susicniaao da noia, con
frcqucncias laias. inorianic salcr-sc ianlcn dcicrninadas frcqucncias-cIavc cn quc sc ossa
lascar. Un raio, or ccnlo, soa cnirc 1 KIz c 8-10 KIz. Suas frcqucncias alias, orianio, csiao
cnirc 6 c 10 KIz. Auncniando cssas frcqucncias, inagina-sc quc o aiaquc do raio fiquc nais niido.
Por uliino, a aiiiudc da nudana dc frcqucncia dcvc scr scnrc vanos vcr sc funciona cono cu
acIo quc vai funcionar". Sc nao funcionar, clalora-sc ouira Iioicsc, lcvando cn conia o quc
aconicccu con a nudana anicrior.

2 2) ) D Di is st to or r o o
Vanos considcrar o grafico dc una onda sonora, cono na fig. 2. Sc nos caiarnos csia
onda clciricancnic (cono un sinal clcirico} c coriarnos fora clcironicancnic os ioos alios c laios
da onda cn un nvcl dcicrninado, nos icrcnos un rcsuliado arccido con o da fig. 8. Essc coric
rclaiivancnic cqucno icn un grandc cfciio no son. Disiorccndo a onda iniroduzinos un gruo
iniciro dc Iarnnicos, c o son iorna-sc nuiio nais inicrcssanic dc sc cscuiar.
Ha una difcrcna significaiiva no nodo cono
sao afiadas as "circnidadcs" da onda cn quc csic
rccoric aconicccu. Dordas rccisas, afiadas, causan
sons duros, zunlidos". Dordas suavizadas,
arrcdondadas, crian un son nais suavc.
Musicalncnic, alguns cdais do iio oucduc" fazcn
variacs dcsic iio. Assin, a naior aric do quc faz un
oucduc soar da nancira cono soa c cono clc nolda as
lordas quc clc adiciona onda sonora, cono clc
difcrcncia o iraiancnio, na onda, das arics osiiivas (onda ara cina} c ncgaiivas (onda ara laio}.

Fig. 8 - corte da onda sonora gerado eletronicamente
MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
5
Para conscguir una disiorao nacia, odcnos anlificar lasianic o sinal, c cniao coria-lo
(ou clia-lo"} no ncsno nvcl quc foi fciio na onda nao anlificada (fig. 9} O rcsuliado c un son
csado c lcsourcnio"; varios cdais dc disiorao Icavy-ncial fazcn isio, c cniao arrcdondan as
lordas da onda sonora cono algun iio dc filiragcn. Evcniualncnic, odc-sc conscguir una onda
vcrdadcirancnic quadrada (squuc uuuc). Alguns fuzzlocs originais dos anos 1960 fazian isio. Soa
algo cono un siniciizador; lasianic zunlido. Aic a iudo OK, scra aic ncsno uiil, a nao scr quc
vocc ioquc duas noias dc una vcz, o quc roduz ncsic iio dc disiorao un cfciio duro c
dcsagradavcl (ntcnoduuton dstoton}.

Fig. 9 - "Achatamentos" progressivos do sinal sonoro, at transform-lo numa onda quadrada (square wave).

Assin o oljciivo dcvc scr o dc falricar disiorao Iunoncu, quc roduza sons nusicalncnic
agradavcis, c nininizar disiorao or inicrnodulaao, quc roduz zunlidos c csialos anii-nusicais.
Infclizncnic, nao inoria o quanio sc icnic, nunca conscguircnos una disiorao urancnic
Iarnnica scn disiorao or inicrnodulaao. Mas odcnos cscolIcr cnirc os nccanisnos dc
disiorao ara cscolIcr os nclIorcs c cviiar os iorcs.
Una forna dc nanicr a naior aric da disiorao Iarnnica c nao icr lordas angulosas. A
disiorao dc iulos (valvulas} vai lcn or csic caninIo. Ela icn ioos lasianic arrcdondados,
acIaiados, quando fciia cn ondas quadradas (fig. 10}. O ioo c conrinido, algunas vczcs dc forna
nacia; cnircianio, o conicudo da onda sonora original nao c crdido, acnas conrinido.
Enlora as figuras icnIan rcrcscniado os nvcis dc
coric (dc cugcn} iguais ara as arics dc cina c dc laio da
onda sonora, nao Ia ncnIun noiivo quc olriguc-as a scrcn
iguais. O ouvido Iunano ouvc clarancnic a difcrcna cnirc
cliagcn snctcu c nuo snctcu.



