ATMOSFERA

ATMOSFERA
Pod atmosferom se podrazumijeva gasoviti omota Zemlje Zemlje. Nauka koja se bavi prouavanjem atmosfere naziva se aerologija, aerologija dok promjenu parametara atmosfere izuava meteorologija.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

ATMOSFERA
Atmosfera se odrava oko Zemlje pomou sile gravitacije. Blie povrini Zemlje vazduh je veoma gust, njegovi teina i pritisak su najvei. S poveanjem visine vazduh postaje rijei. t j ij i Visina na kojoj prestaje atmosfera nije tano utvrena utvrena.

SASTAV ATMOSFERE
Atmosferski vazduh je fizika smjesa j j nekoliko stalnih gasova, hemijeskih spojeva i razliitih gasovitih, tekuih i vrstih dodataka. tih d d t k Osnovni gasovi u niim slojevima atmosfere jesu azot (N) i kiseonik (O) (O). Volumni udjeli koliine gasova u suhom vazduhu na morskoj povrini prikazani su u tabeli. Nii slojevi atmosfere sadre znaajan postotak vodene pare, te estice soli i praine, kao i razne organske i neorganske sastojke.
3

Komponenta Azot Kiseonik Argon Ugljen dioksid Neon Vodonik Helij Kripton Ozon Ksenon

Udio 78,09 % 20,95 % 0,93 % 0,03 % 0,0018 % 0,001 % 0,0004 % 0,0000049 % 0,000003 % 0,00000059 %
4

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

SASTAV ATMOSFERE
Kao posljedica vertikalnih strujanja u atmosferi, tajj sastav vazduha p j j j , ostaje gotovo nepromijenjen u niim slojevima atmosfere. Mijenja se samo udio vodene pare. Osim vodene pare, vaan sastavni dio vazduha su praina i organski sastojci. Praina dolazi u atmosferu uglavnom s vrlo suhih povrina (stepa i pustinja), a zatim kao vulkanska praina, industrijska praina (dim), estice li (nad ti soli ( d morskim povrinama), i d ki i ) dr. Moe biti i svemirskog porijekla (kosmika praina).

ATMOSFERA
Vazduni pritisak, temperatura, gustina i viskoznost variraju s visinom. visinom Ove promjene u fizikim karakteristikama atmosfere utiu na otpor vazduha, a prema tome i na domet projektila. p j

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

ATMOSFERA
Prema hemijskom sastavu vazduha atmosfera se dijeli u dva osnovna sloja: homosfera i heterosfera. Meusloj se naziva homopauza. Slojevi atmosfere koji su pod utjecajem j j p j j Suneva ultraljubiastog zraenja manje ili vie jonizirani nazivaju se jjonosferom. f
troposfera, troposfera stratosfera i mezosfera.

SLOJEVI ATMOSFERE
Homosferu ine tri sloja:

Temeljna je osobina homosfere molekularno stanje gasova. O a p ost e Ona se prostire do 90 km visine s e Heterosferu ine dva sloja:
termosfera i egzosfera.

U heterosferi poinju disocijacije molekula gasova pod uticajem p j j j g p j kosmikih zraka, tj. molekule su razbijene na atome. Izmeu tih slojeva postoje prelazni slojevi od nekoliko stotina metara j p j p j visine (tropopauza, stratopauza itd.)
7
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

ATMOSFERA
Slojevi jonosfere dobili su svoja imena od poetnih slova latinske abecede:
najnii sloj jonosfere je jonizirani sloj D (na oko 60 km), j g j y ( ) iznad njega je Kennelly-Heavisideov slojj E (na 80 do 120 km), a zatim sloj F (Appletenov sloj), koji se dijeli danju, osobito ljeti na F1 i F2 i najvii sloj G.

