T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANABLM DALI

ANADOLUDA KMMER-SKT Z VE ETKLER

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN Timur DEMR

TEZ DANIMANI Prof.Dr. lhami DURMU

Ankara-2008

ONAY

Timur DEMR tarafndan hazrlanan Anadoluda Kimmer-skit z ve Etkileri balkl alma.2008 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda (oybirlii/oyokluu) ile baarl bulunarak jrimiz tarafndan Arkeoloji Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

........................................................ Prof. Dr. lhami DURMU (Bakan)

........................................................ Do. Dr. Sleyman Ycel ENYURT

........................................................ Yrd. Do. Dr. Aye Fatma EROL

NSZ

nsanln tm dnemlerine tanklk etmi ve birok kltre yurtluk etmi Anadolu topraklarnda M.. 8. yzyl ile M.. 6. yzyl arasnda etkin bir kltr olarak grdmz, Kimmer ve skit kltrlerinin etkinlikleri ile yerleik Anadolu kltrleri zerindeki etkileri tezimizin ana konusunu oluturmaktadr. Kimmerlere almalardan ve Anadoluda iskitlere kartlan ait Kimmer-skit olabileceini buluntular z ve Etkileri balkl arkeolojik olarak almamzda Urartu, Asur ve Grek yazl kaynaklar ve Anadoluda dndmz karlatrmal tm

deerlendirilmeye allmtr.

almam srasnda karlatm baz brokratik engelleri amamda yol gstericilii ile k tutan ve olumlu eletirileri ile almam ynlendiren sayn hocam Prof. Dr. lhami DURMUa, almamn sorunsuzca srdrlebilmesi iin salad olanaklar iin Gaziantep niversitesi FenEdebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm Bakanm sayn hocam Yard. Do.Dr. Rifat ERGEe, almamda ve hayatmn her alanndaki desteklerinden dolay sayn meslektam ve sevgili eim Arkeolog Jlide S.Y. DEMRe ve hayatmda ki, her anlamda ki destekleri ile yanmda olan aileme sonsuz teekkrlerimi sunarm.

Ara.Gr. Timur DEMR Ankara 2008

ii

NDEKLER

NSZ....................................................................................................... NDEKLER............................................................................................. KISALTMALAR.......................................................................................... V GR.......................................................................................................... 1

BRNC BLM KMMERLERN VE SKTLERN ANADOLU KLTRLERYLE LKLER A. YAZILI KAYNAKLAR IIINDA KMMERLERN VE SKTLERN

ANADOLU KLTRLERYLE LKLER................................................. 9 1.Urartular ile ilikileri...................................................................... 10 1.1. Urartu Kaynaklar........................................................... 11 1.2. Asur Kaynaklar............................................................. 13 2. Ge Hitit Devletleri ile likileri..................................................... 18 3. Phryg Devleti ile likileri.............................................................. 26 4. Lydia Devleti ve Bat Anadolu ile likileri..................................... 27 4.1. Asur Kaynaklar.............................................................. 28 4.2. Grek Kaynaklar.............................................................. 30

iii

B. ARKEOLOJK MERKEZLERDEN ELDE EDLEN VERLER IIINDA KMMER VE SKTLERN ANADOLU KLTRLERYLE LKLER........ 33 1. Urartular ile ilikiler...................................................................... 35 1.1. Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri....................................... 36 1.2. Yoncatepe Kalesi........................................................... 40 1.3. avutepe Kalesi........................................................... 43 1.4. Ayanis............................................................................. 46 1.5. Dier Urartu Merkezleri................................................... 47 2. Ge Hitit Devletleri ile likileri...................................................... 48 2.1. Kargam........................................................................ 49 3. Phryg Devleti ile likileri.............................................................. 50 3.1. Gordion........................................................................... 50 3.2. Dier Phryg Kaz Merkezleri........................................... 55 4. Lydia Devleti ve Bat Anadolu ile likileri.................................... 59 4.1. Sardes............................................................................ 59 4.2. Bat Anadolu Merkezleri.................................................. 60 5. Anadoluda Ortaya kartlan Gebe Kltre Ait Gmtler........ 61 5.1. Noruntepe .................................................................... 62 5.2. mirler ve Ta-Ova Ladik Buluntular.............................. 64

iv

KNC BLM ANADOLUDA KMMERLERE VE SKTLERE AT ARKEOLOJK BULUNTULAR A. SLAHLAR............................................................................................. 65 1. 2. 3. 4. 1. 2. Ok Ular..................................................................... 67 Kllar......................................................................... 74 Baltalar........................................................................ 75 Mzrak Ular............................................................... 76 Yanaklk Paralar...................................................... 79 Kay Datclar........................................................ 81

B. AT KOUM TAKIMLARI...................................................................... 77

C. DER ESERLER................................................................................. 89 D. KMMER VE SKT BETMLEMELER.................................................. 92

NC BLM KMMER VE SKTLERN ANADOLU KLTRLER ZERNDEK ETKLER A. URARTU UYGARLII ZERNDE KMMER VE SKT ETKLER....... 95 B. GE HTT DEVLETLER ZERNDE KMMER ETKLER.................. 100 C. PHRYG UYGARLII ZERNDE KMMER ETKLER......................... 103 D. LYDA VE BATI ANADOLU UYGARLIKLARI ZERNDE KMMER ETKLER.............................................................................................. 106

SONU....................................................................................................... 109 KAYNAKA................................................................................................ 114 HARTALAR LSTES................................................................................. 141 HARTALAR............................................................................................... 142 LEVHALAR LSTES.................................................................................. 146

LEVHALAR................................................................................................. 151 ZET.......................................................................................................... 170 ABSTRACT................................................................................................. 171

vi

KISALTMALAR AA ACSS AJA AnatSt An.Ar. AMMY AMI AST BASOR CAH DTCF-D JNES IstMitt rAnt KST LAR MDOG MKKS NESIA RE SAA TAD TBA-AR Archologischer Anzeiger Ancient Civilizations from Scythian to Siberia American Journal of Archaeology Anatolian Studies Anadolu Aratrmalar Dergisi Anadolu Medeniyetleri Mzesi Yll Archologische Mitteilungen aus Iran / Turan Aratrma Sonular Toplants Bulletin of the American School of Oriental Research Cambridge Ancient History Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Journal of Near Eastern Studies stanbuler Mitteilungen Iranica Antiqua Kaz Sonular Toplants Luckenbill, D.D., Ancient Records of Assyria and Babylonia I-II, 1926, Newyork Mitteilungen der Deustchen Orient-Gesellschaft zu Berlin Mze Kurtarma Kazlar Semineri Nomads of the Eurasian Steppes in the Iron Age, Berkeley,1995 ( ed. J.D. Kimball vd.) Pauly-Wissowa, Real-Encyclopdie Altertumswisswenschaft (1893-) State Archives of Assyria (Helsinki) Trk Arkeoloji Dergisi Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi der klassischen

GR Arkeoloji biliminde g kltrel deiimlerin aklanmasnda ok sk kullanlan bir kavramdr. Hemen hemen bilinmeyen tm ani kltrel deiimleri aklamada g teorisinin ne srld arkeoloji biliminde, gn nedenleri gn ekli, g trleri, g sonras yerel unsurlarla ilikiler gibi gn doal sreleri popler ancak ok fazla amaz olan bir konudur (Koparal, 2005:2). Arkeolojik almalarda ortaya kartlan yerleim merkezlerinde tespit edilen g izleri, Kimmer ve skitlerin Gneybat Asyaya 1 yaptklar gn karakteri ile blge arkeolojisinde bilinen dier glerin karakterleri arasnda farkllklar olduunu gstemitir. Gneybat Asyada tespit edilen glerin genel karakteri yerleik bir kltrn veya rnei az da olsa yar gebe bir kltrn, eitli nedenlerle baka bir yerleik kltr zerine yerleim amal, g etmesi eklinde gelimektedir. Oysa Kimmer ve skitler yerleik bir kltrden ok hayvancla dayal belli bir corafi alan iinde srekli olarak hareket halinde olan ger kavimlerdir ve Gneybat Asyaya yaptklar glerin karakteri de, bu nedenle yerleim amal olmaktan ok, geni otlaklar ele geirerek hayvancla dayal ekonomilerini srdrmek ynndedir. Kimmerlerin ve skitlerin g yollar ve bu glerin yaratt etkileri incelemeden nce, g oluturan nedenlerini incelememiz gerekmektedir. G yaratan unsurlar genellikle ekonomik kaynaklarn veya can gvenliinin gvence altnda olmamas ile ilgilidir, skitlerinde balatt ve Kimmerleride ge zorladklar, g hareketinin temelinde de bu iki unsur vardr. skitler Bozkr kltrnn (Bussagl, 1967: 375 vd.) bir parasdr ve bu kltrnn temel yaam biimi olan gebeliinde temsilcileridir. M.. 9
1

almamzda Oryantalist bir corafi kavram olan Yakn Dou yerine, Gneybat Asya terimi kullalacaktr.

yzyldan itibaren zellikle ine komu olan Orta Asya da ki halklardan biri olan skitler batya ve kuzeye doru ge balamtr, g hareketlerinin nedenleri son yllarda yaplan arkeometri ve jeoloji almalar ile iklim deiikliine balanmtr. Radyokarbon (C14) tarihlendirilmelerine gre M.. yaklak 850 yllarnda Dou Avrupadan, Orta Asyaya kadar olan geni bir blgeyi etkileyen ve gnete meydana gelen deiimlerden kaynakland dnlen iklim deiiklii, Orta Asyada bulunan bugnk Tuva Cumhuriyeti ve evresindeki blgeyi yar l bir blgeye dntrm olmaldr (van Geel,B., vd., 2006:324). Bu blgede yaayan kabileler hayvancla dayal ekonomilerini ayakta tutabilmek iin yeni otlaklar aramak amacyla inin kuzeybat snrna kaymlardr (Tarhan, 1979:365). in kaynaklarna gre, M..8 yzyln balarnda bu kabileler, inlilerle ve Choularla, dar alan otlak alanlar nedeniyle mcadeleye balamlardr (Durmu,2007:79; Eberhard, 1987:38-39). in snrnn batsna kadar kayarak buradaki kavimleri de batya doru itmi ve devrilen domino talar gibi her kavimin batsnda bulunan kavimi daha batya ittii, bir etki balatmlardr. Kavimlerin batya g srasnda zellikle Gney Sibiryada geni bir alanda grlen skitlerin M.. 7 yzyln balarnda byk gruplar halinde Kuzey Karadeniz ve Kuzey Kafkasyaya kadar ilerledikleri grlr (Melyukova, 1995:31). skitlerin batya Kimmer blgesine g Herodot, Diodorus Sicilius, Plinius, Plutarch, Aristeas, Hecataeus gibi birok antik yazarlar tarafndan da kaleme alnmtr. Bu yazarlardan en nemli bilgileri Herodot ve Diodorus Sicilius vermitir. Gebe skitler Asyadaydlar. Masagetlerle yaptklar bir savatan yenik ktlar, Aras rman getiler, Kimmerlerin yanna g ettiler (skitlerin oturduklar yerler eskiden Kimmerlerinmi, yle derler) (Herodot, IV:11).

Onlar (skitler) nce az sayda ve fazla tannmadan nl olmadan Aras nehrinin kenarnda yaamaktaydlar; fakat sava ve olaanst zellikleri olan onlarn ilk krallar Kafkas dalarn ve okyanus (Hazar denizi) ile Maeotis (Azak) glne uzanan bozkrlar ve Tanais (Don) nehrine kadar olan alan ele geirdiler (Diodorus Sicilius, II.:43,2). Herodotun bahsettii Massagetlerin kkeni ve tarihleri hakknda bilgilerimiz az olmasna ramen douda Altay ve Tanr dalarndan, batda Urallar ve Hazar denizine kadar geni bir corafyada yaylan gebe bir bozkr kavimi olduu kabul edilir (Durmu, 1996: 88). Byk olaslkla Massagetler gneyden ve doudan gelen kavimlerin basks ile skitleri batya ge zorlam olmaldrlar. Antik yazarlarn metinlerinde skitlerin g her ne kadar farkl olaylara dayandrlarak anlatlsa da gn geliimi hakknda ortak zellikler dikkat ekicidir. Bu ortak zellikleri yle sralayabiliriz 1. skitler Karadenizin Kuzeyine yeni gelen bir kltrdr, 2. G ettikleri yerlerin banda Aras, Ceyhan (Amuderya) veya Volga rma evreleri gelir, 3. G hareketleri Kimmerlerin yaad blgelere doru gereklemitir (Khazanov: 1982:5051). M.. 1. binde 42-55 kuzey enlemleri ile 30-100 dou boylamlarnda arasnda geni bir corafyada etkin olan bir kltr olarak karmza kan skitler dnemde incelenmektedirler. Bu dnemler: 1. Dnem M.. 9-7 yzyllar arasn kapsayan ve Gney Rusya Bozkrlarnda Demir ann balad Pre-skit dnemi. 2. Dnem M.. 7-6 yzyllar arasn kapsayan ve Pontik blgesinde Greklerle youn ticaret ilikisine de baladklar Arkaik skit dnemi.

3. Dnem M.. 5-3 yzyllar kapsayan Klasik skit dnemi (van Geel,B., vd., 2006:324). Pre-skit kltr 13 blgede kendi iinde gelimitir, bu blgeler: 1. Kuzey Karadeniz, 2. Kuzey Kafkasya, 3. Aral gl evresi, 4. Kuzey ve merkez Kazakistan, 5. Tien Shan dalar, Pamir dalar, 6. Altay dalarnn kuzey ve batsndaki bozkr ve ormanlk alanlar, 7. Altay dalar, 8.Gney Sibirya, 9.Tuva Cumhuriyeti, 10.Moolistan, 11. Ordos l, 12. Aa Volga Blgesi, 13. Ural Dalar (Alekseev, vd., 2002) skitlerin Kafkasya ya geli ynleri hakknda maalesef ki kesin bilgiler bulunmamaktadr. Buna gre iki ana yoldan sz edebiliriz (Bkz. Harita1.), birinci yol Hazar Denizinin gneyinden ran yaylar zerinden gelen yol, dier yol ise Ural Dalar zerinden, Kafkaslara inen yol olmaldr. skitlere ait arkeolojik kalntlar gerek Ural Dalarnn eteklerinde, gerekse de Hazar Denizinin gneyinde hemen hemen benzer zellikler tamaktadr. Bu sorunun zm iin iki blgede de gelecekte artacak arkeolojik kazlarn verilerini beklememiz gerekmedir. Orta Asyadan balayan byk gn etkileri Karadenizin kuzeyinde ve kuzeydousundaki geni bozkrlarda yaayan Kimmerlerin de etkilenmelerine neden olmutur. Bilimsel olarak skitler kadar aratrlmam olan, Kimmerler Gney Rusya bozkrlarnn Tun a kltrnn temsilcileri olmulardr ve tarihleri genellikle evrede incelenmitir. (Tarhan, 1976:354 vd.). Buna gre; 1. M.. 2. binde etkin olan Katakomb mezar kltr ve Koban kltr (M..1800/1700-1400 tarihleri aras tartlrken, Kafkas grubu iin bu tarih M.. 1200lere kadar ekilir) (Sulimirski, 1977: 48 vd.; Tarhan, 1976:360). 2. Koban Kolkhidik, Srubna ve Bat Pontik kltr M.. 12-8/7. yzyllar aras srer (Sulimirski, 1977: 52 vd.; Tarhan, 1976:362).

3. Gney Rusya bozkrlarnda Pre-skit kltrnn etkin olduu ve Kimmerlerin Anadolu, Orta Avrupa ve Trakyaya g etmeye baladklar dnem olan M.. 8/7-5 yzyllar aras. Kimmerler M.. 9-7 yzyllar arasnda grlen Chernogorovo ve Novocherkassk kltr evrelerini iinde barndran ktk kulbeler (Log-Hut) dneminin sonuna doru skitlerle Kafkasyada karlamaya baladklar tahmin edilmektedir (Bokovenko, 1996:97). Pre-skit kltrnn blgede etkin olduu dnemden itibaren artk Kimmerler blgedeki baskn zelliklerini yitirmeye balam olmaldrlar. Ancak iki kltrn karlatklar tarihin kesin olarak belirlenmesinde eitli zorluklar vardr, bunun en nemli nedeni gn olduunun bilinmesine karn g ispatlayacak ani kltrel deiimlerin izlerinin arkeolojik kazlarda rastlanmamasdr. Ani bir g hareketinden ok zaman iinde giderek artan bir g dalgas karakteri kltrel deiimin tespitini zorlatran bir unsurdur. Kimmer ve skitlerin benzer yaam tarz sren kltrler olmas, arkeolojik kazlarda elimize geen malzemelerinde kltrel aidiyetlerinin tespit edilmesini zorlatrmaktadr. Kltr Beraberlii (Tarhan, 1976:357) olarak nitelendirebileceimiz bu durum son yllarda blgede artan kazlarda ele geen veriler ile yakn zamanda zlecektir 2 . zellikle Rus bilim adamlar arasnda tartma konusu olsa da, Kimmer ve skitlerin karlatklar dnem M..8. yzyln sonu M..7. yzyln balarnda Kafkaslarda olmaldr (Petrenko, 1995: 7 vd.; Bokovenko, 1996:98 vd.). skit gleri ile kar karya kalan Kimmerlerin durumunu Herodotun kitabnda u ekilde anlatlr

son zamanlarda yaplan alma sonularnn ksa bir zeti iin bkz.: Gavrilyuk, 2000

skitler geldikleri zaman, Kimmerler byk bir istila karsnda olduklar dncesiyle toplanp grtler sonunda halk ve krallar ikiye blndler ve saylar birbirine denk olduundan, birbirleriyle dvtler; ve Kimmer halk karde eliyle lenleri Tyras rma kylarna gmd, mezarlar hala durur. Geride kalanlar, onlar mezarlarna koyduktan sonra yurtlarn brakp ktlar, skitler geldiinde kimseler kalmamt (Herodot, IV,11) Herodotun anlatmndan da anlald gibi Kimmerler, giderek artan skit gleri karsnda fazla dayanamayp g etmek zorunda kalmlardr. Kimmerlerin g yollar gney batya Anadolu ilerine ve batya, Balkanlar yoluyla Avrupa ilerine ve Trakyaya doru gereklemitir. Herodottan renmekteyiz. .pelerinden gelen skitler, Mediay yollarn ardklar iin istila etmemiler. Zira, Kimmerler kaarken ky boyunu brakmamlar, oysa skitler onlar, ieriye sapp Mediaya girdikleri gne kadar, Kafkaslar salarna alarak izlemilerdir. (Herodot, IV, 12) skitlerin Kimmerleri takip ederken izledikleri yol, Kafkaslar salarna almalar ifadesinden anlald gibi Hazar Denizinin bat kylarndan olmaldr, bu yolla Media blgesine ulamlardr. Kimmerler ise byk olaslkla Kafkaslarn batsndan, Anadolunun Karadeniz kylarn kullanarak Anadolu ilerine girmi olmaldrlar. Asur ve Grek yazl kaynaklarnda Anadoluda skitlerin etkinliklerine rastlanmaz, byk olaslkla skitlerin Anadoluya yapm olduklar aknlar Dou Anadolu blgesi ve Urartular ile snrl kalm olduklarn yazl belgelerden renmekteyiz. Anadolunun Anadoluya ilerleyen Kimmer gruplarn skitlerin takip ettiine dair bir bilgiyi yine

eitli merkezlerinde bulunan gebe bozkr sanatna ait eserlerde, Kimmer veya skit kltrleri arasnda aidiyet konusunda fazla bilgi vermezler. Kimmerler ve onlar takip eden skitlerin, Anadolu ve yakn evresine g etmeyi tercih etme nedenlerinin banda corafi nedenler gelmektedir, g eden toplumlar corafi tercih hakk snrlysa, kendilerine yakn corafi alanlara ynelmilerdir (Koak ve ahin, 2002:349). Anadolunun zellikle dalk Kuzey Anadolu ve Toros kesimlerinin bozkr kltrnn doduu topraklarla benzer zellikler tamas, tarm ve hayvancla uygun alanlarnn olmas ayrca maden yataklarna da sahip olmas gebe kavimleri Anadoluya eken nedenlerin bandadr (Koak ve ahin, 2002:348) Kimmer ve skitlerin Anadoluya yaptklar glerinin geli ynleri ve tarihleri tartmal bir konudur, bunun banda politik olarak gvensiz Kafkas lkelerindeki arkeoloji ve arkeometri almalarnn az olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu durum bizi dnemin yazl kaynaklarna zellikle Asur ve Urartu kaynaklarna ynlendirmektedir. Yazl kaynaklar inceleyen bilim adamlar zellikle Kimmerlerin Anadoluya geli yn konusuyla ilgili birok tartma yapmaktadr (bkz. Ivantchik, 2001b; Kristensen, 1988), bu konu ile yaynlarn okluu ve bilimsel tartmalarn yeni veriler olmadan, ayn veriler nda srmesi nedeniyle almamzda bu konu ile ilgili ana hatlar vermeye alacaz. Kimmerlerin Anadoluya geli yn konusunda aratrmaclar iki gruba blnmtr; Birinci grup Kimmerlerin Urartunun Kuzeyinden, Kafkasyann Kuzey Ermenistan ve Gney Grcistan blgesinden geldiklerini; kinci grup ise Urartunun gneyinden Urmia gl civarndaki Manadan girdikleri kabul ederler (Bkz. Harita 2.) (Ivantchik, 2001b:300). Sorunun temelini Asur kaynaklarnda geen ve Kimmerler ile eletirilen Gamir/Gamirra (Gu/Qu-ria-ni-a) ve Gamir lkesi isimlerinin lokalizasyonu oluturur.

Birinci grubun savunduu Kimmerlerin ilk nce Urartunun kuzeyinden geldikleri teorisinin temelini, Urartu dilinde Kafkaslarda Yukar Aras vadisine lokalize edilen (Diakonov-Kashkai, 1981: 45) bir blgeyi anlatan Quriani szcnn, Asurlular tarafndan dn alnarak Kimmerleri tanmlamada kullandklar Guriana/Gamir/Gamirra szc ile ayn olduu ve bu balamda blgede Kimmerlerin bulunduu ve ilk g ettikleri blgenin Urartunun kuzeyi olduu gr oluturur (Ivantchik, 2001b :310 vd.; Kristensen, 1988: 13 vd.). Ancak ikinci gr savunan bilim adamlar, Urartu kaynaklarnda geen Transkafkasya kavim ve lkelerinin hibirinin Asur kaynaklarnda yer almamasn rnek gsterir ve bu gr kabul etmez ve Quriani szcn baka Urartu yaztlarnda geen Guria ile zde tutar (Salvini, 2006:97). kinci grubun savunduu Kimmerlerin ilk nce Mana Blgesinden Urartunun gneydousundan geldikleri ynndeki grn temel noktas ise Mana blgesinden gelen Kimmerlere kar Urartu kral I. Rusa nderliinde birka kralln byk bir olaslkla M.. 715 ylnda Uesi kenti (Muscarella, 1986) civarnda yenilgi almasna dayanr. Kimmerlerin Mana lkesinden saldrmalar ve Urartularn yandalar ile Uesiye Kimmerler zerine yrmesi, Kimmerlerin Transkafkasyadan deil ran yaylasndan Urartu zerine geldikleri ynndeki iddialar glendirmektedir, bu iddia doru ise en nemli nokta Kimmerlerin ran yaylasnda glendikten sonra dier lkelere sorun karmaya baladklardr (Salvini, 2006:97; Kristensen,, 1988: 16 vd.). Ancak Ivantchik (2001b: 313 vd.) gibi baz bilim adamlar, bu grn savunduu M.. 715 ylnn, Kimmerlerin Anadoludaki arkeolojik buluntular ile karlatrldnda ge bir tarih olduunu savunurlar Gebe kavimlerin Anadoluya giri tarihleri iin zellikle yazl belgeler incelendiinde M.. 8. yzyln ortalarnda Anadoluda etkinlik gstermeye baladklarn sylemek yanl olmaz.

BRNC BLM KMMERLERN VE SKTLERN ANADOLU KLTRLERYLE LKLER Kimmerlerin ve skitlerin Anadoluya balattklar g hareketlerinin etkileri grlmeye balad srada, Anadolu sosyopolitik dengelerinin yeni oturduu bir dnem iinde idi. M.. yaklak 1200lerde balayan Ege Gleri ve devamnda M.. 1100-750 aras srd genel kabul gren Karanlk a, sonunda Anadolunun dousunda Urartular; gneydousunda Ge Hitit Devletleri; Anadoluda geni bir corafi alana yaylm Phryg Kltr; Ege ve Phryglerin Kimmer saldrlar sonrasnda zayflamasndan yararlanarak ksmen Anadoluda hakimiyet salam Lydia Devleti ile Bat Anadolu kylarnda on kent devletleri eklinde eitli politik glere blnm bir yap sergilemektedir (Bkz. Harita 3.) almamzda Kimmerlerin ve skitlerin izlerini takip edebilmek ve Anadolu zerindeki etkilerini anlayabilmek iin bilinen tm verileri toplaya altk. Gebe kavimlerin Anadoludaki etkinliklerini hakknda bilgilerimizin bir ounu rendiimiz Asur ve Grek yazl kaynaklarn yannda, bir ou tartmalda olsa, Anadoluda farl kaz merkezlerinde ele geen az sayda arkeolojik buluntuda (Bkz. Harita 4.) konumuz kapsamnda incelenmeye allmtr.

A. YAZILI KAYNAKLAR IIINDA KMMERLERN VE SKTLERN ANADOLU KLTRLERYLE LKLER Kimmerler ve skitler yazl bir kltr retmemi uygarlklardr, bu nedenle onlar hakkndaki yazl bilgilerimiz ilikiye getikleri adalar Asur, Pers, Urartu, Grek, Latin ve in gibi gelimi yazl kltrleri olan uygarlklarn kaynaklarndan salanmaktadr. Elimizde Urartu kaynaklarnda rastlanan birka ksa bilgi dnda, gebe kavimlerin Anadoludaki etkinlikleri hakknda bilgi veren Anadolu uygarlklarna ait yazl kaynaklar ne yazk ki yoktur.

10

Herodot gibi Grek yazarlarnda Kimmer ve skitler hakknda birok bilgiye verilse de, bu bilgilerin ou Karadenizin kuzeyinde yaayan Kimmer ve skit kltrlerinin tarihine k tutar niteliktedir, bunun nedeni gebe kavimlerin Karadenizdeki Grek kolonileriyle youn bir ticaret ilikisi iinde olmalardr. Ayrca Grek ve onlarn geleneini srdren Latin yazarlar bilgilerini genellikle baka kaynaklardan elde ederek birou yanl olan bilgileri de kitaplarna aktarmlardr1. Kimmer ve skitler hakknda gvenilir ve en ok bilgiyi ieren birinci elden yazl kaynaklar, Akad dilini kullanm olan Asur devletinden gelir (Ivantchik, 2001b:308). letiim mparatorluu olarak da nitelendirilen Asur Devleti, eyaletlerinin kontroln, baka glere kar askeri baarsn ve ekonomisini, salkl ve hzl bilgi dolamna borludur. Kimmer ve skitlerin Anadoludaki hareketlerinin yazl delillerine de, Asur devletinin komular hakknda toplad bilgiler sayesinde ulaabilmekteyiz. almamzda Kimmer ve skitlerin Anadolu uygarlklar ile ilikilerine k tutacak nemli bilgileri barndran yazl kaynaklar, her uygarlk iin, kaynan kkenine gre ayrarak incelemeye alacaz. Ancak baz yazl kaynaklar birok uygarlk hakknda bilgi verdii durumlarda tekrardan kanmak iin tez ii atf yaplmtr.

1. Urartular le likileri Kimmerlerin ve skitlerin Anadoluya yaptklar g hareketinde karlatklar ilk Anadolu kltr olan Urartular ile olan ilikilerini, Urartu ve Asur belgelerinden takip edebilmekteyiz.

Grek ve Latin yazarlarn Kimmer ve skitler hakknda verdikleri bilgilerin eletirileri iin bkz. Ivantchik, 1999: 497 vd.

11

1.1.

Urartu Kaynaklar:

Urartu devletinin gnmze ulaan yazl kaynaklar Asur devletiyle kyaslannca olduka az sayda olduu grlr, dolaysyla Urartularn, Kimmer ve skitlerle ilgili bilgi veren kaynaklar da Asur kaynaklarna gre daha azdr. Ancak az saydaki kaynak yine de Urartular ile gebe kavimler arasnda yaanan olaylar hakknda nemli bilgiler sunmaktadr. Urartu tarihinde ilk kez I. Argiti dneminde, Van Kalesinin gneybat ucundaki ayn krala ait kaya mezarna doru inen merdivenlerin sol tarafnda yer alan ve bugn Horhor yl olarak bilinen yaztta, skitlere kendi isimleriyle Urartu dilinde ilk kez rastlanr. Etiuni lkesine kar sefere ktm, Eriahi lkesini ve Katarza lkesini ele geirdim ve qigulu lkesine kadar ilerledim.(PAYNE 2006; 8.1.1) I. Argitinin 13. saltanat ylnda yani M.. 774 ylnda Gke Gl evresine yapt seferden bahseden bu yaztta geen, qigulu lkesi tanm Gneydou Asya tarihinde ilk kez skit adnn karmza k olarak yorumlanmtr (ilingirolu 1994; 73; Van Loon 1966; 15). qigulu adndan bahseden baka bir yaztta, Arpaayn sol kysnda Kanlca ky yaknlarnda bulunur. I. Argiti dnemi yaztnda geen olayn tarihi ise kesin olarak bilinmez. .. Eriahi lkesini ele Geirdim ve rdaniu ehrini ve qigulu lkesine kadar da ele geirdim. (Payne 2006; 8.1.7) Bu yaztn bulunduu Kanlcann konumu dikkate alnarak, skitlerin bu dnemde yaad yer olarak, Gmrnn kuzeyinde, Yukar Aras

12

Vadisindeki modern Spitak ve Kirovan aras nerilmitir (Diakonov-Kashkai, 1981:45; San, 1998: 80). Ayn blge II. Sardurinin yaztlarnda Quriani (Gammira) lkesi olarak gemektedir (Payne, 2006:9.1.1) ve Sardurinin bu blgeye saldrmadan gemesi skitlerle arasna bir tampon blge oluturmak istemesi olarak yorumlanmtr (van Loon, 1966: 12; San, 1998: 80). qigulu adndan bahseden ilgin baka bir yazl belgede bugn Berlin Pergemon Mzesinde bulunan ve Van Toprakkaleden ele getii bilinen II. Rusa Dnemine ait bir kil tablettir. Argiti olu Rusann ehirde(?) olduu o yl, qigulu lkesinin adam agaturtara, Mana lkesinin Aka Blgesine gittii zaman, tanr Haldi, Qilba Da karsndaki Rusahinili ehrinde beni Yksek tahta kral olarak oturttu.(Payne 2006: 12.3.5) Bu kil tablet II.Rusanin babas II. Argitinin gebe kavimlerin kar izledii yanl politikadan, nasl akllca bir politikaya getiini gstermektedir (ilingirolu, 1994; 103). II.Rusa dneminde, Asur devletinin dikkatini Bat ran zerine younlat srada, II. Rusa bu tabletten de anlalaca gibi, byk olaslkla gebe kavimler ile anlaarak onlar Mana lkesine kaydrm ve Asurun uramas gereken yeni bir sorun ortaya kartmtr. Bu antlama byk olaslkla gebe kavimlerin Urartu lkesinden savasz geerek Mana lkesine yerlemesini kapsyordu. Bu sayede de Urartu dnemin en byk askeri gc olan Asura kar gl bir mttefik kazanmtr (ilingirolu, 1994:105; Erzen, 1978; 51). Ayrca Urartu bu sayede Asurla kendisi arasnda bir tampon blge oluturmu oluyordu (ilingirolu, 1983: 317). Bu politikann Urartu asndan olumlu neticeleri Esarhaddonun skitlerle arptn belirttii savata grlmtr (ilingirolu, 1983: 317).

13

II.Rusa dnemi sonrasnda k dnemine giren Urartularn, gebe kavimlerle ilikisi ynnden bilgi veren herhangi bir yazl belge, Urartu veya Asur metinlerinde bulunmamaktadr.

1.2.

Asur Kaynaklar

Urartularla karlatrlamayacak kadar ok yazl belgesinin gnmze ulat Asur uygarlnn, Kimmer ve skitler hakknda verdii bilgiler olduka ok ve gvenilirdir (Ivantchik, 2001b;308). Asur yazl belgelerinde Gimirrai olarak geen Kimmerlerin isimlerine ilk kez kral II. Sargonnun valilerinden ald mektuplarda grrz (Knal,1998: 258; San, 2000: 2; Waterman,1930; No.194). Aslnda II. Sargonnun yllklarnda genellikle Kimmerlerden bahsedilmez, ancak Urartularn Kimmerlerden ald ar yenilgilerin haberleri, Asur haber alma servisinin raporlaryla II. Sargona iletilmi olduunu gryoruz (Mayer, 1982: 62; Salvini, 2006:95). Bu raporlarn bir blmn barndran Koyuncuk arivinden bir mektup Kimmerlerin Urartu corafyasna geli ynleri hakknda nemli bilgiler verir. Guriana lkesi (ve) Urartu lkesi ile (ve) Kimmer lkesinin arasndadr. zaman ve Kimmer Urartu lkesi Urartu lkesi halkna tribut oradaki demekteydi. Urartu lkesine Kimmer lkesine kar yrd halk malubiyete uradnda insanlar..(Sivas, 1991; II. Sargon, No: 32) Guriana lkesinin konumu iin Kura nehri ile ldr glnn arasndaki alan lokalize edilmektedir (Diakonov.-Kashkai, 1981: 70; Von Loon, 1966: 15). Daha nce bir Urartu metninde geen Urartuca Quriani szc ile Asurca Guriana szc arasndaki ilikiden sz etmitik (bkz. s. 8).

