Univerzitet u Novom Sadu Filozofski fakultet Odsek za srpsku knjievnost

DOKTORSKA DISERTACIJA POETIKA UMETNIKE PROZE VLADANA DESNICE

Mentor: dr Gorana Raievi

Kandidat: mr Nikolina Konjevi

Novi Sad 2011

UNIVERZITET U NOVOM SADU FILOZOFSKI FAKULTET KLJUNA DOKUMENTACIJSKA INFORMACIJA

Redni broj: RBR Identifikacioni broj: IBR Tip dokumentacije: TD Tip zapisa: TZ Vrsta rada (dipl., mag., dokt.): VR Ime i prezime autora: AU Mentor (titula, ime, prezime, zvanje): MN Naslov rada: NR Jezik publikacije: JP Jezik izvoda: JI Zemlja publikovanja: ZP Ue geografsko podruje: UGP Godina: GO Izdava: IZ Mesto i adresa: MA

Monografska dokumentacija Tekstualni tampani materijal Doktorska disertacija Mr Nikolina Konjevi Dr Gorana Raievi, vanredni profesor za uu naunu oblast Srpska knjievnost i junoslovenske knjievnosti sa teorijom Poetika umetnike proze Vladana Desnice Srpski Srpski, engleski Republika Srbija AP Vojvodina
2011.

Autorski reprint Novi Sad, Filozofski fakultet, Dr Zorana inia 2

Fiziki opis rada: FO Nauna oblast: NO Nauna disciplina: ND Predmetna odrednica, kljune rei: PO UDK uva se: U Vana napomena: VN Izvod: IZ

(broj poglavlja: 15 / stranica: 269 )

Nauka o knjievnosti Srpska knjievnost 20. veka Srpska knjievnost 20. veka, poetika umetnike proze, poetske ideje, estetska vrednost, ovekov doivljaj, igre prolea i smrti, integralni realizam

Datum prihvatanja teme od strane NN vea: DP Datum odbrane: DO

U radu je analizirana poetika celokupne umetnike proze Vladana Desnice: romana Zimsko ljetovanje (1950) i Proljea Ivana Galeba (1957), zbirki pripovedaka Olupine na suncu (1952), Proljee u Badrovcu (1955), Tu, odmah pored nas (1956) i Fratar sa zelenom bradom (1959), kao i mnogobrojnih eseja i teorijskih tekstova. Osnovni cilj ovog rada bio je stvaranje monografske studije, koja e ponuditi kompleksnu naunu analizu poetike umetnike proze Vladana Desnice u drutveno-istorijskom kontekstu u kom je nastajala. 13.03.2008. godine

lanovi komisije: (ime i prezime / titula / zvanje / naziv organizacije / status) KO

predsednik: dr Milivoj Nenin, redovni profesor, Filozofski fakultet, Novi Sad lan: dr Gorana Raievi, vanredni profesor, Filozofski fakultet, Novi Sad lan: dr Mihajlo Panti, vanredni profesor, Filoloki fakultet, Beograd

University of Novi Sad

Key word documentation

Accession number: ANO Identification number: INO Document type: DT Type of record: TR Contents code: CC Author: AU Mentor: MN Title: TI Language of text: LT Language of abstract: LA Country of publication: CP Locality of publication: LP Publication year: PY Publisher: PU Publication place: PP

Monograph documentation Textual printed material Phd thesis Nikolina Konjevi Phd Gorana Raievi, Professor, South Slavic literature with the theory of literature, Faculty of Philozophy The Poetics of Vladan Desnicas Artistic Prose Serbian English / Serbian Republic Serbia Autonomous Province Vojvodina 2011 Autors reprint Novi Sad, Faculty of Philosophy, Dr Zorana inia 2

Physical description: PD Scientific field SF Scientific discipline SD Subject, Key words SKW

Litetary science Serbian literature of 20th century Serbian Literature of 20th century, the poetics of artistic prose, poetic ideas, aesthetic value, mans experience, the play of springs and death, integral realism

UC Holding data: HD Note: N Abstract: AB

Accepted on Scientific Board on: AS Defended: DE Thesis Defend Board: DB

The PhD dissertation analyses the poetics of all Vladan Desnicas artistic prose: novels such as Winter Holiday (1950) and The Springtimes of Ivan Galeb (1957), the collection of short stories such as Wreckage in the Sun (1952), Spring in Badrovac (1955), Here, next to us (1956), The story of the Monk with the Green Beard (1959) as well as numerous essays and theoretical texts. The main aim of the work is the creation of the monograph study offering overall scientific analysis of Vladan Desnicas artistic prose in social-historical context it was made. 13.3.2008.

president: PhD Milivoj Nenin, Full Professor, Faculty of Philosophy, Novi Sad member: PhD Gorana Raievi, Associate Professor, Faculty of Philosophy, Novi Sad member:PhD Mihajlo Panti, Associate Professor, Faculty of Philology, Belgrade

SADRAJ 1. UVOD..............................................................................................................8 2. ISTORIJSKE I DRUTVENE PRILIKE..................................................13 3. ESEJI I KRITIKE........................................................................................23 4. DOIVLJAJ POETSKOG..........................................................................30 5. BRIGA OKO IZRAZA................................................................................37 6. REAKCIJA KNJIEVNE JAVNOSTI NA DESNIINU POETIKU....41 7. ZIMSKO LJETOVANJE...............................................................................53 8. OLUPINE NA SUNCU.................................................................................80 9. PROLJEE U BADROVCU.......................................................................144 10. TU, ODMAH PORED NAS........................................................................157 11. PROLJEA IVANA GALEBA..................................................................181 12. ZAKLJUAK............................................................................................248 13. REZIME.....................................................................................................258 14. LITERATURA...........................................................................................260 15. ABSTRACT................................................................................................268

Uvod

Vladan Desnica je pisac raznovrsnog i obimnog dela, gotovo svih rodova knjievnog stvaralatva. Kulturom i knjievnom delatnou bavio se na razliite naine, pratei i zapisujui sve to je u ivotu i kulturi smatrao znaajnim i vrednim literarne panje. Da bismo se u potpunosti pribliili knjievnom delu ovog autora i otkrili njegovu tajnu stvaranja, neophodno je itati ga i sagledavati u celini, u dijalektikom odnosu svih njegovih pisanih ostvarenja. Svoju poetiku u njenom eksplicitnom vidu Desnica je razvijao u svojoj esejistici, kao i u veini teorijskih tekstov. Upoznavi njegov celokupan opus, ne zanemarivi niti jedan segmenat, moemo stvoriti sliku o njegovim poetskim stavovima. Nemogue je u potpunosti razumeti delo Vladana Desnice, a prethodno ne prouiti njegove eseje, kritike i intervjue koji sadre sveukupnu poetiku i ivotnu filozofiju pisca, i predstavljaju putokaz u otkrivanju njegovog ivotnog i stvaralakog opredelenja. Vojislav Nikevi1 naglaava da je Desnica prevashodno radio kao zatoenik rijei, i u svojim djelima, pismima i razgovorima s drugim piscima, kao i u posebnim zapisima, ostavio niz obavjetenja o problemima umjetnikog stvaranja. Elemente Desniine poetike prvenstveno pronalazimo u romanu Proljea Ivana Galeba, te u esejima: Zapisi o umjetnosti, Rije na vrhu jezika, Primjenjena umjetnost, B. Kroe i zbrka oko njega, Jedan zakanjeli prilog diskusiji o tipinome, Razgovor na Knjievnom petku, O jednom gradu i jednoj knjizi, Djelo i kritika, Linost i prosede, Dva kratka eseja: Marginalije o iracionalnom i Zloupotreba jednog termina: detalj, Tri zapisa o umjetnosti: O realizmu, Intencionalnost u umjetnosti i Hotimino iskustvo. Mnoge poglede na umetnost i knjievnost, kao i pitanja vezana za njegovo knjievno delo, moemo pronai u razgovorima i intervjuima koje je Desnica vodio u periodu od 19521966. Meu pomenutima moemo izdvojiti: Desniino pismo upueno Aleksandru Timi (napisano 23.3.1952. a objavljeno 1972. u Letopisu Matice
1

Vojislav Nikevi: Poetika Vladana Desnice, Izraz , br. 7, Sarajevo, 1969, str. 53.

srpske, Novi Sad); razgovor voen sa Grozdanom Oluji pod nazivom Pjesnik tuge i nade (u knjizi: Pisci o sebi, Beograd, 1959.); razgovor sa Vlatkom Pavletiem pod nazivom: Svako djelo vrijedi tano onoliko koliko poetskog sadri u sebi... (u knjizi: Trenutak sadanjosti, Zagreb, 1960.); razgovor voen sa Jeftom Miloviem: Razgovor s Vladanom Desnicom o umjetnikom stvaranju, (u knjizi Razgovori sa umjetnicima, Beograd, 1982.) Krai razgovori i intervjui nalaze se u IV knjizi Desniinih Sabranih dela: Tri pitanja Vladanu Desnici, 1960; Razgovor na RadioBeogradu, 1961; Izmeu muzike i literature, 1961; Blie upoznavanje s nizom konkretnih vidova stvarnosti lijei nas od apstraktnosti, 1963; Djelo nastaje dalje od pisaeg stola, 1963; Prvu novelu namijenio sam Politici, 1966. Desniino celokupno delo karakteriu autorski komentari koji pribliavaju i objanjavaju odreeni pojam, bez obzira da li se odnosi na teoriju ili na stvaralaku praksu. Nije postavljao stroge granice izmeu teorijske i stvaralake prakse, nego ih posmatrao kao delove zajednikog procesa u stvaranju umetnike tvorevine. Poetika Vladana Desnice ima i praktino znaenje, jer pokazuje kako se njegovo teoretsko shvatanje umjetnosti realizovalo u vlastitoj knjievnoj praksi. 2 Knjievne rodove, vrste i anrove Desnica je doivljavao kao jednako vredne, i smatrao da se meusobno razlikuju samo po stepenu kreativnosti. Nemogue je govoriti o Desnici kao pesniku, pripovedau, esejisti, kritiaru, jer je njegov knjievni izraz nerazluiv u odnosu na kontekst odreenog knjievnog anra, i poseduje izvesnu irinu koja karakterie ovog pisac podjednako i kao oveka i kao stvaraoca. Posmatrajui njegov stvaralaki opus u celini, uoavamo izuzetan sklad oveka i stvaraoca, linosti i dela, kao i vrstu povezanost svih oblasti njegovih interesovanja. Svaka stranica ispisana rukom Vladana Desnice pokazuje nam da je stvarana istovremeno od strane filozofa i pesnika, prozaiste i kritiara. Osnovu svog irokog obrazovanja Desnica je stekao zahvaljujui bogatoj porodinoj tradiciji, sklonosti prema umetnosti i knjievnosti, klasinoj gimnaziji, studijama prava i filozofije u Zagrebu i Parizu, putovanjima po Italiji i Francuskoj i neprestanoj tenji za otkrivanjem najdubljih slojeva ljudske misli. U razgovoru pod naslovom Izmeu muzike i literature (1961) Desnica naglaava da mu je pravnika struka doprinela boljem poznavanju oveka i

Vojislav Nikevi :Poetika Vladana Desnice, Izraz, br. 7, Sarajevo, 1969, str. 53.

upotpunjavanju ivotnog iskustva koje je dragoceni fundus svakog stvaraoca, a im je taj fundus raznolikiji i svestraniji tim je pisac cjelovitiji i bogatiji. Kao ljubitelj i dobar poznavalac muzike, nalazio se na putu izmeu muzike i literature. Desnica je u svom deakom dobu satima sluao probe ibenske filharmonije. Godinama je pevao i kolovao glas u ibeniku, Zagrebu i Parizu. Muzika ga je neodoljivo privlaila i smatrao je da ona, kao izraajno sredstvo, ima prednost nad reju. U pomenutom tekstu pod nazivom Izmeu muzike i literature Desnica naglaava da muzika reenica poseduje i jedno logiko, doslovno znaenje koje eliminie pojavljivanja moguih nesporazuma: Rije ima jednu svoju metaestetiku, jednu svoju logiku vrijednost. Za neto to se pie moe se rei da je literatura, ali u muzici takve podjele nema.3 Muzika je izvrila znaajan uticaj na njegovo celokupno stvaralatvo. U Proljeima Ivana Galeba ona se osea u strukturi i kompoziciji dela, u stalnom preplitanju i suprotstavljanju tema, u smenjivanju tempa. Desnica panju posveuje muzikalnosti svakog strukturnog elementa svojih knjievnih tvorevina vie nego to oko povrnog itaoca moe da zapazi. Poznavao je mnoge strane jezike: latinski, grki, francuski, italijanski, ruski i panski, to mu je omoguavalo bolje i potpunije upoznavanje dela iz svetske knjievnosti koja su izvrila neminovan uticaj na formiranje i stvaranje njegovih poetskih stavova. U IV knjizi Desniinih Sabranih dela, navedeno je 39 bibliografskih jedinica njegovih prevoda sa francuskog, italijanskog i ruskog jezika. Meu navedenim prevodima poseban znaaj imaju prevodi Kroeovih teorijskih tekstova. Ve 1938. u Desniinom prevodu izlaze Kroeovi Eseji iz estetike (Kadmos, Split) a 1939. Desniin izbor i prevod 29 Kroeovih eseja i studija pod nazivom Knjievna kritika kao filozofija (Kultura, Beograd). Izborom djela (koje je prevodio) Desnica je pokazao izvore idejne filijacije, koja podrazumijeva istovremeno nadahnjivanje i kreativnog i estetskog duha.4 Sa podjednakim interesovanjem itao je domae i strane pisce, posebno antike, francuske, italijanske i ruske. Od domaih pisaca naroito je itao i cenio Lazu K. Lazarevia kao pripovedaa, zatim Lazu Kostia, Milovana Gliia, Ivu Andria, Dositeja i Njegoa.
3 4

Vladan Desnica: Izmeu muzike i literature, Hotimino iskustvo I, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 80. Radomir V. Ivanovi: Po sunanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 92.

10

Desniina naklonost prema Andriu vidljiva je u pismu upuenom ovom piscu, datiranom 12. oktobra 1952. godine, u kojem iznosi svoj doivljaj i odnos prema Andrievom delu: () s Vama i s Vaim djelom vee me poznanstvo i jedna idealna veza ve gotovo trideset godina; veza koja je, kao to sam Vam jednom prilikom napomenuo, za mene znaila ohrabrenje i podstrek, i pokazala mi na ivom primjeru to se sve, i sa kakvim estetskim kvalitetom, na ovom naem jeziku moe izraziti i kakav se instrument umjetnikog izraza od njega da iskazati.5 Desnica je mnogo potovao dela Sime Matavulja i napisao o njemu fragmente eseja koji nije uspeo da zavri, kao i skicu filmskog scenarija o Dositeju pod naslovom Vjeiti putnik, koja takoe ostaje nedovrena. Voleo je prozu Ive ipika, kao i novele Dinka imunovia. U njegovom knjievnom delu, u njegovoj linosti, kao i u zaviaju iz kojeg je potekao, dolo je do spajanja slovenskog i romanskog uticaja. Pod slovenskim uticajem podrazumeva se Desniino poznavanje ruske knjievnosti. Od ruskih pisaca itao je Pukina, Gogolja, Bunjina, Turgenjeva, Gonarova, dok je Tolstoja cenio ne samo kao pisca, ve i kao jednog od najveih mislilaca novijeg vremena. Od Rusa je u sebe upio duboku humanost i elju da u svakom ovjeku trai najdublju sutinu, da nastoji da prodre u samo njegovo srce, da nae opravdanje njegovog postojanja.6 Govorei o uticaju romanske knjievnosti na Desnicu, treba naglasiti da posebno mesto zauzimaju francuski i italijanski pisci. Od njih je nasledio oseaj za meru, sposobnost da dobro i precizno odmerava rei, kao i sposobnost da stvara skladne kompozicije.7 itao je Balzaka, Stendala i Flobera, navodei ih u svojim teorijskim tekstovima kao primer dobrih pisaca i stilista. Desnica navodi pisce francuske knjievnosti koji su svojim delima vezani za realizam, ali istovremeno ga i prevazilaze unosei elemente fantastike, ili prelazei sa opisa spoljanje stvarnosti na prikaz njenog odraza u svesti svojih junaka. Desnica se poziva i na Prusta koji sasvim naputa poetiku realizma. Na osnovu navedenih pisaca moe se uoiti da Desnica pominje one romanopisce koji najavljuju krizu realizma i iznose uverenje da se stvarnost moe razumom spoznati i adekvatno predstaviti.

5 6

Radovan Popovi: Preplitanje prolea i smrti, Knjievni magazin, br. 50, Beograd, 2005, str. 23. Dragan Jeremi: Vladan Desnica ili intelektualna poezija, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 23. 7 Isto, str. 23.

11

Sa navedenim autorima Desnica vodi neku vrstu dijaloga koji se odvija na intertekstualnom nivou. Pomenuti dijalozi dati su implicitno u Desniinim prozama kroz podudarnost ideja ili slinost nekih tema, kroz osobine nekih likova, a sve to ukazuje na izvesne duhovne srodnosti sa navedenim autorima. Desnica je itao i dela drugih evropskih knjievnosti, npr. nemake, ali na njegov duhovni razvoj i knjievni ukus najvei uticaj su izvrile francuska i ruska knjievnost. U gimnazijskim danima upoznao je dela antike knjievnosti od kojih je naroito cenio Eshilovog Okovanog Prometeja, o emu nam svedoi i roman Proljea Ivana Galeba. Od italijanskih pisaca naroito je voleo Dantea, o kojem je skicirao esej koji je ostao nedovren. Svojim ivotom i delom Desnica svedoi o jedinstvu nespojivog i mogunosti postojanja suprotnosti objedinjenih u jednom oveku i u jednom stvaralakom opusu. Njegov visoki artizam nalazi pandan u njegovom ovestvu, a oba se slivaju u jednu sintezu koja njegovu umetnost ini koliko privlanom toliko i ljudski znaajnom.8 Upravo je ta sinteza sutinska odrednica i njegove linosti i njegovih knjievnih ostvarenja. To je i glavni razlog zato je u prikazu Dragana Jeremia odreen kao mediteranac sa slovenskom duom, priljivi junjak sa mekom slovenskom tugom u srcu.9 Zagonetnost i privlanost Desniinog izraza lei u jedinstvu razliitosti, u povezivanju retko spajanog. Posmatrajui iz dananje vremenske perspektive navedene odrednice koje karakteriu Vladana Desnicu i kao oveka i kao stvaraoca, uoavamo da je po mnogo emu bio ispred svoga vremena. Bitisao je na razliitim geografskim podnebljima, i u dalmatinskom zaleu, i po primorskim gradovima i u evropskim prestonicama, nosei u sebi duboko ukorenjenu sliku zaviaja, upotpunjavajui je evropskom kulturom i visokim obrazovanjem.

8 9

Isto, str. 23 Isto, str. 23.

12

Istorijske i drutvene prilike

Vladan Desnica svojim celokupnim knjievnim opusom ilustruje najvanije etape u razvoju srpske i hrvatske proze XX veka, njen prirodni evolutivni i poetiki kontinuitet u tom vremenu. Taj razvojni put ide od realistikog izraza sa poetka XX veka koji se nastavlja sve do meuratnog vremena i prve decenije posle Drugog svetskog rata, pa sve do najvanijih poetikih strujanja u drugoj polovini XX veka. Evolutivni smisao Desniinog dela jeste, prema reima Mihajla Pantia, u tome to je upravo taj pisac u srpskoj i hrvatskoj modernistikoj knjievnosti do punog intenziteta razvio imaginativno-psiholoku dimenziju pripovedanja.10 U svojim prozama Desnica je ostvario povezanost izmeu dve najvanije osobine moderne proze XX veka, njene poetske i intelektualno-esejistike orijentacije koje su odraz Desniine stvaralake linosti. Svojom poetikom i sopstvenim knjievnim izrazom ovaj pisac prevazilazi ideoloke, politike, drutvene, generacijiske i druge uslovljenosti koje sputavaju ispoljavanje individualnosti autorove linosti. Desnica je nastojao da svoje knjievno delo oslobodi strogo omeenih granica pripadnosti srpskom ili hrvatskom jezikom izrazu, tradicionalnom ili modernistikom stvaralakom modelu, i da ga usmeri prema unutranjem jezikom i stilskom oslobaanju, odnosno potvrivanju estetskog elementa umetnikog dela kao njegove primarne umetnike funkcije. U navedenom stvaralakom kontekstu Vladan Desnica je stvorio knjievno delo koje svojom unutranjom snagom i veliinom prevazilazi pripadnost odreenim knjievnim pokretima i pravcima, odreenim neknjievnim intencijama i namee se kao samostalna i jedinstvena estetska i knjievna vrednost nae kulture i jezika. U svojoj viziji i svom doivljaju stvarnosti zadraao je one elemente srpske i hrvatske knjievne tradicije koji su bili najblii njegovoj stvaralakoj linosti i kulturnoj pripadnosti. Meutim, kulturna pripadnost ovog pisca bila je ira od nacionalne i zaviajne, to je omoguilo da u svoju stvaralaku linost ukljui sve

10

Mihajlo Panti: Dnevnik jednog uivaoca itanja, Knjievna optina Vrac, Vrac, 2009, str. 61.

13

opte duhovne i kulturne vrednosti koje su uticale na razvijanje njegovih stvaralakih sposobnosti. Razvojni put srpske i hrvatske knjievnosti prvih decenija XX veka, kao i evropskih knjievnosti toga vremena, imao je nesumnjiv odraz na stvaralaki lik i delo Vladana Desnice. U periodu izmeu 1930. godine do Prvog kongresa sovjetskih pisaca odranog 1934. godine u Moskvi, dolazi do sve izraajnijeg shvatanja da se umetnik svojim delom mora ukljuiti u tekua drutvena pitanja svog vremena, odnosno da bude zagovornik politikog programa partije. Na pomenutom kongresu prihvaena je teorija socijalistikog realizma, odnosno obrazloen je pojam koji e biti osnova jednog knjievnog pokreta znaajnog u svetskoj knjievnosti. Ideja pokreta socijalistikog realizma zasnovana je na shvatanju Maksima Gorkog da knjievnost i kultura treba da budu podrka revolucionarnim zbivanjima, i da ovek koji gradi novo drutvo treba da bude samopouzdan i da se ne odreuje prema onom ivotu u kom se nalazi, ve prema onom koji mu je ideal. Maksim Gorki u svom referatu izloenom na pomenutom kongresu istie da umetnost mora izraavati jednistvo linosti i sredine, jer ovek e u socijalistikom drutvu nai pravi smisao ivota u poistoveivanju svojih interesa sa interesima drutva, ime e se i emotivno i misaono pribliiti kolektivu. U tom pribliavanju pojedinca i drutva zapostavljaju se problemi linosti, dok se akcenat stavlja na optimizam koji se raa iz ubeenosti u pozitivnost same ideje. Pomenuti proces razvoja knjievnosti u Sovjetskom Savezu do 1934. godine imao je odjeka na nae knjievne prilike, posebno na shvatanja unutar pokreta socijalne knjievnosti. Izmeu dva svetska rata u jugoslovenskoj knjievnosti postoji niz pisaca u ijim je delima veoma naglaena i prisutna socijalna komponenta. Literarni pokret socijalne knjievnosti nastao je oko 1930. godine i okupljao je pisce koji su prihvatali ideju da predmet knjievnog dela treba da bude aktuelna ivotna tematika. Pisac je morao imati odreeni ideoloko-drutveni stav prema socijalnim pitanjima koja obrauje u svojim delima. Literarno delo je svojim estetskim delovanjem trebalo da doprinese obogaenju drutvene svesti italaca kako bi mogli shvatiti svoj drutveni poloaj. Pokret socijalne literature, kao i nadrealistiki pokret dve su najznaajnije knjievne i kulturno-politike grupacije u srpskoj knjievnosti poetkom 30-ih godina XX veka. Meuratna srpska knjievnost sa elementima avangarde i socijalne

14

knjievnosti, kao i graansk i zaviajn proz, izvrila je nesumnjiv uticaj na Desniin doivljaj literature. Srpska knjievnost je u tom periodu prela znaajan razvojni put i usmerila svoje kreativne mogunosti prema onim oblicima stvaralakog izraza koji su proirivali ispoljavanje individualnih mogunosti samog stvaraoca. Upravo je nakon Drugog svetskog rata roman bio najpogodnija knjievna vrsta kojom su pisci toga vremena iznosili svedoanstva o ratu i revoluciji prevazilazei time oskudnu prisutnost romana u periodu izmeu dva rata. Da bismo prikazali razvojni put srpskog romana o ratu i revoluciji, kao i literaturu toga vremena, neophodno je osvrnuti se na zlo (literarnog) doba11 koje je trajalo do 1950. godine, poznatije kao vreme socijalno angaovanog romana. Socijalno angaovana umetnost u Srbiji u prvi plan je isticala primat politikog i ideolokog pragmatizma u odnosu na estetsku vrednost umetnikog dela. Idejno i politiki odreena umetnost revolucije istie partijnost kao svoj primarni cilj. Sve se tumailo sa stanovita opte partijske linije, tanije Komunistike partije Jugoslavije koja je traila verne tumae revolucije. Knjievno stvaralatvo koje se razvijalo sa partijskom linijom moralo je izraavati politike poruke i biti odraz stvaranosti, odnosno revolucije. Socijalno angaovani roman koji nastaje u prvih pet posleratnih godina nije mogao da se odrekne golih injenica stvarnosti koje su utkane u njegovu formu i strukturu. Nesavrenu stvarnost pisci ovog romana predstavljaju kao idealnu afirmiui time revoluciju. Tako nastaju dela u ijem je sreditu svedoenje i pouka a ne njihova misaona transpozicija. Pisci socijalno angaovanog romana imali su za cilj da romanom dokau kako su komunisti ostvarili revoluciju, prenosei time komunistie ideje na itaoce. Pripoveda u takvom romanu ima suen idejni pogled kojim posmatra dogaaje pretvarajui se tako u nepouzdanog svedoka-pripovedaa. Istovremeno, njegovi likovi bivaju oblikovani u skladu sa ideolokim opredelenjem, tanije socijalistikim realizmom kao umetnikim idealom. Oblikovani pomou zajednikih osobina grupe, likovi socijalno angaovanog romana postaju nosioci opteg a ne pojedinanog, predstavnici socijalnih ideja a ne samih sebe. U svojim Ogledima o realizmu er Luka istie da se estetika i princip

11

Milo Bandi: Vreme romana, Prosveta, Beograd, 1958. str. 60.

15

realizma svode na umetniko prikazivanje celovitog oveka.12 Navedeni stvaralaki princip nije prisutan u socijalno angaovanom romanu jer rat i revolucija nisu sagledani kroz traginu sudbinu pojedinca, ve kroz niz patriotskih pria o pobedi partije. Zasnovan na teoriji odraza revolucije i partijnosti, socijalno angaovani roman istie veru u svetlu budunost i novi ivot. Prema reima Dragana Jeremia, u socijalno angaovanom romanu je izbrisan nesklad izmeu individualnih i drutvenih tenji, estetsko je podreeno politikom a roman kao kritiko oruje odloen.13 U socijalistikom drutvu toga vremena roman kao knjievna vrsta nije bio slobodan jer je morao odraavati odreenu ideologiju i vriti kolektivno osveenje mase. Kao takav angaovani roman daje uproenu sliku rata i revolucije ne prikazujui opirnije likove, ve prevashodno prenosei oduevljenje revolucijom i idejom komunizma kao jedinim pravim izborom. Pozivajui pisce da piu o revoluciji, vladajua ideologija nije pristajala na prikaz potpune istine jer joj je odgovaralo unoenje politikih motiva i zabluda u knjievna ostvarenja. Socijalistiki realizam je, prema reima Stanka Lasia, postao ve 1936. godine temeljna sinteza umjetnosti i revolucije, sinteza u kojoj je staljinistika vizija revolucije dobila svoju punu potvrdu i svoj najjasniji izraz i sve su sile teile da se odrede za partijsku knjievnost, odnosno ukruivanje ivota. 14 Snagom svoje sugestivne moi knjievnost je neposredno vrila vaspitanje i usmeravanje irokih narodnih masa, dok je normativna kritika toga vremena prevashodno razmatrala i vrednovala idejnu strukturu dela zanemarujui formu. Nastala na dogmi marksistikog pragmatizma iji je osnovni kriterijum prisustvo stvarnosti u delu, posleratna knjievna kritika je traila istu poruku, zanemarujui estetsku vrednost dela, ime je guila kreativnost pisca podreujui njegov subjektivitet objektivnoj stvarnosti shvaenoj i prikazanoj kroz ideju. Vrednujui knjievna dela prema spoljanjim normativnim kriterijumima, kritika je postajala ideologizirana svest u slubi revolucije. U navedenim drutveno-politikim okolnostima biti apolitian u literaturi znailo je istovremeno biti i antisocijalistiki odreen, ili postavljen protiv socijalistike stvarnosti. Razvijajui se u pomenutim politikim prilikama, naa
12 13

er Luka: Ogledi o realizmu, Kultura, Beograd, 1947, str. 17. Dragan Jeremi: Doba antiumetnosti, Prosveta, Beograd, 1970, str. 245/6. 14 Stanko Lasi: Sukob na knjievnoj ljevici(1928-1952), Liber, Zagreb, 1970, str. 48.

16

posleratna knjievnost biva obeleena sukobom dvaju razliitih shvatanja i prikazivanja stvarnosti. Kao glavni razlog sukoba dvaju razliitih shvatanja knjievnosti i umetnosti, Stanko Lasi navodi pitanje: Kakva treba biti funkcija umjetnosti u revoluciji i funkcija revolucije u umjetnosti? Umetnost i revolucija se, prema miljenju Stanka Lasia, meusobno upuuju jedna na drugu, i nemogue je da se iskau kao zasebni entiteti, ve samo u njihovoj sintezi. Sinteza umetnosti i revolucije, prema njegovim reima, predstavlja apriornu kategoriju koja determinira sve ostale postavke, i upravo je ona apriorno polazite u tradiciji nae literature. Polazei od apriornog polazita pojavljuju se dve koncepcije umetnosti, odnosno dve koncepcije revolucije koje se meusobno iskljuuju. Prvu koncepciju umetnosti i revolucije Lasi naziva koncepcijom ponitenja slobode u izabranom ili stvorenom objektu. Ta koncepcija svodi i revoluciju i umetnost na sredstvo ostvarenja oveka. Prikaz stvarnosti kroz ideoloku afirmaciju revolucije ostvaruje se kroz socijalno angaovani roman, nasuprot kojeg nastaje poetsko-psiholoki roman kao odraz sumnje u realni prikaz stvarnosti koju prezentuje socijalno angaovani roman. Nasuprot unapred zadatim prikazima revolucije koje je diktirala politizovana knjievna kritika toga vremena, poetsko psiholoki-roman posmatra objektivnu stvarnost kroz subjektivne doivljaje razliitih linosti. Takvu stvaralaku koncepciju Lasi odreuje kao kreativni pokuaj odravanja jedne sinteze u kojoj se umetnost i revolucija definiu kao traenje i slobodno kretanje oveka. Druga orijentacija koja, prema Lasievim reima, postaje dominantna u naoj knjievnosti nakon 1952. godine, razbija sinteze umetnosti i revolucije. Ta orijentacija se zalae za autonomiju umetnosti smatrajui da umetnost mora sama traiti puteve u skladu sa svojom tradicijom i strukturom. Ona u ovom periodu poinje borbu za slobodu artistikog izraza i estetskih pravaca, i ne usuuje se jasno izrei stav indiferentnosti prema zadacima revolucije.15 Ova orijentacija bila je osobito izraena 1951. i 1952. godine kod modernista koji su se zalagali za integritet umjetnosti. Trea orijentacija koju Stanko Lasi izdvaja, predstavlja oajniki pokuaj da se poveu prethodno pomenute, da se spasi sinteza umetnosti i revolucije. Kao njenog glavnog predstavnika Lasi navodi Krleu, koji na Kongresu knjievnika u Ljubljani odranom 5.10.1952. godine brani larpurlartizam protiv slube umetnosti u

15

Isto, str. 79.

17

momentalne partijske svrhe, polazei od stava da je umetnost bez revolucije besmislena, a revolucija bez umetnosti nepotpuna. Ova koncepcija smatra da je mogu autentini estetski socijalistiki angaman. Krlea je na pomenutom Kongresu izjavio: Onoga trenutka, kad se jave kod nas umjetnici, koji e svojim darom, svojim znanjem i svojim ukusom umjeti da te objektivne motive nae lijeve stvarnosti subjektivno odraze, rodit e se naa vlastita umjetnost.16 Ovim konceptom Krlea ne odreuje konkretan sadraj umetnosti, ve istie da umjetnost i revolucija postoje kao smisao, i poziva na rad i stvaralatvo unutar toga smisla. Umetniko delo je, prema Krleinom miljenju ono delo koje na stvaralaki nain sintetizuje lepotu i revoluciju, dok je revolucionarno delo ono delo koje na stvaralaki nain ukljuuje totalitet oveka u svoju praksu. Takva sinteza umetnosti i revolucije, prema reima Stanka Lasia ostaje nedefinisana, jer je preiroka za koncepciju konkretnog revolucionarnog angamana, a preuska za koncepciju autonomije umetnikog i revolucionarnog stvaralatva. Krlea se istovremeno zalagao protiv plitkog utilitarizma i protiv apsolutne autonomije umetnosti. Pisci koji su se nakon Drugog svetskog rata opredelili za verno prikazivanje revolucije u naoj knjievnosti uglavnom su ostajali na margini knjievnih vrednosti (edomir Minderovi: Oblaci nad Tarom, Dragan Simi: Nisam bio sam, Oto Bihalji Merin: Dovienja u oktobru, Vera Obrenovi-Delibai: Kroz niiju zemlju), dok su pisci poetsko-psiholokog romana sa svojim knjievnim ostvarenjima izbijali u prvi plan (Mihajlo Lali, Dobrica osi, Oskar Davio, Radomir Konstantinovi, Vladan Desnica i drugi). Izraziti pomak u modernizaciji romana toga vremena predstavljaju romani u kojima su prisutni elementi modernog romana: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice (1950), Svadba Mihajla Lalia (1950), Daleko je sunce Dobrice osia (1951) i Pesma Oskara Davia (1952). Oslobaajui se klasinog naslea realizma, ovi romani uvode nove vrednosti u nau knjievnost toga vremena. U sreditu umetnikovog istraivanja nije revolucija ve pojedinac koji iznosi svoja iskustva odraavajui istovremeno tadanje drutveno-istorijske prilike. Univerzalna istina sve vie se zamenjuje pojedinanom istinom koja se bori za sopstveno postojanje.

16

Isto, str. 80.

18

Junaci ovih romana nisu ostvareni samo kao nosioci i tumai odreene ideologije, ve su prikazani kroz sospstveni doivljaj datih okolnosti. Njihov ivot nije unapred odreen revolucijom kao mitom. Revolucija i istorija prikazuju se kroz svest i oseaj pojedinca. U tenji da se to vie priblie istini o revoluciji, pisci ovih romana problematizuju i svoje junake i ideje o revoluciji elei da razotkriju ideologiju koju je nametnuo socijalno angaovani roman. Rat i revolucija u socijalno angaovanom romanu nisu prikazani kao tragino kretanje naroda, ve kao niz patriotskih pria i hronika o pobedonosnom putu revolucije. Roman Zimsko ljetovanje (1950) Vladana Desnice po mnogo emu odstupa od socijalno angaovanog romana to e naknadno biti razmotreno i prikazano u posebnom segmentu ovoga rada posveenom tom romanu. Romanom Svadba (1950) Mihajla Lalia nastaje znaajniji pomak u razvoju srpskog romana o revoluciji. Ovim romanom Lali se udaljava od metode klasinog realizma, pribliavajui se sve vie unutranjem svetu svojih junaka. Opredeljujui se za realizam kao istinu, ovaj pisac naputa dotadanju idealizaciju revolucije i uputa se u prikazivanje unutranje istine junaka, nosioca revolucije. Navedenim stvaralakim postupkom roman dobija dramske elemente iako i dalje sadri u sebi uobiajenu sliku revolucije. U svojim romanima o ratu i revoluciji Lali, prema reima Velibora Gligoria, brani istinu od lai, ponos od ponienja, slobodu od robovanja i nasilja, hrabrost od slabistva, ljudski karakter od prevrtljivosti.17 U jednom od knjievnih razgovora, na pitanje ta svojim ciklusom o ratu eli da saopti, Lali naglaava tenju da eli pisati angaovanu i realistiku knjievnost, ograujui se otro od pravca koji je nazvan socijalistiki relizam iji su pisci, prema njegovim reima, sveli realizam na biljeke vidljivih i opipljivih pojava.18 Lali je sebe smatrao pripadnikom savremenog realizma jer je korienjem psihoanalize proirio svoja sredstva izraavanja. Roman Svadba kao roman promena i zaokreta u srpskoj knjievnosti, iako sadri idejnu osnovu socijalno angaovanog romana sadranu u favorizovanju komunistike ideje, novine koje donosi odraava u stilu, u prisustvu poetsko-psiholoke atmosfere, u karakterizaciji i individualizaciji likova. Navedenim stvaralakim postupcima Svadba se udaljava od socijalno angaovanog romana usmeravajui razvoj srpskog romana prema oveku i njegovom
17 18

Velibor Gligori: Kritiari o M. Laliu, Prosveta, Beograd, 1984, str. 59. Rade M. Nikoli: Susreti s piscima, Jedinstvo, Pritina, 1971, str. 13.

19

unutranjem svetu, proirujui time mogunosti tumaenja i prikazivanja rata i revolucije. Roman Dobrice osia Daleko je sunce (1951) drugi je roman u ovom periodu koji donosi odreene promene u odnosu na socijalno angaovani roman, koristei novi stvaralaki postupak u prikazu rata i revolucije. U tenji da pronae potpunu istinu o revoluciji, Dobrica osi prvenstveno prikazuje posledice koje je revolucija ostavljala na oveka. Prikazujui tragino oseanje ivota, ovaj roman u prvi plan istie poetsko, dok idealistiko slikanje revolucije stavlja u drugi plan. Revolucija je u romanu Dobrice osia prikazana kao nesavrena, a njegovi junaci su dovedeni do meusobnog sukoba sopstvenih stavova. Upravo taj sukob razliitih doivljaja i stavova predstavlja novinu u odnosu na socijalno angaovani roman. osievi junaci dovode u pitanje ideale za koje se bore sukobljavajui time razum i dunost. Roman Daleko je sunce, prema reima Miloa Bandia, ustaje protiv deklarativne i deklamatorske, politiki pravolinijske, neutralno dobromislene knjievnosti, bazirane na bunkerima fraza i lanog, vetakog idejnog sjaja.19 Zasnivajui se na analitikom realizmu, osiev roman dovodi u pitanje idealizam revolucije postajui istovremeno i kritiki prikaz ratnih prilika. Roman Pesma (1952) Oskara Davia u poreenju sa Lalievim i osievim romanom predstavlja sloeniju romanesknu strukturu u kojoj je naznaen i izveden postupak toka svesti. Iako je u sreditu romana politika tema, pisac najveu panju usmerava na ovekovu emociju i njegov unutranji svet. Osnovna ideja romana je misao glavnog junaka da samo sloboda i ljubav odreuju oveka u datom vremenu predstavljajui istovremeno i glavne uslove ljudskosti. U svom romanu Davio prikazuje odnos ovekovog ivota i stava to uslovljava estu upotrebu unutranjeg monologa i dijaloga. Junaci Daviovog romana u prvi plan istiu znaaj slobode, istine i lepote kao vodeih i glavnih principa u ivotu oveka. Davio pokuava da svog junaka oslobodi dogmatskog shvatanja sveta i partije, u elji da drutvene ciljeve zameni linim interesima. Svojim romanom Davio poruuje da sve u ivotu ima smisla ukoliko nastaje iz ljubavi. U poreenju sa junacima socijalno angaovanog romana, Daviov junak nije uzor, ve pokuaj traenja novog oveka. Revolucija u stvaralaom doivljaju ovog pisca nije prikazana

19

Milo Bandi: Vreme romana, Prosveta, Beograd, 1958, str. 85.

20

ideoloki, ne predstavlja samo borbu u odreenim istorijskim uslovima, ve odnos prema ivotu uopte. Daviova Pesma je moderan roman zasnovan na subjektivnom psiholokom vremenu u kojem njegovi junaci izraavaju svoj odnos prema revoluciji. Vreme u ovom romanu tee u izolovanim individualnostima za razliku od mehanike hronologije koja je karakteristina za socijalno angaovani roman. Ovim romanom pisac izdvaja pojedinca iz kolektivne svesti, dajui mu mogunost sopstvenog vienja stvarnosti i revolucije suprotstavljajui se time prikazivanju stvarnosti u socijalno angaovanom romanu. Posmatrajui Desniina prozna ostvarenja u kontekstu pomenutih romana i njihovih pisaca, uoavamo izvesni pomak koji Desniino delo ini kreui se od tradicionalnog realizma ka psiholoki produbljenom realistikom postupku, dajui prednost unutranjoj drami junaka nad tradicionalnim stilskim sredstvima. Takva dimenzija pripovedanja, prema reima Mihajla Pantia, bila je sve do Desnice uglavnom manjkava, budui da je na poetikoj, a bogme i na politikoj vlasti, i u srpskoj i u hrvatskoj tradiciji nekada bio, pa je dobrim delom i sada, loe shvaen realizam.20 Desniina prozna ostvarenja istovremeno poseduju razliite stvaralake poetike. Realistiku poetiku i realistiki postupak pronalazimo u nekim pripovetkama o ivotu u dalmatinskom zaleu, te u romanu Zimsko ljetovanje, dok je u pripovetkama iz gradskih i primorskih sredina, kao u romanu Proljea Ivana Galeba, prisutan moderni stvaralaki postupak. Pomenuta knjievna ostvarenja bie posebno razmotrena u zasebnim segmentima ovog rada posveenim Desniinim pripovetkama i romanima. Prikazujui razliite ivotne sredine pomou razliitih stvaralakih postupaka, Desnica u oba sluaja ostaje dosledan prikazu najrazliitijih vidova ovekova ivota. Prikazujui ivot u dalmatinskom zaleu, ovaj pisac daje pojedinanu i kolektivnu sliku njegovih junaka u borbi za svakodnevni ivot, dok u prikazima gradskih sredina insistira na analizi pojedinanih sudbina koje se opiru kolektivnoj svesti. Sveukupna proza Vladana Desnice nalazi se izmeu dva pomenuta tematska pola, izmeu realistikog vienja i doivljaja stvarnosti i moderno prikazane

20

Mihajlo Panti: Dnevnik jednog uivaoca itanja, Knjievna optina Vrac, Vrac, 2009, str. 61.

21

problematike pojedinca u gradskoj i seoskoj sredini. Desniina prozna ostvarenja moemo posmatrati kao sponu izmeu realizma i modernizma. Srpski pisci iz Dalmacije koji su preli slian razvojni put i svojim delom uestvovali u stvaranju opte slike srpske proze XX veka, pored Vladana Desnice su Sima Matavulj (1852-1908) i Jovan Radulovi (1951). Iako pripadaju razliitim generacijama, slinost navedenih pisaca je u tome to su svoj knjievni opus poinjali kao realisti da bi vremenom obogaivali svoj narativni postupak pribliavajui se sve vie modernijem knjievnom izrazu. Pomenuti narativni postupak bie detaljnije prikazan u narednim segmentima ovog rada posveenim pripovetkama i romanima Vladana Desnice. Desniine pripovetke i romani posmatrani kao celina sadre razvojni put srpske knjievnosti od poetka XX veka i njegove realistike poetike, pa sve do zavretka XX veka i njegove pune poetike raznovrsnosti. Da bismo to potpunije prikazali i shvatili poetiku koju je Desnica primenjivao u svojim romanima i pripovetkama, neophodno je prethodno sagledati poetske stavove ovog pisca sadrane u njegovim esejima, kritikama i drugim teorijskim tekstovima.

22

Eseji i kritike

Mladi zagrebaki pisci pokreu u Zagrebu 1952. godine knjievni asopis Krugovi sa ciljem da se tadanja izolovana sredina upozna sa novim tokovima evropske knjievnosti. Desnica se odazvao njihovom pozivu na saradnju, i u tom asopisu je objavio esej pod nazivom Zapisi o umjetnosti. Pomenuti esej bie estoko napadnut od tadanjih predstavnika socijalistike estetike, to e biti razmotreno u posebnom segmentu ovoga rada. Desniin esej koncipiran je kao razgovor sa zamiljenim sagovornikom, kao polemika koja je na vie mesta ironino intonirana. U napomeni koja je izostala u broju Krugova 45, pisac nam saoptava da su ovi zapisi najveim delom pisani kao beleke za buduu opseniju razradu. Zbog nedostatka vremena i drugih razloga praktine prirode, on ih objavljuje, po njegovim reima u sirovom i sakatom vidu. U nastavku eseja Desnica navodi da je odabrao upravo one segmente zapisa koji mogu mlaim piscima biti od neke koristi i pomoi, istiui mogunost njihove primjene i na druge umetnosti.21 Poslednja misao iskazana u pomenutoj napomeni otkriva jedan od temeljnih poetskih stavova ovog pisca: kroz pojedinano prikazati ono to je opte i univerzalno. itajui bilo koje od Desniinih pisanih ostvarenja, uoiemo navedeni stav koji je klju za tumaenje njegove stvaralake tajne. U prvom paragrafu svojih Zapisa o umjetnosti Desnica izdvaja iskrenost kao jedan od glavnih zakona umetnosti. Pisac, prema njegovim reima, da bi ostvario neposrednu iskrenost u svome delu, neophodno je da zae u dublju i prodorniju analizu ljudske psihe, da nadvlada neto to se opire i koprca i crveni, odnosno, da iznese dublje i prisne momente ovekove due, jer osnovni cilj i smisao knjievnosti je da prikae oveka u svoj njegovoj razliitosti. Desnica je smatrao da je veliina knjievnosti u tome to otkriva istine o oveku one vrste koje nam ni istorija, ni sociologija, ni nauna psihologija ne mogu da prue. Moda se u tome i krije razlog njegovog opredelenja za bavljenje knjievnou u prvom redu, jer knjievno delo prua ogoljene istine. Pomenute
21 Mada veinom govore o knjievnosti, jasno je da se dobar dio ovih zapisa (mutatis mutandis), moe primjeniti i na druge umjetnosti. Vladan Desnica: Zapisi o umjetnosti, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993. str. 60.

23

naune discipline posmatraju oveka u nekim uoptenim, irim okvirima, u odorama nekih mitologija i u oklopima nekih ideologija. Te nauke kreu od opteg, od nekih zajednikih miljenja, verovanja, morala, ivotnih stavova, pogleda na svet, i na taj nain ne prikazuju ogoljenog oveka. Zadatak knjievnog dela je da prikae ovekovu raspoluenost koja u Desniinoj viziji sveta predstavlja sutinsku osobinu oveka. Da bi ostvario navedene zahteve, pisac mora da odbije od sebe svaku mogunost razneenja, da zakoi emociju, kako bi to objektivnije i potpunije stvorio ovekovu unutranju sliku. Po miljenju Vladana Desnice, pisac nije sposoban da u stanju raznjeenosti22 izvri analizu dubokih slojeva ovekove due, da bi to postigao mora biti racionalan. Esej pod nazivom Kako zamiljam lik umjetnika Desnica je posvetio upravo razmatranju umetnika, odnosno pisca. Pravi umetnik, prema Desniinom miljenju, treba da oseti duboku i neodoljivu potrebu za svakodnevnim dodirom sa prirodom23, jer ovek-umetnik pronalazi u njoj svoje izvorite za regenerisanje i razvoj sopstvenog duha, dok priroda neumitno i neminovno preslikava svoje osobenosti na ovekov unutranji svet. Navedeni poetski stav otkriva Desniin doivljaj prirode kao neophodnog inioca za nastanak umetnikog dela. Priroda i umetnost u Desniinoj stvaralakoj koncepciji nalaze se u dijalektikom odnosu. Priroda, kao jedan od osnovnih kompozicionih elemenata Desniinog literarnog sveta, nalazi se u veitoj i ivoj sprezi sa ovekom i njegovim doivljajem. Da bi umetnici mogli neto poetsko iz sebe istisnuti potrebno je da izau na sunce ili pod zvezdano nebo, jer za pisaim stolom se realizira, stavlja na papir ono to je stvoreno ve ranije. A to najvie u etnji po prirodi.24 Navedene okolnosti predstavljaju preduslov da umetnik stvara, jer u skuenom prostoru, u zadimljenom umezu, sa tavanicom iznad glave, teko da moe nastati poetsko delo.
Ta poetinost o kojoj pisac govori nosi peat neke izrazite specifinosti (...) u naoj knjievnosti ne postoji pisac iji bi lirizam bio do te mjere lian neposredne emocije ili bilo kakvih manifestacija raznjeenosti nad sudbinom (...) to je neki izrazito misaoni lirizam, poezija bez osnovnih poetskih rekvizita. Anatolij Kudrjavcev: Pjesnik misaonosti, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 83. 23 U udnu me nedoumicu stavlja umjetnik koji ne osjea potrebu da bude u stalnom, svakodnevnom dodiru s prirodom, koji godinama gazi kroz krtiiji rov sve samih krutih razumskih stvari, a pie pjesme uvijek o onim istim zvijezdama koje je doivio kad mu je bilo sedamnaest godina. Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 112. 24 Vladan Desnica: Prvu novelu namjenio sam Politici, Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 105.
22

24

U prirodi, u bratskom dodiru sa drveem i travama, s kiom i vjetrom, regenerira se dua, odmaraju se oi, pogled se akomodira irim vizualima i daljinama (...) u zranijim prostorima duh se iri, mjerilo za ljudske stvari u naoj ruci, kao magijom, na oigled postaje vee, a mizerije svakidanjice, u relacijama tog podneblja, postaju sve sitnije i sitnije, gube se (...) Poputa zaarenost i sparuena vrlina od nasune borbe, od trvenja, glonji (...) Zelenilo neke livade postaje protutea za doivljenu pakost, smirena, vedra dubina neke perspektive naknada za gorinu koja nam je poremetila unutranju harmoniju.25 Desniinu ideju o sraslosti umetnika i prirode neophodno je posmatrati u sklopu njegovog celokupnog pogleda na svet. Pisac tei da prevazie udaljenost izmeu ovekovog unutranjeg sveta, i sveta kojim je okruen, pribliavajui ih i posmatrajui kao jedno. Svi elementi spoljanjeg sveta koje Desnica unosi u svoje literarne tvorevine ne postoje izolovano kao samostalni svet za sebe, ve ih pisac posmatra u sprezi sa ovekom. U Desniinom delu slike prirode nisu prisutne kao zaseban realitet, ve kao polazite koje nas upuuje na unutranji, naoko nevidljivi svet ovekov. Takav doivljaj prirode otkriva nam osnovne tvorbene komponente pomou kojih je Desnica gradio svoj umetniki svet. U prirodi Desnica pronalazi prastari, paganski zakon koji je otporan na uticaj vremena, i doivljava je kao jedinu konstantu u ovekovoj borbi protiv vremenosti i smrti. ovek u prirodu uranja svoje misli i oseanja, stapajui se sa njom u tenji da nadvlada prolaznost i smrt. Neprestano se suoavajui sa vremenitim i prolaznim ivotom, Desniin ovek utehu pronalazi u prirodi, u neosmiljenom i slepom ivotu bilja. Svet bilja je nesebian, nesvestan i slep u odnosu na oveka koji se, tupo sebian u svojoj okatosti udaljio od samog izvorita ivota. Napojiti i sauvati tu slepu pticu, tu sutinu ovekovu, u stvaralakoj koncepciji Vladana Desnice, jedino je mogue u neprestanom ovekovom dodiru sa prirodom. Jedan od glavnih Desniinih ciljeva bio je pronai i prikazati ono to je neprolazno i time nadvladati nestajanje. Upravo u prirodi pisac pronalazi ono to neprestano traje, jer priroda je ta koja jeste, koja se ne zavrava, ve uvek i nanovo biva. Priroda je, od strane ovog pisca doivljena i kao sredina-zaviaj iz kojeg ovek potie i roenjem nasleuje njegove elementarne osobine. Odreeni prirodno-

25

Vladan Desnica: Kako zamiljam lik umjetnika, Knjievni Jadran, br. 9, Split, 1952, str. 34.