F.C. KEEN. (1993/2000}. A MusIcaI DIstortIon PrImer.
TIc Gutu Eccts Ocntcd VcI ugc Itt.//uuu.gcocx.con/cxuq/dstnlUl.Itn


3 3) ) E Ef fe ei it to os s d de e d du ur ra a o o e e v va ar ri ia a o o t te em mp po or ra ai is s ( (d de el la ay ys s) )
DeIay: Ccralncnic gcrado clo arnazcnancnio do sinal dc audio cn un luffcr clcirnico
or un ccrio crodo dc icno ara dcois scr rccnviado ara a sada dc audio. O cfciio nais sinlcs
c conscguido cla sona do sinal original con o sinal airasado. Dclays nuliilos odcn scr gcrados

Fig. 10 - Forma de onda de distoro de tubo
(ou valvulada)
MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
6
cla rcinscrao rcciida do sinal airasado. Muliiia dclays sao gcrados a ariir dc un unico c longo
dclay quc c rcciido cn inicrvalos difcrcnics, gcrando nuliilas rcciics. Ping-ong dclays sao
oliidos clo dirccionancnio alicrnado dc cada rcciiao ara os canais csqucrdo c dirciio da sada dc
audio.
Parmetros:
Dcu tnc. conirola quanio icno o luffcr vai airasar o son, ou scja, quanio icno vai
dccorrcr cnirc o sinal original c as rcciics;
FccdIucI . conirola a quaniidadc dc sinal airasado quc vai scr rcinjciada na cnirada do
cfciio. Auncniar o fccdlacl significa auncniar o nuncro dc rcciics c a o icno dc
dccaincnio do cfciio.
Fto ussu-Iuxu . En anlicnics acusiicos rcais, as frcqucncias nais alias sao aicnuadas
nos sons airasados, c cssa aicnuaao auncnia roorcionalncnic ao nuncro dc rcciics.
Para sinular cssc cfciio usa-sc un filiro assa-laia a cada rcciiao do sinal.
Tu-tcno. alguns aarclIos ofcrcccn un loiao ondc sc odc "clicar" cn un dcicrninado
andancnio ara rogranar o icno dc dclay.
Pbaser, IIange, cborus: Os crodos das oscilacs cn ondas sonoras na faia audvcl (20Hz
- 20lHz} varian cnirc 50ns c 0,05ns. Porianio, dcfasagcns ncssa faia dc icno irao inicrfcrir nas
oscilacs dc frcqucncias criodicas (cancclancnio dc fasc}. Essc airaso" rclacionado s frcqucncias
sonoras c a lasc ara csics 3 iios dc cfciio. Iusc, ungc, cIous (a difcrcna cnirc clcs csia ligada
ao icno dc airaso}.
O cfciio dc pose cnrcga airasos nuiio curios na faia dc 1 a 10 ns. Quando o sinal original
c airasado cn rclaao ao sinal rcciido ocorrc un cfciio conIccido or conI tc no qual as
frcqucncias cujos crodos csiao dirciancnic rclacionados ao icno dc airaso sao aicnuadas c