14

Yaztlarda Kimmerlerin ve skitlerin kesin konumlar her ne kadar tartmal olsa da, daha sonraki Asur metinlerinde gebe kavimlerin yaylm alanlarnn sadece Urartunun kuzeyi veya gneydousu ile snrl kalmadn ve Urartu snrlarnn her yerinde grldklerini Asur belgelerinde grlmektedir (Kristensen, 1988: 13). Ancak aadaki yaztta verilen bilgiler zellikle Kimmerlerin Urartu blgesine geli yn ile ilgili tartmalar yaratan bilgileri iermektedir. II. Sargonnun M.. 714deki nl seferinden nceye byk olaslkla M.. 715e tarihlenen bir yaztta, Kimmerlerin Urartular zerine yaptklar muhtemelen ilk aknlar ve aknlarn geli yn ile ilgili nemli bilgiler ortaya konmaktadr (Salvini, 2006:95). Kimmer (kral) Manadanve Urartuya girdi. O

Hudiada (dayd); Sarduri Tupadayd Uesi valisinin habercisi Urzanaya yardm iin syledi: senin birliklerin Pulia ve Suriana insanlarna yardm iin gelsinler. Urartunun tm ok korkmutu, birliklerini toplayp: belki biz ona saldrmalyz, ok kar var demilerdi (LanfranchiParpola, 1990: No.145). Kimmerlerin saldrsna urayan Urartularn kendilerine bal olan Uesinin valisi ile dnemin nemli klt merkezlerinden Muairin Asur yanls hkmdar Urzanay da yanlarna ektiklerini grrz, bunun temel nedeni byk olaslkla Urzanann da gelen Kimmer tehlikesini hissetmi olmasdr. Urartu Kral I. Rusa nderliinde Kimmerlerin zerine bir yryte bulunulduunu da bu metinden renmekteyiz (Salvini, 2006; 95). Tartmal da olsa byk olaslkla Urmiye glnn kuzeybatsnda bulunan, Uesi blgesinde (Muscarella, 1986; Salvini, 2006: 97; San, 1998: 56) bir sava gereklemitir. Kimmerlerin Mana lkesinden saldrmalar ve

15

Urartularn yandalar ile Uesiye Kimmerler zerine yrmesi Kimmerlerin Transkafkasyadan deil ran yaylasndan Urartu zerine geldikleri ynndeki iddialar glendirmektedir (Salvini, 2006:97; Kristensen, 1988: 16-18). Ueside yaplan bu sava sonucunda Urartularn, Kimmerlere kar baar salayamadklarn, British Museum koleksiyonunda bulunan yine II. Sargona iletilen gizli bir haber tabletinden reniyoruz: Urzana bana unlar yazm bulunuyor: Kimmerlere kar yaplan askeri yryte Urartu kral askerleri, Uesinin yneticisi ldrld (Sivas, 1991; II. Sargon, No: 17) Yazttan da anlalaca gibi Urzana ile birleen Urartu Mana lkesinde Kimmerlere kar baar salayamam ve yenilmitir. Yenilgiyi daha ayrntl olarak anlatan baka bir metinde Koyuncuk arivinden gelmektedir: Urartu Kralnn askerleri, Kimmerlere kar giritikleri askeri yryte ok kt malup oldular; valilerinden 11i askeriyle birlikte sava dnda brakldlar; komutan ve valilerinden ikisi esir alndlar Aralarnda ok kanl olaylar oldu. Fakat imdi lke sakin. Byklerin hepsi kendi eyaletlerine gittiler; fakat komutan Qaqqadanu esir dt. Urartu kral imdi Uazaunda bulunuyor Snr boyundaki kalelerde bulunan nbetilere Urartu kral hakkndaki haberleri sordum ve onlar (bana unlar sylediler): Onun askerleri Kimmerlere kar giriilen askeri yryte ok kt bir ekilde malup edildi. Onun yandalarndan askerleriyle birlikte ldrld. O kendisi kat ve lkesine geldi,

16

fakat ordusu henz (geri) dnmedi (Sivas, 1991; II. Sargon, No: 18; Salvini, 2006: 98). Baka bir mektupta savata alnan ar yenilgiyi zetler ve dokuz Urartu valisinin ldn, ikisinin de esir edildiinden bahseder (LanfranchiParpola 1990: No.90; Salvini, 2006:98) Baka bir yaztta ise Kimmer saldrsndan sonra Urartu devleti hakknda bilgi vermektedir: Urartulu yryte ve yandalar titriyorlar Kimmerlere kar ve kadnlar giritikleri sessiz

malub edildiler ve onlar efendim kraldan ok gibi

korkmaktadrlar. Onlar

duruyorlar (Sivas, 1991; II. Sargon, No: 19) Urartu kral I. Rusann lmnn nedeni ve ekli tartmal bir konu olsa da, Kimmerlere kar baar salayamayarak intihar ettii ve taht olu, II. Argitiye brakt kabul edilir (LAR II: 22; LAR II: 175; ilingirolu, 1977: 251,dn.80; ilingirolu, 1994: 98; San, 1998: 56; Salvini, 2006: 110). Uesi savann tarihi genellikle M.. 715 veya 714 yllarnn bahar aylar olarak kabul edilir (Salvini, 2006: 99). Urartunun bu yenilgisini Asur ajanlarndan ald bilgilere gvenerek deerlendirmek isteyen II. Sargon Hkmdarlnn 8. ylnda yani M.. 714 ylnda Haziran veya Temmuz aynda zayflayan Urartu zerine mehur seferini gerekletirir2. Asur kaynaklar Urartularn, Kimmer ve skitlerle yaad olaylarn anlatlmas ynnden, II. Argiti (M.. 714-685), dneminde suskundur,
II. Sargonnun sekizinci seferi ile ilgili bilgi iin bkz.; Mayer, 1982; ilingirolu 1977; ilingirolu, A., Tanr Asura Bir Mektup, Tarih ncelemeleri Dergisi II, 1984: : 1-26; Wright, F.M.,The Eighth Campaign of Sargon II, Journal of Near Eastern Studies 2, 1943: 173-186; Zimansky, P.; Urartian Geography and Sargons Eight Campaign, Journal of Near Eastern Studies 49, 1990: 121.
2

17

ancak II. Argitinin hkmdarlk sresince zellikle Kimmerler ile urat ve bilinmeyen bir yerde Kimmerlerden M.. 707 ylnda bir yenilgi ald genel olarak kabul grmektedir (ilingirolu, 1994:99; Tarhan, 1984: 111; San, 1998:56 vd). Bu yenilgiye ramen II. Argitinin hkmdarln devam ettirmesi Kimmerlerin batya ynelmesiyle aklanmtr (ilingirolu, 1994: 99). II. Rusa dnemi hakknda bilgi veren Asur belgeleri az da olsa Kimmer, Urartu ilikileri asndan bilgiler vermektedir. Bu bilgiler zellikle II. Rusann Kimmerlerle bir antlama iinde olduunu gstermesi ve Urartu belgelerini dorulanmas asndan nemlidir. Asur kral Esarhaddon dnemine ait bir bilicilik metninde Urartu ile Kimmerlerin ittifak olduklar ve Asurun egemenlik blgesine saldrdklarn grmekteyiz. Danmanlarnn tavsiyesi zerine ordusuyla m beraber olacak yoksa Kimmerlerle mi ya da mttefikleri ile olup Pamu, ya da Kulimeri ya da sur duvarlar ile evrili upria kentine gelip savaacak, ldrecek, yamalayacak m? (Star, 1990:22) Diyarbakrn kuzeybatsna lokalize edilen upria kenti (ilingirolu, 2002: 485), II. Rusa dneminde Urartu ile Asur arasnda srekli savalarn yaand tampon bir blge olmaldr. Bu tampon blgenin alnmas srasnda Urartularn Kimmerler ile birlikte hareket etmesi, II.Rusa dneminde Urartularn Kimmerlerle ortak karlar dorultusunda bir ittifaka gittiklerini dndrmektedir. Urartu tarihi asndan bir yeniden yaplanma veya yeniden dou evresi olarak nitelendirilen II. Rusa dnemine ait gerek Urartu, gerekse de Asur kaynaklarnn gsterdii gibi, gebe kavimler ile Urartularn antlama iinde olmas bu dnemde Urartuda yeniden glenmenin en nemli nedeni

18

olmaldr. Bir Urartu yaztndan rendiimiz gibi (Bkz. s. 12) Kimmerlerin batya ynlenmelerine izin verilerek, Muki ve Hate lkeleri zerinde Urartunun gc artm olmaldr (ilingirolu, 1994:103). II. Rusann taht nasl ve hangi tarihte brakt bilinmez, ancak M.. 645 yl taht brakt yl olarak genel kabul grr, bu tarihten sonra gelen Urartu krallar hakknda Asur kaynaklarnda verilen bilgilerin olduka azaldn grmekteyiz, bununla birlikte Urartularn gebe kavimlerle yaadklar olaylar hakkndaki yazl belgelerde bu tarihten sonra kesilir.

2. Ge Hitit Devletleri ile likileri Ge Hititler ile Kimmerlerin ilikilerini anlatan yazl kaynaklarn hemen hemen hepsi Ge Asur belgelerinden gelmektedir, almamzda Lydia Kimmer ilikisinin anlatld ksmda verdiimiz (Bkz. s. 32) bat kaynaklarndan Strabonun (I.3.21) bir metninde blgedeki Kimmerler hakknda dolayl olarak bilgi edinmekteyiz. Ge Hititler ile Kimmerlerin ilikileri hakknda bilgi edindiimiz yazl kaynaklara Asur Kral Esarhaddon (680-669) dneminden itibaren grmekteyiz. II. Sargon dneminde Kimmerlerin isimlerine rastlanan belgeler olsa da, bu belgeler daha ok Urartu ile Kimmerlerin ilikileri zerine younlamtr. Ge Hitit Devletleri ile Kimmerlerin ilikilerini anlatan Asur

kaynaklarnn Esarhaddon dneminde balam olmas, II. Sargonnun Ge Hitit Devletleri zerinde salad egemenliinin, ardl olan Sanherib dneminde zayflamas srasnda Kimmerlerin blgeye szm olabilecei eklinde yorumlanabilir. Ancak birok aratrmac II. Sargonnun 705de Asura bal bir eyalet haline getirdii Tabalde karklar karan Kimmerlere kar bir sefer dzenlediini kabul eder (Sevin, 1998: 190; Bing,1969: 87;

19

Tadmor, 1958: 97; Kurt, 2006:12). Bu gr doruysa Kimmerler, II. Sargon dneminde Ge Hitit devletleriyle iliki iine girmeye balam olmaldrlar. Bu gr daha nce K.Tansu tarafndan gndeme getirilir ve II. Sargonun Tabal korumak zere Kimmerlerle savatna dair yaztn pheli olduundan sz eder ve Kimmerlerin Sanherib dneminde blgeye girmi olduklarnn kabul edilmesinin daha doru olacan ne srer (Tansu, 1949: 537, dn.8). Kimmerler, II. Sargon dneminden itibaren Gneybat Asyada etkin bir g olmaya balam olmaldrlar; nk II. Sargon dnemine ait Urartu ile ilgili Asur gizli servisinin gnderdii belgelerde Urartularn gebe kavimlerin saldrlarna maruz kaldklar bilinmektir, bu srada Kimmerlerin Urartunun bat komusu olan Ge Hitit blgesine szm olma ihtimalleri de olduka yksektir. Ayrca II.Sargonnun M.. 714de gerekletirdii seferinin ayrntlaryla anlatld yllklarnda da, Ge Hitit blgesinde Kimmerlerle karlaldna dair bir ipucu yoktur. Bu durum Kimmerlerin M.. 714 ylndan sonra blgeye szm olabileceklerini gsteren nemli baka bir delildir. II. Sargon M.. 714 ylnda gerekletirdii nl 8. seferini ile Ge Hitit devletleri zerinde salad hkimiyetin Kimmerler tarafndan tehdit edilmeye balamas zerine veya belki de Muki lkesinden gelen bir yardm ars sonucunda (Hawkins, 1988:421), Kimmerlere kar Tabal lkesine M.. 705de bir sefer dzenledii ve bu sefer srasnda ld kabul edilir. (Sevin, 1998: 190; Bing,1969: 87; Tadmor, 1958: 97; Kurt, 2006:12;). II. Sargon nun ardl Sanherib (M.. 704-681) dneminde Asur devleti daha ok Babil sorunuyla urat iin Ge Hitit Devletleri ile ilikileri olduka azalr ve genellikle Ge Hitit Devletlerinin isyanlar ile uralr, dolaysyla da bu dnemde blgede neler olduuna dair Asur Yazl kaynaklarnda fazla bilgi vermez. Hillaku, Que gibi Ge Hitit merkezlerine seferler dzenlese de

20

Kimmerlerin blgedeki etkinlikleri hakknda bilgi veren yazl kaynaa rastlanmaz. Esarhaddon (M..680-669) dneminde Asur kaytlarnda ilk kez hem skitleri hem de Kimmerlerin ismine rastlarz. Prizm B yaztnda geen Gimirrai Kimmerlerle, Asguzi ise skitlerle ilikilendirilir (LAR II, 517-633; San, 2000: dn. 2; Dnmez;2002:34). Esarhaddon dnemi belgelerinde Kimmerler liderleri Teuspa

nderliinde, Milidli Mugallu, Taball agallu ile Hillakku lkesiyle birleerek Asurun kontrolnde olan Queye zerine bir saldrnn olabileceine ynelik fal metinleri vardr (Tansu, 1949: 536-537). Bu fal metinlerinin byk olaslkla gerekleri anlattn daha sonra Esardaddonnun Kimmer lideri Teuspay, Hubuna lkesinde3, M.. 679 ylnda (Kala, 1941: 1003; nal, 2006: 76; Bing, 1969: 123;) yendiini anlatt metinlerden anlyoruz. Esarhaddonnun zaferi hemen hemen ayn cmlelerle 6 metinde yer alr4 lkesi ok uzakta olan barbar Kimmerli Teuspay btn askerleriyle birlikte Hubusna lkesinde kltan geirdim( LAR II, 530; Sivas, 1991: Esarhhadon,1; ilingirolu, 1994:104, dn. 305) Esarhaddonun bu seferi II. Sargondan sonra Asurun blgeye yapt ilk sefer olmas asndan nemli (Sevin, 1998: 190) olduu gibi, Kimmerlerin blgedeki dier devletlerle antlama yapacak ve dnemin sper gc Asura kar gelebilecek kadar organize olmay baardklarn gstermesi asndan da nemlidir. Kimmerlerin bu dnemde olduka gl olduklar Esarhaddonun bir fal metninde Kimmerleri, Urartular, Medler ve skitlerle

3 4

Hilakku lkesine komu olan Hubuna, Toroslara konumlandrlr. Bu metinler iin bkz. LAR II: 516,517,530;546; Wiseman, D.J.,A New Stela of Asur-Nasir-Pal,

Iraq XIV, (1952): 24-59; Borger, R.,Die Inschriften Asarhaddons Knigns von Assyrian, AfO Bh9, (1956): no 57, biz bu metinlerden sadece bir adetini tezimizde kullanm bulunuyoruz.

21

ayn gte tutarak saldrp saldrmayacaklarn sormasndan da bellidir (Star, 1990: 24). Esarhaddon dneminde Asurun en nemli sorunu kuzeybatdaki skitMed ittifaknn oluturduu tehlike idi. Esarhaddon bu sorunla baa kabilmek iin barl bir politika izlemi olduunu M.. 673 de len skit kral parkainin, yerine geen Partatuann Esarhaddonnun kz Seru aeterat ile evlenmek istemesinden anlyoruz. Bu diplomatik evlilik giriimi blgedeki skitlerin Asurla denk glere sahip olduunu ve Asurun dousu ve kuzeydousundaki skitler ile bir barn salanma giriimi olarak grlr (LAR II: 517,519,540; Olmstead, 1975: 360). Asurbanipal (668-627) dnemine gelindiinde ise elimizdeki yazl belgelerin artt grnr. Bu belgelerin kronolojik olarak gvenirliinin az olmasna karn (Kala, 1941: 992) Kimmerlerin Ge Hitit devletleriyle olan ilikileriyle ilgili en ok bilgiyi, Asurbanipal dnemi belgelerinden elde ederiz. Bu belgelerde M.. 668 ylnda Eserhaddon dneminde Asura zaman zaman zorluk karan, Melidli Mugallu, ve Hilakkullu Sandasarme nin Asurbanipaln ballklarn sunduunu grrz, bu durum blgedeki Kimmer tehlikesine karlk Asurun desteini alma abas olarak yorumlanmtr (Hawkins, 1993:429). Ancak Melid, Asura olan balln Mugallunun olunun tahtta olduu dnemde yitirecektir. K. TANSU nun orijinal metinlerden Trkeye kazandrd Ninive metninde (Tansu, 1949), Mugallunun Olunun, Kimmer efi Dugdamme (Grek metinlerinde Lygdamis) ile birlikte Asura kar geldiini grrz Metin K. TANSUun evrisine bal kalnarak verilmitir. .tahkirle konuan, Tabal kral Mugalluyu beyim Asur ve Ninlilin korkusu sarp boyunduruumu ekti. Kendinden kan

22

kzn byk atlar, ar hediyelerle beraber gnderip ayaklarm ptrd. Olu ..-ussi, her sene intkasz olarak ar hediyelerini gnderip beyliime dua etti. Beyim olan byk tanrlarn yemini ile ona yemin ettirdim. Fakat o, onlarn byk uluhiyetlerinin yeminini ihmal etti. Pi kral Dugdamme ile anlat. Tanr Asur, hududlar deimeyen byk da, onu malup etti, alevli atete cesedini yaktrd. Yasz, atsz olarak kardeleri, ailesi akrabas, geni ordusu, maiyeti, saysz at ve katrlar kendiliinden Asura getirdiler (Tansu,1949, 549). Marur ve tanr korkusu tanmayan.kral Dugdamme; kendi kuvvetlerine gvenip harp ve mcadele etmek iin askerlerini toplad ve; Asur memleketi hududunda karargahn kurdu (Tansu,1949, 538). Tanr Asur, Ninlil, Bel, Nabu, Arbailli tar; . kstahlna kzp, holarna gitmedi. Onlarn yksek uluhiyetlerinin emriyle, gkten ate dt ve kendisini, askerlerini, karargahn kzartt. Dugdamme korkup telaland, ordusunu, karargahn toplayp; geriye memleketine dnd (Tansu,1949, 539). Tanr Asur, Ninlil, Bel, Nabu ve Arbailli tar, bana itimad eden tanrlarn korkusu onu sard, iyilik ve bar elilerini; kabul ettim. Altn, alacal elbise.ler, byk atlarla beraber, beyliimin binek vastas ola araba koumlar,.harb tehizatn ar hediye olarak ettirip gnderdi ve ayaklarm ptrdm. Asur memleketi onunla beraber bende yemini kuvvetlendirdim hududunu bozmamas iin Asur ve Ninlilin yemini ile yemin (Tansu,1949, 540). Byk tanrlarn yemini .onu hududunu amad ihmal etti.Asur memleketi iin fenalk tasarlad. Hcuma geme yeri

23

olan..hududunda .koymak iin sraya koydu (Tansu,1949, 543). Beyim Asurun korkusu onu sard, delirdi, akln kaybedince bileklerini sryordu. Vcudunun yarsna fel indi. Hastalk geldi uzuvlarn yrtarcasna kayordu ve erkeklik uzvu dt. Ahu feryatla ve ryerek hayat snd. Oullar kendi elleriyle birbirlerini hanerlediler beyim olan byk bey Asurun hretini ilan ettiler. Bunu iittiim gn byk tanrlar olan Asur ve Ninlilin kudretini vdm ve hrmetle eildim ki o tanrlar bana yardm ettiler. taat etmeyen bakiye dmanlar Tanr Asur, Ninlil, Bel, Nabu, Arbailli tar gibi itimad ettiim tanrlar korkusu sard ve ismimin zikrinden korktular ve kleliklerini gnderdiler (Tansu,1949, 543-544). Ayn olay anlatan baka bir yazl belgede bir silindir zerinde anlatlmaktadr, bu metinde K. TANSUa bal kalnarak verilmitir. (o o)o pi() (ve) marur, (o o o o) tanrlardan korkmayan (Dugdamme) (kendi) kuvve(tine gvenip) bir ekirge (sr)s (gibi) ok olan (byk ordusunu) seferber (edip) (Asur hududunda) karargah (n ku)rdu, (Tansu,1949, 538) . dt ve ; Tanr Asur, Ninlil, Bel, Niniveli tar Arbailli tar; onun kstah szlerine kzdlar, holarna gitmedi; byk uluhiyetlerinin emeri zerine konakladklar yere;.. a gkten ate dp onu; ordusunu ve karargahn yakt; Dugdamme korkup endie etti ve ordusunu, karargahn; ekip geriye memleketine dnd; (Tansu,1949, 539) Kimmer kral Dugdamme Milid-Tabal kral Mugallunun olunu yanna ekerek, Phryglerin Kimmer aknlar ile zayflamasndan sonra kurulan Asur-

24

Lidya birliini bozmay baarm (Tansu, 1949:538), bu da Lidya ve Phryg corafyasndaki Kimmerlerin blgedeki hareketlerini kolaylatrmtr olmaldr. Asurun bu savalarda temel hedefleri Lidya ile kesilen ittifak ve dolaysyla batya ulaan karayolunun gvenliini salamak ve Kimmerlerin Toroslar aarak deniz ticaret asndan nemli olan Kilikya Blgesine inmelerini nlemek olmaldr (Tarhan, 1984: 112; San, 1998:59) . Savan yeri iin Tarhan Strabondan (I.3.21) hareket ederek Kimmerlerin Glek Boaznn geerek Tarsos ve Anchialeye doru bir yere saldrdklar nerisinde bulunmutur (Tarhan, 1984: 116). Savan ne ekilde olduu, hatta bir savan olup olmad bile bilinmez, belgelerde Dugdammenin, Asurbanipal tarafndan deil de tanrlar tarafndan yenildiinin yazmas savan balamadan Kimmer ordusunun dalm olabilecei eklinde yorumlanabilir. Dugdammenin sava balamadan lmesi (Tansu, 1949: 542; Kala, 1941: 997), ordu iinde bir salgn hastaln olduunu dndrr. Dugdammenin pheli lmnden sonra olu Sandakatrunun Kimmerlerin bana getiini yine Asur yazl belgelerinden renmekteyiz (Tansu, 1949:544; Cogan-Tadmor, 1977: 84: Tarhan, 1984: 116: San, 1998:76). Asurbanipalin hkmdarlk yllarnn banda getii iddia edilen (Tansu, 1941:540) ilk saldr teebbs hemen hemen eit koullarla varlan bir antlama ile sonlanmas Kimmerlerin blgede Asur kadar gl olduklar gstermektir. Antlamann yapld sralarda Elam ve Babilde yaanan karklklarla uraan Asurun da zayflad gz nne alnmaldr. Eer bu karklk dneminde antlama imzaland ise M.. 653-648 yllar arasnda bar yapldn dnebiliriz (Kala, 1941:1012; Tansu, 1949: 541). Ancak bir terminus-ante-quem vermek gerekirse Asurbanipalin son hkmdarlk senesi olan 627 yln kabul etmek gerekir. Bu metinde grdmz Kimmerler ile Tabal lkesi arasnda varlan ittifakn nasl gerekletii de bir baka bir sorundur, bu sorunun temelinde

25

Kimmerlerin blgede nasl bir organizasyon yaps iine olduklarnn da nemi vardr, bu adan bizce Kimmer- Tabal ilikisi asndan teori ne srlebilir: 1. Kimmerler Tabal lkesine bal paral asker olarak alm olabilirler. nk gerek Kimmerler, gerekse de skitlerin sava stratejilerinde byk devletlerin ordularyla direk karlamaktansa, devletlere bal kentleri tahrip ederek ve yamalayarak yava yava zayflattklar stratejisini izledikleri grlr. Asur, Perslere ve Greklere Kimmer ve skitlerin daha sonralar paral asker olarak altklar

bilinmektedir. Bu durum gz nne alnrsa Kimmerlerin krallar Dugdamme ynetiminde, Tabal lkesine paral asker olarak alm olabilecekleri ihtimali ortaya kar. 2. Tabal lkesi Kimmerler ile Urartu kral II. Rusann yapt gibi antlama yoluna giderek onlar tampon olarak kullanmak iin Asur snrna yerletirmi olabilirler. 3. Kimmerler Kapadokia blgesinde bir devlet organizasyonuna da gitmi olabilirler (Tarhan, 1976:366; 2002:604) ve Asurun blgedeki egemenliini ile Lydia-Asur Arasndaki antlamay bozmak iin Tabal devleti ile g birlii iine girmi olabilirler. Her ne olursa olsun Tabal lkesi ile Kimmerlerin Asura kar bir ibirlii iinde olduu kesindir. Salanan bar sonras Kimmerlerin blgedeki etkinliklerini, Asur belgelerinde isimlerinin az bahsedilmesinden azaldn dnebiliriz, krallar Dugdammenin lm ile birlikte bir kargaa yaayan (Cogan-Tadmor, 1977:84) Kimmerler ufak kollara ayrlm olabilirler. Asurbanipalin lmnden sonra hzl bir k srecine giren Asurlularn azalan yazl belgelerinde, gebe kavimlerin Ge Hititlerle ilikileri konusunda herhangi yazl bir kayta rastlamayz.

26

3. Phryg Devleti le likileri Phryg-Kimmer ilikisi hakknda Bat ve Dou yazl kaynaklarndan ne yazk ki direk olarak bilgi edinemeyiz (zkaya, 1995: 13; San, 1998: 63). Bununla birlikte Phryg dilinin gnmzde hala tam zlmemi olmas ve elimizde fazla saylmayacak sayda, birounun dinsel konularla ilgili olduu dnlen, Paelo-Phrygce olarak adlandrlan yaztlar, bize Phryg-Kimmer ilikisi hakknda bilgi vermemektedir. Yazl belgelerden direk olarak bilgi alamasak ta dolayl olarak birka antik kaynak bize eitli bilgiler vermektedir. Sargon II dnemine ait bir Asur yazt (Parpola, 1987: no. 1), Midasn, Asur kral Sargondan bar istediini ve bunun iin bol hediyeler gnderdiini ve bir Asur elisini sarayna kabul ettiini anlatmaktadr. Bu durum Phryglerin bu dnemde Anadoluda artan Kimmer tehlikesini grerek, bu tehlikeye kar dou ve gney snrlarnn gven altna almak istediklerini eklinde yorumlanabilir. Bu Asur yazt dnda Phryg-Kimmer ilikisi ynnden nemli saylabilecek bir dier bilgide, bir Grek kaynandan, Strabondan (I.,3.21) gelmektedir, bu bilgiye gre Midas, Paphlagonia zerinden gelen Kimmerlere kar baar gsteremedii iin boa kan ierek intihar etmitir. Bu bize Kimmerlerin Phgryler zerine kuzeyden ilerlediklerini gstermekle beraber, Midasn hkmdarlk sreci ile Kimmerlerin Phrygler zerine yaptklar aknlarn tarihi arasnda bir ba kurulmasna neden olmutur. Strabonda Kimmerlerin geen Midasn lmnn tarihinin aknlarnda belirlenmesi tarihlerinin

Phrygler

zerine

gerekletirdii

saptanmas asndan nemli grlmtr. Midasn lm tarihini ile ilgili olarak, Eusebios M.. 696/695 yln, S.J. Africanus ise M.. 675 yln verilmektedir (Bossert, 1993:287). Aratrmaclarn birou Eusebiosun verdii tarihi genellikle kabul ederler (Tarhan, 1984:112; Lehman-Haupt, 1921: 413; Young, 1981, 272; Mellink, 1991:624). Eusebiosun verdii

27

M..696/695 tarih yaklak olarak doru kabul edilirse Phyrglerin Kimmerler ile M. 8. yzyln sonlar M.. 7. yzyln balarnda karlatklarn syleyebiliriz. Bat kaynaklar dnda dou kaynaklar da bize bu karlamann tarihi hakknda dolayl olarak yardm etmektedir. II. Sargondan sonraki Asur belgelerinde Mukili Mita hakknda bilgilere rastlamayz (Sivas, 1999: 35), Mukili Mita/Midastan en son sz eden, gvenilir Asur kayna M.. 709 ylna tarihlenir (Devries, 2006:50). Sadece Esarhaddon dneminde (M. 680- 669) kukulu iki fal metininde Muku ve Mita isimlerine ayr ayr rastlanr (Sivas, 1999:35). Urartu kaynaklarnda da II. Rusa (M.. 685-645) dneminde sadece iki yaztta Muki ismine rastlanmaktadr (Sivas, 1999:35; Payne, 12.1.1, 12.2.19). Bu durum bize Phryg siyasi organizasyonunun doudaki gcn byk olaslkla Kimmer aknlar yznden M.. 7. yzyln ortasndan itibaren kaybettiini gstermektedir. Kimmer aknlar sonunda zayflayan Phryglerin etkin olduklar blgelerde glenmeye balayan Lydia, Kral Alyattes (M.. 610-575) dneminde byk lde Phrygiay ele geirmeyi baarr. Herodotdan (I,16) rendiimiz kadaryla Kimmerler Alyattes tarafndan byk olaslkla Phrygia topraklar zerinden Kzlrmakn dousuna bu dnemde srlmlerdir. Az sayda olan yazl belgeden elde edilen bilgilerin gvenirlii tartmal bir konudur, bu bilgilerin salamasn yapacak elimizdeki arkeolojik verilerde ne yazk ki azdr.

4. Lydia Devleti ve Bat Anadolu le likileri Lydia devleti ile Kimmerler arasnda gelien ilikiler hakknda dou ve bat yazl kaynaklarndan olduka geni bilgiler edinilebilmektedir. zellikle Asur kaynaklar bize Lydia Kimmer ilikileri ynnden olduka ok bilgi

28

vermektedir. Bilinen bir dil olan Lydia dilindeki yazt says yz gemez (Sevin, 1982:260), bu yaztlarda ise Lydia-Kimmer ilikisi hakknda bilgiler bulunmamaktadr. 4.1. Asur Kaynaklar

Asur kaynaklarnda Lydiallarla ait ilk bilgileri Asur kral Asurbanipal (M.. 668-627) dneminden itibaren grlmektedir, zellikle Lydia Kral Gyges (M.. 680-652) ile yaanan siyasi gelimeleri anlatan belgelerde, Kimmer-Lydia ilikileri asndan nemli bilgiler sunmaktadr. Asurbanipalin, Gygesi kast ederek bahsettii bir yaztta; Benim krali ayaklarma kapand (Gyges) gnden itibaren, Asur ve shtar, tanrlarn lordlarmn yardmyla, onun lkesindeki insanlar rahatsz eden ne benim ayaklarma kapanmayan ne de babandan korkmayan Kimmerleri yendi. Kimmerlerin ele geirdii iki reisini demir zincirlere vurarak bana zengin hediyeler ile gnderdi (LAR II, 784; Kaletsch, 1958: 29; Cogan-Tadmor, 1977: 77) Bu metinden anlald gibi Lydiallar Kimmerlerin kendi egemenlik blgelerindeki, yamalama amal aknlarndan ciddi rahatszlk duymular, ancak Kimmerlere kar stn bir baary, Asurbanipalin desteini alarak gerekletirebilmilerdir. Bu savan Sardesten uzak bir yerde gerekletii iddia edilmitir (Mellink, 1991: 645; San, 1998:68). Kimmerlere kar Asur ile yaplan antlamann ayrntlar ve Asurun Lydiaya nasl bir yardmda bulunduu da bilinmemektedir (Spalinger, 1978:402), Lydia kronolojisi gibi, Lydia ile Kimmerler arasnda gerekleen bu savan tarihide tartmaldr. Yaklak M.. 664 yllarnda Kimmerler Lydia ilerine ilerlemeye balam olmaldrlar (Spalinger, 1978:402). Savan tarihi

29

iinse Asurun astrolojik bilgilerine dayanan Hartman M.. 657 ylnn 15 Mays tarihini vermekte iken (Hartman, 1962:62), Spalinger daha tedbirli bir neri olarak terminus post quem iin M.. 663, terminus ante quem iin ise M.. 657 ylarn verirken, ilk Kimmer saldrlarnn balangc iinde M.. 664 yln vermektedir (Spalinger, 1978: 402). Lidya kronolojisi zerine ayrntl alm olan Kaletsch ise bu ilk saldrlar iin kesin bir tarih vermezken, Kimmerlerin Lydia zerine yaptklar ilk aknlarn tarihi iin M.. 667-664 aras bir tarihi uygun grmektedir (Kaletsch, 1958:25-27). Asurun destei ile Kimmerlere kar yaklak M.. 657 ylnda geici bir stnlk kurduu anlalan Gygesn bu tarihten sonra Asurdan uzaklat ve Asurun dman Msra yaklat grlr. Bunun temel sebebi, Asurbanipalin almamzda ele aldmz Ge Hititler ile Kimmer ilikileri blmnde anlattmz Dugdammenin ld sava sonrasnda (Bkz. s. 22 vd.) Kimmerler ile yapt anlama olabilir (San, 1998:69). Asur belgelerinde Gygesin Msrla yapt antlamadan fke ile sz edilmektedir. Asurbanipalin, Gygesi fke ile and belgelerden birinde Lydia zerine ikinci Kimmer saldrsnn izlerini grmekteyiz. Adm anldnda nmde diz ken Kimmerler (Gygesin) tm lkesine saldrdlar ve onu etkisiz braktlar. Ondan sonra olu (Ardys) onun tahtna kt. Elileri araclyla bana mesaj gnderdi. Benim soylu ve krali ayaklarma sarlarak dedi ki, tanrnn koruduu kral sensin. Babam (Gyges) senden ayrld ve ona kt eyler oldu, beni yani senden korkan uan koru (LAR II, 785). Grld gibi bu ikinci yazta gre Kimmer saldr sonras, Gyges, Lydia tahtn olu Ardyse brakt grlr. Ardysn Lydiada byk olaslkla artan Kimmer tehlikesi iin yeniden Asurbanipaldan yardm istediini, bu Asur belgesinden anlamaktayz (Kletsch, 1958: 37). Ancak Asurun bu yardm istei karsnda, herhangi bir destek verip vermedii belli deildir.

30

Bu ikinci Kimmer saldrsnn tarihi iin Asur kaynaklar ile Grek kaynaklarn karlatrmal olarak yorumlayan Kletsch M.. 655-652 yllar arasn vermektedir (Kaletsch, 1958:29). Gygesin taht brak tarihi hakknda Grek kaynaklarn esas alan eitli yorumlar olsa da Kaletsch nerisi daha mantkl gelmektedir. Gygesten sonra tahta geen olu Ardys Kimmerlerin yaratt problemler ile uramaya devam etmitir, ancak bu sefer urat Kimmer boylar doudan deil, ounlukla batdan gelmi olmaldrlar. Kimmerlerin bat g grubundan olan ve Romanya ile Bulgaristan arasna g etmi olan Trako-Kimmer gruplar skitlerin Macaristan ovasna doru ilerlemeleri sonucunda, M.. 7. yzyln ortalarndan itibaren Thyeer, Bithn ve Trer gibi Trakya kkenli kavimlerle boaz geerek Anadoluya girmilerdir (Tarhan, 1976:366; San, 1998:71). Trako-Kimmerler ile Anadoluda bulunan Kimmerler ve Kobos ynetimdeki Trerler kuvvetlerini birletirdii (Tarhan, 1984: 115; Tarhan 1976: 366) ve bu gruplarn Lidya zerine nc Kimmer saldrsn gerekletirdii dnlmektedir. Asur belgeleri Lydia Kimmer ilikisi hakknda daha fazla bilgi vermez, nc Kimmer saldrsnn ayrntlarn daha ok Grek kaynaklarndan renmekteyiz. 4.2. Grek Kaynaklar

Kimmerlerin Lydia ile olan ilikisi hakknda bilgi veren Grek kaynaklarnn banda Strabon ve Herodotun eserleri gelmektedir. Trerler diye de arlan Kimmerler, Pontusun sandaki lkeleri ele geirdiler, Paphlagoniaya ve sonra baka bir tarihte Phrygiaya saldrdlar, Midasn boa kan ierek kt bir sonu olduu sylenir. Lygdamis, askerlerinin banda Lydiadan ve

31

oniaya kadar yrd ve bakent Sardesi ele geirdi, fakat hayatn kaybetti. (Strabon, I.3.21) Kallisthenese gre Sardes ilk kez Kimmerler, ondan sonra Trerler ve Lykiallar tarafndan ve son olarakda Kyros ve Kroisos zamannda zapt edilmitir (Strabon, XIII.4.8). Gebe skitlerin yurtlarndan kovduklar Kimmerler

Asyaya (Anadolu) geldikleri ve akropol hari, Sardes kentini aldklar zaman burada hkm sren oydu (Ardys) (Herodot, I.15) Asur kaynaklarnda ayrntsna ulaamadmz Kimmerlerin Lydia zerine yapt bu saldrnn ayrntlarn bu metinlerden renmekteyiz, buna gre Gygesten sonra Lydia tahtna geen Aryds, Trerler ve Kimmerlere kar lkesinin savunmak zorunda kalmtr. Ancak Herodotun da belirttii gibi baarl olmam ve Sardes akropol hari yamalanmtr. Bu nc Kimmer saldr iin Kaletsch M.. 645 yln nermektedir (Kaletsch, 1958: 29). nc saldr sonras Lydia Kimmer ilikisine k tutacak nemli bir bilgi Herodottan gelmektedir. Ardys krk dokuz yl bata kald, yerine geen olu Sadyattes on iki yl kald ve ondan sonra Alyattes geldi.. Kimmerleri Asyadan srd (Herodot, I.16) Metin de grld gibi Ardys babas gibi Kimmer yenilgisinden sonra tahtan ekilmemi, Lydiann ynetimine devam etmitir. Lydia tahtn belki Asurun Kimmerlere kar olan desteini kazanarak korumay baarmtr. Sardesin kuatlmasndan sonra Alyattes dnemine kadar Kimmerlerin etkinliinin Lydia ve Bat Anadoluda devam ettii grlmektedir.

32

Herodotun bildirdiine gre Lydiallar sadece Kimmerler ile deil skitler ile de ilikiye gemileridir. Bunlar (skitler), Kyaksares tarafndan kk drlm ve yzlerine layk olmadklar bir kara alnm saydlar kendilerini, yanlarna verilmi olan ocuklardan (eitim amal) birini dorayp, avda yakaladklar hayvanlar her zaman yaptklar gibi, gzel bir para piirip Kyasaresin nne srmeye karar verdiler, bu armaan sunacak ve sonra hemen ksa yoldan Sardese Sadyettes olu Alyattesin yanna gideceklerdi. yle yaptlar: Kysares ve konuklar yediler bu eti ve skitler bu marifetten sonra yalvarp yakararak Alyattesin yanna geldiler. (Herodot,I.73). Kyaksares bunlar geri istedi, ama Alyattes vermesi. Bu yzden Lydiallarla Medler arasnda be yl sren bir sava kt (Herodot,I.74). Bu olay Lydiallar ile Medlerin Kzlrmak civarnda M.. 591 ile M..585 arasnda arptklar ve bir gne tutulmas sonucunda anlaarak son verdikleri savanda nedeni olmutur. Herodotdan rendiimiz bu bilgiler nda bu dnemde byk olaslkla paral asker olarak alan skitlerin, nerede daha fazla kazan elde edeceklerse o devlete almalar, muhtemelen Lydia ve Medler arasnda askeri bir gcn ele geirme mcadelesini ortaya kartyor olmaldr. Ionlar ile Kimmerlerin ilikilerini ise az sayda Grek kaynandan renebilmekteyiz. M.. 7. yzylda Bat Anadoluda bulunan Ion kentleride Kimmer saldrlarna maruz kalm olmaldrlar, bu saldrlar hakknda Herodot ve Strabon u bilgileri verirler.