25

ivotni uslovi utiu na formiranje ovekove psihe, kao i na stvaralaki lik umetnika. Svi likovi Desniinih literarnih ostvarenja, kao i pisci koje prikazuje u svojim esejima, nose osnovne odlike rodnog kraja. O neposrednom i direktnom uticaju prirode na ovekov mentalni sklop, Desnica pie u eseju o Mirku Koroliji, zastupajui miljenje da ovek kao prirodno bie ima primat nad ovekom kao drutvenim biem. Navedenim stavom potvruje se Desniina ideja o neminovnoj povezanosti oveka sa prirodnim okruenjem, i uoava prisustvo paganskog zakona koji istie da bogatija priroda ini oveka bogatijim, dok nepovoljni prirodni uslovi nepovoljno utiu na ovekov duevni razvoj. Prikazujui pesnika Koroliju, Desnica istovremeno opisuje svoj zaviaj kao niz suprotnosti koje obitavaju skopane zajednikim geografskim prostorom, uvodei nas time u sutinu problematike sopstvenog stvaralatva. Na samom poetku pomenutog eseja uoava se jedan od osnovnih stavova stvaraoeve poetike koja podrazumeva mogunost opstanka suprotnosti u jednoj celini. U stvaralakoj koncepciji Vladana Desnica priroda je tesno povezana sa ovekom, odnosno odreeno geografsko podruje sa ljudima koji na njemu obitavaju: ovjek i pejza nigdje, ni u jednog naeg pisca, nisu tako sudbinski vezani kao u Desnice. Ta je veza prokletstvo, ali prokletstvo u stvarnom postojanju, u oporosti i tvrdoi ivota i muke na kamenu i pod vedrim nebom.26 Desniin ovek se nalazi u senzitivnom dodiru sa spoljanjim svetom, njegova veza sa prirodom je ulna i neposredna. Zemlja, kao majka i hraniteljica svoje osobine prenosi na oveka, i tako skopani u zajednikom ivotu, zemlja i ovek postaju jedno. Iznedrivi se iz odreenog prirodnog okruenja, ovekov duevni sklop biva neminovno njime uslovljen. Razvijajui se u okvirima prirode koja ga okruuje, ovek postaje njen odraz. Prirodu dalmatinskog zalea Desnica doivljava kao nemilosrdu, jer ona ne prua velikih izvora za duu. Pejza je tvrd, sirov i strog, sve se pomalja u goloj istini ivotne tegobe i svirepe nunosti. Nad ovim predelima Desnica uoava krajnosti prirode, jer ljeti sunce ne grije ve saie, dok zima zatvara nebo putajui samo buru. Priroda odraava svoju osobenost na unutranji svet ovih gortaka. Obitavajui u oporoj ilavosti vegetacije, okrueni ogoljenim kamenjarima, bivaju uskraeni za iroko razvijenu oseajnost i misaonost.
Stanko Kora: Knjievna saradnja Vladana Desnice u Magazinu Sjeverna Dalmacija, Knjievna re, br. 263, Beograd, 1985, str. 26.
26

26

Nain na koji Desnica doivljava prirodu ostae nepromenjeno prisutan u njegovim kasnijim pisanim ostvarenjima. Slika zemlje prisutna u eseju o Mirku Koroliji, slina i gotovo istovetna nalazi se i u pripoveci Bunarevac. Takva slika zemlje bila je kamen temeljac od kojeg je, u svom razvoju, polazio duhovni i knjievni lik Vladana Desnice. Prikazujui prirodu i oveka dalmatinskog zalea, Desnica istovremeno stvara i regionalnu i univerzalnu sliku ivota. Podjednako je bio opinjen najbliim prirodnim okruenjem, kao i bezgraninim prostorima. Pisac obnavlja pagansko oseanje ivota, naroito u prikazima mediteranskog podneblja, teei da upotpuni svoju optu, konanu sliku ivota i sveta. Upravo u tom spoju lei tajna privlanosti Desniinog dela, u spoju razliitosti i protuslovlja. Iz navedenog razloga, knjievna ostvarenja Vladana Desnice moemo posmatrati kao mnotvo binarnih opozicija. Priroda i ovek predstavljaju jednu od njih. Slike prirode u Desniinim ostvarenjima nisu date usamljeno i izdvojeno, u njima je neprestano prisutan ovek. Doivljaj prirode proizilazi iz ovekovog unutranjeg sveta, ona je odraz ovekovog vienja i raspoloenja. Posmatrajui oveka u odnosu prema prirodi, Desnica nam svedoi o njegovoj nemoi i prolaznosti. To je razlog to Desniine slike prirode najee odraavaju nemo, nezadovoljstvo i patnju ovekovu. Nasuprot ovekovoj prolaznosti stoji priroda kao nepresuan izvor ivota, kao pobeda nad smru. Desniin ovek prirodu doivljava kao neminovnost koja upravlja njegovim ivotom, kojoj se ovek svjesno predaje: Dignuti ruke od samoga sebe i pustiti da priroda uini svoje. Pa ta bude!, poruuje jedan od Desniinih junaka. Desnica prirodu doivljava kao zakon nunosti koji po jedan deo sebe oslikava u svakom pojedinanom biu. Shvativi tu neminovnost, taj utisnuti peat prirode koji nosi u sebi, Desniin ovek se okree prirodi kao sopstvenom izvoritu, pronalazei u njoj utehu i veru u beskonanost. Priroda u delu Vladana Desnice nije svedena samo na opis, niti je data samo kao pozadina dogaajima, ve je polazna taka u pievom kretanju i traganju za ovekovim unutranjim svetom. Takav doivljaj prirode koji se kree od spoljanjeg ka unutranjem (tj. od realnog ka irealnom) otkriva nam nain na koji je Desnica stvarao svoj umetniki svet kreui se od realne slike spoljanjeg sveta sainjene od realnosti realnog i od doivljaja tog sveta, tanije od realnosti irealnog.

27

Posmatrajui poetske stavove ovog pisca sadrane u navedenim esejima, uoavamo da je Desnica nastojao da svojom stvaralakom poetikom i njenom primenom u literarnim ostvarenjima prikae prevashodno oveka, ivot i svet u totalitetu. Prema njegovom miljenju, svi procesi traju istovremeno i u sferi realnog, i u sferi irealnog. Dvojnost je doivljavao kao jedan od temeljnih zakona ljudske prirode, bez koje se ne moe integralno predstaviti nijedna ljudska linost. Sopstvenu viziju sveta Desnica temelji na shvatanju da je polarnost osnovna crta svega. Dve osnovne suprotnosti svake polarnosti kao to su realno-irealno, bie-nebie, venostprolaznost, beskonano-konano, smenjuju se u svom delovanju, i od te igre naizmeninosti sastoji se ivot.27 Cilj svekolikog saznanja umetnika je da otkrije i prikae te suprotnosti u celini, a ne samo jednu njihovu stranu. Na osnovu navedenog miljenja zakljuujemo da je Desnica dijalektiar, a najvii zakon njegove dijalektike jedinstvo suprotnosti. Poredivi navedene poetske stavove ovog pisca sa dijalektikim materijalizmom Marksa i Engelsa, uoavamo odreene razlike. Marks i Engels svoj filozofski razvitak nisu poeli kao materijalisti, ve kao hegelijanci idealisti. Oni odbacuju osnovne Hegelove idealistike i metafizike teze, ali prihvataju njegov dijalektiki metod koji preureuju na materijalistikoj osnovi. U osnovi njihovog dijalektikog materijalizma nalazi se teorija odraza koja smatra da je umetniko delo subjektivni odraz objektivne stvarnosti: (...) to pre svega znai da se u svakoj ideji-slici sadre elementi ili momenti koji idu od samih objektivno-realnih stvari, ali istovremeno u svakoj idejislici uvek i neizbeno ima takoe i neeg subjektivnog, tj. neeg to je pridodao sam subjekt koji saznaje.28 U poreenju sa teorijom odraza, Hegelov dijalektiki materijalizam izjednaava ideje sa predmetom ideja. Po tom shvatanju ideja nije odraz objektivne stvarnosti, ve je sama ta stvarnost. Ideja je, prema Hegelu, u svojoj sutini objektivna i moe da se ovaplouje u predmete i pojave naeg vidljivog sveta.

Svoju temeljnu i vrhunsku ontoloku misao o svetu izrazio je u formi antinomije ta misao nalazi se na kraju romana Proljea Ivana Galeba i izraava poslednje to ovek moe da kae o svetu na kraju svog ivotnog puta: I u stvarima je jedna luda zbrka i jedna mudra harmonija; jedan pijani besporedak i jedan dublji smisao. Kome je dano da to spozna, dobro je proivio svoj vijek. Taj je obiao itav svoj krug. Milivoje Petrovi: Filozofske ideje i knjievnom delu Vladana Desnice, Stvaranje, br. 7/8, Cetinje, 1967, str. 34. 28 Todor Pavlov: Teorija odraza, Kultura, Beograd, 1947, str. 56.

27

28

U tenji da prikae oveka, njegov ivot i svet koji ga okruuje, Desnica svoju panju prvenstveno usmerava na spoljanju realnost od koje polazi u svojim traganjima za istinom, odnosno idejom. Po miljenju ovog autora umetnost nastaje uzrokovana samom stvarnou, uz pomo due koja pati, i kao posledica stvaraoeve potrebe da stvori nov, neobian i rafiniran umetniki svet, tj. novu transponovanu stvarnost koja predstavlja ujedno i povratak konkretnoj stvarnosti. Ono to nam Desnica saoptava u svojim ostvarenjima nije samo dogaaj ili doivljaj tog dogaaja, ve njegova pesnika transpozicija. U procesu poetskog transponovanja Desnica nikad ne polazi od fabule, ve od jedne situacije, atmosfere, od jednog detalja29 od kojeg stvaralaki subjekat polazi u stvaranju jedne nove transponovane stvarnosti. Istinu u umetnosti Desnica definie na naredni nain: U umjetnosti je istina autentini, nepatvoreni, iskreni izraz umjetnikove unutranjosti. Ma koliko objektivnih neistina on sadravao, to je umjetnika istina. Sve to je, iz ma kojih razloga, u protivnosti s tim, nije umjetnika istina.30 Desnica je razlikovao ivotnu od umetnike istine, i kao pripadnik integralnog realizma nastojao da ih priblii i spoji u jedno. Primoran da se opredjeli, da izabere on ne izabira nego se samo opredjeljuje: za sve odjedanput.31 Svojim stvaralakim nastojanjima Desnica je blizak Hegelovom dijalektikom idealizmu koji se zasniva na izjednaavanju ideje (umetnikovog unutranjeg sveta) sa izrazom (umetnikim delom).

Desnica nije slikar jakih boja. On ne voli krupne rei i iroke reenine zamahe (...) itava njegova ekspresija svodi se na reanje detalja, izraenih adekvatnim, dobro odmerenim reima. Sve je dato diskretno, ponekad kao sluajno, nenaglaeno, kao netaknuto (...) to je rezultat njegovog smirenog, laganog rada. Dragan Jeremi: Vladan Desnica ili intelektualna pozija, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 26. 30 Vladan Desnica: Razgovor na knjievnom petku, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str 67. 31 Vlatko Pavleti: Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 56.

29

29

Doivljaj poetskog

U tenji da objedini spoljanji svet i ovekov doivljaj tog sveta, Desnica stvara svoja dela na jedinstvu poetskog i misaonog32, dveju suprotnosti koje su podjednako zastupljene u svim njegovim literarnim ostvarenjima. Ukoliko bismo naglasili da je misaonost najizrazitiji i najkarakteristiniji kvalitet Desniinog stvaralatva, nepravedno bi na drugo mesto postavili poetsko, koje je Desnica smatrao sutinom umetnosti. Upravo u toj poetskoj i misaonoj prozi, u skladu poetskog i idejnog, oseajnog i razumskog, stvaralakog i Vladana Desnice kao pisca.33 U razgovoru voenom sa Vlatkom Pavletiem povodom ocena romana Proljea Ivana Galeba, Desnica iznosi naredno miljenje: Ali ni ideja ni iskustvo nisu tu ono najbitnije. Kao i u svakom knjievnom djelu, bitno je ono poetsko u njemu, i mjera tog poetskog. Sve ostale elemente i komponente umjetnikog djela moramo posmatrati u funkciji tog poetskog momenta. Ideje, iskustvene spoznaje i drugo, tu gube svoje samostalno znaenje i postaju naprosto instrument poetskog konkretizacije lika, jednako kao i svi drugi akti.34 Osoben je i jedinstven Desniin doivljaj poetskog. Pod poetskim ne podrazumeva poetino, ve izrazom poetsko i poezija oznaava svaku estetsku umetniku vrednost. Svi elementi umetnikog dela moraju biti poetski funkcionalni a to ne znai da svaka misao likova iz romana mora biti liena objektivnosti, ve prevashodno mora da ovaplouje jedan ljudski lik, ili ostvaruje jednu ljudsku situaciju, tj. da slui poetskoj intenciji djela.35 Kao zamenu za pojam poetsko i poetske vrednosti, Desnica koristi pojam estetsko i estetske vrednosti. Umetniko delo, po njegovom miljenju, vredi onoliko koliko poetskog ima u sebi. U navedenom stavu vidljiv je uticaj Kroeove estetike na
Desniino delo, ma koliko bilo zaista delo jednog vieg majstora rei i izraza, pre svega stoji u znaku jednog vieg svojstva: u zaku jedinstva poetskog i misonog. Dragan Jeremi: Vladan Desnica ili intelektualna poezija, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 26. 33 Isto, str. 26. 34 Vladan Desnica: Na temu: djelo i kritika, Eseji kritike i pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 128. 35 Jedna te ista misaona, esejistika i slina materija moe u romanu ili drami imati znatnu, uprav nikakvu vrijednost, ve prema tome da li ona ovaplouje jedan ljudski lik, ostvaruje jednu ljudsku situaciju, da li dobro ili loe slui poetskoj intenciji djela. Isto, str. 128.
32

iskustvenog, u toj intelektualnoj

poeziji, prema miljenju Dragana Jeremia, lei nesumnjivo najvea vrednost

30

formiranje pojmova o umetnosti kod mnogih naih teoretiara knjievnosti i kritiara jo pre nego to je bila prevedena na na jezik (1934). Kroe u svojoj estetici poistoveuje umetniko i poetsko, odnosno lirsko koje je sinonim za intuiciju. Razmatrajui stvaralaku poetiku Vladana Desnice, i njegove refleksije o pojmu intuicije kao forme ljudskog saznanja, uoavamo da se Desnica udaljava od Kroeovog gledita time to istie da umetnik intuicijom kroz konkretno treba da doe do univerzalnog pribliavajui se time Hegelovom miljenju. Kroeovu misao da umjetnik izraava samo pojedinano Desnica nije mogao prihvatiti, jer umjetnik govorei o individualnom i povodom individualnog kroz njega govori i o optem.36 Prema Kroeovom miljenju intuicija spoznaje individualne, pojedinane stvari, za razliku od nauke koja spoznaje odnose izmeu njih, ono to je opte, univerzalno. Nasuprot Hegelovom miljenju da svaki izraz iskazuje neto univerzalno, Kroe istie da umetnost moe da izrazi samo vizije pojedinanih stvari, individualnih bia. Kroe nije mogao da prihvati Hegelovu misao da umetnost govorei povodom pojedinanog izraava i opte, jer je smatrao da se intuicija moe izraziti bez intelekta. Intelektu je ostavljao da izrazi ono opte. Desnica je umetnost doivljavao kao intuitivno saznanje, a pojam intuicije izjednaavao sa izrazom. Poto je izraz u literaturi jezik, odnosno upotrebljena re, onda je sutina poetskog u izrazu, tanije u upotrebi rei. Estetika je u stvaralakoj koncepciji Vladana Desnice sasvim daleko od toga da bude, kao to je kazivala stara i komodna praktiarska definicija, nauka o lijepome.37 Greh te definicije Desnica pronalazi u tome to ona ne izrie nita, nepoznanica se naprosto prenosi iz rijei estetika, estetsko, u rije lijepo. Vladan Desnica estetiku odreuje kao filozofiju umetnosti, tj. kao nauku o istoj intuiciji, o intuitivnom spoznavanju, kao nauku o izrazu. Izraz, po Kroeu, mora da sadri sve to je estetski vredno, a to znai da u izrazu mora leati osnov dovoljnog razloga i za njegovo svianje i za njegovu duhovnu samostalnost. Osnov svianja je u tome da izraz mora biti autentian i pravi, a pravi je onda ako je uspeo, a samim time je i dopadljiv. Izraz e posedovati i svoju duhovnu samostalnost ukoliko je jedan specifian stav duha. Izraz za Kroea nisu nisu samo rei, nego i gestovi i tonovi, i linije i boje, odnosno sve ono to oveku slui da neto iskae. Time se
36 37

Vojislav Nikevi: Poetika Vladana Desnice, Izraz, br. 7, Sarajevo, 1969, str. 53. Vladan Desnica: B. Kroe i zbrka oko njega, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 163.

31

objanjava zato Kroe svoju estetiku naziva naukom o izrazu, a ne o lepom ili o umetnosti. Pojam estetskog Kroe izjednaava sa pojmom izraajnog iskljuujui iz estetike svako prouavanje prirodno lepog, smatrajui kao i Hegel, da je estetsko produkt duha, i da istinski lepo nije mogue tamo gde nema svesne aktivnosti. Desnica je prihvatio Kroeov stav o razlikovanju umetnike i naune istine, odnosno estetskog i logikog. Kroe u svojoj estetici izdvaja pojam estesis koji oznaava osetljivost ili sposobnost da se osetilima neto uiva. Time dolazi do jedne vane teze: Umjetniko spoznavanje je potpuno neovisno od toga da li je njegov predmet realan ili irealan. Potpuno je irelevantno da li se ono o emu umjetnik govori uistinu desilo, ili je izmiljeno.38 Estetski proces je, prema Kroeovom miljenju sadran u formi. Iz navedenog stava proizilazi zakljuak da je funkcija sadraja upravo u tome da bude transformisan u izraz. Posmatrajui Kroeovo miljenje o izrazu u poreenju sa Marksovim, uoavamo izvesne razlike. Marks takoe govori o umetnikoj transformaciji predmeta, o jednom stvaralakom postupku koji pomou objekata spoljanjeg sveta gradi jedan novi svet. Meutim, u teoriji marksizma nije znaajna samo estetska vrednost forme, tanije izraza, na kojoj insistira Kroe. Marksistika teorija izdvaja sadraj od forme i istie znaaj kvaliteta samog sadraja, tanije tematike umetnikog dela. Engels postavlja pitanje da li su odreene teme vredne umetnikog oblikovanja, takoe i Hegel preferira one sadraje koji imaju odreeni drutveni znaaj, koji mogu biti istorijski istiniti. Sline stavove zaustupao je kao marksista i Luka u svojim teorijskim tekstovima. Nasuprot navedenim estetskim stavovima marksizma, Kroe o sadraju govori kao o impresiji, tj. o jednom materijalnom podatku ili utisku koji slui kao sirovina za ekspresivnu transformaciju. Sadraj je prema Kroeovom miljenju, jedna taka iz koje se zainje lepota i njegova je uloga u tome da bude poticaj za stvaranje. Nakon razmatranja Kroeovog miljenja o sadraju umetnikog dela, moe se jasnije shvatiti Desniin doivljaj realizma, tanije stvarnosti od koje se polazi prilikom stvaranja umetnosti. Pojam realizma Desnica proiruje dodajui mu jedan estetski smisao, ne traei empirijski, istorijski i logiki. Pojam (zahtjev) realizma,

38

Kroe: Estetika, Naprijed, Zagreb, 1960, str. 26.

32

prema njegovim reima je istovjetan sa zahtjevom iskrenosti, realne, odistinske prouenosti i nita vie.39 Realnost je ne samo tzv. objektivna, vanjska, historika realnost, nego i subjektivni fakat da neto sanjamo, doaravamo, prieljkujemo, haluciniramo itd. moglo bi se u ali nadodati da jedino nije realistino kad se ovjek pravi da neto sanja, mata, doivljava, a on u stvari to ne sanja i ne doivljava nego samo tako pie. Drugim rijeima kad mistificira. Ali i tu imamo neku realnost: realnost njegovog falsifikata, njegove mistifikacije.40 U navedenoj definiciji vidljivo je da Desnica razlikuje dve vrsta spoznaje: intuitivnu (estetsku)41 i logiku. Do spoznaje se dolazi ili putem fantazije ili putem intelekta. Spoznaja je u ovom sluaju vii pojam jer obuhvata i estetsku i logiku. Umetnost je u kroeovskom smislu shvaena kao jedan oblik spoznaje. Pomou intuicije umetnost spoznaje i savladava svet objekata. Intuicijom se naziva jedna duhovna delatnost koja je ve kod Plotina zapaena kao fantazija, kod Baumgardena kao senzitivno spoznavanje, kod Kanta kao mo rasuivanja, kod elinga kao intelektualni zor, kod Hegela kao neposredno spoznavanje. Glavno orue intuicije, po Kroeu, je fantazija, a predmet koji se spoznaje pomou intuicije je pojedinaan. Kroe je smatrao da intuiciji nije potrebna pomo intelekta da bi se izrazila. Inticiju smatra potpuno samostalnom i neovisnom od funkcije razuma. Intuitivno spoznati, prema Kroeovom miljenju, znai izraziti. Intuiciju Kroe odreuje kao ispoljavanje unutarnjeg. Svaka prava intuicija je u isti mah i izraz, a sve ono to se ne ispolji u izrazu nije intuicija. Intuitivno smo neto spoznali jedino ako smo sposobni da to izrazimo. Pri ovom procesu spoznaje nemogue je odvojiti intuiciju od izraza. U istom trenutku se pojavljuju i intuicija i izraz, i ne ine dvoje, ve jedno. U tom sluaju imamo uspeli umetniki izraz. Kroe razlikuje umetniku intuiciju od intuicije uopte, jer intuicija postoji i izvan umetnosti. Po njegovom miljenju umetnika intuicija ima poseban kvalitet, ona je neto vie od intuicije uopte. Umetnike intuicije se razlikuju po tome to su ire i sloenije od onih iz obinog ivota. Umetnici imaju veu sposobnost da pronau i dadu nekom sloenom duevnom raspoloenju adekvatnu formu.
Vladan Desnica: O realizmu, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 78. Isto, 78. 41 Estetske istine imaju tu vragoljastu osobenost da su u isti mah i najlake i najtee shvatljive meu svim ljudskim istinama. Isto, str. 78.
40 39

33

Montenjevu tvrdnju koja glasi: Sve ono to ovjek zna, zna i izraziti, Desnica proiruje dajui prednost umetniku nad obinim ovjekom. Umetnik neke spoznaje, do kojih se obian ovjek ne moe dovinuti bez njegove pomoi otkriva sa superiornou vieg ovjeka, i neke spoznaje i raspoloenja koja ima i obian ovjek izraava superiornou vie (umjetnike) metode, inei da ljepota i vrlina iskau iz ivota u sjajnom ruhu nedosene, nesvakodnevne jasnoe.42 Nemogue je utvrditi i definisati naunu granicu kojom bi se razdvojili izrazi i intuicije koje ine umetnost od onih koje to nisu. Estetski proces je sadran u formi, dok je sadraj polazna taka od koje kree proces izraavanja, ali ga ne poznajemo sve dok nije transformisan u neki oblik. Svakom izrazu prethodi utisak, ukoliko je utisak dovoljno snaan i jasan izraz e biti uspeliji. Prilikom stvaranja sopstvenih izraza umetnik se od njih oslobaa. Time je uoljiva jedna od uloga umetnosti da isti ovekov duh. Kroe definie umetnost kao doivljenu intuitivnu spoznaju, jer njome se ne spoznaje ono to se spoznaje logikim putem. Navedeno Kroeovo miljenje zastupa i Desnica, to nam potvruje naredni iskaz: Umjetnost nije spoznavanje onoga to se spoznaje logikim putem. Ona je intuitivna spoznaja i njena je domena potpuno druga. To je prilino osnovna stvar, i na prvom koraku u estetici mi se sukobljavamo sa tom dvojnou: intelektualna i intuitivna spoznaja.43 Naune, socioloke ili istorijske istine ne saznavaju se putem umetnosti, odnosno ne usvajaju se intuitivnim saznanjem niti saoptavaju umjetnikim (estetskim) jezikom. Time Kroe pravi razliku izmeu istorijske i neistorijske intuicije. Kroe je nastojao da estetiku uini autonomnom u tenji da estetsko podruje oisti od svega to nije estetsko, od pedagokih, moralnih, socijalnih, religioznih, politikih, psiholokih i drugih motiva. Najbitnija dimenzija umetnikog dela za Vladana Desnicu je, kao i za Kroea, estetska vrednost koja je garant za postizanje umetnikog kvaliteta. Ukoliko nije postignut umetniki kvalitet, u umetnosti nije postignuto nita: Ono to se dopada u umjetnosti, ono to nam razigra srce i to nas ushiuje i zadivljava jeste ivot, pokret, ganue, toplina, osjeaj umjetnikov: samo to daje vrhovni kriteriji za razlikovanje djela prave umjetnosti od djela lane umjetnosti, uspjelih djela od promaenih djela.44
42 43

Vladan Desnica: Rije na vrhu jezika, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 125. Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 120. 44 Benedetto Kroe: Eseji iz estetike, Kadmos, Split, 1938, str. 22.

34

Najvei cilj i jedina briga umetnika je da proizvede to veu i to bolju umetniku, odnosno estetsku vrednost. Umjetniko djelo ako nema vrijednosti kao takvo, nema ni kao bilo ta drugo.45 Prave umetnike vrednosti ne postaju staromodne iako odolevaju postulatima novog vremena i zahtevima publike. Piite staromodno!, poruuje Desnica piscima u jednom od svojih eseja, jer piui staromodno, radite za osiguranje svoje (knjievne) starosti! Veliina nekog knjievnog dela je, prema miljenju ovog autora, upravo u estetskoj vrednosti46 koja predstavlja samu sutinu umetnosti. U prouavanju knjievnog dela odreenog autora, Desnica kao primarnu istie estetsku tj. poetsku vrednost dela, dok podatke iz biografije, pripadnost nekom knjievnom pravcu ili koli doivljava kao zanimljivost, i smatra da nemaju nikakvu vanost u odreivanju umetnike vrednosti dela kao to je to smatrala teorija pozitivizma. Kao potkrepu za ovu tezu navodi primer Homera o kojem nemamo nikakve pouzdane ni dokazane podatke. Jedino to zasigurno znamo da je bio pesnik, to je sasvim dovoljno. Traganje za poetskom vrednou uoava se na svakoj stranici Desniinih proznih ostvarenja. U skladu sa njegovom stvaralakom koncepcijom, reenice koje nam pruaju informacije i tehnika saznanja potrebna da bi se razumela fabula ili tok dogaaja, takoe moraju nositi u sebi neku estetsku vrednost. Za Desnicu je idealno kad u knjievnosti nema nijedne zakrpe empirijskog na tkivu estetskog, niti jednog estetski mrtvog mesta. Kao ilustraciju za takvo razmiljanje navodi klasina prozna dela u kojima su sve reenice umetnike, osim citata ili ponekih mesta na kojima pisac podbaci. Jednostavnost, prirodnost, duboka ivotnost i realistinost nekih mjesta i reenica dae nam katkad iluziju da su ta mjesta i reenice direktno, kao pincetom preneseni iz realnog ivota na stranice djela.47 U tome i lei posebnost Desniinog realizma koji sliku obuhvata u potpunosti, njenu spoljanjost i njenu unutranjost. Desniin realizam se zasniva na sveobuhvatnosti, njemu je cilj prikazati sve u potpunosti, sve to se vidi, osea, misli, autentino i bez ulepavanja, onako kako jeste. Navedenim zahtevima realizam ovog pisca udaljavao se dogmatske prakse socijalistikog realizma, prbliavajui se vie Lukaevoj teoriji sveobuhvatnog
Vladan Desnica: Na temu: djelo i kritika, Eseji, kitike i pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 98. Estetsku vrijednost kao sutinu umjetnikog procesa Desnica je naglaavao u naem poslijeratnom vremenu, kada su se kao primarni isticali drugi elementi umjetnikog stvaranja (to ih je Desnica, inae, smatrao vanestetskim) ideje, tematika, tendencioznost, prosede, drutvene vrijednosti i sl. Duan Rapo: Novele i romani Vladana Desnice, kolske novine, Zagreb, 1989, str. 56. 47 Isto, 113.
46 45

35

realizma. Svoju teoriju Luka je razraivao u graanskom drutvu kao nedogmatski socijalistiki realizam u peridu socijalizma, prikazujui ivotne pojave kroz umetniku transpoziciju na realistiki nain. U odnosu prema avangardnoj knjievnosti, Lukaeva teorija ostala je iskljuiva i odbojna: Luka je dodue neke idejne i psiholoke kordinate tzv. avangardne knjievnosti i njezine glavne predstavnike Kafku, Joycea, Camusa, Becketta itd, dijalektiki veoma produbljeno i zanimljivo analizirao, ali je, kao i u sluaju ekspresionizma, itavu tu novu knjievnost odbacivao kao dekadentnu.48 Luka u svojim delima osobito istie Marksov princip totaliteta i dijalektiku povezanost subjekta i objekta, kao i teoriju ruskog filozofa Ivana Pavlova o uslovnim refleksima, stvarajui tako svoju teoriju umetnosti kao slike ivota, odnosno subjektivnog odraza objektivne stvarnosti. Meutim, pomenutu vezu izmeu odraza i stvarnosti Luka nije samo mehaniki tumaio iznosei spoljanje osobine, ve je odreeni pojam posmatrao dubinski u dijalektiki produbljenom vieslojnom mnogoznanom intenzivnom totalitetu49, u povezivanju pojedinanog i opteg. Lukaevu tenju za to produbljenijim prikazom stvarnosti pronalazimo u proznim ostvarenjima Vladana Desnice. Upravo je to jedan od glavnih razloga zbog kojeg su stranice Desniinih proza tako ive i stvarne. itajui ih nije potrebno ulagati dodatni napor da se predoe. Sve to prikazuju doivljeno je i shvaeno u vizuri pisca koji poseduje stvaralaku mogunost da pronae adekvatan izraz za svoj poetski doivljaj stvarnosti. Poetski doivljaji Vladana Desnice duboko su proivljeni, promiljeni, oseani. Oseaj je jedan od osnovnih tvorbenih elemenata Desniine poetike. Sve to je napisano njegovom rukom poseduje osobenu sugestivnost i uverljivost. Ni u jednom momentu ne ostavlja nedoreenu svoju misao, ve brani i obrazlae sopstveni stav, uveravajui itaoca u ispravnost svog miljenja. Neizmerljivo je velika sugestivna mo svake Desniine rei.

48 49

Vlado Maarevi: Knjievnost i revolucija, August Cesarec, Zagreb, 1974, str. 130. Isto, str. 140.

36

Briga oko izraza

Magina snaga Desniine rei proizilazi upravo iz samouverenosti i artistikih sposobnosti izraavanja sopstvene misli i izuzetne sposobnosti oseanja.50 Pored svekolikog znanja koje je posedovao, Desnica je iznad svega bio artist. U svim literarnim ostvarenjima bilo mu je primarno ostvarenje estetskog ideala, jer u knjievnom djelu, prema njegovim reima, svaka rije mora biti umjetnika. Iako je akcenat prevashodno stavljao na sadrinu, uoavamo da je mnogo panje poklanjao formalnom savrenstvu teksta i reeninom ritmu, to je vidljivo u njegovom neprestanom navraanju51 svakoj ispisanoj reenici pre konane redakcije. Ja prozu moju itam glasno po trideset puta, najobinije reenice, recimo, da tako kaem, i inim da mi drugi itaju, da mi itaju iz druge sobe. I tako to se proita iks puta glasno.52 Izvor Desniine neprestane briga za ritam reenice nalazi se u pradavnini, kada je knjievnost bila usmena, kada je knjievno delo moralo biti lepo i savreno i kao sluanje. Smatrao je da se potpuna recepcija dela ostvaruje postizanjem apsolutne literarnosti svakog strukturnog elementa. Salije se neko djelo pa se onda svaka pojedina taka, svako pojedino poglavlje, svaka stranica prorauje iznova i uzima se nekako u razmatranje, u rad, pod lupu, (...), kao da je to centralno, najvanije mjesto u itavoj knjizi, pa za njim dolazi drugo, pa tree, tako da je svaka stranica jedanput bila u poloaju te najvanije, te glavne stranice, pa je tako sa zdunou, i minucioznou, i priljenou roena.53 Kao ilustracija za Desniinu izrazitu posveenost izrazu moe posluiti i prepiska54 voena sa Ilijom Kecmanoviem, u periodu od 4.6.1954. do 11.12.1958.
Njegova sposobnost oseanja se razlae u mnoga posebna oseanja: u oseanje jezika kao osnovnog sredstva knjievnog stvaranja, u oseanje za karakteristine detalje, koji ine celinu jedne atmosfere ili jedne linosti, zatim u oseanje mere i ozbiljnog humora, u oseanje reeninih masa koje treba jasno, pregledno i ukusno ukomponovati. Dragan Jeremi: Vladan Desnica ili intelektualna poezija, Savremenik, br. 6, Beograd, 1958, str. 23. 51 () dok djelo nije zavreno, dok po mom miljenju nije potpunu definitivnu formu dobilo, dok nije dano u tampu, neprestano se navraam, pa makar bilo za svakog drugog, za svaije tue oi, zavreno, kod mene lei u ladici mjesecima, godinama i za mene jo nije zavreno i neprestano ga iznova uzimam u rad. Vladan Desnica: Prvu novelu namjenio sam Politici, Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 105. 52 Isto, str. 105. 53 Isto, str. 105. 54 Tria Kujaa: O prepisci Vladana Desnice,Gradina, br. 6, Ni, 1985, str. 63.
50

37

godine. Pomenuta pisma su dokaz pieve stvaralake svestranosti i neprestane potrebe za stvaranjem. Njegova umetnika samosvest prisutna je i u pismima. Uoljiva je izrazita jeziko-stilska osobenost svakog napisanog reda. On je svjestan da i najmanja greka u umjetnikom tekstu moe obesmisliti itav pasus, pa iz tih razloga i strepi nad svojim tekstovima, nudei se sam da izvri korekture.55 Pored pomenute prepiske, sauvana su i pisma upuena Edvardu Goju56 u kojima se nalazi pria o neobjavljenom i izgubljenom rukopisu Proljea Ivana Galeba koja je Edvard Goj preveo na engleski jezik. I ova pisma nose neka od bitnih obeleja pieve stvaralake linosti, a pre svega odaju brigu za jeziki izraz. U jednom od pisama upuenom Edvardu Goju, datiranom 9.7.1958. godine, Desnica istie da mala nijansa aljivosti ili ozbiljnosti tona, leernosti ili teine, mnogo vai u ovakvoj vrsti knjiga u kojima postoji dosta irok raspon raznih registara, dodajui u produetku da naroito treba paziti da se izbjegne svaka banalnost: izraz jednostavan, ali ne otrcan.57 Desnica je nepovjerljiv prema plodnim nadahnuima, i ne veruje u sretne momente stvaranja u kojima ovek nadmauje samoga sebe. Smatra da je svako pravo umjetniko oblikovanje u svojoj biti sloen i duboko smiren proces () jedno teoretsko stanje duha.58 Ne pridaje vanost inspiraciji, jer po njegovom miljenju ovek ne moe dati vie nego to ima u sebi. Sutinu pisanja pronalazi u tanom izraavanju onoga to se htelo rei i priznaje da to nije nimalo lako. Saglasan je sa miljenjem da je pisanje knjievnog dela napor i da mora da bude napor. Pravom varijantom Desnica ne smatra onu koja je stilski najljepa i formalno najdotjeranija, ve onu koja je blia onome to smo imali u glavi.59 Da bismo u potpunosti mogli izraziti ono to nosimo u sebi, moramo imati dovoljno jasno oseanje i miljenje o onome to elimo izraziti, odnosno moramo imati jasno doivljen sadraj koji se ispoljava kroz adekvatan knjievni izraz. esto odbacujemo kudikamo uspijelije varijante za ljubav tanije, preciznije, vjernije varijante one prave varijante, jedine prave.60
Isto, str. 63. Letopis Matice srpske, Novi Sad, god.172. knj.458, sv.3, septembar 1996, str. 67. 57 Isto, str. 67. 58 Vladan Desnica: Zapisi o umjetnosti, Eseji , kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 59 U tome i jest tekoa naeg izbora i izvor naeg dugog kolebanja: lako je razabrati to je objektivno uspijelije, koja je varijanta ljepa; ali procjeniti koja je blia onome to smo imali u glavi, esto je neobino teko. Vladan Desnica: Zapisi o umjetnosti, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 60 Isto, str. 60.
56 55

38

Desnica je naglaavao da je jo kao poetnik imao pri pisanju veoma jasnu sliku onoga to je eleo da postigne, kao neki praobrazac koji lebdi u oblacima i koji mora da svue iz oblaka i fiksira na papir kao neki model ve budueg djela. Pievo odnoenje prema ekspresiji61 je beskompromisno. On smatra da za sadraj koji elimo uobliiti postoji negdje pod suncem jedan izraz jedan jedini i nezamjenjivi, onaj pravi, idealni izraz. Pronalaenje idealnog izraza predstavlja za Vladana Desnicu alfu i omegu umetnikog stvaranja. itava je stvar u tome da, u knjievnosti, i u itavoj domeni estetskoga (a to znai: u domeni izraavanja uope) i nije vano i bitno nita drugo doli rije, izraaj.62 Vrednosti knjievnih ostvarenja Vladana Desnice prebivaju u neposrednom jedinstvu impresije i ekspresije, zbog ega je Desnici bila bliska Andrieva misao: Ja ne brusim rijei, ja brusim misao, koja je jedna od vanih ideja-vodilja u njegovom stvaralakom postupku. U zavisnosti od samog knjievnog izraza, postavlja se pitanje stila nekog pisca. Za Desnicu pitanje stila nije stvar forme, ve bitno i sutinsko pitanje samog sadraja. Stil, meutim, ne pronalazi svoje zaslueno mesto u naim knjievnim kritikama, prikazima i ocenama. Prema Desniinom miljenju, analizirati stil nekog pisca i raspravljati o njemu znai postavljati sutinsko pitanje: kako dati pisac pie? Nasuprot piscima koji stvaraju dugotrajnim pronalaenjem idealnog izraza, postoje i pisci koje karakterie lakoa pisanja koju Desnica odreuje kao nedostatak linog izraaja i potrebe za njim odnosno kao zadovoljenje nelinim ablonskim stilom. Prihvatanje konvencionalnog izraza od strane takvih pisaca, Desnica poredi sa odevanjem misli u konfekcijska odela koja sputavaju pokrete. Nedostatak formalnog momenta izjednaava sa nedostatkom sadraja odnosno sa nedovoljno jasnim osjeanjem i miljenjem onoga to se eli izraziti. Prema miljenju Vlatka Pavletia, Desnica nije pripovjeda, on je pisac, umjetnik koji teko raa svaku rije svoga teksta upravo zato, to zna cijenu prave rijei. U svemu trai preciznost, ne zadovoljavajui se ni u razgovoru inprovizacijom.63
Takvo odnoenje prema ekspresiji potjee od polusvjesnog ali vrlo odreenog osjeaja (koji se s vremenom sve vie razvija, izotrava i utanaava, dok se na koncu ne izvrgne u naeg nesnosnog tiranina, esto mrskog neprijatelja). Isto, str. 60. 62 Vlatko Pavleti: svako djelo vrijedi tono onoliko koliko poetskog sadri u sebi, Izraz, br. 3, Sarajevo, 1958, str. 78. 63 Isto, str. 78.
61

39

Smisao za strukturu i kompoziciju dela Desnica nije doivljavao kao formalni kvalitet, ve kao primarni i sastavni deo talenta, kao kreativnu kategoriju, tj. sam talenat. Ukoliko pisac poseduje talenat, on je vidljiv ve u njegovim prvim ostvarenjima i prati stvaranje knjievnog dela od samog poetka, pa do kraja. Spontanost i lakoa pisanja dolaze najkasnije, poslije decenija i decenija truda, nakon to smo potroili more vremena, kad smo stekli uverenje da pisana stvar odava izmuenost i zaudara uljem iz lukjerne. Trud uloen u stvaranje za Vladana Desnicu je bio neizbean, jer je smatrao da je pisanje teak posao64, borba sa tekoama, a samo miljenje je doivljavao kao trud i savladavanje tekoa. Nemuti jezik doivljava kao izraz nemutih misli, a trud oko izraza, oko forme, ne posmatra odvojeno od sadraja, niti ga doivljava kao stvar reenine kozmetike, ve ga pripisuje samoj misli, odnosno sadraju. Sve te rijei na vrhu jezika koje nikako da se otkinu, te nabujalice neizrecivoga, te puste proljetne grmljavine bez kie, i to liriziranje na kredit, sve je to samo magla, priin, samoobmana ()65

() pisati dobro u prozi, to je zbilja jedna velika, velika vetina. Kad bi itaoci znali kako je to teak posao, i kako se i najodlunije misli, u mukama raanja, mogu da unakaze, da okrljaju i postanu obine () Marko Car: Estetika pisma, G. Kon, Beograd, 1920, str. 52. 65 Vlada Desnica: Rije na vrhu jezika, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 49.

64

40

Reakcije knjevne javnosti na Desniinu poetiku

Desnica je, kao veiti tragalac za poetskim, bio protiv stavljanja umetnosti (knjievnosti) u slubu vladajuih ideologija. Time se, prema njegovom miljenju, ugroava estetska vrednost koja predstavlja samu sutinu umetnikog dela. Navedeno shvatanje umetnosti i knjievnosti bilo je dovoljan razlog da Desnica bude napadnut od predstavnika ideoloki opredeljene kritike socijalistikog realizma koja je u takvim stavovima videla negativan uticaj na tadanju knjievnu omladinu. Pomenuta kritika koja se negativno odnosila prema delu Vladana Desnice vie govori o sebi i ideolokim normama koje je zastupala, nego o samom piscu i njegovom delu. Desniina knjievna ostvarenja prevazilaze vladajui duh vremena u kojem su nastala, borei se za ostvarenje jedne vie, univerzalne vrednosti. Desnica je stvarao u godinama kada se na polju knjievnosti vodila estoka borba i une polemike izmeu tradicionalista i modernista, sukobljavala dogmatska i antidogmatska miljenja, i osporavale nove poetike. U doba kad se od pisca trailo potpuno odreeno, gotovo propisano opredjeljenje prema nekim vidovima ivota, kao grom iz vedra neba naila je Desniina proza, koja doslovno ne zastupa nikakav drutveni stav (...) Desnica se tako deklarisao kao totalno nezainteresiran za bilo kakve politike ili socijalne aspekte.66 U takvim drutveno-politikim okolnostima, elei da se izbori za svoju poetiku, pisac pronalazi reenje u podeli knjievnosti na primjenjenu i onu drugu. Time bi, po njegovim reima, prestala trvenja i natezanja, sve bi praktine, pragmatistike i sline tendencije nale svoje zadovoljenje.67 Navedenom podelom pisac istovremeno slika stanje u knjievnosti toga vremena, kada je prednost imala primjenjena knjievnost nad onom drugom, pravom. Desnica se borio za pravu knjievnost, istu i osloboenu od bilo kakave ideologije, smatrajui da neto po svom osnovnom i sutinskom karakteru ili jest umjetnost ili nije, dok okolnost to neto ima ili nema neku praktinu upotrebljivost, neku praktinu primjenu, za estetski sud nije ni od kakve vanosti.68 Momenat praktine primenjivosti ili upotrebljivosti neke umetnine Desnica je
66 67

Anatolij Kudrjavcev: Pjesnik misaonosti, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 25. Vladan Desnica: Zapisi o umjetnosti, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. 68 Vladan Desnica: Primjenjena umjetnost, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 98.

41

odreivao kao irelevantan za sud o njenoj umetnikoj prirodi, odnosno o njenom kvalitetu, tj. njenoj estetskoj vrednosti. Segmenat Desniinih Zapisa o umjetnosti koji govori o primenjenoj knjievnosti biva okosnica za otar napad zagovornika socijalistike estetike. Desniine stavove o primenjenoj umetnosti Joa Horvat tumai kao dokaz primjene reakcionarnih shvaanja Vladana Desnice u oblasti teorije umjetnosti i drutvene prakse.69 Navedeno Horvatovo miljenje Desnica opovrgava narednom reenicom: tklanjam od sebe prigovor reakcionarnosti koji mi pravi Joa Horvat, jer je reakcionarnost pogleda na drutvenu stvarnost za mene znak i sinonim duhovne zaaurenosti, unienja i degradacije ovjekove intelektualne i moralne linosti.70 Nedostatak Zapisa Horvat pronalazi i u njihovoj nameni mladim piscima koje Desnica neminovno vodi u sukob s progresivnim snagama u drutvu i istinskom knjievnosti.71 Priznavi mu darovitost, Horvat naglaava da je Desnica ipak bio na loem putu, jer se nije uklapao u stvaralake koncepcije toga vremena. Desniino knjievno delo nije podraavalo unapred zadate norme, jer je bilo osobeno i borilo se za pravu umetniku vrednost. Desnica povlai granicu i pravi razliku izmeu primjenjene knjievnosti i one druge, pledira za podizanje kvaliteta u umjetnosti i za dostojnije tretiranje u njoj sadrajne idejnosti.72 Naredna optuba protiv Vladana Desnice izlazi u Borbi 21.12.1952. godine od strane anonimnog N.St-a koji optuuje Desnicu da zabija no u lea komunicirajuoj knjievnosti i time joj umanjuje vrijednost u oima omladine. Pomenuti protivnik, kao najznaajniji argumenat protiv Desnice, navodi 1952. godinu u kojoj je, po njegovim reima, jugoslavenska knjievnost imala najplodnije dane, a Desnica ba tada ustaje protiv ivotnih motiva u umjetnosti i pledira protiv drutvene aktivnosti umjetnika.73 Na pitanje koje postavlja anoniman kritiar: Kad je jugoslovenska knjievnost imala plodnije dane?, Desnica odgovara: Nikad ranije, i dodaje: toj sam plodnosti i ja, inae onako fenomenalno neplodan (...) neto malo doprinio time to sam tokom ove godine izdao u posebnim knjigama zamaniju zbirku pripovjedaka i prevode etiriju djela iz svjetske literature, a osim toga prosuo po asopisima,
69 70

Joa Horvat: Margine, Naprijed, br. 49, Zagreb, 1952, str. 78. Jovan Radulovi: Progutane polemike, Stubovi kulture, Beograd, 2001, str. 57. 71 Joe Horvat: Margine, Naprijed, br. 49, Zagreb, 1952, str. 78. 72 Jovan Radulovi: Progutane polemike, Stubovi kulture, Beograd, 2001, str. 57. 73 Isto, str. 43.