OZONSKI SLOJ
Ozonski sloj je podruje koncentracije molekula ozona u atmosferi j Zemlje. Ovaj sloj se nalazi na visini izmeu 20 i 40 km od povrine Zemlje. Maksimalna koncentracija je u stratosferi na visini priblino 25 km. Ozon nastaje prirodno u stratosferi kombinacijom atomskog (O) i molekularnog (O2) kiseonika. g( Ovaj proces se aktivira sunevom svjetlou. Ozon se raspada prirodno apsorbcijom ultravioletne radijacije p p p j j j O3 + UV O2 + O i sudarom ozona s drugim atomima i molekulama u atmosferi O3 + O 2O2 O3 + O3 3O2
9
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

Sloj D je najizrazitiji danju i nestaje odmah nakon zalaska Sunca. Taj sloj reflektira duge radio-talase, a apsorbira srednje i kratke; zbog toga jje prijem radio-emisija na k tki i srednjim t l i b lji nou. ij di i ij kratkim d ji talasima bolji Sloj E reflektira srednje i duge radio-talase; nestaje nou kao i sloj D. Slojevi F1 i F2 vani su za telekomunikacijske veze na velikim daljinama jer reflektiraju kratke radio-talase.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

10

ATMOSFERA

TROPOSFERA
U troposferi se nalazi oko 75% ukupne mase atmosfere i osnovni dio vodene pare. Bitna osobina troposfere je smanjenje temperature sa visinom. U troposferi mogu nastupiti znaajna horizontalna, a rjee i vertikalna strujanja vazdune mase, koja nazivamo vjetrovima. Horizontalni vjetrovi nastaju zbog razlike pritiska na raznim mjestima zemljine iti k i j ti lji povrine, dok su vertikalni vjetrovi posljedica prevelikih razlika temperature s visinom.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

11

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

12

TROPOSFERA
Troposfera se prostire do visine oko 12 km od povrine Zemlje. Opseg pritiska jje od 1000 d O iti k d do 200 milibara. Temperatura se generalno smanjuje s porastom visine do tropopauze (vrh troposfere) t f ) Srednje vrijednosti temperature su od 15C na 15 C povrini Zemlje do -57C u tropopauzi.
13

TROPOSFERA
Troposfera ima razliitu visinu: na ekvatoru 16 - 18 km, iznad j , p umjerenih irina oko 11 km, a na polovima samo 8 - 10 km. U troposferi se nalazi gotovo sva vodena para i zbog toga se samo u njojj stvaraju oblaci koji daju oborine. j j j j Sve vremenske pojave koje opaamo dogaaju se u troposferi. Iako je debljina troposfere malena, tajj slojj atmosfere ima najvee j j p , j znaenje za ivot na Zemlji. Brojnim mjerenjima ustanovljeno je da je do visine od 8 km sastav vazduha priblino isti kao i uz Zemljinu povrinu. Visina troposfere, izvan koje je nemogu opstanak ivih bia bez umjetnog kiseonika iznosi oko 15 km.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

14

TROPOSFERA
Debljina tropopauze je razliita, a kree se izmeu dvije stotine metara i nekoliko kilometara. U njoj prestaje opadanje temperature s visinom (izotermija), a dolazi i do porasta temperature (inverzija). p p ( j ) U niim slojevima troposfere temperatura pada s porastom visine iz nekoliko razloga:
s poveanjem nadmorske visine utjecaj Zemljine radijacije sve je slabiji; donji slojevi troposfere gui su i bogatiji vodenom parom pa imaju i veu mo apsorpcije od viih slojeva; ij d iih l j pri vertikalnom strujanju zraka, zrak koji se die ekspandira i zbog toga rashlauje. rashlauje