33

Kroisosun ortaya kndan nce btn Yunanllar zgrdler, nk Kimmerlerin atklar sefer, ki onia zerine yaplmtr ve daha eskidir, kentleri boyunduruk altna alamam ve bir apulcu aknndan teye geememitir (Herodot, I.6). Eski zamanlarda, Magnesiallarn Kimmer kabilesi olan Trerler tarafndan tamamen yok edildikleri bir gerektir, (Strabon, XIV.1.40) Herodotun (I.6) bahsettii gibi onia kentlerine yaplan saldrlarn amac kentleri ele geirmek deil ticarette kullanabilecekleri deerli mallar ele geirmeye ynelik yamalama eklindedir. Bu ekilde yalanmaya maruz kalm Magnesia, Strabonda (XIV.1.40) anlatlmtr, Magnesia ile ayn kaderi paylaan Ephesusun Callimachos ve Heschyius bildirdiine gre Artemis tapna da Kimmerler tarafndan yklmtr (Tarhan, 1984:115).

B. ARKEOLOJK IIINDA

MERKEZLERDEN KMMERLERN VE

ELDE

EDLEN

VERLER ANADOLU

SKTLERN

KLTRLERYLE LKLER Anadoluda yaplan kazlarn, az oluuna ek olarak yaplan kazlarnda byk apta ve uzun sreli olmaylar, Kimmer ve skit izlerinin takibini de zorlatrmaktadr. Yaplan kazlarda ele geen birok buluntunun yaynlanmas veya yaynlanan eserlerin birounun buluntu kontekstlerine gre deerlendirilmemeleri, arkeolojik verilerden elde ettiimiz bilgileri kstlamaktadr. Kimmer ve skit aknlarna maruz kalm Anadolu uygarlklar hakknda en salkl arkeolojik veriler zellikle Urartu merkezlerinden gelmektedir ancak Urartu merkezlerinde birou kale duvarlara saplanm halde bulunan ok ularnn kken sorunlar, gebe kavimlerin Urartu zerinde tespit edilen

34

izleri ve etkileri hakknda her zaman bir soru iareti bulunmasna neden olmaktadr. Phryg merkezlerinde ise gebe kavimlere ait eserler bulunmu ve baz Phryg yerleimlerindeki ykm tabakalarndan sorumlu olarak Kimmerler gsterilmi olsa bile, kazlarn birounun ksa sreli olmas ve ele geen verilerin iyi deerlendirilmemesi Kimmerlerin blgedeki hareketleri hakkndaki bilgilerimizi olumsuz ynde etkilemitir. Uzun yllardr Gordion un 6a ykm tabakasn dan Kimmerlerin sorumlu olduu iddias da, merkezde yaplan son almalarla byk oranda rtlmtr. Bylece Kimmerlerin Phryglerle olan ilikilerinin arkeolojik veriler nda anlalmas da zorlamtr. ok az sayda kaz almalar yaplan Ge Hitit merkezlerinde zellikle Kargam, Zincirli Hyk ve Deve Hyk mezarl gibi yerlerden Kimmerlere ve skitlere ait olmas muhtemel az sayda arkeolojik buluntu bilinse de bu buluntular blgede etkin olan Med unsurlar ile de badatrlabilir. Gebe sanatn Anadoludaki gzel rneklerinin ele getii Lydiann bakenti Sardes hakknda, antik yazl kaynaklardan da zellikle Kimmerlerle ilikileri hakknda ayrntl bilgiler elde etmekteyiz. Bat Anadoludaki merkezlerinden Ephesusta tartmalar devam etsede gebe bozkr sanatna ait eserler ele gemitir, ancak bu eserlerin ticaret yoluyla blgeye gelmi olabilecei ihtimali yksektir. Soru ve kesin iaretleri olarak tamasna bir ramen Anadolu Urartu Kentine merkezleri gebe dnda, kavimlerin

Anadoluda Kimmer ve skit izlerini arkeolojik kazlarda takip edilmesi zordur herhangi saldrdklarn syleyemeyiz.

35

Noruntepe ve mirler gmtleri tahrip edilmi olduklar iin kstl bilgi sunsalar da, gebe kavimlerin Anadoludaki varlklar konusunda en nemli arkeolojik kantlarmzdr Baka blgelerle karlatrldnda, az sayda kaznn bulunduu Anadoluda gebe kltre ait eserlerin ele getii kaz merkezlerinde genellikle, stratigrafinin tespitine ynelik ksa sreli kazlarn yaplmas ve ele geen az sayda buluntunun, konteks iinde iyi deerlendirilmemesi, Kimmer ve skit izlerinin takibini zorlatran unsurlarn banda gelmektedir.

1. Urartular ile ilikiler Dneminin dier Anadolu uygarlklarna gre arkeolojik almalarn nispeten daha youn ve uzun srd Urartu merkezlerinde, Kimmer ve skit aknlar ve bu aknlarn Urartular zerindeki etkilerinin tespiti ynndeki bilgilerimiz yaplan dzenli ve uzun sreli aratrmalar sayesinde olduka fazladr. zellikle uzun seneler allan Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri, Yoncatepe, avutepe ve Ayanis kazlar, Kimmer ve skit aknlarnn izlerini takip edilebilmesi asndan nemlidir. Anadolu dndaki Hasanlu ve KarmirBlur gibi nemli Urartu merkezlerindeki kazlar da Kimmerler ve skitler hakknda nemli bilgiler salasa da konumuz erevesinde ayrntl olarak incelemedik. Bu merkezler dnda Anadoluda kazlm Kimmer ve skit aknlarndan etkilenmi olduu tahmin edilen Toprakkale, Kayaldere, Altntepe merkezlerine ksaca incelemeye altk.

36

1.1.

Aa ve Yukar Anzaf Kaleleri

Urartu Krallnn bakenti olan Tupann (Van Kalesi) 11 km. kuzeydousunda, bugnk Van-ran modern kara ve demiryolunun hemen yaknnda bulunan Aa Anzaf Kalesi, Kuzeybat ran ve Kafkasyadan gelip Tupaya inen yolun gvenlii salamak amacyla kurulmutur (Belli, 1998: 9). Aa Anzaf Kalesinin 900 m. gneyinde yer alan Yukar Anzaf Kalesi ise blgedeki zengin tarm kaynaklarnn depolanmas ve verimli arazilerin gvenliini salamak amacyla kurulmu bir kaledir (Belli, 1998: 16). Her iki kalede de 1991 ylndan itibaren Urartu Krallnn erken dnem kale yerleimlerinin anlalmas amacyla kaz almalar yaplmaktadr (Belli, 2000: 201). Yaplan kaz almalarnda her iki kalede bulunan Urartu yerleim tabakalarnn, Ortaa yerleim tabakalar tarafndan ar derecede tahribata uram olduu grlmtr. Bu tahribatlar neticesinde Urartu dnemine ait stratigrafik tabakalar olduka zor anlalmaktadr, tahribatlardan dolay aa kalede Urartu yerlemesinin bir ykmla sonulanm olduunun bilinmesine ramen bu ykmn ne zaman ve ne ekilde gerekletii bilinememektedir (Belli, 1998: 14; Belli, 1993: 11; Belli, 2003: 3). Kaleye skitler tarafndan yapld sylenen saldrlarn kalenin en gl olduu gney ve gneybat kaplarndan deil, kalenin kuzey ve kuzeydousundan yaplm olduu gzlemlenmitir. Kalenin yksek yan duvarlar ve ok gl bir kuleyle korunan gneybat kaplarndan yaplacak bir dman saldrs, bile bile bir intihar olayndan baka bir ey olmayaca dnlmtr (Belli, 1995: 296; Belli, 2003: 8). Aa Kaleye gre daha iyi korunmu olan Yukar Kalede saldrlarn etkilerinin en iyi takip edildii alan, kalenin kuzey kapsnn avlusudur. Saldrlar srasnda yanan ahap kapnn oluturduu 70-80 cm kalnlndaki yangn tabakas, saldrnn ne kadar iddetli olduunun bir gstergesidir.

37

Kalede ve kaplarda kan yangnn iddetinden kalker talar patlam ve ta duvarlar zerinde bulunan kerpi duvarlar da yanarak, krmz renkli bir tulaya dnmtr (Belli,1998: 24). Kuzey kapsnn yangn srasnda avluda 81 bykba, 452 kkba, 1 kpek ve 1 tavan iskeleti bulunmu ve bunlarn %60nn ar ekilde yanarak kmrletii tespit edilmitir (Belli,1998: 25). Bu yzlerce hayvann kalenin tahribi srasnda ierde olduklar ve yangndan kaarak, canlarn kurtarmak iin Kuzey kapsndan dar kmak isterken, kapnn kapal olmasndan dolay avluda skp dumandan boularak ve panik srasnda skarak ldkleri sanlmaktadr (Belli, 1996: 389). Bu kadar ok hayvann kale iinde bulunmas ilgin bulunmutur ve bu kadar ok hayvann kale iinde bulunmas konusunda kalede almalar yapan O. Belli (1996: 389-390) iki neri ne srmtr; Birincisi, bu hayvanlar kale iindeki ahrlarda kald ynndedir. Ancak bu durumda iki problem ortaya kmaktadr: ilki, yzlerce hayvann kale iindeki ahrlarda barnmas ve hemen her gn, sabah ve akam 1.60 m geniliindeki kapdan geerek kaleye giri, k yaptklar akla mantkl gelmemektedir. kinci problem ise kaleye yaplan skit saldrs srasnda hayvanlarn dardan geldii ve sabahleyin otlamaya kmadan nceki bir zamanda, yani geceleyin yaplm olmas gerektiinden kaynaklanmaktadr, nk saldr gece yaplm olsayd, o zaman hayvanlar otlamaya ktklar iin kalede olmayacaklard. Gece yaplan bir saldry skitler iin dnmek bu noktada zordur, nk gebe kavimlerin en nemli vurucu gc olan uzun mesafe okuluundaki baarlar ancak doru hedef almaktan geer, bunun iin gndz yaplan bir saldry dnmek daha mantkl grlmtr. Kalede yzlerce hayvann bulunmasna ait O.Bellinin (Belli,1996: 390) ikinci nerisi ise Aa Kentte yaayan insanlarn deerli eya ve hayvanlaryla birlikte skit saldrlarndan korunmak iin geici olarak Yukar Kaleye sndklar ve skit tehlikesi getiinde kent halk deerli eya ve

38

hayvanlaryla birlikte tekrar evlerine dnecekleri ynndedir. Ancak uzun sren sava srasnda hem insanlar lm hem de kan yangn srasnda kale iindeki binalar yklp tahrip olmu ve hayvanlar da dumandan boularak birbiri stne gelecek ekilde ylmtr. Bu neri O.Belli tarafndan daha inandrc bulunmutur. Aa Kentte yaayan insanlarn korunmak amacyla geici olarak deerli eya ve hayvanlaryla birlikte kaleye snm olduklar daha akla yakn bir ihtimaldir. Ayrca gelen tehlikenin nceden grlmesi ve bu tehlike karsnda nceden alnan nlemler ile saldrnn uzun srm olmas ihtimali; gelen saldrnn planl ve kuatma yapabilecek yetenekte, lojistik desteklere de sahip byk bir ordu tarafndan yaplm olabilecei ihtimalini dourur. skitlerin sadece kk gruplar ile ani basknlar eklinde ki saldrlar tercih etmi olabileceklerini gz nne alrsak, kaleye yaplan saldrdan skitlerin sorumlu olduunu sylememiz zorlar. Uzun kuatmann sonucunda neler yaandn gsteren nemli bir alanda Yukar Kalede Haldi tapnann bulunduu alandr. Tapnak avlusunun dousunda yaplan almalarda, ortaya karlan 8 m2 byklnde bir odada, yangn tabakas iinde dank olarak bulunan bronz ve demir ok ular, kl paralar, zrh pullar, sadak paralar savan ne kadar uzun srdnn bir baka gstergesi olarak kabul edilir (Belli, 1994: 422). Ayrca bu alanda bulunan iki omuzlu ve mahmuzlu skit tipi bir ok ucu, kalenin tahribatnn kimler tarafndan geekletirildiini gsteren nemli bir buluntudur (Belli, 1994: 422; Belli, 2003: 10). Haldi Tapnanda bulunan skit tipi ok ucunun dnda, 1992 ylnda tapnan dousundaki avluda bulunan ayn tipteki ok ucu, skit saldrlarnn imdilik dou ve gneydoudan geldiini gsteren nemli bir delil olduu iddia edilmitir (Belli, 2003: 10). Kalenin baka yerlerinde bulunan skit tipi ok ular zerinde yaplan analizler sonucunda, bronz bileimlerinin Urartu ok ularndan farkl olduu grlmtr (Belli, 1993: 29).

39

Kalenin muhtelif yerlerinde bulunan ve kuatma srasnda kullanld tespit edilen 3 adet sadakln yerletirili biimi de savan ne kadar uzun srdnn baka bir gstergesidir. Deri ksmlarnn topraktan ve nemden korumak iin ste gelecek ekilde dikkatlice yerletirilmi olan sadaklarn, uzun sren sava srasnda ilerindeki btn oklarn tkendii ve bu nedenle brakldklar ne srlmtr (Belli, 1993: 22). Kuatmann uzun sreli olduuna dair nemli baka bir kantta Yukar Kalede bulunan mutfak yaplarnda, kuatmadan dolay tandrlarda ve ocaklarda biriken kllerin dar atlamayp mutfak yaplarnn tabanlarna serpilmi olduudur, bu kl tabakalarnn kalnlklarnn 35-40 cm.nin zerinde olduu gzlenmitir (Belli, 2001: 390). Kuatma srasnda kaleye snan insanlarn fazla olmas, mevcut mutfaklarn yetersiz kalmalarna neden olmu, bu nedenle Yukar Kalenin Gneybat 4. nolu depo yapsnda olduu gibi kale iindeki baz meknlara ocak ve tandrlar eklenerek geici olarak mutfaa dntrld gzlemlenmitir (Belli-Ceylan, 2000: 449). Gerek sonradan mutfaa dntrlen alanlarda gerekse de mutfaklarn tmnde uzun kuatmadan dolay atlamayan kllerle birlikte yine ayn sebepten dolay dar atlamayan ok sayda byk ve kkba hayvan kemiine rastlanmtr (Belli-Ceylan, 2000: 449; Belli-Ceylan, 2005:176; Belli, 2006a:153; Belli, 2003:12). Sonradan mutfaa dntrld tespit edilen alanlarn biri olduka ilgintir. Kalenin ele geirili annda tahrip edilmedii anlalan IV nolu depo odas olarak adlandrlan alanda, kalenin ele geiriliinden sonra skitlerin ksa bir sre oturduklar ve ocaklarda piirip yedikleri hayvanlarn kemiklerini kllerle birlikte odann iine dktkleri tespit edilmitir(Belli-Ceylan, 2002:279; Belli, 2003:12). Ayrca bu alandan skitlere ait olduu belirtilen kemikten yaplm at koum takmna ait bir para bulunmutur ( Belli-Ceylan, 2002:279). Ayn durum I nolu pithoslu depo odas olarak adlandrlan alanda da izlenmi, bu alanda da yine skitlere ait olduu dnlen fildiinden soyut

40

biimde yaplm bir kartal bayla sonulanan sa inesi kartlmtr (Lev. Lev. XV/2) (Belli-Ceylan, 2002: 277, iz. 4). skit saldrlarnn srasnda tahrip olduu sylenen II nolu pithoslu depo odas olarak adlandrlan odada ele geirilen depolama amal pithoslarn ilerinin bo olduu grlmtr. Pithoslarn az ksmlarnda ivi yazsyla arap anlamna gelen akarqi ve ya olduu ileri srlen tirusi kelimeleri ile pithoslarn ilerinde ne olduunu bilmekteyiz. Pithoslarn bo olmalar, skitlerin saldrs srasnda, balardaki zmlerin henz olgunlamad ve araplarn yaplp pithoslara doldurulmadn dnemde gerekletirildiinin bir kantdr (Belli-Ceylan, 2002:278). Daha ncede belirttiimiz gibi Yukar Anzaf Kalesinden elde edilen ipular kaleye yaplan saldrda, saldrganlarn kulland sava teknikleri gz nne alnr ise saldrnn kesin olarak skitler tarafndan yapldn sylememiz zordur.

1.2.

Yoncatepe Kalesi

Yoncatepe Kalesi, Van kentinin 9 km gneydousundaki Yukar Bakral (eski Yedikilise) Kynn 1.5 km. gneydousunda yer almaktadr (Belli-Tozkoparan, 2005:189). Blgenin sorunlu olan Erken Demir an aydnlatmak amacyla, dnemin zelliklerini yanstan kale, nekropol ve sivil yerleim merkezi gibi her kompleksinde bir arada bulunduu bir alan olduu iin, 1997 ylnda itibaren devam eden kaz almalarna balanmtr (Belli-Konyar, 2000: 181 vd.; Belli, 2002: 265). almalar Yoncatepe Kalesinin Urartu Krall egemenliine tbi olmayan bir yerel beye ait olduunu ortaya koymutur (Belli, 2006b: 382). Akropol alannda yaplan kaz almalarnda ortaya kartlan ve saray olduu tahmin edilen bir yapda, M.. 7. yzyln sonlarna doru

41

yapld tespit edilmi ar bir yangn tabakasyla karlalmtr. Saray yaps iinde skitlere ait bir bulgunun bulunup bulunmad bildirilmemesine ramen, akropol eteklerinde skit tipi ok ular, bu yangn tabakasndan sorumlu olanlarn skitler olduunu ne srlmtr (Belli-Tozkoparan: 2006, 170; Belli, 2005:101; Belli, 2006b: 389). skitlerin gerekletirdikleri saldrnn etkileri yapda aka

grlmtr. E6I odas olarak adlandrlan ve sarayn zemin katnda bulunan depoda, ani dman saldrs yznden kan yangn srasnda ahap kap, kap kirileri ve tavan rts ile birlikte depoda bulunan susam ya gibi yanc maddeler yanm ve her taraf kaln bir is ve kmr tabakas ile kaplanmtr (Belli-Tozkoparan: 2005, 191). Benzer ar yangn bulgular tm yapda grlmtr iki katl olduu dlen yapnn yangn srasnda st katn tmyle zemin katnn stne kt tahmin edilmektedir. Saray yapsnn yangn tabakasn gsterdii dier bir nemli sonuta, kaleye yaplan saldrnn ani ve hi beklenmedik bir anda olduudur. H7I alan olarak adlandrlan ve taban sal talarndan oluturulmu st ak avlunun deme talar arasnda karbonlam mercimek taneleri bulunmu (Belli-Tozkoparan, 2005: 193) ve bu durum O.BELL tarafndan yle yorumlanmtr : ok byk bir olaslkla ani dman saldrs srasnda saraydan kaan insanlar yanlarna mercimek almlar, ancak panik srasnda mercimeklerin bir ksm avluya dklmtr. (Belli-Tozkoparan, 2005: 193) Ani saldrdan kaynaklanan ykmdan cann zor kurtaran halk, tanabilir eya ve silahlaryla birlikte panik iinde Yoncatepe kalesinin 2 km dounda bulunan Erek Dana snmlar, bu ykmdan sonrada saray kesiminde yeni bir yerleme gzlenmemitir (Belli, 2006b: 383).

42

Kaleye gerekletirilen saldrnn ani olduu kantlayan daha baka bulgularda dikkat ekicidir. H7I alannn dousunda bulunan ufak buday deposunun nnde ve hemen batsnda taban zerinde birok depolama kabnn panik srasnda krlarak yzlerce paraya ayrld saptanmtr (Belli-Tozkoparan, 2005: 193). E7I odasnda da tespit edildii gibi ani yangn sonucunda yerlemecilerin ok acele olarak konutlar terk ettikleri ve bu yzden depoyu oluturan odalarda hemen her eyin olduu gibi kald anlalmtr (Belli-Kavakl, 2001: 370). 1995 ylnda kalenin gneybat kesinde kaak kazlar sonucunda kartlan bir keramik frnnda, saldr srasnda panikle kaan halkn piirilen anak mlekleri boaltmadan braklm olduu tespit edilmitir (Belli-Konyar, 2000: 189; Belli, 1996: 149 vd ). Akropoldeki sarayn bat blmnde ve kuzey duvarna bitiik olan Kuzey Mutfak odasnda, kuzey duvarn hemen kenarnda ok sayda seramik eser in-situ olarak ele gemitir. Ele geen bir taban zerine ters kapatlan daha byk bir tabak kaldrldnda, altnda daha kk bir taban iinde karbonlam bir yiyecek kalntsnn olduu grlmtr . Bu durum akropole yaplan ani saldr karsnda, sarayda yaayan insanlarn tabaktaki hazr yiyecei bile almadan canlarn zor kurtardklar eklinde yorumlanmtr (Belli, 2006b: 392). Benzer bir durum yine mutfan gneybat kesinde bulunan bir ocakta tespit edilmitir. Ocan iinde mlein zerine oturtulduu daire biimli knt zerinde in-situ olarak bulunan mlein krlarak dald grlm, bu durum ocan zerinde piirilmekte olan yemein ani dman saldrs srasnda brakldn gstermitir (Belli, 2006b: 393). Ani saldr srasnda, sarayn gneybat kesinde bulunan D7 odasnda, ani saldr srasnda kan yangn yznden her eyin olduu gibi kald tespit edilmitir (Belli, 2006b: 400). ki katl olduu dnlen D7 odasnn da ken st katn, bulunan arak ve karbonlam kuma paralarndan dolay dokuma tezghlarnn bulunduu dnlmektedir

43

(Belli, 2006b: 401). Ayrca ele geen dalm kolye boncuklar, bronzdan giysi ve sa ineleri, ani dman baskn srasnda dokuma tezghlar banda olan kadnlarn korkuyla katklarn gstermitir (Belli, 2006b: 401). Ayrca ele geen ahap bir bastonda yal bir insan tarafndan, panik srasnda drlm olabilecei eklinde yorumlanmtr (Belli, 2006b: 401). Yoncatepe kalesine yaplan bu ani saldrnn Eyll-Ekim aylar arasnda dzenlemi olabilecei ihtimali yksektir. Kalenin tahribi srasnda yanarak karbonlam buday, bulgur ve dier bakliyat trlerinin byk miktarlarda depoland gz nne alnacak olursa; kaleye dzenlenen saldrnn ekinin tarlalardan kalkt, saplarnda ayrld, bulgurlarn kk ve ince olarak ekildii ve tm bu bakliyatn depoland Eyll aynn ikinci yars ile Ekim ay iinde yapld nerilmitir (Belli-Tozkoparan, 2005: 193; BelliTozkoparan, 2006:170; Belli, 2006b: 389). Ele geen tm arkeolojik veriler bize Yoncatepe Kalesine yaplan skit saldrsnn karakterinin ani baskn eklinde olduunu gstermitir. Baskn eklinde olan bu saldrya kale, hazrlksz yakalanm ve grld kadaryla hibir nlem alnamad gzlenmitir. Tm bu unsurlar kaleye yaplan saldrnn, hzl bir skit grubu tarafndan gerekletirildiini gstermektedir.

1.3.

avutepe Kalesi

avutepe Kalesi Van-Hakkari karayolu zerinde, Vann Grpnar lesine bal avutepe Kynde bulunur. avutepe Kalesinin ilk kez kim tarafndan tespit edildii tam olarak bilinmez5, ancak ilk bilimsel yaynlar 19.yzyln sonlarna doru gereklemeye balamtr6. Yaplan az saydaki yayn kalenin nemine deinse de, yaplan kaz almalarnda kalenin sanldndan daha byk ve nemli bir yerleim olduunu gstermitir.
5 6

Kalenin tespit edilmesi ile ilgili tartmalar iin bkz. Erzen,1978, dn.7 Kale hakknda yaplan bilimsel almalar iin bkz. Erzen 1978, .2.

44

avutepe kalesindeki kaz almalar A. ERZEN tarafndan 1961-1986 yllarnda 25 yl kesintisiz olarak srdrlmtr (Tarhan, 1996: 10). Bu zellii ile Dou Anadolu Blgesinde en uzun sre allm Urartu Kalesi olma zelliini tamaktadr (Belli, 2000a: 210). Kalenin Urartu Kral Sarduri II (M..764-735) tarafndan Grpnar ovasndaki tarm rnlerinin depolanmas ve askeri amalarla kurulmu olduu ve kalenin sahip olduu askeri ve ekonomik nem nedeniyle, Urartu Krallnn kuruluundan yklna kadar devaml byd tespit edilmitir (Erzen, 1978: 6; Belli, 2000a: 212 ). Kale ift Kale zellii tamaktadr, biri douda, dieri de batda olmak zere, farkl ykseklikte iki kaleden oluur. (Erzen, 1978: 7). Bu iki kale hafif bir boyun ve tahkimli bir yol birleir, Aa Kalenin dou surlarnn orta kesimine bitiik olarak, dou-bat ekseni zerinde 27.50 m x 17.30m boyutlarnda, dikdrtgen planl knt ise Ukale olarak adlandrlr (Erzen, 1978: 11) . Urartu savunma sisteminin temelinin, lke topraklarndan geen dman srekli savaa zorlayarak yldrmak zerine kurulmu olduu bilinmektedir (Gndz, 1995: 205; Kleiss, 1979: 154). Bu adan avutepe, kuzeybat randan Urartu Devletinin merkezine gelebilecek olan saldrlara kar, dman yldrma stratejisinde nemli bir rol oynar. avutepe Kalesi, Urartu Krallnn nemli bir ekonomik merkezi olmasnn yan sra, bakentin savunulmas asndan da stratejik bir nem tar ve askeri anlamda ele geirilmesi zor bir kaledir, M.. 8. yzylda U Kale Ynteminin de kullanld ilk Urartu Kalesi olmas da (Gndz, 1995: 193), kaleye Urartu Krallnn savunulmasnda verilen nemi gsterir. U kalede yaplan kazlarda avutepenin dolaysyla, Urartu tarihinin zellikle M.. 7. yzyln aydnlatmas asndan nemli stratigrafik veriler elde edilmitir. Rusa II anda ina edildii tahmin edilen (Erzen, 1978:29) bir yapda, yaplan almalarda, M.. 7. yzyla ait iki yap evresi tespit edilmitir. M.. 7. yzyln ilk yarsn temsil eden ilk yap evresi olan IA

45

evresine daha sonra ayn yzyln ikinci yarsnda IB evresinde eitli eklemeler ve dzenlemeler yaplmtr. U Kalede M.. 7. yzyl tabakasnn ar bir yangnla sonland tespit edilmi, bu yangnn nedeni avutepe Kalesinin genelinde tespit edildii gibi skit saldrlarnn sonucuna balanmtr. U Kalenin surlarnda kaz srasnda skit tipi ok ular ele geirilmitir (Erzen, 1972: 104) . Tm kalede ykm tabaklarnda tespit edilen skit tipi ok ular, kaleye yaplan saldrnn en nemli arkeolojik delilleri olarak kabul edilmitir (Lev. V./9-14.) kalede aratrma yapan A.Erzene gre (1978; 55); binlerce adet ele geen ok ular, skit saldrlarnn ok iddetli olduunu ve uzun sren bir kuatmann sonucunda, skitlerin kaleyi ele geirdiini ispatlamtr. skit saldrsna avutepe kalesinin uzun sre dayanmasnda kalede bulunan,olaslkla ana kayaya oyulmu byk 3 adet su sarncnn (Belli, 2000a; 215) byk etkisi olmutur. Kazlar sonucunda ortaya kartlan yangn tabakasnn kalnl da ykmn ne kadar byk olduunun bir baka gstergesidir (Erzen, 1978; 55). Kalenin duvarlarna saptanarak deforme olmu ok ular ve kaleyi savunan bir Urartulunun kaleden derek, belinde kemeri ile bulunmu iskeleti ve bulunan dier iskeletler kaleye yaplan saldrnn ok gl olduunun baka gstergeleridir (Erzen,1978: 55). avutepede skitlere ait ok ularnn yannda, kemikten ve boynuzdan yaplm drt adet at koum paras da ele geirilmitir (Lev.VII. /1,2; VIII./6). Bunlardan baka kalenin eitli yerlerinden skitlere zg olduunu tahmin ettiimiz, at koum paralar ve yine skitlere ait olmas muhtemel alet, silah vb. objelerin kazda ortaya kartlm olduu, kaz

46

raporlarndan anlalsa da ne yazk ki resim veya izimleri yaynlarda yer almaz, bu nedenle buluntular zerinde fazla bir yorumda bulunamyoruz7. Kalenin tahrip edildii srada depolarda tahllarn bolca olduu gzlenmitir (Erzen, 1976: 47; Erzen, 1978: 39; Erzen, 1984:151). Ayrca kalenin baz alanlarnda zemin zerinde tespit edilen dalm vaziyetteki kmrlemi buday tanelerinin, kalenin istilas srasnda kaan halkn yanlarna almak istedikleri buday uvallarndan etrafa dalm olabilecei ne srlmtr (Erzen, 1976: 46). Kaleden ok az sayda buluntunun kmas, saldr sonras kalenin tamamen yama edildikten sonra tahrip edildiini de ortaya koymutur, nk eer bir yangn sonucu tahrip edilmi olsa, ya da kale sakinleri tarafndan yangna verilmi olsayd daha ok buluntunun ele geecei eklinde yorumlanmtr (Erzen 1978, 56). Kalenin tahribinden hemen sonra, skitlerin ksa sreli de olsa kaleye yerlemi olabilecei muhtemeldir (Erzen, 1972: 106).

1.4.

Ayanis Kalesi

Van Eri Karayolunun zerinde yer alan Ayanis Kalesi, Van Glnn dou kysnda Aart Kynde, Vann 35 km. kuzeyinde bulunmaktadr. 1989dan itibaren A.LNGROLUnun bakanlnda arkeolojik kazlarn srd Ayanisin ismi Eiduru dann nndeki Rusann ehri anlamna gelir (ilingirolu ve Salvini, 2001: 15). M..7. yzylda byk olaslkla gebe kavimlere kar nlem olarak II. Rusa eitli kaleler yaptr ve avutepe gibi baz kaleleri de yeni surlarla takviye ettirir, Ayanis Kaleside byk olaslkla bu dnemde yaplmtr. Ayanis Kalesinde ele geen skit tipi ok ular zerine tipolojik ve buluntu kontekstlerine gre ayrntl almalar yaplmtr (Derin-Muscarella,
7

skitlere ait olas muhtemel objelerin resim veya izimleri bulunmasa da tanmlar yer almaktadr bkz. Erzen, 1967:143; Erzen, 1972: 107;

47

2001; ilingirolu, 2005). 346 adet skit tipi ok ucunun ele geirildii (Lev. V/15-17) Ayaniste (ilingirolu, 2005:63), bu tip ok ularnn buluntu yerleri kaleye yaplan saldrnn ynn ve iddetini gstermitir. 29-31 metre arasnda tahmin edilen (ilingirolu,2001: 25) sur duvarlarnn dousunda, kuzeyden drdnc bastiyonun nnde bazlar duvara saptanm durumda ok sayda ok ucu ortaya kartlmtr, etrafa dalm olan bir miktar ok ucu ise saldrya urayan duvardan den kerpilere saptanan ok ular olabilecei iddia edilmitir (Derin-Muscarella, 2001:192). Kalenin d duvarlar zerinde imdiye kadar tespit edilen 122 tane skit tipi ok ucu (ilingirolu, 2005: 63), kaleye bir saldrnn olduunu dorular. Ok ularndan baka, gebe hayvan slubunda yaplm bir kabza ba (ilingirolu ve Erdem, 2008: 127, res. 9) (Lev. XIV/1) kalede Kimmer veya skit unsurlarnn bulunmu olabileceini dndrr. Kaleye bir saldrnn olduu gerektir ancak bu saldry Kimmer, skit veya Med unsurlarndan hangisinin gerekletirdiini, dier Urartu kaz merkezlerinde de olduu gibi sylemek zordur. Kaz raporlarnda da bu nedenle kaledeki ykm evrelerinin hi birinden gebe kavimler sorumlu tutulmaz.

1.5. Dier Urartu Merkezleri Toprakkale: Tupaya yaklak 7 km uzaklkta bulunan Toprakkale gnmze ok fazla tahrip edilmi bir ekilde ulamtr. Kaleden ele geen birok buluntu bugn British Museumda bulunmaktadr, 700 den fazla ok ucunun ktn bildiimiz kalede M.. 7. yzyln sonuna tarihlenen skit tipi ok ular kartlmtr (Wartke, 1990: Abb.9) .

48

Kayaldere: C. A. Burney tarafndan ksa bir sre allan Muun Varto ilesindeki kalede bir adet skit tipi ok ucu kartlmtr (Lev. V./ 18) (Burney, 1966: fig. 21/10). Mu blgesinden skitlere ait olduunu bildiimiz bir baltann da bulunmu olduu bilgisi ve Muun corafi olarak geni bozkrlara sahip olmas, bekli de Mu ve evresinin gebe kavimlerin ilgisini ekmi bir corafya olmasna neden olmutur.

Altntepe: Urartularn batdaki bilinen en byk merkezi olan Altntepe Erzincan ilinin 14 km kuzeydousunda bulunan merkezde 1959-1967 yllar arasnda T.zg tarafndan allmtr, 2003den sonra ikinci dnem kazlar devam etmektedir. Altntepeden bir mezardan ele geirilen ve M.. 7. erken yzyla tarihlendirilen bir at koum takmnn (Lev. VII./ 3) benzerlerinin Kelermes gibi erken skit kltrn yanstan merkezlerde bulunmas Altntepe sakinlerinin skitler ilikiyi getiini gstermesi asndan nemlidir (zg, 1989).

2. Ge Hitit Devletleri ile likileri Ge Hitit Devletlerinin egemen olduklar blgede gebe kavimlerle ilikilerini arkeolojik verilerden ok Asur yazl kaynaklarndan reniyoruz, bunun temel nedeni Ge Hitit merkezlerinde yaplan kazlarn az ve ksa sreli olmasdr. Daha nce kazlan Kargam, Zincirli ve M.. 7-4 yzyla tarihlenen Deve Hyk mezarl gibi alma yaplm merkezlerde gebe kltre ait olmas muhtemel arkeolojik buluntular ele gemesine ramen, Kargam dndaki merkezlerde muhtemel bozkr gebelerinin aknlarnn izlerini takip etmemiz olduka zordur. Yeni balam olan Zincirli Hyk kazs gelecekte hem Ge Hititler hem de, gebe kavimlerin hareketleri konusunda nemli bilgiler vereceini ummaktayz.

49

2.1. Kargam Bugn Gaziantepe bal Kargam ilesi snrlar iinde, Frat nehrinin bat kysnda, Trkiye Suriye snrnda bulunan nemli bir Ge Hitit Kenti olan Kargam, 1911-1914 yllar arasnda ve 1920 de D.G. Hogarth, 1921 de ise Woolley bakanlnda allmtr. Bugn askeri alan iinde ve bir ksm maynla deli olan kentte kazlar srasnda zengin demir ca heykeltralk eserleri ile nemli yaztlar ve M.. 7. ait mezarlklar ve mimari aa kartlmtr. Kargam Anadolu ve Suriye ticaret yollar asndan nemli bir gei noktasnda bulunduu iin Asur Devleti iinde byk nem tamaktadr. Asur Devletinin II.Asur-Uballit dneminde zayflamas srasnda, kraln snd son Asur yerlemesi olarak da karmza kar, M.. 609 ylnda Asur kuvvetlerinin Kargam almas ile Asur imparatorluu da tamamen yklmtr (Erzen, 1978:52). Kentte yaplan kazlarda ortaya kartlan ve M.. 609 ylnda Med saldrlar srasnda tahrip olan, ev D olarak adlandrlan yap kompleksinde skit tipi olarak nitelendirilebilecek ok ularnn da olduu, tip asndan zengin ok ucu koleksiyonu ortaya kartlmtr (Woolley, 1969:123-129). Bunun yannda ev Dnin hemen yannda ortaya kartlan geirilmitir (Woolley, 1969: 129-130). skit tipi ok ularnn M.. 7. yzyln sonlarna doru Asur corafyasnda youn olarak kullanldklar dikkate alndnda, Kargam buluntularnn sahiplerinin Kimmer veya skitli olduklarndan phe edilebilir. Ancak M.. 609 ylnda kente yaplan Med saldrsnda, skitlerinde olabilecei M.. 612 ylnda Ninivenin alnmasnda, Asura kar antlaan, Med ve skit kuvvetlerinin ortak saldrs dikkate alndnda olduka gl bir ihtimaldir. ev E olarak adlandrlan baka bir yap kompleksinde de 1 adet skit tipi ok ucu kalb ele

50

Kargamta yaplan ksa sreli kaz almas sonucunda ele geen az sayda buluntulardan hareket ederek kente gebe kavimler tarafndan bir saldrnn yapldn kesin olarak sylememiz zordur.