42

listovima, radio emisijama ovei broj novela, lanaka i esejia; objavio prevod jedne poeme i vie kraih proznih i stihovnih stvari (...)74 U nastavku odgovora anonimnom napadau Desnica obrazlae svoj zapis o primenjenoj knjievnosti, istiui da je u njemu podvukao razliku izmeu knjievnog dela koje je zadojeno idejom i pragmatistike knjievne rabote koja direktno slui konkretnim, praktinim utilitarnim ciljevima. Sa dananje vremenske distance moe se postaviti pitanje anonimnom autoru: Kakvi su motivi Vladana Desnice u njegovim delima, ako nisu ivotni? ta nam to Desnica prikazuje na stranicama svojih romana i pripovedaka ako ne ivot u svim njegovim manifestacijama i oveka kao njegovog nosioca? Desnica je bio nepravedno napadnut i prozvan, bez mogunosti da se u tom momentu odbrani. O tome svedoi i naredni zapis: Odgovore i pokuaje objanjenja u bilo kom obliku koje sam napisao na sve te napade, uzaludno sam nudio svim redakcijama koje su te napade objavile, pa i mnogim drugim. I tako, nije ni preostalo drugo nego da ih spremim u fascikl koji nosi naslov Progutane polemike.75 Desniine polemike u tom vremenu, tj. u tadanjem knjievnom trenutku nisu ugledale svetlost dana, jer se njihova istina nije uklapala u postojee knjievne norme koje je odreivala estetika socijalizma. Pomenute polemike za Vladana Desnicu su predstavljale mogunost da obrazloi sopstvene poetske stavove. To je posebno vano upravo u hrvatskoj knjievnosti u kojoj biti samo pisac, i to ak dobar pisac, oito nije bilo dovoljno. Napisati dobro djelo i metnuti ga pred lice publike, kritike, i raunati na njihov poten odnos, doista podrazumjeva idealan odnos na relaciji autor djelo publika. U toj su knjievnosti sile izvan knjievnosti vrlo esto odreivale knjievni kvalitet knjievne vrijednosti.76 Te ustoliene veliine stvorile su dve kategorije pisaca: omoguen ili onemoguen pisac. Prva kategorija se odnosila na favorizovane pisce, dok je druga bila sinonim za pisce koji nisu bili u mogunosti da bilo gde javno daju obrazloenje svoga dela. Takav sluaj bio je i sa polemikama Vladana Desnice. Nakon refleksije o primenjenoj knjievnosti, Desnica u navedenom eseju govori o nemogunosti postojanja lai na podruju umetnosti. im la proviri, istim

74 75

Isto, str. 137. Isto, str. 137. 76 Ivan Krtali: Polemike u hrvatskoj knjievnosti I, Mladost, Zagreb, 1982, str. 109.

43

asom, automatski prestaje umjetnost.77 Prema reima Vladana Desnice, u pravoj umjetnosti beziznimno, uprkos svemu, vlada istina: tu ovjek govori istinu ak i protiv svoje volje.78 Ovde pronalazimo jo jedan odgovor na pitanje: kakva umetnost treba da bude prema vienju ovog pisca. Da bi vrila svoju veliku, nenadoknadivu misiju, umetnost mora biti ista od bilo kakave moralne determinacije i liena bilo kakve praktine svrhe i cilja. U trenutku kad se izbori za istinu i prikae je, ona e vriti jedinu ispravnu funkciju. Desnica naglaava da svi guitelji slobode i zatirai istine, gue i zatiru umetnost, jer je istinska umetnost polje na kojem se ispoljava prava istina. Tirani istine i slobode, na mesto prave, postavljaju lanu, dirigovanu i slubenu umetnost, tvrdi Desnica. Sloboda i umetnost se meusobno uslovljavaju, jer epohe bez slobode su istovremeno i epohe bez umjetnosti.79 U tekstu O slobodi stvaranja i tendenciji objavljenom u Vjesniku 1953. godine, Marin Franievi opovrgava navedeno Desniino miljenje tvrdei da nije tano da su u historiji epohe bez slobode ujedno i epohe bez umjetnosti. Prema njegovom miljenju su najbolja ostvarenja vie, manje nastala u direktnoj ili indirektnoj borbi za to veu slobodu. U navedenom tekstu Franievi navodi da Desnica ipak shvaa ta je to sloboda, jer mu ne manjka, nego smeta, jer nije njegova nego puka. U Odgovoru Marinu Franieviu Desnica mu priznaje iskrenost, i naglaava da u njegovom napisu prevladava lini momenat i argumenti koji u drugi plan stavljaju diskusiju o teoriji knjievnosti. Namera Marinovih napisa, po Desniinom miljenju, prevashodno je bila da ga prikae kao ljubitelja monarhije i mrzioca puke slobode, kao nostalgiara za starim drutvenim poretkom. Oito je da su Marinovim napisima u Vjesniku tobonja teoretska pitanja bila samo izlika za line napadaje. 80 Desnica istie da je ista umetnost neupotrebljiva u ostvarivanju izvesnih ciljeva i da nesvesno staje na stranu istine. U trenutku kad svoje umetnike ciljeve prestane vriti usput, tj. ime ih postavi sebi za cilj, umetnost prestaje biti umetnost. Desnica je bio protiv bilo kakve intencionalnosti u umetnosti, jer svaka intencionalnost, u bilo kojem obliku i primjeni, strana je (tua i nepogodna) prirodi

77 78

Vladan Desnica: Zapisi o umjetnosti, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 60. Isto, str. 61. 79 Isto, str. 62. 80 Isto, str. 70.

44

umjetnosti.81 Njegovi junaci nisu nosioci odreenih ideologija, niti zagovornici odreenih estetika, ve predstavljaju najrazliitija ostvarenja ovekove istine. Desnica se zalae za prisustvo neposrednog ivota u umetnikim delima, osloboenog dekorativnosti, i samim time duboko ooveenog. U jednom segmentu svojih Zapisa otkriva nam da se tajna vrata umjetnosti otvaraju na laki dodir tajnog dugmeta a ne forsiranjem snage.82 Ideja i fabula treba da se rode zajedno, i da u nekom sadraju iz ivota, u datom, sagledamo ideju, tek onda ima uslova da od toga rada neto bude. Kao posebnu vrstu intencionalnosti u umetnikom radu Desnica izdvaja pievo hotimino (pribiranje) sakupljanje iskustva. Prema njegovom miljenju hotimino biranje teme, siea, sredine, historijskog i drutvenog miljea najvea je garancija za neuspeh umetnikog dela. Za potrebe umetnikog oblikovanja najvie e nam posluiti ono to smo zapazili nesvesno, to smo zamjetili a da toga i nismo svjesni, (...) u ivotu, kao akteri, kao saljudi.83 Desnica istie da pisac veinom ne zapisuje svjesno u pamenje podatke, njemu ostaje u podsvijesti snimljena slika a da on i ne zna za nju. Kad mu ustreba, pred njegovim oima iskrsne slika, neznano gdje i kad snimljena i on naprosto preslikava karakteristine crte sa modela kojeg ima ivog pred oima.84 U eseju pod nazivom Marginalije o iracionalnom Desnica navodi da nita nije u umjetnosti potrebnije i vanije i vrednije, od originalnosti. A nita u umjetnosti nije pravoj originalnosti vei neprijatelj od lane originalnosti (...)85 U produetku istie da je htjeno na polju umetnosti sinonim lanog. Nevolju prilikom stvaranja umetnikog dela pronalazi u onome to je namjerno i hotimino, jer hotimino murenje kroz trepavice duljim vremenom i istrajnom vebom oveku moe da pree u obiaj, a na taj nain se dolazi do steene samosvojnosti, do stvaranja

Vladan Desnica: Intencionalnost u umjetnosti, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 140. 82 Vladan Desnica: Zapisi o umjetnosti, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 63. 83 U stvari, vrijedi samo ono to smo zapazili (iskusili) nesvjesno, to smo zamjetili a da toga i nismo svjesni (iskusili i ne znajui), u ivotu kao akteri (suakteri), kao saljudi, kao jedinke, kao subjekti koji su te sadraje osjetili kao svoje; kao ljudi sa svojim posebnim (linim) reakcijama na njih, koji su pretrpili (na svojoj psihi iskusili) i podnijeli njihovo djelovanje, i koji su na svoj lini nain na njih reagirali. Vladan Desnica: Hotimino iskustvo, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 112. 84 Vladan Desnica: Zapisi o umjetnosti, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 64. 85 Vladan Desnica: Marginalije o iracionalnom, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 134.

81

45

lane linosti kupljene po cijenu rtve svoje prave linosti, iz razloga to se prava linost oseala manje vrednom. Drugu (lanu) linost Desnica naziva altera natura i naglaava da ona moe prevariti samo onoga ko ne poseduje svoju prima naturu, dok ozbiljnog umetnika ne moe obmanuti. Iz navedenog miljenja zakljuujemo da je Desnica razlikovao dve vrste umetnika: neumetnike i umetnike, odnosno one koji posjeduju vetaku spontanost od onih koji posjeduju pravu. Desnica nije sa simpatijama posmatrao savremenog oveka, jer u svetu savremene civilizacije dolazi do izjednaavanja pravih i lanih vrednosti. Marginalije o iracionalnom zavrava milju da je na svijetu mnogo vie neumjetnika nego umjetnika, a oni su najee u krugovima samih umjetnika. Posmatrajui Desniine poetske stavove iz pomenutih eseja, uoavamo da je u njegovim knjievnim ostvarenjima oigledno opredelenje za proces kontrapunkcije pesnike slike i poetskih ideja, odnosno elemenata konkretnog i elemenata univerzalnog, to je vidljivo u narednom iskazu: Stvar knjievnosti je da nam prikae konkretno individualno u krilu univerzalno apstraktnog, da nam otkrije pulsiranje pojedinanog bia osloboenog odora i kalupa. Knjievnost nam pripovjeda o poloaju i osjeaju pojedinanog koje se nalazi u zagrljaju apstraktnog, o njihovim meusobnim odnosima i trvenjima, (...) o svemu onome o emu nam historiografija nikada nita ne bi rekla.86 U Desniinom poimanju knjievnosti uoavamo spoj estetike, etike i antropologije, i andrievskog miljenja da knjievnost ne slui niemu ako ne slui oveku i oveanstvu. Posmatrajui knjievnost u celini, Desnica kao centralnu taku izdavja stvaralaki subjekat jer je njegova egzistencija viestruka. On egzistira i kao stvaralac, i kao mislilac, i kao kritiar. Na slian nain egzistirao je i sam Desnica. U tekstu Jedan zakanjeli prilog diskusiji o tipinome Desnica iznosi miljenje da sve to je umetniki uspeno oblikovano predstavlja praobrazac neke vie ili manje iroke, vie ili manje brojne vrste, reda, kategorije. Prema tome, zahtev za tipinou je istovetan sa zahtevom za dobrim umetnikim oblikovanjem.

Vladan Desnica: Jedan zakanjeli prilog diskusiji o tipinome, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str.165.

86

46

Navedeno miljenje pisac potkrepljuje narednim primerom: Uspio portre, ve time to dobro predstavlja odreenog ovjeka, dobro predstavlja i iva ovjeka uope.87 Prema miljenju Vladana Desnice zahtev za tipinim treba svesti na stav i optepoznatu istinu da u umjetnosti svaki dobro oblikovan konkretni realitet sadri i resumira bezbroj takvih konkretnih realiteta, i da u sebi nosi i reproducira njihovu opu istinitost. Umjetniko djelo donosi jedan konkretni, u njemu i kroza nj, jedan univerzalni momenat.88 Desnica u pomenutom eseju istie da sutina problema nije u empirijskom momentu veine i manjine, redovnog i iznimnog, nego naprosto u tome da u umjetnikom djelu pravilo, zakonitost i redovnost treba da budu doneseni kao pravilo, zakonitost i redovnost; a izuzetak, odstupanje i sluajnost kao izuzetak, odstupanje i sluajnost.89 Jedino e na taj nain slika umetnikog dela prikazati realistinu i istinitu sliku stvarnosti. ivot je taj koji raa odstupanja jednako kao i pravila, anomalije jednako kao i normalne sluajeve, kontigentno kao i zakonomjerno. Pa i aparatno, i udno; bizarno, neobjanjivo, nevjerovatno sve to obuhvata stvarnost u njenom irokom krilu. Realno je i ono to je izuzetno, prirodno je i ono to odstupa od normalnog. Jer ko bi inae bio taj demijurg, mimo ivot i mimo prirodu, koji se zabavlja mrsei njihove raune i fabricirajui izuzetke od njihovih pravila? I ne postaje li, u ivom umjetnikom djelu, tim uvjerljivija, tim realistinija slika realnosti im je vie donesena u prirodnom a ne u kemiki istom stanju, sa svim svojim kontradikcijama, odstupanjima, zastranjenjima, neobjanjivostima sa tim mladeima ljepote (ljepote u istinitosti) na svom licu? 90 Desnica predlae da se izraz tipino zameni izrazom karakteristino koji nije nuno vezan za jedinku, jer neto moe biti karakteristino za itav jedan red, jednu sredinu, doba, nasuprot drugim redovima, sredinama i dobima, a u isti je mah tipino za sve pripadnike tog reda, sredine i doba. Ali umetnost, kao prikaz ivog i konkretnog, prvenstveno interesuju crte i osobine datog objekta, ne utoliko to su tipine, ve ba utoliko to su karakteristine. Umjetnost moe da hvata i oblikuje

Vladan Desnica: Jedan zakanjeli prilog diskusiji o tipinom, Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 86. 88 Isto, str. 86.. 89 Isto, str. 87. 90 Isto, str. 87.

87

47

samo individualno i posebno (i kroza nj ope ili univerzalno), a ne puku jednakost ili uniformnost.91 Umetnik ima zadatak da to individualno i posebno podigne na jednu viu umetniku razinu, na razinu univerzalnog, jer lice iz umjetnosti mi saosjeamo i poimamo kao realno jedino putem njegovog uzdizanja u univerzalno, tj. u sferu gdje se izjednaujemo s njim osjeajui sebe u njemu.92 Iz Desniinog doivljaja i shvatanja umetnosti predstavljenog mozaiki uz pomo navoenih eseja, uoavamo da je on bio borac i tragalac za to istinitijim prikazom oveka i sveta. Upravo takva koncepcija umetnosti u tadanjoj knjievnoj kritici biva doivljena i prikazana sasvim suprotno: Beletristiki tekstovi Vladana Desnice s naim vremenom, s naom stvarnou, s naim ljudima, s onom istinom koja je uvijek bila pa i danas treba da bude glavni smisao umjetnosti, nemaju nikakve ili gotovo nikakve veze.93 Ovom reenicom zapoinje Ivan Donevi svoj opseni napad na Vladana Desnicu naslovljen pogrdnom metaforom Kukavija jaja Vladana Desnice. ta je istina i smisao umetnosti za autora ove kritike? Oigledno nije isto to i za Desnicu. Desniino knjievno delo Donevi svrstava u drugi front sainjen od burgija uma koje ugroavaju socijalizam. Taj suprotni front kojem pripada Desnica, za ovog kritiara je malograanski vaar sainjen od idealizma, antimaterijalizma i Kroeovih venih istina tzv. zapadne civilizacije. Uticaji koji dolaze sa zapada vidljivi su po Donevievom miljenju i u hrvatskoj knjievnosti, a jedan od najznaajnijih njihovih predstavnika je upravo Desnica koji je razvio bojni barjai juria i otpora. Desniino miljenje da je najtee verno prikazati slike iz ivota, i da su te slike obino najslabije, Donevi opovrgava, smatrajui da najslabije slike ovog pisca izraavaju socijalistiki ivot.94 Pomenuti kritiar je Desnicu posmatarao iz unapred postavljenih okvira socijalistike estetike koja je u to vreme bila vladajua. U nastavku pomenute kritike Donevi optuuje Desnicu da nije bio protiv tendencije u

Isto, str. 88. Isto, str. 88. 93 Jovan Radulovi: Progutane polemike, Stubovi kulture, Beograd, 2001, str. 48. 94 Vlada Desnica nije dabome u svome dijalogu mogao napisati, da je neka scena slaba, jer izraava, recimo, socijalistiki ivot. On je zato napisao onako kako ja napisao sakato . Isto, str. 49.
92

91

48

umetnosti, ilustrujui svoje miljenje narednom reenicom izvuenom iz konteksta: (...)umjetnost nije moralno indiferentna, praktiki nezainteresovana (...)95 Navedenu misao Donevi tumai na sledei nain: Slabo je djelovanje spisatelja koji recimo svjesno izraava moral jednog socijaliste, a on je zapravo monarhista.96 Donevi ni u jednom momentu ne odstupa od svog ugla posmatranja, ve istie da Desnica pod primenjenom knjievnou iskljuivo podrazumeva knjievnost socijalizma, a njena primena se odnosi na ispovedanje socijalizma. Stajui na drugu stranu, na stranu one prave, Desnica biva nazvan protivnikom primenjene knjievnosti, odnosno knjievnosti socijalizma. Donevi poziva na ustajanje protiv sluajeva kao to je Desnica, tj. protiv destrukcije na polju knjievnosti. Prema njegovim reima Vladan Desnica nije izolirana pojava, njegov je sluaj moda tek najkarakteristiniji. Veina novina u to vreme objavljuje izuzetno otre napade na naeg pisca. Posljedica te hajke bila je da su se preda mnom zatvorila vrata svih redakcija u sredini u kojoj ivim i u kojoj radim ak i onih koje su me dotad insistentno pozivale na saradnju97, objanjava Vladan Desnica svoj poloaj. U drutvu biva izbegavan, jer odravanje veze sa njim mnogi su doivljavali kao povod za neminovne posledice.98 Najvea nesrea za Desnicu u tom momentu bila je nemogunost da bilo gde i bilo kako odgovori na te napade, i da se pokua odbraniti javnim pruanjem objanjenja za nesporazum. Biva mu oduzeto osnovno pravo svakog optuenika da pre donoenja konane presude kae neto u svoju odbranu. Posmatrajui njegovu stvaralaku poetiku u odnosu na vreme u kojem je stvarao, zakljuujemo da su sukobi bili neizbeni. Naa knjievna i nauna kritika '50ih godina XX veka nosila je u sebi duboko ukorenjene elemente dogmatizma, pozitivizma, izvesne klanovske pristrasnosti koju su zastupali zagovornici socijalistike estetike. Takva kritika pruala je otpor novim vrednostima umetnikog dela koje nisu bile u skladu sa vladajuim ukusom. Vrijeme nakon rata ispunjeno entuzijazmom i samouvjerenou pobjednika obiljeeno je peatom konanih istina o

Isto, str. 52. Isto, str. 53. 97 Isto, str. 56. 98 Znanci i kolege poeli su me ak i u drutvenom ophoenju izbjegavati, naroito na vidnim mjestima i drutvenim sastajalitima, a jo naroitije u prisustvu datih lica, jer su odravanje i najformalnijih drutvenih veza sa mnom s osnovom ili bez osnova smatrali krajnje neoportunim. Isto, str. 56.
96

95

49

kojima nije bilo niti je moglo biti diskusije. Zbog toga se Vladan Desnica naao okruen reanjem i nerazumjevanjem.99 Knjievna ostvarenja Vladana Desnice izneverila su postojee knjievne kanone, odnosno horizonte oekivanja, i trebalo je mnogo vremena da se ovaj pisac afirmie i sopstvenom snagom savlada otpore na koje je nailazio. Napad pojedinih knjievnih kritiara na Desnicu u ime socijalistikog realizma, Radomir Ivanovi odreuje vie kao napad na model romana i filozofiju koju zastupa, nego na samog pisca i djelo kome nisu mogle biti osporene knjievne vrijednosti.100 Meutim, napadi nisu bili usmereni samo na filozofiju pisca, ve i na njega samoga to karakterie dvostrukost njegovog problema. Desnica je osetio na svojoj koi vekovni problem zajedniki svim Srbima iz Hrvatske. Osim toga, njegovi knjievni oponenti dobro su znali da je Desnica potomak Stojana Jankovia, i zamerali mu na njegovom plemikom poreklu. Nije li to moda bila zavist na visokom obrazovanju i irokoj kulturi koju je posedovao Desnica i njegova porodica? Poloaj Vladana Desnice kao stvaraoca, i kao oveka bio je veoma teak. elei da se svojim delom izdvoji iz vladajue ideologije, teei za viim estetskim idealom, nije u potpunosti uspeo da se ogradi od doba u kojem je iveo ali kojem je grubo, egzistencialno samo fiziki pripadao. U takvim okolnostim bilo je teko sauvati svoj stvaralaki karakter i preiveti, jer poznato je da se Desnica izdravao iskljuivo od svog stvaralakog rada to nam dokazuje i sauvana prepiska naknadno objavljena. itajui Autoportrete sa pisama ivana Milisavca, moemo saznati mnoge pojedinosti vezane za ivot i poloaj Vladana Desnice u periodu od 1954. do 1962. godine. U pismu koje je datirano 16. januara 1954. godine i upueno ivanu Milisavcu, Desnica nam svedoi o polubojkotu koji se prema njemu sprovodio. U to vreme prozni pisci iz Hrvatske dobijali su pravo da tampaju barem jednu od svojih knjiga u izdanju Prosvete, svi osim Vladana Desnice. Sem toga, u Zagrebu niko nije pomiljao na drugo izdanje Zimskog ljetovanja iako je prvo izdanje od 1950. godine bilo ve sasvim iscrpljeno. Desniin prvi pokuaj saradnje sa Letopisom bio je neuspean. U leto 1949. godine Desnica alje svoju novelu Baksuz uredniku Letopisa Matice srpske ivanu Milisavcu, koja mu biva vraena na doradu.

99

100

Vlatko Pavleti: Pravda za Desnicu, Knjievna re, br. 263, Beograd, 1985, str. 232. Radomir V. Ivanovi: Po sunevom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 86.

50

Meutim, Desnica ne odustaje od pokuaja saradnje sa Letopisom. U februaru 1951. godine Desnica alje svoju novelu Oprotaj koja biva objavljena. U narednom periodu njegova saradnja sa Maticom biva uestalija. Desnica je 1954. godine poslao Letopisu odgovor na Anketu o srpskom jeziku i pravopisu. Na pitanje da li da mu tampaju tekst irilicom ili latinicom, Desnica odgovara: Kako je god vama zgodnije, meni je savreno svejedno.101 Iz navedenog odgovora vidljivo je Desniino shvatanje knjievnosti i kulture uopte. Ono je bilo mnogo ire i obuhvatnije od shvatanja njegovih savremenika. Nastojao je da se i kao ovek i kao pisac izdvoji iz okvira nacionalnih granica i nacionalne pripadnosti. Meutim, okolnosti u kojima je iveo i politike prilike toga vremena nisu mu dozvoljavale da ostane neprozvan. Nekom je bilo u interesu da Desnica ostane to manje priznat i poznat i u Hrvatskoj i u Srbiji, a to se jedino moglo ostvariti ne dozvoljavajui mu da objavljuje nova izdanja na pomenutim prostorima, to je vidljivo u pismu upuenom ivanu Milisavcu 6. marta 1955. godine: Ako prvo izdanje jedne nove knjige priredim negdje van NRH, vie je nego izvjesno da ona nikad nee biti objavljenja, tj. pretampana u NRH. A to je, (...), momenat od priline vanosti za pisca koji ivi i radi u toj sredini.102 Desniina zbirka novela pod naslovom Tu, odmah pored nas objavljuje se poetkom 1956. godine u izdanju Matice srpske. U periodu od 1954-1955, Desnica je bio veoma prisutan u Letopisu. Urednik mu predlae da napravi izbor iz Matavuljevih sabranih dela. Desnica pristaje na navedenu ponudu, ali do njene realizacije nije dolo. Kao razlog Desnica navodi probleme sa zdravljem. Ubrzo dolazi do definitivnog prekida saradnje sa Maticom srpskom. Taj period je za ivana Milisavca ostao neobjanjen, jer po njegovom miljenju nije dolo do nesporazuma niti do raskida saradnje. Ovo je moda jo jedan dokaz o tekom poloaju pisca u sredini u kojoj je iveo. U to vreme Matica srpska je odluila da napravi ediciju Srpska knjievnost u 100 knjiga, i da u nju uvrsti Proljea Ivana Galeba. Na Matiin zahtev da im odobri saglasnost za uvrtavanje navedenog romana u pomenutu ediciju, Desnica je odgovorio da se smatra srpskim piscem, ali da traenu saglasnost ne moe dati. Kao obrazloenje tome naveo je teak poloaj u Zagrebu, prouzrokovan bojkotom od strane izdavaa. Iz pomenutih razloga, koji nisu bili
101 102

ivan Milisavac: Autoportreti sa pisama , Matica srpska, Novi Sad, 1998, str. 56. Isto, str. 57.

51

knjievne prirode, Desnica nije mogao prihvatiti objavljivanje svog romana, tako da je edicija Srpska knjievnost u 100 knjiga zavrena bez Vladana Desnice. Drutveni poloaj pisca u tom periodu znatno se pogorao. Bila mu je uskraena mogunost da bilo gde odgovori na napade protiv njega kojima su vrvili svi knjievni asopisi. Njegovi odgovori i pokuaji odbrane ne bivaju prihvaeni od strane redakcija koje su te napade objavile. Zahvaljujui erki Vladana Desnice, Natai Desnica i knjievniku Jovanu Raduloviu, Progutane polemike su ugledale svetlost dana, i na izvestan nain upotpunile celokupnu sliku ovog pisca i njegovog poloaja u vremenu u kojem je iveo i stvarao.

52

ZIMSKO LJETOVANJE (1950)

Vladan Desnica je u toku svog ivota objavio dva romana: Zimsko ljetovanje 1950. godine i Proljea Ivana Galeba 1957. godine. U rukopisu je ostao nezavren roman Pronalazak athanatika. Ukoliko izuzmemo nekoliko pripovedaka koje su objavljene u periodu izmeu dva rata, Desnica se kao pisac u naoj knjievnoj javnosti pojavljuje upravo romanom Zimsko ljetovanje kojim prikazuje prostorno i socijalno suoavanje razliitih kultura grada i sela za vreme bombardovanja Zadra tokom Drugog svetskog rata. Neposredno nakon objavljivanja, ovaj roman doivljava negativne sudove knjievne kritike toga vremena: Sa tim romanom ovaj je pisac prividno banuo u nau knjievnost upravo u nevreme za knjige takvog sadraja i posebno takvog prustovskog analitikog naina pisanja. Sve je iznenadio i zbunio, gotovo je okirao tadanji zvanini idejni koncept knjievne kritike.103 Desniin roman se pojavljuje u vreme kada su u naoj knjievnosti jo bili prisutni i veoma izraeni umetniki kriterijumi proizali iz poetike socrealizma. Ukoliko se ovaj roman posmatra u pomenutom kontekstu, jasno se uoavaju razlozi zbog kojih je tadanja zvanina knjievna kritika smatrala da je to sumorna, mrana, dekadentna, idejno nastrojena i tetna knjiga, iji se pisac poigrao sa ratnom tematikom na nekorektan nain, omalovaio ljude i istakao samo njihovu tamnu stranu. Desnica je ovim romanom napravio otklon od dotadanje socrealistike knjievnosti koja se zasnivala na ekspolataciji Drugog svetskog rata, kolektivnom stradanju i herojskom rtvovanju, zanemarujui neideoloke slike ljudske egzistencije i umiranja. Birajui drugi ugao posmatranja, suprotan od dotad uobiajenog, Desnica ne prikazuje rat u krupnom planu pomou kolektivnih slika sa fronta, ve dovodi u prvi plan pojedinane ljudske sudbine suoene sa strahotama koje donosi rat. U vreme kad se ovaj roman pojavio, niko nije ni slutio da e upravo tako osporavan postati knjiga mea kojom se razgraniavaju knjievne epohe.104 Zimsko ljetovanje je jedna od naih prvih antidogmatskih knjiga, primer modernog knjievnog angaovanja i preorijentacije u knjievnom pristupu tematici rata. Upravo je ova knjiga, prema miljenju Milivoja Markovia, najavila sloeniji, mudriji i
103 104

Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 52. Isto, str. 53.

53

analitikiji knjievni izraz, oglasila je nove, sadrajnije i u svemu izraajnije prostore novog, modernog knjievnog realizma.105 Desniin roman nije nastao kao reakcija na postojei nain knjievnog miljenja i pisanja, ve prevashodno kao potreba pisca da napie svedoanstvo o jednoj istorijskoj situaciji koju je sagledao prevashodno kao ovek, zatim i kao umetnik. Nakon analitikog itanja, uoljivo je da pisac nije imao nameru da se prikloni unapred postavljenoj ideologiji, ve da prikae oveka u ratu, kao i istorijske okolnosti koje su uslovile ivotne sudbine. Desnica je smatrao da je zadatak pravog pisca da prikae odraz ratnih dogaaja u svesti oveka. Pisac se zaustavlja upravo na oveku, pokazujui u ta ga sve rat pretvara, u kakve ga situacije dovodi, kakva mu iskuenja namee, neminovno ostavljajui psihike promene na svakom pojedincu. U elji da prikae autentine doivljaje i njihov odjek u oveku, Desnica se ovim romanom udaljuje od jednostranog i idealizovanog prikazivanja stvarnosti i stvara autentino umetniko svedoanstvo o jednom istorijskom trenutku i ljudima u njemu. Roman Zimsko ljetovanje je pria o ljudima koji podnose neoekivane udarce rata i stvaraju nova ivotna uporita u nepoznatim okolnostima i veoma tekim uslovima. Rat je u ovom romanu prikazan kao drutveno-istorijska pojava koja je poremetila svakodnevni ritam ovekovog ivota. Vladan Desnica je jedan od prvih posleratnih pisaca jugoslovenske knjievnosti koji svojim romanom izlae problematiku grada Zadra i ivota u njemu. Slinu problematiku prikazivao je i Ante Stipevi u zbirci novela Na granici (1950) i romanu Glad na ledini (1956), zatim Mirko eelj u svom romanu Umorno stoljee (1956). Grad Zadar je u Desniinom romanu prikazan kao specifina primorska sredina koju su oblikovali odreeni istorijski uslovi. Zadar je, prema reima ovog pisca, izgradio svoju skroz naskroz gradsku i graansku fizionomiju, daleko vie nego ma koji od ostalih dalmatinskih gradova. Razvio je jedan svoj zatvoreni, hermetiki gradski ivot koji od sebe nije davao napolje nita, a k sebi je od oklice primao, kroz naroite filtre s naroitim predostronostima, sve to mu je moglo da poslui i da ga dalje u ivotu podri.106 Predmet Desniinog romana nisu najpoznatije linosti Zadra toga vremena, ve mali i neprimetni ovek koji nije u potpunosti svestan drutveno-politikih prilika

105 106

Isto, str. 53. Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 45.

54

koje su ga zadesile. Birajui svoje likove iz redova obinih ljudi, pisac kroz njihove due otkriva traginu prolost i sudbinu grada Zadra. Osnovnu narativnu nit ovog romana sainjavaju doivljaji grupe Zadrana koji naputaju svoj razrueni grad u oktobru 1943. godine, pronalazei utoite u susednom selu Smiljevci. Prvo poglavlje romana ima karakter ekspozicije, ali nas uvodi u samo sredite zbivanja, kada su se Zadrani ve zatekli u Smiljevcima. Tu se upoznajemo sa situacijom u kojoj se nalaze jor Karlo, Ernesto, Liseta i ostali. Drugim poglavljem pisac nas vraa na poetak radnje, u bombardovani Zadar, i sve do VI poglavlja navodi strahote rata koje su navele graane da napuste grad. Od VI do XII poglavlja pisac hronoloki opisuje ivot Zadrana na selu, ubacujui digresiju sa opisom krmka Miguda. U narednim poglavljima opisani su dogaaji iz prolosti znaajni za oslikavanje odnosa izmeu Zadrana i Smiljevana. Od XII poglavlja radnja se hronoloki nastavlja do samog traginog zavretka. Na samom poetku romana pisac daje prikaz malog skupa graana otkrivajui njihov socijalni status: Skup je sainjavalo nekoliko porodica srednje ruke. Bio je tu knjigovea Narciso Golob, tur ovjeuljak sa velikom bezdjetnom enom, jorom Terezom, i s dva djeaka iz prvog braka; trgovac mjeovitom robom Ante Mori, udovac s postarijom keri Marijanom; brija Ernesto Doner sa sitnom plavom enicom Lizetom i djetencetom u kolicima; crnjomanasta krojaica Anita Kresovi sa ulijepljenim uvojkom na elu (ostatak nekadanje mode i uspomena na uspjehe iz mladih dana), i neakinja joj Lina, siroe na njenoj brizi, tanka i mlada plavojka, kako su govorili, nordijskog tipa. Jedini samac u koloni bio je jor Karlo umirovljeni opinski raunar.107 Odredivi grupu Zadrana kao predstavnike srednje ruke, odnosno srednjeg graanskog sloja, Desnica ih prikazuje kao ljude koji su oduvek iveli u maloj gradskoj sredini, zatvoreni za svet oko sebe. Dovodei Zadrane u dodir sa prostorno bliskim ali po nainu ivota veoma stranim zaleem, pisac ostvaruje nacionalno obojenu temu odnaroavanja gradskog stanovnitva od nacionalno istog zalea koja predstavlja jednu od idejnih osnova ovog romana. Unutar ideje odnaroavanja, pisac uvodi ratne neprilike kojima pojaava razlike izmeu gradske i seoske sredine, naizmenino smenjujui dva osnovna motiva osobena za njegovo celokupno stvaralatvo, motiv smrti i slutnju nesree. Problem odnaroenog stanovnitva pisac

107

Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str.7.

55

pojaava unosei oseanje jedne opte tragedije, teskobe i nelagodnosti koje nagovetavaju da se neto mora dogoditi. Izdvajajui jedan pojedinaan problem, u ovom sluaju ivot stanovnika Zadra i njegove okoline, pisac proiruje temu govorei o tragediji oveka uopte. Iako su itav svoj ivot provodili nadomak sela, Zadrani ga nisu poznavali: Ovo je za njih, kao i za veinu zadarskih izbjeglica, bio prvi susret sa selom. Proivjeli su itav vijek u njegovoj neposrednoj blizini, kupujui svakodnevno njegove proizvode i prodavajui mu svoje usluge i odbaene starudije a opet kao da su od njega odijeljeni kineskim zidom ili pojasom pustoi i udaljeni hiljadama kilometara!108 Selo je za njih bilo neto nepoznato i daleko, za neke bajkovita sredina, dok je za druge bilo simbol zaostalosti i prljavtine. Zadrani nisu znali da je primorsko selo, smeteno u neposrednoj blizini grada, takvo vekovima, i da ga takvim nije uinio samo rat ve istorijski proces vekovnog propadanja. Posmatrajui selo kroz vizuru junakinje Lizete, pisac ve na samom poetku romana istie njen doivljaj seoskog ivota zasnovan na dvjema sliicama u okviriima od hrastove kore koje vise (ili koje su bar do bombardmana visile!) u hodniku njenog stana u gradu.109 Lizeta Doner je naivno, povrno i tragikomino doivljavala selo i seljake: Za Lizetu je selo bilo mjesto gdje ima izobilja pilia, purana, pruta, vina i gdje se pred Uskrs ovce dadu na posao da nakote dovoljno janjaca a kokoi da snesu dovoljno jaja. Na selu, dakle, ima dovoljno svega toga, ali nadasve mlijeka, mlijeka! U toj njenoj predstavi, mlijeko je naviralo nepresuno (...) Ljudi su na selu podmukli i lukavi, i imaju uvijek prljave ruke, zato im ne valja dozvoliti da bilo to diraju rukama. Oni su, osim toga, prilino smijeni, useknjuju se prstima, i treba im dobro vikati, jer su malko nagluhi, od prljavtine koja im se nakupila u uima. ive kukavno, ali tome su krivi sami jer su krajnje neumjeni i nesnalaljivi te ne umiju da iskoriste i uivaju toliko blago boje (one kokoi, i one prute, i ono mlijeko!)110 Ovakav doivljaj sela i seljaka u Lizetinoj svesti ne proizilazi iz njene malograanske uobrazilje, ve ukazuje na zatvorenost gradske sredine u odnosu prema selu. Graani su svoj ivot provodili u sopstvenoj izolaciji, u potpunosti
108 109

Isto, str. 7. Isto, str. 8. 110 Isto, str. 8.

56

odvojeni od svoje neposredne okoline i na taj nain stekli pogrenu sliku sela. Upravo su ratne prilike dovele do raspadanja graanske slike sela i suoavanja graana sa sopstvenim neznanjem i nesnalaenjem u nepoznatim ivotnim uslovima. Selo kao nepoznanica prikazano je i kroz simbolinu sliku onog utog, i onog bijelog, i onog ljubiastog poljskog cvijea kratke peteljke koje u raznim mjesecima preplavi gradsku trnicu, () kojemu se u gradu ne zna ime.111 Nepoznavanjem imena pomenutog cvea pisac naglaava nepozanti prostor odakle to cvee potie. Cvee bez imena kao elemenat prirode zauzima esto mesto u Desniinim prozama i otkriva jednu od osnovnih poetskih ideja ovog pisca, tenju da se otkrije i prikae nepoznato, odnosno da se upozna stvarnost u njenim najrazliitijim oblicima. Priroda kao osnovni tvorbeni elemenat Desniinog stvaralatva viestruko je prisutna u njegovim proznim ostvarenjima, to je ve pomenuto u uvodnom delu ovog rada. Na samom poetku romana pisac daje sliku sunca i njegovo delovanje na oveka: Suha i topla vremena potrajala su duboko u jesen. Tree nedjelje u oktobru, nad malim gradom sjalo je bezgranino sunano jutro () Sve se predavalo suncu, otvoreno, dokraja golo, bez zatite, bez mrekanja stida. U mekoj svilici izmeu mirkavih trepavica stapalo se proljee i jesen i potitravala obmana: moda idemo natrag, u ljeto ko zna, moda se, u ovim opim poremeajima, poremetio i mehanizam koji smjenjuje godinja doba. Isposniko, ratom iscrpljeno tijelo tako vapi za sunanom toplinom!112 Sunce kao elemenat prirode ne predstavlja samo dekor kojim Desnica ulepava svoje slike, ve je direktno povezano sa ovekom i njegovim oseanjima. U navedenom primeru sunce prua utehu oveku iscrpljenom od ratnih zbivanja. Pokuavajui da pronae objanjenje opim poremeajima pisac ih povezuje sa zbivanjima u prirodi otkrivajui time znaaj i sopstveni doivljaj prirode kao sile koja neminovno utie na zbivanja u stvarnosti i na oveka kao aktera te stvarnosti. Slika zalazeeg sunca zauzima posebno mesto u Desniinim prozama i nalazi se u direktnoj vezi sa ovekom i njegovim doivljajem: Samo su sutoni bili malo tuni: sunce je pred zalaz nekako porastalo, postajalo ogromno i crveno, i tonulo u daleku i jedva vidljivu svjetlucavu prugu mora, s nekom konanom rjeenou, kao da

111 112

Isto, str. 8. Isto, str. 16.

57

tone zauvijek. Razoren zapad dugo je premirao i opet se ario; moda je ba sporost tog gaenja davala osjeaj nepovratnog.113 Sunce koje zalazi kod Desniinih junaka izaziva oseanje prolaznosti i nestajanja i stvara poseban nemir. Nasuprot slikama sunca, Desnica u svojim prozama esto koristi slike mraka i kie koje u njegovoj poetici predstavljaju venost, jer priroda traje onom neumornom ujednaenou.114 Priroda kao zaviaj prisutna je u razmiljanjima junaka Ernesta: Ipak je dobra ova naa stara Dalmacija! Oskudna je, bogu iza lea, tegobna za snabdijevanje u ovim tekim vremenima, ali tim sigurnija, po strani od velikih dogaaja!115 Takvu sliku i doivljaj Dalmacije pisac naruava zvukom zvona koji nagovetava da e se uskoro neto znaajno dogoditi: Jedanaest otkucaja, jedanaest smotrenih monakih koraaja, otkine se sa zvonika, odmjereno, ostavljajui jedan drugome dovoljno vremena da se rastanje, usitne i raspu kroz prazni prorijetki vazduh.116 esta slika zvonika u Desniinim prozama kao da opominje i upuuje na neminovno prisustvo i znaenje vremena kao neumitne sile na koju ovek ne moe uticati. Jedino je sila prirode otporna na uticaj vremena, jer priroda veito krui, i ponovo se raa za razliku od oveka koji je prolazan i smrtan. Navedenu sliku prorode pisac naruava zvukom aviona kojim nagovetava skori sled nemilih dogaaja koji e Zadrane odvesti u selo Smiljevce, u sasvim nepoznatu i novu sredinu. Nasuprot Zadru i Zadranima, pisac prikazuje selo Smiljevce i njegove seljake ostvarujui time suoavanje dveju kultura, gradske i ruralne. Upravo na pomenutom kontrastu izgraen je itav roman. Suoavajui razliite sredine i kulture, Desnica otkriva sklonost ka povezivanju suprotnih pojmova to predstavlja jednu od glavnih odrednica njegove stvaralake poetike. Polazei od samog naslova koji sadri suprotne pojmove, Slaana Stojanovi ovaj roman odreuje kao roman oksimoron jer je u njemu izraen kontrast izmeu dve u ratnim uslovima prinudno zbliene sredine: graanske i seoske, zadarske i smiljevake, italijanske i srpske, katolike i pravoslavne.117 Mnogo je primera nerazumevanja i razliitosti izmeu dva skupa likova koje pisac naizmenino prikazuje. Smiljevani su predstavljeni ne samo kao neuki, ve i
113 114

Isto, str. 116. Isto, str.147. 115 Isto, str. 16. 116 Isto, str. 17. 117 Slaana Stojanovi: Roman-Oksimoron. Postupak kontrasta u Zimskom ljetovanju Vladana Desnice, Knjievnost, Beograd, god. 49, knj. 100, sv. 3/5, str. 425.

58

cinini kad se raduju tuim nesreama gledajui stubove dima koji se diu sa gradskih ruevina. Zadrani sa prezirom gledaju na njih jer smatraju da su lieni svake ovenosti jer odbijaju svaku vrstu civilizacije. Iako Zadrani potiu iz male i zatvorene sredine, oni ipak predstavljaju civilizovan svet u odnosu na Smiljevane. Zadrani ne mogu da ive bez drutvenih pravila, niti mogu da zamisle svoje postojanje van okvira gradske kulture. Sukob dva razliita mentaliteta vidljiv je u mnogim epizodama ovog romana. Zadrani nailaze na neprihvatljiv mentalitet Smiljevana u XVIII poglavlju romana gde dolazi do vidljivih razlika i sukoba povodom smrti popadije: na jednoj strani nalazi se ideja graana da je sahrana drutvena obaveza koja se mora izvriti, dok su Smiljevani usmereni samo na sopstvene interese koji su im bitniji od pravila drutva jer znaju da e se graani pobrinuti i reiti datu situaciju. Graani su u navedenom primeru rtve seoskih shvatanja koja su za njih veoma surova i nemilosrdna: Navee, kad bi ostali sami, Zadrani su ponovo pretresali dogaaje i nastojali da im iznau uzroke i pohvataju konce. Ni tad nisu uspijevali da pitanje izvedu na istac, ali im je ipak jedno postajalo jasno: da tu postoji jedna posebna stvarnost, sa svojim zakonima, i svojim nunostima i da oni tu stvarnost ne razumiju.118 Nasuprot seljacima koji su mudri i lukavi, graani su prikazani kao naivni, ak ni novonastale ratne okolnosti nisu umanjile njihovu naivnost, jer i dalje mataju o povratku u grad u najboljim odelima koja uvaju u ormarima. Navedeni detalj istovremeno otkriva njihovu elju za povratkom u grad, ali i malograansku tatinu ljudi koji svoj povratak u grad doivljavaju kao sveanu priliku koju treba iskoristiti za noenje najboljih odela. Grani su, prema Desniinom miljenju, i pored ratnih okolnosti u kojima se nalaze, zadrali svoju zavist i sklonost ka meusobnim raspravama i skrivenom preziru. Ideja o suprotstavljanju razliitih kultura razvija se i postaje sve izraajnija to se roman blii kraju. Dok se u Smiljevcima deavaju krvavi dogaaji, Zadrani pokuavaju da iznau objanjenja za date situacije. Nasuprot njima, Smiljevani prihvataju nemile dogaaje bez uenja, smatrajui da je od svega najpametnije utati i ne postavljati suvina pitanja. Prikazujui dva razliita sveta u zajednikom i ogranienom prostoru, suoavajui ih meusobno u razliitim situacijama, Desnica daje sliku ogranienosti i

118

Isto, str. 162.

59

nemoi pojedinca u poreenju sa stranim dogaajima koje donosi rat. Slike rata kao borbe prisutne su samo na poetku romana. Prema miljenju Zlatka Posavca119 Zadrani nisu zainteresovani za rat, niti je rat prisutan u njihovim ivotima. Navedena tvrdnja ne moe biti prihvaena jer sam dolazak Zadrana u Smiljevce prouzrokovan je upravo ratom i ratnim zbivanjima. Rat je sveprisutan u mislima i oseanjima Zadrana koji i dalje nose u oima slike unitenog grada koje su videli na putu do Smiljevaca. Upravo su ratne okolnosti posebni uslovi u koje Desnica smeta svoje junake kako bi prikazao jednu novu dimenziju oveka suoenog sa nepoznatim i novim okolnostima: Huk ruevina ima neki iskonski, nezemaljski glas, ponire u nesluene bezdane dubine odnosei sa sobom sve ljudsko, uz silan osjeaj prosjedanja, do u samo srce zemlje. ovjeku se u tom asu otkrivala jedna nova, nepoznata dimenzija. I smjesta je za nju nicalo jedno dotle zapretano ulo, i jedan novi oblik straha.120 Stavljajui svoje junake u ratne okolnosti, pisac ih istovremeno suoava sa smru na razliite naine i uoava njihove reakcije i raspoloenja. Jedan od osnovnih zadataka ovog autora je da se priblii oveku i otkrije ono to se krije iza njegove spoljanjosti. Smrt je u stvaralakoj poetici Vladana Desnice osnovna tema svakog umetnika, a svi ovekovi napori su samo vidovi borbe protiv smrti. Posmatrajui ovekova suoavanja sa smru121 kao jednu od osnovnih poetskih ideja ovog romana, uoavamo viestruk doivljaj smrti koji se istovremeno prikazuje kroz svest grupe likova, kao i kroz svest pojedinaca. U tenji da prikae smrt u razliitim vidovima, Desnica je u jednom segmentu ovog romana prikazuje kao prazninu i pusto koju junaci oseaju i vide prolazei pored popadijine kue nakon njene sahrane: Tek sad im se uinila prazna, potpuno, konano prazna, kao da se ta praznina vidjela izvana, kao da je bila oblijepljena po zidovima, poput bijelih plakata.122 Pretvarajui prazninu u neto vidljivo i primetno, pisac svoje junake direktno suoava sa smru koja se desila u njihovoj neposrednoj blizini. Kolektivni strah od praznine smrti pisac slikovito ostvaruje kroz formu belih plakata, nagovetavajui
Zlatko Posavac: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Radniko sveuilite Moa Pijede, Zagreb, 1963, str. 24. 120 Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 199, str. 18. 121 Ma kad dola, nevolja uvijek dolazi u nevrijeme, kao to smrt uvijek dolazi nenadano. Makar bolesnik bolovao mjesecima, makar se dan na dan oekivao kraj, makar se svi udili odakle li mu tolika izdrljivost kad smrt najzad doe, dola je iznenada. To vjeito iznenaujue kod smrti, to je, valjda, njeno, njeno svojstveno, jedan vid njene sutine naprosto ona sama! Isto, str. 141. 122 Isto, str. 124.
119

60

dublji smisao tog naizgled bezazlenog prizora. Kao najvea i konana nepoznanica, smrt je za ljudsko bie uvek povezana sa oseajem teskobe ili doivljajem potpunog odsustva smisla kao apsurda koji ostaje iza nje. Sliku kolektivnog doivljaja smrti pisac ponovo ostvaruje u IV poglavlju romana u kojem su Zadrani prikazani u svom gradu za vreme bombardovanja kad svaka stvar je imala neki izvanredan, nevjerovatan vid () Svima je godila, gotovo laskala, iznimnost dogaaja kojemu su bili svjedoci i zamalo rtve kad se odnekud pojavilo oseanje za skupnu, zajedniku savjest. Upravo u takvim okolnostima, kod ugla jedne etverokatnice grupica eljadi u skruenom utanju promatra na zidu mrlju slinu ljudskoj sjeni, i svojom neobinom tiinom privlai daljnje znatieljnike: neko objanjava da je tu zrani pritisak prilijepio uza zid prolaznika, i uvjerava da ta mrlja nije trag, otisak rtve, nego rtva sama, tako splonjena i svedena, uasnom silinom pritiska () I u gomilu ue jedan novi, jo neiskuani strah.123 Uoljiva je slinost sa prethodnim primerom, jer u oba sluaja zid kue ili zgrade slui kao vrsta podloga na kojoj se ostvaruje projekcija kolektivne predstave smrti. Suoavajui grupu Zadrana sa jo neiskuanim strahom, Desnica konkretizuje njihov uas od metafizike praznine u navedenim slikama smrti. Iako su bili neposredni svedoci smrti koja se deavala pred njihovim oima, praznina koju smrt donosi Zadranima i dalje ostaje strana i tua sve do samog kraja romana, do samog pribliavanja smrti. Svi napori koje Zadrani ine tokom itavog romana, samo su razliiti oblici borbe i elje da se smrt udalji i da se savladaju strahovi koje njena blizina nosi. U svojim naporima da nadvladaju smrt, graani pokuavaju da nekako zatrpaju tu nepredvieno nastalu rupu u vremenu ne dozvoljavajui niti jedan prazan trenutak i suoavanje sa stranim iskustvom konanosti. Svoje vreme popunjavaju rutinskom organizacijom ne ostavljajui prostor koji bi mogla ispuniti praznina. Doivljaj vremena kod predstavnika gradske sredine pisac opisuje na sledei nain: Graani umiju da rasporede vrijeme: raskroje svoj dan, razdijele ga na otsjeke, izmeu otsjeaka poudaraju pregradice vrste i nepokolebljive kao zakon; otsjeke ispune dunostima, navikama, drutvenim obavezama i obzirima, brigom za svoje tijelo, za svoju bradu, za svoje nokte, i kojeem slinim ako niim drugim, a

123

Isto, str. 29.