TROPOSFERA

Photo 2004 Edward Tsang

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

15

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

16

TROPOSFERA
Temperatura pada s visinom naroito ljeti i u toku dana za vedra ,j j j ( gj j p j vremena, jer je tada insolacija (koliina energije to je prima Zemlja sa sunevima zrakama) vea od radijacije. U homogenojj vazdunojj masi u kojojj je padanje temperature s visinom g j j p j p pravilno, mjerenjima je ustanovljeno da u srednjim geografskim irinama u veem dijelu troposfere srednja vrijednost padanja temperature ( tik l i gradijent t t t (vertikalni dij t temperature) iiznosii 0 56C na svakih t ) 0,56C kih 100 m visine. Zato, Zato kada se ele uporediti temperature nekih mjesta na razliitim nadmorskim visinama, najprije se svedu na morsku razinu. Spomenuto padanje temperature je pravilno ali ima i izuzetaka pravilno, izuzetaka.

TROPOSFERA
esto zbog raznih procesa u atmosferi, s porastom visine temperatura j p j j vazduha ostaje nepromijenjena. Ta pojava zove se izotermija, a takav sloj izotermni sloj. Meutim, esto se na visini pojavi via temperatura od one u susjednom niem sloju. Takva pojava naziva se inverzija (obrat) temperature. p j j ( ) p

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

17

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

18

TROPOSFERA

TROPOPAUZA
Tropopauza je slojj koji oznaava p p j j prelaz iz troposfere u stratosferu. Poinje u taki gdje na veem rasponu nema promjene temperature. Vjetrovi u troposferi poveavaju brzinu sa porastom visine do mlaznog strujanja strujanja. Koncentracija vlage opada s porastom visine do tropopauze tropopauze. Vazduh je mnogo suhlji iznad t opopau e, st atos e tropopauze, u stratosferi.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

19

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

20

STRATOSFERA
Prostire se od troposfere do 40 km visine, otprilike od 11 km do 50 km p j od povrine Zemlje. U njoj je temperatura postojana sve do 25 km, a iznad tog sloja nastaje blago poveanje temperature. j g p j p Na vrhu stratosfere temperatura je oko 0C. Stratosferu karakterie velika koliina ozona, naroito na visini od 20 , do 25 km, koji apsorbira ultravioletne zrake i zagrijava slojeve vazduha. Vazduh je vrlo razrijeen i ima malo primjesa, a naroito ima vrlo malo vodene pare, pa zato u stratosferi nema oblaka koji bi davali oborine. Nebo gledano iz stratosfere gotovo je crno, s tamnoplavim i ljubiastim sjenama, jer je rasipanje Suneve svjetlosti vrlo slabo.

STRATOSFERA
S razvitkom raketne tehnike prouavanju stratosfere pridaje se veliko j , j p znaenje, naroito zato to se u tom sloju vri zrani promet. Stratosfera ima velike prednosti pred troposferom, njenim udljivim vremenom i njenom velikom gustoom vazduha, koja avionima koi j g j brzinu leta.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

21

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

22

MEZOSFERA
Prostire se na visini od 50 do 80 km iznad povrine Zemlje. Zavisno od vrijednosti temperature dijeli se u dva dijela temperature, dijela. Prvi dio (toplo sloj) nalazi se na 50 - 60 km visine. U tom sloju temperatura raste s visinom i u gornjoj granici dosie i do 100C (emu je uvjet prisutnost sloja ozona), a u drugom sloju opada s visinom i dosie do -100C. S naglim padom temperature nastaju i jaka vertikalna strujanja.

TERMOSFERA
Termosfera je dio Zemljine atmosfere od 80 do 800 km. U termosferi temperatura naglo raste: od -100C na donjoj granici pa -100 C granici, do vie stotina stupnjeva u njezinu gornjem dijelu. Takav porast temperature mogu je zbog jakog upijanja Sunevih ultravioletnih zraka koje vre disocijaciju molekula na atome. Atmosferski slojj na visini od 120 km smatra se granicom rasipanja g p j svjetlosti koja odreuje boju neba, a iznad te visine nebo se ini sasvim crno. U niim slojevima vlada vjena tiina jer se zvuk ne rasprostire na daljinu. Smatra se da prilike u termosferi djelomino odgovaraju uvjetima koji vladaju u svemiru.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