3. Phryg Devleti ile likileri Demir a Anadolusun da geni bir corafi alanda etkisini hissettiren Phryg kltrnn zellikleri ve geliim evreleri hakknda bilgi veren arkeolojik merkezler azdr. Gordion ve ksmen Kaman Kalehyk dnda uzun sreli kazlan ve gvenilir stratigrafik veriler veren baka bir Phryg merkezide yoktur. Gordion kazlar elimizdeki en salam verileri sunmaktadr, bunun birlikte birok ksa sreli almalarn yapld baz Phryg merkezlerinde de Kimmerlerin izleri gzlenmektedir. 3.1. Gordion

Bugn Ankara-Eskiehir yolunun yaknnda bulunan ve Polatlnn 29 km kuzeybatsnda yer alan Yasshyk/Gordion, Sangarios (Sakarya) ve Tembris (Porsuk) nehirlerinin kesitii yerde bulunur (Young, 1978:11). Antik Kral yolunun da stnde bulunan Gordion, konumu itibariyle Anadolunun dousu ile bats arasnda nemli bir gei noktasdr. Phryglerin bakenti Gordion ilk kez iki Alman Arkeolog kardeler Gustav ve Alfred Krte tarafndan kefedilmi ve bilim dnyasna 1900 ylnda yaptklar ilk kazlarla tantlmtr (Krte, G., A., 1904). Bu kaznn ardndan Pennsylvania niversitesinden Rodney S. Young tarafndan ikinci dnem kazlar Gordionda balatlm ve 1950-1973 yllar arasnda 17 kaz sezonu ile srdrlmtr. Gnmze kadar sren nc dnem kazlar ise Rodney S. Youngn rencileri tarafndan 1987 de yeniden balatlmtr.

51

Erken Bronz andan Ortaaa kadar uzanan bir sre ierisinde 11 stratigrafik tabaka veren Yasshyn son almalar ile M.. 9. yzyla tarihlenen 6a tabakasnn, yaklak olarak M.. 7 yzyln balarnda Kimmerler tarafndan tahrip edildii uzun yllardr genel kabul grmekteydi (Voight, 2001:195). Gordionda yaplan kazlarda Erken Phryg Tahrip Tabakas olarak isimlendirilen ve Kimmerler tarafndan gerekletirilen bir yamann etkisi sonucunda olutuu iddia edilen, YHSS 6a tabakasnn tarihlendirilmesi, Gordion kazlarnn nemli bir sorunudur, zellikle yeni yaplan kazlardan elde edilen deiik verilerin deerlendirilmesi ykmn tarihinin saptanmasnda yeni sorunlar da gndeme getirmitir. Kimmerlerin yol at iddia edilen bu ykm tabakas ilk kez 1959 yl kazlarnda tanmlanmtr (Young, 1964b: 54; 1960: 62; 1960a:243). zellikle Teras yaps olarak adlandrlan ve her biri 11x14 m llerinde yan yana sralanm 8 megorandan oluan ve genel ilevleri gda maddelerinin depolanmas ve tekstil rnlerinin retilmesi olan (Young, 1975: 40; Burke, 2005:71) yap kompleksi bu ykmdan olduka ok etkilenmitir. Kompleksteki buluntular birou yanarak kmrlemi veya erimilerdir, ahap konstrksiyon tamamen yanm, megaronlarn tavanlar yangndan etkilenerek kmtr (Young, 1960a: 242; Voight, 1994: 272; DeVries, 1990:384-387). Teras yapsndaki yangn tabakasndan kartlan bir boyal Phryg Askosu, Yine Gordionda bulunan P tmlsndeki 3 Askos ile benzer zellikler tamaktadr (Young, 1964a: 286). Teras yaps dnda ynetimle ilgili nemli bir yap olduu sanlan Byk Megaron olarak da adlandrlan 3. nolu megaronun da youn bir yangn sonras bir ykmla karlat anlalmtr (Young, 1960a: 241; Mellink, 1991: 626- 629; DeVries, 1980:36). 3. Megaronun hemen yannda yer alan, 4. megaronun da youn bir yangn geirdii tespit edilmitir, bu megaron da bulunan kk buluntularn konumlar Kimmerlerin yangn ncesinde deerli eyalar yamaladklar eklinde yorumlanmtr (Young, 1964a: 287; DeVries, 1980: 36).

52

Gordion sitadelinin dousu Kimmer ykmndan ksmen de olsa kurtulmay baard iddia edilmitir, bu alanda bulunan 11. megaronun sadece kk bir blm yangn geirmitir (DeVries, 1980: 36). Bunun dnda ehrin giriinde bulunan 1. ve 2. megaronlar da ksmen hafif bir yangn geirmilerdir (DeVries, 1980: 36). Teras yapsnn hemen karsnda yer alan ve mimari karakter ynnden byk benzerlik gsteren yan yana sral 3 megaronun ortaya karld CC yaps da yine tahribe youn olarak maruz kalm baka bir alandr (Young, 1975:41). Gordionnun Erken Phryg ykm tabakasnn yani YHSS 6a tabakasnn sonlad tarih ve bu tarihten sonra Gordionnun dolaysyla, Phryg Krallnn akbeti nemli sorunlardr. Kimmer ykmnn tarihini antik kaynaklara dayandrarak Phryg kral Midasn lm tarihi ile eletirilmek istemitir (Akurgal, 1955: 123 vd, Muscarella, 1989, 335). Kimmerlerden alnan yenilginin acsyla Midasn kendini ldrmesi teorisi, arkeolojik olarak da Gordionda bulunan ve YHSS 6a ile yakn tarihlere verilen Midas Mount-MM olarak adlandrlan, Anadolunun ikinci byk tmlsne, gmlen kii olduu ynndeki iddia ile desteklenmitir. Ancak Gordion civarndaki hibir tmlsn sahibinin Midas olduunu iddia edebilecek kesin deliller elimizde yoktur (Devries,2006: 50). Ykm tabakas ile ayn tarihlere verilen MM tmlsnde yaplan kaz almalarnda yerel ve dou kkenli zengin hediyelere rastlanmasna ramen hibir altn buluntuya rastlanmamas, Kimmerlerin Gordiondaki tm altnlar yamalad grn n plana karmtr (Akurgal, 1955:115;Tarhan, 1984:112; 2002:604). Ancak gerek MM tmlsnde olduu gibi ayn dnem tmlslerinde ve Yasshyn ilgili tabakasnda ok az altn ele gemesini Herodotun Midas hakknda tm altnlarn Yunanistandaki Delphoi Apollon kutsal bilicik merkezine balad ynnde verdii bilgilerini de unutmamak gerekir.

53

Son senelerdeki arkeolojik kazlar ve arkeometri metotlar, YHSS 6A tabakasndaki ykmn tarihi ve nedeni ynnden, yeni nerileri gndeme getirmitir. Teras yapsndan 2. megarondan alnan 256 aa rnei Dendrokronolojik olarak incelendiinde aalarn kesim tarihinin M.. 861 yl olduu sonucuna ulalmtr (Voight, 2005:30). YHSS 6A ykm tabakasnda yaplan son kaz almalarndan elde edilen veriler ile eski kazlarn verileri bir araya getirildiinde ve baka kaz merkezlerinin verileri ile karlatrlma yapldnda, YHSS 6a evresindeki tahribatn eskiden nerilen M.. 700 yllarna deil, M.. 800 yllarna tarihlendirilmesi gerektii son yllarda arlk kazanmaya balam, bir gr olarak Gordion kaz ekibi tarafndan ne srlmektedir (Voight, 2005:28 vd.; 2001:195). Ancak bu tarih Kimmerlerin Anadoludaki etkinliklerinin balamas iin ok erken bir tarihtir, son yaynlarda Gordion kaz ekibi YHSS 6A tabakasnn Kimmerler tarafndan yklm olamayaca tezini savunmaktadr (Voight, 2006:30) Son kazlar Gordiondaki en byk yerlemenin YHSS 6A evresinde deil, YHSS5 evresinde olduunu gstermesi ve YHSS 6A evresi ile YHSS 5 evresi arasnda bir boluk olmamas, inaat faaliyetleri tahribin hemen arkasndan byk bir hzla balam olmas (Voight, 2005:31) krali ynetimde de bir boluun olmadn (Voight, 2005: 31) gstermitir. Bu adan YHSS 6a evresinde, bir ok aratrmacnn kabul ettii gibi Kimmer saldrs sonras Gordionun uzun bir sre terk edildii ve Phryg Krallnn politik gcnn bittii (Mellink, 1991: 634; Muscarella, 1989: 333 vd.; Akurgal, 1955: 123 vd.; zkaya, 1995:14; Sivas, 1999:37 ) gr son veriler zerinde yaplan inceleme ile arkeolojik olarak desteklenmemektedir. Ksaca Gordionda yaplan son almalarn ortaya koyduu nemli sonu vardr. (1) YHSS 6A tabakasn sonlandran yangndan hemen sonra yeniden ina faaliyetleri hemen balamtr. (2) bu ina faaliyetleri srasnda geni bir alan doldurulmutur, (3) Gordion en geni yerleim llerine YHSS 6A tabakasnda deil, YHSS 5 tabakasnda ulamtr (Voight, 2005: 31).

54

YHSS 6A ykm tabakasnda dikkat ekici bir konuda bu tabakadan veya hyn baka tabakalarndan gebe kltre ait ok az sayda (onlarda tartmal) buluntunun ortaya kartlm olmasdr. Yass Hykten gebe kltre ait olduu tartmal olan tek eser R yapsndan bir ukur ierisinden kartlmtr (Lev. XIV/ 3). Ancak Yass Hyn evresindeki tmlslerden gebe kltre ait olmas daha yksek ihtimal olan, eitli eserler gn yzne kartlmtr. zellikle daha nceleri Kimmerlerin yapt sylenen Gordiondaki ykmdan sonraya tarihlendirilen tmlslerden ele gemitir, zellikle gebelerin etkisinde ticaret yapan bir tccara ait olduu dnlen ve M..620600 yllar arasna tarihlendirilen (Kohler, 1995:192) J tmlsnden hediye olarak braklan 6 adet farkl tiplerdeki skit tipi ok ular dikkat ekicidir (Kohler, 1995:213, fig. C.). Tmls P bata olmak zere tmlslerden kartlan baz plakalarda grlen hayvan betimlerinde gebe hayvan slubundan etkilerini grmek mmkndr, bu eserlerin blgedeki Kimmer unsurlarndan etkilendiini sanmaktayz (Kohler, 1964:58 vd.) Gordion tmlslerinin yapm teknikleri ve l gmme adetleri ynnden de gebe kltrn zelliklerini yanstt grlmektedir. M.. 7. yzyln balarna tarihlendirilen KY tmls bu adan dikkat ekicidir, iki adet atn kurban edilerek, mezar hediyesi olarak tmlse braklmas, Altay Kurganlarnda grlen bir l gmme adeti olarak karmza kmaktadr (Marsadolov, 2000: 248). Ayrca KY tmlsnde dier Gordion Tmlslerin de sklkla rastlanan Phryg eserlerinin de kartlmam olmas bu tmlsn gebe kltre ait olmas gerektii dncesini glendirmitir. zellikle Z tmls bata olmak zere birok tmlsn mimari yapl tarzlar ile de Altay Kurganlar ile benzerlikleri vurgulanmtr (Marsadolov, 2000: 248; Kohler, 1995:155). Gordion tmlsleri ile Altay kurganlar arasndaki dier benzerlikleri de Marsadolov genellikle mezara braklan hediyelerde bulur, bunlar kaplar, ufak bronz iviler, gemler, hayvan slubunda eserler ve kk ahap masalardr (Marsadolov, 2000: 248). Ancak bu iddia edilen benzerlikler, Gordion Tmlslerinin dorudan Kimmer

55

veya skitler tarafndan yapldn veya onlarn etkisi ile yapldn kesin olarak sylemek iin yetersizdir. Gelecekte devam edecek olan Gordion kazlarnn Phryg uygarl hakknda bilgilerimizin arttraca kukusuzdur, Gordiondaki kazlar dikkate alndnda Kimmerlerin Gordionnu, tahrip edip etmedikleri tartmaldr Gordionda gebe kltre tartmal ok az sayda buluntunun bulunmamas da Kimmerlerin Gordiondaki izlerini takibini zorlatran bir durumdur. Phrygler hakknda salam stratigrafik veren tek merkez olma durumunda olan Gordionda ki almalar Phryg-Kimmer ilikisi ve Kimmerlerin Anadoludaki etkinliklerinin daha iyi anlalmas asndan gelecek yllarda daha nemli bilgiler verecektir.

3.2.

Dier Phryg Kaz Merkezleri

Boazky: orumun Sungurlu lesinin 22 km. gneydousunda bulunan, Hititlerin bakenti Hattua, Hititlerin yklmas ile ksa bir sre nemini kaybeden merkez, youn Phryg kltrnn bulunduu demir ann da nemli bir merkezi olmu olmaldr. Boazky kazlarnda gebe kavimlere ait ok sayda eser gn na karlmtr, pheli bir at koum takm (Boehmer, 1972: taf. LVIII, 1695), hayvan slubunda ilenmi yabani kei betimli kay datcs paras (Ivantchik, 2001a: 86) ve aralarnda Anadoluda ki en eski kanatl kovanl ok ucu rneininde bulunduu ok sayda skit tipi ok ucu (Boehmer,1972:110-113) ele gemitir. Boazkyde son demir a tabakasnda bir surun yapld tespit edilmi ve bu surun Kimmerlere kar bir nlem olarak yapld dnlmtr. Ancak ok ucu vb. buluntularn kontekstlerine gre deerlendirmelerinin eksik oluu, gebe kavimlerin Boazkyde bulunma ihtimallerini drmektedir.

56

Midas Kenti: Eskiehirin 90 km gneydousunda bulunan Yazlkaya kynde yer alan ve Midas Kenti olarak literatre gemi olan ve karakteristik Phryg kalesi zelliklerini tayan kentin evresindeki dinsel amal yaplan kaya fasadlar, burann Phryglerin nemli klt merkezlerinden birisi olduunu gstermitir (Sevin, 2001:210). Antik Cadaki ismini bilmediimiz kentte 1936-1939 yllar arasnda stanbul Fransz Arkeoloji Enstits tarafndan ilk kaz almalar gerekletirilir, 1970 ve 1990-1993 yllar arasnda Eskiehir Arkeoloji Mzesi kentte temizlik almalar geekletirmitir (Sivas, 1999:1920). zellikle 1936-1939 yllar arasndaki daha ok kentte bulunan kaya fasadlarnn ilevi ve tarihi zerine younlaan kaz almalar srasnda skit tipi 2 adet ok ucu ele gemitir (Haspels,1951:97,PL42 a/4, b/2). Kaz almalar dnda kentte birok aratrmac zellikle Phryg kaya antlarn incelemek zere yzey aratrmalar ile evrede ufak apl temizlik almalar yapmtr. Bu aratrmalar srasnda 2 adet daha skit tipi ok ucu ele gemitir (Sivas,T., 2004:156,r.4; Tuna-alar, 2000:70, r.10). Phryglerin bilinen en byk klt merkezi olma zellii kentin gelen armaanlar ile deerli eserlere sahip olduunu ve bu yzden kentte yamalama amal Kimmerler aknlarnn gereklemi olabilecei dnebiliriz. Bulunan bu ok ularnn da Kimmerlerin kentte saldrnn kant olarak grlebilir. Ancak toplam 4 ok ucu ile bu yargya varmak olduka zordur.

Yenidoan Hy: Ankara-Polatl yolu zerinde, Ankaraya 60 km ve Gordiona yaklak 15 km uzaklkta bulunan Hac Turul ky arazisi iinde kaldndan, Turul Hyk olarak da adlandrlan (Mellink, 1973:179) hyk, Yasshyktende byk olup, Ankara evresindeki en byk hyktr. Kaz almalar 1972 ylnda balam 1976,1978 ve 1979 yllarnda devam ettirilmitir. Hyn etrafnn 4 kuleli bir sur ile evrelendii anlalmtr. 5.50 m. yksekliine ulaan kerpi sur zerinde yaplan kazlarda byk bir yangn izine rastlanm ve bu yangndan Kimmerlerin sorumlu olduu yorumu yaplmtr (Tezcan, 1981: 45; Mellink, 1980:508 ). Maalesef Yenidoan Hy hakkndaki bilgilerimiz bir n kaz raporundan

57

ve ksa kaz tantm yazlarndan ibarettir. Phryglerin bakenti Gordiona bu kadar yakn bir hykte yaplan kaz almalarnn detayl olarak yaynlanmamas, blgedeki Phryg tarihinin ortaya kartlmas asndan da nemli bir kayptr. Yenidoan Hynde yaplacak kaz almalar u anda Phryg yerleiminin stratigrafisi hakknda bilgi veren tek merkez olan Yasshyn, salamasnn yaplmas asndan nem tamaktadr. Ayrca anlald kadaryla Yasshykten daha byk surlara sahip bulunan Yenidoan hynn incelenmesi ile bozkr gebelerinin Anadoluda yaratm olduu etkilerin daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr.

Sultanhan Hy: Kayserinin 50 km uzaklnda olan Sultanhan hy, yaknndan geen Kayseri- Sivas demiryolunun yapm srasnda inaat iin hykten ta ve toprak alm srasnda ele gemi ve bugn Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan bir Hitit hiyeroglif yaztl stel ile bilim dnyasnn ilgisini ekmitir. eitli dnemlerde farkl aratrmaclar tarafndan ksa sreli kaz almalar yaplmtr (Emre, 1973: 87). Kaz almalarnda ksmen tahribe uram 12 metre uzunluunda, en yksek yeri 4.23 m olarak korunmu meyilli duvarlardan oluan ve st eitli boylarda talarla kaplanm bir tahkimat ortaya kartlmtr (Emre, 1973; 89). Bu duvarn tm seviyelerinde ayn zelliklere sahip Phryg keramii ortaya kartlmtr; bu durum ortaya kartlan ta tahkimatn Sultanhan Hyndeki Phryg yerleiminin tahrip edilmi sitadelini korumak iin yapldn bize gsterir (Emre, 1973; 90). Ta tahkimatn zerinde ortaya kartlan ve yaynda iki adet olarak grlen skit tipi ok ular Sultanhan Hyndeki Phryg yerleiminin bozkr gebeleri tarafndan tahrip edildiinin bir kant olarak grlmtr (Emre, 1973:115).

Pazarl: oruma bal Alacann Pazarl kynde 1938 ylnda H.Zbery Koay ve Mahmut Akok tarafndan yaklak 2 ay sren kaz almas sonucunda ortaya kartlan ve nemli bir Phryg yerel ynetim

58

merkezi olduu anlalan Pazarl. Phryg kltrne ait nemli eserlerin ortaya kartld bu yerel ynetim merkezi kazs hakknda bilgilerimiz tek bir yayndan ibarettir (Koay, 1941). Kale tipi bir yerleim olduu anlalan Pazarlda Phryg ana ait tespit edilen ve nemli bulunan kltr katdan, en eski olan ilkinin bir yangn sonucu ile sonland belirlenmitir (Koay, 1941: 3). Bu tabakadan kartlan muhtemelen skit tipi olan ok ucu8 dikkate alnarak bu tabakann ykmndan Kimmerlerin sorumlu tutulabilecei iddia edilmitir (Dnmez,2002: 37).

Maat Hyk: Tokat il merkezinin gneybatsnda, Zilenin 20 km gneybatsnda bulunan hykte, uzun sre srdrlen kazlar sonucunda evreli zengin bir Phryg tabakas kartlmtr. Maat Hykte ele geirilen 2 adet skit tipi ok ucu, ters simetrik atlarn betimlendii bir koum takm paras ile stilize bir tarzda ilenmi atl sava betimli bir seramik paras Maat hykte Kimmer veya skit unsurlarnn olabilecei dnlmtr (Dnmez, 2007:61). Maat hyn Karadeniz ile Anadolu blgeleri arasndaki gei blgesindeki konumu da dikkate alndnda bu ihtimal artmaktadr.

Kaman Kalehyk: Krehirde bulunan ve 1986 ylndan itibaren allan hykte, eitli tipte ok sayda skit tipi ok ucu ve gebe kltre ait olmas muhtemel baka eserler ele geirilmitir. Ancak M.. 7- 4 yzyllar arasndaki her katmanda kartlan ok ular, dikkatli yaplan bir kaz olan hykte konteks iinde ayrntl olarak deerlendirilmemitir. (Mori ve Omura, 1993: fig.12/ 8; Omura, 1999: fig. 8/1-6, Omura, 1996: fig.16/12; Omura, 2002; Omura, 1995)

ki Mahmuzlu olan ucu Anadoluda baka bir benzeri olmayan nik bir eserdir.

59

Daskyleion: Balkesirde bulunan Daskyleionda 1988 ylndan beri srdrlen kazlarda ortaya kartlan ve ilk yapm evresi M.. 8. yzyla tarihlendirilen, M.. 7. yzyln ortalarnda ve ardndan da M.. 6. yzyln balarnda yenilenen tapnak Kybele tapnann M.. 7. yzylda yanp, ykld anlalm ve bu yangndan Kimmerler sorumlu tutulmutur (Bakr, 2004:59)

4. Lydia Devleti ve Bat Anadolu le likileri 4.1. Sardes Yazl belgelerden Sardesin M..645de Kimmerler tarafndan akropol hari ele geirildii hakknda bilgilerimiz bulunmaktadr. Bu bilgi nda Sardes kazsndaki arkeolojik verilere deerlendirdiimiz zaman, bu bilginin doruluu hakknda kesin bir yargya varamyoruz. Sardes kazlarnda skit tipi ok ular ve gebe hayvan slubundan etkilenmi eserler ortaya kartlm olsa da, Kimmer aknlarnn izlerinin net olarak tespiti zayf stratigrafik veriler yznden zordur. Merkezde tespit edilen Lydia III tabakas M.. 7 yzyln ortalarnda bir tarihte byk bir yangnla sonlanmtr. Bu ykmn en iyi izlendii alan olan House of Bronzes (HoB) alannda ele gee geen bulgular ani bir aknn olduu ynndeki ve bu ykm tabakas iinde bazlarnn uzuvlar kopmu en az 15 insan ve eitli hayvanlarn iskeletlerine rastlanmtr. Bu ykm evresinden yerleimin kesilmedii ve ksa bir sre sonra yeni yerleim evresinin olutuu gzlenmitir ( Ivantchik, 2001b:72 ). Lidya III evresine ait bir ykm tabakas da Poctolus Cliff (PC) alannda tespit edilmitir, HoB alan ile benzer zellikler tad gzlemlenmitir (Hanfmann-Detweiler, 1961: 19vd.). Herodotun bildirdii gibi Akropolde bugne kadar herhangi bir tahrip tabakasyla karlalmamtr (Mitten, 1966:44). Ak bir ehir olan Sardes

60

M.. 7 yzylda surlarla evrilmesinin nedeni byk olaslkla artan Kimmer saldrlarna kar bir tedbirdir, surlarn ehre salad savunma gvenlii kenti gelecein nemli ticaret merkezlerinden biri yapmtr (Hafmann ve Detweiler, 1966b:92) Arkeolojik olarak Kimmerlerin yapm olduu saldrlarn izlerini net olarak takip edilemese de kenttin eitli yerlerinde bulunan ok ular, kay datclar ve benzerlerinin Gney Sibiryada bulunduunu bildiimiz byk olaslkla skit retimi olan sarmal olarak betimlenmi kark bir yaratn bulunduu kemik plaka gibi birok eser gebe kavimlerin Sardes teki varlklarnn kant olarak kabul edilebilir. Birka kay datcs rneinde grdmz gibi baz eserlerin yerel retim olma ihtimalleri Lydiann gebe kavimlerle sadece savalar ile deil, ticari ilikilerle de iletiim iinde bulunabileceini gstermesi asndan ilgintir . Kimmer ve skit saldrlarnn karakteri de incelenirse bu saldrlarn amacnn byk olaslkla ticarette kullanlabilecekleri malzemeleri elde etme amal olduu sanlmaktadr.

4.2. Yazl

Bat Anadolu Merkezleri kaynaklarda Bat Anadoludaki etkinliklerinden haberdar

olduumuz Kimmerlerin arkeolojik izleri bu blgede, dier blgelerle kyaslannca daha zor takip edebiliyoruz. Kazs yaplm birka merkezdeki baz ykm evrelerinden Kimmerler sorumlu tutulsa da arkeolojik veriler asndan bu iddialarn ispatlanmas zordur. Kimmerlerin tahrip ettii iddia edilen merkezler unlardr: Miletosta M.. 7. yzyln bana tarihlendirilen bir yangn evresinden Kimmerlerin sorumlu tutulmas (Hommel, 1960: 39), gibi zayf veriler ile Kimmer aknlarnn etkilerinden sz edilse de ou yetersiz stratigrafi yznden kesinleememektedir. Panionion yaknlarnda bulunan Melie kentinin Akropol duvarlarnda bulunan 2 adet ok skit tipi ok ucundan hareketle,

61

buradaki M.. 7. yzyldaki bir tahrip tabakasndan Kimmerlerin sorumlu olabilecei iddia edilmitir (Kleiner vd. 1967:95-96). Antik yazarlarn Kimmerler tarafndan yamalandn bildirilen ve dneminin nemli bir merkezi olan Ephesus Artemis tapnanda yaplan kazlarda birincisi M..8-6 yzyllar aras, ikincisi M.. 6-4 yzyllar aras ikide defa tahrip edildii anlalmtr (Bammer, 1990:144). Bu yangn evrelerinden M.. 6 yzylda olanlardan birisinden Kimmerler sorumlu tutulmu (Hogarth, 1908:239) olmasna karlk burada yaplan son almalarda Kroisos dneminde tapnan tahrip edilmi olma ihtimalinin daha fazla olduu grlmtr (Bammer, 1990:137-160). Bunun dnda Lydiann da blgeye sk sk saldrlar yapt ve bu saldrlarnda byk olaslkla yerel retim skit tipi ok ularn kullandn dnrsek, bu tip ok ularnn bulunduu her merkezde Kimmerlerin izlerini aramak yanl olacaktr. Byk olaslkla yerel retimde olsa Gebe kavimlerinin izlerini Arkeolojik olarak takip etmemizi kolaylatran skit tipi ok ularnn bulunduu merkezler almamzn ilgili ksmnda verilmitir (Bkz. s. 70 vd.).

5. Anadoluda Ortaya kartlan Gebe Kltre Ait Mezarlar Yeryzndeki evleri atlar ve adrlar olan gebe kltrn mimari olarak buluntular sadece mezarlardr. l gmme adetlerinde kurgan mezarlar ve at kurbanlar ile bilinen gebe kavimlerin Anadoluda tespit edilen mezarlar ne yazk ki olduka azdr. Byk olaslkla kurgan olan ancak ne yazk ki olduklar gibi gnmze ulaamayan Norun Tepe ve mirler iindeki buluntular ile Kimmer ve skit kurgan kltrnn Anadoluda da olduunu gsteren kesin deliller sunmaktadr.

62

At gmtlerinin olduu Gordion KY tmls (bkz. s. 58) ve Eskiehir Demircihyk Sarket nekropolnde kartlan mezarlar Kurgan kltrnn at kurban geleneini hatrlatsa da buluntular ynnden olduka zayf veriler vermektedir. Bu adan Sarket nekrpol at gmd ilgintir. stanbul-Bursa karayolu zerinde, Eskiehirin 25 km batsnda bulunan Demirci Hyn batsnda bulunan ve Elam Karata-Semaykten sonra Bat Anadoludaki en byk nekropol olan Sarket nekropoln 1990 ve 1991 yllarnda yaplan kaz almalar yaplmtr. almalar sonucunda M.. 7-4 yzyllar arasnda buluntu veren byk bir nekropol ortaya kartlmtr. Nekropolde ele geirilen bir atn bulunduu gmt ilgin bulunmutur. Soluna doru yatrlm, ba batya bakmakta olan yaklak 200x120 cm. boyutlarnda bir at iskeletinin yaknlarnda biri bklm halde, biride krlm halde iki adet demirden yaplm at koum takmna ait yanaklk paras bulunmutur, korozyondan dolay olduka ypranm yanaklk paralarnn ayn koum grubuna ait olduu sanlmaktadr. At gmtnn yaklak 8 metre kuzeybatsnda skit tipi bir ok ucu, biraz daha uzanda ise M.. 8 yzyldan M..4. yzyla kadar kullanlan basit tipte bir Phryg krateri bulunmutur ancak bu buluntunun da at iskeleti ile direk olarak balants kurulamamtr. Bu at gmdnn Kimmerlere veya skitlere ait olduunu sylememiz olduka zordur (Seheer, 1998).

5.1. Norun Tepe (Lev. I-III) (Hauptman, 1983; Hauptmann, 1972:8990; Ivantchik, 2001b: 21 ). Elaz ilinin 26. km gneydousunda yer alan hyk bugn su altndadr. Norun Tepe kazlarnn 1970 ylndaki almalar srasnda, P 19 a amasnda 3 m derinlie kadar uzanan harsz tatan rme duvarlara sahip dikdrtgen bir oda tespit edilmitir. Kuzey-gney ynnde 3,50 m. Uzunluunda ve dou-bat ynnde 2,20 m. Geniliinde olan odack iinde, ki metre derinlikte birinin ba kuzeyde, dierinin ba gneyde olmak zere karn yzleri birbirine bakan iki adet at gms tespit edilmitir.

63

Bu iki at gmsnn altnda ise daha nceki yakn bir tarihte gmld sanlan ve ba gneyde olmak zere apraz bir ekilde yerletirilmi nc bir at iskeleti bulunmutur. Bu kk odack iinde herhangi bir insan gmsne rastlanlmamtr. Kuzeyde bulunan en st seviyedeki at iskeletinin gsne sokulu vaziyette, krek kemiinden gs kemiine kadar dayanan 45 cm. uzunluunda demirden bir mzrak ucu bulunmutur. Demirden yaplm dier mezar hediyeleri arasnda ikinci bir mzrak ucu ile sapl bir bak bulunmutur. Tuntan yaplm mezar hediyeleri arasnda ise iki adet gem paras, hayvan ba bezemeli bir kay datcs, bir gem azl kolu ve iki adet grifon ba bezemeli kay balant paras gibi eitli eserler mevcuttur. Mezarn etrafnda bulunan skit tipi bir oku ucundan dolay daha nce soyulduu dnlen bu Anadoluya yabanc olan at gmsnn benzerleri Gney Rusyada bulunmutur (Hauptmann, 1972:90). Mezarn kartld tabakadaki seramikler incelendiinde M.. 7. yzyla tarihlendirilirken, Kossack ise M.. 7. yzyln ortalarn nermektedir (Hauptmann, 1983: 269; Kossack iin bkz.:Ivantchik, 2001b: 21). Benzer buluntular ieren kurganlar Starssja Mogila, Zurovka, Darjevka gibi merkezlerde bulunmutur (Ivantchik, 2001b:24) almamzn ilgili ksmlarnda incelediimiz kay datclar, gemler ve mzraklar ile mezarn yaps ve bulunduu konteks karlatrldnda M.. 7. yzyla ait olmas gerekmektedir. Byk olaslkla Klasik Kimmer veya skit kltrnden nce blgeye daha erken bir tarihte gelmi olmas muhtemel Pre-skit kltrne ait bir grup tarafndan bu mezar yaplmtr.

64

5.2. mirler ve Ta-Ova Ladik Buluntular (Lev. IV- V/1-8) (nal, 1982; Hauptman, 1972 : dn.15; Ivantchik, 2001b: 42-48) Amasyann kuzeyinde bulunan mirlerde 1971 ylnda kyllerin ifadesine gre iinde bir erkek ve bir at iskeletinin bulunduu bir mezar kaak kaz sonucunda almtr. 2.80 x 2.80 m llerine sahip olduu gzlenen mezar durumu hakknda, talardan evrilmi ufak bir oda olduu dnda baka bir bilgi yoktur, yaplan kaak kazdan, kan eserlerin bir ksm Amasya mzesine teslim edilmitir. Bu mezardan skit tipi 7 adet ok ucu, bir demir kl, bir balta ile kabzas ve bir at gemi bulunmutur. 1978 ylnda Amasya mzesine getirilen ve Taova-Ladik arasndan karld sylenen 250 tun ok ucunun da byk olaslkla mirler deki mezara ait olma ihtimali vardr. zellikle ok ular bata olmak zere mezardan ele geen eserler benzerleri ile karlatrrda mezar M.. 7. yzyln sonu M..6 yzyln balarnda yaplm olmaldr.

KNC BLM ANADOLUDA KMMERLERE VE SKTLERE AT ARKEOLOJK BULUNTULAR A. SLAHLAR Bozkr kltrnn hayat tarz ve toplumun yaps, askeri bir yaanty ve srekli savaa hazr olmay gerektiriyordu. Bunun temel nedeni gebelerin hayvancla dayal ekonomilerini srdrebilmek iin, srekli yeni otlaklar iin baka gruplarla sk sk arpmak zorunda kalmalaryd. Ayrca hayvanlarn yamaclardan ve yabani hayvanlardan korumak hayati nem tayordu. Bu nedenle bozkr gebeleri gelimi bir silah teknolojisine ve sava stratejilerine sahiptiler. Savalara da gebe kavimlerin en byk stnlkleri askeri kuvvetlerinin svarilerden olumasdr. Hzl ve gelitirdikleri teknikler ile kontrol edilebilmesi kolay atlar stnde, yine kendi gelitirdikleri ok teknolojileri ile baarl ve uzun mesafeli at yapabilmeleri dmanlarn korkutan zellikler olmutur. Sava stratejileri de dmanlarnn iini zorlayan baka bir unsurdur, skitlerin sava stratejileri byk ordularla ak alanda karlamamak zere kurulu idi. Bu stratejiyi en gzel anlatan Pers kral Dariusun, skitleri Kafkaslara kadar kovarken skit kral danyhrsosa gnderdii mesaj ve ald cevaptr. Ey garip adam (skit kral danthyrsos), yapabilecein baka iki ey varken niin boyuna kayorsun? Eer kendini bana kar koyabilecek kadar gl sayyorsan ona gre davran, kamay brak, savaa gir; yok eer kendini daha aa gryorsan gene boyuna yrmekten vazge; efendine hara olarak toprak ve su getir, huzuruna k (Herodot, IV,126)

66

ranl (Darius), te benim kanaatim: Beni hi kimse ne korkutabilir, ne de nnden kamaya zorlayabilir; senden de katm yok: imdiye kadar yapm olduum ey, bar zamannda da her zaman yaptm eydir. Neden hemen savaa girmiyorum, onu da sana aklayaym: Bizim ne kentlerimiz var ne de bir tek dikili acmz, ki elden gitmesi ya da yaklp yklmasn diye korkup hemen sava girelim; ama siz eer ille de savamak istiyorsanz, bizim atalarmzn mezarlar var; onlar bulun, onlara el kaldrn, o zaman grrsnz, mezarlarmz iin dvyor muyuz dvmyor muyuz. (Herodot, IV, 127) skit Kral danthyrsosun cevabnda dedii gibi ak alanda

savamalar iin bir nedenleri yoktu. Gebe kavimlere kar byk devletlerin ordular genellikle bu neden den dolay baarsz oluyordu, yoksa Kimmerler ve skitler karlatklar Urartu, Phryg, Lydia ve Asur gibi dnemlerinin sper glerinin ordularnda bulunandan ok daha az sayda savaya sahip olmalydlar. Ancak byk ordularla karlamak yerine, snrl ve savunmaya ynelik birliklere sahip kentlere ani saldrlar yaparak, karlatklar devletleri askeri ve ekonomik ynden yava yava zayflatmlardr. Kimmer ve skitlerin savalarda stnlk kuran silahlarnn banda oklar gelmektedir. Ne yazk ki Anadoluda yaplan kazlarda organik maddelerden yaplan oklar ve yaylar nadiren ele geer, buna ramen Anadoluda bulunmu ok sayda skit tipi olarak adlandrlan metal ok ular ele geirilmitir. Ok ular dnda Kimmer ve skitlere ait olduunu dndmz az sayda kl, balta ve mzrak ular yine Anadolunun eitli yerlerinde bulunmutur.