rcforadas dcvido ao cancclancnio dc fasc (vcr fig. 5}. Efciios dc Iasc uiilizan un dcicrninado
nuncro dc filiros ara gcrar o cfciio conl. Usando un nodulador (LFO} ara novcr cssc filiro dcniro
dc una dcicrninada rcgiao do cscciro causa un cancclancnio dc fascs variavcl dccndcnic das
frcqucncias usadas.
O ]1onge c scnclIanic ao Iasc c foi usado cla rincira vcz cn una gravaao clo inovador
guiiarrisia Lcs Paul. O cfciio cra alcanado con dois gravadorcs nagnciicos conicndo o ncsno
naicrial sonoro fazcndo con quc un dos gravadorcs dininussc ocasionalncnic a roiaao ara gcrar
una difcrcna dc fasc cnirc os sinais. Nos sisicnas digiiais, o flangcr c oliido dc nodo scnclIanic ao
Iasc, con airasos dc 1 a 20ns c un nodulador quc varia o airaso A difcrcna c quc no flangc a
aicnuaao c o rcforo das frcqucncias ocorrcn cn inicrvalos rcgularcs cnquanio quc no Iasc isso
dccndc da disosiao dos filiros. Alcn disso, no Iasc o csaancnio, a largura c a inicnsidadc
(dciI} odcn scr variavcis. En gcral, flangc icn un cfciio no cano das aliuras nais ronunciado
quc o Iasc.
O oorus aiua iniroduzindo cqucnas variacs dc afinaao no sinal airavcs dc un dclay,
gcrando un cfciio dc "dolra" dos sons. Ccralncnic sao roduzidos cn csicrco, uiilizando dclays nais
longos quc o flangcr (10 a 30ns} c nuiias vczcs scn fccdlacl (o quc iniroduz un caraicr ariificial no
son}. Eisicn varias inlcncniacs dc cIorus. Ccralncnic, sao cnrcgados dois dclays variavcis
nodulados clo ncsno oscilador, nas a sada dc un oscilador c invcriida anics dc ir ara un dos
dclays o quc clinina nudanas nais accniuadas dc afinaao.
MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
7
Parmetros:
Dcu. Conirola o icno dc cada rcciiao do cfciio;
FccdIucI. Conirola a quaniidadc dc sinal roccssado quc c rcinjciada no cfciio. Alguns
crniicn dcicrninar sc o fccdlacl c osiiivo (cn fasc, accniua Iarnnicos arcs, son nais
ncialico} ou ncgaiivo (fora dc fasc, accniua Iarnnicos narcs, son nais "qucnic"}.
Hutc . Conirola a vclocidadc con quc o nodulador varia o dclay. Por ccnlo, Faic 0.1 Hz
significa quc o cfciio fara una varrcdura dc un ciclo a cada 10 scgundos.
DctI. En gcral crcsso cono una razao, csccifica a rclaao cnirc o dclay nnino c
naino. Por ccnlo, 6.1 odc gcrar una varrcdura dc 1 a 6 ns ou dc 3 a 18ns.