23

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

24

EGZOSFERA
Dio Zemljine atmosfere zakljuno s termosferom u kojemu se slojevi j p j p p j odreuju na osnovi promjena tempetarure prema visini naziva se jo i unutranja sfera. Iznad nje poinje vanjski dio atmosfere - egzosfera. j p j j g Njena granica jo nije tono odreena, neki smatraju da se ona prostire na visini od 300 do 400 km, a drugi na visini od 800 do 1000 km iznad Zemljine povrine. U egzosferi su molekule i atomi vazduha razrijeeni i imaju toliku brzinu da d dio estica kih b i d jjedan di ti llakih gasova ( dik h lij ) savladava (vodika, helija) l d Zemljinu teu i odlazi u svemir. Teoretski, Teoretski iznad 300 km visine temperatura egzosfere prelazi 230C visine, 230C, a mogua je i temperatura do 690C.

EGZOSFERA
Na osnovi mjerenja izvrenih pomou umjetnih meteorolokih satelita p p pretpostavlja se da u gornjim slojevima egzosfere temperatura dosie i j g j j g p vie od 1500C. Raunom je odreeno da je u prostoru na visini od 200 km mogue j j p g postojano i slobodno kretanje jer je otpor vazduha sasvim malen. To je najnia visina na kojoj mogu oko Zemlje kruiti umjetni sateliti. Iznad 200 km djeluju svi faktori meuplanetarnog prostranstva i dolaze do izraaja svemirski uvjeti. Zasada je teko utvrditi da li visina od 1000 km pripada Zemljinoj atmosferi ili pak svemiru.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

25

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

26

STANDARDNA ATMOSFERA
Karakteristike atmosfere (fiktivna temperatura, pritisak i vjetar) p j j promjenjive su, ne samo od jednog do drugog mjesta (geografskog , j g g g j (g g g poloaja), ve i u toku vremena. Te razlike su velike i izmeu dana i noi, a jo vee u zavisnosti od j godinjeg doba. Zbog toga se namee potreba za nekom normalnom atmosferom, koja e sluiti kao referentna atmosfera. Normalna (standardna) atmosfera se definie prizemnim meteorolokim uslovima i promjenom t t l ki l i j temperature sa visinom. t i i Zakon o vertikalnoj ravnotei omoguava, da se na osnovu poznate promjene temperature sa visinom odrede promjene pritiska a s tim i visinom, pritiska, promjene gustine i brzine zvuka.

STANDARDNA ATMOSFERA
Atmosfera ije je stanje unaprijed odreeno naziva se standardna ( ) atmosfera (SA). Fizikalne karakteristike SA predstavljene su srednjim vrijednostima meteorolokih elemenata, koji su dobiveni dugogodinjim mjerenjima i j g g j j j one se odnose na suhi vazduh. 1920. godine na temelju mjerenja postavljena je Meunarodna standardna atmosfera (MSA) koja se do danas nekoliko puta mijenjala, posebice zbog sve preciznijih mjerenja na veim visinama. Za Z potrebe M t b Meunarodne organizacije civilne avijacije (ICAO d i ij i il ij ij (ICAOInternational Civil Aviation Organization) postavljena je SA ICAO.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

27

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

28

PARAMETRI ATMOSFERE
Stanje gasa je odreeno temperaturom T, pritiskom p i gustinom . Temperatura T je mjera kinetike energije molekula gasa. T [K ] = 273.16 + t [C ] Pritisak p nastaje kadgod sila djeluje na neku povrinu, F p= A jedinice za pritisak: Pa N/m P = N/ 2 bar = 105 Pa mbar = 1 33322 mmHg 1.33322 Gustina se definie kao odnos mase i zapremine, m kg = 3 V m
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