67

1. Ok Ular hepside (skitler) atldr ve ok atarak savarlar (Herodot, IV, 46) Herodotun bildirdii gibi skitler ve onlarla kltr birliktelii iinde olan Kimmerler arlkl olarak oklar ile savamay tercih etmilerdi ve bu zellik onlara savalarda byk baarlar getirmitir. Okuluktaki baary salayan temel unsurlar, Orta Asyada ve inde gnmzde halen yapm devam eden Kompozit Refleks Yaylar ve bu yaylarla kullanlan ksa ok gvdelerinin, ucuna taklm kk ok ulardr. Gneydou Avrupada basit yaylar dediimiz tek para ahap ksmdan oluan yaylarn Paleolitik adan itibaren kullanld bilinir, basit yaylardan M..1 bine kadar gelindiinde birok evreden geerek ve zellikle Msrdan etkilenilerek eitli tiplerde yaylar retilmitir. Bu yaylar incelendiinde tipler arasnda byk farkllklar grnmez. M..1.binde blgede kullanlan yaylarn genellikle basit tip dediimiz D eklini hatrlatan veya paradan oluan ve ekli yatay V benzeyen yaylar kullanlmaktayd ve bunlarn rahat gerilmesi byk boyutlu oklarn ve ok ularnn kullanlmasn zorunlu klmt. Ancak skit ve Kimmer gruplar daha farkl bir yay eidi olan ve ekli B andran yaylar kullanmlardr (Zutterman, 2003). Greklerin Kuripido yaylar olarak isimlendirdikleri bu yaylar, refleks skit yaylar olarak literatrde geer (Ycel, 1998: 243). Bu yaylar, gebe kavimlere savalarda byk stnlk salanmtr, hafif ve kk boyutlu olmalar at srtnda kolay kullanlmalarn salam, refleks zelliinin yksek olmas oklarn uzun mesafelere ulamasna yardmc olmutur. Kompozit malzemelerden yaplan yaylar kirileri takl deilken kollar tersine doru kvrktr ve bu yzden kurulmalar ayr bir marifet ister (Ycel,1998:242).

68

Anadoluda

ok

sayda

Kimmer

ve

skit

kkenli

olduunu

dndmz ok ular ele gemitir, Anadoluda yaplan erken kaz almalarnda bu tip ok ular nceleri fazla dikkatte alnmayp genelde yaynlar yaplmazken veya birka rnekle geitirilirken, son senelerde zellikle Kimmer ve skit aknlarnn dnemlerinin Anadolu kltrlerinin kronolojisinin oluturulmasnda yardmc olaca dncesi ile ok ular ve yaylar zerine olan yaynlar artmtr1. zellikle Yalkl tarafndan yaplan son aratrmada (Yalkl, 2006), kaz buluntusu veya mzelere satn alma yoluyla kazandrlm ve daha nce birounun yaynlanmam olduu grlen Anadolu buluntusu ok ular tiplerine gre ayrlarak verilmitir. Konumuz gerei biz ok ularn tiplerine gre deil buluntu yerlerine gre snflandrarak vermeye alacaz, bylece ok ularnn nda Kimmer ve skit hareketlerini takip etmenin daha kolay olacan varsayyoruz. Kimmer ve skitlerin kulland oklarn genel zelliklerine baklacak olursa, kk boyutlu olan ok ularnn tm kovanldr; dz sivri, iki kanatl veya kanatl olabildikleri gibi, ounlukla mahmuz kullanmtr. Birok farkl tipi olan ok ularnn2 tmnn sadece Kimmerler ve skitler tarafndan kullanldn da sylemek yanltr, nk bu ok ularnn retimlerinin tanabilir kalplarla kolayca ve seri halde yaplabilmesi (Cogan,162 vd.), bu tip ok ularnn yerel retimlerinin de yaplmasn kolaylatrd gibi birok defada kullanlabilmesi kltrel aidiyet sorununu her rnein ele getii merkezi incelemeye altk. Anadoluda ele geen ve arkeoloji literatrnde skit tipi olarak isimlendirilen ok ular, geli yerleri belli olmayan ve ou satn alma yoluyla koleksiyonlara kazandrlm olarak mzelerimizde bulunmaktadr, Ayanis ve zlmez bir hale sokmaktadr. Ancak biz almamzda Kimmerlere ve skitlere ait olabilecek

Son yllarda yaplan yaynlar iin bkz Zutterman, 2003; Yalkl, 2006; Derin ve Muscarella, 2001; kse, 1994. 2 Tipler iin bkz. Yalkl, 2006.

69

ksmen Sardeste ele geen oklar zerine yaplan ayrntl almalar dnda kazlarda ele geen ok ularnn birou yaynlanmamtr. Anadoluda bulunan ok ular arasnda gebelere ait olma ihtimali en fazla olanlar Amasya civarndan gelen ve byk olaslkla gebelere ait bir gmtlerden kartlan ve M.. 7 yzyln sonu M.. 6. yzyln bana tarihlendirilen ok ulardr. Bu ok ular grubu mirler yaknlarnda at kemiklerinin de bulunduu bir mezardan ele geirilen 7 adetten ve byk olaslk bu mezara ait olan ancak Taova ile Ladik arasndan geldii sylenen, kaak kazyla kartlm 250 den fazla ok ucundan oluur(Lev. V/1-8) (nal, 1982:66 vd.; Ivantchik, 1997: 12 vd). Urartu merkezlerinde yaplan kazlarda ok sayda gebe kavimlere ait olmas muhtemel ok ular ele gemitir, ancak ele geen ok ularnn birou yaynlanmamtr, avutepe almalarda, binlerce olarak ifade edilen kovanl ok ularnn ele geirildii bildirilmitir (Erzen 1978: 54 vd., res.38,40, lev. XLV). avutepe kovanl ok ular 5 tipe ayrlm (Lev. V/9-14) ve tm kovanl ok ularnn skit kkenli olduu kabul edilmitir (Erzen,1978: 54). Ele geirilen ok ularnn kale duvarna saptanm olmas ve baz ok ularnn arpmann etkisi ile bklmesi bu tipteki ok ularnn kaleye yaplan saldrda kullanldklarnn gstermitir (Erzen,1978: 54). Saldrlarn izlerini ayrntlar ile izleyebildiimiz Yoncatepe (BelliTozkoparan: 2006, 170; Belli, 2005:101; Belli, 2006b: 389) ve Anzaf Kalelerindeki (Belli, 1994: 422; Belli, 2003: 10; Belli ve Yaln 1994: 54 iz. 6b Res. la,2) kazlarnda da skitlere tipi ok ularnn ele getii raporlar edilmitir. Urartu merkezleri arasnda en ayrntl yayn Ayanis Kalesi (Lev. V/15-17) iin yaplmtr (Derin ve Muscarella, 2001), 346 adet skit tipi ok ucunun ele geirildii Ayaniste (ilingirolu, 2005:63), bu tip ok ularnn buluntu yerleri kaleye yaplan saldrnn ynn ve iddetini gstermitir.

70

oklarn kale iindeki ynlerinin ve buluntu durumlarnda ayrntl olarak incelendiinde skit tipi ok ularnn bazlar duvarlara saptanm halde, kale kapsnn da ve tapnak avlusunda younlat tespit edilmitir. (Derin ve Muscarella, 2001; 192 vd.). nemli baka bir merkez olan ve ksa bir sre kazs yaplan Kayaldereden de bir tane kovanl kanatl ok ucu rapor edilmitir (Lev. V/18) (Burney, 1966: 79, fig. 21/10). Urartu devletinin ikinci bakenti olan ve uzun sre bakentlik ettii bilinen Toprakkale tarihin her dneminde yerleim grm bir merkezdir. Yerleimin kesilmemesi Urartu eserlerinin byk lde tahrip edilmesine yol amtr. eitli dnemlerde farkl birok ekibin alt Toprakkalede arkeolojik bulgularmz ne yazk ki olduka eksiktir, bu nedenle Toprakkaleye skitlerin bir saldrda bulunup bulunmadklarn hakknda kesin bir eyler sylemek mmkn deildir, bununla birlikte, kalede bulunduu belirtilen kovanl ok ularnn skitlere ait olduunu iddias vardr (Wartke, 1990: Abb.9). Phryg merkezlerinde yaplan almalarda da ok sayda gebelere ait olmas muhtemel ok ular ele gemitir. Phryglerin bakenti Gordion kazlarnn younlat stadelde Kimmerlerin ykt sylenen tabakalarda gebe kavimlere ait ok ularna rastlanlmazken, Yasshyn evresinde bulunan tmlslerde eitli tiplerde ok sayda ok ucu bulunmutur. M.. 7. yzyl sonlarna (M.. 620-600 ?) tarihlendirilen J tmsnden (Lev. V/19) 5 adet (Kohler, 1995:213, fig. 25/c), B tmlsnden ise 3 adet ve M.. 6. yzyln ortalarna tarihlendirilen D tmlsnden 1 adet gebe kavimlere ait olmas muhtemel ok ular kartlmtr (Kohler, 1995). Ayrca Yasshyn hemen yaknnda bulunan Kk Hykten M.. 6 yzyln ortalarna tarihlendirilen ve birou Lydia yapsnn kerpi duvar yzeylerine saplanm halde bulunan yzlerce ok ucu karld rapor edilmitir (Young, 1957:324). Hititlerin yklmasndan sonrada, demir anda da nemli bir yerleim olduu sanlan Hititlerin eski bakentleri Boazky kazlarnda, iki ve

71

kanatl olmak zere 48 adet iki kanatl kovanl ve 3 adet kanatl kovanl skit tipi ok ucu rapor edilmitir (Boehmer, 1972, 109-111, taf. XXX-XXXI). Boazkyde bulunan ok ularndan bir tanesi stratigrafik olarak Anadoluda tespit edilen ilk kovanl ok ucu olduu iddia edilmitir (Derin-Muscarella, 2001:199). Boehmer (1972: 111) tarafndan M.. 7. yzyln 2. eyreine, tarihlendirilen kanatl kovanl bu ok ucu, Cleuziou (1977: 191), tarafndan M.. 690/680 tarihinden sonraya, Ivantchik (1997: 31) tarafndansa Kelermes, Starsaja Mogila, Solodka, Aksjutincy Kurganlar ile karlatrarak, M.. 7. yzyln ortalarna, Derin-Muscarella ise M.. 7. yzyln ilk 10 ylna tarihlendirilmektedir (Derin-Muscarela, 2001:200). Bykkaleden ele geen dier ok ular ise arlkl olarak M..7 yzyln orta ve ge yllarna tarihlendirilmilerdir (Boehmer,1972:110-113). Phryglerin imdiye kadar tespit edilen en nemli klt merkezi olan Midas ehrinde yaplan ilk kazlarda, iki tanesi byk olaslkla Kimmerlere ait olabilecek farkl tiplerde M.. 7 yzyln sonu M.. 6. yzyln bana tarihlendirilen ok ular rapor edilmitir (Haspels,1951:97,PL42 a/4, b/2). Daha sonra yaplan bir yzey aratrmasnda (Sivas,T., 2004:156,r.4) bir adet ile ehirde yaplan temizlik almalarnda skit tipi olmas muhtemel bir adet daha skit tipi ok ucu ele geirilmitir (Tuna-alar, 2000:70, r.10). skit tipi ok ular asndan zengin baka bir merkezde Kaman-Kale Hyktr, birok farkl tip ok ucunun (Lev. V/20-22) karld Hykte ok ular M.. 7-4 yzyllar aras Hyn hemen hemen her tabakasnda orta karlmtr (Mori ve Omura, 1993: fig.12/ 8; Omura, 1999: fig. 8/1-6, Omura, 1996: fig.16/12; Omura, 2002; Omura, 1995) Dier Phryg merkezlerinde yaplan kazlarda da az sayda ve tarihlendirmeye fazlaca yardm olmayan gebelere ait olmas muhtemel ok ularna rastlanlmtr, Alacahykte (Koay, 1951:pl.85:2) bir adet iki kanatl, Gavur Kalesinde (Osten, 1931: 86-87) bir adet iki kanatl Aliarn Hitit-Phryg ana tarihlenen IV. tabakalarnda da mahmuzlu,

72

Kimmerlere ait ok sayda ok ucunun ortaya karld belirtilmitir, ancak bu ok ularnn tipolojik dalm ve tarihlendirilmeleri ne yazk ki yaplmamtr (von der Osten, 1931:86, fig.86; Schmidt, 1929: 264-265, fig. 348). Kayseri yaknlarndaki Sultanhannda Phryg tabakalar arasnda iki rnek vardr (Emre, 1971:f fig. 97-98). Eskiehir yaknlarndaki Demircihyk, Sarket nekropolnden M..7-6 yzyllar arasna tarihlendirilen mahmuzlu iki kanatl bir skit tipi ok ucu daha kartlmtr (Seher, 1998:138). Maat Hyn Phryg tabakalarndan iki adet kovan iki kanatl ve mahmuzlu ok ucu ele geirilmitir (zg, 1982: lev. 62/10-11). Pazarlda benzer bir rneine rastlamadmz kovanl, iki kanatl ve iki mahmuzlu bir ok ucu bulunmaktadr ( Koay, 1941: pl. XX/408) Arkeolojik kaz almalarnn ok fazla yaplmad Ge Hitit merkezlerinde Kargamta (Wolley, 1969: Pl.22) ve Zincirlide (Llyod, 1954:fig.6/5-6), skit tipi ok ularnn ele getii bilinmektedir. Ayrca Kargamta (Woolley 1969: Pl. 23.b) ve Zincirlide (Llyod, 1954:fig.6/5-6) bu tip ok ularnn retimi iin kullanlan iki paral bir kalpta ele geirilmitir. Kargam ve Zincirlinin yaknn da bulunan Devehykte yaplan almalarda da M.. 6-4 yzyllar arasna tarihlendirilebilecek skit tipi ok ular ele gemitir (Moorey, 1980: fig. 10). Yine Gneydou Anadoluda Sultantepede bir adet ok ucu ele gemitir (Lloyd 1954: 106,107,109 Fig. 6-5). Anadoluda yaplan baka kazlarda da Kimmerlere veya skitlere ait olduunu syleyebileceimiz ok ular ele gemitir. Norun Tepe (Hauptman 1976: 43 Lev. 47), Deirmentepe (Esin ve Harmankaya 1987: 112 Res. 28/85-86), mamolu Hyn de (Uzunolu, 1989:72 Res.4), Gzlkulede (Goldman, 1963:Pl. 174/10-23) ve Anadoluda Kerkenes Da (Schmidt, 1929: fig. 69/ K33,41,59,64,73,87), ok ularnn bulunduu dier merkezlerdir. Lydiallarn bakenti Sardes kentinde de gebelere ait olmas muhtemel ok ular ortaya kartlmtr, ancak bu ok ularndan zellikle

73

Arkaik sur civarnda bulunanlar M.. 6. yzyldaki Pers aknlarna balanmtr (Greenewalt, 1997:17). Sardesin batsndaki merkezlerde de ok sayda skit tipi ok ucu ortaya kartlmtr. Panionion yaknlarndaki Melie kazsnda birer adet iki ve kanatl skit tipi ok ucu kentin akropolisinin duvarlarnda bulunmutur (Kleiner, 1967:135 vd.), Klazomenai kazsndan da birok rnek bulunmutur, ok ularnn bulunduklar alanlar ayrntl olarak yaynlanmasa da, M.. 6. yzyl ile M..5. yzyl arasnda birok rnek bulunmaktadr (Hellmuth ve Yalkl,2006). Bayrakl kazsnda da M.. 6. yzyl ile M..4. yzyl arasnda birok rnek bulunmaktadr (Akurgal,1993: Lev.N), Erythraide M..6. yzyla, Larissada M.. 4. yzyla rnekler varken, Bat Anadoluda en erken skit tipi ok ucunu M.. 7. yzyla tarihlendirilen Didymada gryoruz (Naumann ve Tuchelt, 1964: 45 vd.). Ancak Bat Anadolu buluntusu ok ularnn yerel retim olabilecei dnlmelidir. Mzelerimizde de ok sayda ok ucu bulunmaktadr, ou satn alma yoluyla mzelerimize kazandrlan ve ok az bir ksm yaynlanm olan skit tipi ok ularnn nereden ele getii ve tarihlendirilmeleri de problemlidir. En zengin koleksiyonlardan biri ve Sivas blgesinde toplu olarak ele getii tahmin edilen 21 ok ucundan oluan bir grup Sivas Mzesinde (lev. V/25) bulunmaktadr, kovanl ve iki kanatl olan ok ularnn ilerinde mahmuzlu ve mahmuzsuz tipler bulunmaktadr, zrhlar ise kendi ilerinde deiiklik gstermektedir (kse, 1994:24-32). stanbul Sadberk Hanm Mzesinde eitli tiplerde 9 adet skit tipi olmas muhtemel ok ucu vardr, bu ok ular genellikle Dou Anadolu Blgesinden alndklar belirtilmitir (Anlaan-Bilgi, 1989:87, 91-94). Bu iki mze dnda Samsun (Bilgi, 2001: Tab.25/155156,159-161), zmir, Eskiehir, ankr, Isparta, Afyon ve Seluk mzelerindeki skit tipi ok ular yeni yaynlanmtr (Bkz. Hellmuth ve Yalkl 2006). Ayrca ksa bir sre sonra tarafmzdan Gaziantep Mzesinde (Lev. V/23-24) bulunan Tun ok ular iindede imdilik 7 adet olarak tespit ettiimiz gebelere ait olmas muhtemel ok ular da yaynlanacaktr.

74

Daha ncede belirttiimiz gibi ok ularnn kltrel aidiyet sorunlar vardr, bu sorunun temelinde yerel retimlerin olmu olma ihtimali gelmektedir, Anadolunun gneyinde Kargam (Woolley 1969: Pl. 23.b), ve Zincirli Hykte (von Luschan ve Andrae 1943: 23 Taf. 8.b) bulunan kalp paralar, oklarn rahat bir ekilde tanabilir kalplar seri halde retilebileceini gstermitir. Bat Anadoluda bulunmu baz ok ular tiplerinin, Dou Anadoludaki rneklerden farkl tiplere sahip olmas Kimmerlerden bu tip ok ularn renen Bat Anadolunun kendine zg tipleri gelitirerek, yerel retimler yapt dnlr. Panaztepe, Bayrakl, Erythrai ve M.. 6. yzyln sonlar, M..5. yzyln balarnda (M.. 510-490) ve Klazomenai den ele geen bu tip ok ular, yerel retim olarak yorumlanmtr (Yalkl, 1999: 114). Ayrca bu tipteki ok ularnn yangn tabakalarndan gelmesi ok ularnn onya istilas ile de ilgili olduu ihtimalini akla getirmektedir (Hellmuth ve Yalkl: 229) Bu nedenlerden ok ularnn bulunduu her merkezde Kimmer veya skit unsurlarnn olduunu sylememiz zordur.

2. Kllar Gebe kavimlere ait Anadoluda iki kltan sz edebiliriz, bu kllarn ikisi de Amasya blgesinden ele gemitir. Kllarn bir tanesi mirler buluntu gurubuna aittir ve yayn yaplmtr (nal, 1982), Amasyada bir tmlsten at iskeletinin yannda bulunduu dnda herhangi bir bilgimizin olmad dier klcn ise yayn ne yazk ki yaplmamtr (zg, 1982: 66). mirler klc (Lev.IV/1) demirden retilmi olup 78.8 cm. uzunluuna, 6 cm. kabza geniliine, 6.7. cm. balak geniliine, 4 cm. kovan geniliine sahiptir ve kabzada azda olsa ahap kalntsna rastlanlmtr (nal, 1982:66). T ekilde tepeli kabzaya ve Kelebek ekilde balaa sahip klcn, ortas ince damarl namlusu uca doru daralarak sivriltilmitir.

75

Byk olaslkla mezar hrszln nlemek amacyla bklerek mezara yerletirilen klcn, benzerlerine Karmir Bulurda (Piotrovskii, 1970:40, PL. 53), Smthavro, Lermontovkij ve Kelermeste (Ivantchik, 2001a: 42) de bulunmutur. nal tarafndan M.. 7-6 yzyla tarihlendirilen (nal, 1982: 79) mirler kurgan klc iin Ivantchik (2001a:49) Pre-skit olarak nitelendirse de herhangi bir tarih vermez.

3. Baltalar Anadoluda gebe kavimlere ait olduunu dndmz toplam 5 adet balta paras vardr. Bu paralar, namlu ve kabza olmak zere iki grupta toplayabiliriz. M..7. yzyla tarihlendirilen bu tip baltalarn benzerleri Gney Sibiryada Kimmer kurganlarnda bulunmutur ve Anadoluya ilk gebe aknlar ile girmilerdir (Ivantchik, 1997: 27). zellikle Baltalarn namlu ksmlarnn benzerleri, Minusinsk, Orenburg, Gundele, Ujgarak, Sakar-Caga gibi Gney Sibirya ve Orta Asya skit kurganlarnda bulunmaktadr (Ivantchik, 2001a: Abb.22).

mirler Baltas ve Kabzas (Lev. IV/2-3) (nal, V. 1982: 67., Le.1/2-3): Demir namlulu, bronz kovan sapl balta ba ile bunun bronzdan kabzasndan oluan iki paral baltann, kabzas oval forumda olup stnde ssleme amal yivler grnmektedir, kabzann az ksmnda sabitleme iin alm perin delii bulunmaktadr. Baltann ba ksm ise kazmaya benzeyen demir bir namlu ile namluya eklenen oval forumlu bronz saptan olumutur, sapn alt ksmnda sabitleme iin alm perin delii, sapn namlu ile birletii noktada ise kvrk gagas ile bir ku ba ilenmitir.

76

stanbul Arkeoloji Mzesinde bulunan balta ve kabzas (Lev.VI/12) (Mller-Karpe, 1995) mirler rneindeki balta ba ile yakn benzerlii olan ve bugn stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunan, eserin geli yeri bilinmez. Demirden yaplm kazmaya benzeyen namlunun, bir ucu krlmtr, namluya kaplama dkm ile bronz kovan eklenmitir. Kovann namlu ile birletii yerde kvrk gagas ile bir ku ba ilenmitir. Kabza ise mirler ve Sinop kabzalar ile benzer zellikle tar oval forumdaki kabzann zerinde boyuna ilenmi be adet yiv bulunmaktadr.

Mu Blgesinde bulunan balta (Lev. VI/3) (Mller-Karpe, 1995) : Bir kontur izimi olan balta banda mirler ve stanbul rneklerinde grld gibi kazma eklinde namlu ve bronz kovandan olumu, kovanla namlunun birletii nokta ku ba eklinde ilenmitir.

Sinop Mzesinde bulunan balta kabzas (Lev.V/4) (Dnmez, 2007: 62, fig. 7): E. Akurgal ile L. Buddle tarafnda Sinopta yaplan almalarda bulunan balta kabzas mirlerde bulunan balta kabzasnda grld gibi, oval eklindeki profile sahip eserin zerinde ssleme amal yivler bulunmaktadr ve az ksmnda sabitleme iin perin delii almtr.

4. Mzrak Ular Norun Tepe kazlarnda at cesetleri ile bitlikte bulunan iki demir mzrak (Lev.I/1-2), mezarn yaps ve buluntular ile karlatrlnca gebe kavimlere ait olmaldr. Dnemin sevilen bir tipi olan bu kovanl mzrak ularnn, ikisinin de kovandan delici uca uzanan damarl bir srt vardr,

77

Anadoluda birok merkezde bulunan benzer mzrak ularnn yakn benzerlerine Anadolu dnda Gney Sibirya ve Kafkaslardan gelmektedir,. M.. 7. yzyla tarihlendirilen bu mzrak ularnn benzerleri Anadoluda Toprakkale, Ayanis, Devehyk, Idr Urartu mezarl, Anzaf Kaleleri, Altntepe gibi Urartu merkezlerinde bulunmutur (Yalkl 1999: 55 vd). Bu mzrak ularnn Anadolu d benzerleri ise Chartanoc, Navur, Coratan, Dilizan, Starsaja, Kelermes gibi Kafkas kurganlarnda bulmutur. (Ivantchik, 2001a).

B. AT KOUM TAKIMLARI Gebeliin temel unsurlarndan biri olan hayvan tamacl, skit ve Kimmerlerde at ile gereklemitir, atn hareket etme kabiliyetindeki etkisi, Bozkr Gebe kltrnn oluumda ve geliimde nemli etkileri olmutur (Onay, 2004:14). Atn binek hayvan olarak ilk kez Orta Asyada M.. 6000 ile 5000 arasnda bir tarihte evcilletirildii ne srlse de (Tuter, 1998: 73), atn evcilletirilme tarihi tartmaldr3. M.. 3. bin yldan itibaren mezarlarda ele geen buluntular gelimi bir ata binme ve tekerlekli arabalarn kullanldn gstermitir. Binek ve koum takmlarnn en erken rneklerine Balhan ve Andronovo kltrnde rastlanmtr (Durmu, 1997:14). At Kimmer ve skitler sadece yk tamaclnda kullanmam, hzlarndan faydalanarak, savalarda da etkin rol oynamalarn salamlardr. Kimmerler ve skitlerle karlaan kltrler onlarn binicilikteki stnlklerini tasvir sanatlarnda da sk sk gstermiler, gebe savalarnn betimlendii birok eserde atlar da betimlenmitir. Gebe ekonomisinde etkin bir konumda olan atn evcilletirilmesi ve biniciliinin kolaylatrlmas asndan kullanlan koum takmlarnn nemi

At evcilletirilmesi ile ilgili tartmalar iin bkz. Downs, 1961.

78

byktr. Gelimi bir koum takm teknolojisine sahip olan gebe kavimlerin koum takmlarna ait ok az sayda ve kken itibariyle tartmal eser Anadoluda ele gemitir. At koum takmlar ksmdan oluur; Gem (Azlk): at ynetmek azna taklan, tek paradan oluabilecei gibi, at rahatsz etmemesi iin iki veya daha ok paradan hareketli halde yaplabilen ve genellikle eitli madenlerden yaplan aratr. At koum takmlar arasnda arkeolojik kazlardan en ok elen geen para gemlerdir, gemlerde zel teknikler veya zel betimlemeler olmad iin kltrel olarak aidiyetlerinin tespiti kolay deildir. Norun Tepeden 2 adet (Lev. I/5-6) ve mirlerden bilinen 1 adet iki paral at gemlerinin (Lev.IV/4) yakn benzerleri demir a Kafkas kurganlar da vardr ancak benzerleri Ortaada da bulunmaktadr . Bu adan mezarlarn tarihlendirilmelerinde veya Kltrel aidiyetleri hakknda herhangi bir bilgi vermezler. Yanaklk: Azlk paralarnn yanlarnda, atn aznn dnda kalan ksma denir (Yldrm, 1987:228). Dizgin yanakl (Psalia): Atn yanaklklarna dizginin iplerinin veya balk iplerinin gemesi iin deliklerin olduu ksmdr (Yldrm, 1987:228) kemikten veya metalden yaplm olabilecei gibi, bazen de yanaklkla tek para olarak da, yaplm olabilir. Bu paralar dnda alnla ve dizginlere giden kaylar kontrol etmeye yarayan kay datclar da bulunmaktadr, kay datclarnn ilevi eitli balama teknikleriyle de yardmc bir eleman gerekmeden sadece kaylarla yaplabilir.

79

1. Yanaklk Paralar Anadoluda ele geen Kimmer ve skitlere ait yanaklk paralar, iki tanesi avutepeden, bir tanesi de Altntepeden bulunan toplam tanedir. Boazkyde II. Phryg tabakasndan ele geirilen zerinde herhangi bir betimlemenin olmad, bir yanaklk paras daha mevcuttur, her ne kadar Kimmerler tarafndan getirildii sylense de (Boehmer, 1972: 162, taf. LVIII, 1694), bu parann yerel retim olma ihtimalinin yksek oluu nedeniyle, Kimmer ve skitlere ait olduunu veya gebe sanatndan etkilendiini sylememiz zordur. Boazky deki duruma benzer bir buluntuda Demirci Hyk- Sarket nekropolnde bulunmutur, biri bklm biride krlm halde ele geen ayn koum takmna ait olduu belli olan iki adet demirden yaplm yanaklk paralarnn kesin olarak gebe kavimlere ait olduunu sylememizde olduka zordur (Seheer, 1998: Abb. 2, 1-2a/b). skitlere ait olduu sylenen (Belli ve Ceylan 2007: 277, iz. 4) baka bir yanaklk paras da yukar Anzaf kalesinde ele gemitir, ancak zerinde herhangi bir betimlemenin olmad kemikten yaplma yanaklk paasnn hangi kltre ait olduunu sylememiz zordur. avutepeden inceleyeceimiz ilk eser hayvan ba bitimli olup (Lev.VII/1), kemikten yaplmtr ve geme balant iin kullanlan bir yanaklk (psalia) parasdr, eser zerindeki adet delikten en sondaki dndakiler iyi korunmutur. Eserin u ksm soyut hayvan slubunda ilenmi, kvrk bir ku gagas ile bir kobanda oluan, fantastik bir yaratk imgesi ilenmitir (Erzen, 1978: 55,Res.41, Lev.XLVII,b; Hauptmann, 1983: Lev.5.15; Kovalev, 1998: Lev. 5:32). Hayvan betimindeki karmak yap yznden grifon olarak yorumlanabilecei dnlmtr (San, 1998: 106).

80

Yine avutepeden ele geen baka hayvan ba bitimli, yanaklk (psalia) rnei kemikten yaplm olup geme balant iin eserin zerinde adet delik almtr, bu delikler en sondaki dndakiler iyi korunmutur. ki deliin alt ksmnda knt vardr. Eserin u ksm soyut hayvan slubunda ilenmi bir kobandan olumutur. (Erzen, 1978: 55, Res.41, Lev.XLVII,b); Hauptmann, 1983: Lev.5.15; San,2000:8-9; San, 1998:106; Kovalev, 1998: Lev. 5:32.) avutepe rnekleri dnda hayvan ba betimli baka bir eserde Altntepe kazlarnda ele geen tuntan sabit yanakl gemdir (Lev. VII/3) (zg, 1989: 410-411). M.. 7. yzyln balarna, byk olaslkla Urartu kral Argiti II. (M.. 714- 685) dnemine tarihlendirilen yerel bir Urartu yneticisinin mezarnn ierisinden bulunan (zg, 1961: 274; 1969: 68-74; Ivantchik, 2005: 452) koum takmnn gem ksm, blgede grlen dier gemlerle benzer bir zelikle sergilerken, yanaklk paralarnn st bitimleri soyut tarzda kartal ba eklinde ilenmitir (zg, 1989:410-411; Ivantchik, 2005: 452; 2001: 193). Benzerlerine Kelermes Kurganlarnda, Karmir-Blurda, Hasanlu IIIB, Nush-i Jan, Kaplantu gibi merkezlerde rastlanlan yanaklk paralar bu ssleme zelikleri ile karakteristik olarak Arkaik skit kltrnn zelliklerini yanstt dnlmtr (Ivantchik, 2001a: 193; 2005: 452). eserinde ortak zellii soyut tarzda ilenmi hayvan balardr, Altntepe rnei byk olaslkla M..7 yzyln balarna aitken, avutepe rnekleri kalenin skit saldrlarna maruz kald dneme yani, M..7. yzyln son yllarna ait olmaldr (Erzen, 1978:56). Soyut hayvanlarn ilendii yanaklk paralarndan baka rneklerine Anadoluda sadece avutepede rastladmz (Lev. VIII/7) (Erzen, 1978:res.42, lev.XLVII/ c,d) sade ekilde ilenmi, boynuz biiminde kay datclarnn bir rneine Kazakistanda bir kurganda da rastlanmtr (San, 1998:119)

81

2. Kay Datclar Anadoluda ele geen kay datclarn incelerken iki farkl kay datcs grubu ile karlatk, birinci grupta boyutlu olarak ilenmi grifon ve ku ba betimleri ile domuz dii eklinde sade ekilde ilenmi kay datclar girerken, ikinci grubu plaka eklinde hayvan slubunda ilemi da keisi (ibex), yaban domuzu vb. hayvanlarn betimlerinin olduu eserlerden oluturmaktadr. Birinci grupta ki eserlere Anadoluda Norun Tepe ve Sardes kazlarnda rastlamaktayz. Norun Tepede at iskeletlerinin bulunduu gmtten gelme iki adet benzer tun kay datcs bulunmaktadr (Lev. I/8a-8b) (Hauptmann, 1983; Abb.4-8a,8b). Altlarnda kayn geirildii deliin olduu, yukar doru bklen boynuzlar ve aaya doru bklen gagalar ile iri ekilde ilenmi gzlere sahip bu eserler grifon olarak yorumlanmtr (San, 1998:109). ki eser arasnda ayrntlarda farkllklar vardr ve bu farklklarn olmas, gmtte atn olmasyla, kay datclarnn da farkl koum takmlarndan gelme eserler olabileceini dndrmtr (Hauptmann, 1983: 258-260; San, 1998: 110). skit Hayvan slubunda

ilenmi olan bu eserlerin, benzerlerine Kelermes 1 ve 2 kurganlarnda, Karmir-Blurda, Zurovka Kurgannda rastlanlmtr (Muhle, 2005: 91-97; Ivantchik 2001a: 34-35). Kaz buluntusu nemli bir baka, kay datcda Sardesten ele gemitir (Lev.VIII/1) (Hanfmann, 1970, res.11). M.. 600 civarna tarihlendirilen eserde, kartala benzeyen yrtc bir ku betimlenmitir, kay datcsnn i ksm kurunla doldurulmutur (Waldbaum, 1983:40), benzer kullanmnn olmad ve kurunla doldurulmas sonucu yapl amacndan uzaklaan eserin daha sonraki bir dnemde baka bir amala ikinci defa kullanld dnlmtr (San, 1998:112). Yakn benzerleri iin Karmir-Blur, Kelermes 1 kurgan gibi merkezlerden kartlan eserler nerildii gibi

82

Anadoluda da avutepe ve Norun Tepe at koum takmlaryla da nemli benzerlikleri tespit edilmitir (San, 1998: 112-114). Sardesten kartlan ikinci bir kay datcs da (Lev. VIII/2) Lidya ile Roma dnemlerini de iinde barndran kark bir kompleks olan HoB alanndan ele geirilmitir kabaca ilenmi bir gagay andran eserde, ince ayrntlara girilmemitir, daha kaba hatl ve domuz dii ekline yakn bir kugagas formu veren benzerlerine, Persepoliste (Ivanctchik, 2001a: abb.35,14,15) ve Karmir-Blurda (Ivanctchik, 2001a: abb.12,11-14) rastlanmtr, Sardes buluntusu bu iki kay datcsnn birbirleri ile trde olduklar ve byk olaslkla da eserin M.. 7 yzyln ortalar ile erken M.. 6 yzyl arasnda yaplm olabilecei ileri srlmtr (Waldbaum, 1983: 40). Sardes buluntusu bu iki kay datcsnn kkeni konusunda Ivantchik (2001a: 80) birinci kay datcs iin Sibirya veya Karadenizin Kuzeyindeki skit benzerlerinden farkl olduunu, Kafkas grubu gebe slubuna, zellikle ikonografik olarak benzerlerinin bulunsa da bu iki eserin Kimmer ve skit yaratsndan olduka uzak olduunu syler. karldklar konteslerinde direk olarak Kimmer ykm tabakas olduu iddia edilen alan ile balantl olmadn ve byk olaslkla kltsel bir ilevi olan eserler olarak yorumlar ve M.. 6. yzyln 2. eyrei tarihini verir (Ivantchik, 2001a: 82). Bu veriler nda Sardeste bulunan kay datclarnn yerel retim olma ihtimalleri fazladr. Sardes dnda stanbul arkeoloji mzesi koleksiyonundan yaynlanm kay datclar arasnda bulunan ku ba eklinde ilenmi adet kay datcs daha mevcuttur (Lev. VIII/3-4-5) (Meriboyu: 1997: 4-5, iz. 5,6,7, fot.5a,b). Bu kay datcsnn ortak noktalar tuntan, dkm teknii ile yaplm olmalar ve alt ksmlarmda kay datm ilevini yerine getiren drder adet delie sahip olmalardr. Samsundan geldii belirtilen bir rnein benzerlerine (Lev. VIII/5) Sardes, Karmir-Blur ve Kelermes kurganlarnda

83

rastlanlmken (San, 1998:114), geli yerleri bilinmeyen dier iki rnein yakn hayvan benzerlerine slubu ile rastlanlmamtr. ilenmesi Ancak her rnekte kay datclarnda sevilerek kullanlan ku betiminin tasvir edilmesi ve soyut gebe sanatndan etkilendiklerini gstermektedir. stanbul arkeoloji mzesindeki ku bal kay datclarnn da Sardes buluntular gibi, Sibirya ve Karadenizin Kuzeyindeki kaz merkezlerindeki benzerlerinden farkl zellikler tadn syleyebiliriz. Sardes buluntular ile yakn benzerlikler tayan stanbul mzesindeki Kubal kay datclarnda Anadolu yerel retimi olduunu ve Norun Tepe rneklerinden bu nedenle ayrldklarn sylenebilir. nk Norun Tepe rnekleri ak bir ekilde Kelermes kurganlar ve Karmir-Blur gibi nemli skit buluntular veren merkezlerden gelen rneklerle nemli benzerlikler tad ve byk olaslkla gebeler aracyla Norun Tepeye gelmi, Anadolu retimi olmayan yabanc bir sanatn temsilcileri olduklar kesindir. Sardis buluntularnn ise gebe kavimlerin bir retimi olmad ve byk olaslkla Anadolu retimi olduu aktr Sardes ve stanbul Arkeoloji mzelerinde bulunan grupla benzer zellikler tayan eserlere Museum of Fine Art in Boston, Metropolitan Museum gibi mze koleksiyonlarnda da rastlarz (Ivantchik, 2001a:79). Bu eserlerin nereden geldii bilinmese de Sardes rnekleri ile olan yakn benzerliklerinden Anadolu kkenli olduunu dnebiliriz, ancak bunu dorulayacak kesin kantlarmz ne yazk ki yoktur (Ivantchik, 2001a: 80). Grifon ve ku ba eklinde betimlenmi kay datclar dnda domuz dii eklinde olan ancak zerinde herhangi bir betimlemenin olmad kay datclar da mevcuttur, Sardeste bulunan sadece gagay andran eserde bu tip kay datclarna benzer. Domuz dii eklindeki kay datclarna nereden geldii belli olmayan iki rnek stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunurken (Lev.IX,2-3) (Meriboyu, 1997: iz.1, 2) , bir rnekte Kaman Kalehykte bulunmutur (Lev. IX/1) (Omura, 1995: Fig.11/11).