4 4) ) R Re ev ve er rb b
Scn duvida o iio dc cfciio nais uiilizado cn roccssancnio dc audio, o rcvcrl sinula o
csao acusiico no qual o son c roduzido. En
un anlicnic qualqucr, as ondas sonoras sao
rcflciidas ao cnconirarcn una sucrfcic
rcflciora. Essas rinciras rcflccs (cu
ccctons - fig. 11} sao scguidas dc ouiras
rcflccs ncnos inicnsas c nais airasadas cn
rclaao ao sinal inicial. A sona dc iodas cssas
cononcnics cria o cfciio dc rcvcrlcraao.
Efciios dc rcvcrl sao alcanados cla uiilizaao
dc una scric conlca dc dclays dc un ncsno
sinal quc dininucn cn anliiudc c clarcza dc
nodo a sinular o conoriancnio acusiico dc
un csao rcal.
Ccradorcs dc rcvcrl sao classificados cn rclaao ao iio dc csao sinulado (oon tc}. Os
nais conuns sao oon, Iu, utc c sng.
Parmetros:
Szc . Dcicrnina o iananIo da sala quc csia scndo sinulada clo cfciio, usualncnic dado
cn volunc culico.
Pcdcu . Fcgula un dos aranciros nais inorianics do rcvcrl. o icno quc dccorrc cnirc
o sinal original c as rinciras rcflccs. Isso c nuiio inorianic ara criar un anlicnic
naiural, ja quc nuna sala rcal as rinciras rcflccs cIcgan dcois do sinal original. O
icno dc rcdclay (cn gcral, alaio dc 50ns} ajuda a dcicrninar o iananIo da sala. qucr
dizcr, un rcdclay curio da inrcssao dc un anlicnic ncnor, c un rcdclay longo da a
inrcssao dc un anlicnic naior.
Dcnsdudc. Traia da quaniidadc dc rcflccs c csia ligada a quaniidadc dc sucrfcics
difusoras da sala. Quanio naior a irrcgularidadc dcssas sucrfcics, naior o nuncro dc
rcflccs c, orianio, naior a dcnsidadc da rcvcrlcraao.
Dusuo. Usado cn conjunio (c nuiias vczcs confundido} con o aranciro dcnsidadc, a
difusao iraia do nodo dc dccaincnio das rcflccs, csiando ligada orianio s roricdadcs


Fig. 11 - Primeiras reflexes de um som (early reflections) em um
ambiente
MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
8
acusiicas das sucrfcics da sala. Diz rcsciio aos icnos dc rcflcao. salas con grandc
difusao arcscnian rcflccs cn inicrvalos nuiio irrcgularcs, cnquanio quc cn salas dc
laia difusao os inicrvalos icndcn a scr nais rcgularcs.

5 5) ) P Pi it tc ch h s sh hi if fi it ti in ng g/ /h ha ar rm mo on ny y
Enirc os cfciios (csccialncnic os rcalizados cn icno rcal}, csscs sao os quc cigcn os
algoriinos nais sofisiicados, c aic rcccnicncnic, os rcsuliados nao cran convinccnics. Elcs
funcionan conrinindo ou candindo o sinal quc csia scndo roccssado. Para iransor un son
ara cina, o sinal c iocado nais raido, o quc o iorna nais curio. Eniao c rcciso coiar scgncnios
do sinal roccssado c adiciona-lo ao sinal rcsulianic ara clininar cssa difcrcna icnoral. Para
iornar un son nais gravc, o sinal c rcroduzido nais lcniancnic, o quc rcqucr o coric dc algunas
sccs do sinal ara dininuir sua duraao. Ou scja, iicI sIificrs csiao consianicncnic coriando ou
colando cqucnas orcs do audio a scr roccssado. Dclays c fccdlacls sao frcqucnicncnic
adicionados ara criar una dcfasagcn cn rclaao ao sinal original c nao dciar o son nuiio ariificial
c unifornc.
Parmetros:
Tunsosuo. Essc c o aranciro lasico. En gcral cisicn dois conirolcs. a} un Iarnnico,
quc crniic iransosics cn assos dc un scniion; l} un ajusic fino, quc crniic un
ajusic cn assos ncnorcs (gcralncnic, ccnicsinos dc ion}.
Outos. Muiias vczcs os cfciios dc iicI sIifiiing sao usados cn conlinaao con ouiros
cfciios, cigindo ouiros conirolcs cono fccdlacl, dclay c nodulaao.

6 6) ) E Ef fe ei it to os s d de e A Am mp pl li it tu ud de e
Modifican a anliiudc do sinal criando cfciios cono ircnolo c anning. una das oucas
caicgorias dc cfciio quc nao cnrcgan algoriinos lascados cn iransfornacs icnorais.
Ccralncnic un nodulador c alicado anliiudc do sinal quc c dirccionado ara o(s} canal(ais} dc
sada.
Parmetros:
Tuxu dc noduuuo . Dcicrnina a frcqucncia da nodulaao.
DctI. Dcicrnina o quanio o sinal vai scr nodulado.