PARAMETRI ATMOSFERE
Ove tri veliine su meusobno vezane jednainom stanja gasova: j j g p = R T g j j gdje je R gasna konstanta zavisna od molekularnih svojstava gasa. g j g U uobiajenim jedinicama jednaina stanja ima oblik:
kg p[mbar ] b k = 0.34833 3 T [K ] m h[mmHg ] kg 3 = 0.46447 T [K ] m

29

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

30

PARAMETRI ATMOSFERE
Relativna vlanost je koliina vodene pare u vazduhu u poreenju s koliinom vodene pare koja je potrebna da bi vazduh bio zasien na trenutnoj temperaturi vazduha. Relativna vlanost se izraava u procentima i moe se iizraunati na razliite naine. ti ti liit i Brzina zvuka (a). Moe se odrediti iz relacije:

PARAMETRI ATMOSFERE
Viskoznost (). Dinamika viskoznost fluida je mjera njegovog otpora klizanju jednog sloja u odnosu na drugi. p j j g j g Viskoznost tenosti se smanjuje kako temperatura raste, a za gasove se poveava s porastom temperature. p p p Koeficijent kinematske viskoznosti predstavlja odnos dinamike viskoznosti fluida i njegove gustine, tj. /. Kako vazduh ima veoma malu viskoznost i ovaj broj je, takoe, veoma mali. Gravitaciono ubrzanje (g). esto ze zahtjeva u proraunima i obino se uzima g = 9.80665 m/s2 za sve proraune na nivou mora.

a = R T
gdje je odnos specifinih toplota ( = cp/cv = 1.4 za vazduh). Brzina zvuka postaje konstantna u stratosferi gdje je temperatura p j g j j p konstantna.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

31

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

32

TEMPERATURA
Temperatura vazduha je temperatura p j p okoline i mjeri se na visini 1.5 m iznad povrine. Temperatura zemlje moe biti vie stepeni vea ili manja od temperature vazduha. vazduha Razlika zavisi od koliine radijacijskog zagrijavanja ili hlaenja na povrini povrini. Temperatura u viim slojevima vazduha mjeri se najee upotrebom sistema za sondiranje atmosfere sa radio sondom.
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

TEMPERATURA

33

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

34

TEMPERATURA

PRITISAK
Vazduni pritisak je jedan od kljunih faktora koji odreuje vremenske prilike. Vazduni pritisak je prouzrokovan teinom vazduha koja pritie Zemlju, okean i vazduh iznad. Zemljina Z lji gravitacija prouzrokuje silu k j jje usmjerena k centru it ij k j il koja j ka t Zemlje i koja je poznata kao teina. Standardni atmosferski pritisak na povrini Zemlje je 1013 25 millibara 1013.25 millibara. Pad pritiska nije isti za iste raspone visine: (vrijednosti bazirane na modelu standardne atmosfere) od 0 km do 1 km pritisak pada od 1013 do 900 mb od 10 km do 11 km pritisak pada od 260 do 230 mb p p od 20 km do 21 km pritisak pada od 55 do 47 mb

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

35

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

36

PRITISAK

PRITISAK

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

37

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

38

GUSTINA VAZDUHA
Suh vazduh Na nivou mora, ako je vazduh potpuno suh (u vazduhu nema vodene , j p p ( pare) a temperatura je 0C, kubni metar e sadravati 1.275 kg vazduha u sebi. Drugim j i D i rjeima, gustina vazduha jje 1 275 k / 3. ti d h 1.275 kg/m Gustina vazduha zavisi od njegove temperature, pritiska i koliko mnogo je vodene pare u vazduhu vazduhu. Efekat poveanja temperature U slobodnoj atmosferi, gustina vazduha opada kada se vazduh zagrijava. Efekat poveanja pritiska Pritisak ima suprotan efekat jer se smanjenjem pritiska smanjuje gustina.