84

stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunan rneklerin (Lev.

IX/2) bir

tanesi domuz diinden ok ku gagasn andrrken, Kaman Kalehyk ve stanbul Arkeoloji Mzelerinde bulunan dier rnekleri domuz diine tpatp benzer. Domuz diini andran bu tip kay datclarn baz at betimlemelerinde grlmesi bu eserlerin kkeni konusunda da bize nemli ipular vermektedir. Maat Hykten ele geirilen koum takml bir atn olduu sahneli seramik paras bu adan nemlidir (Lev. IX/4) (zg, 1982: L.64,1a,1b). M.. 6 yzyln son eyreine ait eserlerle bir arada ele geen ve Maathyk ile evresindeki hyklerden farkl bir hamur yapsna ve teknie sahip olmas ile Anadolu kkenli olmad ak olan bu seramik paras, zerindeki at, koum takmlaryla betimlenmitir (zg, 1982: 51). Sahnedeki at koum takmlarndaki kay datclar Sardes ve stanbul arkeoloji mzesi koleksiyonundaki domuz dii eklinde yaplm kay datclarn andrmaktadr. Maathykde ki seramik paras zerindeki at figrnn ve kay datclarn benzerleri, Persepolisteki Apadana yapsnn rlyeflerinde skitli elilerin yanlarnda getirdikleri atlarn betimlerimde grldkleri gibi baka uluslarn atlarnda da grlr. (zg, 1982:51; Ivantchik, 2001a:82). Persepolis rlyeflerinin deki sahneleri deerlendirerek bu tip kay datclarnn kullanclarn tek bir ulusa vermemiz zordur, bu tip domuz dii eklinde ilenmi kay datclarnn kken sorununa KarmirBlur ve Persepolis gibi deiik merkezlerden gelen rneklerde eklenince bu tipteki kay datclarnn kken problemi ortaya kmaktadr. Plaka zerine ilenmi ve kay datclarnn ikinci grubunu oluturan eserlerin ilevleri konusunda soru iaretleri olsa da, bizce koum takmnda ss ilevi daha ar basan kay datclardr, kaya balanmalar amacyla arka yzlerinde halkalar bulunan bu datclarda genellikle da keisi (bex) ve yaban domuzu sevilerek kullanlan figrlerinden olumaktadr. Hayvan

85

slubunda ilenen bu eserlerin kkenleri de dier gruptaki eserler gibi problemlidir. Bu tip eserlerden kaz buluntusu olarak nemli bir rnek Sardesten ele geen, 1962 ylnda HoB alannda bulunan tuntan yaban keisi (ibex) betimli bir eserdir (Lev. X/1) (Hanfmann, 1963, Res.67; Waldbaum,1983b). Eser kalptan karldktan sonra ayrntl ilenmemi olmas bitirilmediini dndrmektedir (Ivantchik, 2001a: 84). Eserde, da keisinin ba arkaya doru evrili olarak, ayaklar ise karnn altna birletirerek toplanr ekilde ilenmesi hayvan slubunda sk kullanlan bir dzenlemedir (Waldbaum, 1983b, 67; San, 1998:123). Eserin atlyesi konusunda kesin bilgilerimiz yoktur, ancak eserin tam olarak bitirilmedii gz nne alnrsa byk olaslkla Sardes veya yakn evresinden ki bir atlyede yaplm olabilecei dnlebilir (Ivantchik, 2001a: 84), Ephesusta bulunan bir benzerinin yardm ile M.. VI yzyln erken dnemleri nerilmitir (Hansen, 1962:36). Ephesus Artemisionda yaplan ilk dnem kazlarnda ele geirilen fildiinden yaplm bir yaban keisi figr (Lev. X/2) (Hogarth, 1908:163 Pl.XXIII,2) Sardeski benzeri ile ayn ekilde, hayvan slubunun sevilen dzenlemesi ile geriye dnk ba ve karnn altna birletirilerek toplanm bacaklar betimlenmitir (Akurgal, 1961: L. 184; Waldbaum 1983b, L.18, 3-4). Eserin tarihi tartmaldr (San, 1998:126), ancak eserin bulunduu alann Lydia kral Kroisosun Artemison evresini yeniden yaptrd tarih olan M.. 6 yzyln ikinci eyreinden nceye ait olmu olmaldr, genellikle M.. 6 yzyln ilk yarsna verilir (Ivantchik, 2001a: 86, dp. 148). Son yaplan almalarda Ephesustan gebe hayvan slubundan etkilenmi iki adet da keisi betimli, kay datcs paras daha ele geirilmitir (Lev. XI/3-4). Ephesustan daha nce ele geirilen dier rnekte olduu gibi fildiinden yaplmlardr, malzemenin kolay ilenebilir olmas olduka ayrntl ilenmi betimlerimden, daha iyi ilenmi olan bir rnekte boyanmtr. Eserler Artemisyon tapnann altarndaki kazlarda ortaya

86

kartlm ve karldklar tabaka M.. 7. yzyln sonu ile M.. 6. yzyln ortalar arasna tarihlendirilmitir (Bammer, 1988: 23; 1991: 66; 1978:126,143), Ivantchik ise Boazkyden (Lev. XII/1) kartlm bir rnei de gz nne alarak M..6. yzylln ilk yarsna tarihlendirmektedir (Ivantchik, 2001a: 86). Sardes ve Ephesustan kartlm da keisi betimlerinden, bann geriye doru dn yapmamasyla ayrlan ancak bacaklarnn karn altna birletirilerek toplanmas ile hayvan slubundan etkilendii ak olan Boazkyden ele geme yaban keisi betimi (Lev. XII/1), karld konteks ile deerlendirildiinde M.. 6 yzyln sonlarna tarihlendirilmitir (Stucky, 1985:120; Ivantchik, 2001a: 84 ). Boazkyde ayrca gebe hayvan slubunda yaplm, ba ksm krlarak kaybolmu kemikten ve byk olaslkla da keisinin betimlendii baka bir plaka daha bulunmutur (Lev. XII/2) (Boehmer, 1972: taf.LXVII,1890). Kaz buluntusu baka bir rnek Anadolu dndan gelmektedir, ban arkaya doru evrilmedii hayvan slubundaki bir yaban keisi betimi de Sicilyada M..5. yzyla tarihlendirilen Gela Dorik tapnanda bulunmutur (Ivantchik, 2001a: 84; Stucky, 1985: 120, Taf.36,5). Kaz rnekleri dnda, mzelerde ve zel koleksiyonlarda benzer da keisi betimli kay datclar bulunmaktadr. Bugn Berlinde zel bir koleksiyonda yer alan ve zmitten geldii bilinen bir da keisi betimli aksam Sardeste bulunan eserle tpatp benzerdir (Lev. X/3) (Waldbaum, 1983:68,pl. 17 5-6; Ivantchik 2001a: 84). stanbul Arkeoloji Mzelerinde de Balkesirden geldii bilinen bir adet daha da keisi eklinde ilenmi kay datcs vardr, bu eserde kei ban arkaya doru evirmemi ancak ayaklar altna toplamtr (Lev. XI/1) (Meriboyu, 1997:6,.10). Bu eser dnda geli yeri kesin olarak bilinmeyen benzer eserlerde bulunmaktadr. Birer rnek Zrih (Stucky, 1985: 120, taf.65,22), Beyrut ve

87

Amerikada zel koleksiyonlarda ayrca Louvre mzesinde bulunurken, ikier rnekte British Museumda ve Bostan Fine Arts Museumda bulunmaktadr (Ivantchik, 2001a: 84). Tm tuntan dkm teknii ile yaplan da keisi betimlerinin farkllklar bulunsa da, karn altna birletirilerek toplanan bacaklar ve ounun kafalarnn arkaya dnk olarak verilmesi, gebe havyan slubunu hatrlatmaktadr. Benzer ekilde hayvan slubunda ilenmi da keisi betimlemeleri ge dnem geometrik kaplar zerinde de grlmektedir (Bouzek,1997:fig.304). Bu grupta da keilerinden baka hayvanlarda, gebe hayvan slubunda ilenmitir, kaz buluntusu olan nemli rneklerin bir tanesi Ephesusta ele geen fildiinden yaplm yaban domuzudur (Lev. XII/3) (Hogarth, 1908, Pl.XXVI.3 a,b), eserin Greek sanatndan etkilenmi skit eseri olduu iddia edilmitir (Boardman, 1999:257), eserin tarihi iin genellikle M.. 560-550 (Akurgal, 1961:216; Barnett, 1982:18) nerilirken, Boardman M.. 7 yzyln sonu ile 6 yzyl aras geni bir tarih verir 1999:257). Anadoluda ele geirilen hayvan slubunda domuz eklinde ilenmi baka bir kay datcs da (Lev. XIII/1) Sardeste Helenistik, Bizans dnemi buluntular ile birlikte kark bir kontekste bulunmutur (Waldbaum, 1983: lev.7), tuntan yaplm bu kay datcsnn Ephesustaki domuz betimi ile byk benzerlik tamaktadr. Ephesus ve Sardesteki kaz buluntular dnda British Museumdada baka bir domuz figrl kay datcs vardr (Hogarth, 1908: 177, fig.33) Hayvan slubunun kullan teknii bakmndan, yaban domuzu betimlemelerinin, yaban keisi betimlemelerindeki ayran unsur n bacaklarnn karnn altna deil ene altna toplanmasdr, ayrca domuz figrleri Zrih, Louvre, British museum, Gela ve Boazkyde bulunan yabani kei betimleri gibi balar arkaya doru bakar ekilde verilmemitir. Aleksandrovada Kurgan 6 da benzer bir domuz betimli levha ortaya (Boardman,

88

kartlmtr. Bu yaban domuzu betimli kay datclarnn tarihlendirilmesi iin sadece Ephesus rnei bize yardmc olmaktadr, bu rnekte daha nce belirttiimiz gibi M.. 7. ylln sonu ile M.. 6. yzyln arasna verilmektedir (Boardman, 1999:257). Ancak son senelerde Ephesusta yaplan kazlarda ele geen verileri de deerlendirerek M.. 6 yzyln ilk yarsda nerilebilir (Ivantchik, 2001a: 86). Domuz figrleri dnda yine Ephesus kaz almalarnn ilk dneminden gelme fildii baz eserlerde at koum takm paras olup olmadna dair bir bilgi yoksa da, bu eserlerde bizce hayvan slubunun etkilerini grmek mmkndr, bacaklarn karn altna toplayarak ve arkaya doru bakan oturan boa figr (Lev.XIII/2) (Hogarth, 1908: 163, Pl.XXVI,1a,1b), yana doru bakan ve bacaklarn karn altna toplayarak oturan bir ko (Lev. XIII/3) (Hogarth, 1908: 163, Pl.XXVI,5a,5b) ve sadece ba ile boyun ksm kalm, geriye doru hamle yapar ekilde bir boa ba (Lev. XIII/4) (Hogarth, 1908: 184, Pl.XXIX,5a). Gerek yabani da keisi (ibex) betimli, gerekse de yaban domuzu betimli kay datclarn kaz merkezlerine gre tarihlendirmemiz gerekmektedir, Ephesus ve Sardes dnda azda olsa Boazky stratigrafik olarak veri verir ve genel gr M.. 7 yzyln sonlar ile M.. 6 yzyl arasnda plaka eklinde yaplm kay datclarnn Anadoluda kullanld ynndedir. Peki Anadoluda kay datclarnda grdmz bu hayvan slubu nasl Anadoluya gelmitir? ve bu eserler yerel retim midir? Byk olaslkla bu dnemde Phryg sanat stnde kendini gsteren hayvan slubu (Young, 1964b), plaka eklindeki kay datclar ile de kendini Lydia ve Bat Anadoluda ki yerel sanat etkileyerek kendini gstermitir. Kimmer aknlar, Dou Akdeniz ile olan ticaret, daha sonralar Ahamenid sanatn etkisi ve Greklerin Kuzey Karadenizdeki skitlerle yaptklar ticaret, Anadoluya hayvan slubunun nasl geldii konusundaki ihtimallerdir. Ancak birou soru iareti

89

tayan stratigrafik veriler bu cevaplardan doru olan bulmamzda fazla yardmc olmamaktadr. Genel kan Kimmerler ile hayvan slubunun Anadoluya geldii ynndedir.

C. DER ESERLER Ayaniste ele geen kabza (Lev. XIV/1) (ilingirolu ve Erdem, 2008: 127, res. 9): Son yllarda yaplan kazlarnda ilevi tam olarak zlememi ve halkn kullanmna ak, ar yangn geirmi bir yap ierisinden bulunan hayvan slubunda ilenmi bu kabza stndeki betimlemenin hayvan slubundan dolay
4

skitlere

ait

olmas

muhtemel

bir

eser

olarak

yorumlanmtr .

Maat Hykten ters simetrik atlar (Lev. XIV/2) (zg, 1982: 66, Lev.62/15): Maat Hyn M.. 7 yzyln sonun ile M..5. yzyln ortalarna kadar kullanld dlen ve bir yangn tabakas ile son bulan ve iki skit tipi ok ucunun da bulunduu Phryg II tabakasndan ele geilmitir. Tuntan dkm teknii ile yaplm ters simetrik olarak yerletirilmi ift at ba ile ssl olan eserin bir baka benzeri Anadoluda yoktur. T. zg tarafndan Kimmerler sonras Maat Hye gelen dou aknlarnla geldiini ne srer (zg, 1982: 66). O. San ise almasnda bu eserin benzerlerinin Dou Amu Derya blgesinde Tagiskende iki adet ve Dinyeper Zhurovkada ise bir adet bulunduunu belirtir (San, 1998:137). Bu eserin benzerleri ile birlikte deerlendirildiinde ve eserin ele getii tabaka ile tabakada ele geirilen dier eserler ve Maat Hyn konumunun Kimmerlerin youn olarak bulunduunu tahmin ettiimiz bir blgede yer almas bu eserin gebe kltre ait at koum takm aksam olma olasln glendirmektedir.

Benzerleri iin bkz. Ivantchik, 2001a: abb.33.

90

Gordionda kemik kartal ve tavan betimli eser (Lev. IV/3) (Young, 1964a: 283, pl.83/fig.14): Gordionda yaplan 1963 kazlarnda, Alyattes dnemine ait elektron sikkelerinin ve Pers sonras dneme ait eserlerin bir arada bulunduu kark bir alan olan R yaps iinde bir ukurdan ele geen (Young, 1964a: 283) kemikten tavan avlayan kartal betimlemesi, kkeni itibariyle tartmal bir eserdir. Gebe sanatnn sevilen konusu hayvan mcadelesi ile sevilen stili hayvan slubunun grnd eserde, benzer kartal betiminin Gordion duvar resimlerinde grnmesi (Young, 1964a: 283) ile kartal figrndeki tylerin vurgulanndaki stilize izgilerin Phryg seramiinde de bulunmas (San, 1998: 136) gibi etkiler eserin Anadolu yarats olabileceini dndrmtr (Mellink, 1991: 643). Ancak Prayon (1987, 146) ve Tarhan (1984: 117) eserin gebe sanatyla balant kurarlar, San ise almasnda ayrntlar ile inceledii eseri Krm ve Kafkasyadaki kurganlarla karlatrarak, Prayon ve Tarhannn grlerine katlmaktadr (San, 1998:132-136). Gordionda gebe kavimlere ait olabileceini dndmz bu eser dnda, gebe hayvan slubundan etkilendii ak baka eserlerde bulunmaktadr (Kohler, 1964) Ahap ve fildiinde yaplm bu eserleri gebe sanat anlaynn, Phryg sanatnn stndeki etkisi olarak dnebiliriz. Phryg hayvan stilinin bir yarats olarak yorumlanan bu tip eserlere (Kohler, 1964: 58), Gordionda zellikle tmslerde rastlanlmtr.

Sardesten geyik eklinde fildii at koum aksam? (Lev. XIV/4) (Greenewalt- Rautman, 1998: 493-494, fig.19): At koum takm paras olduu sanlan fil dii geyik betiminde, boynuz olduu sanlan kntlar arkaya doru verilmi ve eser stnde gebe hayvan slubunun etkileri grlmektedir. Yakn rneklerine Kelermes kurganlarnda, Kostromskaya buluntusu altn iiliinde ve Gordiondaki Phryg hayvan slubunda yaplm ahap levhalarda rastlanmtr (Greenewalt- Rautman, 1998: dn. 43). Ancak

91

eserin tpatp bir benzeri gebe sanatnda veya Gneydou Asyada rastlanmamtr (Greenewalt- Rautman, 1998: 494)

Sardesten Kemik Plaka (Lev. XV/1) (Detweiler, A.H., Hafmann G.M.A ve Mitten, D.G. 1965, Res. 3): Anadoludan ele geen eserler arasnda beklide, kesin olarak gebe sanatna ait olan tek sanat eseri olan bu plakann ilevi tam olarak bilinmez, olduka stilize edilmi bir figr, sarmal bir pozisyonda, byk gzler, at nal eklinde kulaklar ve beklide peneleri ve kuyruu ile ilenmitir (Ivantchik 2001a: 73). zerindeki figrn kvrk gagal bir kartal veya grifon olduu iddia edilmitir (San, 1998:138). Eser bulunduu alanda alt adet kemik eser iinde tanmlanr durumda olan tek rnektir, bu alt rnekten benzer zelikle sergileyen baka adet eser, ne yazk ki tahribat ve zensiz ilikten dolay tanmlanamaz (Ivantchik, 2001a:74). Sarmal tarza verilmi bu eserin benzerlerine geni bir corafyada zellikle skit gmtlerinde rastlamaktayz, bu tip eserlerin kkeni olarak in gsterilir ve Chounun batsndaki benzer buluntular M.. 1027-771 yllar arasna tarihlendirilir5. Eserin benzerleri Arjan, Ujganak, Kelermes, Chilikta, Kelermes, Ziwiye gibi skitlere ait olduu bilinen eserlerin birounun karld merkezlerden bilinmektedir. Plakann lenmesindeki ayrntlar ve betimleme zellikleri ile yerel retim ihtimalinin ok dk olmas, Anadoluda ele geen gebe sanat zelliklerini tayan eserler arasnda, belki de tek kesin skit eseri olmasn salar. Eserin tarihi iin M.. 7. yzyln sonu ile M.. 6. yzyln ortalar aras bir tarih vermek yanl olmaz6.

Anzaf Kalesinden sa inesi (Lev. XV/2) (Belli ve Ceylan, 2001:277, .4): 2000 yl almalarnda skitlerin etkisiyle oluan bir tahrip tabakasnda bulunan, fildiinden yaplm soyut kartal ba eklinde ilenmi bir sa
5 6

lk rnekler n Rusa kaynakas iin bkz. Ivantchik, 2001a: 75 baka merkezlerdeki rnekleri ile karlatrmal tarihlendirme iin bkz. Ivantchik, 2001a: 75-79; Ivantchik,1997:41 vd

92

inesinin, hayvan slubunda yaplm soyut olarak ilenmi bir skit eseri olduu ne srlmtr.

D. KMMER VE SKT BETMLEMELER Anadolu ilerinde etkinliklerini srdkleri dnemde Kimmer ve skitler savalar ilikiye getikleri kltrler tarafnda da betimlenmilerdir. Bu betimlerde ortak zeliklerinin banda, gebe kavimlerin hep silahlar ve genellikle atlar zerinde betimlenmeler ile onlarn sava zelliklerinin n plana kartlmasdr. Maathykden bir Seramik Paras zerinde Grnen Gebe Svari (Lev. XV/3) (zg 1982, Lev.74/10): Maat Hyn Demir a II. tabakasndan ele geirilen stilize bir atl sava figr, arkaya doru uzanan ince byk olaslkla rlm sa ve elinde tuttuu mzrak benzeri bir silah ile bir gebe savasn andrmaktadr.

Erzurum Mzesindeki Graffito Bezeli Kp zerinde Gebeler (Lev. XVI/c XIX) (Yaylal, 2000; Yaylal, 2001): Erzurum mzesinde 1-87 envanter numaras ile kaytl olan bir kp zerindeki, kompozisyon olarak dank ilenmi sahneler, S. Yaylal tarafndan allmtr Erzurum mzesinde Assur dme dipli vazolarn andran ve uzunluu:1.25 m, genilii:0.967 m olan bu kp zerinde kazma ile yaplm graffitolar byk olaslkla gebe kavimleri betimlemesi asndan ilgintir. Drt eit paraya ayrlm kp yzeyinde, paralardan birinde bir av sahnesi, bir dierinde ise ku ve baz dier yaratklar betimlenmiken, dier alanlar bo braklmtr. Av sahnesinin olduu alanda iki atl avc, geyik, at, aslan, bir boa ba ve drt tane belirlenemeyen yarm braklm hayvanlar vardr. Dier alanda ise Orta Asya sanatndaki ejder motifini hatrlatan bir ku

93

ile gvercinler ve tavus kular ile tamamlanmadan braklm eitli kanatl figrleri betimlenmitir. Av sahnesindeki atlarn, eyer, zengi, yular, kuyruklarn balanmas gibi zellikler ile avclarn kyafet ve balk zellikleri, geyiin boynuzlarnn Orta Asya skit hayvan slubundaki gibi verilmesi (Mlayim, 1994) skit sanatnn zelliklerini hatrlatmaktadr. Kularn betimlemeleri ise inden Japonyaya kadar uzanan Orta ve Dou Asya corafyasnda sevilen ve Kuzey skit sanatnda younlukla kullanlan ejder motifini hatrlatmaktadr. M.. 7. yy. sonu 6. yy. bana tarihlenen graffitolar Urartu, Assur ve skit sanatnn zelliklerini tayan amatr bir yerel retim olarak yorumlanmtr.

Klazomenaiden ele Geirilen Boyal Lahit zerindeki Gebe Betimlemeleri (Lev. XVI/1-2) (Murray, 1898, L.1; Sauter, 2000: 72 vd.): Klazomenaiden ele geen ve bugn British Museumda bulunan boyal bir pimi toprak lahitin kapan iki yn zerinde anlatlan sahne zellikle Bat Anadoluda ki gebe kavimlerin izlerini takip etmemiz asndan nemli bilgiler sunmaktadr. Lahit zerinde betimlenen at zerinde sava figrleri elbiseleri, balarna taktklar balklar ve silahlarnn tipleri ile gebe kavimlerin savalar olarak yorumlanmtr. Ancak bu savalarn etnik kkenleri tartmaldr eser byk olaslkla Kimmerlerin onlar zerine yapt aknlar anlatmaktadr.

Grek Vazolar zerinde Kimmer ve skit Betimlemeleri (Ivantchik, 2006; Vos, 1963; Sauter, 2000: 66; Bovon, 1966): Yaklak M.. 700 Korinthosta balayan siyah figr tekniinde ve yaklak M.. 530 yllarnda kullanlmaya balayan krmz figr tekniinde yaplm birok boyal vazo

94

zerine ok sayda Kimmer ve skit savalarnn betimi vardr. Greklerin gebe kavimlerle M.. 7. yzylda artan Karadeniz ticareti, M.. 7 yzyln ortalarndan itibaren Macaristan ve Bulgaristanda bulunan ve daha sonra Anadoluya geen Kimmerlerden ve Anadoluda bulunan Kimmerlerden iyi tandklar bilinir. Gebe kavimlerin betimlendii bu tip eserlerin ilk rnei Franois Vazosu olarak bilinen voltl krater zerindeki sava sahnelerinde bulunmaktadr. M.. 570-530 yllar arasna tarihlendirilen vazo zerindeki Greklerden giyimleri ve kullandklar silahlar ile ayrlan gebe kavimlerinin savalarnn isimlerine de rastlyoruz, Kimerios, Euthymachos ve Toxamis. Bu eserde de grdmz gibi M.. 6. yzylda Grekler, Kimmer ve skitler ile yakn ilikiler iine girmilerdir. Franois vazosundan baka birok Antik Yunan vazosunda skit ve Kimmerlerin betimlendii bilinmektedir.

NC BLM KMMER VE SKTLERN ANADOLU KLTRLER ZERNDEK ETKLER A. URARTU UYGARLII ZERNDE KMMER VE SKT ETKLER Kimmer ve skitlerin Urartular zerinde yaratt etkileri byk oranda yazl belgelerden renebilmekteyiz. Urartu belgelerinde, I. Argitinin (M..786-764) hkmdarlk dneminde M..774 ylnda qigulu, Assur belgelerinde ise II. Sargon (M..721-705) dneminde Gimmirrai ismi ile karmza kan gebe kavimler, blgenin siyas corafyasnda etkin rol oynamlar, Urartu Asur ekimesinde yaptklar aknlar ile bazen Urartuyu, bazende Asuru olumsuz etkilemilerdir. M.. 9. yzylda Van Gl havzasndaki beyliklerin ortak dmanlar Asura kar ellerindeki kaynaklar ve siyasi glerini koruyabilmek iin bir araya gelip oluturduklar Urartu devleti, kuruluundan yklna kadar Asur devleti ile ekime iinde olmutur. ekimenin temel nedeni doal olarak gl bir devletin srekliliini ve bymesini salamak iin ihtiya duyduu ekonomik kaynaklar ele geirme ve koruma isteidir. Urartu devleti gcn zengin ve bereketli tarm alanlarna ve hayvanclk iin gerekli olan otlaklarndan alyordu ve bu kaynaklarn kaybetmeyi gze alamazd. Bu nedenlerden dolay Urartu Devleti, Asura kar bu ekonomik kaynaklarn korumak ve Asur devletinin bakente ulamasn nlemek amacyla belli bir plan dahilinde stratejik noktalara kaleler ina ediyordu. Gelen saldrlarda gl kalelerin uzun kuatmalar sonucu dmesi, dmana zaman ve g kaybettiriyor, bu sayede birka kale dse de devletin ekirdek blgesi olan Van glnn dou kylarna ulam gleiyordu. Assur devletinin Urartunun zengin maden, tarm vb. kaynaklar ele geirmek amac ile yapt seferler, Urartu Devletinin siyasi organizasyonunun zaman iinde glenmesi ile azalmaya balar. Ancak

96

Urartularn, Asur Devletine kar oluturduklar, bu baarl savunma organizasyonu blgede gebe halklarn hareketleri ile byk yaralar almaya balar. Gebe kavimlerin yazl belgelerde tespit ettiimiz gibi M.. 774 ylnda Gney Kafkaslarda grnmesinin, ilk nceleri Urartu devletini fazla rahatsz etmediini anlyoruz, byk olaslkla kk gruplar halinde gerekleen ilk g dalgas ile gelen gruplar blgedeki siyasi glerle anlama yoluna gitmi olmaldrlar. II. Sargon dnemine ait bir Asur belgesinde grld gibi Kimmerler Urartu devletine vergi dyordu (Bkz. s. 13) ancak M.. 715 ylna gelindiinde ise gebe kavimlerin saldrlar Urartu devletine ciddi zarar vermeye balamt (Bkz. s. 14). Bu tarihte byk olaslkla kuzeyden artarak gelen glerin basks ile daha nce gelen gebelerin yeni alanlara g etme istekleri, Urartu corafyasnda kaleler organizasyonu ile salanan yol gvenliini bozulmaya balamas, yiyecek ve ticarette kullanlabilecek deerli kaynaklar ele geirilebilmesi iin yamalama faaliyetlerine balanmas gibi nedenler Urartu devletini gebe kavimlere kar nlem almaya zorlamtr. Urartu kral I. Rusa Kimmerlere kar yandalar ile birlikte bir sefere girmi ancak bu seferin sonucunda yenilen ve byk olaslkla ordusunun da nemli bir ksmn kaybeden Urartu, ikinci bir darbeyi bu zayf anndan yararlanan, II. Sargonnun Urartu Devleti zerine bilinen en byk Asur seferini gerekletirmesi ve Urartu Bakentine ulamas ile almtr. I.Rusann yerine tahta geen II. Argitinin M.. 707 ylnda Kimmerlerden bir yenilgi daha aldn biliyoruz. Blgede gebe halklar ile ilk karlaan devlet olan Urartular gebe kavimlerin hareket tarzlarn ve karakterlerini de ksa srede alm olduklar yenilgilerle anlam olmaldrlar. II. Rusa bu adan gebe kavimlerin zelliklerinden ok iyi bir ekilde yararlanm ve akllca politikalar izlemi, hem kendi snrlarn gvenlik altna alm hem de rakibi Asur devletine kar gl yandalar kazanmtr.

97

Politik olarak Kimmer aknlarn engelleyebilmek iin Gke gl civarnda oturma izni vermi (ilingirolu, 1994:103). Bu sayede yeni gelecek aknlar durdurmak iin II. Rusa kuzeyde bir tampon blge kazanmtr ancak bu nlem yeni gelecek aknlar Anadolunun kuzeyinden Karadeniz blgesi yoluyla, Anadolu ilerine giriinde yolunu am olabilir. Kuzeyden gelen glere kar sadece politik olarak deil askeri olarak nlemler alm blgeye Karmir-Blur gibi byk bir kale yaptrmtr. Bu kaledeki zengin gebe kltrne ait buluntular iki kltr arasnda ticaretinde olduunu dndrr, II. Rusa bu sayede gebe kavimleri yerleik bir karakter kazandrarak ekonomik olarakta, kendine balam olabilir. II. Rusa Kimmerlere kar uygulad baarl yerletirme politikasnn sadece kuzeyle snrl kalmadn benzer bir yerletirme stratejisini skitleri Mana blgesine yerletirerek uyguladn bir Urartu yaztnda grmekteyiz (bkz. s. 12). Asur devletinin kuzeybat randa bulunan skitler ile olan sorunu bu sayede daha da artm, Urartu Mana blgesinde skitlerden oluturduu bir tampon blge kazanm oluyordu. II. Rusa gneyde sadece Mana blgesinde snrl kalmam ve Diyarbakrn kuzeybatsna bulunduu sanlan Supria kentine de byk olaslkla Kimmerleri yerletirmi olduunu bir Asur bilicilik metninden anlamaktayz (bkz. s. 17). Supria ve evresinde bulunan Kimmerler, belkide Urartunun bir n karakolu olduu dnlen Noruntepede bulunan bozkr kltrne ait mezarda, bu dnemde yapmlard. II. Rusa Mana blgesine ve Diyarbakr evresine yerletirdii gebe kavimlerle, Urartunun Asur snrnn hem batsn hem de dousunda tampon blgeler kazanm oluyordu. Ayrca gebe kavimlerin bulunduklar blgelerden Asur merkezlerine yapacaklar aknlar Asurunda zayflamasna yol aacakt.

98

II. Rusa Mana blgesine sadece skitleri yerletirmekle kalmam Urmiye glnn gneyine bir ok kale yaptrarak, hem Asura kar hemde her an fikir deitirebilecek olan skitlere kar yeni kaleler yaptrmtr. II. Rusa kale inatlarn sadece snr blgelerinde deil Urartunun ekirdek blgesinde de srdrm, Ayanis ve Toprakkale gibi yeni kaleler yaptrm, avutepe gibi eski kaleleri takviye ettirmitir. Merkezdeki bu yeni inaatlar byk olaslkla skitlerle gelecekte karlalabilecek sorunlara kar yaplmt nk bu dnemde skit Assur yaknlamas yaanyordu Asur kral Esarhadon skit kral pakaiyi M.. 679da yendikten sonra skitlerin bana geen pakainin olu Partatuann Esarhadonnun kzn istedii bilinir. II. Rusa dnemi sonras yazl kaynaklar ne yazk ki Urartu corafyasnda neler yaandna dair fazla bir bilgi sunmazlar, ancak arkeolojik veriler Urartu kalelerinin M.. 7. yzyln sonlarnda saldrlar sonrada ykma uradn gstermitir. Bu ykmlardan kimin sorumlu olduuna dair iki neri bulunmaktadr, birinci neri M.. 609da Med aknlar zerinde dururken, kinci neri skit aknlar zerinde durmaktadr (Burney, 1971:171 vd.). Med kltrne ait buluntular gerek Urartunun ekirdek blgesinde gerekse de Anadolunun dier blgelerinden nadiren karmza kar bu yzden bu dk bir ihtimaldir , ayrca Med ordularnda skitlerin bulunduu da bilgisi, skitlerin Medler ile birlikte Urartu kalelerine saldrm olabileceini dndrr. zellikle II. Rusa dneminde artan siyasi ilikiler kendini kltrel anlamda da gstermi olmaldr, tartmal olsa da Urartu sanatnda hayvan slubunda eserler verildii ve gebe kavimlerin gelii ile birlikte svari figrlerinin ilenmeye balad dnlr (Van Loon, 1966:174 vd ; Piotrovskii,1967: 98; Erzen, 1974:208 vd.).

99

Yaplan arkeolojik almalarda tahrip tabakalarnda ele geen binlerce skit tipi ok ular ve gebe sanatna ait buluntular kaleye gebe kavimlerin saldr ihtimalini artrr ancak skit tipi ok ularnn Medler, Urartular, Asurlar gibi dnemin dier uygarlklar tarafndan da sk kullanldn bilinir. Kalelere saldrlarn karakterleri incelendiinde zellikle Yukar Anzaf ve avutepe kaleleri uzun bir kuatma, Yoncatepe kalesi ise ani bir saldr sonras dt tahmin edilir. Ani saldrlar yapmak bozkr halklarnn sava stratejilerinin temelini oluturduunu dnebiliriz. Darius ile skit kral danyhrsos arasndaki mektuplamada (bkz. s. 69) grld gibi gebe kavimlerin byk ordulardan uzak durarak, ani basknlar yapmay tercih ettiklerini syleyebiliriz. Yklan kalelerin zerinde ykm sonrasnda yerleimin devam etmemesi, yerleik bir kltr olan Medlerden ok gebe kavimlerin yaam tarz ile badar. Urartu Krallnda kaleler aracl ile salanan iletiim a gebe kavimlerin yama amal ani saldrlar ile kesilmesi, Kalelerin ani saldrlar ile yamalanmas ve tahrip edilmesi Urartu devletini skntya sokmu olmaldr. Urartularn kaleler ile byk ordulara kar kurmu olduu savunma a kk ve hzl birlikler karsnda byk olaslkla fazla etkili olamamtr, savalarda baka bir kaleden yardm gelmeden ok nce gebe savalar amalarna ulam oluyorlard. Gebe kavimlerin Urartu corafyasndaki etkileri zellikle II. Rusadan sonra giderek artm olduklar ihtimali zerinde durursak, Urartu devletinin gebe aknlarla yava yava kalelerini kaybettiini eyalet sistemi ile ynetilen lkede iletiimin bozulmasyla eyaletlerin merkezin kontrolnden ktn dnebiliriz. Ancak bunlarn hepsi birer varsaymdr. Blgede yaplan kazlarn artmas ile artacak veriler gelecekte gebe kavimler ile Urartu arasnda gelien olaylara daha ok k tutacaktr.