61

ono jadanjem na dugoasnost i milju o svojoj zloj kobi. Tako rascjepkano, vrijeme se lake savladava i konzumira.124 U tenji da ispune vreme i savladaju prazninu nepoznatog prostora sela Smiljevaca, graani imaju potrebu da stvore pozornicu svojih ivota kao polazite i sigurnu taku od koje kreu sva zbivanja. Zadrani su kao takvo polazite pred kojim su se okupljali u Smiljevcima izabrali vinarsku zadrugu: Vrata i prozori zgrade bili su izvaljeni, zid oko njih pocrnio od vatre, a krov nestao u plamenu, tako da se kroz prozorske upljine vidjelo nebo () To je mjesto sliilo na nekakvo sredite. tavie, na zabatu zgrade zjapilo je okruglo prozore, uplje oko u koje bi se bio mogao da smjesti javni asovnik; ali i sama ta okrugla rupa kao da je, poput sata bez kazaljki, na neki svoj nemuti nain ipak oznaavala vrijeme ono prekinuto i do boljih vremena obustavljeno vrijeme, ono vrijeme koje protjee utaman, a koje je odgovaralo viseem stanju i nerijeenom iekivanju zadarskih izbjeglica.125 U tenji da se suprotstave smrti i njenoj neminovnosti, graani vreme doivljavaju kao pojavu na koju je nemogue uticati: Jer ni smrtni sluaj, niti bilo kakav poremeaj ne moe da ima utjecaja na tu injenicu: kad mala kazaljka stane tano na brojku 1 a velika tano na brojku 12 to znai: jedan sat; i to je fakat. Jedan prosti, naoko moda neznaajni fakat, ali nema na svijetu te sile koja bi imala mo da taj fakat poree, izmijeni, zbrie.126 Opisujui doivljaj vremena kod graana, pisac aludira na kolektivnu zabludu i tenju da se vreme kao prolaznost savlada ime bi istovremeno bio smanjen strah od ovekove prolaznosti i smrti. Nelagodnost koju Zadrani oseaju od blizine mogue smrti vidljiva je u epizodi sa iznenadnom boleu jor Karla, zatim kroz sve ee prisustvo smrti u drugom delu romana. U tenji da nadvladaju smrt, da pobegnu od nje, Zadrani se odluuju da napuste Smiljevce kako bi se udaljili od smrti. Opisi smrti u ovom romanu dati su kroz opise rtava rata: rasute utrobe, delovi tela, sruene zgrade, ratni pepeo. Navedene slike nisu samo opis ratnih deavanja, ve istovremeno predstavljaju i podsvest ljudi koji su videli pomenute prizore. Ovim romanom Desnica prikazuje ovekov put od naivnog optimizma do same tragike ivota prikazane kroz smrt deteta na samom kraju romana.
124 125

Isto, str. 61. Isto, str. 65. 126 Isto, str. 145.

62

Upravo je scena smrti devojice esto prisutna u kritikim prikazima ovog romana. Prema reima ivka Jeliia pomenuta scena je opisana filmskom vernou, ali je odraz tog uasa u ljudima veoma bled i neveto oblikovan: im se udaljio s prvog plana zapaanja, im je trebalo da se pozabavi odrazom naslikanog uasa u duama ljudi, on je odjednom naglo i grubo promaio. Zbog toga nerazmjera izmeu unutranjih komponenata pojedinih lica i vanjskih dogaaja, i sama se scena uasa ozbiljno klima i neugodno stri iz okvira knjige, djeluje namjeteno, vie kao dokaz kojim pisac hoe da potvrdi svoju temu o selu Smiljevcima, nego istinski dogaaj.127 Pomenutu sliku smrti devojice mogue je posmatrati i kao tragian dogaaj povodom kojeg pisac jo jednom potvruje razliku mentaliteta prikazanih ovim romanom. Tipski predstavnici graanskog i seoskog mentaliteta, jor Karlo i Ian, izraavaju sasvim suprotna stanovita povodom nemilog dogaaja. Nikad nisam uo da prase moe pojesti dijete!128, izjavljuje jor Karlo, najiskusniji i najobrazovaniji predstavnik grupe Zadrana. U nameri da dokae relativnost navedene izjave, Ian iznosi objanjenje: Da je pobrojati svu djecu to je po ovijem selima pojelo prase, samo otkad ja pamtim, bila bi ih, bogami, lijepa etica!129 jor Karlo na Ianovo objanjenje reaguje izjavom da Smiljevani ive ba kao ivotinje, to istovremeno misle i njegovi sugraani zateeni i zgranuti neoekivanom smru devojice, kao i domainovim neverovatnim objanjenjem. Ianova ravnoduna izjava povodom stranog dogaaja samo je pojaala i uvrstila predubeenja Zadrana o seoskom mentalitetu i ivotu. Svoj doivljaj sela i ivota na selu Zadrani saimaju u izjavi Che paesi! Kakvih li krajeva! koju esto koriste kao izraz uenja pred onim to svakodnevno vide u novom okruenju. Zadrani se, u neposrednoj blizini svoga grada, susreu sa nainom ivota koji je za njih izvan dometa kulture. Razlike meu kulturnim identitetima graani uviaju u svakodnevnim navikama Smiljevana koje sprovode u opoj divljini i zaostalosti sela, preko varvarskih obiaja i pojava olienih u hajducima i etnicima, pa sve do nerazumljive ravnodunosti prema smrti drugih i neoekivanog stradanja nedunih bia. Takva fizionomija sela bila je odraz feudalnokapitalistike eksploatacije u staroj Jugoslaviji, kao i odraz italijanskog faizma koji je ostavio tragove u ljudima. Prikazujui Smiljevce, Desnica oslikava dalmatinsko selo
127 128

ivko Jelii: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, 1950, str. 551. Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 25. 129 Isto, str. 25.

63

toga vremena koje je bilo rtva protunarodnih reima koji su se odraavali na ekonomske i kulturne prilike sela. Smiljevani, kao predstavnici ruralnog mentaliteta, od strane Zadrana nazvani su Bestie! ivotinje!. Navedena odrednica u doivljaju Zadrana sadri odsustvo ljudskog naina razmiljanja kod Smiljevana u stravinim trenucima smrti. Smrt devojice na samom kraju romana, predstavlja kulminaciju slika smrti prikazanih u Zimskom ljetovanju. Slikom iznenadne smrti deteta Desnica potvruje svoj poetski stav da smrt vreba iza svakog ugla i najee dolazi nenadano, kao besmislena igra puke sluajnosti ili sudbine. Ianov krmak Migud veoma jezivo, ali sasvim sluajno napada devojicu u trenutku kad je njena majka ostavila samu na zimskom suncu, i sva srena vrila preostale pripreme za odlazak u Italiju. Migud davi dete koje je izbeglo smrt pod gradskim ruevinama, u trenutku kad se nasluivao izlaz iz date situacije skorim odlaskom u rodnu Italiju. Zadranima je taj sluaj neuporediv sa bilo im drugim to su videli i doiveli u tom nesrenom periodu svojih ivota. Neljudski nain umiranja deteta u eljustima zveri za graane je izvan svih civilizacijskih merila. Razmiljajui o stranom dogaaju oni dovode u pitanje smisao postojanja u takvom svetu u kojem nestaju sve granice izmeu ljudskog i ivotinjskog. Ovakvim stvaralakim postupkom Desnica iznosi svoju filozofiju besmisla oveka u odnosu prema smrti koju je nemogue nadigrati. Stavljajui motiv smrti pored motiva deteta, pisac prezentuje svoj stvaralaki postupak zasnovan na povezivanju suprotnih pojmova, odnosno svoju tezu da je ivot proet konstantnim prisustvom smrti. Objanjavajui date okolnosti kulturolokim razlikama, Zadrani su dovedeni pred neminovnost razmiljanja o razlozima takvog nepojmljivog postojanja. Odgovor i objanjenje takvog postojanja jor Karlo pronalazi u Bogu. Time pisac uvodi u roman spor oko boije milosti koji izlazi na povrinu povodom smrti devojice, a biva nagoveten na samom poetku romana reenicom Boe, boe, gdje si! koju izgovara nepoznata ena pred prizorom stradanja zadarske dece na samom poetku romana. Pomenuti spor zapravo predstavlja pitanje smisla sa kojim se suoavaju Desniini junaci tokom itavog romana. U svojim bekstvima od smrti junaci ovog romana pozivaju se na Boga pokuavajui prividno da sakriju prazninu koja nastupa nakon kraja jednog ivota. Prolazei put od Zadra do Smiljevaca, od gradske do seoske sredine, pisac ostvaruje dvostruku strukturu romana u koju je smestio mnotvo samostalnih epizoda.

64

Posmatrajui roman u celini, uoavamo prilino jednostavnu fabulu i poglavlja koja nisu vrsto povezana. Prema miljenju Stanka Koraa, ovaj roman je izgraen od malih cjelina koje esto ne stoje ni u kakvoj vezi jedna sa drugom.130 Fabula romana je veoma redukovana i podeljena na fragmente uvoenjem digresija koje odgovaraju umetnutim priama i refleksijama sveznajueg pripovedaa ili nekog lika. Umetnute prie prate dogaaje sporednih likova ili ostaju izvan osnovne naratvine niti. Tehnika umetnute prie vana je stilska osobenost celokupne strukture ovog romana. Umetnute prie imaju funkciju jaanja uverljivosti glavne prie, karakterizacije likova i njihove sve izrazitije diferencijacije na liniji selo-grad. Ponekad je u takvim priama sadrana idejnost znaajna za roman u celosti. Priom o ostareloj popadiji Darinki, njenom poreklu, ivotu i smrti, pisac prikazuje ve pomenute razlike izmeu Zadrana i Smiljevana. Znaajna i zanimljiva je pria o Ianovom vrnjaku, parcu iz djetinjstva, roenom bekriji i lopovu Mili Plaidrugu. Tom priom pisac predstavlja okupatorsku nauku profesora Bogdanija i okupatorsku politiku olienu u postupcima faistikog federalea. Ovom priom Desnica istovremeno oslikava mnogobrojne sudbine domaih izdajnika koji su gubili ivote u faistikim legijama. Pored umetnutih pria pisac koristi i retrospektivnu digresiju u kojoj opisuje prva bombardovanja Zadra, posledice koje su ona ostavila na stanovnitvo, zatim dolazak Zadrana u Smiljevce. Navedenim postupkom ostvarena je ekspozicija i otkrivena motivacija glavne narativne niti. Posmatrajui glavnu nit romana kao okvirnu priu koja sadri mnoge umetnute prie i digresije, Zimsko ljetovanje je mogue dovesti u vezu sa modernom varijantom romanesknog tipa koju Boris Tomaevski naziva prstenastim sklopom. Meutim, samu strukturu i kompoziciju romana kao i likove, ivko Jelii negativno ocenjuje u svojoj analizi ovog romana objavljenoj 1950. godine u knjievnom asopisu Hrvatsko kolo, navodei da je Desnica povrno sastavio ovo literarno delo.131 Osnovne zamerke ovog kritiara odnose se na Desniine likove koji su odreeni kao statini, prazni i psiholoki nedovoljno uverljivi: Naprosto, kao da nemamo dovoljno podataka o tim ljudima. Tu nam pisac ostaje mnogo duan. On kao
130

Stanko Kora: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1872, str. 128. 131 ivko Jelii: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, 1950, str. 549.

65

da u toku radnje samo vjeto varira svoje prve zapaaje, ne produbljujui nae znanje o tim ljudima i njihovoj unutranjosti () Ako analiziramo svaku od tih linosti pojedinano, otkrivamo da o njima veoma malo znamo, upravo nedovoljno da u nama ostane njihov dublji trag () Ipak, tim se licima ne moe jednostavno zanijekati svaki unutranji ivot i slegnuti ramenima pred njihovom prazninom. Potreban je veliki talenat i snano osvjetljenje, da se prodre u pranjavi mrak tih lica, da se razlue i objasne razlozi njihove tuposti i mlakosti. Ono to nam je rekao Desnica o njima, sve je tono, ali samo donekle uvjerljivo, sve je dobro i na pravom mjestu izreeno, ali opet nedovoljno i nepotpuno, u okvirima izvanjskih oznaka i podataka.132 Navedeno zapaanje postaje neuverljivo ve nakon itanja prvih stranica ovog romana. Nemogue je ne zapaziti sa koliko je duha i invencije Vladan Desnica prikazao ak i sporedne likove. Oslikavajui psihologiju grupe, pisac ne zanemaruje istovremeno prikazivanje individualnih osobenosti svojih junaka. Likovi na koje nailazimo u ovom romanu ne lie na uobiajene likove iz knjievnih dela, ve ih karakterie izrazita ivotnost i verodostojnost. Uoljivo je da Desnica ponekad veoma malo govori o svojim likovima, oslikavajui ih samo jednom reenicom ili jednim izrazom. Takav nain stvaranja knjievnih likova predstavlja jednu od najvanijih osobina ovog autora, sposobnost da opie junake svojih proza upotrebom naizgled nevanih pojedinosti. Svaka prikazana individualnost nosi obeleje odreene egzistencijalne grupe. Nema dominantne linosti kojoj su podreene sve ostale sudbine. Posmatrajui Desniine junake u tom kontekstu, uoavamo ispravnost Koraeve tvrdnje da je ovo roman sa kolektivnim junakom, jer uvijek vidimo pokrete, gledita, osjeanja, raspoloenja koja pripadaju grupi, ljudskom kolektivu.133 Stvarajui likove ovog romana, Desnica naputa opta mesta i jednostavne okolnosti, posmatrajui svoje junake u dotada njima neznanim situacijama. Opisujui bombardovanje Zadra na samom poetku romana, pisac detaljno prikazuje srueni grad i naizgled mirno zapisuje ono to vidi. Meutim, Desniin prikaz ratnih zbivanja nije samo zapisivanje vienog stanja, ve posmatranje i slikanje samog oveka, njegove psihologije izbezumljavanja i zaprepatenosti strahotama rata.

132 133

Isto, str. 550. Stanko Kora: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1972, str. 120.

66

Sliku bombardovanog grada pisac upotpunjuje slikom geometra kundria koji izbezumljen stoji pored obezglavljenog eninog lea, zaustevljenog pogleda na krovu detetovih kolica koja plutaju morem. Pria o pomenutom junaku ovde se ne zavrava, pisac je nastavlja pri samom kraju romana stavljajui svog junaka u potpuno druge okolnosti, suprotne od onih sa poetka romana. Geometar se nalazi u kafani, u veselom drutvu, izazivajui time osudu i prezir okoline: Boe kakvi su ljudi! Kad pomislite da nema ni tri mjeseca to je doivio onakvu tragediju!, iznosi svoj komentar Desniina junakinja Liseta. Svoj postupak pisac objanjava reima jor Karla: Svi smo mi nepravedni kad sudimo. Vi ste ga vidjeli onda, pored enina lea od onda niste gotovo ni pomislili vie na nj, - i sad kad ste ga ugledali, prikazala vam se pred oima ona slika uporedo s ovom, pa vam se nekako ini kao da ta dva momenta slijede neposredno jedan za drugim. Meutim, izmeu ta dva momenta za njega je protekla itava vjenost jada, bola, oajanja! Za ova tri mjeseca vjerovatno je toliko prepatio da mu sad izgleda kao da je ono bilo davno, davno. Pa mu se opet u jednom asu uini kao da je bilo jue, pa onda opet kao da je tome ve deset godina ()134 Navedenim odlomkom pisac objanjava svoj stvaralaki postupak koji se zasniva na prikazivanju vremenski udaljenih momenata, tanije samo pojedinih segmenata neijeg ivota. Neophodno je povezati razliite slike koje se odnose na ivot istog junaka, i otkriti dublji smisao koji je potpun tek u njihovom meusobnom osvetlenju. Desnica svoje likove odabire po njihovim osobenostima karakteristinim za grupu kojoj pripadaju. Pisac ne razvija pojedinano njihove individualne posebnosti, ve usmerava panju na ona svojstva koja su posledica ivljenja u odreenoj sredini. Prikaz pojedinih likova ostvaren je klasinom tehnikom prianja sa veoma retkim prikazivanjem unutranjih doivljaja. Linosti se najee ostvaruju kroz dijalog ili pripovedaev komentar. Likovi su od samog poetka romana grupno zahvaeni, kroz dve razliite skupine predstavnika razliitih mentaliteta, predstavnike gradske i seoske sredine. Raznolikost individualnoga Desnica ostvaruje kroz naraciju, izraavajui tako razliitost graanskog i seoskog duha. itavim prianjem dominira pripoveda koji svojom naracijom vodi zbivanja ponirui u jeziku osobenost subjekata da bi to slikovitije iskazao njihove posebnosti.

134

Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 54.

67

Meu predstavnicima razliitih sredina jor Karlo i Ian su bez sumnje likovi kojima je Desnica poklonio vie panje. jor Karlo je najstariji od graana i pisac mu dodeljuje sve pozitivne osobine, ozbiljan je, poten, velikoduan, sentimentalan, ali istovremeno i naivan. Svoju naivnost pokazuje na razliitim mestima u romanu: kad saznaje za brutalno ubistvo Marka, on e sve pitati zato? Ovo pitanje je, po miljenju Petra Dadia135 upozorenje i opomena koja kazuje da za vreme rata ivot nikome nije lak. jor Karlo je lik kojem Desnica esto ostavlja poslednju re istiui njegovu dobrotu nasuprot ratu i ratnim zbivanjima. Bog mi je svjedok da nikad u ivotu nisam nikome zla uinio, izgovara jor Karlo za vreme svoje bolesti. Navedenom reenicom pisac pokazuje da na ovom svetu pored tragedija, rata, neimatina i patnji, postoji i princip dobra to potvruje i pomenuti junak iznosei svoju filozofiju zla i patnje: On je bio za slobodnu utakmicu dobra i zla, uvjeren da na koncu mora da pobijedi dobro () Da postoji zlo, ali da postoji i brz , tano primjeren utuk tom zlu, to mu se inilo daleko savrenije, naprednije nego prosto i puko nepostojanje zla. Poklopiti zlo naroito smiljenim pomagalom hap kao tano priljubljenim poklopcom ili mreom za leptire to je tek neto! Nek se ovjek kod brijanja poree ali nek je i hemostatina olovka tu! Nek ujede otrovnica ali nek je ve gotova i prica sa protivotrovom. U toj itavoj borbi izmeu boga tmine i boga svjetlosti, izmeu zatucano-tvrdoglavog zla i nauenjaki uporne metodinosti dobra () on je gledao pobjedu kulture nad amorfnonm prirodom, pobjedu smiljenosti, tehnike nad slijepim prirodnim silama.136 Pored pomenute filozofije dobra i zla, Desniin junak poseduje i svoju filozofiju pomirenja ili prihvatanja stvarnosti onakvom kakva jeste: Treba se zadovoljiti onim to jest, u tome je sva filozofija ivota, poruuje jor Karlo. Pomenute filozofije dobra i zla kao suprotnosti na kojima se temelji ovekov ivot, predstavljaju jedan od osnovnih poetskih stavova ovog pisca koji je prisutan u veini njegovih proznih ostvarenja. Nasuprot jor Karlu, Desnica postavlja lik Iana kao predstavnika seoske sredine. Pisac nas upoznaje sa Ianom otkrivajui ga u jednoj smenoj situaciji, da u brijanici trai kolomaz: Stoji Ian pred brijanicom, blene unutra kroz staklo izloga

135 136

Petar Dadi: Iz dana u dan, Progres, Novi Sad, 1962, str. 53-55. Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 122-123.

68

i neto se skanjiva. Najzad upade u radnju i pita ima li kolomaza ()137 Ian nije naao kolomaz u brijanici, ali je u brijanici upozano Ernesta i tako stekao prijatelja i poslovnu vezu. Zapodenuvi razgovor sa njim, ukazala se mogunost da bi Ernesto mogao pronai, preko jednog svog znanca, modru galicu za vinograd, a Ian je njemu obeao nabaviti penice, slanine i jaja. Navedenim primerom Ian je prikazan kao olienje seoske mudrosti i upornosti, snalaljivosti i nepokolebljivosti. Upravo je liku Iana posveeno najvie prostora u romanu, prisutan je u svim deavanjima i svugde upleten, na ta ukazuje i njegov portret: Sreom, Ian nije ba bio neugodan domain. ut, tanak, slabaan, ispren kao da ima prednju grbu, s mukom se saginjao, i zbog toga nije nikako kopao. Uope nije bio ni za kakav teki rad, prebolio je dvije upale porebrice () Ali je zato bio umjean za sve one sitne poluzanatlijske potrebe za kojima uvijek vapije selo: Ima zlatne ruke govorili su njegovi suseljani.138 Navedeni opis navodi na zakljuak da je lik Iana verodostojno sainjen, jer podsea na seoskog mudraca kojeg ima svako selo. Ljudi kao Ian, najpriznatiji u selu, svoje fizike nedostatke nadopunjuju zanatskim vetinama i svojim priama. Svi oni znaju glavna deavanja u selu i okolini, i pamte prie koje priaju na zanimljiv nain kao pravi seoski mudraci. Razmiljajui o ivotu na selu, Ian se pita: A to vi mislite, jor Karlo, oe li ikad i nama ovdje, po ovijem naim selima, malko svanuti?139 Na jor Karlov odgovor, da e sve biti dobro ako bude svako svoj posao obavljao poteno i dobro i ako svi ne budu komandovali, Ian odgovara: Ma i ja sam nekako tako mislio Gdje je to: motika da pie, a pero da kopa!140 Navedenim odgovorom Ian ukratko izlae svoje miljenje o drutvu i ivotu uopte, sloivi se sa miljenjem jor Karla. Zadrani Iana potuju jer nije arogantan, ve je svestan da je zlo prisutno na selu uprkos svojoj ogranienosti i neznanju: Krivi smo, ne branim. Ali krivi su i drugi () Ko se za nas brine, ko o nama rauna vodi van kad mu zato zatrebamo? Ovim reima Ian postavlja pitanje sela za vreme Drugog svetskog rata koje je bilo izloeno raznim tekoama, ilustrujui time sudbinu svih balkanskih sela toga vremena.

137 138

Isto, str. 45. Isto, str. 48. 139 Isto, str. 121. 140 Isto, str. 121.

69

Meutim, Ian nije tipian predstavnik seoske sredine. Zatvoren i zagonetan, Ian je prikazan kao veoma mistian lik. Desnica njegovu neobinost pojaava opisom privrenosti krmku Migudu. Migud zauzima posebno mesto u ovom romanu. Opis njegove istorije i Ianove ljubavi prema njemu nije samo digresija koju pisac esto koristi. Ianov odnos prema Migudu oslikava i njegov odnos prema ivotu i smrti koji se veoma razlikuje od miljenja i doivljaja Zadrana. Nezadovoljan svojim ivotom, Ian utehu pronalazi u vinu, u stanju mamurluka, na rubu sna kad njime ovlada neki neodreeni optimizam, neka lijena dobrobit () U takvom stanju zlu otupljuju otrine i izlizuju se bridovi, i mada i tad Ian zna da u ivotu biva svakako, i da se ovjek zlopati i kinji, i spotie i desno i lijevo, i posre, i poklecuje opet mu se priinja da e sve to skupa ipak na kraju izai na dobro nekakvo traljavo i oravo, lijeno i bezvoljno dobro koje je brat zaboravu i koje se postizava tek na pragu besvijesti.141 Besvesna stanja u koja Desnica esto dovodi svoje junake142, predstavljaju jednu od osnovnih poetskih ideja ovog pisca, tenju da se nadvlada i prevazie stvarnost kojom je ovek okruen. Pomenutog junaka pisac stavlja u uzanu i zatvorenu prostoriju koju prevazilazi zahvaljujui sitnoj pukotini na krovu kroz koju vidi kako se na nebu blista jedna mala zvijezda. Zahvaljujui tom otvoru i pogledu na nebo, Desniin junak savladava prostor u kojem se nalazi i ostvaruje vezu sa spoljanjim bezgraninim prostorom: () kroz taj otvor, kroz tu malu rupicu, ispredalo se, za pogledom, i osjeanje, izbavljajui se iz te uzane i zatvorene prostorije van, na otvoreno, i spajajui se sa slobodnim prostorom napolju. Zato nikada kad je pretresao krov ne htjede da zakrpi tu prijateljsku rupicu nad krevetom, taj mali oduak, ve je uvijek potedi.143 Desnica je u lik Iana utkao neke od svojih poetskih stavova. Ianova potreba za veitom vezom sa spoljanjim prostorom moe se dovesti u vezu sa njegovom sretnom prirodom koju mu pisac dodeljuje: On je kao mekim dodirom ruke sve izglaivao i leerno rjeavao sva pitanja u nekom viem, vedrom nitavilu. Neugodne obrte stvarnosti zainjao je i popraao svojim nemarnim, nezavrenim reenicama: Sve e to, bolan, lako (), ne brini, samo boe zdravlja, pa e biti svega. to e
Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 56. Dugo se muio tom brigom u koju su se nesmotreno uvalili, pa najzad upade u neki polusan u kome su se mijeale realne misli i nesuvisle slike sna. Isto, str. 106. 143 Isto, str. 56.
142 141

70

to i po emu biti lako, i kad e i kome biti svega, - to je ostajalo neobjanjeno, ali u tome je ba i leala iroka i odmarajua blagost tih rijei.144 Meutim, ni Ianov lik nije bio poteen od knjievne kritike toga vremena. ivko Jelii postavlja pitanje zato pisac nije razjasnio Ianov odnos prema umi, tanije prema partizanima, kad je ve detaljno opisao njegov odnos prema krmku Migudu. Tako ostvaren lik, prema njegovom miljenju, bio je uproen i osakaen, ma koliko nas pisac uvjeravao u drevnost iznesenih crta Ianovog karaktera, mi ne moemo a da ne opazimo rogobatnu necjelovitost toga lika. Ne radi se o uljepavanju, radi se o istinitosti zbivanja u vremenu i prostoru u kojem se radnja dogaa.145 Navedeno miljenje potvruje ideologiju tadanje knjievne kritike koja je smatrala da se ovek morao opredeliti u odnosu prema narodnoj revoluciji: Ve time, to Ian nee na zbor, Ian se opredeljuje () Prema podacima, koje pisac daje usput, narodna je revolucija dirnula i Smiljevce, a to je dosta da se ljudi iz temelja mijenjaju () piscu je za karakterizaciju Iana barem isto toliko morala biti vana no pred zborovanje vojvode Dule, kao i Ianov odnos prema Migudu ako je htio ostati u granicama realizma.146 Predstavljajui Iana u najrazliitijim stanjima i okruenjima, Desnica oslikava njegov ivot bez ulepavanja, stvarajui time realistinu sliku vie zasnovanu na razmiljanju junaka nego na njegovom delovanju. Ianov realizam vie je ostvaren u iznoenju njegovih unutranjih stanja, a manje u njegovom odnosu prema konkretnim istorijskim prilikama. Time pisac otkriva tajnu svog stvaranja, polazei od nebitnog detalja on izgrauje priu: Iz svake stvari poudno rastu uspomene. Iz svake trice nie povijest. Svaka rbina postaje spomenik. U Smiljevcima, jednako kao i ma gdje drugo. Gladna mata oplouje se svakom esticom saznanja.147 U svemu je, prema Desniinom miljenju, sadran minuli ivot.148 Navedenom tvrdnjom pisac potvruje svoje miljenje da je svaka sitnica dobar povod za poetak prie.149
Isto, str. 117. ivko Jelii: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, 1950, str. 552. 146 Isto, str. 553. 147 Isto, str. 86. 148 Prosviran ljem u jarku pored ceste sadrava jednu ljudsku glavu, jelova krstaa nad tuinskim vojnikom, poginulim, sasvim van programa, u sluajnom prolasku, oznaava itav jedan ljudski ivot. Jedan ivot koji, tu, nepuna dva pedlja dublje () lei ve protruo pod konatim uprtaima, s lubanjom u preirokom ljemu i s ploskicom o istroalom kuku. I limena porcija iz koje sad mirno piju pilii, i odbaen arer strojnice i mjedena aura signalne rakete u koju sad duvaju kao u pitaljku seoska djeca sve je to spomenik, sve je to minuli ivot. Isto, str. 86. 149 Isto, str. 87.
145 144

71

Stvarajui sliku sela u ratnom vremenu, Desnica esto upotrebljava suprotne pojmove kao jedan od osnovih principa svoje poetike. Nasuprot prikazu realnog ivota, Zimsko ljetovanje se razlikuje od tipinog realistikog romana iz vie razloga: nema razvijenu fabulu, veza izmeu poglavlja je labava, nema brzog ritma, najveim delom roman je statian. Meutim, ovo delo nije ni tipian psiholoki roman. Pisac je usmeren na posledice koje rat ostavlja na ljudima, na njihova oseanja, na psiholoke ishode svojih likova, ali njegove psiholoke analize nisu detaljne. Realizmom detalja pisac dolazi do realizma oveka, do njegovog unutranjeg doivljaja iznosei sliku ljudske ravnodunosti prema stradanju, patnji i smrti drugih. Naputajui grad i beei u selo od zla, Zadrani se ne osvru na dramu zatrpanih i ranjenih ljudi, niti ih dotie smrt sugraana. Suoavajui se sa smru i beei od nje, Desniini junaci pokazuju sliku ovekovog egoizma i nagonske radosti zbog spasenja. Primer za navedenu tvrdnju vidljiv je u razmiljanju Desniinog junaka Ernesta koji priom o zatrpanom podrumu s nejasnim osjeanjem da time neto ini za njih (ini sve to moe!) ali ujedno i da time proirenjem kruga obavjetenih (sukrivaca) dijelom otereuje sebe, prenosei odgovornost na skupinu, zajedniku savjest.150 U tenji da spasi sopstveni ivot, Desniin ovek pitanje sopstvene krivice ublaava time to ga priom prenosi na druge, smatrajui da time ublaava sopstveni oseaj krivnje: Uskoro se naoe van najueg pojasa opasnosti i pustoenja. Zadobivena bezbjednost provali u njima u radost ivota koja se ispoljavala u potrebi govorenja, tako da su se, iz osjeaja dolinosti, jedva susprezali. Taj primarni poriv radosti i ono, sve jae, uvstvo nejasne krivice, protutea za dotadanju iskljuivu ovladanost slijepim nagonom samospasavanja, potpomognuti naglim poputanjem ivaca (...)151 Pisac likove begunaca stavlja u iskuenja, izmeu savesti i moralne odgovornosti. Kod njih pobeuje nagon samospasavanja: Ernesto pomisli kako je do juer, pa i do maloas, i sam tvrdo vjerovao, kao to sad vjeruju oni zatrpani, da e u takvom sluaju svi ljudi napolju, svi ljudi na svijetu, ostaviti sve drugo, bataliti sve vlastite brige, i poduzeti slono i odluno akciju spasavanja.152

150 151

Isto, str. 21. Isto, str. 21. 152 Isto, str. 20.

72

elju da pomognu drugom potiskuje strah za sopstvenim ivotom, ime pisac ostvaruje sloenost ovog romana. Izrazitu tenju za ovekovim samospasavanjem Desnica prikazuje kroz jednu sliku koja se pamti, sliku make koja je ostala iza zatvorenog prozora jedne puste magaze pored koje su graani ravnoduno proli na svom putu do Smiljevaca. Ovaj roman nesumnjivo sadri neke karakteristike modernog romana, kao to su jednostavnost fabule, nedovoljno razvijeni likovi, statinost i fragmentarnost kompozicije. Kao vanu napomenu treba istai da su labava veza izmeu pojedinih celina i snaga detalja vane specifinosti impresionistike proze. Pripoveda pria jezgrovito i saeto, ostvarujui time distancu prema dogaajima i junacima. Njegova taka gledanja je opteljudska i odlikuje se smirenom prisebnou posmatraa. Na osnovu knjievnih kritika koje su izlazile neposredno nakon objavljivanja Zimskog ljetovanja, moemo zakljuiti da njegova recepcija na poetku nije bila pozitivna. Roman je bio doekan burnim napadima prevashodno zbog prikaza ratnih zbivanja. Zatvoreni u dogmama socijalistike kritike, koja je bila liena objektivnih literarnih kriterijuma, kritiari koji su prvi pisali o ovom romanu, otro su ga osudili. Prvu negativnu kritiku napisao je Joa Horvat, nekoliko dana nakon objavljivanja romana. Pomenuti kritiar istie da je Desnica u svom delu posve zaboravio na narodnooslobodilaku borbu i kao zakljuak navodi da je sve u ovom delu jadno, prljavo, sitno, alosno, i mrano. Nezanimljivo i nerazumljivo. I ivot i knjiga o tom ivotu.153 Desnica je u Horvatovom prikazu okrivljen da svesno nije napisao roman o NOB-u, jer nije hteo videti stvarni ivot oko sebe, gubei time svaku stvarnu vezu sa svojim krajem i njegovim narodom. Ubrzo nakon objavljivanja Horvatove kritike, Desnica je napisao odgovor pod naslovom O jednom gradu i jednoj knjizi, koji je objavljen tek 1954. godine u Zadarskoj reviji. U navedenom lanku saeto je prikazao istoriju grada Zadra, formiranje njegova graanstva, zatim odnos graana prema seoskoj okolini. Pisac je obrazloio izbor obraene teme, objasnio svoj stvaralaki postupak istiui u zakljuku svoj poetski stav da ovek ne bira temu, ve tema odabire svog oveka, tanije kako je prilikom umetnikog stvaranja vanije nesvesno nego svesno angaovanje pisca. Osnovna je znaajka tog lanka to se u njemu autor ipak samo brani koristei u sadraju elemente iz svog djela, karakteristika je lanka to se ne

153

Joa Horvat: Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, Knjievne novine, br. 26, Beograd, 1950, str. 21.

73

brani uspjenije i to ne koristi ono najvanije izrazito umjetnike kvalitete to su u djelu sadrane.154 Nikola Ivaniin istie da Desnica odvie teorijski objanjava primitivizam svojih seljaka traei obrazloenje u vjekovnoj, tekoj, olovnoj, neljudskoj atmosferi u kojoj su odvajkada iveli. Meutim, takva atmosfera nije jedini faktor koji odreuje fizionomiju smiljevakih seljaka. Desniini seljaci nisu lukavi, podmukli, nepoverljivi i okrutni samo radi vekovne zaostalosti, nego i radi savremenih ratnih prilika u kojima su se zadesili. Njihovo ponaanje nije prouzrokovano samo vekovnom zaostalou, oni u svome selu nisu doekivali, ispraivali samo partizane osloboditelje, nego i razne crne, bijele, plave, handir i ostale vraje veoma stare faistike prikaze, pa nisu ni mogli biti nego onakvi kakvi su u romanu prikazani.155 Drugi negativan prikaz ovog romana objavio je Marin Franievi u knjievnom asopisu Republika 1950. godine. Pomenuti kritiar zamera Desnici jednostrano poznavanje sela to je dovelo do stvaranja krive slike o selu toga vremena: Piscu se ni u kom sluaju ne moe zanijekati poznavanje sela i uope ljudi () Ali sudei po onom to je napisao, on pozna tek jednu stranu medalje, koju onda preuveliava ba zato to ne pozna drugu. Zato je ta slika sela u Zimskom ljetovanju ispala kriva i to kriva iz osnova, a Zimsko ljetovanje upravo kolski primjer naturalistikog prilaenja ivotu, pri kom prilaenju ak i svi detalji mogu biti istiniti, a da cjelina u temelju bude lana.156 Pod jednostranim prikazivanjem sela u Desniinom romanu Franievi je prevashodno podrazumevao izostavljanje perspektive, odnosno istorijskih prilika toga vremena: Radnja Zimskog ljetovanja je u jednom dalmatinskom selu na kraju etrdeset tree i na poetku etrdeset etvrte, dakle poslije kapitulacije Italije. A ni kod Desnice ni kod njegovih seljaka nema nikakve perspektive.157 Najvei nedostatak ovog romana Franievi pronalazi u neprisutnosti partizana, u zanemarivanju partijske ideologije: Vjerovali ili ne, na 198 stranica teksta svega se jednom spominju partizani, a o ratnim dogaajima se uope ne govori. A radi se o jeseni i o zimi 1943/44! () Istina, na nekoliko se mjesta spominje
Nikola Ivaniin: O Desniinom romanu Zimsko ljetovanje, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 40. 155 Isto, str. 42. 156 Marin Franievi: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Republika, br. 7-12, Zagreb, 1950, str. 437. 157 Isto, str. 437.
154

74

uma, ali nejasno i mutno, to vie, to u pripovjedanje ulaze i etnici. Desnica govori o popaljenim kuama odmetnika i o rodbini koja je stjerana u logore () Po tome se, dakle, vidi, da je selo moralo dati i neke partizane i nasluuje se, da moraju u selu postojati ljudi, koji sa simpatijama gledaju na narodnooslobodilaku borbu. Ali se to u ovom selu ni po emu ne osjea. Po tome Desniini Smiljevci postaju selo, kakvog u Jugoslaviji uope nije bilo. Svi seljaci koji ulaze u ovu prozu, ili su neopredjeljeni ili ute kao ribe.158 Upravo je (ne)prisustvo partizana bilo okosnica tadanje knjievne kritike. Partizani su prisutni tek u nagovetaju pred sam kraj romana, po emu se ovaj roman i razlikuje od svih romana u kojima su borci glavni protagonisti. Prema navedenim miljenjima kritiara, Desnica je u Zimskom ljetovanju bio odvie jednostran, tj. nije bio realista nego naturalista to je uslovilo stvaralaku neuverljivost. Osnovna tema Desniinog romana nije herojstvo partizana i ratna zbivanja, ve odraz rata i blizine smrti na psihu junaka seoskog i gradskog prostora. Ratne prilike su okvir u koji pisac smeta svoje junake stvarajui njihove psiholoke profile i dovodei ih do saznanja o ovekovoj prolaznosti159 i neminovnosti smrti. Smrt je u stvaralakom doivljaju ovog pisca prikazana kao neizvesna igra koja se dilita sljepimice160, i za koju se nikad ne zna koga e odabrati. Osnovni zadatak Desnice kao pisca je da prikae oveka i njegovo ivot u novim, nepoznatim i neoekivanim okolnostima. Navedeni stvaralaki postupak vidljiv je u razmiljanju jor Karla koji istie kako nije potrebno da ovjek putuje na kraj svijeta pa da doivi neto neobino. Jer govorio je ljudi su ljudi i ivot je ivot na svakom mjestu kugle zemaljske.161 Pomenuti junak naglaava da je ivot samo prividno jednolian i ukoliko se malo pozornije razmotri, pokazuje se kao vrlo sloen, zanimljiv i pun neoekivanog. Desniini junaci, prema reima Marina Franievia, nisu pozitivni likovi jer nemaju elemente ljudskog u sebi, niti se ikada uspinju do ljudskog: Seljaci ive kao ivotinje. Oni su dehumanizovani do kraja. Tako ih, naime, Desnica gleda. Tako oni
Isto, str. 437. A eto, svakom jedanput doe smrtan ura, moj jor Karlo odgovorio mu je mudro jedan stariji ovjek. A daj ti, boe, znaj kad e kome doi moe odma sutra meni, vama, svakome. Na ovom si svijetu prolaznik. Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 169. 160 I kao da je dogaaj nemio i ruan ne toliko sam po sebi koliko kao znak vremena i opomena na neku opu nesigurnost, na udljivost igre smrti koja se dilita sljepimice. Ko da to razumije! Isto, str. 170. 161 Isto, str. 130-131.
159 158

75

egzistiraju u ovoj prozi. Nitko od njih da bi bio ovjek, a kamoli junak, bar za jedan trenutak. ovjeku se pribliava Ian, i to kad je pijan. Meutim, ni malograani nisu nita bolji. A mnogo je u ovoj knjizi tekih stvari reeno o ovjeku, i posebno o naem selu.162 Franievi u nastavku svoje kritke priznaje Desnici iskrenost, navodei da subjektivna iskrenost i talenat nisu uvek dovoljni da bi se napisala stvarno istinita, objektivno iskrena, realistika knjiga.163 Termin realizam prema estetici socrealizma sadri i elemente kvaliteta, odnosno vrednovanja knjievnog dela. Ukoliko je, prema takvom shvatanju jedan tekst realistian, onda je i umetniki vredan. Pomenuti kritiari u svojim kritikama polaze od poznate socrealistike teorijske sheme po kojoj je umetniko delo subjektivni odraz objektivne stvarnosti. Odstupanjem od revolucije kao glavne teme, Desnica nagovetava novi stvaralaki postupak kojim e revolucija biti drugaije posmatrana, a junaci vie prikazivani kroz njihova unutranja stanja: Likovi ovog romana, uvek i u svaki as i u isti mah i glavni i sporedni, ostvareni nikada i ni u jednom trenutku postupkom banalne deskripcije ili putem faktografskih registrovanja, - to su likovi koji nas ubeuju u mo Vladana Desnice da stereotipne deskripcije, ak i tamo gde se uine neizbenim, pronicljivosti. izbegne,
164

pretvori

delove

konanog

rezultata

umetnike

Pomenutim stvaralakim postupkom Desnica obrauje temu revolucije prikazujui psihologiju razliitih mentaliteta, kao i pojedinane karaktere predstavnika gradske i seoske sredine koje je veoma dobro poznavao: Desnica se pokazao kao pisac koji i u izboru teme, obine, ljudske, svakodnevne, polazi putem traenja onih tematskih podruja koja su mu do tanina, do sri, najpoznatija, bliska.165 Polazei od pojedinanih predstavnika Zadra i Smiljevaca, pisac stvara optu, univerzalnu sliku oveka izgubljenog u ratnom vremenu. Stvaran pomou navedenih stvaralakih postupaka, roman Zimsko ljetovanje se razlikuje od tadanje knjievne prakse jer ne sadri ideoloke zanose tipine za socijalistiki realizam o emu je bilo govora u uvodnom delu ovog rada. Desnica nije pisao pojedinane odgovore pomenutim kritiarima, ve ih je iznosio u mnogim esejistikim tekstovima. U godinama nakon objavljivanja romana
162 163

Marin Franievi: Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Republika, br. 7, Zagreb, 1950, str. 437. Isto, str. 437. 164 Branko Pei: O ljudima bez grada, u nevremenu, Knjievne novine, br. 50, Beograd, 1957, str. 31. 165 Isto, str. 31.

76

Desnica u jednom od svojih eseja istie da narodnooslobodilaka borba, u onoj materiji i onoj sredini koje su zahvaene u knjizi () nije mogla da bude smjetena u prvi plan, u samo sredite zbivanja.166 Ovaj roman prevashodno prikazuje drutvenu i moralnu sliku razliitih sredina iji je sukob predstavljen ne samo realistiki, ve psiholoki i misaono. Upravo je misaonost osobina po kojoj se Zimsko ljetovanje razlikuje od proze socijalistikog realizma i nagovetava novi stil, postupak i strukturu romana nedogmatskog pristupa revoluciji i literaturi, kao i novu poetiku koju su zapoeli ve pomenuti romani Svadba, Daleko je sunce i Pesma. Svojim romanom Desnica je uspeo da se udalji od tadanjih socrealistikih prikaza Drugog svetskog rata, birajui drugi ugao posmatranja i doaravajui ratna zbivanja slikama ljudskih stradanja i umiranja, zanemarujui dotadanje stereotipe herojskog rtvovanja. Nakon pomenutih kritika koje su nastajale neposredno nakon objavljivanja romana, tokom ezdesetih godina XX veka pojavljuju se prvi pozitivni prikazi ove knjige. Zimsko ljetovanje dobija vana priznanja od nedogmatske knjievne kritike koja istie da ovaj roman nosi novu estetiku moderih obeleja. Prvi pozitivan prikaz napisao je Vlatko Pavleti, koji naglaava da se Desnica odmah javio kao izgraen i zreo pisac. Mozaiku strukturu Desniinog romana Pavleti pozitivno ocenjuje naglaavajui da je potrebna izvijesna knjievna kultura da bi se moglo uivati u nekim kvalitetima Desniinog izrazito intelektualistikog izraza.167 Neophodno je, prema njegovom miljenju, napomenuti da je ovaj roman u samom poetku bio zamiljen kao pripovetka, to objanjava samu strukturu romana kao i mnoge stilske postupke. est je postupak povezivanja psiholokih i naturalistikih slika ime pisac ostvaruje moderni knjievni izraz u kome se ukrtaju simbolizam i naturalizam. Prema miljenju Dragana Jeremia, svojim Zimskim ljetovanjem Desnica je bio jedan od prvih jugoslovenskih pisaca koji su odluno raskinuli s normama socijalistikog realizma i doveli jedan novi, iri i savremeniji nain pisanja. Ali ta njegova istorijska zasluga nije proistekla iz teorijske tenje da se jedan knjievni stav odbaci u ime nekog drugog stava. Ona je bila posledica prirodnog izrastanja jedne celovite stvaralake linosti, koja nije mogla da se ogranii i uobrui okvirima jedne
166 167

Vladan Desnica: Eseji, kkritike, pogledi, BIGZ, Beograd, 1993, str. 122. Vlatko Pavleti:

77

uske estetike teorije, jer je u sebi, s itavim jednim pogledom na svet, nosila i jednu novu estetiku.168 Odreujui mesto Zimskog ljetovanja u naoj knjievnosti, kritiari su saglasni u miljenju da Desnica primenjuje specifinu realistiku metodu koju Dragan Jeremi naziva integralni realizam kojem su, po njegovom miljenju, pripadali svi veliki stvaraoci: Pristajanje uz integralni realizam bilo je kod Desnice potpuno svesno i on mu je pripadao s neizbenom nunou, koju je nametala kako njegova linost, tako i ivotne okolnosti i uslovi u kojima se formirao njegov duh. Roen u Zadru, blizu granice slovenskog sveta prema romanskom svetu, Desnica je nosei u sebi slovensku duu boleivu za sve to je ljudsko, a najvie za promaene i tragine egzistencije, u susretu sa romanskom civilizacijom, usvojio ljubav za pitoreskno, svest o tesnoj povezanosti oveka sa prirodnim ambijentom u kome ivi i oseanje mere.169 Uoljivo je da Vladan Desnica ve svojim prvim romanom istrauje atmosferu oveka i njegovu psiholoku klimu170, traginu dimenziju ljudskih ivota bez sklonosti ka epskim temama o revoluciji. U tenji da prikae ovekovo beznae, otuenost i prazninu koja ga ispunjava u ratnim okolnostima, pisac stvara naturalistike slike kojima prikazuje najrazliitije ivotne situacije. Stvarajui istovremeno psiholoki portret gradske i seoske sredine, kao i njenih predstavnika, Desnica otkriva svoj poetski stav koji glasi da je smisao umetnosti iznoenje i prikazivanje istina o oveku. Ukrtavanjem i proimanjem razliitih ljudskih sudbina u Zimskom ljetovanju, Desnica prikazuje unutranja zbivanja u ljudima. Analizom njihovih razlika pisac eli da prikae istorijske razloge zbog kojih su se ti ljudi otuili jedni od drugih. Prema reima Branka Peia Zimsko ljetovanje je literarno ostvarenje koje po svojim osobenostima dostojno predstavlja Vladana Desnicu, prozaika u ijem tekstu svud prisutna je poezija ljudskog, to odie najhumanijim vrednostima pievog sutinskog prodora u relativizirane norme odnosa ovek-vreme, subjekt-drutvenost, graanska konvencija prema nastajanju i nestajanju.171

Deagan Jeremi: Vladan Desnica, LMS, Novi Sad, maj, 1967, knjiga 399, sv. 5, godina 142, str. 470. 169 Isto, str. 470. 170 Borislav Mihailovi-Mihiz: Od istog pisca, Nolit, Beograd, 1956, str. 333. 171 Branko Pei: O ljudima bez grada, u neveremenu, Knjievne novine, br. 50, Beograd, 1957, str, 31.

168

78

U tenji da prikae drutveno-istorijsku atmosferu, Desnica analizira kolektivnu svest jedne sredine analizirajui unutranja stanja pojedinanih likova. Roman Zimsko ljetovanje oslikava vezanost oveka za odreenu sredinu i istorijske osobenosti te sredine. Vezanost oveka za zaviaj, kao est motiv Desniinog stvaralatva, u ovom romanu je posebno istaknuta u onim trenucima kada ljudi silom rata bivaju izbaeni iz svog prirodnog okruenja i prebaeni u dotad nepoznatu ivotnu sredinu. Polazei od opte slike ratnih zbivanja koja su zadesila Zadar, pisac prati i prikazuje pojedinane likove, njihove pokrete i misli172 u novonastalim okolnostima. Kreui se od opteg ka pojedinanom, Vladan Desnica ve svojim prvim romanom otkriva put kojim se kretala njegova stvaralaka misao to e biti hronoloki prikazano u narednim segmentima ovog rada.

172

Lizeta plete. A misao joj luta, krilom se dotie sjeanja iz djetinjstva, iz djevojatva, iz prvih godina braka, pa raznih momenata proivljenih ovdje u Smiljevcima a zatim pada na nepoznati, doaravani kraj, na sanjanu i nikad vienu zemlju u koju se eto spremaju poi. Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd, 1993, str. 178.