GUSTINA VAZDUHA
Avogadro-ov zakon Italijanski fiziar Amadeo Avogadro je otkrio poetkom XIX vijeka da otkrio, vijeka, konstantni volumen gasa, recimo 1 metar kubni, pri istoj temperaturi i p pritisku treba uvijek imati isti brojj molekula bez obzira koji je gas u j j j g volumenu.

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

39

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

40

GUSTINA VAZDUHA
Vlaan vazduh (vazduh sadri vodenu paru) U slobodnojj atmosferi, dodavanje , j vodene pare u vazduh dovodi do zamjene nekih teih molekula azota ili kiseonika s lakim molekulama vode. U poreenju s temperaturom i pritiskom vazduha, relativna vlanost iti k d h l ti l t ima mali uticaj na gustinu vazduha. Ali, Ali vlaan vazduh je laki od suhog vazduha na istoj temperaturi i pri sto p t s u istom pritisku.
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

VLANOST VAZDUHA

Kako Sunce zagrijava povrinu Zemlje, voda se die u obliku vodene g j p j pare iz jezera, rijeka, okeana, zemlje, zasada i drugih izvora. Ovaj proces se naziva isparavanje.
41
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

42

VLANOST VAZDUHA
Generalno, vlanost je opti izraz koji pokazuje mjeru vodene pare sadrane u atmosferi. Relativna vlanost izraava procenat vodene pare koja je stvarno sadrana u vazduhu u poreenju s koliinom koja je potrebna da bi p j j j p vazduh bio zasien na istoj temperaturi i pri istom pritisku. Povrinski i planetarni granini sloj sadre oko polovine od ukupne vodene pare u atmosferi. Vodena para je jedan od najvanijih dijelova atmosfere. Koliina vodene pare u vazduhu je veoma promjenjiva jer su i izvori isparavanja i kondenzacije koji doprinose stvaranju vodene pare veoma varljivi varljivi. Vodena para nije samo sirov materijal za oblake i kiu, ona takoe utie na prenos toplotne energije energije.
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

VLANOST VAZDUHA
U toplom vazduhu, visoka relativna vlanost ukazuje na veliki sadraj p vodene pare. Kada su temperature vazduha niske, visoka relativna vlanost ne indicira veliki sadrajj vodene pare, jer hladan vazduh ne moe imati p j tako mnogo vodene pare kao topao vazduh. Taka roenja je temperatura na koju se vazduh mora ohladiti pri konstantnom pritisku da bi bio zasien. Taka roenja je pogodna kao priblina mjera vodene pare prisutne u vazduhu. Na i j N primjer, ako jje t k temperatura vazduha 16C a t k roenja jje 10C t d h taka j 10C, ovaj vazduh e postati zasien ako temperatura padne na 10C. Kako se temperatura pribliava taki roenja deava se kondenzacija kondenzacija. Roenje je jedan oblik kondenzacije. Kada je razlika izmeu temperature i take roenja 2C ili manje, magla e se vjerovatno 2 C formirati.
43
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

44

VLANOST VAZDUHA
Vazduh je smjesa gasova (azot, vodonik, kiseonik, vodena para i plemeniti gasovi) Svi gasovi su u stalnom odnosu u smjesi, izuzev vodene pare. Vazduh, dakle, V d h d kl posmatramo k vlanu smjesu promjenjivog odnosa t kao l j j ji d izmeu vodene pare i suhog vazduha Neka je v zapremina vlanog vazduha na temperaturi T i pritisku p u vazduha, p, kojoj se nalazi ms suhog vazduha i mv vodene pare. Ukupna masa vlanog vazduha je: m = ms + mv Ako iz zapremine v izvadimo sav suhi vazduh ms, u zapremini ostaje koliina vlage mv na istoj temperat ri T lage temperaturi T. Ta koliina vlage e se rairiti i bie pod mnogo manjim pritiskom pv koji nazivamo parcijalni pritisak vodene pare pare.
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