100

B. GE HTT DEVLETLER ZERNDE KMMER ETKLER Hitit mparatorluunun yklmas sonras Anadolunun siyasi

corafyasnda nemli deiimlerin grld dnemde, Hititlerin merkezi olan Anadoluda yerleim boluu grlmesine karn, Hititlerin ikinci etkin olduklar blge olan Gney Anadoluda yerleimlerin kesilmedii grlmtr (Dinol,1982:123). Uygarlnn M.. 2. binin olan ikinci yarsndan balayarak ile Hitit Kuzey etkisine girmi Gneydou Anadolu

Mezopotamyada, Hitit Devletinin yklndan sonrada Hitit gelenei srd grlr (Akurgal, 1995; 96). Hititler sonras Tuz Gl ve Malatya arasna izilen bir izginin gneyinden, Kargama kadar olan blge, Ge Hititler veya Syro-Hitit Beylikleri denen, Hitit-Luvi ve Bedevi Aramiler tarafndan kurulan ehir devletleri tarafndan ynetilmitir. Bu Ge Hitit Devletleri genel corafi yaylmlar ile unlardr: Malatya civar Frat blgesini yneten, ismi kaynaklarda Maldiya, Malitiya, Melid yada Milida olan devlet; bakenti Marqas (Mara) olan Gurgum; Gaziantep slahiye evresine egemen olan Samal (Zincirli); Gaziantep evresinde Kargam; Kargamn gneyinde bir Arami kenti olan Bit-Agusi; Gney Suriyede Hamat krall; Orta Suriyede Damaskus ; Amuq Ovasda bakenti Kunulua olan Unqi; Adana blgesi ile ksmen skenderun blgesini yneten Que; Mersin civarn yneten Hilakku; Adana-Kadirli yresini yneten Asitavanda (Karatepe); Adyaman blgesinde daha sonra Kommagene adn alacak olan, Samosata bakentli Kummuh; Antakya ve Amik Ovasn yneten ve bakenti Kunula olan Pattin; Adanann kuzeyi Kayseri, Nevehir civarn yneten ve aslnda kk beyliklerden olutuu bilinen ve bakenti Kululu ivarnda olduu ne srlen Tabal; Nidede civarnda etkin olan Tuwanna krall (daha sonraki dnemlerde Tyana) (Sevin, 1998: 173; Sevin, 1999:159-190; Grayson, 1998:131-132; Dinol, 1982:124; Kala, 1999: 213-216). Anadolunun bulunduu bu kark dnem iinde bu snrlarn sk sk deitii grlr (Grayson, 1998:131).

101

M. . 8-7 yzyllar arasnda Ge Hitit Devletleri Gneyde Asur, Kuzey Urartu, Batda Phryg, Douda ise hem Urartu hem de Asur devletlerinin ortasnda skm bir durumda grlr. Bu byk g arasnda skan Ge Hitit Devletleri varlklarn antlamalarla veya savalarla; bazen bamsz, bazen de Asurun egemenlii altnda srdrmlerdir. Bu dnemde blgede kendini gsteren Kimmer unsurlar blgede etkin bir rol oynadn gryoruz. II. Sargon M.. 714 ylnda gerekletirdii nl 8. seferini ile Ge Hitit devletleri zerinde belirgin bir hkimiyet salamtr. Bu Assur hkimiyeti blgede etkin olmaya balayan Kimmerler tarafndan tehdit edilmeye balamas zerine veya Muki lkesinden Kimmerlere kar gelen bir yardm ars sonucunda (Hawkins, 1988:421), Kimmerlere kar Tabal lkesine M.. 705de bir sefer dzenledii ve bu sefer srasnda Kimmerler tarafndan ld kabul edilir. (Sevin, 1998: 190; Bing,1969: 87; Tadmor, 1958: 97; Kurt, 2006:12;). Bu tarih bize Kimmerlerin M.. 705 ylndan nce Tabal blgesinde olduunu dndrr. Bu tarihten sonra Ge Hitit corafyasnda Asurun karlarn tehlikeye atacak hemen hemen her hareketin iinde Kimmerleri grrz. II. Sargonnun lmnden sonra i karklklarla uraan Asur, skitlerle uraan Urartular sayesinde blgede byk kuvvetlerin etkinliinin az almas Kimmerlerin blgeye yerlemelerine olanak vermi olduu gibi Ge Hitit Devletlerinin zellikle de Azitawaddann glenmesine neden olduunu syleyebiliriz. II. Sargonnun lmnden sonraki dnemde giderek glenen Kimmer ve skitler, Asurun Kuzey snrnda fazla etkinlik gsterememesini salam, bu durum Ge Hitit Devletlerinin, Akdenize kys olan blgelerdeki

102

baka kentlerin ve Fenike kentlerinin Greklerle artan deniz ticaretinden yararlanarak zenginletiklerini grrz 1 . Blgede Kimmerlerin ve Ge Hitit Kent devletlerinin glenmesini Kimmer kral Teuspa ile ittifak yapan Tabal, agallu ve Hillakku gibi Ge Hitit Devletlerinin Asurun kontrolnde bulunan ve deniz ticareti iin nem tayan Que devletine kar giritikleri harekettende anlamaktayz, ancak bu ittifak Esarhaddonnun Blgeye yapt ve Kimmer kraln ldrd seferle baarsz olur. Blgede bir Kimmer kralnn bulunmas Kimmerlerin organize bir yap iinde olduunu gstermesi asndan nemlidir, Kimmerlerin ortak bir kral altnda blgede birlemeleri belkide Tarhannn Kutsal Kitaplara ve Ermeni kaynaklarna dayanarak iddia ettii gibi (Tarhan, 1984:114; 1972:139) blgede bir Kimmer gebe devletinin kurulduu iddiasn dorulamaktadr. Teuspadan sonra blgede yeni bir Kimmer kralnn ismine rastlarz, Bat kaynaklarnda Lygdamis, dou kaynaklarnda ise Dugamme (Tugdamme) olarak geen (Kagan, 1982:351 vd.), Kimmer kral kral Phrygiada ve Bat Anadoluda etkinlik gsterdikten sonra Strabonun verdii bilgi dorultusunda Glek boaznda (Tarhan, 1984: 116), Asur Kral Asurbanipal ile savar ama lr. Ancak sava sonucunda Kimmerler ile Asurun denk bir antlama yaptn biliyoruz. Sava ncesinde Dugdammenin Taballe birlikte Asurbanipale kar bir arada savamalarnn nasl geeklemi olabileceinden daha nce bahsetmitik (bkz. s.25 vd.). Kimmerlerin bu savata da grld gibi
1

Ge Hitit Grek ilikileri iin bkz: nal, 2006; Bing, 1969: 89-144; Kurt, 2006:11-19; Gates,

M.H.,Kinet Hyk in Eastern Cilicia: A Case Study for Acculturation in Ancient Harbors, Olba II/II, 1. Uluslararas Kilikia Arkeolojisi Sempozyumu Bildirileri, zel Say (1999) 303-312; King, L.W.,Sennacherib and the Ionians, JHS 30, (1910):327-335. Arslan, N., Kilikia Blgesinde Grek Kollonizasyonu , Olba IV (2001):1-18; Boardman, J.,Tarsus, Al Mina and Greek Chronology, JHS 85 (1965):2-15.

103

blgedeki en byk etkinlii Asura kar Ge Hitit devletlerinin yannda yer almasdr. Byk olaslkla Asur Devletinin blgedeki hareketlerini engellemek ve bu sayede Asurun Lydia ve Muki (Phrygia) devletlerine yardm etmesi engelleyerek Kimmerlerin blgede Ge Hititlerle birlikte Asura kar ittifaknn nedeni olabilir. Ge Hitit-Kimmer ilikileri hakknda bilgilerimizin hepsi ne yazik ki yazl kaynaklara dayanmaktadr. Arkeolojik bilgilerin azl ve gvensiz olular nedeniyle blgedeki Kimmerler etkilerinin kltrel boyutlarn anlayamyoruz. C. PHRYG UYGARLII ZERNDE KMMER ETKLER Gneydou Avrupa kkenli olduu birok bilim adam tarafndan kabul edilen Phryglerin, Anadoluya Gelileri Toria Kazlarnda ortaya kartlan ve M.. yak. ol. 1200-1050 yllarna tarihlendirilen VIIb1 ve VIIb2 tabaklarnda kartlan Gneydou Avrupa kkenli el yapm keramikler ile arkeolojik olarak kabul edilmitir (Sivas,1999:25; Sams 1988: 9; Akurgal, 1993: 5). M.. 9. yzylda Gordionda gl bir kale kuran Phrgyler, M.. 8. yzyln ortalarna doru etki alanlarn, Anadoluda iyice gelitirerek, Ankara, Afyonkarahisar ve Eskiehirin tmn; Konya, Isparta ve Burdur lerinin Kuzeyini, Ktahya linin Batsna ve Tokat iline kadar geniletmeye baarmlardr (Sevin, 2001:193), Phryglerin dou snr ise Muki Sorunu ile balantldr. Assur Kaynaklarnda I. Tukulti-apil-Earra (Tiglath-Pileser, M.. 11141076) dneminden itibaren isimlerine rastlanan ve Mukilerin (Sevin, 1988:54; LAR I, 221), kkeni tartmal bir konudur. M.. 12. yzyldan 8. yzyln sonlarna kadar Assur Kaynaklarnda sk sk ad geen Mukiler birok bilim adam tarafndan Phyglerle eletirilmektedir (Muscarella, 1989:333; Winckler, 1901:136; Krte, 1904:9 vd.; Mellink, 1965:318; Barnett,

104

1975:417; Akurgal, 1955:113 vd.). Muki ve Phryg eletirilmesinde n plana kan nedenlerin banda Assur kaynaklarnda, Phryglerden ve bat kaynaklarnda sklkla sz edilen Midastan hi sz edilmemesine ramen, Muki ve krallar Mitadan sk sk sz edilmesidir. Dier bir neden ise bat kaynaklarnda Phrygleri, Assur kaynaklarnda ise Mukileri etkinliini ortadan kaldran gcn (Kimmerler) ortak olmasdr (zkaya, 1995: 12). Ancak Muki-Phryg eletirmesine kar kan grlerde vardr (Sevin, 1991). Biz konumuz erevesinde genel kabul edilen gr benimseyerek Phryg-Muki eletirmesini kabul edeceiz, ancak bat ile dou arasnda kltrel anlamda byk farklar olduunu da kabul etmemiz gerekmektedir. Bu balamda Phryglerin Dou kaynaklarndaki Muki isimleriyle, dou snrlarnn Elaza kadar uzanan ve Yukar Dicle ve Frat blgelerini de iinde olduu alan olarak kabul etmeliyiz (Phryglerin dou yaylm alan iin bk. zg, 1971: 71vd.). Yazl kaynaklarda Phryg Kimmer ilikisi hakknda direk olarak bilgi veren kaynaklarn olmamas (zkaya, 1995:13) bilgilerimizi arkeolojik verilere dayandrmay zorunlu klmaktadr. Anadolu Demir a kltrleri arasnda belki de en ok buluntunun ele getii Phryg uygarl hakknda, arkeolojik bilgilerimiz byk oranda Bakentleri Gordionda yaplan uzun sreli kaz almalarndan gelmektedir. Daha nceleri kabul gren YHSS 6a ykm evresinden Kimmerlerin sorumlu olmadnn anlalmas ve Yass Hykte pheli bir eser dnda Kimmerlere ait olas buluntularn ele gememesi, Kimmerlerin daha nceleri iddia edildii gibi Phryg uygarln yktklar grnde byk oranda deitirmitir. Yasshyk almalar dnda Phryg merkezlerinde ksa sreli almalar yapldn grryoruz, Maat Hyk, Pazarl, ve Alacahyk gibi merkezlerden ok sayda gebe kltre ait malzeme elde edilsede merkezlerde yaplan almalarn ksa sreli olular Phryglerin gebe kavimlerle olan ilikilerini ne yazik ki aydnlatmaz. Ancak Boazky ve Kaman Kalehyk gibi uzun sreli almalarn olduu merkezlerde ise

105

buluntularn tarhilendirilmesinde eitli sorunlar vardr, bu nedenle bu merkezlerdeki buluntularn Kimmerle olan ilikileri konusunda eitli problemler bulunmaktadr. Phryg Kimmer ilikileri hakknda her ne kadar net arkeolojik bilgilerimiz olmasa da youn bir kltrel iletiim iinde olduklarn bilmekteyiz. Phryg boyal keramiinde Kimmerlerin blgede grnmesinden sonra ilenmeye balayan svari ve at betimleri (Dnmez, 2001:91) ve hayvan slubundan etkilenmi Phryg eserleri (Kohler, 1968) bu etkileimin boyutlarn gstermesi asndan nemlidir. Bunlarn dnda tmlsler ile kurganlar arasnda bulunan benzerlikler (Marsadolov, 2000) ve bu tmslerin birinde tespit edilen ve byk olaslkla kurban edilmi atlar (Kohler, 1995:155) bozkr kltrnn Phryg corafyasnda kendini kltrel boyutta gsterdiinin kantlardr Kimmerlerin blgedeki etkilerini Phryg yerleimlerindeki mekansal deiimlerden de takip edebiliyoruz. lk yerleimlerinin ky dzeyinde kk birimler olduunu tahmin ettiimiz Phrygler, blgede artan Kimmer unsurlarnn yaratt kaos ortamnda, nce etraflar genellikle surlarla evrili merkezlere ekilmi olmaldrlar. M.. 6. yzyln ilk yarsndan itibaren ise Phryg yerleimleri yksek arazilere ina edilmi ve gl savunma sistemleri ile glendirilmi yerleimler olarak karmza kar (Dnmez, 2001: 91). Bu gl yerleimler Pazarl rneinde grdmz gibi yerel ynetimlerin etkin olduu bir Phryg uygarln da karmza karmaktadr. Gordionda Kimmerlere ait bir ykm tabakasnn olmamas, Phrygler ile Kimmerler arasndaki ilikilerin ticaret ile de gelitiini dnmemize neden olmaktadr. zellikle hayvan slubu etkili Phryg eserleri, gebe sanat rnlerinin veya sanatlarnn blgede bulunduunu gstermesi asndan ilgintir.

106

Kimmerlerin

blgede

grnmesinden

sonra

Phryg

devletinin

zayfladn ve Lydiann zellikle Kzlrman bat tarafndaki etkiliini arttrdn biliyoruz. Kimmerlerin blgedeki etkinlikleri Phrygler zerinde hem siyasi hem de kltrel izler brakm ancak Phryg kltr gerek Kimmerlerde gerekse de Kimmerlerin Phrygler stndeki basksndan yararlanan Lydia dneminde kendi zn korumay baabilmitir. Phryg kltr Kimmerlerin blgeye getirdii hayvan slubunu kendi sanat anlaylar iinde yorumlamalarndaki rnekten de grdmz gibi, blgeye hangi kltr gelirse gelsin Romann ge dnemlerine kadar zn koruyararak yeni kltrel geliimlere ak olmutur.

D. LYDA VE BATI ANADOLU UYGARLIKLARI ZERNDE KMMER ETKLER Kkenleri pek belli olmayan bir halk olan Lydiallar, bugn kabaca zmirin dousunda, Gediz ve Kk Menderes vadilerini kaplayan, Manisa ilinin byk blmn, Ktahya ve Uak illerinin bat ular ana egemenlik blgeleri olmutur. Yazl kaynaklarda Lydiallar ile Kimmerlerin ilikilerine k tutacak bir ok bilgi vardr. yazl kaynaklardan defa kar karya geldiini bildiimiz Lydiallar ve Kimmerlerin bu karlamalarnn izlerini ne yazik yaplan arkeolojik almalarda gremiyoruz. M.. 7. yzyln Ortalarndan itibaren blgede kendini hissettiren Kimmer unsurlar, Lydia iin can skc bir hal alm, ancak Lydiallar Kimmerlere kar bir baar ancak Asur kral Asurbanipalin destei ile M.. 664-657 yllar arasnda bir tarihte alm olmallar. Bu zaferden sonra Asurun desteini kaybeden Lydia ksa bir sre sonra Kimmerlerden ar bir yenilgiyi M..655-652 yllar arasnda alr ve Lydia Kral Gyges taht olu Ardyse brakmak zorunda kalr.

107

Ardys dneminde Lydia sadece Lygdammis/Dugamme ynetimindeki Kimmerler ile deil Kobos ynetimdeki Trerler gibi Boazlar yoluyla Anadoluya geen Trako-Kimmer gruplar ile de uramak zorunda kalmtr. Ancak bu dnemde Lydia pek baarl olamam ve byk olaslkla M.. 645 ylnda Sardes Kimmerler tarafndan akropolisi hari yalanmaktan kurtulamamtr. Sardeste bu yamann izlerinin olabilecei sylenen birka konteks olsa da kesin olarak kente yaplan bir saldrnn izleri bugne kadar tespit edilmemitir. Gebe kavimlerin saldrlarnn izlerini takip edemezsek bile kentte yaplan kazlarda kartlan ok sayda gebe kltrn zelliklerini tayan eserlerle karlalmtr. zellikle ku ba, gaga ve domuz diini andran kay datclar ile plaka eklinde kay datclarnda grlen hayvan slubunun etkileri ve skit retimi olduu kesin olan kemikten yaplan soyut tarzda ilenmi bir hayvann betiminin bulunduu plaka kentte gebelere ait olduunu syleyebileceimiz eserlerin banda gelmektedir. Ancak zellikle plaka eklinde kay datclarnn Anadolu dnda ki rneklerinin olduka az olmas ve bir eserde grld gibi kalptan karldktan sonra ok fazla ilenmemesi Sardeste veya yakn evresinde bir atlyenin olabileceini dnlmtr. Kay datclarnda grlen yerel retimin bir benzerini skit tipi ok ular iinde syleyebiliriz. Gerek Lydiada gerekse de Bat Anadoluda ele geen baz skit tipi ok ularnn benzerlerinin Dou Anadolu blgesinde grlmemesi bu ok ularnn yerel retim olabileceini dndrmektedir. Anadolu uygarlklar arasnda Kimmerlerin hareketlerinden en kazanl kan uygarlk Lydiallardr, Anadoluda Phryglerin Kimmer aknlar ile merkezi otoritesinin zayflamas ile ynetim boluu olan alanlarda Lydiann egemenliini grlr. Bu dnemde zellikle dou-bat ticareti ile zenginleen Lydia, bakentleri Sardes Kimmerler tarafndan saldrya urasa da, en

108

parlak dnemini Kimmerlerin Anadoluda etkin olduu dnemde yaam olmaldr. Bu dnemde deniz ticareti ile zenginleen Bat Anadoluda bulunan Ion Devletlerinin de yeni pazar ihtiyalar iin, Anadolu ilerine ulamada ve Kimmer yamalarndan kanmada, Lydiaya ihtiya duymu olmallardr. Bu durum Lydiay zenginletirdii gibi Bat Anadoluda bulunan Kent Devletlerini de byk oranda kendine balamasna neden olmu olmaldr. Bat Anadoluda bulunan kent devletleri ile Kimmerlerin ilikiye getikleri hakknda ki bilgilerimiz pheli birka Grek metninden ve blgedeki kentlerin bazlarnda ele geirilen skit tipi ok ular zerinden yaplan yorumlara ve bu yorumlara destek olarak iddia edilen baz ykm tabaklarna dayanmaktadr. Ancak Bat Anadoluda bulunan ok ularnn Dou blgelerde bulunan ok ularndan yerel retim yznden farkl olduu konusu unutulmamaldr. Az sayda hayvan slubundan yaplm eserin Ephesus Artemis tapnanda yaplan almalarda ele gemesi Kimmerlerin buradaki bir yangn tabakasndan sorumlu olabilecei ynnde iddialar ortaya karsa da, Artemis tapnana dnemin Grek deniz ticaretlerinin etkisiyle birok blgeden eserlerin geldii unutulmamaldr. Tapnaktan kartlan hayvan slubundan etkilenmi eserlerinde bu dnemde Karadenizdeki Grek Kolonilerinden gelmi olabilecei veya Sardes buluntusu baz rneklerde grld gibi i yerel retim olabileceini syleyebiliriz.

SONU M.. 8. yzyln ortalarndan balayarak M.. 6. yzyln ortalarna dein Anadoluda varlklarn his ettiren Kimmer ve skit kltr, Anadoluda geni bir corafyaya yaylm ve etkin olduklar blgelerde zellikle Urartu, Phryg, Ge Hitit Devletleri ve Lydia, ksmen de Bat Anadoludaki kent devletlerinin tarihlerinde nemli izler brakmlardr. Kimmer ve skit kltrleri iin farkl bir ekilde yorumlanmas gereken, Arkeoloji biliminde genel anlamda kullanlan g ve gebe kavramnn, kazandrd yaam ekli, sava teknikleri ve teknolojileri, sanatlar vs. Anadoluda Kimmer ve skit kltrnn izleri olarak kabul edebiliriz. Savalarda kullandklar kk boyutlu refleks yaylar, Anadolu ve yakn evresinde ilk kez kullanldklar dnlen kovanl ok ular, at biniciliindeki stnlkleri ve sava tekniklerindeki baarlar Kimmer ve skit gebelerini Anadolu uygarlklar iin baa klmas zor rakipler yapmtr. Kimmer ve skit kltrnn Anadoluda karlatklar ilk kltr olan Urartularnn salam monokraik ynetim yapsnn baarsndaki temel olan ileri askeri organizasyon yaps, gebelere kavimlere kar zamanla zayflam, bu durum da Krallnn zamanla zayflamasna, bir sre sonrada yklmasna yol amtr. Urartunun zayf anndan yaralanmak isteyen Asur zaman zaman blgede etkisini gstermise de, kuzeybat randaki gebe kavimler ile Medlerin oluturduu tehlikeden dolay Urartunun bu zayf anndan yararlanamamtr. Urartunun zellikle II. Rusa dneminde Kimmerler ve skitler ile yrtt barl politikann sonucunda Anadolu kaplar Kimmer ve skit glerine alm olduunu gryoruz. II. Rusann Kimmerleri Gke Gl civarna, skitleri ise Diyarbakrn blgesine yerletirmesi Anadolu lerindeki gebe kavimlerin etkinliklerini artrm olmaldr.

110

Gke Gl civarna yerletirilen Kimmerler Kuzeyden Kafkaslardan gelen aknlar Karadeniz zerinden Anadolu ilerine ynlendirmi olmaldr. Arkeoloji almalarnn az olduu Karadeniz blgesinde Heraklia Pontika (Karadeniz Erelisi) ile Trapezus (Trabzon) arasnda gebe kavimlerin etkin olduklar iddia edilmitir (Drews, 1976:24 vd.; Tarhan, 1984:113). Anadolunun i kesimlerine ise Maat Hyk ve Pazarl gibi Phryg merkezleri zerinden ve Paphlagonia blgesi zerinden gemi olmaldrlar. Anadoluya gei srasnda mirler kurgan gibi arkeolojik delileri arkalarnda brakmlardr. Trabzon yaknlarndaki Arm Dann antik adaki smi olan Kimmerius Da (Tarhan, 2002: 605) blgede gebe kavimlerin etkinliinin uzun seneler srdnn bir kantdr. Maat Hyk gibi gei blgesinde ki nemli merkezlerden ele geen seramiklerde daha nce kullanlmam at ve svari betimlerinin gebe kavimlerin blgede grlmesi ile ortaya kt iddia edilmitir (Dnmez, 2001:91). Karadeniz zerinden Anadoluya girdiklerini dndmz

Kimmerlerin Phryg corafyasnda etkin olduklarn blgede kendilerine kar sarp kayalklar zerine yaplan kalelerden ve bir ok Phryg merkezinde ele geen gebe kltre ait veya gebe sanatndan etkilenmi arkeolojik buluntulardan anlyoruz. Her ne kadar son yaplan aratrmalar yazl kaynaklardan yola karak yaplan bir ok yorumu yalanlam olsa da Anadoluda etkin bir Kimmer ykmn Phrygler yaam olmaldrlar. Kimmerlerin blgede grlmesi ve Phrygler zerindeki basklarndan yararlanan Lydia hakimiyet alann Egeden Anadoluya doru geniletmeyi bu dnemde baarmtr. Kimmerlerin Phrygler zerinde sadece siyasi olarak deil kltrel olarakta etkin olduklarn Gordion evresindeki tmlslerden kartlan Hayvan slubunda yaplm Phryg eserlerinden de anlamaktayz. Benzer bir kltrel etkileimi Lydiada da grmekteyiz byk olaslkla yerel retim olarak yaplm koum takmlarnn Kimmerler aracl Hayvan slubundan etkilendikleri aktr.

111

Lydia daha ncede belirttiimiz gibi Kimmer saldrlarna maruz kalsa da bu dnemde n plana kan ve ticaretle zenginleen bir kltrdr. Kimmerlerin hem dou hemde bat kollarnn saldrlarna maruz kalsa da Sardesin srekli olarak bu dnemde gelimesi, Lydial yneticilerin Kimmerlerin yaratt kaos ortamndan akllca yararlandn gstermektedir. Bat Anadoluda ise Kimmerlerin etkinlikleri hakknda az sayda arkeolojik buluntumuz bulunmaktadr. Uzun seneler Kimmerlerin hakimiyet srdn yazl kaynaklardan rendiimiz, Antandrosta yaplan kaz almalarnda M.. 6. yzyln ilk yarsna ait ar bir yangn geirmi mekna rastlanmtr, ufak bir alan alan bu meknn tahribinden yaklak M.. 570de Kroisosun Kimmerleri Antrandrostan srd savan izleri olabilecei dnlmtr (Polat ve Polat: 2006: 92). Ancak blgede Kimmerlere ait herhangi bir buluntunun ortaya kartlmamas yazl kaynaklarda belirtilen blgedeki Kimmer etkinlikleri hakknda soru iaretleri dourmaktadr. Tartlmas gereken baka bir konuda Anadoluda bir Kimmer devletinin olup olmaddr. Dou kaynaklarnda Dugdamme, bat kaynaklarnda ise Lygdamis adl Kimmer kralnn Paphlagoniadan gelip Phrygleri yendii, Sardese saldrd ve Asura kar Ge Hititlerle beraber kar ktna dair yazl kaynaklardan elde ettiimiz bilgilerimiz ile daha ge dnemli baz antik kaynaklarn Kimmerlerin vatan iin Anadoluda Kapadokya blgesini nermesi, blgede bir Kimmer devletinin kurulmu olabilecei ihtimalini ortaya karmaktadr. almamzda izlediimiz yntemler, Kimmerlerin ve skitlerin

Anadoludaki izlerini takip etmemizi salad gibi hepsini incelemeye altmz yazl kaynaklar ve arkeolojik bilgiler, dnemin Anadolu tarihine de k tutmaktadr. Bu adan Urartu-Asur, Ge Hitit- Asur, Lidya- Asur, Urartu-Ge Hitit ve Lydia-Phrygia ilikileri asndan ve dnemin siyasi

112

corafyasnn anlalmas ynnden Anadoluda Kimmer ve skit izleri nemli bilgiler sunar Arkeolojik almalarn azl konumuz hakkndaki bilgilerimizi

ounlukla yazl kaynaklara dayandrmay zorunlu klmtr. Gelecekte Anadolu ve gebe kavimlerin yayldklar geni corafyada yaplacak arkeolojik almalarn artmas Kimmerlerin ve skitlerin Anadoludaki etkinliklerinin anlalmasnda byk katklar salayaca kukusuzdur. Sovyet Rusyann dalmasndan sonra bu geni corafyadaki uluslararas arkeolojik almalarn artt grlse de ne yazk ki kltrel temellerimizin atld bu corafyada alan Trk bilim insanlar olduka azdr. almamzda her ne kadar Kimmer ve skit kltrlerinin etnik kkenleri zerine younlamaktan kanm olsakta, almamz erevesinde bu ynde birok aratrmaya ve iddiaya rastladk, filolojik delillerin olmad bu iki kltrn kkenleri konusunda son senelerde zellikle Arjan 2 kurgan gibi etkileyici buluntu merkezlerinin ortaya karlmalar ile artan Hint-Avrupal gr, Arkeolojide bilgi emperyaliziminin en son rneini oluturmaktadr. Gereki iddialardan uzak bu gr desteklemek iin ne srlen arkeolojik verilerin deerlendirilmelerinde topik grlere dayand tarafmzdan grlmtr. Arkeolojik verilerde kltrel devamll temel alan yaklam ile, zellikle skitlerin yaylm alanlarndaki blgede halen benzer kltr srdren Trk, Mool, gibi rklarn birinin ve birkann etnik kkenlerini oluturmu olabilecei daha akla yakn bir ihtimal olarak karmza kmaktadr. Yazl ve arkeolojik verilerle incelemeye altmz, Kimmer ve skit gebe kavimlerinin Anadolu ilerindeki izleri ve bu dnemde yerleik Anadolu uygarlklar zerindeki etkileri konusunda Trkiyede yaplan almalar sayn Prof. Dr. T.Tarhan, sayn Prof. Dr. . Durmu, sayn Yard. Do. Dr. O. San v e sayn Do. Dr. . Dnmez gibi ok az sayda Trk Bilim

113

nsan ile snrldr. Trkiyede yaplan az sayda alma iinde almamzn da bir katk salayacan umuyoruz.

KAYNAKA AKURGAL, E. 1955 1961 1995 1993 Phrygische Kunst, Ankara. Die Kunst Anatoliens von Homer bis Alexander, Berlin. Hatti ve Hitit Uygarlklar, zmir. Eski zmir I. Yerleme Katlar ve Athena Tapna, Ankara.

ALEKSEEV, A.Y., BOKOVENKO, N.A., BOLTRIK, Y., vd 2002 Some Problems In The Study of the Chronology of the Ancient Nomadic Cultures in Eurasia (9TH - 3RD Centuries BC), Geochronometria, Journal on Methods and Applications of Absolute Chronology 21: 143-150. ANLAYAN, . ve BLG, . 1989 BAKIR, T. 2004 Daskyleionda Phrygler, 60. Yanda Ika Armaan Anadoluda Dodu, Ed. T.Korkut, stanbul: 55-67. BAMMER, A. 1988 Gold und Elfenbein von einer neuen Kultbasis in Ephesos, JH 58: 1-23. 1990 A Peripteros of the geometric period in the Artemision of Ephesos, AnatSt, 35: 137-156. Sadberk Hanm Mzesi Protohistorik a Silahlar, stanbul.

115

1991

Les sanctuaires des VIII et VII sicles lArtmision dphse, Revue archologique: 63-93.

BAMMER, A., K BREIN ve P. WOLFF 1978 "Das Tieropfer am Artemisionaltar von Ephesos." In Festschrift F. K. Dornen Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens 1, Ed. S. Sahin, vd, Leiden :107-57.. BARNETT, R.D. 1975 Phrygian and the Peoples of Anatolia in the Iron Age, CHA II/2, 417-442. (ev. . apar, Phrygia ve Demir Devrinde Anadolu Kavimleri, DTCF-D XXXI 1-2, 1987: 42-73. 1982 Ancient Ivories in the Middle East and Adjacent Countries, Jerusalem. BELL, O. 1993 Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs (1991-1992), Arkeoloji ve Sanat Dergisi 58: 3-32. 1994 Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs, 1992, KST 15, c.1.: 417-444. 1995 Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs, 1993, KST 16, c.1.: 287-312. 1996 1995 Ylnda Dou Anadolu Blgesinde Urartu Baraj ve Sulama Sisteminin Aratrlmas, AST 14, c. 2.: 39-169. 1996a 1994 Yl Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs, KST 17, c.2.: 379-408.

116

1998 2000

Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrlar, stanbul. Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, Ed. O. Belli, Ankara: 201-209.

2000a

avutepe (Sardurihinili) Kazlar, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, Ed. O. Belli, Ankara: 210-216.

2000b

Urartu Krallnn kinci Bakenti Toprakkale (Rusahinili) Kazlar, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, Ed. O. Belli, Ankara: 223-227.

2001

1999 Yl Anzaf Kaleleri Kazs ve Onarm almalar, KST 22, c.1.: 385-398.

2002

2000 yl Van-Yoncatepe Kalesi ve Nekropol Kazs, KST 23, c.2.: 265-274.

2003

Van-Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs: Bir Ara Deerlendirme (1991-2002), Colloquim Anatolicum II:1-50.

2005 2006a

Yoncatepe Kalesi ve Mezarl, Arkeoatlas 4: 100-101. 2004 Yl Aa ve Yukar Anzaf Urartu Kaleleri Kazs, KST 27 c.1.: 151-164.

2006b

Yoncatepe Saray ve Nekropol, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 2005 Yll: 381-431

117

BELL, O. ve CEYLAN, A. 2000 1998 Yl Yl Anzaf Kaleleri Kaz ve Onarm almalar, KST 21,c.1.: 449-466. 2002 2000 Yl Anzaf Kaleleri Kaz ve Onarm almalar, KST 23,c.2.: 275-286. 2005 2003 Yl Aa ve Yukar Anzaf, Urartu Kaleleri Kazs, KST 26 c.1.: 175-188. BELL, O. ve KAVAKLI, E. 2001 1999 yl Van-Yoncatepe Kalesi ve Nekropol Kazs, KST 22, c.2, 369-384. BELL, O. ve KONYAR, E. 2000 Van-Yoncatepe 181-190. BELL, O. ve TOZKOPARAN, M. 2005 2003 yl Van-Yoncatepe Kalesi ve Nekropol Kazs, KST 26, c.1.:189-202 2006 2004 yl Van-Yoncatepe Kalesi ve Nekropol Kazs, KST 27, c.1.: 165-182. BELL, O. Ve YALIN, . 1994 Van-Yukar Anzaf Urartu Kalesinde Bulunan Bronz ve Demir Silahlarn Arkeometalurjik ncelemesi, Arkeometri Sonular Toplants, IX: 53-64. Kalesi ve Nekropol Kazlar, Trkiye Arkeolojisi ve stanbul niversitesi, Ed. O. Belli, Ankara:

118

BLG, . 2001 Orta Karadeniz Blgesi Protohistorik a Maden Sanatnn Kkeni ve Geliimi, Belleten LXV/242: 1-35. BING, John D. 1969 A History of Cilicia During the Assyrian Period, Ann Arbour.

BOEHMER, R.M. 1972 Die Kleinfunde von Boazky, Berlin.

BOARDMAN, J. 1999 The Greeks Overseas, Spain.

BOKOVENKO, N. A. 1996 Asian Influence on European Scythia, Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, 3/1: 97-122. BOSSERT, E.M. 1993 Zum Datum der Zerstrung des Phrygischen Gordion, Ist.Mitt, 43: 287-292. BOUZEK, J. 1997 Greece, Anatolia and Europe: Cultural Intterelations During the Early Iron Age, Gteborg. BOVON,A. 1963 La Reprseration des Geuerriers Perses et la Notion de Barbare Dans La I.re Motivi du V. Sicle, Bulletin de Correspondance Hellenique LXXXVII, 579-602. BURHAN, T. 1979 Hy (Turul Hyk) Kazs 1979, KST II: 43-45.

119

BURKE, B. 2005 Textile Production at Gordion and the Phrygian Economy, The Archaeology of Midas and the Phrygians, Recent Work at Gordion, Ed. L. KEALHOFER, Philadephia: 69-81. BURNEY, C., 1966 A First Season of Excavation at the Urartian Citadel of Kayaldere, AnST 16: 55-11. 1971 The Peoples of the Hills, London, 1971.

BUSSAGLI, M. 1967 Stepe Cultures, Encylopedia of World Art, CXIII, London,: 375-407, pl.181-192. CAHILL, N. 2006 Lydia Altn Mucize, Arkeo Atlas 5: 86-101.

CLEUZIOU, S. 1977 Les pointes des Fleches Scythiques au Proche et Moyen Orient Le Plateau iranien et L Asie centrale des Origines a la Conquete lamique, C.N.R.S., Paris: 187-199. COHLAN, H.H. 1952 Casting Moulds made in Metal, Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland: 162-164. COGAN, M. ve TADMOR, H. 1977 Gyges and Ashurbanipal, A study in Literary Transmission, Orientalia 46: 65-85.