IAZZETTA, Fcrnando. (2001}. EIeItos.
Tutous dc Audo c Acstcu Itt.//uuu.cnu.ccu.us.I/un/tuto/.

7 7) ) E Ef fe ei it to os s d de e d di in n m mi ic ca a
Compressores sao disosiiivos quc fazcn con quc un sinal, ao cnirar nclc, saia con ncnor
fora. LImItadores sao disosiiivos quc fazcn con quc o sinal quc cnira saia scnrc con o ncsno
nvcl, nao inoria quao alia scja a cnirada.

MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
9
Parmetros.
TIcsIod c o nvcl dc inicnsidadc a ariir do qual o conrcssor assa a funcionar. Anics
dclc scr aiingido clo sinal (anics do son ficar suficicnicncnic inicnso, cn ouiras alavras},
o aarclIo nao inicrfcrc cn nada no sinal;
Hcuuo dc concssuo c a rclaao cnirc o quc cnira no conrcssor c o quc sai dclc, cn
icrnos dc dD. Una rclaao dc 2.1 significa quc, ara un auncnio dc 2 dD no sinal, a sada
vai auncniar so 1 dD. A fig. 12 nosira o rcsuliado dado or varias rclacs difcrcnics. Os
valorcs do grafico sao os valorcs gcralncnic dados clos falricanics cn conrcssorcs. Na
raiica, un aarclIo con una rclaao naior quc 10.1 icn una sada iao cqucna
conarada con a cnirada quc c considcrado un liniiador.
GunIo untcs dc tIcsIod nuiios conrcssorcs odcn funcionar cono uncudocs
anics do iIrcsIold scr aiingido. Isio c, anlifican o sinal aic un ccrio liniic, dcois o
conrincn.
Conrcssorcs c liniiadorcs sao
usados ara lasicancnic duas coisas. A
rincira c nais inorianic c fazcr con quc o
sinal nao aiinja icos clcvados dc inicnsidadc
quc ossan causar disiorao. SuonIanos
un aarclIo quc suoric un nvcl naino
anics dc disiorccr dc 90 dD, c quc una
laicria quc odc dar aic 110 dD vai scr
nicrofonada. Sc cla for ligada dirciancnic no
aarclIo, nos noncnios dc naior dinanica
(dc naior volunc sonoro} cla vai disiorccr
ianio quc scra inaudvcl. Das duas una. ou o
laicrisia conirola or si so scu nvcl dc
inicnsidadc (difcil, considcrando quc isso
algunas vczcs faz con quc iodo o jciio dc
iocar o insiruncnio icnIa dc scr nudado}, ou c ligado un ntudo cnirc o aarclIo c os nicrofoncs,
con tIcsIod dc 90 dD, ou ncnos, o quc c nclIor or dar una nargcn dc scgurana. O nvcl dc
sada nao assara dc 90 dD, csnurrc o laicrisia o quanio quiscr scu insiruncnio. O son coniinua o
ncsno, convcn lcnlrar. Acnas o volunc ioial nudou.
Conrcssorcs c liniiadorcs odcn fazcr con quc insiruncnios dc difcrcnas dc inicnsidadc
nuiio accniuadas ossan scr nais conirolavcis. SuonIanos un insiruncnio quc ossa icr nvcis
dc inicnsidadc ianio nuiio alios, cono nuiio laios, cono, or ccnlo, un lii conlcio dc
crcussao, ondc odcn convivcr insiruncnios dc nvcis iao difcrcnics quanio aialaqucs c guizos. Sc
ajusiarnos o volunc ara valorcs alios, nao cscuiarcnos os insiruncnios dc valorcs laios. Sc ao
conirario rcgularnos o volunc ara valorcs laios, os alios vao ficar insuoriavclncnic alios. O uso
dc un conrcssor c una loa soluao. Un nodo ossvcl dc usa-lo c dcicrninar un valor laio dc T
C

c rcgular o volunc ara valorcs laios. Quando forcn iocados guizos, clcs scrao caiados scn
rollcnas. Quando forcn iocados aialaqucs, o conrcssor fara con quc o nvcl dc inicnsidadc ioial
crnanca laio, aroriado ara a rcgulagcn usada. Essc uso c valido nao so ara unics dc