VLANOST VAZDUHA
Prema Dalton-ovom zakonu zbir parcijalnih pritisaka jednak je totalnom pritisku: iti k p = ps + pv p t t l i pritisak totalni iti k ps parcijalni pritisak suhog vazduha pv parcijalnii pritisak vodene pare ij l iti k d ili u mmHg: h = hs + e Relativna vlanost predstavlja odnos parcijalnog pritiska vodene pare i pritiska zasiene vodene pare: iti k i d

= e / em = pv / pv max
45
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

46

FIKTIVNA TEMPERATURA
Vlani vazduh se sastoji od suhog vazduha i vodene pare. Jednaina stanja idealnog gasa za suhi vazduh je: ps v = ms RT pri emu je: R - gasna konstanta suhog vazduha ps - parcijalni pritisak suhog vazduha Jednaina stanja idealnog gasa za vodenu paru je: pv v = mv RvT prii emu jje: Rv - gasna konstanta vodene pare pv - parcijalni pritisak vodene pare Veza izmeu gasne konstante vodene pare Rv i gasne konstante g suhog vazduha R: 8 Rv = R 5
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

FIKTIVNA TEMPERATURA
Jednaina stanja idealnog gasa za vodenu paru napisana pomou gasne k t t suhog vazduha jje: konstante h d h 5 pv v = mv RT 8 Ako ovu jednainu saberemo sa jednainom stanja suhog vazduha imamo: imamo ps v = ms RT
+ 5 pv v = mv RT 8 5 ps + pv v = (ms + mv )RT 8
47
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

48

FIKTIVNA TEMPERATURA
Koristei Dalton-ov zakon, , ps = p pv i da je j

FIKTIVNA TEMPERATURA
Iz posljednje jednaine je: 1 = R T 3 p pv 8 tj.:

=
dobivamo:

ms + mv v

5 m + mv R T p pv + pv = s v 8 3 p pv = R T 8
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

1 p R T p 3 p pv 8

p R T 3 pv 1 8 p
50

49

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

FIKTIVNA TEMPERATURA
Ako su pritisci mjereni u mmHg, onda je: p j g, j h = 0.4645 T 3e 1 8h to nam daje gustinu vlanog vazduha u zavisnosti od pritiska i temperature smjese i parcijalnog pritiska vodene pare. p j p j gp p Ako u smjesi nema vodene pare (e = 0, h = hs), onda je vazduh suh i jednaina za gustinu se svodi na specijalni oblik jednaine stanja suhog vazduha: h s = 0.4645 6 5 T
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

FIKTIVNA TEMPERATURA
Poreenjem jednaine stanja suhog vazduha sa jednainom koja j j j g j j daje gustinu vlanog vazduha, moemo utvrditi analogiju. Ako sa oznaimo fiktivnu temperaturu vlanog vazduha

T 3e 1 8h onda jje g gustina vlanog vazduha data jednainom g j

= 0.4645

odnosno, vlaan vazduh moemo u proraunima smatrati za idealan gas (umjesto izmjerene temperature T u jednaine unosimo fiktivnu temperaturu )
51
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

52

FIKTIVNA TEMPERATURA
Gustina vlanog vazduha i brzina zvuka u vlanom vazduhu su: g p = R a = k R gdje je: k odnos specifinih toplota pri konstantnom pritisku i konstantnoj zapremini (za vazduh k = 1.4) Ako pritisak izrazimo u mmHg onda je: p g j

PRIMJER
Pretpostavimo da je temperatura vazduha T = 15C, pritisak 750 mmHg, mmHg a relativna vlanost = 75% Kolika je gustina vazduha i 75%. brzina zvuka u tom vlanom vazduhu? Za temperaturu T = 15C, parcijalni pritisak vodene pare u zasienom 15 C, vlanom vazduhu je: g em = 12.8 mmHg pa je za relativnu vlanost 75% parcijalni pritisak vodene pare: (C) e (mmHg) e = em = 0.7512.8 = 9.6 mmHg t10 g (C) e (mmHg) t20 9,2 17,5 11 9,8 21 18,7 Fiktivna temperatura datog vlanog vazduha je: 12 10,5 22 19,8