79

OLUPINE NA SUNCU (1952)

Prva pripovetka Vladana Desnice pod naslovom ivotna staza Jandrije Kutlae objavljena je 1935. godine u Magazinu sjeverna Dalmacija koji je pisac sam ureivao. Vano je napomenuti da je Desnica ve pre Drugog svetskog rata imao pripremljenu za objavljivanje jednu zbirku pesama i zbirku pripovedaka, ali su ti rukopisi u ratnom vihoru nestali. Znaajan je podatak da je Desnica oko 1936. godine napisao u obliku pripovetke romane Proljea Ivana Galeba, zatim i Zimsko ljetovanje, kako sam kae na nagovor drugih. Nakon prvog pojavljivanja u knjievnoj javnosti 1935. godine, Desnica je odreen kao nastavlja dalmatinskih klasika, imunovia, Matavulja i ipika. Meutim, dok su pomenuti pisci ostali u okvirima klasinog realizma, izgraenog na tradicijama nae epske kulture i nacionalno-folklornog duha, Desnica u svojim knjievnim ostvarenjima prikazuje mnogo vie od uobiajene realistike slike. Teko je odrediti pravo mesto ovog pisca u hronolokoj istoriji srpske i hrvatske knjievnosti. Ukoliko poredimo godinu objavljivanja njegove prve pripovetke i prvog romana (Zimsko ljetovanje, 1950), moemo prihvatiti tvrdnju da se Desnica sa prvom objavljenom knjigom u knjievnosti javio relativno kasno. injenicu kasnog objavljivanja njegovih knjiga moemo objasniti ratnim prilikama i velikom kritinou ovog pisca prema sebi i svojim knjievnim ostvarenjima, kao i ve pomenutim nerazumevanjem tadanje dogmatske kritike. Prva zbirka Desniinih pripovedaka pod naslovom Olupne na suncu objavljena je 1952. godine, zbirka Proljee u Badrovcu 1955. godine, zatim Tu, odmah pored nas 1956. godine, i poslednja zbirka Fratar sa zelenom bradom 1959. godine. Osnovu Desniinog pripovedakog rada sainjavaju prva i trea zbirka, dok je druga zbirka dopunjena sa tri, a etvrta samo sa jednom novom pripovetkom. Desnica je ukupno objavio 32 pripovetke, dok su dve objavljene izvan pomenutih zbirki (nedovreni roman Pronalazak athanatika i posmrtno objavljena nedovrena pripovetka ovjeanstvo). Pojedine njegove pripovetke pretampavane su iz knjige u knjigu, ponekad bez promena u tekstu, a ponekad sa manjim ili veim varijantama.

80

Tako je iz Olupina na suncu, koje sadre petnaest pripovedaka, njih dvanaest uneseno u narednu knjigu Proljee u Badrovcu ( Od jutra do mraka, Konac dana, Oko, Florjanovi, Boina pria, Bunarevac, Formalista, Posjeta, Bog sve vidi, Oprotaj, Pravda, Pred zoru). Svega tri pripovetke u Desniinoj drugoj zbirci bile su nove (Proljee u Badrovcu, Spiriti, Solilokvij gospodina Pinka), a svega tri iz Olupina na suncu nisu kasnije nigde pretampane (ivotna staza Jandrije Kutlae, Zlatni rudnik, Susjedi). Trea Desniina zbirka donosi trinaest novih pripovedaka, a uz njih i tri iz prethodne knjige Proljee u Badrovcu, dok je etvrta zbirka iroka retrospekcija Desniinog pripovedakog dela (sadri ukupno dvadeset i etiri pripovetke, od kojih je samo jedna nova Delta), dok su ostale preuzete iz ranijih knjiga. Koncipirane na navedeni nain, Desniine zbirke pripovedaka ukazuju na to da nije mogue govoriti o svakoj od ovih knjiga pojedinano, ve samo o pojedinanim pripovetkama. Iako svaka od pomenutih zbirki predstavlja zasebnu kompozicionu tvorevinu, Desniin pripovedaki opus formira svoj zaokrueni svet tek u celini, zanemarujui, prema reima Dubravka Jelia, ograde koje su izdavaki razlozi i tehnike okolnosti nametnuli opsegu i sadraju pojedinih knjiga.173 Posmatrajui u celosti Desniine knjige pripovedaka, uoavamo da su kao samostalne celine veoma ujednaene, po zanimljivosti i po onoj koliini poetskoga koje sadre u sebi, a koje je, po reima samog Desnice, osnovno merilo vrednosti svakog knjievnog dela. Meutim, Desnica ima nekoliko pripovedaka koje su, pored romana Proljea Ivana Galeba, najvie prikazivane u knjievnoj kritici, a to su: Posjeta, Solilokvij gospodina Pinka, Oprotaj, Pred zoru, Konac dana, Florjanovi. U poreenju sa negativnim prijemom prvog Desniinog romana, knjievna kritika je uglavnom sa pohvalama i priznanjima doekala njegove pripovetke. Zbirka Olupine na suncu dobila je nagradu Saveza knjievnika Jugoslavije za najbolje knjievno delo u 1952. godini. Sam naslov prve zbirke otkriva osnovnu intenciju pisca da prikae one ljude koji su na razliite naine promaili svoje ivote, ne ostvarivi svoje ciljeve i ambicije. Desniine ljudske olupine istrajavaju do kraja svoj ivot ekajui smrt, izopteni iz svog vremena, pronalazei utehu jedino u suncu.

173

Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, 1966, str. 8.

81

Posmatrajui sva Desniina prozna ostvarenja, uoavamo da se kao zajedniki i osnovni motivi javljaju ovekova patnja i smrt koji e u ovom radu biti posebno istaknuti. Prividno jednostavene, Desniine pripovetke su motivisane ovekovim unutranjim stanjima i raspoloenjima i kao takve pruaju iroku mogunost analize i prikaza opteljudske problematike. Kraa prozna ostvarenja ovog pisca nastajala su uglavnom na dva naina: neke su nastale kao ostatak ire zamiljenih i neostvarenih romanesknih tekstova, odnosno kao prepravljeni ostaci neupotrebljenih delova romana, dok su druge u samom poetku bile zamiljene kao romani, pa su ostale vie ili manje nezavrene pripovedake celine. Ukoliko posmatramo knjievnu metodu kojom su Desniine pripovetke napisane, uoavamo da je mali broj stvaran pomou izraajnih sredstava klasinog realizma. U svojim pripovetkama Desnica je ostvario ravnoteu izmeu racionalnih i intuitivnih, filozofskih i poetskih elemenata. Meutim, u najveem delu Desniinog pripovedakog opusa uoavamo elemente asocijativne i refleksivne proze koji e svoj najvii domet ostvariti u romanu Proljea Ivana Galeba. Svoj pripovedaki materijal sam autor deli na proze regionalne tematike i one druge, psiholoko-meditativne, ija je radnja smetena u socijalni ambijent primorskih gradia u kojima pisac posebnu panju pridaje stanovnicima grada prikazujui njihove psiholoke i karakterne osobine. Navedenu podelu svojih pripovedaka Desnica iznosi u napomeni svoje zbirke Tu, odmah pored nas: I u ovoj zbirci, kao i u Olupinama na suncu, pojavljuju se uporedo, izmijeane i neodijeljene, proze koje zapravo potjeu iz dva razliita kruga i koja, idealno, sainjavaju dvije posebne knjige: one iz jo nezavrenog ciklusa preteno regionalnog vida (ili bar privida), i one druge, openitijeg, sasvim neregionalnog karaktera (koje uzgred reeno, bez obzira na valutacije, angairaju autorovo dublje interesovanje i predstavljaju njegovu preu preokupaciju). Namjera mi je da, kad se za to prui praktina mogunost, i vanjski razluim ta dva kruga, pa da svaki od njih objavim u posebnoj svesci.174 Prvu pomenutu grupu sainjavaju pripovetke u kojima pisac tei psiholokorealistikoj slici odreenog geografskog i etnikog podruja, tanije obalnog dela srednje Dalmacije u vremenu izmeu dva rata i nakon Drugog svetskog rata (npr. ivotna staza Jandrije Kutlae, Oko, Bunarevac, Konac dana, arasta kutijica, Florjanovi i dr.), dok drugoj grupi pripadaju pripovetke esejistiko-

174

Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas, Grafiki zavod, Beograd, 1956, str. 55.

82

meditativnog karaktera koje sadre ivotna saznanja autora, intelektualnu analizu, kao i njegova shvatanja i uverenja izvedena iz razliitih mogunosti razvoja odreenih situacija (Solilokvij gospodina Pinka, Fratar sa zelenom bradom, Zato je plakao Slinko, Pravda, Delta, Balkon, Mali iz planine, Benta-guter). Navedene grupe pripovedaka ne razlikuju se samo po tematskom opredelenju, ve i po nainu strukturiranja pripovedne grae, kao i primenjenim literarnim postupcima. Pripovetke koje su uvrtene u prvu grupu predstavljaju sugestivne slike realistikih zapaanja i umetniki preoblikovanih dogaaja, kao i izgraene psiholoke portrete autentinih likova pronaenih ree u selima, a ee u malim dalmatinskim gradiima, meu pripadnicima inovnikog sloja i malograanske inteligencije. U ovim pripovetkama prevladava uglavnom tradicionalni, raelistiki model pripovednog oblikovanja. Pripovetke druge grupe tematiziraju urbanu sredinu i intelektualne probleme to uslovljava pisca da koristi modernije stvaralake postupke (introspekciju, esejizam, solilokvij). Ove pripovetke su uglavnom samo inspirisane realnim dogaajima, ali nisu toliko slike tih dogaaja, ve njihov hipotetiki nastavak pun razliitih mogunosti koje su meusobno oprene i sadre filozofske stavove ovog pisca. Potrebno je naglasiti da ne postoji tano odreena granica izmeu Desniine regionalne i psiholoko-meditativne proze. Regionalna tematika ne iskljuuje psiholoko poniranje i prouavanje odreenog mentaliteta, pored toga postoje pripovetke koje objedinjuju obe pomenute grupe (npr. Sveti Sebastijan, Spiriti, ili Oprotaj). Upravo je prelazni karakter Desniinih pripovedaka naveo Vlatko Pavleti175 i iskoristio kao glavni kriterijum njihove podele u etiri grupe. Prvu grupu sainjavaju pripovetke regionalnog sadraja: ivotna staza Jandrije Kutlae, Proljee u Badrovcu, Oko, Bog sve vidi, Bunarevac, Konac dana, Spiriti, Pred zoru, Florjanovi, Formalista, Boina pria, kao i roman Zimsko ljetovanje. Drugu grupu Pavleti odreuje kao prelaznu, i naglaava da su pripovetke ove grupe jo uvek vezane za regionalno, dok su ambijentalne i sve ostale oznake potisnute u pozadinu, u prvi plan je istaknuta psiholoka analiza, agonina stanja

175

Vlatko Pavleti: Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 207.

83

oveka ili fiksacija ljudskih putanja zaustavljenih nepoznatom silom na taki sudbinskih apsurda: Posjeta, Oprotaj, arasta kutijica, Sveti Sebastijan. U treoj grupi Desniinih pripovedaka, prema reima Vlatka Pavletia, nalazimo produetak psiholokih traganja ali u oblasti rezervisanoj za psihoanalizu: Pria o fratru sa zelenom bradom, Solilokvij gospodina Pinka, dok etvrtu grupu sainjavaju proze u kojima je vidljiva iskonstruisanost siea radi otkrivanja posebno zanimljivih, optih istina o oveku i ivotu: Mudrac sa istoka, Pravda, Bentaguter, zatim one novelistike celine koje su nakonadno postale deo romana Proljea Ivana Galeba, romana koji na vioj razini miri sve nabrojene razliitosti stvaralakog opusa Vladana Desnice. Posmatrajui hronolokim redom Desniin pripovedaki opus, uoavamo bogatu galeriju likova koje pisac zatie u razliitim ivotnim fazama, od mladenakog idealizma preko razdoblja pune drutvene afirmacije, pa sve do malograanske inertnosti prouzrokovane razliitim razoarenjima i raskolima izmeu subjektivnih elja i objektivnih mogunosti pojedinca. Prikazujui svoje likove, Desnica ne preuveliava ni ljude ni dogaaje. Njegovi provincijski doktori i advokati, profesori, veterinari i sudije veoma su ivotni, autentini, uverljivi i precizno okarakterisani veoma kratkim opisima. itajui paljivo Desniine pripovetke, brzo se uoava povuenost pisca, neka vrsta odstojanja kojeg je pisac sam odredio ostvarujui na taj nain mogunost mirnog posmatranja svojih lica, njihovih pokreta i razmiljanja. Desniine proze nisu samo prikazi neposrednih doivljaja, ve naknadna i postepeno izvedena analiza vienog ili doivljenog. Svaka Desniina pripovetka predstavlja zreo doivljaj pisca, kao i jasnu predstavu odreene ideje, ime je postignuta uverljivost i verodostojnost kod itaoca. Pomenuto odstojanje koje Desnica zauzima prema temi i predmetu svog stvaralakog postupka, ne iskljuuje poetski doivljaj niti stvara poetsku hladnou samog teksta. Desniine pripovetke su proete poezijom, ali ne i patetikom zahvljujui njegovoj sposobnosti da savlada emocije u trenucima kad prikazuje odreene ivotne pojave. Ta pieva odlika, njegova sposobnost da se izdigne, odijeli i udalji od predmeta svoga pripovijedanja, da prigui i prikrije vlastita uzbuenja i da se gotovo nezainteresirano odnosi prema svojoj temi a da se ipak, ni na as, ne odijeli od nje! to nije samo znak Desniine intelektualne superiornosti

84

nego i njegove umjetnike, stvaralake nadmonosti.176 Navedenim stvaralakim postupkom pisac ostvaruje ravnoteu izmeu intelektualnog i emotivnog, stvarajui istovremeno toplinu kao i egzaktnost svakog svog teksta. Na osnovu navedene grube podele Desniinog pripovedakog opusa, moemo uoiti da se kao pisac razvijao polazei od realistike, preko psiholoke do misaone proze. U prozama realistikog karaktera u prvom planu dati su karakteri i ivotne sudbine uslovljene sredinom i vremenom, dok se u prozama psiholokog tipa posebno istie odreena karakteristina situacija ili odnos, da bi u misaonim prozama pisac uz pomo neke ivotne okolnosti ilustrovao misao od opte vanosti. U ranim pripovetkama ovog pisca naslikana je bogata galerija seljaka i graana, to istovremeno otkriva njegovu sklonost ka prikazivanju grada i sela kao razliitih i meusobno suprotstavljenih sredina, to je ve istaknuto u prethodnom segmentu rada posveenom romanu Zimsko ljetovanje. Desnica je sa podjednakim interesaovanjem i panjom prikazivao predstavnike pomenutih sredina, usmeravajui svoju panju vie na njihove unutranje portrete, nego na spoljanji opis to je bio est postupak u naoj ranijoj knjievnosti. Posmatrajui Desniin pripovedaki opus, uoavamo njegove zajednike osobine, koje istovremeno sainjavaju osnovne poetske stavove ovog pisca koji e ovim radom biti predstavljeni. Dogaaj, kao osnovni tvorbeni elemenat Desniinih pripovedaka, predstavlja samo polazite, stvarnosni impuls od kojeg pisac polazi u kreiranju svojih pria. Odreeni dogaaj, nakon kratkog pievog skiciranja, ubrzo biva zanemaren, ime se ostvaruje namerno usporavanje fabule da bi se radnja lake zaustavila. U veini svojih pripovijedaka, meutim, Desnica ne fabulira, jer njega ne interesira dogaanje, njemu je sasvim dovoljan samo jedan poetni dogaaj, on hoe da uz pomo tog dogaaja upozna i objasni cijelog ovjeka, punu linost, kompletno bie: njegove osobine, navike, raspoloenja, sklonosti, elje, mogunosti, ambicije, misli, shvaanja, postupke, domete, njegov mentalitet i karakter, duevnu klimu u kojoj ivi ukratko: njegovu unutranju dimenziju, njegov psihiki totalitet.177 Fabulu veine Desniinih pripovedaka moemo prikazati jednom reenicom, kao to je to uradio Borislav Mihajlovi: Jedan je mladi klerik poludio, jednog je starog gospodina pregazilo vrijeme, jednom je seljaku skapala krava, jedan je doktor pogrekom oslijepio pacijenta, jedan je sudija uhvaen u pronevjeri, jedan je slikar
176 177

Isto, str. 231. Isto, str. 15.

85

zastao zamiljen nad starakom izgubljenou svog modela (...)178 Navedenom reenicom Mihajlovi je ispriao sadraje pripovedaka Od jutra do mraka, Konac dana, Proljee u Badrovcu, Oko, Florjanovi, Posjeta, to nam dokazuje da pisac grau pripovedaka razvija pomou osiromaenih dogaajnih sekvenci, a teite prebacuje na krae lirske introspekcije i psiholoke karakterizacije svojih likova. Navedenim stvaralakim postupkom Desnica namerno naruava klasinu pripovednu shemu (uvod zaplet rasplet) ne potujui logiko-uzroni red primeren zapletskoj strukturi realistike proze. Desniine pripovetke, iako su najee stvarane oko jednog problema ili ideje, veinom bez fabule, nikada nisu bez razvijenog misaonog sadraja i adekvatne poente. Zavrne reenice uglavnom su prirodni zavreci unutranjih ovekovih drama ili kontemplativnih stanja. Petar egedin u svom prikazu dela Vladana Desnice raspravlja o njegovoj reenici, otkrivajui time stvaralaki postupak ovog pisca: Njegova je reenica jednostavna, narativna, ali ne i naturalna: ona je sublimirani plod intelektualne kontemplcije, te u tom smislu i autentina. Prilazi objektu mirno, rekao bih neujno, uzima od njega detalj, nijansu, ali gotovo nikada nee naglasti, podcrtati u sebi pohranjeno. Ono to je ta reenica u sebi ponijela i u sebi uva, eka senzibilno oko i uho.179 Slino zapaanje iznosi i Boo Milai raspravljajui o izrazu, postupku i stvaralakom nainu koji Desnica primenjuje u svojim prozama: Svaka pripovijetka Vladana Desnice krcata je detaljima pretvorenim u plastine slike koje se mirno smjenjuju otkrivajui dramatiku zbivanja i u najstatinijim situacijama kad sve pokrete zamijeni psiholoka analiza.180 Posmatrajui navedene tvrdnje, uoavamo izraze koji se odnose na Desniino stvaralatvo: sublimiran, itelektualna kontemplacija, autentinost, mirno, neujno, detalj, nijansa, pohranjeno, senzibilno, plastino, dramatino, psiholoka analiza. Navedeni izrazi ovako izdvojeni otkrivaju sutinsku prirodu Desniinog kreativnog postupka, kao i rezultate tog postupka. Desnica ne tei za eksperimentima i dodatnim efektima u okvirima realistike reenice i realistikog metoda. Stvarajui naoko mirne svetove, ovaj pisac nam otkriva nova sredita stvaralakog interesovanja. Na taj nain
178 179

Borislav Mihajlovi: Od istog itaoca, Nolit, Beograd, 1956, str. 332. Petar egedin: Rije o rijei, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 109. 180 Boo Milai: Suze i zvijezde, Nip, Zagreb, 1956, str. 96.

86

njegov postupak, ma koliko bio realistian, postaje poseban, samo njegov, dok se reenica eli produbiti, odrediti u starom okviru181 Upravo u takvom stvaralakom postupku, u davanju i otkrivanju svoga sveta, krije se osnovna vrednost Desniinih proza: Desnica znade otkriti, proniknuti, ui u nereeno, shvatiti, i onda to fokusirati odmjereno, i sigurno, raspolaui strasnom budunou i bogatim rijenikom.182 Na ovaj nain Desnica stvara svet naih tragedija, svijet zaturenih, uskih sredina, ivot koji se razvio u naim primorskim malim gradovima, varoicama i selima.183 U jednoj od svojih napomena, Desnica kae da je svet njegovih proza, svet pripadnika poljuljanih ureenja, pometenih drutvenih krugova i ovapnjenih sredina, dezorijentiranih egzistencija koje su izgubile svoj smisao i svoju osnovicu ljudskih olupina meu olupinama ustanova, mentaliteta i oblika ivota, to griju svoje kosti na boijem suncu i migolje kao jesenje muhe, pokretane vie silom inercije i ukorijenjenih navika nego snagom vlastite volje i vlastitog uvjerenja.184 Desniini junaci za razliku od junaka klasino-realistike proze, nisu dinamini. Noeni svojom, uglavno mlakom eljom za promenom, oni ne uspevaju prekoraiti socijalno-egzistencijalni ambijent u kom se nalaze, ve se mire sa svojim sudbinama i trenutnim okruenjima. U tenji da naglasi bezizglednu i nestimulativnu atmosferu, pisac koristi slike iz prirode da bi to vie definisao psihika stanja svojih junaka. Desnica prikazuje statine linosti, usporene nedovoljnom eljom i ambicijom, kao i pasivnom socijalnom sredinom koja ih u veini sluajeva prisiljava da zavre svoj ivotni put (Oko, Florjanovi, Oprotaj) ili da se nuno pomire sa realnim kontekstom ograniavajue stvarnosti kojom su okrueni (Proljee u Badrovcu, Konac dana, arasta kutija, Sveti Sebastijan). Junaci Desniinih proza su uglavnom propale ili zbunjene egzistencije ograniene odreenim realitetom koji ne uspevaju nikakvim voljnim aktom pretvoriti u prostor po njihovoj elji. Idejno-tematska osnova Desniih proza temelji se upravo na psiholokoj analizi oveka u nepovoljnim ivotnim okolnostima i prilikama. Desnica u svojim prozama uglavnom oslikava tipove otuenih egzistencija, ljudske olupine, kao predstavnike sveta koji nestaje. Mile Srdarevi (Konac dana), Milo
181 182

Petar egedin: Rije o rijei, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 110. Milivoj Slaviek: Marginalije o Vladanu Desnici, Izraz, br. 6, Sarajevo, 1957, str. 617. 183 Petar egedin: Rije o rijei, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 113. 184 Vladan Desnica: Olupine na suncu, Matica hrvatska, Zagreb, 1952, str. 16.

87

(Bunarevac), sudac ari (Aprilsko vee) predstavnici su jednog nestajueg vremena, zateeni i izgubljeni pred novim vrednostima koje dolaze. Prikazujui pripadnike takvih sredina, Desnica pre svega traga za onim to je autentino i duboko skriveno u svakom oveku, pri emu, zahvaljujui izrazitom ulu za ljudsko, svojoj bogatoj duhovnoj kulturi i intelektualnoj irini nalazi razumevanje za najrazliitije ovekove patnje. ovek je primarna preokupacija Desniinog stvaralakog miljenja, te pisac upravo zbog toga ne preuzima ulogu tuitelja. U tenji da zahvati i prikae sva kretanja i postupke svog oveka u vremenu i prostoru, pisac eli da ga to vie priblii itaocu, kako bismo kroz razliite likove sagledali sebe. Milivoj Slaviek naglaava Desniinu tenju da metodiko-psihikim razraivanjem dade cjelovite, razgraene, dogledane karaktere, koji su, kao takvi, ukljuivo, i tipovi, to se uspinju do univerzalnoga, a da ipak nita ne gube od svojih osobenosti, tj. ivotnosti. Pri tome Desnica umije lucidno da dotakne, naznai, razgoliti, obasja samim dodirom, onu najtiu karakteristiku ljudskog u nekoj situaciji.185 Desniine pripovetke iz zbirke Olupine na suncu razlikuju se po temama koje su njima predstavljene, po stvaralakim metodama kojima su oblikovane celine, kao i po udelu fabule i razradi pojedinosti. Posmatrajui u celosti pomenutu zbirku, moemo uoiti osnovne poetske stavove ovog pisca koji e biti praeni kroz njegov celokupni pripovedaki opus.

185

Milovoj Slaviek: Marginalije o Vladanu Desnici, Izraz, br. 6, Sarajevo, 1957, str. 618.

88

ivotna staza Jandrije Kutlae (1935) itajui Desniinu prvu objavljenu pripovetku, uoavamo da pisca prevashodno zanima svakodnevica umale sredine, njene otuene egzistencije, nevidljive istine, dnevni ritam obinog ivota. Da bi uhvatio taj ritam obinog, Desnica se, prema reima Kreimira Nemeca koristi raznim postupcima i tehnikama, meu kojima je svakako postupak ouavanja najkarakteristiniji: autoru je cilj pokazati obine, svakodnevne situacije u novom svjetlu, u poznatom pronai skriveno i nepoznato, otkriti poeziju proze.186 Pripovetka ivotna staza Jandrije Kutlae jedna je od duih Desniinih pripovedaka, prethodno zamiljena kao skica za roman. anrovski odreena ve samim naslovom, ova biografska pripovetka svojim sadrajem prikazuje ivotni put seoskog mladia koji naputa svoju sredinu i odlazi u grad poevi novi i drugaiji ivot. Upravo je prvobitna namera pisca da od ove pripovetke stvori roman, uslovila specifinu kompoziciju koja, prema reima Zoran Gavrilovia187 nije uvek glatka i unutranje vrsto povezana, ve se rasplinjava u mnotvo likova i odnosa. Prvi deo pripovetke napisan je u skladu sa poetikom realizma, opisana je seoska sredina sa retrospektivnim osvrtom na prolost toga kraja. Sliku dalmatinskog zalea, tanije sela Klisovci188, pisac ostvaruje opisom geografskog i prirodnog poloaja te zemlje. Prirodne uslove toga kraja Desnica ilustruje opisom biljnog sveta i drvea koje tu raste: Sama od sebe raste raeljka, tvrdi, vornovati grab i opori kosteli. U zabranima ograenim krivudavim suvozidom ima dosta grabovog, izroenog brijesta i hrasta, ali ko pozna to drvee iz drugih krajeva, ovdje ga vjerovatno, sa i malo vee udaljenosti, ne bi prepoznao: motano i povijeno burama i

Kreimir Nemec: Novelistika Vladana Desnice, Forum, br. 3/4, Zagreb, 1986, str. 361. Da je Desnica ostvario svoju zamisao, moda bi dobili dobar roman, koji bi na irokom planu obuhvatio sva protivrena kretanja koja su oliavala i ispunjavala ivot naih ljudi pod austrougarskom okupacijom, sav onaj sloeni drutveni i psiholoki proces koji se rasplamsavao u sukobu mladog, oslobodilakog narataja, sa konzervativnim oevima, i isluenim carskim vojnicima. Ovako, ova duga pripovetka predstavlja niz manje ili vie uspelih fragmenata i ta isprekidanost ili bolje, esta nasilna sjedinjavanja, brzo i letimino zadravanje na odnosima koji se zbog irine zamisli stalno gomilaju, a ostaju neodreeni i nabacani, sve to deluje zamarajue, tromo i neubedljivo. Zoran Gavrilovi: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 217. 188 U jednom od onih udubljenja u terenu koja nastaju na povrini nepreglednog sinjeg kamenjara dalmatinskog zalea, uvalilo se, kao u rupu, selo Klisovci, da se koliko toliko zakloni od bure koja bez zapreke dere po goloj visoravni. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 69.
187

186

89

neumorno sakaeno sjekirama drvarica, ono raste nepravilna oblika, zasukana debla kao oiman pekir, krivasto, s tekim bolnim gukama po tijelu.189 Ovakvom slikom drvea i prirode pisac u potpunosti otkriva i oslikava ivotne uslove u dalmatinskom selu kao veoma teke i nepovoljne. Takva priroda, sura i krta, pokazuje se veoma teka za ivot: U mutna zimnja jutra, jednako kao i ljeti pod vrelim suncem, suu se uzbrdo prema izvoru, litije ena pogrbljenih pod vuijama i natovarene magaradi. Taj muni put na vodu je neminovan, gotovo obredni dio dnevnog ivota, i on eni odnosi pola njenog dana.190 U nastavku pripovetke pisac se vraa u istorijsku prolost dalmatinskog zalea, dajui optu sliku toga vremena kao uvod u priu o plemenu Kutlae. Prvi podatak o plemenu odnosi se na smrt njegovog najstarijeg predstavnika Mijata Kutlae. Razlog njegove smrti pisac objanjava promenom prirodne sredine: Umro je naglo, od upale plua od one punte koja nesmiljeno kosi te doseljene gortake i koja ih slama tim lake im su krniji i snaniji.191 Na samom poetku Desniine prve pripovetke uoava se znaaj i mo sile prirode kao neminovnosti na koju ovek ne moe uticati. Priroda kao osnovni elemenat Desniine poetike stoji u direktnoj vezi sa ovekom i njegovim ivotom. Upravo e takva priroda izvriti direktni uticaj i na Mijatove sinove, Petra i Jandriju koji su prikazani kao olienje suprotnosti. Petar je utljiv i uravnoteen seljak koji nikad nije pomislio na drugo podneblje ili drugaiji ivot. Bio je zadovoljan da jedan dan slii drugome i jedna godina drugoj. Jedina promena koju je mogao da prihvati bila je promena godinjih doba: (...) i to oekivano i unaprijed znano smjenjivanje zadovoljavalo je potpuno njegovu potrebu za promjenom. Veih i zamanijih promjena njegova mata nije zamiljala i njegova dua nje eljela.192 Nasuprot njemu, Jandrija je bio drugaiji. Odredivi ga jednom reenicom, Desnica na samom poetku pripovetke otkriva da e glavni junak biti upravo onaj koji je drugaiji. Razlikovao se od brata po nemirnoj udi i ivoj mati: (...) osjeao je u sebi pomalo puste porive i elju za znaajnijim doivljajima. Nikad nije kovao dugorone planove kao to ine ljudi koji raunaju da e ostati dovijeka ondje gdje su se rodili.193
189 190

Isto, str. 69. Isro, str. 70. 191 Isto, str. 71. 192 Isto, str. 72. 193 Isto, str. 72.

90

Glavni junak Jandrija Kutlaa kao knjievni lik je veoma sloen, sa pozitivnim i negativnim karakternim osobinama. Predstavljen je kao vitalni predstavnik seoske sredine, kojeg jak poriv za irokim svijetom odvodi iz seoske zabiti u ivotnije krajeve grada. Njegovu tenju da napusti svoje selo pisac objanjava kao neretku pojavu tipinu za taj kraj: Odatle se, kao iz rasadnika, jai i otporniji primjerci presauju u druge krajeve i novae u druge drutvene redove; slabiji ostaju tu da rode spretnije i izdrljivije od sebe.194 Upravo je antagonizam na liniji selo-grad znaajno izvorite inspiracije prvog kruga Desniinih pripovedaka, kao i samog romana Zimsko ljetovanje. Selo i grad pojavljuju se u stvaralakoj proekciji ovog pisca kao dve sasvim suprotne strukture, svaka oznaena svojom duhovnom pozadinom, psihologijom i posebnom emocionalnou. Posmatrajui oveka u navedenoj relaciji, Desnica iznosi konkretne posledice koje su uslovljene promenom sredine, ali za razliku od pisaca socijalne literature, prevashodno ga zanima psiholoki aspekat tog problema. Zanimaju ga razlike izmeu sela i grada u shvatanjima i obiajima ljudi, u njihovim mentalnim strukturama. Umesto irokih realistikih poteza, Desnica se radije zadrava na sporednim opaanjima, sitnicama, najtananijim psihikim impulsima pojedinca. Prikazujui ivot Jandrije Kutlae, pisac oslikava odnos sela i grada prvenstveno kroz sukob mentaliteta, kultura i razliitih shvatanja. Meutim, Desnica u prvi plan ne stavlja sredinu, ve pojedinca i njegovu sudbinu, dok se sredina oslikava posredno, kroz misli i oseanja glavnog junaka. Petar egedin u svom tekstu o prozi Vladana Desnice, kao glavnu osobinu Desniinog stvaralakog postupka izdvaja metodiko-psiholoko razraivanje karaktera.195 Ovom pripovetkom Desnica prvenstveno razrauje psihologiju svog junaka ija je glavna elja kretanje. Jandrija naputa svoje panjake pronalazei trenutni izlaz u vojnikoj slubi, da bi se nakon izvesnog vremena enidbom trajno nastanio u gradu. Potpuniji preobraaj seljaka u graanina koji se ogleda u prihvatanju pravila i obiaja nove sredine ostvaren je na spoljanjem planu, dok na unutranjem planu prilagoavanje nije izvreno u potpunosti. Iako nikada nije imao elju da opet vidi rodno selo, naroito bi ga taknulo kad bi, daleko od svog kraja, uo gdje narod pjeva ili kazuje one iste pjesme koje je bio dobro upamtio jo u djetinjstvu u Klisovcima.196
194 195

Isto, str. 72. Petar egedin: Rije o rijei, Naprijed, Zagreb, 1969, str. 111. 196 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 78.

91

Opisujui Jandriju u novim ivotnim oklonostima, Desnica naglaava neminovnu povezanost oveka sa krajem u kojem je roen i odakle potie: Pamtio je za itavog vijeka fijukanje bure kroz ploani krov, zavijanje za vratima, struganje kroz krljav i ogoljen umarak brijesta i grabia, i gladna zimska jutra kad ovjek ustaje ist i priseban kao pred priest.197 Proces urbanizacije glavnog junaka pisac prikazuje kroz niz nerazumevanja koja susree na svojoj ivotnoj stazi. Jandrijini sinovi, Leopold i Mijat, prikazani su principom suprotnosti koji je dat ve u njihovim imenima.198 Oslikavajui ih kao olienje suprotnih principa osetljivosti i snage, Desnica otkriva svoj stvaralaki postupak zasnovan na estoj upotrebi suprotnih pojmova. Neslaganje Jandrijino sa sinom Leopoldom proireno je na sukob izmeu neobrazovanih i uenih, pri emu ne trijumfuju intelektualno moniji, ve bioloki snaniji. Leopold umire od plune bolesti, neposredno nakon svae sa ocem. Uvodei motiv smrti199, Desnica otkriva jednu od svojih osnovnih tema kojom e biti sutinski oznaeno njegovo celokupno stvaralatvo. Fizioloki princip kod Desnice na odreen nain relativizuje istorijski proces. Dogaaje koji su presudni za narod ili dravu, pojedinac doivljava kao linu sudbinu u kojoj je voen nekom nevidljivom rukom.200 Time vreme koje protie postaje subjektivna kategorija, i tek povezivanjem razliitih pojedinanih doivljaja pisac ostvaruje objektivni doivljaj vremena. Vreme je znaajan motiv Desniinih proza, to je ve pomenuto u poglavlju posveenom Zimskom ljetovanju. U ovoj pripoveci simbolino je predstavljeno slikom budilnika koji Jandrija otkupljuje kao veteran rata prilikom licitacije stvari iz prostorija koje su veterani koristili. Nagovetavajui dolazak novog doba, Desniin

Isto, str. 81. Ve u najranijim godinama osjeao je neto nezgodno u neskladnoj sprezi izmeu svog imena i prezimena, i kad bi ga u koli prozvali Leopold Kutlaa! - nametala mu se misao da je nahoe. Isto, str. 82. 199 Svakog su dana osvitali novi nizovi osmrtnica, blijedo otisnutih na loem papiru. I kako je smrtni sluaj za one koji ispraaju postao obina, svakodnevna pojava, ljudi su na nju oguglali i gotovo zaboravili da je to za umrloga sasvim izniman dogaaj, stvar koja se deava ipak samo jednom u ivotu. Isto, str. 94. 200 Jer bog je dao neuku ovjeku neto to mu govori, ka neki glas, puti ga, vodi. I nikad ne prevari! Sad mu se ponekad ini kao da ga je uvijek neka ruka vodila, kud god je iao, sve od onoga dana kad je, jo kao dijete, iz Klisovaca stope iznio: to god je uinio sve je bilo za njegovo dobro i napredak. Da je ostao u Klisovcima, dovijeka bi mu porod u njima amao i nikad se onog ivota ne bi izbavio. Isto, str. 101.
198

197

92

junak eli da zaustavi postojee vreme kupovinom budilnika kao jedinog preostalog predmeta vezanog za jedno prolo vreme u kojem je kao vojnik sluio i pripadao. U tenji da se odupre vremenu, Desniin junak na kraju pripovetke gradi grobnicu za sebe i svoju porodicu sa namerom da na ploi ispie odakle je potekao i kojim je putevima gazio. U Jandrijinoj brizi oko grobnice i natpisa, pisac iznosi elju predaka da zadre svoje sinove pored sebe. Iako se odvojio od rodnog kraja, Jandrija pred sam kraj ivota eli da ostvari povezanost sebe i svog potomstva zajednikom grobnicom. Pomenutim postupkom Desniin junak tei da povrati mir davno izgubljen neprestanim kretanjem. Vremenski i prostorni sloj pripovetke veoma su precizno odreeni. Prikaz seoske sredine, kao i dalmatinskih gradova u kojima Jandrija boravi, dat je veoma jasno i slikovito. U ovu pripovetku Desnica je uklopio mnogobrojne motive karakteristine za prostor i vreme u kojima se odvija njena radnja: seobe stanovnitva, odnos sela i grada, naputanje sela i odlazak u grad, otuivanje od naina ivota na selu i od njegove kulture, promena vere, istorijske i politike promene tipine za dati prostor u kojem se pripovetka odvija, prilagoavanje glavnog junaka novim uslovima ivota. Neki od motiva samo su nagoveteni i detaljnije e biti predstavljeni u Desniinim kasnije nastalim prozama. Desnica je na izvestan nain obnavaljao neke pripovedake obrasce svog prethodnika Sime Matavulja, to je mogue uoiti ukoliko poredimo ovu pripovetku sa Matavuljevim Poljednjim Vitezovima. Slinost se odlikuje ne samo po biografskom anru, ve i po mozaikoj kompoziciji, kao i tipu knjievnog junaka koji, kao i kod Matavulja, eli da svojim pripovedanjem privue panju itaoca. Meutim, pored navedenih motiva, ova pripovetka sadri i podtekstualni tematski i motivacioni osnov: prikaz tekih ivotnih uslova u dalmatinskim selima koji su bili inicijalna osnova budueg odnarodnjavanja pojedinaca, naputanje pravoslavne vere i prelazak u katoliku, kao osnovni razlog postepenog utapanja u drugi narod. Slinu motivacionu osnovu sadri i Matavuljeva pripovetka Pilipenda, jedna od najboljih pripovedaka srpskog realizma.

93

Oko (1948) Pripovetka Oko sadri jednu od regionalnih tema koja u prvi plan iznosi odnos izmeu seljakog i malograanskog sveta prikazujui njihove navike, obiaje i interese. Oslikavajui dva pomenuta sveta, pisac razlike izmeu njih ne predoava samo slikom koja je vidljiva, ve uvidom u unutranji svet oveka i njegovo ponaanje. Dvojnost pomenutih svetova autor prenosi na samu kompoziciju pripovetke koja se zasniva na dve zasebne prie. Prvi deo pripovetke sadri naizmenini prikaz ivotnih pria doktora Lovre Furate i seljaka Barie Suraa, dok se drugi odnosi na ivot i sudbinu Lovrine sluavke Kate. Ovom pripovetkom Desnica nagovetava svoja stvaralaka kretanja koja polaze od nekog dogaaja i kreu se do oveka i njegovog unutranjeg doivljaja. U veini svojih proznih ostvarenja, pisac eli da prikae sloenost oveka, odnosno dvostrukost njegovog ivota koja se ispoljava kroz princip dobra i zla, sree i patnje, tuge i nade. Prema reima Slobodana Kalezia, Desnica najee prikazuje varku vedrog zova ivota, da bi ga veoma brzo zamijenila njegova tamna strana.201 Stvarajui pripovetku Oko pisac iznosi svoja antropoloka iskustva kojima je na razliite naine ilustrovana ideja etikog relativizma prisutna u veem broju pripovijedaka Vladana Desnice.202 Jedan od glavnih junaka, doktor Lovro, uporno pokuava da se predstavi kao antropoloka figura koju krase mnoge pozitivne osobine: Ve preko trideset godina Furato strpljivo gradi svoju egzistenciju i svoj ugled. Sad je ve taj ugled bio ustaljen.203 Doktor je prikazan kao linost iji se psiholoki razvoj odvija pravolinijski, bez prepreka i odstupanja. Meutim, ba kad smo pomislili da nema nikakvu greku, da je kompletan kao linost, pisac ga ne liava slabosti. Sluajna omaka doktora Lovre pri ukapanju pogrenih kapi u oko seljaka Barie, ima ulogu sitnog dogaaja koji se pretvara u sudbinski predzaplet i nagovetava sled nemilih deavanja. Neuspeh u leenju pacijenta Furato doivljava kao vlastiti neuspeh i vlastitu krivicu: Furato zatvori za njim kuna vrata, uspne se u

201 202

Slobodan Kalezi: Dani itanja, Nio, Titograd, 1985, str. 124. Isto, str. 124. 203 Vladan Desnica: Pripovetke,BIGZ, Beograd, 1993, str. 28.

94

ordinaciju i isprui se, drhui cijelim tijelom na divan (...) Orosilo mu se elo i dlanovi hladnim znojem.204 Nesreni dogaaj sa Bariinim okom potresa i remeti njegov godinama graeni mir: Ruak se i dalje hladio na stolu, a Furato je svejednako etao po ordinaciji s rukama na leima.205 Posmatrajui Furatovu sudbinu uoavamo da je pisac na izvestan nain eleo da umanji krivicu svog junaka, ostavljajui do samog kraja nejasno pitanje ko je u ordinaciji poremetio red u ormariu sa lekovima. Razraujui temu antagonizma izmeu sela i grada, Desnica stvara lik Barie Suraa kao predstavnika seoske sredine. Baria iskoritava pogrenu intrvenciju doktora kao mogunost da ekonomski ojaa na raun drugoga. Posmatrajui njihov verbalni dvoboj na samom poetku pripovetke, uoljivo je ko ima glvnu re u toj prii. Bariine rei upuene doktoru otkrivaju ne samo sraunat efekat, ve istovremeno prikazuju sliku sredine u kojoj je sve unapred smiljeno i sraunato da bi se postigla odreena namera. Upravo u reima Bariinog sina Ive, pisac otkriva i oslikava lukavstvo, nameru i sraunatost seoske sredine: Nije to mala stvar kad ovik izgubi svitlilo boijega dana, jerbo kad si izgubija oinji vid, to ti vridi i jie i pie i svaka uivancija ovoga svita? Ako li nema u srcu svome zadovoljstva, sve ti je za nita. A kakvo ti je jopet zadovoljstvo, kad nema onoga to ti najvie vridi? ovik koji je izgubija vid, to kau, gori je od slipca.206 Bariin lik, prema reima Slobodana Kalezia, pokazuje u kojoj je mjeri Desnica deziluzionist.207 Pisac uspeva da nagovesti pravu nameru svog junaka kroz njegovu tenju da se prikae kao dobar domain koji prua utoite optuenoj i otputenoj Kati. Sluavka Kata je za njega znaajna sve dok se ne domogne njenog decenijama teko zaraivanog novca. Nakon postignutog materijalnog cilja, Baria eli da u potpunosti obezvredi njen doprinos u svojoj kui: Malo pomalo dotjerali su do toga da su Katin prinos, kad se u razgovoru ba morao spomenuti, nazivali - ono Katino jada.208 Bariine skrivene namere uoava samo Kata zato to je i sama predstavnik sela. Ona e nakon povratka u selo, u Barinoj kui pokuati da ostvari iste namere
204 205

Isto, str. 31. Isto, str. 34. 206 Isto, str. 33. 207 Slobodan Kalezi: Dani itanja, Nio, Titograd, 1985, str. 134. 208 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 34.

95

kao i Baria u Furatovoj. Meutim, njena igra ne biva do kraja zavrena. Njen ivot biva okonan tragino, padom u bunar. elei da se oslobodi oseaja krivice, dotada ugledni doktor, svoju greku prenosi na sluavku: Furato je uporno tvrdio da je zacijelo Kata, redei ordinaciju, poremetila red u ormariu.209 Meutim, prebacivanje krivice na drugoga nije bilo dovoljno da doktor umiri svoju savest. U nadi da e pronai smirenje i nadoknaditi uinjenu pogreku, daje seljaku novanicu. Traeno smirenje nije bilo kupljeno. Novonastale okolnosti u doktorovoj kui pisac poredi sa atmosferom samoubistva210 koja se irila, a doktor je izgledao kao ovjek koji se vraa sa vlastitog pogreba211. Nakon kratkog opisa nemilog dogaaja, pisac se okree liku doktora prikazujui njegove unutranje nemire i doivljaje: I sad sve to, sav taj ugled, spokojstvo i blagostanje, ta zgrada muno i smiljeno izgraivana godinama i godinama, - eto se poljuljava i prijeti da se srui a sve zbog jednog Barie! Tako je premiljao Lovro, izmeu dva gutljaja kamilice, a u njemu se zgunjavala kap gorine.212 Dotadanji jednolian ivot junaka biva poremeen i pretvoren u nemir, a njihove sudbine kreu drugim tokom. Nemir se irio u kui Furatovih, tako da ni gospoa Vanda nije ostala poteena: Krila je ruke i polagala dlan na uznemireno srce; guilo je osjeanje pomanjkanja zraka. Na mahove ju je zahvatala neka udna vrelina, sva na povrini koe, od koje su joj se suile usne i blistale oi kao u ognjici. U ta besciljna popodneva, ubei tako iza aluzija i motrei, kao iza muepka, lijeno migoljenje ivota po ulicama grada, ona je s osjeanjem olakanja naslanjala elo na hladno staklo prozora.213 Zatvarajui svoje junake u zatvoren prostor, Desnica pojaava doivljaj njihovog nemira i teskobe. Slika prozora je est okvir kroz koji Desniini junaci posmatraju spoljanji svet, ime pisac ostvaruje kontrast izmeu spoljanjeg i unutranjeg, odnosno otvorenog i zatvorenog prostora.

Isto, str. 35. Njegovi koraci odjekivali su grobno sa prvog kata irei po kui atmosferu samoubistva. Gospoa Vanda, ne mogavi da usne od tog batanja, sila je da ga umiri i uzalud ga nagovarala da malo prilegne i otpoine. Isto, str. 40. Isto, str. 32. 211 Isto, str. 39. 212 Isto, str. 33. 213 Isto, str. 39.
210

209

96

Prikazujui odnos doktora prema eni, pisac otkriva jedno od osnovnih psihoantropolokih vorita koje najpotpunije prikazuje pravu prirodu linosti mukarca. Odnos izmeu mukarca i ene pisac prikazuje u konkretnim, za njegove junake neuobiajenim okolnostima. Desnica pribegava stvaralakom postupku kojim tek nagovetava odreeni problem, u ovom sluaju odnos mukarca i ene, da bi se kasnije vratio na njega i analitiki ga prikazao. Posmatrajui brak Furatovih iz psiholoke perspektive, pisac prema reima Zagorke Kalezi, otkriva kako se ispod povrinski mirnog sloja graanskog ivota dvoje materijalno situiranih ljudi manifestuje njihova prikrivena zaokupljenost sobom, ime uzajamno svaka od dve strane sebe smatra pogoenom i ugroenom.214 Najvei domet Lovrinog angaovanja u ulozi suprunika ostvaren je u flegmatino mirnom ponavljanju obeanja jednog branog izleta u Veneciju koji se planira ve punih petnaest godina. Takav stav i odnos pogaa znatno mlau gospou Vandu, budei u njoj enski nemir i rezignaciju: Taj ovjek s kojim ve petnaest godina ivi pod istim krovom, pred ijim je oima sazrela i ve evo poima da prezrijeva, nikad nije pokazao ni trunke shvaanja za ono to se u njoj zbiva. I kad mu je jednom, da bi ga navela da se time pozabavi, bojaljivo i oprezno nataknula o svojim nelagodnostima, ograniio se na to da joj je savjetovao jednu kuru karlsbadske soli!215 Novonastali nemir u njihovoj kui sve vie je poveavao udaljenost izmeu suprunika, ime pisac iznosi jedan od stavova svoje poetike da jedan ljudski sukob uzrokuje itav niz ljudskih nesrea koje se meusobno proimaju i uslovljavaju. Istovremeno sa Lovrinim i Vandinim nemirom, u Bariinoj kui svi su zaokupljeni novonastalim dogaajem: Predali su se tome potpuno, s onom slijepom strpljivom priljenou koja ima tvrdokornost vjere i upornost strasti, s onom iskljuivou s kojom seljak zna da prione za stvar u koju je usredotoio sve svoje namisli.216 Navedenom reenicom pisac predstavlja seljake kao veoma lukave i uporne u svojoj zamisli. Snaga njihove misli izbija u prvi plan: Navee kad bi poljegali, u mraku, gledajui plamsaje vatre na ognjitu i sluajui zamahe bure u

Zagorka Kalezi: Realistike i psiholoke pripovetke Vladana Desnice, Zadrska revija, br. 4/5, Zadar, 1985, str. 471. 215 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 45. 216 Isto, str. 34.

214

97

krovu, svako je od njih utke preo nit svoje misli svako za se, a opet svi zajedniki, kao kad se komuaju kukuruzi ili raseljava vuna.217 Zaplet pripovetke koji se odvija u doktorovoj kui, tanije u gradskoj sredini, preokree se u drugom delu pripovetke u priu o traginoj sudbini sluavke Kate kao predstavnika seoske sredine. Kata nije priznavala in koji su joj dodeljivali, da je kriva za Bariinu nesreu, i pored toga u njoj se poelo hvatati mutno osjeanje krivice, koja je upravo zbog te nedokuivosti, poprimala tim mraniji i fatalniji vid, poput praroditeljskog grijeha ili grijeha nezakonitog roenja.218 Iako je doivela od doktora nemi oprotaj, gospou Vandu je obuzela neobjanjiva mrnja prema njoj. Dvostrukost219 u ophoenju Kata nije mogla da izdri i donosi odluku da napusti Lovrinu kuu i grad. Neodreena neodlunost gonila ju je na kretanje (...) Sjeti se da se sad evo po prvi put vraa na selo otkako je kao djevojka iz njega izila, otjerana od bijede u grad u slubu.220 Povratak na selo Kata doivljava samo kao trenutni spas. Slikom sela kao njenog utoita i izbavljenja, pisac oslikava kontrast izmeu gradske i seoske sredine: Sve joj se na selu inilo lijepo i veselo sunani dan i otvoren zrak, prazniki ruak, vino i duga prianja, vatra na ognjitu, veernji povratak stada s pae uz enjivo blejanje i zvon bronza u mekoi sutona.221 Meutim, sam povratak nije bio dovoljan da junakinja pronae mir i utoite. Smrt se u njenom sluaju javlja kao neminovnost. Sudbinom sluavke Kate Desnica oslikava sudbine odnaroenih ljudi koji su u tenji za boljim ivotom naputali svoj zaviaj. Tragovi njene iskorenjenosti i ivota provedenog u beskunitvu, onemoguili su joj da istraje u svojim namerama. ivotne prie doktora i sluavke, na prvi pogled razliite, pisac povezuje ne samo na prostornoj ravni, ve i na sudbinskoj, sukobljavajui njihove elje u mladosti i ostvarenja u starosti. Nasuprot doktora Lovre i njegove ene Vande, pisac postavlja seosko domainstvo Barie Suraa kao olienje vitalistikog principa. Nosioci vitalnog principa kod Desnice uglavnom su gortaci, predstavnici sela, ljudi koje jo nije dodirnula graanska dekadencija. Desniini likovi iz seoske ili gradske sredine podjednako se odlikuju snanom psiholokom uverljivou. Predstavnici seoske
217 218

Isto, str. 34. Isto, str. 44. 219 uvstvo zahvalnosti i uvstvo krivnje postadoe dva lica jedne iste stvari. Isto, str. 45. 220 Isto, str. 48. 221 Isto, str. 50.