Fig. 12 - Grficos de entrada e sada para vrias relaes de compresso
diferentes
MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
10
divcrsos iios dc insiruncnios, nas ianlcn ara insiruncnios quc icnIan difcrcnas dc
inicnsidadc nuiio difcrcnics, cono o iano ou o laio, rincialncnic o clcirico.
En suna, odc-sc dcfinir conrcssorcs c liniiadorcs cono aarclIos quc fazcn os sons
nais fracos ficarcn nun nvcl nais roino dos nais forics. Qualqucr iio dc alicaao quc sc
cnquadrc ncssa iarcfa odc coniar con a ajuda dclcs. nclIoria dc nvcis dc un nicrofonc scn fio,
conirolc do "cso" dc una guiiarra cic.
Expansores (cn inglcs expanders} sao aarclIos quc fazcn o conirario dos conrcssorcs,
isio c, clc da alias variacs dc sada ara oucas variacs dc cnirada. Tudo nclc funciona cono no
conrcssor, so quc invcriido. O iIrcsIold c o liniar a ariir do qual o cansor iralalIa, nas sao os
valorcs uIuxo dcssc liniar quc nudan. A rclaao dc cansao ianlcn c irocada; agora c o rinciro
nuncro quc c ncnor quc o scgundo. Cono c o invcrso dc un conrcssor, un cansor ianlcn icn
cono funao lasica ianlcn o invcrso. clc faz con quc sons fracos fiqucn nun nvcl nais disianic
dos forics. Por isso a rincial funao dc un cansor c iralalIar cono noIse gate, isio c cono
conirolador dos sons nuiio fracos quc sao caiados clo sisicna os rudos. Ouiro uso ossvcl do
cansor c nclIorar o sinal dc alguns insiruncnios, cono or ccnlo una laicria. Os ion-ions dc
una laicria, quando nao alafados convcnicnicncnic, odcn ficar soando dcsagradavclncnic dcois
dc crcuiidos, cnlora o unico son inorianic scja o do aiaquc, isio c, o son ouvido no insianic da
crcussao. O uso dc un candcr dc iIrcsIold alio faz con quc so o nvcl dc aiaquc scja cscuiado, c
o son rcssonanic quc vcn osicriorncnic scja coriado.


MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
11

Apndice - ZOOM 505 II

Patcb: (cn inglcs cdao", rcncndo"} - lisia rc-rogranada dc cfciios. Cada aicI
rcrcscnia un conjunio dc aic dcz iios dc cfciios no son (nduos} ao ncsno icno.
Banco (Bank). conjunio dc utcIcs. Os lancos c aicIcs sao sclccionados con os cdais da
dirciia c da csqucrda (1).


Para pr-seIecIonar o patcb antes de IIg-Io: liguc o
ZOOM con o cdal acriado. Con isso, o utcI
sclccionado con os cdais so scra acionado dcois quc os dois
forcn acriados ao ncsno icno.
Para restaurar um patcb aos vaIores orIgInaIs da
IbrIca: acric duas vczcs STORE (2) cnquanio o utcI
csiivcr sclccionado. Para rcsiaurar iodos os aicIcs, ligar o
cdal con a iccla STORE acriada.
Master voIume: volunc gcral do Zoon 505.
ajusiado acriando os loics [+]J[-] (3) ao ncsno icno. O volunc varia cnirc 0 c 50, c o valor
inicial c 40.
Bypass: csiado no qual o sinal quc cnira no ZOOM sai scn ncnIuna nodificaao. O lyass
dcsliga" icnorariancnic os cfciios. Elc c acionado acriando os dois cdais ao ncsno icno. O
csiado dc nutc (scn son} c acionado acriando os 2 cdais or nais dc un scgundo.