= 0.4645
a = 20.05

T 15 + 273.16 = 289.55K = 3e 3 9.6 1 1 8h 8 750

13 14 15 16 17 18 19

11,2 12,0 12,8 13,6 14,5 14 5 15,5 16,5

23 24 25 26 27 28 29

21,1 22,4 23,8 25,2 26,7 26 7 28,4 30,0

54

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

53

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

PRIMJER
Drugi nain g Parcijalni pritisak vodene pare, za temperaturni interval -20 do 300C
p' = 6.107 10
7.6326 T 241.9 +T

PRIMJER
Gustina vlanog vazduha i brzina zvuka u vlanom vazduhu su: g h = 0.4645

[mbar ] (T u C )

a = 20.05

p[mbar ] = 1.33322 h[mmHg ]

7.632615

odnosno, u ovom sluaju:

750 = 1.203kg / m 3 289.55 a = 20.05 289.55 = 341.17m / s

p ' = 6.107 10 241.9+15 = 17.04056 [mbar ]

e' = 17.04056 = 12.7815 [mmHg ] 1.33322

= 0.4645

e = 0.75 12.7815 = 9.586 mmHg

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

55

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

56

VERTIKALNA RAVNOTEA
Vazduh u raznim takama ima razliitu temperaturu i pritisak U odreenom trenutku njihova promjena sa visinom je znatna, dok se malo mijenja u horizontalnom pravcu, tj. temperatura i pritisak su samo funkcije od visine y y. Osnovna pretpostavka, u ovom sluaju, je da se vazduh nalazi u miru, tj. nema pomjeranja vazdune mase. Posmatrajmo sloj vazduha debljine dh, izmeu visine y i y+dy Na visini y vlada pritisak p koji na donju povrinu S sloja vazduha p j j p j djeluje silom pS vertikalno navie Na visini y+dy vlada pritisak p+dp koji na gornju povrinu S sloja vazduha djel je silom (p+dp)S vertikalno nanie a d ha djeluje +d )S ertikalno Sam sloj vazduha ima teinu G = gSdy, koja djeluje vertikalno nanie. nanie
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

VERTIKALNA RAVNOTEA

57

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

58

VERTIKALNA RAVNOTEA
Iz uslova da nema pomjeranja vazduha, zbir sila koje djeluju na slojj p j j , j j j vazduha treba da je jednak nuli: ili Kako je:

ICAO
Nema vjetra Pritisak se mijenja sa visinom po zakonu vertikalne ravnotee Temperatura je linearna funkcija od visine Vazduh je suh Karakteristine konstante ove atmosfere:

59

pS ( p + dp )S gSdy = 0

dp = g dy
=
p R

p prethodnu jednainu moemo pisati: j p

dp dy = g p R
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

T0 = 288 16 K 288.16 h0 = 760 mmHg 0 = 1.226 kg/m3 a0 = 340.43 m/s g R = 287.1 Nm/kgK k = 1.401 g = 9.8065 m/s2
UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

60

ICAO

ICAO
Promjena pritiska i temperature sa visinom su: j p p

0 y 11000
11000 y 25000

T = 288.16 0.0065 y h = 760 (1 0.000022 6 y ) 60 00002256

T = 216.66 h = 169.75 e 5.2561( y 11000 )
5.2561

Linearna promjena temperature sa visinom je usvojena a promjena usvojena, pritiska je dobivena iz diferencijalne jednaine koja predstavlja vertikalnu ravnoteu i uslova da je pritisak pri zemlji 760 mmHg

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

61

UNIVERSITY OF SARAJEVO MECHANICAL ENGINEERING FACULTY DEFENSE TECHNOLOGIES DEPARTMENT www.dtd.ba

62