98

sredine meusobno se razlikuju, ali svi poseduju lukavstvo kao optu ili zajedniku osobinu koja se generacijama sticala. Izvore lukavstva i mrnje sela prema gradu Desnica otkriva u ekonomskoj zavisnosti sela. Navedene stavove pisac ne iznosi direktno, ve daje mogunost svojim likovima da ih naglase kroz neki postupak ili reenicu stvarajui time istovremeni prikaz dveju razliitih sredina i njihovih predstavnika.

Susjedi (1947) Ovo je jedna od retkih pripovedaka Vladana Desnice ija se radnja deava u gradskoj sredini, tanije u Zagrebu. Meutim, pisac i dalje bira veoma ogranien prostor koji omoguava detaljniji prikaz likova koji ga nastanjuju. Stavljajui junake ove pripovetke u zatvoren i ogranien prostor njihovih stanova, pisac istovremeno ostvaruje i veoma skuenu mogunost dogaaja od kojih polazi u graenju svojih pria. Prema reima Aleksandra Time, Desniinom pripovedakom temperamentu i umetnikoj zainteresovanosti takva skuena zbivanja upravo i odgovaraju najvie. Ona ne uzburkavaju mirni, umrtvljeni tok ivota, - pokrenu ga tek toliko da se u njemu mogu jasnije ispoljiti odnosi i karakteri. To je piscu jedino i potrebno (...) Dogaaj je samo povod da se doaraju likovi, odnosi (...)222 Polazei od samog naslova pripovetke, moemo uoiti njen osnovni motivacioni plan. Ostvarena kao fragmentarni prikaz triju porodica razliitog porekla smetenih u istu zgradu, ova pripovetka prikazuje razliite junake i njihove usude. Odnos porodica prema spoljanjem svetu pisac ostvaruje prikazom pojedinosti kojima su oni trenutno zaokupljeni: eer, topla kuhinja, friider i zimnica. Navedene pojmove mogue je posmatrati kao razloge zbog kojih se nemir uvlai u domove triju porodica. Razlog none uurbanosti u kui Mardaevih bio je skroz izvanredan223 - novinska vest koja je saoptavala da je izvrena smrtna kazna nad starom trgovkinjom kod koje je pronaeno skladite skrivene robe.

222 Aleksandar Tima: Olupine na suncu Vladana Desnice, LMS, maj 1952, god. 128, sv. 5, Novi Sad, str. 398. 223 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 274.

99

Saznanje da poseduju u stanu dve sakrivene vree eera nije im dozvoljavalo smirenje sve dok ih nisu unitili otapajui ga u kadi. U njihovom poslu ometa ih zvuk zvona na ulaznim vratima zgrade. Uplaeni od nenadanog gosta, lanovi porodice Mardaevih doivljavaju olakanje saznavi da je poseta krenula kod njihovog susjeda demobilisanog borca Boe Sklende. Time se i sama radnja prebacuje na trei sprat zgrade, u stan druge porodice. Saznavi da je drugoj porodici komisija oduzela i zapeatila sobe, nasluujemo njihov materijalni status: Prostrana sobetina, puna glomaznog namjetaja. Monumentalni crni kredenac dominira cijelom sobom (...) Jedan ugao sobe odijeljen je dijagonalno napetim konopcem preko kojega se sue djeje pelenice. U sobi je sparno. Neto zakmea iz ugla.224 Izmeu prvog i treeg sprata na kojima su stanovale pomenute porodice, smeten je savetnik Stjepan Krnek koji je potekao iz blie okoline. Kao njegovu najznaajniju osobinu pisac istie to to nije nikad sasvim prekinuo vezu sa selom. Porodica Krnekovih je prikazana kao veoma otuena i izolovana: (...) nisu odravali vezu gotovo ni s kim i malo su zalazili u drutvo: katkad bi uoi praznika poli na kakvu zabavu narodskog stila (...)225 Krneku je bio neshvatljiv interes kojim se ljudi zagrijavaju za neka maglovita, nekorektna pitanja. Drao je da bi opem dobru bilo najbolje pomognuto kad bi se ljudi ostavili tih ishitrenih i bespredmetnih problema i kad bi se svaki svojski pobrinuo za vlastito dobro (...)226 Prikazujui Krneka kao oveka koji je bio zainteresovan samo za svoj ivot i svoje probleme, Desnica oslikava otuenost oveka i nebrigu prema drugom u gradskoj sredini. ujui lupu na haustoru i glasove po stubitu, Krnek je i dalje spokojno kutrio u svome krevetu, uvjeren da se sve to ne moe da tie njega (...) Izmeu bune razdraganosti na treem katu i nijeme konsternacije na prvome, on je pretstavljao kao neki izolacioni sloj.227 Krnekova zaokupljenost odnosila se prevashodno na san o frideru koji je planirao kupiti pre rata. Meutim, ratni dogaaji su ga omeli u ostvarenju tog sna, ali san o friideru tinjao je zapretan; malo pomalo on je dobio za Krneka vrijednost simbola i Krnekova se misao navraala na nj kao u oazu mira i domae idile.228
224 225

Isto, str. 276. Isto, str. 278. 226 Isto, str. 278. 227 Isto, str. 280. 228 Isto, str. 281.

100

Naglaavajui junakovu elju i upornost u ostvarenju pomenutog sna, Desnica iznosi jedan od znaajnih stavova svoje poetike: Jedino negubljenjem ivaca moe se popraviti proputeno, jedino smirenom upornou, jedino grevitim dranjem za realno moe se neto pozitivno postii.229 Nabavci friidera u ovoj pripoveci pisac pridaje jedno vie znaenje koje junak sam otkriva: inilo mu se da time povezuje, preko zjapee pustoi petogodinjeg rata, pretrgnutu nit svoga ivovanja230. Navedenom reenicom pisac otkriva znaaj odreenog motiva ili sna u kriznim situacijama ovekovog ivota. Zahvaljujui svom snu o kupovini friidera, pomenuti junak bio je motivisan da prevazie petogodinju pusto rata. Istovremeno sa junakovom eljom i voljom da ispuni svoj san, javlja se klica nemira u obliku bola u leima koji je uinio bespredmetnim i nevanim njegov dugogodinji san. Strah od bolesti i smrti javlja se neoekivano, pred sam kraj pripovetke kao jedan od osnovnih motiva Desniine poetike. Ovom pripovetkom pisac nije uspeo da u potpunosti ocrta psihologiju tri razliita drutvena sloja, niti je stigao da detaljnije prikae jedan ljudski lik, to je uobiajeni stvaralaki postupak u veini njegovih pripovedaka. Samo je dotakao i skicirao probleme, ne ulazei u detljniju analizu.

229 230

Isto, str. 281. Isto, str. 281.

101

Pred zoru (1949) Knjievna kritika je ovu pripovetku isticala kao antologijsku231, umetniki naroito uspelu, upravo zato to se Desnica u njoj pribliio dogaaju najsuvremenije prolosti. On je uzeo jedan isjeak iz doba NOB-e, prikazao s jedne strane humanizam nae revolucije u liku nekoliko partizana, a s druge okorjeli i nekarakterni tip slabia i laca koji nuno propada pred sudom revolucionarne pravde.232 Tema rata nije mnogo zastupljena u Desniinim prozama. Njegov odnos prema ratu i ratnim zbivanjima obrazloen je u prethodnom poglavlju ovog rada posveenom romanu Zimsko ljetovanje, gde je naglaeno da se rat u Desniinoj stvaralakoj percepciji ne posmatra sa spoljanje strane, ve kroz svest ovekove linosti. Upravo se roman Zimsko ljetovanje ukazuje kao najbolji kontekst za itanje i razumevanje ove pripovetke. Posmatrajui je u odnosu na pomenuti roman, pisac jasnije odreuje one u umi. Prema reima tadanje knjievne kritike, to je navedeno u poglavlju posveenom Zimskom ljetovanju, Desnica je u pomenutom romanu nedovoljno objasnio i prikazao partizane, nazivajui ih oni u umi. Meutim, u ovoj pripoveci pisac jasno daje do znanja da je re o partizanima koji se bore protiv ubojica i razbojnika. Doaravi itaocu etiku jednih i drugih boraca, pisac se prema miljenju Nikole Ivaniina, nedvosmisleno opredjelio za one u umi, tj. za partizane.233 Desnica je upravo ovom pripovetkom poblie odredio osnovne idejne postavke romana Zimsko ljetovanje. Ovakav stvaralaki postupak pokazuje da je celokupan opus ovog pisca meusobno povezan, i da je najbolji kontekst za prouavanje pojedinanog proznog ostvarenja njegova celokupna proza. Pripovetka Pred zoru, prema reima Tode olaka, najbolji je primer Desniina prilaenja oveku i ulaenja u njegovu psihologiju za vreme rata.234 Napisana veoma ivotno, neposredno i spontano ubraja se u red najboljih kratkih proza kod nas: Jedanput, svega, Desnica je u svom dosadanjem opusu stigao, idui nadi u usret, dalje od ironije nad olupinama starog svijeta. To se zbilo u pripovijeci Pred zoru, ne samo najboljoj od svih koje je objavio, nego vrlo primjetnoj u cijeloj
Nikola Ivaniin: Uvod u knjievno stvaralatvo Vladana Desnice, Filizofski fakultet, Zadar, 1968, str. 23. 232 edo Prica: Ne trai ovjek temu, ve tema ovjeka, Krugovi, Zagreb, br. 2, 1952, str. 184. 233 Nikola Ivaniin: Uvod u knjievno stvaralatvo Vladana Desnice, Filozofski fakultet, Zadar, str. 25. 234 Tode olak: Pripoveda Vladan Desnica, Savremenik, br. 2, 1960, str. 219.
231

102

naoj novijoj prozi.235 Sliku i lice revolucije Desnica ovde ispoljava kroz likove dva njena vojnika, petnaestogodinjeg deaka koji je sav u zanosu i njegovog komandira, koji pronalaze kod seljaka Bogdana skrivenu puku kojom je izvreno ubistvo. Upravo ovom pripovetkom Desnica otkriva svoju tenju da prikae to ogoljenijeg oveka i da njegovu borbu svede na spaavanje golog ivota.236 Satkana je od samih unutranjih napetosti i elje oveka da nae zatitu i spas za svoj ivot. Borba za egzistenciju je svedena na samu odbranu tela, nema niega o emu bi mislio i za im bi mogao da ali. Snaga ove pripovetke je u tome to je pisac uspe da izrazi gr (ne)oveka koji je traio spasenje od smrti izvrivi i sam prethodno in smrti. Desnica u svojim proznim ostvarenjima prikazuje posebna psiholoka stanja, to potvruje i Boo Milai u svom prikazu Desniine proze: ini mi se da on strastveno otkriva punu ljudsku psihu zadravajui se na onim treperenjima koja su naroito izazvana i ojaana situacijom dogaaja. Uz pune psiholoke analize brzo se nau i psiholoke minijature koje potvruju pievu darovitost.237 Sam naslov pripovetke otkriva vreme njenog deavanja. Tiinu seoske noi, ve u prvoj reenici, prekida prasak bombe ime pisac nagovetava ratna zbivanja i otkriva da su u ratu este nevine rtve koje nastradaju sasvim sluajno i nenadano. Dovodei smrt nenadano i iznenada, pisac otkriva svoj stvaralaki postupak vezan za ovaj motiv. Smrt se u Desniinim prozama, kao u ovoj pripovetci, javlja iznenada, onda kad je ovek daleko od pomisli na nju. Glavni junk pripovetke, krmar Bogdan, biva uhvaen u lai i osuen na smrt zbog ubistva svog komije. Teite prie nije na nedelima koje je glavni junak poinio, ve na psiholoko-egzistencijalnom strahu od blizine vlastite smrti koju uzalud nastoji otkloniti i izbei. Pisac ne iznosi itav Bogdanov ivot, ve stvara njegov lik zahvaljujui malom broju podataka koji su dovoljni da ga detaljno oslikaju. Naglaavajui oseaj straha koji obuzima Bogdana zbog dolaska partizana, Desnica nagovetava da sa njegovim junakom nije neto u redu, da taj mali ovek ima odreenu prolost, problematinu i u datom trenutku neprihvatljivu. U tenji da spasi sopstveni ivot, Desniin junak se brani izgovorenim laima. Videvi da laima ne postie spasenje, opredeljuje se za istinu: On gotovo nagonski
Marijan Jurkovi: Nad porukama tuge i porukama nade, Nolit, Beograd, 1958, str. 140. Iza otkrinutog kapka Bogdanova Stevanija gledala je kako joj odvode ovjeka; stupao je gologlav, u samoj koulji i hlaama, izmeu dva vojnika, ni jednom se ne osvrnu. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 265. 237 Boo Milai: Uz prozu Vladana Desnice, LMS, oktobar 1955, godina 131, knj. 376, sv. 4, Novi Sad, str. 415.
236 235

103

osjeti u sebi poriv prema istini, kao to pritjenjena zvijer pogodi na izlaz iz zatvorenog obrua. Rijei se da se sav, potpuno preda njoj, da se prepusti nizvodu jedino gola istina moe sad tu neto da pomogne, jedino ona moe da izbavi. Povjerova (valjda prvi put u ivotu) naglo, fanatino u nju, u njenu mo, jedinu, svespasavajuu (...)238 Taktinost partizana prema njemu dok ga odvode iz njegove kue, osloboa ga straha i on je na trenutak spreman da poveruje da e ga mimoii smrtna kazna. Postavljajui jedan pored drugog dva razliita morala, moral partizana kao predstavnika revolucije, i moral Bogdana koji je ubio svog komiju, pisac oslikava nemogunost kontakta ta dva suprotna morala kroz psihologiju Bogdana koji se nada svom spasenju. U tenji da se nakon lai brani istinom, Bogdan se javlja kao veoma prepreden ovek. Meutim, ak ga ni istina nije uspela odbraniti od smrti. Istina je jedan od osnovnih motiva Desniinih proza. Meutim, upotrebljena nakon lai gubi svoju snagu i vrednost: Bi mu jasno da istina, doavi ovako naknadno, poslije lai, nema vie svoga udesnog djelovanja (...)239 Postajui svestan skorog kraja, Desniinog junaka spopadne silna elja za ivotom. Stavljajui motiv ivota i smrti istovremeno u svest svog junaka, pisac pojaava i naglaava njegovu strepnju i strah. Strah od smrti nadjaava i sam ivot: Gluha lupa srca u njemu stade da buja, buja, da prerasta van njega, da mu odjekuje bolno u uima, zagluujui i zamagljujui sve uokolo, i zvukove, i slike, i misli.240 Dolazak smrti na samom kraju pripovetke ostvaren je sasvim mirno, tu nema nikakvih nemira, nervoze u pripovedanju, sve deluje vie hladno i sasvim prirodno, neisforsirano.241 Upravo je navedeni stvaralaki postupak, prema reima Tode olaka, ono to je onda, Desnicu izdvojilo i danas izdvaja od svih naih pripovedaa i romansijera.242 Streljanje ubice i izdajnika Bogdana na samom zavretku pripovetke ini se kao strijeljanje itave jedne stvarnosti, kao likvidacija tih pometenih drutvenih krugova i dezorjentisanih egzistencija243 koje Desnica prikazuje u svojim prozama.

238 239

Isto, str. 266. Isto, str. 266. 240 Isto, str. 272. 241 Tode olak: Pripoveda Vladan Desnica, Savremenik, br. 2, Beograd, 1960, str. 219. 242 Isto, str. 219. 243 Radoslav Rotkovi: Refleksivna proza Vladana Desnice, Stvaranje, br. 10, Cetinje, 1955, str. 624.

104

Bog sve vidi (1950) U ovoj pripoveci Desnica postavlja i posmatra svog junaka u odnosu prema golemom i neshvatljivom svetu koji ga okruuje. Radnju pripovetke pisac smeta na ogranien prostor parobroda, ime naglaava prisustvo putnika i njihove meusobne odnose na kojima zasniva priu. Glavni junak, jor Mili, vraa se iz Splita gde je iao da kupi ulje koje postaje predmet interesovanja ostalih putnika, ujedno i glavni motiv oko kojeg pisac gradi ovu priu. U tenji da naude drugome, dvojica putnika odlue da sakriju ulje. Meutim, njihov plan se tu ne zavrava. Ukradeno ulje biva podeljeno i time otueno od njegovog pravog vlasnika. Navedenim postupkom pisac otkriva koliko je daleko spreman da ode ovek u svojim krajnjim namerama. Pozicija oveka koji kri verske i moralne norme narativnu poentu dobija u vanom obrednom trenutku, za vreme molitve. Bog sve vidi, tei se mali lopov, u strahu da mu je sadrug u krai podvalio pri podeli plena. Desnica u ovoj pripoveci narativno razvija i proverava odreene etike norme, ispituje njihov identitet, ili njihove krajnosti. Posebno mesto ovde zauzima ideja relativnosti dobra u sklopu antropolokih odnosa. Poetna namera glavnih junaka Mie i Jurice da sakriju svom brodskom saputniku damijenicu sa uljem, javlja se u obliku dobre ale koju pomenuti junaci preutnim dogovorom preobrauju u nimalo astan podvig, u krau plena koji meusobno dele. Dobrota se, prema reima Slobodana Kalezia, moe javiti kao forma u kojoj se izvodi prepredena i gnusna kraa, djelo koje je daleko od toga da ikada i igdje postane nekakav pozitivan moralni ideal.244 Ova Desniina pripovetka pokazuje kako se neto moe desiti sluajno, spontano, izvan kontrole razuma. Njena filozofska osnova zasniva se na svoenju ponosnog homo sapiensa na bespomonog, sitnog i sa svih strana ugroenog oajnika koji uvek i nije svestan svoje bede.

244

Slobodan Kalezi: Dani itanja, Nio, Titograd, 1985, str. 125.

105

Posjeta (1951) Pripovetka Posjeta jedna je od najuspelijih psiholoko-esejistikih pripovedaka Vladana Desnice, i prema reima knjievne kritike245, uspinje se u same vrhove nae proze, kao pravi biser.246 Posjeta je po svojim umetnikim svojstvima, prema reima Milivoja Markovia, graena kao moderna psiholoka proza u prustovskom znaenju te rei, u ijoj se viziji vrlo reljefno odslikava stanje ljudske svesti.247 Ova pripovetka sadri Desniine glavne stvaralake osobine koje e biti vidljive u njegovim kasnijim proznim ostvarenjima: asocijativnost, nijanse u opaanju najsitnijih reakcija i doivljaja likova, kao i psiholoka analiza njihovih postupaka i projekcija, vraanje nekim tematskim krugovima, naroito odnosu ivota i smrti, znaaju umetnikih dela i umetnosti uopte, kao i sklonost prema filozofskom razmiljanju nad stvarima i pojavama. Navedene stvaralake osobine uslovile su i odreena izraajna sredstva: jednostavnu fabulu, pripovedanje autora u treem licu ili u obliku slobodnog neupravnog govora, sve veu prisutnost autorovih misli i dilema u razmiljanju likova. Gradski prostor i urbana kultura javljaju se ve u prvoj reenici i oznaavaju sam okvir u kojem e radnja biti smetena: Kad je iziao iz stanice, nad gradom je jo lebdila sumaglica. Zvonici u daljini strili su pospano u bijelim parama. Proljetno nedjeljno jutro, mutno i lagano naoblaeno, sporo se budilo. Ivan zastade na rubu trotoara, u neodlunosti. Bio je sat mljekarskih kola i prvih tramvaja. Pustim trgom promicao je po koji ritejski prolaznik, poguren i jo bunovan, i ne diui oiju na spomenik na sred trga. A spomenik gologlav graanin u dugom kaputu izronio iz noi sa svojom podignutom rukom, doimao se nekako neuposleno, bez svrhe, kao i oni prazni kestenjarski kiosci malo podalje, i ta uzaludno-retorina gesta izgledala je besmislena i bolno zamorna kao tjelesna kazna u koli. Spomenike bi nou trebalo

245

Ona je sva jedno zgusnuto talasanje tekog, usporenog ritma, kojim je Desnica majstorski doarao atmosferu starake utonulosti u nepokretnost. Sve kao da je stalo, kao da je postalo olovno-sivo, ali, negde, kaplje venost, prolazi, curi vreme. Desnica je ba to, neuhvatljivo i nemerljivo trajanje koje se manifestuje as kao mrtvilo, as kao prolaznost uspeo da izrazi: i zvukom svojih reenica i mirnom skrivenou svojih analiza i izvrsnom unutranjom kompozicijom. Zoran Gavrilovi: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 221. 246 Isto, str. 221. 247 Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 23.

106

negdje skloniti, dati im odmor; ili bar prekriti ih kakvim pokrovom proe Ivanu glavom.248 Uvodni pasus sadri znaajne motive koje e pisac razvijati do samog kraja pripovetke. Jutarnja atmosfera pospanog grada, oslikana sumaglicom i naoblaenim jutrom, bie nakon nekoliko stranica preneena u zatvoren prostor. Pisac zadrava panju na spomeniku, naglaavajui njegovu neuposlenost i nesvrhovitost. Posmatrajui spomenik kao umetniko delo, pripoveda uspostavlja kritiko odstojanje od dela koje nema odreenu umetniku vrednost, kao ni svrhu za svoje stvaralako trajanje. Sama re svrha oznaava glavni motiv ove pripovetke koji se ne odnosi samo na svrhu spomenika (umetnosti), ve se zahvaljujui Desniinom stvaralakom postupku koji polazi od pojedinanog ka optem, proiruje na svrhu i smisao ovekovog ivota uopte. Desnica je ovom pripovetkom traio odgovore o smislu ovekovog ivota koji je na samom isteku. Da bi prikazao poslednje trenutke i iskuenja ovekova, pisac pripovetku razvija na dva plana koji se meusobno proimaju u nameri da se to vie osvetli i prikae unutranji svet ovekov. Imaginaciji i iluziji kao osnovnim sredstvima umetnikog izraza prisutnim u liku slikara Ivana, Desnica suprotstavlja konkretnu i surovu sliku realnosti ostvarujui tako dva razliita plana prie: realni i imaginarni. Realan ivot u odnosu na iluziju o njemu esto se javlja kao ironija, ponekad kao ista groteska. Dolazak mladog slikara Ivana u posetu profesoru Starom, uvenom javnom radniku, iji portret treba da uradi povodom njegovog osamdesetog roendana, sainjava tematsku osnovu ove pripovetke. Meutim, Ivanova predstava o Starom nije se podudarila sa stvarnim prizorom koji je zatekao u gluvoj tiini profesorovog stana. Slikar dolazi sa iluzijom da e sresti oveka velike intelektualne moi, stvaraoca izuzetne energije i inspirativnog duha. Iako je znao poneto o njegovoj bolesti, nije oekivao da e ga zatei u tako oajnom stanju. Upravo na toj suprotnosti pretpostavljenog i vienog, pisac gradi svoju proekciju stvarnosti koja je sasvim suprotna oekivanom. Dolazei u ranim jutarnjim satima u grad, Ivan se prisea detinjstva i takvih dolazaka u nepoznate gradove: Odonda mi je ostala i ta jo ni do danas nesavladana

248

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str.5.

107

mrzost za zoru i za rano ustajanje. Jo i sad taj rani sat pobuivao mi je laganu muninu u utrobi i podavao otuan ukus stvarnosti koja se budi (...)249 Na samom poetku Desnica iznosi neke elemente svoje poetike: detinjstvo zauzima posebno mesto u njegovim knjievnim ostvarenjima, jer prema njegovom miljenju, ovek sve nosi iz detinjstva, dok elementi prirode (u ovom sluaju jutro, zora) upuuju junaka na stvarnost, jer priroda u Desniinom stvaralatvu oznaava ono to je stalno i konstantno. Susret sa profesorom bio je za Ivana iznenaenje: Znao je da je profesor u posljednje vrijeme jako oronuo i da ve vie godina ne predaje. Ipak, kod susreta s njim ostao je grdno iznenaen: to je bio potpuno iscrpljen i nemoan starac, i on nije umio da sakrije svoje iznenaenje pred profesorovom jedinicom Emom (...) sjedio je u blagovaoni uz prozor. Posaen tako u naslonja, zagrnut pledom i pokriven kariranim pokrivaem preko koljena, izgledao je kao da sjedi uz vagonsko okno i putuje.250 Ponovljena je slika prozora kao najeeg mesta gde Desnica smeta svoje junake dok borave u zatvorenom prostoru, posmatrajui njihova unutranja stanja i raspoloenja. Zatvarajui ih u realne, ograniene prostore u kojima borave, pisac iznosi svoj poetski stav o postojanju dvostrukog prostora, realnog i imaginarnog: Uski i zatvoreni okvir te prostorije nije ga zarobljavao niti je uspijevao da mu nametne svoju stvarnost.251 Realne prostore u kojima se nalaze, Desniini junaci prevazilaze snagom sopstvenih misli: (...) kad bi Ivan progovorio, on bi obrnuo prema njemu svoj nepostojani pogled kao da se vraa iz neke zamagljene daljine, sasluao bi bez rijei i jedva primjetno kimnuo glavom, pa bi se opet odvrnuo i otplovio u svoje nepoznate daleke i treperave prostore.252 Desniin doivljaj prostora uslovljava i poseban doivljaj vremena. Iznosei sudbine svojih lica, pisac se ne zaustavlja mnogo na dogaajima, brzo prelazi ne samo preko godina, ve i preko proteklih decenija. Navedenim stvaralakim postupkom ne poravnava Vladan Desnica olako vrijeme da bi mu se lica lake kretala izmeu dogaaja nego zrelo uoava kako se vrijeme odraava253 u svesti njegovih junaka.

249 250

Isto, str. 5. Isto, str. 7. 251 Isto, str. 14. 252 Isto, str. 9. 253 Boo Milai: Suze i zvijezde, Nip, Zagreb, 1956, str. 98.

108

Naputajui svoje ograniene prostore prelaskom u jedan irealni svet, Desniini junaci istovremeno pobeuju vreme i sopstveni strah od smrti. U tenji da savlada vreme, da ga na tren uhvati, pisac ga pretvara u opipljivu materiju: Ni samo vrijeme u toj prostoriji kao da nije teklo; dok je vladala utnja, ono je lealo do nogu Staroga kao dremljivo domae kuence, a kad bi se poveo razgovor, dizalo se sporim spiralama uvis, raspredalo u pramenove i vlakanca, pa se opet spajalo, kruilo po sobi usporavajui svoj hod u toploti mranih zakutaka, ali uvijek ostajalo tu, u tom omeenom prostoru uvijek ono isto, istroeno i stoput upotrebljeno vrijeme u svom vjeitom motanju i sukanju. Katkad bi, pamuasto i sneno, palo poput maslaka na kakvu stanku u razgovoru i prosnilo na njoj kratak as, a onda bi, pokrenuto lakim dahom nove rijei, otprhnulo, uzvilo se i nastavilo svoje beskonano putovanje.254 U tenji da savlada vreme koje prolazi, Desniin junak Stari posebnu panju poklanja satu plaei se da ne prestane sa radom. Sat u Desniinoj poetici ne oznaava samo vreme koje prolazi, ve i elju oveka da to vreme zaustavi i produi kako bi produio sopstveni ivot: Ivan pomisli kako je taj sat jo jedino stvarno ivo na Starome, jedino to jo pravilno bije otkucaje (...) Uini mu se da se u toj skrbi nad asovnikom ispoljava neka dublja, nagonska potreba, kao da je to Starome nekakvo vjetako srce.255 Da bi predstavio vreme, pisac uzima vidljive predmete i stavlja ih u razliite odnose i pokrete. Snaga vremena i njegova odluujua uloga u ivotu oveka veoma slikovito je predoena portretom profesora Starog. Nekad snaan i velik ovek pod uticajem vremena ostaje samo mumija i iva leina u kojoj traju samo vegetativni nagoni.256 Profesora je vrijeme pritislo sa svih strana i potpuno zavladalo njime. Ovom pripovetkom pisac iznosi istinu da vreme sve brie, sve rastvara i sve unitava. Desnica u svojim proznim ostvarenjima istrauje i prikazuje sve one istine o oveku koje izmiu oku nehajnog posmatraa, skrivene ili nevane na prvi pogled, one zanemarivane, previane, nikada do kraja saznate istine.257 Ilustracija za navedeni poetski stav vidljiva je u prikazu glavnog junaka Starog koji se najee nalazi u nekom graninom stanju, na nekoj tananoj granici odakle sagledava i stvari s onu stranu nje. Upravo su ta granina stanja oveka najei prostori Desniinih kretanja iji je cilj otkriti i prikazati sve ono to se nalazi uzmeu
254 255

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beogra, 1993, str. 9. Isto, str. 10. 256 Miodrag Petrovi: Trajanje rei, Gradina, Ni, 1972, str. 163. 257 Vladan Desnica: Doprinjeti vjeitom cilju..., Esejii, kritike, pogledi, Prosvjeta Zagreb, str. 94.

109

realnog i imaginarnog, stvarajui time sveobuhvatnu sliku oveka i sveta. Usamljenost je u Desniinoj poetici izdvojena kao posebno stanje u kojem ovek postavlja pitanja i pronalazi odgovore u tenji da nekim sadrajem i smislom ispuni vreme. Prikazati oveka u Desniinoj stvaralakoj poetici, znai prevashodno prikazivati ta i kako on razmilja, to istovremeno za ovog pisca sainjava jedan od osnovnih zadataka umetnosti. Ova pripovetka sva je sazdana od atmosfere i misli, i predmetni svijet se spiritualizirao i pretoio u stanje (...) Bitna je ideja, filozofija, sve biva podreeno misaonoj projekciji.258 ovek kao misaono bie najee je u Desniinim prozama prikazan u trenucima samoe, kad se suoava sam sa sobom i svojim mislima. Glavni junak ove pripovetke prikazan je kao ovek od misli: Bio je sauvao profil ovjeka od misli. Njegova ishlapljelost bila je sakrivena izgledom zamiljene odsutnosti. Promatrajui ga, ovjek je dobivao utisak da Stari nije sasvim bez misli, ve kao da se sada, otkako je odijeljen od svega vanjskoga gluhoom i tekoom sporazmijevanja, njegova mo da se izolira i zatvori u krug svojih misli jo pojaala (...) Doista po izgledu Staroga i po rasijanom izrazu njegovih oiju Ivanu se priinjalo kao da njegova misao, u svojoj usamljenosti, dremeno bludi po prostorima koji su drugima nepristupani.259 Posmatrajui profesora koji je na samom kraju ivota, slikar Ivan razmilja o oveku uopte, o smislu njegovog postojanja: Zar je ovo nemono, unieno tijelo doista sve to je ostalo od ovjeka? Zar je u njemu sahranjena ona iskra duha pitao se Ivan. Sad mu se Stari inio kao neto neivo, kao predmet. Kakva misao! Kakva iskra duha! Sud u kome ivi trakavica eto to i nita vie! Svrsishodna ivotna zajednica, razumnom ekonominou proveden parasitizam, po naelu maksimalnog iskoritavanja: isluen genije jo uvijek je dobar i korisno upotrebljiv za jednu takovu poradnu, starosnu slubu: da trakavici bude prebivalite. To i jest sada njegova svrha na svijetu, njegova nova svrha.260 Meutim, Desniin umjetnik ne razmilja samo o tome ta je ovek i koji je smisao i svrha ljudskog trajanja, ve ta je svrha i smisao ovekovog ivota: Ivan se osvrnu naokolo po sobi. Tu je dakle veliki ovjek godinama radio, mozgao, odatle je
258 259

Kreimir Nemec: Novelistika Vladana Desnice, Forum, br. 3, 4, Zagreb, 1986, str. 372. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 8. 260 Isto, str. 15.

110

vodio svoje uvene polemike, tu je napisao djela koja e mu za dulje ili krae vrijeme podrati ivo ime. Prostorija koja je nekad morala biti tako topla od njegovog prisustva i od njegovog ustreptalog glasa, sad je bila neprijateljskim hladom nenastavane sobe. Sa svih predmeta u njoj kao da je oljuten sjaj koji im je prije podavao profesorov pogled; davno netaknuti toplom rukom ovjeka, oni su ohladnjeli, kao imi za zimskog sna, i ukoili se u strogoj krutosti mrtvih stvari (...) Kad bi mu pogled pao na onaj duvar na kome su police s kojih je nekad tako naviklom i sigurnom kretnjom uzimao knjigu to mu je u radu ustrebala, zurio je tamo kao i u drugi go zid. Dvije debele sveske njegovog zadnjeg djela grubo uvezane u teleu kou i sad lee tu na stolu; ali ako ih sluajno dotakne, premee ih po rukama sasvim mehaniki, kao dvije opeke.261 Izjednaavajui profesorovo stvaralato sa predmetom, Desniin junak dolazi do saznanja da je materija jedina istina, i da su uzaludna sva ovekova nastojanja u borbi protiv nadolazee smrti. Meutim, sama materija ne zadovoljava doivljaj slikara koji po svojoj prirodi tome sklon, stade pomalo i od te zgoljene materije, od te materije-istine, opet nesvijesno praviti neku mistiku.262 Navedeni poetski stav, tanije put koji umetnik prelazi od realnog ka irealnom, pisac detaljnije prikazuje i razrauje u romanu Proljea Ivana Galeba. Posmatrajui prostor i junaka koji ga nastanjuje, Desnica zahvata sam ivot u njegovom pokretu i zvuku, u njegovoj slici i materijalnom trajanju. Pria o oveku koji se nalazi na samom kraju ivotnog puta, prevashodno je ostvarena ulnom snagom, ali istovremeno sadri i delove izgraene misaonom analizom to stvara utisak da postoje dva sadraja: konkretni i apstraktni. Navedenim stvaralakim postupkom Desnica potvruje svoj poetski stav o postojanju suprotnih istina koje stoje jedna pored druge. Suprotne istine se u Desniinoj poetici ne iskljuuju, umetnik ih na jednoj vioj razini posmatranja spaja u celinu to potvruje i junak ove pripovetke: Polazei od postavke da umjetnik mora da prisno razumije i osjeti sve oblike ljudskog duha i sve naine ljudskog miljenja i osjeanja, da mora umjeti da se uivi u svaku ovjeju duu i uvue pod koru svake ovjeje lubanje (po tome, na koncu, umjetnik i jest umjetnik!), dolazio je do toga da je nerijetko mislio i osjeao u isti mah sasvim suprotne stvari.263
261 262

Isto, str. 16. Isto, str. 17. 263 Isto, str. 17.

111

Desniina razmiljanja o umetnosti i umetniku na kojima se zasniva njegova celokupna poetika, iskazana su upravo kroz svest umetnika, slikara Ivana: Svi imaju pravo bio je zakljuak do koga je tad doao (...) Sve jasnije mu se nametalo da se dvije suprotne istine nipoto ne iskljuuju (...) Dalje, bio je doao do uvjerenja da misli uope ne bivaju miljene, nego osjeane. Kad mu se neka misao nametala kao nepobitno istinita, inilo mu se da on tu njenu istinitost osjea a ne misli. Osvjedoenje je jedan osjeaj (...)264 U navedenim poetskim stavovima Desniin junak uoava kontradikciju zbog koje je izgubio svaku vjeru, pa i svaku simpatiju, ne samo za svoj sistem, nego za sistem uope.265 Razmatranje suprotnih istina bie nastavljeno u ve pomenutom romanu Proljea Ivana Galeba. Vraajui se na sam tok pripovetke i njenu zavrnicu, pisac se zaustavlja na sutonu koji nagovetava ne samo kraj jednog dana ve i kraj jednog ivota. Posmatrajui oveka koji je na samom izmaku ivota, slikar njegovo stanje naziva vegetativnim poredei ga sa biljkama i njihovim ivotom: (...) prastanje, stanje prvog nejasnog migoljenja svijesti u ivom biu, jedna zaboravljena i vijekovna zatrpana mogunost (...)266 Naavi se pred jednim istroenim ivotom, pred izoblienom, poluivom ljudskom statuom, mladi slikar biva razoaran: Eto, u ta svravaju, razmiljao je sada, - sve te velebne konstrukcije misli, sve te njihove koncepcije, zaokrueni sistemi, suvisle slike svijeta, eto gdje vode ta otroumna luenja, te tanane distinkcije, te forme poimanja i u objektivnom pogledu, sav taj njihov blistavi nikelirani instrumentarij misaonosti kojim kao nekim klijetima i pincetama nastoje da utinu i prigrabe esticu nepoznatog i da je donesu u krug svijetlosti saznanja: u nekoliko desetina kilograma dotrajale organizirane materije.267 Zagledan u lik Staroga, slikar Ivan ne biva zamiljen samo nad smislom ovekovog ivota, ve istovremeno razmilja o smislu svoga stvaralatva. Njemu nije vano samo da uradi portret profesora, vaan mu je smisao svega toga i sama svrha stvaralakog ina. Iako je slikar, Ivan se ne zadrava samo na posmatranju profesorovog izgleda i ponaanja. Svoje posmatranje slikar proiruje sopstvenim doivljajem percepcije, dolazei u svojim mislima do teme smrti koja je veoma vidljiva i ija se razorna mo oslikava u izgledu i stanju Starog.
264 265

Isto, str. 18. Isto, str. 18. 266 Isto, str. 18. 267 Isto, str. 16.

112

Desnica je upravo ovom pripovetkom dostigao majstorstvo u izradi portreta268, pokazujui kolika je snaga svake njegove odabrane rei: Na licu mu se ponovo pojavio onaj neugodni, runi izraz. Jeo je oblaporno. Krezub, gutao je onako neprovakano: puio je usne kao da sie, a hrana, preteno sitna, neugodno mu je gugutala u grlu. Pratio je zabrinuta pogleda tanjir, koji je iao od ruke do ruke strahujui da ga ne zaborave i ne prikrate. Jednom su u sred razgovora sve troje pretrnuli: zagrcnuo se gutljajem i umalo se nije udavio, od strave sav se zaledio: golicalo ga je u grlu, suze su mu navirale na oi, a bojao se da se zakalje, bojao se da proguta, bojao se i da okom trene, kao da e ga smrt zaskoiti ako samo mrdne. I ukoio se tako, zadravajui dah i odupirui se kalju, sav se treskao i ciao. Nije bilo jasno da li tim cianjem eli da upozori okolinu na smrtnu opasnost u kojoj se nalazi ili su ti glasovi bili pla, pla beznadnosti.269 Navedenim opisom starog profesora, pisac naglaava traginost ovekovog ivota, i uzaludnost svakog napora u borbi protiv nadolazee smrti. Slikar Ivan, suoen sa ivotom koji izmie, ostaje zateen i zamiljen nad mnotvom pitanja i dilema o znaaju ovekovog ivota. Nakon susreta sa Starim, slikar dobija sasvim novu sliku ivota, osloboenu svake iluzije i zanosa. Pred njim se javlja realna slika oveka i vremena koje se na njemu oslikava. Traei na licu Staroga neki trag njegovog proteklog ivota, slikar pronalazi samo prazninu, pusto i neminovnost ovekove prolaznosti. Upoznajui profesora Starog i suoavajui se sa njegovim izgledom, slikar Ivan upoznaje jednu novu, realnu dimenziju ivota, njemu kao mladom umetniku do tada nepoznatu. Upravo ta nova dimenzija prolaznosti i nitavila ovekovog, ne uklapa se u njegove dotadanje umetnike iluzije. Slikarevi pokuaji da skicira portret Staroga postaju neoekivano bezuspeni. Suoen sa ovekovom nemoi koja se ispoljava kao konanost na samom kraju ivotnog puta, slikar postaje i sam nemoan u ostavrenju svoje poetne namere. Time nemo oveka postaje glavni motiv ove prie. Doivljavajui blizinu smrti olienu u liku profesora Starog, slikara Ivana obuze nagla elja da izae vani, na slobodan vazduh, da se spasi iz te zaspale prostorije po kojoj je ve poplutao sumrak.270 U trenutku naputanja profesorove
268 269

edo Prica: Desnica kao pripovjeda, Krugovi, br. 2/3, Zagreb, 1957, str. 415. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 12. 270 Isto, str. 19.

113

sobe u kojoj se ustajali vazduh podudara sa ustajalim duevnim stanjem profesora, Ivan izlazi na ist vazduh, srean to se oslobodio umale i zaguljive atmosfere. Pred njim se pojavljuje priroda puna bogatog kolora i veernjeg rumenila, kao suprotnost atmosferi umiranja i smrti. Ovom pripovetkom Desnica je ostvario izrazitu sliku ustajale atmosfere u kojoj se nita ne dogaa, koja opominje na prolaznost i kratkotrajnost: U blagovaonici je tiho i polumrano, osjealo se da je tu ve godinama sve nepromijenjeno: ono isto, obino mrko graansko pokustvo, ona ista tiina, onaj isti ozbiljan i smiren dah. Prisustvo starca, zanesena i bespokretna, nije naruavalo prazninu te prostorije. Samo katkad on bi se lagano pokrenuo, dugo i dugo drhtavim rukama izvlaio maramicu, polako je razmotavao, brisao naoari, opet je dugo slagao i spremao u dep, i tad je potreba kretanja, i za njega samog i za onog ko ga je gledao, bila zadovoljena barem za pola sata.271 Oslikanu atmosferu pisac prenosi kroz svest Ivana jer je on nosilac dogaaja i lice koje zapaa. Sama injenica da je Ivan slikar, odnosno umetnik, objanjava preciznost i istananost njegovih zapaanja: Ivan je kao likovni umjetnik prvenstveno orjentiran na vizuelne detalje, i doista, u pripovijesti se istiu naroitom plastinou takve vanjske pojedinosti, uz pomo kojih italac stie slutnju o mranim i pustim prostorima to se prostiru u Starome.272 Stvarajui jedinstvenu i teku unutranju atmosferu koja oslikava tragiku ovekovog ivota, pisac nagovetava stanja i raspoloenja koja e se pojavljivati u veini njegovih kasnijih pripovedaka sa motivom smrti. Motiv smrti moe se posmatrati i kao paradigmatska osa celokupnog Desniinog pripovedakog opusa.

Isto, str. 12. Dubravko Jeli: Pristup pripovjedakoj umjetnosti Vladana Desnice, u knjizi: Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, 1966, str. 14.
272

271

114

Pravda (1951) (Skica sa ulice) Nastanak Pravde pisac je objasnio u razgovoru sa Vlatkom Pavletiem: Pravda je doista nastala naknadnim osmiljavanjem i stiliziranjem jedne realne uline scene. Bio sam jo student i etao jednom Tukancem, kad na mjestu gdje se skree u dananju Nazorovu ulicu naiem na nekog obrtnika, koji je, malko nakresan, upravo se obraunavao sa svojom enom. Svjedoci, kako su nailazili, tako su prema neprestano drugaijoj situaciji zauzimali stav. I ja sam se skoro umjeao u sukob, ali sam ubrzo shvatio relativnost pojedinih sudova o krivcu i pravednome. Simbolinost je, da tako kaem, bila imanentna realnoj injenici, ali novelu sam ipak napisao mnogo kasnije.273 Opisujui dogaaj na ulici, Desnica u svom maniru polazi od odreene, konkretne scene, koja je samo povod za dublje razmiljanje. Posmatrajui u meusobnom odnosu naslov i naglaeni podnaslov pripovetke, uoavamo ve pomenutu dvostrukost Desniinog stvaralakog postupka. Sam naslov navodi na zakljuak da pisac ovde govori zapravo o sebi, i pravdi za koju se borio nepravedno napadnut. Stavljajui pred oi pripovedaa sliku ulinog sukoba, Desnica ostaje miran i staloen, realan do hladnoe i neuzbudljiv do preciznosti.274 Ovom pripovetkom autor ispituje mogunost dosezanja istine ako je ovek u ulozi posmatraa. Dogaaj koji se varira (mukarac na ulici tue enu, zatim postepeno se upliu u priu jo dva mukarca i meusobno se tuku, dok se ena izgubila) ima ulogu zapleta koji se ponavlja, kao i primera i potvrde zakljuka o dva pristupa suenju postupaka drugih i intervencije u njihove odnose: - meanje na strani slabijeg po logici srca, - uzdravanje od deljenja pravde i meanja u odnose drugih bez utvrivanja istine o krivici. Motiv pripovetke zasnovan je na oslikavanju razliitih ljudskih postupaka povodom uline scene, to izaziva razliite reakcije kod prolaznika, prevashodno uslovljene njihovim karakternim razlikama. Vidljivi napor posmatraa ulinog dogaaja je u tome da otkrije uzrok zbog kojeg se pomenuti dogaaj zbiva, odnosno uzrok mehanikog kretanja slike. Jedino otkrivanjem uzroka samog dogaaja moe se pravedno suditi.
273 274

Vlatko Pavleti: Trenutak sadanjosti, Nip, Zagreb, 1960, str. 179-180. Zoran Gavrilovi: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 214.

115

Odavna sam duboko osvjedoen da je glavni uslov za pravednost fantazija. Da bismo bili pravedni suci, potrebno je da poznamo pozadinu, pobude i uzroke, odnose i zavisnosti stvari o kojoj sudimo. Ne povoditi se za prvom impresijom, za vanjskim pomolom stvari; ispitati skrivene uzroke, nune uslovljenosti, dugi lanac krivica i protukrivica; uvui se u kou bia o kojima sudimo, potraiti kraj zamrenog klupka to nam je dunost prije nego izreemo rije osude. A kako sve te momente nikad dovoljno ne poznamo, moramo se potruditi da ih rekonstruiemo fantazijom.275 Fantazija u Desniinoj poetici predstavlja iroke mogunosti ovekovog zamiljanja pomou kojih je mogue stvaranje potpunije slike nekog dogaaja: Pomislim: ko zna kakve je sve krivice, kakva zla nanijela ova ena ovjeku? Ko zna ta je sve on za nju uinio, rtvovao; koliko je i koliko trpio, i pratao, i muao? Ko zna do kakve je bestidnosti, do kakvog cinizma ona dola u svome srozavanju? Moda je to i neka majka-zvijer, moda je napustila dijete koje se gui da bi otila na sastanak sa jaranom. I nije li, u takvom sluaju, ona kriva i zato to je dovela mua do ovog runog ispada, u ovo stanje poivinenja?276 Pisac otkriva da se uzroci nekog dogaanja podjednako nalaze u moralu, spoznaji, biografiji ivota, psihologiji aktera. Upravo zbog irokih mogunosti samog uzroka, posmatra samim posmatranjem mehanike slike zbivanja ne moe da izvede pravi zakljuak, niti da sazna istinu. Istina u stvaralakom doivljaju Vladana Desnice ne obuhvata samo ono to se trenutno vidi kao slika, ve je mnogo sloenija i ukljuuje ono to je trenutno, kao i sve to je prolo i ono to e doi. Scena sa ulice posluila je piscu kao ilustracija teze o relativnosti istine, pravde i kriterijuma prilikom procene ljudskih postupaka. Stav pripovedaa pisac iznosi eksplicitno, kao zakljuak izveden iz date situacije: Eto, sve iz milosra i u ime ovjekoljublja, tri se ljudska stvora dozlaboga mlate za neiju korist i za neiju pravicu. A malo podalje, dva nedostojna egoiste ni prstom da maknu za svoga blinjeg. Dva egoiste, tri napadaa, etiri isprebijana. Meu samih pet-est ljudi, nalo se, eto, grenika svake vrste: krivaca zbog uestva u tui, i krivaca zbog komodnog neuestva; krivaca zbog uplitanja u tue i nepoznate poslove, krivaca zbog neuplitanja; neovjenih mlakonja i rabijatnih ovjekoljubaca;

275 276

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 21. Isto, str. 21.

116

krivaca zbog samovlasnog uspostavljanja pravde, i krivaca zbog spreavanja da pravda, makar i samovlasno, bude uspostavljena!277 Navedenim pasusom pisac ukazuje na dvojnost ovekovog bia, na njegovu podeljenost na istinu srca i istinu razuma. Prikazan kao podeljeno bie, Desniin ovek ukazuje na nemogunost jednostranog opredelenja i upuuje na relativizam koji je u osnovi svega. Doivljavajui slike stvarnosti samo kao jednostrane istine jednog trenutka, pisac tei da sagleda i prikae to celovitiju sliku istine. Ovom pripovetkom Desnica otkriva jedan od glavnih zadataka knjievnosti i umetnosti uopte, saznati i prikazati istinu u najrazliitijim vidovima i oblicima, sagledavajui razliita stanja oveka.