Bypass - - mute

Con o lyass ligado o cdal cnira auionaiicancnic na funao dc afinador. A noia c
indicada no rinciro algarisno do visor (A, D, C cic.} c a afinaao c nosirada no algarisno dirciia,
cla forna c vclocidadc con quc gira. O ccnlo nosira un LA = (Fcrcscniado clo onio dcois da
lcira A", afinado, c o quc aconiccc con noias nao afinadas.
Exemplo - LA#

Parmetros do eIeIto: os aranciros dc cada cfciio sao cdiiados airavcs da cIavc sclciora cn cina,
csqucrda (4), c dos loics [+]J[-]. Para ligar ou dcsligar cada nodulo, dcvc-sc acriar os dois cdais
ao ncsno icno. Para ncnorizar os aranciros cdiiados, dcvc-sc acriar a iccla STORE una vcz,

MARCELO MELLO Princpios de udio http://www.marcelomelloweb.cjb.net/
12
ara cscolIcr (con os cdais} o utcI ao qual sc vai associar o cfciio, c dcois novancnic STORE.
Para cancclar a ncnorizaao, acric a iccla [-]}.
O visor oII dcsliga cada un dos cfciios.

PutcI cuc. volunc do cfciio (dc 1 a 30};
Con/nt/uuI. liga difcrcnics fornas dc
conrcssao. conrcssor (C1-C9}, liniiador
(L1-L9}, WaI-WaI auionaiicos, associado a
un conrcssor (A5-A9} ou nao (A1-A4} c WaI-
waI dc cdal, con conrcssor (P5-P9} ou nao
(P1-P4}. Para usar o waI-waI dc cdal, c
rcciso icr o cdal dc crcssao (ZOOM FP01}.
Dst sclcciona o iio dc disiorao ou dc
sinulaao dc anlificador. Acusiico (Ac}, son
lino dc culo (Fd}, disiorao ara guiiarra
lasc (rY}, ovcrdrivc (Od}, dc culo (dt}, llucs
(bl}, fuzz (FU}, disiorao csada ara guiiarras
solo (Ld}, Icavy ncial (Mt}, sinulaao dc culo
Pcavc (Pv} cic.
Gun nvcl dc disiorao ou sinulaao dc
anlificador, cn rclaao ao aranciro anicrior
(dc 1 a 30}.
E/PIusc dcicrnina a rcgiao no cscciro dc
frcqucncias na qual o EQ vai aiuar (nuncros
laios ara frcqucncias gravcs, nuncros alios
ara frcqucncias agudas}. O visor P1-P9
aciona difcrcnics rcgulagcns dc Iascr.
Contou - Eq dc duas landas (nuncros laios
nas gravc, nuncros alios nais agudo}.
ZNH. Fcduior dc rudo (noisc gaic}. Visor A1-
A9 sinuladorcs dc anlificador.
MOD rcunc divcrsos iios dc cfciios. cIorus
(c} Flangcr (F} dolra (douIng d}, ircnolo (t},
iicI sIifi (P} Iarnnico (sou uttucI L} cic.
D/Hcu. cria cfciios dc dclay (d} ou rcvcrl dc
caia dc cco (E}, dc salas (r} ou icairos (H}.
Tnc. icno dc rcvcrl (1-10} ou dclay (1-37}.

Zoom Japan - http://www.zoom.co.jp/english/englishie_index.html
400 patches para ZOOM 505 - http://www.guitarcenter.hpg.com.br/patches.xls

Você também pode gostar