120

LNGROLU, A. 1977 Sargonun Sekizinci Seferi ve Baz neriler, Anadolu Aratrmalar IV-V: 235-251. 1983 1994 1995 2001 Urartuda Toplu Nfus Aktarmlar, An.Ar. IX: 311-317 Urartu Tarihi, zmir. Urartu Krall Tarihi ve Sanat, zmir. Military Architecture, AYANS I, Ed. A.ilingirolu vd, Roma: 25-29. 2002 The Reign of Rusa II: Towards the End of the Urartian Kingdom, Maner Schau Band I: Festschrift fr Manfred Korfmann, Ed. V.B.A GREINER,.: 483-489. 2005 Bronze Arrowheads of Ayanis (Rusahinili Eiduru.kai): Indicate Ethnic Identity?, Metal III Symposium, Ed. . Yaln: 63-66 LNGROLU, A. ve ERDEM, A. . 2008 Ayanis Kalesi Kazlar, 2005, 28. KST c.1: 123-136.

LNGROLU VE SALVN, 2001: 15 2001 The Historical Background of Ayanis AYANS I, Ed. A.ilingirolu vd, Roma: 15-36. DERN, Z. ve MUSCARELLA, O. W. 2001 Iron and Bronze Arrows, Roma: 189-217. AYANS I, Ed. A.ilingirolu vd,

121

DETWEILER, A.H., HAFMANN G.M.A ve MTTEN, D.G. 1967 DeVIRES, K. 1980 Greeks and Phrygians in the Early Iron Age, From Athens to Gordion, The Papers pf a Memorial Symposium for Rodney S. Young, Philadephia: 33-49. 1990 The Gordion Excavation Seasons of 1969-1973 and Excavations at Sardis, 1965 ,TAD XIV/1-2,: 151-160.

Subsequent Reserch, AJA, 94-3: 3741-406. 2006 Phryg Krall Midasn lkesi, Arkeo Atlas 5: 40-52.

DIAKONOV, M.-KASHKAI,S.M. 1981 Georaphical Names According to Urartian Text, Wiesbaden.

DIODORUS SICULUS LBRARY OF HISTORY, (ev. C.B.Welles), DNOL, Ali M. 1982 Ge Hititler Anadolu Uygarlklar, Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, C. 1, stanbul:122-137. DOWNS, J. F. 1961 The Origin and Spread of Riding in the Near East and Central Asia, American Anthropologist, Vol:63/6: 1193-1203. DNMEZ, . 2001 Amasya Mzesinden Boya Bezekli ki anak Inda Kzlrmak Kavsi Ge Demir ve Hellenistik alar anakmleine Yeni Bir Bak, TBA-AR IV: 89-96.

122

2002

nasyada skitler, Trkler, 4. Cilt, Ed. S. Koca, vd., Ankara,: 33-44.

2007

Sinop Province During the Iron Age, n the Light of New Research, Anatolia Antiqua XV, 59-65.

DURMU, . 1993 1996 1996 skitler (Sakalar), Ankara. Massagetler, Bilig 3: 86-91. Bozkr Kltrnn Fen Oluumu Edebiyat ve Geliiminde At, Gazi

niversitesi,

Fakltesi

Sosyal

Bilimler

Dergisi, c.I/2: 13-19. 2007 skitler, Ankara.

EBERHARD, W. 1987 EMRE, K. 1973 Sultanhan Hynde 1971-1972 Yllarnda Yaplan Kazlar; The Excavations 1971 and 1972 at Sultanhan Hyk, Anadolu /Anatolia XV, 1971: 87-138, (12 Levha ile Birlikte) ESN, U. ve HARMANKAYA, S 1987 Deirmentepe (Malatya-maml Ky) Kurtarma Kazs, KST VII, c.1: 95-118. ERZEN, A. 1967 Van Blgesi avutepe Kazs, TAD XIV 1-2: 141-146. in Tarihi, Ankara.

123

1972 1976 1977

avutepe 1970 Kazs, TAD XIX-II: 103-108. avutepe Kazs 1974 almalar, TAD XXIII-2: 45-47. avutepe Yukar Kale ve Toprakkale 1976 Kazlar, AnaAr. 4-5:1-25.

1978

avutepe 1, M.. 7-6 Yzyl Urartu Mimari Antlar ve Ortaa Nekropol, Ankara.

1984

1982 avutepe Kazs almalar, KST V.:147-151.

GAVRILYUK, N.A. 2000 Native and Borrowed Components of Cimmerian Culture, Ancient Civilizations from Scythia to Siberia, 6/3-4: 235-253. van GEEL,B., BOKOVENKO, N.A., DERGACHEV, V.A., vd. 2006 Le changement climatique partir de 850 av. J.-C. et lexpansion de la culture scythe, Palontologie humaine et Prhistoire 5: 323-328. GOLDMAN, H. 1963 Excavations at Gzl Kule, Vol: III Tarsus the Iron Age, New Jersey. GRAYSON, A.K. 1991a 1991b Assyria Tiglath-Pileser III to Sargon II, CAH III/2: 71-102 Assyria: Sennacherib and Esarhaddon (704-669 B.C.), CAH III/2: 103-141.

124

1998

Assyrian Expansion Into Anatolia In the Sargonid Age (c.744650), XXXIV. Uluslararas Assiriyoloji Kongresi:131-135.

GREENEWALT, C. 1997 Arms and Weapons at Sardis in the Mid Sixth Century B.C./ M.. VI. Yzyl Ortasnda Sardisde Askeri Tehizat ve Silahlar, Arkeoloji ve Sanat, 79:2-20. GREENEWALT, C.H. ve RAUTMAN, M.L. 1997 The Sardis Campaigns of 1994 and 1995, AJA 102-3: 469505. GNDZ, S. 1995 Urartu Askeri Mimarisi, AMMY 1994: 189-210.

HANFMANN, H. 1963 1970 Fifth Campaign at Sardis, BASOR 170: 16-17. Eleventh and Twelfth Campaign at Sardis 1968-69, BASOR 199: 21-34. HANFMANN, G.M.A.- DETWILER, A.H. 1961 1966a 1966b HANSEN, D. 1962 An Archaic Bronze Boar from Sardis,BASOR 18: 27-36. Report on the Third Campaign at Sardis, TAD XI/1: 18-22. Excavation at Sardis, TAD XV/1: 75-87. Sardis Through the Ages, Archeology 19/2:90-96.

125

HARTMAN, L. F. 1962 The Date of the Cimmerian Threat Against Ashurbanipal According to ABL 1391 JNES XXI: 25-37. HAUPTMANN, H. 1972 Norun Tepe Kazlar,1970, Keban Projesi 1970 almalar: 87-101, Lev.57-80. 1976 Norun Tepe Kazlar,1972, Keban Projesi 1972 almalar: 41-59. 1983 Neue Funde eurasischer Steppennomaden in Kleinasien, Fetschrift Fr Kurt Bittel: 251-270. HASPELS, C.H.E. 1951 Phrygie, Exploration arcologieque III, La Cit de Midas, Cramique et trouvailles diverses, Paris. HAWKINGS, J.D. 1993 TheNeo-Hitite States in Syria and Anatolia, CAH III/2: 372-546.

HERODOTOS HERODOT TARH (ev. M. kmen),stanbul, 1991. HELLMUTH, A. ve YALIKLI, D. 2006 Untersuchungen Pfeilspitzen aus zu der den sogenannten skythischen von befestigten Hhensiedlung

Smolenice-Molpr (A. Hellmuth). Eisenzeitliche Pfeilspitzen aus Anatolien (D. Yalkl), Bonn.

126

HOGARTH, D.G. 1908 British Museum Excavations at Ephesus The Archaic Artemisia, London. HOMMEL, P. 1960 Die Ausgrabungen beim Athena-Tempel in Milet 1957. Der abschnitt stlich des Athena-Temples, st. Mitt. 9/10, 39 IVANTCHIK, A. I. 1997 Das Problem der ethnischen Zugerhrigkeit der Kimmerier und die kimmerische archologische Kultur, Prehistorische Zeitschrift, Band 72: 12-53. 1999 The Scythian Rule Over Asia: The Classical Tradition and the Historical Reality, Ancient Greeks West And East, Ed. G.R Tsetskhladze: 497-520. 2001a Kimmerier und Skythen. Probleme Kulturhistorische der Arcologie und der

chronologische

osteuropaischen Steppen und Kaukasiens in vor- und frskythischer Zeit, (Steppenvlker Eurasiens Band II), Moskava. 2001b The Current State of the Cimmerian Problem, ACSS V:7 N:34: 307-339. 2005 La Chronologie des Cultures Pre-Scythe et Scythe: Les Donnees Proche-Orientales et Caucadiennes, IrAnt XL: 476460. 2006 Scythian Archers on Archaic Attic Vases: Problems of Interpretation, ACSS 12/3-4: 197- 271.

127

KAGAN, D. 1982 KALA, M. 1941 M.n. 745-620 Ykseli anda Byk Asur mparatorluunun Anadolu Yayl, Smeroloji Aratrmalar Dergisi 1: 982-1020. 1999 Tabal lkesi, Zafer Talklolu Armaan: Anadolu ve Trakya almalar, C.1: 213-216. KALETSCH, H. 1958 Zur Lydischen Chronologie, Historia, VII: 1-47 The Dates of the Earliest Coins, AJA 86/3:343-360.

KHAZANOV, A.M. 1982 KINAL, F. 1998 KLEISS, W., 1979 Zum Stand Der Urartu-Forschung n Iran, AA 10: 145-157. Eski Anadolu Tarihi, Ankara. The Dawn of Scythian History, IrAnt XVII: 49-63.

KLEINER, G., HOMMEL, P., MLLER-WIENER, W. 1967 Panionion und Melie, Berlin.

KOHLER, E. L. 1964 Phrygian Animal Style and Nomadic Art, Dark Ages and Nomands c. 1000 B.C. Studies in Iranian and Anatolian Archaeology, Ed. M.Mellink , stanbul: 58-62, PL.17-20.

128

1995

The Lesser Phrygian Tumuli Part 1 The Inhumations, Philadelphia.

KOPARAL, E. 2005 G Olgusunun Arkeolojik Materyal ile Tanmlanmas: on Gleri rnei, OLBA XII: 1-20. KOAY, H. Z. 1941 Trk Tarih Kurumu Tarafndan Yaplan Pazarl Hafriyat Raporu/ Les Fouilles de Pazarl Entreprises par la Socit dHistoire Turque, Ankara. 1951 Alaca Hyk 1937-39, Ankara.

KRTE, G.ve KRTE, A. 1904 Gordion: Ergebnisse der Ausgrabung in Jahre 1900, Berlin.

KOVALEV, V.A. 1998 berlegungen zur Herkunft der Skythen aufgrund archaologischer Daten, Eurasia Antiqua, Band 4: 247-271 KRISTENSEN, A. K. G. 1988 Who were the Cimmerians, and where did they come from? Sargon II, the Cimmerians, and Rusa I, Copenhagen. KURT, M. 2006 M.. 1. Bin Yl Asur-Anadolu likilerinde Kilikya Blgesi, Belleten C.LXX S.257: 1-26. LANFRANCI, G. ve PARPOLA, S. 1990 The Correspondence of Sargon II, Part II. Letters from the Northern and Norteastern Provinces, (SAA, Vol. V), Helsinki.

129

LEHMANN-HAUPT, C.F. 1921 Kimmerier, RE XI-1, 398-434.

Von LOON, M.N. 1966 Urartian Art. Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, stanbul. LUCKENBILL, D.D., (LAR) 1926 Ancient Records of Assyria and Babylonia I-II, Newyork.

von LUSCHAN, F. VE ANDRAE, W. 1943 Die Keinlunde von Sendschirli. Sendschirli V, Berlin.

MARSADOLOV, L. 2000 The Cimmerian Traditions of the Gordion Tumuli (Phrygia) Found in the Altai Barrows ( Bashadar, Pazyryk), Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, Ed. J. Davis-Kimball vd.: 247-258. MAYER, W. 1982 Sargonun Urartu Seferi M..714 Bir Askeri Deerlendirmesi, Askeri Tarih Blteni, 14: 61-82. (ev.: F. Knal). MELLINK, M. 1964 Postscript on Nomadic Art, Dark Ages and Nomands c. 1000 B.C. Studies in Iranian and Anatolian Archaeology, Ed. M.Mellink, stanbul, 63-70. 1965 Mita, Mushki and Phrygians, An.Ar. II/1-2 (H.Th. Bossertin Hatrasna Armaan): 317-325

130

1973 1980 1991

Archaeology in Asia Minor, AJA 77-2: 169-193. Archaeology in Asia Minor, AJA 84-4: 501-518. The Native Kingdoms of Anatolia , CAH III/2: 619-666.

MELYUKOVA, A.I. 1995 Scythians of Southeastern Europe, NESIA, 27-63.

MERBOYU, Y.A. 1997 At Koumlarnda Kay Datclar, Arkeoloji ve Sanat 76: 29, Lev.1-15. MORI, M. VE OMURA, S. 1993 A Preliminary Report on the Third Excavation At KamanKalehyk in Turkey (1988), Essays on Anatolian Archaeology VII: 43-74. MOOREY, P.R.S. 1980 Cemeteries of the First Millenium B.C. at Deve Hyk, Oxford. MUHLE, B. 2005 Steinerne Trensenknebeaufstecker in Assur: Elemente reiternomadischen Zaumzeugs, MDOG 137: 91-97 MUSCARELLA, O.W. 1986 The Location of Ulhu and Uie in Satgon IIs Eighth Campaign, 714 B.C., Journal of Field Archaeology 13, No.4: 465-475.

131

1989

King Midas of Phrygia and the Greeks, Anatolia and the Ancient Near-East Studies in Honour of T.zg, Ed. K.Emre, vd., Ankara: 333-344

MLAYM, S. 1994 Kuzeyde Geyik Klt ve Hayvan slubunun Douu, Ege. ni., Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Sanat Tarihi Dergisi VII: 163-184 MLLER-KARPE, V. 1995 Atl Gebelerden Kalma Anadoludaki Kovanl Sava Baltalar, M.Akyurt-B.Devam An Kitab, Ed. A.Erkanal, vd., stanbul: 233-238 NAUMANN, R. VE TUCHELT, C. 1964 Didyma: Die Ausgrabungen im Sdstern des Tempel von Didyma 1962, stMitt., 13-14 :15-62. PARPOLA, S. 1987 The Correspondence of Sargon II, Part I. Letters from the Assyira and the West (SAA, Vol. I), Helsinki PAYNE, M. R. 2006 Urartu iviyazl Belgeler Katalogu, stanbul.

PETRENKO, C.G. 1995 Scythian Culture in the North Caucasus, NESIA: 5-27.

POLAT, G. ve POLAT, Y. 2006 Antandros 2003-2004 Yl Kazlar, 27. KST c 2, 89-104.

132

PRAYON, F. 1987 ONAY, . 2004 Bozkr Kltr evresinde nsan Unsuru (Balangtan GkTrk Dnemi Sonuna Kadar), Baslmam Master Tezi, Ankara. OMURA, S. 1995 A Preliminary Report on the Excavation At Kaman-Kalehyk in Turkey (1989-1993), Essays on Ancient Anatolia and its Surrounding Civilizations VIII: 1-41. 1996 A Preliminary Report on the Ninth Excavation At KamanKalehyk (1994), Essays on Ancient Anatolia and Syria in the Second and Third Millennium B.C., IX: 87-134 1999 in Kaman-Kalehyk (1996), Essays on Ancient Anatolia XI: 51-91. 2002 Preliminary Report on the 16th Excavation at KamanKalehyk (2001), Kaman-Kalehyk 11: 1-43. Von der OSTEN, H.H. 1931 1937 KSE, T. 1994 Sivasta Bulunan skit Tipi Okular, Arkeoloji ve Sanat 6465: 24-32. Discoveries in Anatolia 1930-1931, Chicago. The Alishar Hyk: Seasons of 1930-1932, Chicago Phyrgische Plastik, Tbingen.

133

ZG, T. 1961 1969 1971 1982 Altntepe Kazlar ,Belleten, c. XXV, s. 98: 269-290. Altntepe II. Mezarlar, Depo Binas ve Fildii Eserler, Ankara Demir Devrinde Kltepe ve Civar, Ankara. Maat Hyk II, Boazkyn Kuzeydousunda Bir Hitit Merkezi, Ankara. 1989 Horsebits from Altntepe, Archaeologia Iranica et Orientalis. Miscellanea in honorem Louis Vanden Berghe, Gent, 1989, 409-419. ZKAYA, V. 1999 SALVINI, M. 2006 SAN, O. 1998 Demira ve Demira ncesinde Anadoluda Gebelik ve Gebe Sanat, Baslmam Doktora Tezi, zmir. 2000 Baz Bulgular Inda Anadoluda Kimmer ve skit Varl zerine Gzlemler, Belleten C:LXIV,1 S:239: 1-21 (23 Resimle Birlikte) SAMS, G. K. 1988 The Early Phrygian Period at Gordion Toward a Culturel Identy, Source, VII/3-4: 9-15. Urartu Tarihi ve Kltr, stanbul. .. Erken Birinci Binde Frig Boyal Seramii, Erzurum.

134

SAUTER, H. 2000 Studien zum Kimmerierproblem, Bonn.

SCHMIDT, E.F. 1929 Test Excavations in the City of Kerkenes Dagh, American Journal of Semitic Languages & Literatures, XLV: 221-274. 1932 The Alishar Hyk. Seasons of 1928 and 1929. part 1: Chicago. SEEHER, J., 1998 Die Necropole von Demircihyk-Sarket, stMitt. Band 48.: 135-155, taf. 9-12. SEVN, V. 1982 Lydiallar, Anadolu Uygarlklar Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, cilt 2, stanbul:246-266. 1991 Elaz Yresi Erken Demir a ve Mukiler Sorunu, Hyk I: 51-71. 1998 M.. 1. Binyl Demira, Kapadokya, Ed. M. SZEN, stanbul: 173- 193. 1999 2001 SVAS, H. 1991 Urartu ile lgili Assur Kaynaklar, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. Balangtan Perslere Kadar Anadolu Arkeolojisi, stanbul. Anadolunun Tarihi Corafyas I, Ankara.

135

SVAS, T. 1999 Eskiehir-Afyonkarahisar-Ktahya l Snrlar indeki Phryg Kaya Antlar, Eskiehir. SVAS, T.-SVAS, H. 2004 2002 yl Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar lleri Yzey Aratrmas, AST 21, c.2.: 155-166. SPALINGER, A. J. 1978 The Date of the Death of Gyges and Its Historical Implications Journal of the American Oriental Society 98-4: 400-409. STARR, I. 1990 STRABON GEOGRAPHY, (ev. H.L. Jones) STUCKY, R. 1985 Anatolisch-Iraisches Zaumzeug in Ost und West, AMI 18: 119124. TADMOR, H. 1958 The Campaigns of Sargon II of Assur. A Chronological Historical Study, Journal of Cuneiform Studies 12: 22-40, 77-100. TANSU, K. 1949 Kimmerlerin Anadoluya Girileri ve M.. 7. nci Yzylda Asur Devletinin Anadolu ile Mnasebetleri, DTCF-D. VII/1-4: 535550 Queries to Sargonid, (SAA Vol: IV) Helsinki

136

TARHAN, T. 1969 1970 skitlerin Dini nan ver Adetleri, Tarih Dergisi 23: 17-32. Bozkr Medeniyetinin Ksa Kronolojisi, Tarih Dergisi 24: 1732. 1976 Eskiada Kimmerler Problemi, VIII. Trk Tarih Kongresi: 355-369. 1979 skitlerin Dini nan ve Adetleri, Edebiyat Fakltesi Dergisi 23: 145-170. 1984 1996 Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler, I. AST: 109-120. Sevgili Hocamz Afif Erzen, An.Ar. 14. Prof.Dr. Afif Erzene Armaan: 1-19. (Ayr Basm). 2001 n Asya Dnyasnda lk Trkler, Kimmerler ve skitler, Trkler I, Ed. H.C.Gzel, Ankara: 597-610 TUNA, K. Ve ALAR, M.D. 2000 Yazlkaya Frig Antsal Kaya Mezar Restorasyonu ve F Sarnc Temizlik almalar,10. MKKS, 69-78. TUTEL, E. 1998 At ve Atlk, Ankara.

UZUNOLU, E. 1989 Malatya mamolu Hy, 1987 Yl Kazs Sonular, KST, X, 1: 71-78.

137

NAL, A. 2006 Hitit mparatorluunun Yklndan Bizans Dneminin Sonuna Kadar Adana ve ukurova Tarihi, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 15, S.3 (Arkeoloji zel Says): 67-102. NAL, V. 1982 Zwei Grber eurasischer Beitrge Reiternomaden zur in nrdlichen und Zentralanatolien, Allgemeinen

Vergleichenden Archologie 4, 65-81. YALIKLI, D. 1999 Anadoluda M.. 12. Yzyldan M.. 6. Yzyl Sonuna Kadar Metal Silah Endstrisi, (Baslmam) Doktora Tezi. YAYLALI, S. 2000 Erzurum Mzesinden Grafitto Bezeli Kp, Olba III: 143-170, Lev.27-34. 2001 An engraved Pithos from the Erzurum Museum, st. Mtt 51,: 143-165 YILDIRIM, R. 1987 Eski alarda At Gemleri, Frat niversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler 1: 225-237. YOUNG, R. S. 1957 1960 Gordion 1956: Preliminary Report, AJA 61- 4: 319-331. Gordion 1959, TAD X-1: 60-63.

138

1960a

The Gordion Campaign of 1959: Preliminary Report, AJA 643: 227-243

1962 1964a 1964b

The 1961 Campaign at Gordion, AJA 66-2: 153-168 The 1963 Campaign at Gordion, AJA 68- 3: 279-292. The Nomadic Impact: Gordion, Ghirshman, R. (Ed.) Dark Ages and Nomands c. 1000 B.C.: stanbul :52-57.

1975 1978

Gordion: A Guide to the Excavation and Museum, Ankara. The Phrygian Contribution, The Proceeding of the Xth International Congress of Classical Archaeology vol.1: 924.

1981

The Gordion Excavations, Final Reportts. Vol I, Three Great Early Tumuli, Philadelphia.

YCEL, . 1998 Trk Okuluu, Ankara.

VOIGHT, M. M. 1994 "Excavations at Gordion 1988-89: The Yassihyk Stratigraphic Sequence." Anatolian Iron Ages 3, Ed. D. French, vd.: 265293. 2001 Gordion: The Rise and Fall od an Iron Age Capital, Across the Anatolian Plateau: Readings in the Archaeology of Ancient Turkey, Ed. D. Hopkins, Atlanta: 187-196.

139

2005

Old Problems and New Solutions, Recent Excavations at Gordion, The Archaeology of Midas and the Phrygians, Recent Work at Gordion, Ed. L. Kealhofer, Philadephia: 2335.

2006 VOS, M.F. 1993

Yasshyk Bakent Gordion, Arkeo Atlas 5: 26-34.

Scytian Archers in Archaic Attic Vase-Painting, Groningen.

WALDBAUM, N.B.C. 1983 1983a Metalwork from Sardis, Finds Through 1974, Cambridge. Unfinished Bronze Ibex from Sardis, Antike Kunst 26/2: 6771. WARTKE, R. 1990 Toprakkale. Untersuchungen zu den Metallobjenkten im Vorderasiatischen Museum zu Berlin, Berlin. WATERMAN, L.W. 1930 Royal Correspondance of the Assyrian Empire, Ann Arbour,

WINCKLER, H. 1901 Altorientalische Forschungen II, Leipzig.

WOOLLEY, C.L. 1969 Carchemish, Report on the Excavations at Jerablus on Behalf of the British Museum, Part II The Town Defences, Oxford.

140

ZUTTERMAN, C. 2003 The Bow in the Ancient Near East, a re-Evatuation of Archery from the Late 2. Millennium to the End of the Achaemenid Empire, IrAnt., XXXVIII: 199-165.

141

HARTALAR LSTES Harita 1: Harita 2: skit G Yollar (Bokovenko, 1996: fig. 20). Kimmer ve skit gruplarnn Kafkaslardan, Gneybat Asyaya kullandklar g yollar (Sauter, 2000: Abb.1). Harita 3: Kimmer Gruplar, G Yollar ve Buluntu Merkezleri (Tarhan, 1976: 215) Anadoluda Kimmerlere ve skitlere Ait Buluntu Merkezleri

Harita 4:

Harita 1: skit G Yollar

142

143

Harita 2: Kimmer ve skit gruplarnn Kafkaslardan, Gneybat Asyaya kullandklar g yollar.

144

Harita 3: Kimmer Gruplar, G Yollar ve Buluntu Merkezleri

Harita 4: Anadoluda Kimmerlere ve skitlere Ait Buluntu Merkezleri

145

146

LEVHALAR LSTES Levha I: Levha II: 1. 2. Levha III: 1. 2. Noruntepe gebelere mezarnda ilk at gmsnn fotoraf (Hauptmann, 1972: Lev.59/2). Noruntepe gebelere ait mezarda at gmlerini fotoraf (Hauptmann, 1983: Lev. 59/1). Levha IV: Levha V: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Amasya Taova-Ladik ok ucu (Ivantchik, 2001b: Abb.23/5). Amasya Taova-Ladik ok ucu (Ivantchik, 2001b: Abb.23/6). Amasya Taova-Ladik ok ucu (Ivantchik, 2001b: Abb.23/17). Amasya Taova-Ladik ok ucu (Ivantchik, 2001b: Abb.23/23). Amasya Taova-Ladik ok ucu (Ivantchik, 2001b: Abb.23/96). Amasya Taova-Ladik ok ucu (Ivantchik,2001b:Abb.23/138). Amasya Taova-Ladik ok ucu (Ivantchik,2001b: Abb.23/205). Amasya Taova-Ladik ok ucu (Ivantchik,2001b: Abb.23/234). avutepeden ok ucu avutepeden ok ucu avutepeden ok ucu avutepeden ok ucu avutepeden ok ucu avutepeden ok ucu (Erzen, 1978: Res.39/3). (Erzen, 1978: Res.39/4). (Erzen, 1978: Res.39/5). (Erzen, 1978: Res.39/6). (Erzen, 1978: Res.39/1). (Erzen, 1978: Res.39/2). mirler Buluntu Grubu (Ivantchik, 2001b: Abb.19). Noruntepe gebelere mezarnda ilk at gmsnn izimi (Hauptmann, 1983: Abb.3). Noruntepe gebelere ait mezarda at gmlerinin izimi (Hauptmann, 1983: Abb.2). Noruntepe Buluntu Grubu (Hauptmann, 1983: Abb.4).

147

15. 16. 17. 18. 19. 20.

Ayanisden ok ucu (Derin-Muscarella, 2001:72). Ayanisden ok ucu (Derin-Muscarella, 2001:73). Ayanisden ok ucu (Derin-Muscarella, 2001:78). Kayaldereden ok ucu (Burney, 1966: fig. 21/10). Gordion tmls Jden ok ucu (Kohler, 1995: Fig.25/c). Kaman Kalehykten ok ucu (Omura, S. Preliminary Report on the 19th Excavation Season at Kaman-Kalehyk (2004), Kaman-Kalehyk 14, 1-54).

21.

Kaman Kalehykten ok ucu (Omura, S. Preliminary Report on the 19th Excavation Season at Kaman-Kalehyk (2004), Kaman-Kalehyk 14, 1-54.)

22. 23. 24. 25. Levha VI: 1. 2. 3. 4. Levha VII: 1. 2. 3. Levha VIII: 1.

Kaman Kalehykten ok ucu (Omura, 1999: fig.8/3) Gaziantep Mzesinden ok ucu (yaynlanmam) Gaziantep Mzesinden ok ucu (yaynlanmam) Sivas Mzesinden ok ucu (kse, 1994:84/48)

stanbul Arkeoloji Mzesinden Balta (Mler-Karpe, 1995:1) stanbul Arkeoloji Mzesinde Balta Kabzas (Mler-Karpe, 1995: 2) Mutan Balta (San, 1999: Lev.XXXI/ a) Sinop Mzesinden balta kabzas (Dnmez, 2007:62, fig. 7)

avutepeden Yanaklk Paras Lev.XLVII,b

(Erzen, 1978: 55,Res.41,

avutepeden Yanaklk Paras (Erzen, 1978: 55,(Res.41, Lev.XLVII,b) Altntepe bronzdan sabit yanakl gem (Ivantchik, 2005: fig.3)

Sardes Kay datcs (Ivantchik, 2001b: Abb.34/4)

148

2. 3. 4. 5. 6.

Sardes Kay datcs (Ivantchik, 2001b: Abb.34/5) stanbul Arkeoloji Mzeleri kay datcs (Meriboyu: 1997: iz.7). stanbul Arkeoloji Mzeleri kay datcs (Meriboyu: 1997: iz.5). stanbul Arkeoloji Mzeleri kay datcs (Meriboyu: 1997: iz.6). avutepeden boynuz eklinde 2 tane kay datcs (Erzen, 1978: Res.42).

Levha IX: 1. 2. 3. 4. Kaman Kalehykten domuz dii eklinde kay datcs (Omura, 1995: Fig.11/11). stanbul Arkeoloji Mzelerinde gagay andran domuz dii eklinde kay datcs (Meriboyu, 1997: iz.1) stanbul Arkeoloji Mzelerinde domuz dii eklinde kay datcs (Meriboyu, 1997: iz.2) Maat Hykten seramik stnde koum takml at betimi (zg, 1982: Pl.64,1a) Levha X: 1. 2. 3. 4. Sardesten plaka eklinde kay datcs (Ivantchik, 2001b: Abb.37/1). Ephesustan plaka eklinde kay datcs (Hogarth, 1908:163 Pl.XXIII,2). Izmit kkenli plaka eklinde kay datcs (Ivantchik, 2001b: Abb.37/3). Troas Blgesinden plaka eklinde kay datcs (Ivantchik, 2001b: Abb.37/4). Levha XI:

149

1. 2. 3. 4.

Balkesirden plaka eklinde kay datcs (Meriboyu: 1997: iz.10). Museum of Fine Art in Boston, Trkiye kkenli plaka eklinde kay datcs (Ivantchik, 2001b: Abb.37/4). Ephesustan plaka eklinde kay datcs (Ivantchik, 2001b: Abb.41/1). Ephesustan plaka eklinde kay datcs (Ivantchik, 2001b: Abb.41/2).

Levha XII: 1. 2. 3. 4. Boazkyden yaban keisi betimi (Ivantchik, 2001b: Abb.39/5). Boazkyden bir plaka stnde hayvan betimi(Ivantchik, 2001b: Abb.39/4). Amerikada zel bir koleksiyondan Trkiye kkenli kay datcs (Ivantchik, 2001b: Abb.38/2). Ephesustan fildii plaka eklinde koum takm (Boardman, 1999: 298). Levha XIII: 1. 2. 3. 4. Levha XIV: 1. 2. Ayanisten kabza (ilingirolu ve Erdem, 2008: 127, res. 9). Maat Hykten ters simetrik atlar (zg, 1982: 66, Lev.62/15). Sardesten Abb.37/2). Ephesustan oturan bir boa figr (Hogarth, 1908: 163, Pl.XXVI,1a,1b). Ephesustan oturan bir ko figr (Hogarth, 1908: 163, Pl.XXVI,5a,5b). Ephesustan bir boa ba (Hogarth, 1908: 184, Pl.XXIX,5a). plaka eklinde kay datcs (Ivantchik, 2001b:

150

3. 4.

Gordionda kemik kartal ve tavan betimli eser (Young, 1964a: pl 83/fig.14). Sardesten geyik eklinde fildii at koum aksam? (GreenewaltRautman, 1998: 493-494, fig.19).

Levha XV: 1. 2. 3. Sardesten Kemik Plaka (Detweiler, vd. 1965, Res. 3). Anzaf Kalesinden sa inesi (Belli ve Ceylan, 2001:277, .4). Maathykten bir Seramik Paras zerinde Grnen Gebe Svari (zg 1982, Lev.74/10) Levha XVI: 1. 2. 3. Klazomenaiden ele Geirilen Boyal Lahit zerindeki Gebe Betimlemeleri (Murray, 1898, L.1) Klazomenaiden ele Geirilen Boyal Lahit zerindeki Gebe Betimlemeleri (Murray, 1898, L.1) Erzurum Mzesindeki Graffito Bezeli Kp zerinde (Yaylal, 2000; Yaylal, 2001). Gebeler

151

LEVHA I

152

LEVHA II

153

LEVHA III

154

LEVHA IV

155

LEVHA V

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

156

LEVHA VI

157

LEVHA VII

158

LEVHA VIII

159

LEVHA IX

160

LEVHA X

161

LEVHA XI

162

LEVHA XII

163

LEVHA XIII

164

LEVHA XIV

165

LEVHA XV

166

LEVHA XVI

167

LEVHA XVII

168

LEVHA XVIII

169

LEVHA XIX

170

ZET DEMR, Timur. Anadoluda Kimmer-skit z ve Etkileri, YKSEK LSANS, ANKARA, 2008 M.. 8. yzyldan balayarak M.. 6. yzyla kadar Anadoluda etkinliklerini grdmz Kimmer ve skit gebe savalarnn,Anadoluya gleri, Anadolu Kltrleri ile olan likileri ve Anadolu Kltrleri zerindeki etkileri tezimizin konusu oluturmaktadr. Demir ann Anadolu yerel krallklar olarak karmza kan Urartu,Ge Hitit Kentleri, Phryg, Lydia ve Bat Anadoluda ki Ionlar Kimmer ve skit aknlarndan olumsuz etkilenmi, Urartular skitlerin, Phrygleri ise Kimmerlerin ykt kabul grmtr. Yazl bir kltr oluturmayan Kimmer ve skitlerin Anadolu kltrleri ile olan ilikilerini anlayabilmek iin ilikiye getikleri Urartu, Asur ve Greklerin yazl kaynaklarna bavurulmu, Anadoluda ortaya karlm ve gebe kavimlere ait olduu dnlen arkeolojik buluntular, ele getikleri merkezlerin konumlar da dikkate alnarak incelenmeye allmtr. Gebe kavimler Anadolu devletlerinin sadece siyasi tarihlerini etkilemekle kalmam, zellikle Phryg ve Lydia sanatlarnda Bozkr hayvan slubundan etkilenerek yaplan eserlerden de anlald gibi kltrel alanda da Anadolu uygarlklar zerinde de etkileri grlmtr. Gebe kavimlerin savalardaki stnlklerini salayan en nemli unsurlardan olan uzun mesafe okuluundaki baarlarnn nedenlerinden biri olan kovanl ok ular da byk olaslkla Anadoluya bu kavimlerin aracl ile gelmi ve Anadolu devletlerinin sava teknolojilerini etkilemitir. Anahtar Szckler
1. Kimmer 2. skit 3. Demir a 4. Gebe Sanat 5. Kltrel Etkileim

171

ABSTRACT DEMR Timur . Traces and Effects of Cimmerian-Scythian in Anatolia, MASTER, ANKARA, 2008

The topic of this thesis consists of the effects of Cimmerian and Scythian migrant warriors, whose activites we can observe in Anatolia from 8. B.C. to 6. B.C; their immigration to Anatolia; their relations with other Anatolian cultures and their effects on the Anatolian Culture As being the local kingdoms of Anatolia in Iron Age, the Urartian State, late Hitit cities, Phrygia and Ions in west Anatolia were negatively affected from the attacks of Cimmerians and Scythians. It is accepted that Urartians were defeated by Scythians whereas Phrygians were defeated by Cimmerians. Since Cimmerians and Scyhtians had no written cultures, the written resources of Urartu, Assu, and Greeks with whom Cimmerians and Scythians were in relation, were carefully examined to understand their relation with other Anatolian cultures. Archaeological findings, which were found in Anatolia and thought to being belong to the migrant tribes, were examined by taking into account their excavation locations. Migrant tribes had not only affected the political history of Anatolian states, but they had also affected them in cultural subjects. We can obtain this information from the works of art which were made with the inspiration of Animal Style especially in Phrygian and Lydian arts. One of the most important components which ensured superiority of migrant tribes to other cultures is the long-distance archery. The most effective way of success in long-distance archery was socketed arrowheads. There is a strong possibility that they came to Anatolia through the agency of these tribes and they affected the war technologies of Anatolian states.

172

Key Words 1. Cimmerian 2. Scythian 3. Iron Age 4. Nomad Art 5. Cultural Interaction