Boina pria (1950) U Boinoj prii Desnica analizira i prikazuje sumornu atmosferu neposredno pred poetak Drugog svetskog rata. Radnja ove pripovetke locirana je negde u severnoj Dalmaciji i odvija se u veoma tekim uslovima. Pisac stvara ubedljivu sliku zime na kamenom bespuu, u planinskim velebitskim vrletima po kojima se uje jedino bura. Upravo takvom slikom nemilosrdne i haotine prirode, nagovetava se ratna atmosfera koja dolazi. Nagovetaj rata prikazan je kroz kopanje rovova, logorski vojniki ivot, kroz apatiju i oputenost vojnika i oficira, oseanje uzaludnosti i suvinosti svega to rade. Sve to se dogaa u ovoj pripoveci otkriva nesagledive razmere predratne psihoze, koja se sve vie uvlai u svest ljudi i pretvara ih u istroene ljudske olupine. Prikazujui predratnu atmosferu u pripoveci Boina pria, Desnica tei da prikae prevashodno oveka i njegova unutranja stanja u datim okolnostima. Nespokojni i zabrinuti Desniini junaci pronalaze svoj posebni nain spasenja u sebi samima, borei se da nadvladaju situaciju u kojoj se nalaze: Ve je sasvim mirisalo na rat. U ljude je bilo ulo ono trijezno, okato nespokojstvo, ona utljiva zabrinutost koja prodire do u kosti kao predveernji hlad. Svak se zatvorio u svoj krug () A u sebi, svak se dovija kako da iznese ivu kou i iznalazi neki svoj posebni nain spasenja; u

277

Isto, str. 23.

117

toj posebnosti kao da lei jemstvo i uslov sretna ishoda koji e, stoga, doi dijelom i kao nagrada za invencioznost same zamisli.278 Ratne okolnosti u ovoj pripoveci Desnica oslikava prikazujui prevashodno ovekov unutranji svet. Glavni junak novinar dobija poziv za mobilizaciju to u potpunosti menja njegov dotadanji ivot. Sliku ovekove zebnje u dotad nepoznatim ratnim okolnostima pisac neposredno ostvaruje slikom predela: Poela je stiskati studen sve jae, radni dan sve je vie kraao, a slika predjela postajala je sve golija i bjednija. Suri kr, suro nebo i nepoumljenost pokazivali su se u svoj svojoj golgoti.279 Razloge takvih prirodnih okolnosti pisac pronalazi u oveku i njegovoj neljubavi prema drvetu: Pravi razlog dananjoj oajnoj pustoi najveom dijelom lei naprosto u dendrofobiji tamonjeg ovjeka. Tu niko ne ali za drvetom, niko ga ne voli.280 Opisujui predele dalmatinskog zalea u kojima se zadesio novinar za vreme rata, Desnica stvara ne samo portret toga kraja, ve i ljudi koji ga nastanjuju. Odreujui godinje doba samim naslovom pripovetke, pisac daje detaljan i slikovit opis zime kroz doivljaj i svest glavnog junaka: Znam to, da u svom vijeku nisam prepatio toliko studeni kao tada u tom kutu sunane Dalmacije. Dva dana jako zastudi, nebo se namrgodi i dune jaka bura, pa preko noi poe nekakva lapavica ni kia ni grad ni snijeg koja oblijepi i pocakli sve, i cestu, i kamen, i evarove krovove, i drvee. Jutro osvane udesno: krte gole granice murvaa i raeljke sudarale su se pod zamasima bure dajui udan, neuven zvuk, kao cilik hiljade staklenih zvonia.281 Navedeni primer pokazuje koliki je znaaj prisustva prirode u Desniinim prozama. Slikoviti i zvuni opis zime nije samo prikaz pejzaa, ve nagovetaj i slutnja ovekovih stanja u takvim prilikama. Zima je uslovila rano smrkavanje, to je vojnicima omoguavalo da se zavale u mraku u slamu gdje nema vie ni dunosti, ni prisustva tuih oiju, ni potrebe da se govori ni ma ega od onog mutnog stanja satkana od sanjive polusvijesti i od osjeta studi u kome, kao zakukuljen crv, zasvrdla

278 279

Isto, str. 155. Isto, str. 164. 280 Isto, str. 164. 281 Isto, str. 165.

118

prisna briga i progovori svojim nagorkim a ujedno toplim i kuevnim glasom. I ta briga, ta misao, ovjeka spaja, kao nit, s kuom, s njegovima.282 Upravo je studen odravala budnom ovekovu misao pretoenu u brigu, ne dajui mu da se zaspi. U dugim zimskim noima, Desniin junak utehu pronalazi gledajui u crnu no. Pribliavanje Boia izazivalo je nemir i elju da se praznik provede sa porodicom. Navedenu elju pukovnik Zari poverio je novinaru koji je imao zadatak da ga odveze do sela u kojem se nalazila njegova porodica. Meutim, ratne okolnosti koje su se ispoljile kroz nedostatak benzina, kao i nepovoljni zimski uslovi, oteavali su izvrenje njihovog plana. Iako se ova pria dogaa na boinu no, njeni junaci ne obraaju se Bogu u svojim razmiljanjima i namerama, niti oekuju da e se desiti neko udo. Upueni sami na sebe i jedni na druge, uviaju da su njihova nastojanja uzaludna u borbi protiv sile i moi prirode koja ne dozvoljava ispunjenje njihovih namera. Desniin ovek je svestan prirodnih okolnosti u kojima se nalazi, kao i skorog dolaska rata. Ovom pripovetkom pisac oslikava uticaj predratnih zbivanja i zime na oveka. U takvim okolnostima i rat i priroda pokazuju se kao dve sile kojima se ovek ne moe odupreti.

282

Isto, str. 156.

119

Florjanovi (1950) Ova pripovetka je prvi put objavljena 1951. godine u asopisu Knjievnost i ubraja se u red Desniinih pripovedaka koje se odnose na gradsku dalmatinsku sredinu. Fabula je, kao i kod veine Desniinih proza, veoma jednostavna. U dalmatinski gradi doputovao je jedan ovek, islednik Rao, koji u okrunom sudu treba da utvrdi ispravnost Florjanovievog poslovanja. Fabularna linija tee ovim redom: sudski islednik je uvee doputovao vozom, doao do zgrade okrunog suda i zapazio svetlo na prozoru. Javlja se posluitelju koji mu govori da je Florjanovi gore u sobi. Rao se penje na drugi sprat, dogovara se sa Florajanoviem da odmah izvre pregled poslovanja. Dok je Rao vrio kontrolu, Florjanovi je u mislima sagledavao svoj protekli ivot. Nakon dva sata, kontrola je zavrena, Florjanovi je priznao ustanovljenu proneveru, izaao iz sobe, i ubio se u toaletu. Tragian zavretak javlja se kao posledica naina ivota glavnog junaka. Florjanovi je svesno inio finansijske pronevere da bi obezbedio svojoj porodici lagodan ivot. Uzronik njegove odluke je ekonomski slom283 oca njegove ene koji je bio njihova jedina materijalna podrka i nada, kao i otkrivanje njegovih novanih manipulacija. Da bi izbegao nastalu situaciju sa kojom nije mogao da se pomiri, glavni junak se odluuje za samoubistvo. Navedeni sadraj pripovetke ukazuje na prisustvo spoljanjeg i unutranjeg toka radnje. Spoljanji tok radnje vremenski obuhvata nekoliko sati od samog dolaska savetnika Rae u grad, do njegovog odlaska u sud i susreta sa Florjanoviem. Prostorno je spoljanji tok radnje takoe veoma suen, obuhvata put od eleznike stanice do okrunog suda, i samu sudsku zgradu. Unutranji tok radnje je neogranien, nema ni vremenskog ni prostornog ogranienja i predstavlja samu sr pripovetke. Glavni junak u mislima obuhvata svoj protekli ivot. Najvei deo Florjanovievog ivota je prikazan kao veliko djetinjstvo u kojem je glavni zadatak bio osmisliti zabavu sebi i drugima: Pitanje line sree bilo

Da, ekonomski slom staroga bacio ih je u veliku nepriliku, ma koliko to Ceslo ne htio priznati pred svojima. To je bio poetak svega. Istina, i ranije je u Florjanovievom rukovanju s novcem maloljetnika bilo manjih neurednosti, koje su mogle da se podvedu pod pojam aljkavosti i neaurnosti, novanih doznaka provedenim u knjigama s izvijesnim zakanjenjm, i tome slino. To su ustvari bile krae pozajmice, koje je sudac od sirota pokrivao im bi stigao novac iz ilea. Ali kasnije, kad su poiljke staroga postale neredovitije i poele izostajati, te su pozajmice bivale dugoronije i vee, stara se pokrivala novom (...). Isto, str. 247.

283

120

je za nj jedino pitanje koje postoji, jedini bog kome je sluio. I to je on zvao ljepotom, slubom ljepoti (...) Njegova ustreptalost gonila ga je uvijek poput predosjeaja: kao da se za svakim uglom krije nepoznato a na svakom pragu eka srea.284 Posmatran kroz svest savetnika Rae, Florjanoviev ivot se inio savren. I nakon enidbe erkom bogatog industrijalca, sve mu je ilo glatko: On je i dalje savladavao neprilike sa savrenom lakoom. Brige su se razbjeavale kao preplaena jata od nonalantnog uzmaha od Ceslove ruke sa krupnim topazom.285 Tek pred sam kraj ivota dolazi do iznenadnih promena, bajka se pretvara u realan ivot i junak dolazi do saznanja da se sve u ivotu mora negde i nekad platiti, jer sve je ureeno na principu ravnotee. Navedeno saznanje ukazuje se kao buenje glavnog junaka koji konano shvata da je ivot pre svega odgovornost, a ne samo zabava. Jedino reenje koje se namee je smrt kojoj se pristupa bez razmiljanja. Tako je ova pripovetka jedina u Desniinom opusu u kojoj se glavni junak odluuje na smrt. Ovde smrt nije samo ideja o kojoj se razmilja, ve i samo izvrenje te ideje, gola injenica koja se prihvata kao izvrenje dunosti. Zato se moe rei da je to posebno vienje smrti u Desniinoj prozi, jedna mirna i racionalna akcija kojom ovjek eli da iskupi svoju grenost.286 Florjanovi svoju odluku prihvata mirno i hrabro, jer ona mu se namee kao jedina mogunost izbavljenja u datoj situaciji, kao kazna za neozbiljnost i neodgovornost. Prihvatajui ivot kao zabavu i igru, glavni junak biva kanjen surovim saznanjem da ivot zapravo nije takav. Njegovo saznanje biva traginije i alosnije time to se otkriva pred sam kraj njegovog ivota. ivot se u Desniinoj prozi prikazuje u razliitim vidovima ovekove patnje, stradanja i muka, i niko ne ostaje poteen toga. ivot je ozbiljnost, napor, patnja nikako nije sveanost, a onaj ko krene putem sveanosti morae kad tad da shvati zabludu i da plati raun.287 Florajnovieva sudbina je primer da nema izuzetaka koji su te patnje poteeni, to ujedno predstavlja i glavnu misao ove pripovetke, kao i celokupne Desniine proze. Posmatrajui glavnog junaka, uoava se dvojnost njegovog bia koja je ispoljena kroz prisustvo oseanja i razuma. Prvi deo njegovog ivota voen je iskljuivo oseajima i tenjom da se udovolji prohtevima i eljama: Postade mu
284 285

Isto, str. 237. Isto, str. 239. 286 Stanko Kora: Patnja i nada, Prosvjeta, Zagreb, 1982, str. 95. 287 Isto, str. 95.

121

bjelodano da je itav dosadanji njegov ivot bio samo jedna neprestana trka za zadovoljstvom, jedno neprekidno bunilo sree. To je bio jedini smisao njegovog ivota, jedini pokreta svakoga njegovog djela (...) Sve je to bilo jedno veliko djetinjstvo koje se proteglo eto skoro do danas - i kao da je tek danas, na krajnjem pragu ivota, postao odrasli.288 Florjanovi se kroz ivot kretao voen oseanjima koja su za njega bila jedina spoznaja. Nasuprot tome, u drugom delu njegovog ivota dolazi do sve manjeg prisustva oseanja, i sve veeg prevladavanja razuma koji ga dovodi do konane istine. Florajnovieva istina lei u njegovom saznanju i priznanju sopstvene greke. Florajnovi je jedan od izgubljenih junaka Desniine proze, junak koji je izgubio sopstveni ivot igrajui se sa njim. Stvarajui tako jo jednu olupinu na suncu, Desnica iznosi svoj poetski stav koji se odnosi na ovekovu izgubljenost u ivotu, u pejzau, u prostoru, u dui. Opisujui usamljenost i nesnaenost oveka, pisac ukazuje na opta mesta modernih knjievnih dela, dok istovremena preciznost u prikazivanju detalja upuuje na tradiciju realizma. Takvim stvaralakim postupkom Desnica obuhvata i realistike i moderne elemente u strukturi ovog proznog ostvarenja. Dvostrukost pomenutih stilova potvruje i sam prostor koji je sa jedne strane opisan realistiki, dok istovremeno izraava oseanje teskobe. Nasuprot Florjanoviu, Desnica postavlja lik savetnika Rae koji se nalazi u poloaju objektivnog posmatraa. Pisac u potpunosti razdvaja njihove svesti i uglove gledanja, tako da svaki lik nosi u sebi svoju misao koja je nepoznata drugome. Seanja glavnog junaka pisac smeta u objektivni iskaz pripovedaa u treem licu. Pisac ostvaruje dva posebna vidokruga dvojice pomenutih junaka, kao i vidokrug pripovedaa. Rain dolazak u grad nije u Florjanovievom vidokrugu, kao to ni Florajnoviev ivot nije u vidokrugu Rainom. Posmatrajui vidokrug i poloaj svesti ovih junaka, uoavamo da su one postavljene onako kako trai tehnika realistike proze, u kojoj dve ili vie svesti imaju svaka svoj ugao gledanja i gde jedna svest nema uvida u druge svesti. Najsitniji detalji u Desniinim prozama, vidljivi su samo okom pripovedaa (autora), to potvruje i ova pripovetka. Kad Florjanovieva kerka kae ocu: Ba sam sretna! to znaju samo pripoveda i Florjanovi, a ne znaju drugi likovi. Time pisac u potpunosti provodi monoloki iskaz likova jer svaki lik nosi svoju misao koja

288

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 253.

122

je nepoznata drugom. Primer za navedenu tvrdnju vidljiv je u odnosu Rae i Florjanovia, jer svaki od njih je potpuno monoloki postavljen. U trenutku njihovog suoavanja, nama je dostupan samo Florjanoviev protekli ivot, dok o Rai saznajemo mnogo manje. Florjanovieva seanja data su kao objektivni iskaz pripovedaa u treem licu, ime pisac postie udvajanje vidokruga. Udvajanjem vidokruga289 pripovedaa sa vidokrugom Rae ili Florjanovia u odreenim segmentima prie, pisac ostvaruje utisak da pripoveda govori ono to Florjanovi misli i osea, ili opisuje ono to Rao vidi. Lik savetnika Rae izgraen je kao suprotnost glavnom junaku ime pisac naglaava njihovu razliitost, iako su se poznavali sa univerziteta, putovi im se nisu sastajali ni ukrtavali. Ceslo Florjanovi, nekoliko godina stariji, jurio je za zabavama i avanturama, zalazio u otmjene lokale i druio se s imunijima; a on se hranio po menzama (...) Kasnije, tokom slubovanja, izdaleka je pratio i nesvijesno sa svojom sravnjivao Florjanovievu karijeru, koja mu se uvijek inila zavidnijom i nezasluno sretnijom.290 ivot glavnog junaka pisac prikazuje kroz digresije koje odgovaraju junakovom toku misli. U tenji da prevazie ogranien prostor u kom se nalazi, Desniin junak spiralama svoje misli izvlai se iz omeene prostorije u elji da se vine u druge predjele, u druga raspoloenja.291 Snagom svoje misli Florjanovi prelistava svoj ivot izjednaavajui prolo i sadanje vreme: A sama miso je letila, nestalna i povodljiva kao omamljen leptir, dodirujui se bez reda sjeanja od jue i onih od davnine, budei davno pozaspale doivljaje i spajajui ih sa onim sasvim svjeima. Hiljade sjeanja na koje ko zna od kad nije pomislio poee iskrsavati, bezuzrono, sama od sebe, isprepliui se sa ivom stvarnou koju je sad osjeao jednako neivom i nestvarnom kao i tu daleku prolost. Sve te pomisli i slike izlazile su mu pred oi bez povoda, izjednaene meu sobom, nanizane u istoj ravnini, nekako udno, nestvarne kao u snu i, ravne po vanosti i teini.292

289

Pomenuto udvajanje vidokruga veoma je znaajno za tehniku proze, i prema reima Borisa Uspenskog, moemo ga oznaiti i kao umnoavanje taaka gledita. Takvim stvaralakim postupkom autor moe da bude prisutan na svakom mestu ako se pripovijedanje vri iz pozicije svesprisustva, u treem licu. Boris Uspenski: Poetika kompozicije/Semiotika ikone, Nolit, Beograd, 1979. 290 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 234. 291 Isto, str. 250. 292 Isto, str. 251.

123

Izjednaavajui prolost i sadanjost, glavni junak vri zbir svoga ivota suoavajui se sa skorim krajem. Navedeni primer ilustruje Desniin poetski stav koji nam govori da ovek na samom kraju ivota, kad je svoje vreme potroio, stavlja ispred sebe i sagledava sve protekle dogaaje ukidajui im kategoriju vremena. Iznosei protekli ivot junaka u fragmentima koji oslikavaju psihologiju, prirodu i socijalni poloaj junaka na principu suprotnosti, pisac ostvaruje izvesnu protivrenost na kojoj se zasniva njegova celokupna proza.

Oprotaj (1951) Pripovetka Oprotaj prikazuje bioloko dotrajavanje oveka, gubitak njegovih fizikih i psihikih moi u ekanju sopstvenog kraja. Slikajui zalazak jednog ljudskog ivota, pisac istovremeno oslikava pesimizam karakteristian za malograanske palanke i provincije koje sasvim posustaju pred dolaskom nove epohe i novog vremena. Palanka je izgubila svoju mladost, kao to i junak pripovetke polako gubi svoj ivot. Prvom reenicom Desnica oslikava glavnog junaka Antuna: On je bio ve sasvim oronuo. Iz preirokog ovratnika pruao se utanjen vrat sa mlohavim naborima koe pod grlom i podrhtavala je palica u omraloj ruci.293 U nastavku saznajemo da je Antunovo stanje dodatno pogorano iznenadnom smru njegove ene koja je bila osam godina mlaa i nije se oekivalo da e prva umreti. Obnemogao i bolestan, nije mogao ni da je isprati; mjesto njega ispratila ju je njihova stara dvorkinja Ana. On je promatrao sprovod zavodnjelih oiju, iza zatvorenog prozora, i mrcao, jer je bio preslab za napor jecanja.294 Nemogunost da se poslednji put oprosti od ene, dodatno ilustruje junakovu fizioloku nemo. Nakon enine smrti, njegov ivot biva naglo ispunjen samoom: Pred njim se pruala puina samoe: itav preostali dio dana, itava no, sve do novog jutra.295 Motiv samoe u Desniinim prozama esto je povezan sa motivom smrti, koja je ve

293 294

Isto, str. 118. Isto, str. 118. 295 Isto, str. 118.

124

nastupila ili se tek oekuje. U strahu od sopstvene smrti, Desniin junak se bori sa samoom koju tei da ispuni nekim sadrajem ili svrhom.296 Tonui polako u sve veu nemo, suavao se krug njegovih misli, i kad sklopi oi, sve mu doe jednako blizu ili jednako daleko. Dani su sad postali nekako neizmjerno krai (ili neizmjerno dulji ko bi ga znao?), plitki a bezdani kao proparan dep. Iza dremeno sputenih vjea ekanja postaju kraa i strpljivija, a potrebe krotke i odgodive.297 Uporno tinjanje i sporo dotrajavanje Antunovog ivota, veoma je slino stanju profesora Starog iz pripovetke Posjeta. Dotrajavanje njihovih ivota ima mnogo zajednikih elemenata. Teina godina koje nose pomenuti Desniini junaci, ostavila je neumitne tragove u obliku gubitka ivotnih sila i duhovnog vitaliteta. Obojica neprestano odlau smrt, za koju znaju da e neminovno doi. Meutim, ipak postoji izvesna razlika izmeu dotrajavanja nekada veoma poznatog profesora Starog i biveg potanskog inovnika Antuna. Dotrajavanje i umiranje ovih junaka pisac prikazuje u razliitim kontekstima. U pripoveci Posjeta akcenat je na biolokoj granici ovekove egzistencije. Profesor Stari je u svom umiranju sveden iskljuivo na nemono, unieno tijelo iz kojeg je isezla i poslednja iskra duha, dok je u pripoveci Oprotaj akcenat na psiholokoj razini ovekovog postojanja gde se egzistencijalni in ispoljava kroz svest o sebi i sredini. Potar Antun svoj ivot zavrava gubljenjem jasnih predstava o pojedinim realitetima koji ga okruuju. Sve se izmaknulo van njegova dohvata. Malo pretsoblje bilo je drugi svijet. Hodnik predvorje nepoznatog. A kuhinja do nje su daleki i zamorni puti i za samu misao!298 Blizina smrti u Desniinoj stvaralakoj poetici brie odnose u prostoru, kao i oseaj vremena. Misao se sve vie gubi i naputa oveka, koji sve ee pada u stanje polusna, u neto opalno, zamagljeno, to se prima i upija sklopljenih oiju. U sluaju profesora Starog smrt je prikazana kao poprimanje nove funkcije i nove svrhe ovekovog tela da bude posuda za trakavicu, dok se u Oprotaju smrt

Samou je ispunjavala jedna jedina pitalica a neuposlenost zabavljala jedna jedina dilema: hoe li Ana navratiti poslije podne ili nee. Njegova je misao preskakala sa jedne alternative na drugu kao kanarinac sa preke na preku. Nije njemu nizato trebala njezina popodnevna posjeta; ali izmeu jutarnje pitalice: hoe li doi? i veernje odgonetke dola je ili nije dola, proticao je dan, bilo je na to da se eka odgovor, bio je kao neki sadraj, i neki smisao, i neka svrha. Isto, str. 119. 297 Isto, str. 121. 298 Isto, str. 122.

296

125

javlja kao postepeno i sigurno nestajanje i rasplinjavanje, kao gubljenje svih preostalih veza sa samim sobom i svetom oko sebe, prelaenje u neko maglovito stanje svesti. Nasuprot polusnu u kom se nalazi, Desniin junak osea sitnu tokicu nemira kao ostatak nekadanje snage i ivota. Motiv nemira u Desniinom stvaralatvu oznaava ovekovu elju i potrebu za kretanjem i delovanjem, potrebu da se udalji od blizine smrti. U tenji da nadvlada realno i dokui ono to se ne spoznaje oima, Desniin junak zaklopljenih oiju eli da pronae onaj neprekidni ton srebrnu nit koja traje.299 Ovom pripovetkom Desnica iznosi jednu od svojih poetskih ideja, tenju oveka da nadvlada prolaznost i smrt. Ta neprestana igra motiva ivota i smrti prisutna je u najrazliitijim oblicima kroz sva Desniina prozna ostvarenja. Koliko god pojedini sluaj bio slian nekom drugom, nigde se ne pojavljuje na isti nain, u istom obliku. Meutim, uvek je poznat ishod igre motiva ivota i smrti. Motiv smrti trijumfuje u veini Desniinih proza, javljajui se kao rezultat odreenih spoljanjih faktora i unutranjih sila.

299

Isto, str. 125.

126

Konac dana (1951) Pripovetka Konac dana moe posluiti kao ilustracija Desniinog stvaralakog ina koji se zasniva na jedinstvu i proimanju analize i deskripcije.300 Pomenuti postupak podrazumeva istovremeno kretanje kroz radnju koja se razvija u odreenom prostoru ili sredini, i prouavanje psiholokih reakcija junaka na odreene dogaaje. Desnica se u svojim prozama istovremeno kree na spoljanjem i unutranjem planu, to je vidljivo upravo u ovoj pripoveci u kojoj je sumorno dotrajavanje jednog ivota istovremeno povezano sa svakodnevnim dogaajima koji karakteriu datu sredinu. Tako se ljudski lik postavlja uokviren i proet sredinom, i taj spoj sumornosti i svakodnevnosti, ironije i banalnosti, osnova je onoga to ini meru kod Vladana Desnice.301 Poetak ove pripovetke moe posluiti kao primer koji oslikava diskretan nain na koji Desnica uvodi svoje junake u priu. Opisujui vee nad gradiem, pisac neposredno pominje doktora Milu Prkuta koji kree u etnju kad se svi razilaze, otkrivajui time njegovu posebnost: A doktor Mile, kao za inat, upravo je tada izlazio u etnju ( - ta njemu je itav ivot bio u znaku nekog neodreenog inata!)302 Naglaavajui re inat, Desnica neposredno i naoko sluajno otkriva karakter svog junaka. U nastavku je opisan izgled glavnog junka jednom reenicom, koja sadri mnotvo spoljanjih detalja pomou kojih pisac istovremeno otkriva junakove karakterne osobine: Onako suhonjav, krakat, u cipelama od mekog evroa sa etvrtastim vrhovima kakve je dosljedno naruivao ve pedeset godina ne osvrui se na prevrtljivost mode, sa eirom koji je nosio uvijek onako neugnjeen kako ga je dobio u duanu i prvi put nataknuo na glavu, zaparao je svoju brazdu poprijeko etalitem, kao da time hoe da prekrii i poniti sve ono to su tokom dana ljudi tuda naetali.303 Istiui njegovu doslednost u izboru cipela, nainu na koji nosi eir, i redovne etnje nou, pisac istie neobinost i netipinost Milinog karaktera. Svaki spoljanji detalj ima svoje mesto u celokupnoj analizi njegovog psiholokog lika. Pored navedenih pojedinosti koje se odnose na spoljanji izgled, doktor Mile Prkut se izdvajao i po tome to je bio veliki ljubitelj eke muzike. Otkrivajui
300 301

Zoran Gavrilovi: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, 1985, str. 218. Isto, str. 219. 302 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 130. 303 Isto, str. 126/127.

127

detalje po kojima se ovaj junak izdvaja od ostalih, Desnica naglaava i ono to je tipino za sve njegove junake: Vjeito ga je gonio nekakav nemir, neki nejasni osjeaj da jo mnogota ima da se uini, i to jo hitna i vana; ali to toga se nije pravo prisjeao.304 Nemir, kao est motiv Desniinih proznih ostvarenja, zajednika je osobina svih njegovih junaka. Posmatrajui navedeni primer, uoavamo da Desnica, predstavljajui svoje junake i njihove ivote, ne daje prednost dogaajima, ve prikazu razliitih psihikih atmosfera u kojima se junaci nalaze. elei da se to vie priblii oveku i pronae razloge trenutnih stanja, pisac odgovore pronalazi u prolosti. Doktor Mile se vraa u rodni grad nakon zavrenih studija u nadi da e sauvati porodinu lozu i imanje, ali Mile nije pokazivao mnogo zanimanja za porodini posao. Njegovu pasivnost i ravnodunost pisac objanjava slabljenjem porodine loze: U mjestu su mnogo isticali Milinu spremu i pozvanost za javne dunosti, ali su sudili da u poslovnim stvarima daleko zaostaje i za djedom i za stricem, i vjerovali da s njim u familiji Srdarevi zapoinje niz onih generacija koje vie ne stiu ve u najboljem sluaju odravaju imanje na crti jednog postepenog i ne odve naglog opadanja.305 Provodei jedan deo ivota na studijama u Pragu, Mile se udaljava od rodnog kraja, postajui predstavnik inteligencije koja se odnarodnjavala. Ponovni povratak mu ne donosi smirenje, ve samo oseaj nelagode i nepripadnosti svom zaviaju. Istorijske i drutvene promene koje su se ispoljavale kroz dolazak novih generacija i novih ideja, samo su pojaavale njegovu otuenost i izolaciju. Bivajui svedok vremena koje prolazi a iji protok nije mogao da zaustavi, Mili se prvi put prokrala glavom pomisao da je as kad je doivio ostvarenje svojih snova iz mladosti bio pravi as da umre.306 Ne mogavi se pomiriti sa novim vremenom i ivotom koji prolazi, junak ove pripovetke jedini izlaz iz sopstvenog nezadovoljstva vidi u smrti: (...) za tih dugih popodneva poeo se opet uljuljkivati u misao o smrti. inilo mu se da ona nadolazi od sebe, ako se samo umijemo da postavimo u stanje potpune oputenosti tijela i volje; njezino nastupanje zamiljao je dosta ugodno; kao neki krajnji stepen sanjivosti.
304 305

Isto, str. 131. Isto, str. 129. 306 Isto, str. 132.

128

itavim biem preputao se u njeno krilo i osjeao kako ona postepeno njime ovladava (...) Tako se dan na dan zabavljao tim poniranjem u nitavilo, i toliko se u tome uvjetio, da mu je to postalo potreba, i gotovo neki mali porok.307 Dovodei svog junaka u izvesno stanje sanjivosti, pisac ga suoava sa milju o smrti da bi mu je to vie pribliio razgonei time strah od umiranja. elei da pobedi sopstvenu prolaznost, junak ove pripovetke posmatra sebe kao glavno lice u toj igri izmeu ivota i smrti: Htio je da bude svakom jasno i nedvojbeno da je to umiranje njegova stvar, da je u tome on glavno lice. On je tu onaj koji neto ini a ne neko s kojim se naprosto neto dogaa. I tako je ekanje smrti moralo kod Mile da poprimi neki djelatni vid (...)308 Pisac usporava vreme stavljajui svog junaka u stanje ekanja, dajui time vremenu jednu novu, odgodivu dimenziju: I ba sad, u starosti, imao je prvi put u ivotu osjeaj da nije potrebna urba i da ima vremena za ekanje.309 Doivljavajui ivot kao skup sitnih i neznatnih dogaaja, doktor Mile iznad svega to je proteklo i to prolazi, kao jedinu neprekidnost i konstantnost izdvaja tok vremena: Sluao je otkucaje satova sa crkava. Nad varoicom je prohujao jo jedan dan; jo jedna krpica vremena, jedan jednolini odsjeak trajanja, jedno od onih od jutra do mraka u ijem se uzanom rasponu zbivaju sitni, neznatni dogaaji ivota, za devedeset i devet posto jednaki kao i jue, kao i prekjue, a samo za jedan posto po neemu novi i razliiti, a iz kojih se prede ona neprekidna traka vremena to spaja dananjicu, u kojoj se prividno nita znaajno ne deava, sa davnim zemanima kad su u varoicu provalili Avari (...)310 elei da sauva vreme koje je proteklo od zaborava, vreme u kojem je on ostvarivao znaajne uspehe, doktor Mile se u jednom trenutku odluuje da napie svoje uspomene. Meutim, uoio je da je iz napisanih stranica izbijala jedna gorinom otrovana starost, to je pruzrokovalo da su te njegove uspomene zvuale tako apokaliptino kao da se radi ne o zalasku jednog doba ve o skonanju vremena uope.311 Tenja Desniinog junaka da sauva vreme koje prolazi ostaje beznadena i neostvarljiva. Takvu istinu koju je doktor Mile i sam znao, pisac naglaava
307 308

Isto, str. 136. Isto, str. 139. 309 Isto, str. 149. 310 Isto, str. 153. 311 Isto, str. 141.

129

izgovarajui je kroz predstavnike novog vremena: Znate, program za sutranjicu ne moe se sastojati u uskrsavanju jueranjih, ili ak prekjueranjih ideja. Morate ipak razumjeti da se jueranja naprednost danas zove nazadnost vrijeme ide dalje!312 Vreme se u Desniinoj poetici javlja kao kategorija proticanja na koju je nemogue uticati. ovek je svestan te neminovnosti i svoje nemoi da neto uini. U tenji da zaustave proticanje, Desniini junaci ele da postignu stanje izvesnog smirenja u kojem e odagnati svaki nemir, stanje pravilnog kretanja koje vrijedi koliko i bezprekidno mirovanje, i koje dapae jo bolje umiruje i uljuljkuje: nema ni poetka ni kraja u svakom je asu slika savreno ista i zato uvijek jednako zabavna (...)313

Formalista (1952) Posmatrajui pripovetke iz zbirke Olupine na suncu u odnosu na roman Zimsko ljetovanje, uoavamo da su u ovim pripovetkama ljudi posmatrani i prikazani izolovano, u vrlo uskom krugu svojih sudbina. Upravo je izlovanost stanje koje podjednako karakterie sve Desniine olupine. Izolovano lice nalazi se uvek u prvom planu, dok su ostali likovi dati u pozadini glavnog lika. Pisac u potpunosti zanemaruje meuljudske odnose u pripovetkama prve zbirke, posmatrajui izolovana i osamljena lica. Njihovi odnosi sa drugim ljudima stavljeni su u drugi plan, kao i neivi predmeti, to okruuju lice i pletu sredinu, u kojoj se ono kree.314 Sam poetak ove pripovetke otkriva da e se radnja deavati u Ravnim Kotarima: Cesta vijuga izmeu vinograda s maslinama i smokvama; iza njih, u daljini, modrikasti kostur Velebita; a negdje u dolini izmeu tih vinograda i dalekog Velebita, slutnja mora. Niotkud se ono ne vidi, niti ita to je s njim u vezi, ali se njegova blizina jasno osjea. To su Ravni Kotari.315

312 313

Isto, str. 144. Isto, str. 148. 314 ivko Jelii: Lica i autori, Kultura, Zagreb, 1953, str. 123. 315 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 55.

130

Navedeni primer pokazuje Desniinu sklonost ka prikazima prirode i ireg zaviaja iz kojeg potie, kao i direktnu vezu oveka i njegovog kraja. Glavni junak ove pripovetke, Mojo Rakovi, doao je u Ravne Kotare iz podvelebitskog kraja i nije mogao da se uklopi u novu sredinu. Po svemu se razlikovao od ostalih ljudi u tom kraju, najprije svojim neobinim imenom (...) bio je to jedini ovjek po imenu Mojsije za koga se u itavom kraju znalo. I po vanjskom izgledu bio je neobian: sitan, tanak, ispijena uta lica, rijetke crne bradice i duge kose, imao je u svom liku neto isposnikog, samo to mu je pogled bio hladan i neugodan.316 Oslikavajui svog junaka jednom reenicom, Desnica potvruje svoj stvaralaki postupak u gradnji likova. Odabirui paljivo glavne pojedinosti u njegovom izgledu, pisac istovremeno nasluuje i stvara njegov psiholoki portret. Slika Mojinog lika uokvirena tavanskim prozoretom otkriva njegovu izolovanost: Meu ljude, u krmu, u crkvu, nije nikad zalazio rijetko ga je kad ovjek mogao vidjeti na cesti ili ma gdje drugo doli u prozoretu njegovog tavana. ivio je sasvim o sebi, bez paanije bilo s kim. Seljani su se nekako obazrivo tuili od njega i kao da su izdaljega obilazili njegovu kuu. Mojinu mrzost za kretanje vjerovatno je pojaavalo i to to je hramao na jednu nogu i opirao se o nju s izrazom patnje na licu.317 Neobinost svog junaka Desnica pojaava tiinom koja je prouzrokovana Mojinim neimanjem potomstva. Jedinu nenost pokazivao je prema vrani koju je pripitomio. Iznosei navedene podatke i osobine glavnog junaka, pisac nagovetava da nije jo sve rekao o njemu, i da ono najgore tek sledi. U nastavku saznajemo da je Mojo nemirnu mladost proveo u hajduiji i da je iz tih podviga iznio i onu svoju epavu nogu. Nakon nekoliko godina robije, dolazi u selo sa ciljem da se konano smiri. Mojinu osobenost pisac naglaava smetajui ga u sredinu koja je suprotna od one iz koje je potekao: Preko pocrnjelih krovinjara pucao je pogled na plodnu kotarsku ravnicu, na onu vedru pitominu tako razliitu od surog podvelebitskog kraja u kome se rodio i odrastao i u kome je zapoeo svoje podvige.318 Prikazujui u nastavku glavnog junaka, Desnica otkriva i potvruje svoj stvaralaki postupak: pored neijeg lica prikazati i njegovo nalije, sve ono to se
316 317

Isto, str. 56. Isto, str. 56. 318 Isto, str. 57.

131

krije pod spokojnom povrinom. U tenji da se to vie priblii oveku, da otkrije njegovu konanu istinu i prikae je, pisac uvodi motiv smrti. Smrt je u ovoj pripoveci predstavljena kao poslednja mogunost i prilika da se ovek iskupi za svoja nedela govorei istinu. Dovodei glavnog junaka na samrtnu postelju, pisac ubacuje lik svetenika od kojeg se oekuje da e uti istinu izgovorenu od strane hajduka i grenika Moje Rakovia. Meutim, svetenik ne dolazi do Mojinog potpunog priznanja istine. Otkrivajui svoj najtei greh, ubistvo poreznika, glavni junak odbija da prizna ostale grehove. Desniin junak uvia da oseanje sopstvene krivice ne biva otklonjeno priznanjem istine. Dolazei do takvog saznanja postaje mu sasvim nevano da li je naveo sve svoje grehove ili samo neke. Ostavljajui polovino Mojino priznanje grijeha, Desnica neposredno kazuje da ovek ostaje sam u zlu koje je poinio.

Bunarevac (1952) Pripovijetka Bunarevac na motivacionom planu poseduje oigledne slinosti sa pripovetkom Konac dana. Uoljiva je ovekova potreba da se u neemu potvrdi, da sam neto stvori u sredini koja za njega nema razumevanja. Ova pripovetka zasniva se na pobuni mladog intelektualca Miloa protiv ustaljenog poretka stvari, podjednako u roditeljskom domu i sredini koja ga okruuje. Desnica prikazuje provincijsku sredinu i kao njen kontrast ubacuje priu o Milou, oslikavajui istovremeno dramu naih intelektualaca sredinom dvadesetog veka koji su se borili sa sobom i svojim okruenjem. I ova je Desniina proza susret mate i stvarnosti, pria o razbijenim iluzijama. Pisac veoma vjeto provodi ne samo Miloa nego i druga lica kroz ivot, postavljajui ih u razliite prostore. Ispoetka novi dani donose nove snove, ali se sve brzo pretvara u pauinu na vjetru. Sigurno oko vidi to pretvaranje i prati svaki lom, da u rezignaciji i smirenosti sauva najtananije drhtaje dogorjelih ili slomljenih ljudi.319

Boo Milai: Uz prozu Vladana Desnice, LMS, Novi Sad, oktobar 1955, godina 131, knj. 376, sv. 4, str. 409.

319

132

Nakon zavretka visoke kole, Desniin junak tei da se dokae, da unese neke novine u svoje okruenje. Sukobivi se sa ocem oko izbora svoje ivotne saputnice, Milo naputa bogatu roditeljsku kuu i odlazi na slubu u daleku provinciju, vodei sa sobom boleljivu enu. Osnovni dogaaj u Bunarevcu nalazi se na samom kraju novele: smrt Miloeve bolesne ene Jagode, zbog koje se sukobio sa ocem i odluio da ivot nastavi u provinciji kao uitelj. Miloev sukob sa ocem pisac koristi kao povod za opis zatvorenog i otupljujueg ivota intelektualca u zabaenom provincijskom gradiu Bunarevcu: Bio je doao u sukob s ocem, poznatim prestonikim lijenikom, radi te iste ene koja lei tamo u kutu i koju zaklanja od svjetlosti svojim pleima. On je tad stajao pred zadnjim ispitima na univerzitetu a ona je studirala klavir na muzikoj akademiji. Otac je bio jako nezadovoljan sinovljevim izborom: djevojina tetka, u ijoj je kui kao siroe i odrasla, imala je prilino buan brakorazvodni proces, a porodica mu se i inae inila sasvim skromne ruke. Zamiljao je posve drugaiji brak za svog jedinca. Osim toga, djevojka je bila grudobolna. I on se, kako je govorio, odluno protivio toj vezi, i kao otac i kao lijenik.320 U nastojanju da svom sinu omogui srean ivot, Miloev otac ini sasvim suprotno, ugroavajui sreu i ivot sopstvenog deteta. Prema miljenju Slobodana Kalezia, takav postupak istovremeno znai da dobrota moe da se javi kao apstraktni i teorijski izraz jednog ivotnog stava; meutim, kada ga treba realizovati, onda mu se na lomau prinose i takve vrijednosti kao to je lina, intimna srea bliskih i dragih.321 Pruajui otpor ocu, Milo u svojoj tenji za samostalnou pristaje na niz rtava koje nosi ivot u provinciji. Miloevo putovanje vozom do Bunarevca koje se odvija na samom poetku ove prie, proeto je nelagodom koja nagovetava jednu novu stvarnost provincije: Milo je bio pun one bezimene ustreptalosti koju je oduvijek u njemu budila vonja i osjeaj pasivne noenosti kroz prostor.322 Opisujui lica spavajuih u vozu, Desnica otkriva svoju tenju da se to vie priblii oveku i njegovoj unutranjosti: Saputnici su spavali sjedei, skrtenih ili u krilu sloenih ruku, olabavile donje vilice i oputenih, razoruanih lica.323

320 321

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 182. Slobodan Kalezi: Dani itanja, Nio, Titograd, 1985, str. 126. 322 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 189. 323 Isto, str. 190.

133

Svoj prvi susret sa palankom Milo je zamiljao sasvim drugaije: Da, sve je bilo drugaije nego to je pretpostavljao. Drukiji poloaj mjesta, drukiji pejza, drukije osvjetljenje. Mjesto je bilo uvaljeno u kotlinu ba kao u dnu bunara, i sunce je rano zalazilo za rubom okolnog kra koji je obiljeavao vidokrug. Nikakvih modrih bregova, nikakvih daljina pogledu. Prevladavala je sinja boja kamenjara koja je zamarala oi. Obrisi stvari bili su otri kao rub krhotine, osvjetljenje sirovo. Beharu nigdje ni traga.324 Zateena slika rui njegovu romantiarsku predstavu sveta iz snova, suoavajui ga sa stvarnou palanke koju do tada nije poznavao. Susret sa novim svetom i novim oblicima ivota pretvara Miloa u sasvim zbunjenog, nesnaenog i uplaenog oveka. Stigavi u palanku, glavni junak se najpre susreo sa surom prirodom. Slika takvog pejzaa prisutna je u Desniinom kritikom osvrtu na poeziju Mirka Korolije i kao takva ostae nepromenjena u njegovim kasnijim proznim ostvarenjima. Prikaz pejzaa pisac upotpunjuje opisom vegetacije koja je odraz prirodnih uslova: I sva ta vegetacija, mada samonikla i mada od iskona neiskorjenjivo izbija na tom tlu, bila je krivasta, isprelamana, kvrgava, vjeito u nekom stanju nedoraslosti, patuljasta i sakata jer je obanad i ene iz zaselaka neprestano sijeku (...) Jedno jedino vee drvo, poteeno kao za uzorak, stralo je u brijegu, na raskru (...) nekakvo udno, Milou nepoznato drvo s divljanom, k zemlji posrnulom kronjom pod ijim teretom kao da je deblo teturalo. Kvrgavo, zasukano, bijeno nepogodama i tlaeno podnebljem, zarilo se u kr kao dinovski svrdao i razvilo se u irinu, puno svoje pleate, niske, podmukle snage.325 U tenji da prihvate nepoznatu stvarnost u kojoj se nalaze, junaci ove pripovetke nepoznatom drvetu daju ime elei da se bar na neki nain priblie svom okruenju: Ne znajui mu pravoga imena, nazvali su ga Anarom; i on i ona obiavali su da svaku nepoznatu stvarnost privode kakvom knjievnom parobrascu; i time bi ta stvarnost, pod odbljeskom literarne reminiscencije, odmah postala prihvatljivija, zaodjela bi se nekim vajnim arom.326 Prikazujui prirodu Dalmatinskog zalea i oveka u njoj, Desnica istovremeno stvara i regionalnu i univerzalnu sliku ivota. ivot stanovnika Bunarevca zbivao se na malom prostoru i prolazio u preivljavanju, kao i njihova spora, usamljenika
324 325

Isto, str. 192. Isto, str. 193. 326 Isto, str. 193.

134

umiranja.327 Meutim, nisu tu bile nepovoljne samo prilike i uslovi ivota na takvoj zemlji, ve njihovo djelovanje328 koje se neminovno odraava na oveka i njegov duevni sklop. Pored Miloa i Bunarevca, pisac ubacuje i oivljava sporedna lica palanke da bi ostvario to potpuniju sliku provincije. Prema reima Boe Milaia, Desnica je uspio da u mraku Bunarevca, mraku nae predratne provincije, otkrije dramatine scene i u njima nemone trzaje ljudske, da sauva dah zatvorene i obamrle sredine, zaparloenost njenu, sredinu u koju se stie iz zablude ili po kazni, ali u kojoj mjetani, starosjedioci i ve aklimatizirani doljaci stvaraju posebni svijet, diktiraju odnose i uzakonjuju posebna pravila.329 Iz bunarevake sredine pisac izvlai na povrinu nekoliko likova intelektualaca, poluintelektualaca i domaica, da bi njihovim reima to potpunije doarao ivot u takvoj sredini. Nasuprot Milou, pisac kao bunarevake fizionomije postavlja likove sudije Matia i uitelja Milanovia. Njihove rei i stihovi koje izgovaraju, kao i razgovori o Dostojevskom, proeti su surovom klimom provincije koja svojom surovou topi svaki lirizam i rui svaki ovekov san. elei da nadvlada stvarnost provincije u kojoj se zatekao, da savlada datu prepreku, Desniin junak postaje svestan da u tim uslovima nema nikakve vidljive prepreke protiv koje bi se on mogao boriti i savladati je: Meutim, ovdje ustvari nije bilo nikakvih protivnosti proti kojima se ovjek moe boriti ni prepreka koje treba savladati. Neprijatelj je bio nevidljiv i podmukao; nestvaran, ispijao je iz ovjeka sve snage (...) A i kako se ovjek moe boriti proti tome to je vidokrug tako uzak i zaguen, proti depresijama koje stvaraju neprekidne jesenske kie, proti amotinji beskrajno dugih zimskih veeri (...)330 Opisujui prirodu dalmatinskog zalea, pisac

Tu su se, na koncu, poslije ivota provedena u jagmi sticanja i u urajivom zadovoljavanju prijekih putenih prohtjeva na sirotinjskim seljakim snaama, kupljenim za metar postave ili za svitak maveza i nabrzinu uguranim u sumrano spremite iza duanske pregrade, odigravale, u tjeskobi soba zaguenih neukusnim triarijama i pranim zavjesama, njihova spora, usamljenika umiranja, muenja guenjem od nedostatka zraka i osjeajem niske tavanice, preputena sama sebi od nebrige najblinjih, zaokupljenih ognjicom novog sticanja i ve nestrpljivih zbog roditeljeva i odvie dugog rastojanja s duom. Isto, str. 194. 328 Putem do kue ve joj je irokim potezima oslikao sredinu, ne skrivajui nita, moda ak i pregonei pomalo. Ustvari, ono to joj je skrivao bile su ne same prilike i uslovi ivota u toj sredini, ve djelovanje koje sve to na njega vri. Isto, str. 197. 329 Boo Milai: Uz prozu Vladana Desnice, LMS, god. 131, knj. 376, sv. 4, Novi Sad, 1955, str. 412. 330 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 198.

327

135

naglaava da je nemogue odupreti se njenoj silini i moi, stavljajui time silu prirode iznad samog oveka i njegovog uticaja. U tenji da nadvlada realne okolnosti u kojima se nalazi kao i samu stvarnost, Desniin ovek utehu pronalazi u iluziji koja je stalno prisutna. Milo svoju elju za naputanjem Bunarevca suzbija etnjama uzbrdo: Ta je etnja sad postala neka moralna obaveza, gotovo stvar karaktera: trebalo je bar u neemu do kraja istrajati, kako ne bi sasvim izgubili vjeru u se.331 Oseaj beskorisnosti i uzaludnosti svakog delovanja u toj sredini pratio je Miloa ak i za vreme njegovog rada u koli. Nerijetko je otkrivao da najobiniji pojmovi tu imaju naroiti smisao i da u ljudima izazivaju reakcije suprotne onima koje bi ovjek oekivao.332 U elji da se oslobodi konvencionalnih tema za pismene zadatke, nije mogao da se oslobodi ukorenjene tradicije i opredelio se za temu dolazak prolea. Meutim, ova uobiajena tema kod njegovih uenika izazivala je zabrinutu mualjivost i neki zebljivi izraz na licu333, reakcije sasvim suprotne od onih koje je Milo oekivao. Nepovoljni prirodni uslovi toga kraja uinili su da proljee za te ljude znai doba kad je pojeden i zadnji zalogaj mrsa, kad je izmeten iz sanduka i zadnji puh brana, kad se izgladnjela i uasno omrala stoka jedva mie ili satima stoji pred kakvim zidom pognute glave i sputenih vjea, u krotkom snu gladi.334 Milo je uviao da ljepote sela znadu samo ljudi iz grada iz knjiga koje su itali, a te lepote su u selu sasvim nepoznate. Suoavajui se sa nalijem ivota na selu, Desniin junak tei da pronae smisao u svom vlastitom ivotu. Nezadovoljan sobom i okolnostima u kojima se nalazi, ublaenje pronalazi u samoj trpnji i stradanju: I trudio se da toj patnji ne izmie, i da je podnosi bez roptanja.335 Da bi to potpunije prikazao prirodu dalmatinskog zalea, Desnica daje slikovitu sliku zime u tom kraju: Zima je Milou i Jagodi otkrila Bunarevac u novom, nesluenom vidu. Kad je s rijetkog drvea po obroncima opao list, sure brine pokazale su se jo vrletnije. Goli grmeci drae, nakieni upercima vune uupane ovcama u prolasku, predvee su mijenjali boju: smee bi im ibljike pomodrile, zaodjeli bi se oblakom ljubiastog praha i isijavali u suton neku priguenu tihu

331 332

Isto, str. 201. Isto, str. 202. 333 Isto, str. 203. 334 Isto, str. 203. 335 Isto, str. 206.

136

svijetlost kao da su meu svojim granicama jo asak zadrali zadnji treptavi odraz sunca koje je zapalo.336 Upravo je takvim prirodnim i ivotnim uslovima Jagodino zdravlje bilo pogorano. Slika zapalog sunca nagovetava skori kraj njenog ivota. Smrt se u ovoj Desniinoj pripoveci javlja kao neminovnost iji dolazak se uskoro oekuje. Suoavajui se sa neumitnom injenicom, Desniin junak postavlja pitanje smisla ovekovog ivota. Dovodei smrt u ivot mladog branog para, Desnica navodi jo jednu mogunost smrtnog ishoda, kao i nemo ovjeka u takvim okolnostima: I eto ona sad tu u kutu umire i to je sve.337 Dolazak smrti u Desniinim prozama esto je poveza sa tiinom koja joj prethodi: U jednom asu uini mu se da se tiina nekako naroito produbila i postigla onaj stepen intenzivnosti kad se poinje isto nametati uhu.338 Ovom pripovetkom Desnica prikazuje unutranja stanja u oveku koja smrt izaziva. Uvidevi da je smrt nastupila, Miloa obuzima stanje bez misli u kojem je oseao samo fiziki fakat da je Jagoda mrtva ne mogavi se pomiriti sa tom injenicom. Bilo mu je potrebno da to nekoliko puta ponovi utuvljujui time sebi tu stvarnost u glavu.339 Dovodei svog junaka do konanog saznanja smrti, Desnica pred sam kraj ove pripovetke daje sliku Bunarevca nakon kie, prikazujui istovremeno kakav postaje ovek u takvim ivotnim uslovima: Kia je bila prestala. itko se blato gnjecalo pod nogama. Godinama gaeno i ispregazivano neumornim koracima, uzdu i poprijeko, od mosta do popove kue i od popove kue do mosta, bilo je sasvim usitnjeno, kao savakano, itko poput kae (...) Gaze ga, mijese ga, godinama i pokoljenjima, od jutra do mraka, mjetani i mjetanke, odrasli i djeca, i ovjek dobija dojam da su ti ljudi zabaeni u toj gluhoj kotlini, sa svojim skuenim, nelijepim ivotom, gluhim i slijepim za sve osim za vlastitu samoivost i vlastiti interes (...)340 Pripovetka Bunarevac moe posluiti kao jedan od najboljih primera koji pokazuje Desniine poetske stavove vezane za prirodu i oveka. Prirodu u stvaralakoj poetici Vladana Desnice nemogue je posmatrati izdvojeno od oveka. Provodei ivot u odreenoj sredini i odreenim prirodnim uslovima, ovek neminovno postaje njen odraz.
336 337

Isto, str. 206. Isto, str. 223. 338 Isto, str. 225. 339 Isto, str. 225. 340 Isto, str. 228.

137

U ovoj pripoveci, kao i veini pripovedaka prve Desniine zbirke, prikazana je raznolikost ljudskih olupina, koje su uslovljene naivnim iluzijama i snovima. Pobuna glavnog junaka i njegova odluka da zapone novi ivot u novoj sredini, zavrila se kao drama u kojoj su pobunjenici sagoreli u svojoj nemotivisanoj i neorganizovanoj pobuni.341 Prikazujui sudbinu glavnog junaka, pisac ukazuje na neminovnost ovekovog propadanja ukoliko se nae izvan vremena i prostora kome pripada. Nova sredina i okolnosti u kojima se Milo naao, postaju glavni uzroci njegovog stradanja ija se kulminacija javlja u susretu sa mrtvom enom. Doivljavajui njeno umiranje, glavni junak ove prie istovremeno doivljava i sopstveno buenje postajui svestan svog pogreno izabranog puta. Iz tog shvatanja u Milou se oglaava pusto, sve se pretvara u apsurd i beznae, u njemu i oko njega zatvaraju se krugovi vremena.342

Od jutra do mraka (1952) Prikazujui u svojoj prvoj zbirci pripovedaka ivot provincije, Desnica prevashodno eli da narui njenu jednolinost i umalost, da pokae kako jedan svet izlazi iz svoje ljuture i pokazuje da nije sasvim mrtav, ve samo priguen u sebi.343 Pomenuti stvaralaki postupak pisac primenjuje u prikazanim pripovetkama Bunarevac, Florjanovi i Konac dana, u kojima umalost provincije neminovno utie na ovekove namere da ostvari ono to eli. Linosti u ovim Desniinim pripovetkama ive neki esto izanali ulni ivot i to u nekoj zabiti, vrte se u nekom svom apsurdnom krugu i jedva se s vremena na vreme oglase ponekim trzajem, ponekom reakcijom na neku pojavu, na neki zaostali zov ili izazov ivota oglase se nekim krikom, ikne iz njih poneka paklena tiina, poneko muno ekanje da se neto dogodi, da pokrene neke svetove, da izvri neki prieljkivani preobraaj sveta, da se ostvari poneki zapretani san. Ta povremena trzanja iz duhovnih umalosti, ta batrganja po ivotnom putu od nemila do nedraga,
341 342

Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 33. Isto, str. 34. 343 Isto, str. 29.

138

govore da su to ivi ljudi sa snovima i nadama, da imaju svoje svetove koji su samo njihovi svetovi, da su se nekad i pod nekakvim istorijskim uslovima otkinuli iz matice ivota i potonuli u bezdane i bespua svojih sanjarija i udnji za neim nepoznatim a esto strasno nasluenim. Takve enje u nekim Desniinim pripovetkama esto se pretvaraju u strastvene ulne orgije koje najee vode u depresivna stanja, teke psihike krize, u bezizlazno razaranje, u lomljenje i posrtanje linosti, u deformisanje karaktera.344 Upravo je pripovetka Od jutra do mraka zasnovana na otkrivanju i analiziranju unutranjih pomeranja u oveku, na prikazivanju psihikog stanja glavnog junaka. Desnica je u ovoj pripoveci veoma veto uao u ovekov unutranji svet, u sve ono to ga sputava i ograniava u ostvarenju njegovih elja. Glavni junak, mladi klerik Ivo avra, upada u izrazitu duevnu krizu i poremeenost prouzrokovanu nemogunou da ostvari svoje seksulane porive. Dramu pomenutog junaka pisac stavlja na pozornicu malog primorskog gradia, skicirajui u pozadini drutvene promene i ekonomske potrese koji su zadesili dalmatinsku obalu poetkom XX veka. Pomenuti socijalni detalji nemaju samostalno znaenje u ovoj pripoveci, ve ih pisac koristi kao motivaciono ishodite psiholoke drame glavnog junaka. Unutranja drama mladog klerika javlja se kao posledica sukoba asketskog ivota u bogoslovskom sjemenitu i bogatih deakih snova, literarnih reminiscencija i ljubavnih elja. Pisac paljivo gradi proces psihomentalne devijantnosti kod glavnog junaka, zaustavljajui se na onim stanjima u kojima dolazi do udvajanja zdravog duha i poremeenih reakcija. Prema reima Miloa Bandia, ova pripovetka najjasnije otkriva postepeno i spontano taloenje nevidljivih, neulovljivih estica (...) u priu. To je naroito fluidna i prozrana maglina, to su pokretne i neprimetne senke stvari koje u umetnikoj, pievoj rei postaju drugi, vidljivi i opipljivi svet.345 U procesu stvaranja svojih proza Desnica nikad ne polazi od fabule, ve od jedne situacije, atmosfere, od jednog detalja346 od kojeg stvara jednu novu
344 345

Isto, str. 29/30. Milo Bandi: Prolee i olupine, Knjievnost, br.3, Beograd, 1956, str. 268. 346 Desnica nije slikar jakih boja. On ne voli krupne rei i iroke reenine zamahe (...) itava njegova ekspresija svodi se na reanje detalja, izraenih adekvatnim, dobro odmerenim reima. Sve je dato diskretno, ponekad kao sluajno, nenaglaeno, kao netaknuto (...) to je rezultat njegovog smirenog, laganog rada. Dragan Jeremi: Vladan Desnica ili intelektualna poezija, Savremenik, br. 6. Beograd, 1968, str. 23.

139

transponovanu stvarnost. Opisom slike jutra u primorskom gradiu, odreeno je mesto zbivanja radnje. Isticanjem lokacije duana koji se nalazi na samom kraju obale, ve u prvom pasusu je naglaena sama atmosfera zabaenosti koja e dominirati u ovoj pripoveci: Pred njihovom radnjom, u tom zaklonjenom dijelu obale, njiu se na masnim lukim vodama usidrene otoanske lae, a vrhovi jarbola klate se po plavom nebu u neumornoj kretnji nijekanja. U duan ulaze i izlaze seljanke koje su tek sile s broda, vojnici podnadulih neumivenih oiju koji su prosjedili itavu no u teretnom vagonu. Otoanke se snabdijevaju vrpcom, svicima svile, pucetima; vojnik uzimlje ealj, depno ogledalce ili noi s limenim koricama na kojima je utisnuto ime Sarajevo i kojim e, za itavo vrijeme soldaije, kriati kruh, odsijecati debele komade lovake salame, iljiti mastiljavu olovku i potkresivati nokte. Unie i stari luki nosa da istrusi aicu rakije i da provae uptipak fritulu; pa otare dlanom raskutrane brkove i krene dalje niz obalu.347 Navedeni opis otkriva veliko prisustvo detalja koji ne samo da upotpunjavaju datu sliku, ve iskazuju potpuno poznavanje i doivljaj date sredine. Nakon itanja prvih reenica ove pripovetke, osea se duh jedne sredine, njena beda i izolovanost. U neposrednom prikazivanju paralelnih ivotnih manifestacija i njihovom preplitanju od jutra do mraka, Desnica izraava tragizam ovekovog ivota koji e biti sve prisutniji u njegovim kasnijim prozama. Raspoloenja i unutranja stanja junakinja Ane avre i njene keri, predoena su upotrebom prideva muljivo. Sena brige koja je smetena u uglove njihovih usana otkriva unutranju stvarnost ovih junakinja. Desnica je u svojim delima sagledavao i prikazivao stvarnost u njenim najrazliitijim oblicima. Prikazujui razliite vidove realnosti, iznad svega stavlja ivot i prirodu kao nosioce i uzronike svih razliitosti. Prisustvo razliitosti unutar jednog bia pisac oslikava u liku mladog klerika Ive. Po prirodi plahovit i povuen, sklon samotarskom matanju i bezgraninom sanjarenju, pomenuti junak je raspoluen izmeu svoje prirode i profesije koju je odabrao. Svestan svoje ulne krize, avra se udaljava od svakodnevnog ivota, traei spas u iscrpljujuim samoama i utanjima. Raspoluenost izmeu unutranjih nemira i nemogunosti njihovih ostvarenja u spoljnjem svetu, Desniin junak suzbija u svojoj unutranjosti, to ga dovodi do sve

347

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 130.

140

vee duevne poremeenosti: Granica izmeu stvarnog i nestvarnog takvim umovanjem sve je vie iezavala, i vrijednost stvarnoga naspram nestvarnome sve je vie gubila na cijeni.348 Neobinost ove pripovetke nalazi se u neoekivanom i iznenadnom postupku Ivine majke. U mnotvu neuspenih pokuaja da spasi svoga sina pomou crkve, porodice i prijatelja, njegova majka Ane pronalazi reenje. Uprkos nerazumevanju sredine prema nagonskim potrebama njenog sina, Ivina majka se odluuje da pozove enu sumnjivog morala Ritu Tumbarovu. Ona ulazi u njegov duevno poremeeni ivot i oslobaa ga ulnih kriza u nadi da e ga vratiti svakodnevici. Dovodei svog junaka u pomenuto stanje, pisac iznosi misao da je ovekov ivot samo niz iskuenja koje treba savladati. Suoen sa sopstvenom raspoluenosti, Ive posustaje pred erotskim nagonima, postajui i sam ljudska olupina koja dotrajava u izolovanoj sredini. Opisujui primorski gradi u kratkom vremenskom periodu, od jutra do mraka, pisac stvara optu sliku te sredine prikazujui unutranji svet njenih stanovnika. Gradei lik mladog klerika kao udesnog oveka sa izraenom tenjom za unutranjim doivljajima349 i sopstvenim nainom miljenja, Desnica iznosi elemente svoje poetike: U neizvjesnosti i slobodi tog svog naina miljenja nalazio je kudikamo vee bogatstvo osjeaja i nesravnjivo ire mogunosti iivljavanja. Slobodna proizvoljnost i prijatna neloginost tog naina bile su pune zanimljivosti i ara. Osjeao je s uitkom kako postepeno blijedi granica izmeu stvarnog i sanjanog, izmeu mogueg i nemogueg (...)350 Prikazujui Ivu avru kao izuzetak koji odstupa od oekivanih pravila, kao potvrdu pomenute neobinosti navodi primer Dantea: Dante je istodobno, u granicama istog dana, bio i ovakav i onakav. Ive ga je vrlo dobro shvatao. Smijeni su mu bili oni profesori i pisci predgovora koji tu proturjenost ili dvojnost u linosti ne mogu da razumiju, nego se upinju da je protumae kao slijed razliitih razdoblja u ivotu, kao postepena srozavanja ili postepena uzdizanja ili oienja. Da, Ive je odlino razumio te neposredne prelaske iz jednog nastojanja u drugo, to naglo

Isto, str. 131. To zatvaranje u svoja unutranja doivljavanja postepeno mu je ubijalo smisao i svako zanimanje za sve stvarno to ga okruava i to ga u skoroj budunosti eka. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 131. 350 Isto, str. 132.
349

348

141

smjenjivanje srameljivosti i bestidnosti, suzne raznjeenosti i divljeg bijesa, te naizmjenine nastupe mljecave dobrote i sabijene jarosti.351 Opisujui pojedinaan primer, pisac u nastavku prelazi na opti plan i govori o oveku uopte: Odlino je razumio da ovjek u isti mah moe da bude i onakav kakav osnovno jest (ili kakv misli da jest) i ista protivnost toga, da ne postoje dva svojstva ili dva temperamenta, ili dva morala pa makar kako meusobno udaljeni ili ak suprotni bili koji ne bi mogli sasvim dobro uporedno opstati u grudima istog ivog ovjeka. U jednu rije, da je ovjek (a naroito veliki odabrani ovjek) svakakav.352 Govorei o odabranom oveku, Desnica prevashodno misli na umetnika koji u njegovoj stvaralakoj koncepciji tei da obuhvati stvarnost u njenoj razliitosti: Jedino sitni, obini ljudi, ona svagdanja mizerija, mogu da budu sa dosadnom trajnou i negipkom postojanou stalno i iskljuivo onakvi ili ovakvi. Vii, iznimni ljudi (...) mogu da budu, faktino bivaju svakakvi u isti mah. Biti veliki ovjek, naroito veliki umjetnik, na koncu konca i ne znai uglavnom drugo nego to: biti svakakav pomalo kako bi inae umjetnik i mogao svakoga razumjeti i osjetiti!353 elei da razliite puteve misli objedini jednim imenom, Ive avra odgovor pronalazi u jednoj knjizi koja tu pojavu naziva ambivalencija: Ambivalenciji je pridavao univerzalno znaenje, u nju su ovako ili onako uvirali svi putovi misli (...) I udio se to se misaoni ljudi ne opredjeljuju s obzirom na nju, to jo nije nastala neka kola ili neki pokret ambivalentiara.354 U tenji da sagleda stvarnost u kojoj se nalazi, Desniin junak se trudi da pronae adekvatnu re i njome izrazi svaki deo te stvarnosti: I sam je bio nezadovoljan kako se izrazio. On je dobro znao da mnogo stoji do toga na koji se nain neto rekne. A u slinim prigodama uvijek se ekalo da najprije on stvar izrazi na svoju, da pogodi njeno pravo ime, da zaodjene u prave rijei onu stvarnost koja lei pred njima bezoblina, kao rasuta iz vree, neobuhvatna mozgom i neizreciva rijeju.355 Navedeni primer brige oko pronalaenja pravog izraza moe se posmatrati u kontekstu Desniinog celokupnog stvaralatva. Umetnik, prema njegovom miljenju,
351 352

Isto, str. 135. Isto, str. 136. 353 Isto, str. 136. 354 Isto, str. 136. 355 Isto, str. 151.

142

ima zadatak da individualno i posebno podigne na jednu viu umetniku razinu, na razinu univerzalnog. Primer navedene tvrdnje pisac iznosi u razmiljanju svoje junakinje Ane: Lina se nedaa preli u opu, i u njoj utopi. I Ane nae izvjesne okrepe, gotovo utjehe, u jednakosti ljudi pred tom opom nepravdom ivota.356 Desniini junaci svakodnevno se suoavaju sa patnjom prihvatajui je kao deo svoje stvarnosti. Meutim, nema kod njih glasnog jadikovanja nad nesrenom sudbinom, ve je uestala slika zatvorenog utanja i neme trpnje. Jedan od primera navedene tvrdnje vidljiv je u liku Ivine majke Ane: Nije se nikad raznjeavala nad samom sobom ili jadikovala. Jadikovanju nije bilo mjesta u njenom poimanju ivota; i ako je, vrlo rijetko kad, samo zaas popustila srcu pa izala iz svog zatvorenog utanja i podnoenja, smjesta se pokajala: odmah se osjetila slabije, bespomonije, manje otporna i manje dorasla tegobi. Ta ionako od jadikovanja i otkrivanja svojih muka nema nikakve koristi: ni od koga pomoi. Nema to nego trpiti i utiti. ivot je pun tegoba i zla. Zlo se pobija i razoruava podnoenejm i istrajavanjem.357 elei da naglasi unutranju dramu svojih junaka i sukob koji imaju sa stvarnou koja ih okruuje, pisac ih stavlja u zatvoren prostor: Nekakva krupna buba sa malim krilima zuji i lupa svojim nabubrelim, debelim tijelom o stakla prozora uzaludno se upinjui da se oslobodi i probije vani na boiji dan.358 Slika prozora prisutna je na vie mesta u ovoj pripoveci: Kroz aluzije i zatvorena stakla dopire odraz plitkog mora i u zmijastim prugama igra nemirno po podu i penje se po zelenim stijenama.359 Koristei prozor kao staklenu i providnu sponu izmeu spoljanjeg i unutranjeg prostora, Desnica proputa more da uz pomo prozora osvoji zatvoren prostor ostvarujui time svoj poetski zahtev po kojem je sve u znaku meusobnog proimanja.

356 357

Isto, str. 152. Isto, str. 154. 358 Isto, str. 130. 359 Isto, str. 129.

143

PROLJEE U BADROVCU (1955)

Zbirka pripovedaka Proljee u Badrovcu objavljena je 1955. godine u izdanju beogradske Prosvete. Za ovo izdanje uzete su pripovetke iz prve zbirke i dodate jo tri nove: Solilokvij gospodina Pinka, Spiriti i Proljee u Badrovcu. Svojom drugom zbirkom Desnica ostaje u okvirima zapoete tematike, locirajui se i dalje na podruju Dalmacije, u malim primorskim gradiima. Gradei ovu zbirku, stvara niz portreta uhvaenih u jednom posebnom kretanju stvarajui istovremeno sliku Dalmacije na prelazu iz XIX u XX vek. Posmatrajui Proljee u Badrovcu u odnosu na prvu zbirku, uoavamo novi raspored materijala pomou kojeg ovu knjigu doivljavamo kao prikaz jedne sredine u kojem se pisac slui viestrukim osvetljavanjem problema i stalnim ubacivanjem novih lica. Ono to sjedinjuje pripovetke u ovoj odabranoj zbirci, prema reima Velibora Gligoria, je upravo ona nit koja se provlai kroz njih, to je slika jedne odreene sredine i ivota u njoj. Kao u Ravangradu Veljka Petrovia, tako se na jednom odreenom prostoru razvijaju u ovoj prozi Vladana Desnice slike specifinih momenata i karakterom sredine usmerenih i obojenih odnosa ivota kome je jednoliniski opisan krug od zore do ponoi, od jutra do mraka.360 Pripovetkama druge zbirke Desnica stvara jedan intimni mozaik sredine koja je u njima prisutna. Sve ove prie i ivotne sudbine ostavljaju utisak duboke proivljenosti i verodostojnosti njihovog tvorca. Intimnost i bliskost pisca sa sredinom koju opisuje, ogleda se u oivljavanju odreene atmosfere i prisnom doaravanju oveka koji je predstavlja. Sva deavanja prikazana ovim pripovetkama ispriana su sa izrazitim uivljavanjem autora iako je on zauzeo stav objektivnog, naizgled hladnokrvnog posmatraa. Desniine proze koje pripadaju ovoj, kao i prethodnoj zbirci, nisu svedene samo na deskripciju ivota jedne sredine. Veoma veto sprovodi psiholoku analizu najdubljih slojeva ovekove psihe, zadravajui se sve vie na prikazu ovekovih potreba i mogunosti da kritiki sagleda sopstvenu realnost. Navedenim stvaralakim postupkom Desniine pripovetke se osobito izdvajaju po irokom dijapazonu i intenzitetu ovekovih doivljaja, po detaljnim psiholokim
Velibor Gligori: Izbor pripovedaka Vladana Desnice, Savremenik, br. 10, Beograd, 1951, str. 424.
360

144

analizama, po prikazu misaonih procesa koji se odvijaju u njegovim junacima. Naredne tri pripovetke koje e biti prikazane u ovom segmentu rada, otkrivaju nastojanja Vladana Desnice da otkrije i prikae ovekovo unutranje bie, nepoznati i nepregledni prostor ovekovih misli, kao i razliita stanja koja se oveku u datim trenucima ivota pojavljuju kao zamka ili nepoznanica. Desnica je i ovom zbirkom pripovedaka ostao veran tradiciji, nije se plaio da e biti proglaen konzervativnim i zastarelim piscem. U nasleene tradicionalne oblike pripovedaka unosio je nove sadrine, to dokazuju i tri nove pripovetke koje ova zbirka donosi.

Solilokvij gospodina Pinka (1953) Sam naslov pripovetke otkriva da e pisac prevashodno prikazivati unutranje doivljaje glavnog junaka gospodina Pinka koji je predstavljen sa vrlo malo podataka. U prvoj reenici saznajemo da voli sluati radio dok radi u banci kao inovnik to mu je kao neenji predstavljalo glavnu zabavu. Sve to pisac u nastavku otkriva o svom junaku proizilazi iz njegovih solilokvija. Desnica naruava tradicionalni nain pripovedanja jer nije zaokupljen prikazom spoljanje stvarnosti, ve svu panju usmerava na unutranji tok ovekovog ivota. Ova pripovetka nam pokazuje da su Desniina prozna ostvarenja zasnovana na malim i naoko nebitnim pojedinostima koje slue kao polazite u prikazu jedne nove, nevidljive stvarnosti. Polazei od radio-aparata kojeg gospodin Pink zatie ukljuenog nakon povratka u stan, a pri tom je bio siguran da ga je iskljuio pre odlaska, pisac gradi priu koja se zasniva na junakovim razmiljanjima i unutranjim doivljajima. U tenji da pronae odgovor na zagonetku pred kojom se naao, gospodin Pink poinje analizu sopstvene svesti pitajui se da li je ipak zaboravio zavrnuti prekida. injenica da iskljuuje svoj radio a da ga pri povratku kui uvek zatie ukljuenog, izaziva u njemu sve vee nemire i sumnje. On poinje da sumnja u sebe, trudei se da psihikim naporom utvrdi da li je u pitanju samo zaborav, tehniki kvar na aparatu, ili neko njumu nepoznato unutranje objanjenje. U tenji da razrei uzroke svog problema, glavni junak ove pripovetke poinje da razmilja o oveku uopte, traei reenje date situacije: Koji put ovjek samo misli da e neto uiniti, a poslije mu se ini da je doista i uinio. To je jedino

145

razumno rjeenje.361 Nazivajui navedeno reenje razumnim, Desnica pomera granice ovekovih misli, trudei se da sazna sve ono to se nalazi u samim dubinama svesti. Desniin junak dolazi do zakljuka da je ovek, koji je kao i on izmuen usamljenikim razmiljanjima, veoma prenapregnut pa mu se ponekad ini da se upravo dogaa ono o emu on razmilja. Polazei od tog zakljuka, gospodin Pink uoava da razmilja o stvarima koje se nisu dogodile, nego su se samo mogle dogoditi. Prikazujui gospodina Pinka, pisac otkriva koliko sluajne okolnosti utiu na ovekov unutranji svet i odraavaju se na njegovu psihu: Zamislim, naprimjer, da je samo jedna sitna pojedinost izostala ili se dogodila drugaije nego to se stvarno dogodila, pa odatle vuem dalje nit, izvodim posljedice, i ovjek prosto ne bi vjerovao kakvi se sve udni dogaaji izlegu, kakvi se sve nepredvidivi rezultati nagomilaju, i na kakav neoekivan ishod ponekad itava stvar izae. Koji put je dovoljno da izmjenimo neku takvu sluajnu i naoko indiferentnu okolnost, neku sasvim neznaajnu sporednost, pa da odatle bukne itava tragedija.362 Desnica u svojoj stvaralakoj poetici veliku panju i znaaj pridaje sluaju kao izvoru najrazliitijih mogunosti koje mogu zadesiti oveka. Nita u ovjekovom ivotu nije determinirano, nita se ne dogaa nuno i s razlogom. ovjek je zapravo objekt, rtva najbanalnijih, nepredvidivih i neoekivanih konstelacija iz kojih se mogu izlei fatalne posljedice i apsurdne koincidencije.363 Opisujui unutranje strepnje i pomake gospodina Pinka, pisac iznosi sopstveni doivljaj stvarnosti: Moglo se, dakle, sve to vrlo lako dogoditi i, ako se nije dogodilo, samo je sluaj to se nije dogodilo. Gotovo sve to se dogaa s nama i oko nas sasvim zavisi od takvih malih i po sebi neznaajnih pojedinosti koje lako moemo da zamislimo i drugaijima nego to su sluajno bile. Oko nas sve prosto vrvi od mogunosti. Sve, ama sve zavisi od takvih triavih okolnosti, od neznatnih pomaka nae psihe, od minijaturnih elektrinih eksplozija u elijama naeg mozga. I dovoljna je jedna takva mikrokozmika eksplozija, pa da se sve postojee splasne u jedno nita

361 362

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 320. Isto, str. 320. 363 Kreimir Nemec: Novelistika Vladana Desnice, Forum, br. 3/4, Zagreb, 1985, str. 375.

146

bez dimenzije, da nastane kataklizma svega! itava stvarnost visi o jednoj niti! Na udes, sam na ivot, lee u ruci proizvoljnoga, u vlasti lude sluajnosti.364 elei da dokui i sazna tajnu zamke u koju je upao, gospodin Pink dolazi do saznanja da se odgovor moe nalaziti samo u njemu: Stvar dakle moe da bude samo u meni. itavo je pitanje u tome jesam li zaboravio zavrnuti prekida ili sam, uslijed jednog vieg stepena rasijanosti, zaboravio da to zaboravim.365 Navedeni primer pokazuje koliko je Desnica otiao daleko u svojim analizama i prikazima ovekovog unutranjeg sveta. Jasno nam ukazuje na postojanje nesvijesne polovice ovekovog bia koju eli saznati: Oslukujem sa zebnjom, kao da to sluktim svoj vlastiti glas, glas jednog drugog ja koji unutra govori sam sa sobom, glas jedne odvojene, nesvijesne polovice mene.366 ovek je u Desnioj poetici doivljen i prikazan kao veita i neiscrpna tajna, kao zagonetka pred kojom svaki put ponovo zastaje traei u njemu neto vredno367 i novo: Jedina nepoznanica, jedina pitalica u tom ivotu, jedino to moe da predstavlja jednu neizvijesnost i jednu zagonetku to sam ja sam.368 Tragajui za neznatnim pomacima ovekove psihe, Desnica je nastojao da istovremeno pronae i prikae one pomake koji utiu na pokretanje ne samo onog to je bitno, ve i onog to je nebitno. U tenji da objedini bitno i nebitno, dosee do samog dna ovekovog bia stvarajui tako univerzalnu sliku oveka .

364 365

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 322. Isto, str. 326. 366 Isto, str. 326. 367 Sve je vredno da se o njemu ponovo razmisli, nita nije konano poznato i odreeno. I svaki ovjek je za njega neto vredno. Sa svim se treba suoiti, potpuno i bez ostatka. Vladan Desnica: Djelo nastaje dalje od pisaeg stola, u knjizi: Hotimino iskustvo I, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 108. 368 Isto, str. 327.

147

Spiriti(1954) (Jeremijina siroad) Pripovetka Spiriti zasnovana je na itavom nizu razliitih psiholokih situacija i odnosa u ivotima junaka koje pisac prikazuje, razvijajui tek u pozadini sliku stare primorske sredine koju karakterie postepeno propadanje njenog aristokratskog sloja stanovnitva. Koncipirana kao ivotopis glavnog junaka koji svoju ivotnu priu iznosi u prvom licu, ona je po nainu svog iskaza veoma bliska pripoveci Proljee u Badrovcu. Ovu priu deak zapoinje seanjem na svoje tuno detinjstvo koje je proteklo u veoma tekim uslovima i bilo veoma rano obeleeno smru majke. Mama je dugo umirala, od suice. Ne znam da li iz neke djetinje, mitski uveliane bojazni od zaraznosti te bolesti (...), ili od tuge tog ambijenta (ostalo mi je u sjeanju kao da je u toj prostoriji uvijek bio suton, od ranog jutra pa sve do veeri), rijetko sam ulazio u njenu sobu.369 Sliku umiranja, odnosno nestajanja ljudskog bia, Desnica povezuje sa zalaskom sunca u prirodi, to predstavlja est stvaralaki postupak u njegovim proznim ostvarenjima. Kao to je ve napomenuto u uvodnom delu ovog rada, ovek i priroda veito su i neminovno povezani u Desniinoj poetici. Sve to saznajemo u ovoj pripoveci iznosi se kroz svest deaka koji je svoje detinjstvo proveo bez majke, uz neobinog ujaka i tetke koji su prizivali duhove. Deakova predstava oca vezana je iskljuivo za mrnju prema njemu koja je prouzrokovala izvesnu uznemirenost kao stalno stanje svesti i u kasnijem periodu njegovog ivota: Ja sam, sasvim sigurno, u ivotu uinio mnogo gorih stvari. Pa ipak, ini mi se da nikad nikoga nisam tako mrzio kao tog ovjeka! I ma koliko da sam kasnije, razmiljajui o tome, umovao ovako i jasno uviao da nemam razloga, a jo manje prava, za toliko neprijateljstvo, i ma koliko da sam, kao odrastao, vie puta s osmjehom gledao na tu moju djetinjsku mrnju i opet, svaki put kad se to sjeanje u meni nenadano porodi, smjesta iz mene ponovo sukne, neoslabivo i iskonski svje, onaj negdanji poriv mrnje to emo! Tako ve biva!370 Navedeni primer ilustruje Desniin stvaralaki postupak uvoenja dvostruke svesti ispoljene kroz naizmenino prisustvo svesti deaka i svesti odraslog oveka.
369 370

Isto, str. 337. Isto, str. 338.

148

Pomenuta dvostrukost Desniinog junaka istovremeno prikazuje dvostrukost ovekove svesti uopte, to ovu pripovetku ini izvesnom vrstom psiholoke studije. Polazei od samog detinjstva, glavni junak otkriva jedan od osnovnih stavova Desniine poetike, da je upravo detinjstvo izvorite iz kojeg svaki ovek crpi svoje sutinske osobenosti. Pored oca, u deakovoj svesti izrazito ostaje upamen njegov ujak Gaetano, moreplovac i avanturista koji se posebno istakao svojim prianjima i seanjima iz kojih kao da je bila neopazice izvuena nit vremena na koju su zbivanja nanizana, pa su dogaaji leali pred naim oima, aroliki i ravnopravni, kao rasute inuve. Sve se tu zbivalo nekako istodobno, sve je bilo svedeno u jednu ravninu.371 Prikazujui svoje ivote, junaci ove pripovetke gube oseaj vremenskog sleda dogaaja. Njihovi ivoti se ukazuju pred njima kao jedna ravan na kojoj su bez hronolokog reda izloene uspomene sve jednako vane odnosno nevane, i sve jednako ive odnosno mrtve.372 U tenji da svojim junacima olaka njihove uspomene i ukine sve to je bolno u seanjima, pisac kida tu nit vremena koja povezuje sam ivot: Osloboeni te vremenske povezanosti, tog redoslijeda, oni kao da raskidaju i svoju vezu s nama; postaju veselasto obesmiljeni, lutajue luice svijetla u maglama nae svijesti, i bivaju bezazleni, prijatno indiferentni i nezainteresirano lijepi ili runi.373 Stvaralaki postupak ukidanja vremenske niti prilikom prikaza proteklog ivota, prisutan je u najveem delu Desniinog romana Proljea Ivana Galeba, to e biti predstavljeno u poglavlju posveenom tom romanu. Tenja pisca da se sve to je proteklo izjednai ukidanjem onoga pre i onoga posle, povezana je sa njegovim doivljajem smrti374 i eljom da umiranje obesmisli i priblii oveku kao samu neminovnost. Pored pomenutog oca i ujaka, junak ove pripovetke u svom seanju na detinjstvo nosi slike dveju tetaka, Klorinde i Adele, koje su ostale upamene po uvoenju dotad nepoznatog obiaja prizivanja duhova: Jedan ili dva puta sedmino,
Isto, str. 340. Tako valjda biva kad se nagomila mnogo uspomena, a ovjek se zamori: svrstavaju se pred naim oima u jedan red, sve jednako vane odnosno nevane, i sve jednako ive odnosno mrtve. Ima neto odmarajue, neto gotovo organski ugodno u tome; neto to odmara oko, kao gledanje u zelenilo. Isto, str. 340. 373 Isto, str. 340. 374 Motiv smrti, kao i motiv vremena predstavljaju osnovne motive Desniinih proza, to je ve pomenuto u uvodnom dijelu, i kao posebna tema bie prikazano u poglavlju o romanu Proljea Ivana Galeba.
372 371

149

u kasno poslijepodne, kod tetaka bi se sakupio svijet oko okruglog stolia (...). Zamraile bi sobu i stale prizivati spirite.375 Posmatranje spiritistikih seansi unosi u deiju svest konfuzne predstave o svetu. Pomenute aktivnosti svojih tetaka i ujaka, junak ove pripovetke objanjava njihovom potrebom za irealanim i onostranim: Svakako u njima je bila jaka potreba za iivljavanjem u mati, potreba za neobinim, za fantastinim, za irealnim. To je realnome podavalo meke, fluktuantne obrise, i stvarnost ih nije titala svojom mrtvom teinom i ranjavala svojim otrim bridovima.376 elei da omekaju bridove stvarnosti olakavajui time sopstveno postojanje, Desniini junaci u svojim mislima poseu za okultnim i nestvarnim: Desniini junaci uglavnom ive veoma jednolinim ivotom kojem ozbiljno nedostaje pravih, dubljih uzbuenja. Zato ih sami trae, izmiljaju. U pripoveci Spiriti zazivaju duhove iz neodoljive potrebe da neim narue pustu jednolinost tih bezlinih dana, da se iive makar i u mati, da doive neto bizarno, pa makar i u regionima irealnog. U priama tih lica i najobinije stvari preobraavaju se u neobine; u svakoj situaciji trae neto iznimno, u svakom dogaaju neto izvanredno. Nekima od njih uspijeva da tako nadoknauju ono to im je stvarnost uskratila.377 Navedenim stvaralakim postupkom pisac otkriva svoju tenju da priblii stvarnost i matu, fantastino i realno, ivot i smrt, ostvarujui tako celovitiju sliku sveta i oveka u njemu. Susret sa smru majke na samom poetku pripovetke gde je glavni junak samo posmatra, pisac ponavlja pred sam kraj dajui svom junaku ulogu aktera u inu smrti. Posmatrajui usnulog pijanca Stjepana koji spava u senci barke, Desniin junak-deak pridruuje se ideji svog druga Berte da zaliju vodom usnulog pijanca. Deiji nestaluk biva uzronik nenadane smrti nedunog oveka. Opisujui nemili dogaaj, pisac ne upotrebljava re smrt, ve je uspeno zamenjuje pojmom tiina: Prestade uope svaki pokret, svaki um, i zavlada velika, jeziva tiina u ljetnom popodnevu (...) Bila je velika tiina, tiina u kui, tiina u zraku, tiina na ulicama dolje u gradu.378 Suoeni sa iznenadnom smru, deaci bee sa mesta zloina u nadi da e se tako udaljiti i od nemilog dogaaja. Zahvaljujui trenutnom zaboravu, Desniin junak
Isto, str. 343. Isto, str. 347. 377 Dubravko Jeli: Pristup pripovjedakoj umjetnosti Vladana Desnice, u knjizi: Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, 1966, str. 18. 378 Isto, str. 361.
376 375

150

omoguuje sebi privremenu izolovanost od vremena koje protie: Na mahove mi se inilo da grdni, golemi kvantumi vremena gotovo itave astronomske epohe protjeu tako mimo me i kroza me.379 Meutim, beg od sopstvenih misli i poinjene greke biva nemogu: O, kad bih se mogao izdvojiti iz svega toga, ostati zauvijek u prostoru iznad te razine, hodati zrakom, po tom tavanu postojeeg svijeta!380 Glavni junak biva poslat u zavod, dobrovoljno popravilite, dok je njegov drugar, inicijator dogaaja, ostao poteen kazne zahvaljujui drutvenom poloaju svoga oca. Nastala od deakovih seanja, pripovetka Spiriti predstavlja mozaik koji je sainjen od razliitih vizija ivota. Svi pomenuti junaci koje pisac unosi u ovu priu, poseduju jedan osoben i njima svojstven pogled na svet. Nasuprot spiritistima koji ne posmatraju svet kao konkretnu realnost, postavljena je deakova svest kao antiteza spiritistikom vienju sveta. Opisujui spiritiste, pripoveda eli da se oslobodi seanja na njih, jer je i sam bio zarobljen i otuen u tom nastranom i ogranienom svetu. Prema reima Milivoja Markovia, junak ove pripovetke obezvreuje taj svet, zagovara i brani normalne i svestrane ljudske slobode.381 Potvrda navedenog miljenja prisutna je u deakovom doivljaju: Eto tako sam otiao u korelacioni zavod. A kad sam iz njega izaao, bio sam ve gotov ovjek, zreo i potpuno formiran otprilike ono to ve jesam. No, to je druga pria. Ako nekad stupim u zasluen odmor i poivim moje stare dane u lagodnoj dokolici pod oleandrima vlastite vile na Lapadu, kao to mi je proricao dobri dundo Gaetano, moda u vam je tada ispriati.382 Pripovetka Spiriti u svim svojim motivacionim slojevima predstavlja unutranji svet jednog deaka, ije je detinjstvo proteklo u svetu promaenih ljudskih egzistencija, bez roditeljske ljubavi i zatite. Ljudi koji ispunjavaju njegova seanja nisu samo nosioci odreenog poroka, ve istovremeno predstavljaju jednu drutvenu pojavu. Ne mogavi da se ostvare u svojoj sredini, oni razvijaju sopstvenu matu i fantaziju pomou kojih u mislima tragaju za neim neobinim i irealnim, beei od stvarnosti kojom su okrueni. Meutim, ovi posrnuli ljudi i dalje oseaju oporu stvarnost iza privida koji stvaraju svojim spiritistikim seansama pomou kojih tonu u
379 380

Isto, str.365. Isto, str. 362. 381 Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 41. 382 Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 366.

151

sve dublje razoarenje i propast. Uprkos svim irealnim pokuajima da potisnu stvarnost, ona im se neprekidno vraa kao neminovnost koja odreuje oveka i njegov ivot. Posmatrana u celosti, ova pripovetka sadri najvie elemenata Desniine poetike koji su posebno istaknuti u romanu Proljea Ivana Galeba (seanje na detinjstvo, motiv smrti, zalazak sunca (suton) kao nagovetaj skorog kraja, prikaz lanova porodice, doivljaj vremena, potreba za irealnim i fantastinim), te predstavlja znaajnu grau u prikazivanju stvaralakog postupka ovog pisca.

Proljee u Badrovcu (1954) (Proljetna rapsodija) Neiscrpna tema ljudske nesree posluila je Vladanu Desnici kao izvorite ovog proznog ostvarenja. Polazei od njenog naslova i podnaslova koji ovu pripovetku odreuje kao proljetnu rapsodiju, vidljiva je tenja pisca da u optu atmosferu unese odreena lirska raspoloenja. Fabula ove pripovetke, kao i veine Desniinih proza, moe se svesti na jednu reenicu: pripoveda dolazi iz grada u posetu kod prijatelja veterinara Pristera u Badrovac i zajedno sa njim odlazi u oblinje selo da obiu bolesnu kravu koja umire. Odabirui ovu, naizgled banalnu temu, Desnica potvruje svoj poetski stav o znaaju upravo takvih malih i beznaajnih tema kojima se otvara mogunost ireg sagledavanja i tumaenja svakodnevice. Nesrea koja je zadesila seljaka predstavlja samo jedan motivacioni tok ove pripovetke koja se pretvara u iroku sliku ivota u njegovim najrazliitijim vidovima i periodima, od detinjstva do smrti, od jutra do mraka. Gradei pripovetku na kontrastima, pisac je izlae u ispovednom tonu pripovedaa koji iznosi svoja zapaanja, polazei od prikaza atmosfere ostvarene izrazitom upotrebom detalja iz svakodnevice: Jutrom smo na svjeem stolnjaku od bljedoruiastog damasta pili kavu sa skorupom i domaim kolaima umijeenim s uljem i zrncima korijandra koji su krckali pod zubima, iz starinskih zelenkastih olja od tankog porculana sa srebrnastim oksidiranim prelivima. olje su bile podijeljene na krike plitkim okomitim usjecima, kao dinja. Dok smo srkali kavu i grickali kolae, moji su roaci priali o poslovima i vajkali se na ekonomske nedae. Tako je ve red

152

u posjednikim kuama. Zatim bismo popuili dvije-tri cigarete rie, kovraste kije iz srebrnaste kutije. Koluti plaviastog dima lijeno su se penjali uvis, sakupljali se pod stropom u pamuast oblak nalik na dinovsku peurku, koji je, sanjiv i cjelokupan, dugo i dugo zatitniki lebdio nad naim glavama. ini mi se da ti plaviasti oblaci duhanskog dima nigdje ne ive dulje nego u podneblju takvih blagovaonica. Neremeeni ni strujom propuha, ni ivljom rijei, ni otrijom gestom, odravaju se neraspadnuti u tim hermetikim, ustajalim prostorijama, kao to tjelesa sauvaju svoju cjelokupnost u suhu i dobro zaptivenu grobu. Lebdio je oblaak dugo i dugo, sanjiv i opalski plaviast. A zatim sporo raspredao svoje trakove, poput kakve goleme hobotnice viene u snu. Takvu jednu blagovaonicu, s isto takvim krikastim oljama i kolaima, s isto takvim plaviastim oblakom pod stropom, i s takvim istim razgovorima, nosim u sjeanju jo iz djetinjstva. Iz djedove kue, gdje smo odlazili da provedemo boine i uskrnje praznike.383 Opis je prelomljen kroz svest pripovedaa, odnosno glavnog junaka, koji se zahvaljujui kavi iz krikastih porcelanskih olja i kolaima sa ukusom korijandera vraa u vreme svog detinjstva. Slian stvaralaki postupak prisutan je u Prustovom romanu U traganju za izgubljenim vremenom gde se pripoveda mislima vraa u prolost motivisan ukusaom kolaia madlene. Upotrebom detalja kao to su stolnjak od damasta i kava sa skorupom, ne oslikava se samo odreeni ambijent u posednikim kuama, ve se istovremeno naglaavaju socijalni kontrasti izmeu gradske i seoske sredine. Prikaz jutarnje atmosfere u kui veterinara samo je polazite za oslikavanje razlika izmeu gradske i seoske sredine, kao i ivotnih uslova u njima. Od samog poetka pripovetke uoava se tenja pripovedaa da ostane po strani, da posmatra i prenosi dogaaje kojima prisustvuje. Navedenim postupkom ostvaruje se distanca od socijalnog tona koji ova pripovetka nosi. U ovoj pripoveci, kao u veini Desniinih proza, uoljivo je udvajanje vremenske i pripovedake perspektive kojima je predstavljen unutranji ivot junaka, njegovo odrastanje, kao i trenutno raspoloenje. Svoje seanje pripoveda vezuje za detinjstvo, kao i veina Desniinih junaka. Doivljaj detinjstva u Desniinoj poetici podjednako je predstavljen u svim njegovim prozama, to potvruje i ova pripovetka:

383

Isto, str. 374.

153

Nema tunije stvari od djetinjstva! Dua je jo kao pu bez kuice. Preosjetljiva, bolna na svaki dodir. A dodiri su neobzirni i grubi. Neke njihove oiljke jo i danas nosimo u sebi.384 Detinjstvo, kao najistije i najosetljivije doba ovekovog ivota, posebno je istaknuto u romanu Proljea Ivana Galeba. Seanja na detinjstvo Desnica najee povezuje sa oseanjem tuge: Nikad nisam razumio poeziju vedrog djetinjstva. Oduvijek mi se inila pomalo lana, konvencionalna, bazarski jeftina ta jednoobrazna, do ubogosti neinvenciozna poezija istih bijelih kouljica, medenih kolaa, dobrih djedova iz bajke sa bradama od kudelje i Snjeka na dvoritu. Po dunosti sljedujua, kao estitka za imendan, krojena za svakog po jednoj mjeri. Duboko sumnjam da se za bilo koga pod tim kaledarskim djejim radostima krije istinski i duboki intimni doivljaj.385 Navedeni odlomak ilustruje stvaralake tenje Vladana Desnice da otkrije i prikae duboke i intimne doivljaje oveka, posezajui u vreme njegovog detinjstva u kojem se kriju odgovori i objanjenja na mnoga ivotna pitanja. Sadanje vreme u svesti pripovedaa ove pripovetke prikazano je kroz doivljaj prolea u Badrovcu: Bio je vedar ranoproljetni dan, bistar, tih, bez daka vjetra. A Badrovac, koliko je god zimi oajan (vjeito duva buretina, sve ogoli i posivi!), u proljee se sasvim preobrazi: zazelene se panjaci, krpe izorane zemlje iskamene iz jednoline srebrnastosive krake povrine dobijaju sonu mrku boju mljevene kave, u vazduhu zrae suzdranom plemenitou oskudne maslinove kronje i trepte ruiasti oblaci rascvalih grana nekog drvea crne kore koje je zimi prezreno, golo i neugledno a u proljee nas iznenadi svojom bujnom cvasti kojom se zaodjene prije nego prolista.386 Opis prolea veoma je slian opisu atmosfere sa poetka pripovetke. Upotrebom detalja oslikavan je ne samo pejza, ve i ovekov doivljaj prirode. Priroda je u Desniinoj poetici doivljena kao jedina uteha u ovekovoj u borbi da nadvlada prolaznost: Oduvijek sam vie volio ovaj oskudni, suzdrani pejza, s njegovim neobino diskretnim i profinjenim odnosom boja nevelikog raspona i bez jaih kontrasta, koji je vazda na mene djelovao kao neka blaga muzika za same gudae. I ini mi se da od tog pejzaa nigdje nisam vidio plemenitijeg. To je pejza koji nije stalan i jednom zauvijek fiksiran u grubu materiju, ve koji se raa uvijek
384 385

Isto, str. 374. Isto, str. 374. 386 Isto, str. 376.

154

iznova, jedanput godinje, i koji je, stoga, uvijek mlad, svakiput nov, svakiput djevianski novoroen. To, ustvari, nije slika jednog kraja: to je proljee.387 Iako su pripoveda i glavni junak sjedinjeni u prvom licu, pisac ih esto udaljava i preputa opise veterinaru Pristeru ili nekom od predstavnika seoske sredine ime ostvaruje kontrast izmeu sela i grada, koji je ve pomenut u prikazu romana Zimsko ljetovanje, zatim u pripovetkama Oko, ivotna staza Jandrije Kutlae, Bunarevac. Meutim, kontrast nije ostvaren samo izmeu predstavnika gradske i seoske sredine, ve prikazom dva razliita doivljaja patnje i bolesti u svesti obrazovanih junaka veterinara i profesora. Veterinar Prister bolest i smrt krave doivljava kao neminovnost na koju je nemogue uticati, dok profesor pokuava da pronae adekvatno teorijsko obrazloenje nastale situacije. Stvarajui lik veterinara, Desnica ponovo pribegava svom karakteristinom postupku, upotrebi najznaajnijih pojedinosti koje su tipine za odreeni karakter: Prister je bio stari inovnik, ve odavno zreo za penziju, ali jo dobro uuvan, a svojim iskustvom valjda neophodan ivotinjskom zdravlju sreza.388 Ovom reenicom pisac ukazuje na znaajnu ulogu veterinara u seoskoj sredini, dodajui u nastavku da je tokom dugih godina srastao sa mjestom. Upravo u tom srastanju pripovjeda pronalazi odgovor na njegovu ravnodunost i imunost prema tuoj patnji. Meutim, uprkos Pristerovoj saivljenosti sa sredinom, njega i dalje doivljavaju kao doseljenika iz onog za prosjenog Dalmatinca nebuloznog podruja koje obuhvata i Tirol, i Kranjsku, i tajersku.389 Osobenost veterinara u odnosu na sredinu koja ga okruuje ilustrovana je kroz doivljaj smrti prikazan razliitim ponaanjem junaka u kojem se prepoznaju njihova najrazliitija oseanja. Oseaji nezadovoljstva, nesree, nemoi i patnje prisutni su u lanovima seoskog domainstva, dok veterinara karakterie hladnoa, ravnodunost i neosetljivost za tuu nesreu. Nasuprot izraenoj ravnodunosti prema bolesnoj ivotinji, veterinar pokazuje izrazito interesovanje za dobro jelo i pie u seoskom domainstvu, ne krijui svoje oduevljenje i uivanje u trenucima velikog gubitka za seljaka. Ova pripovetka je podjednako zasnovana na opaanju profesora, njegovom seanju i promiljanju. Posmatrajui nemili dogaaj uoblien u smrt ivotinje,
387 388

Isto, str. 377. Isto, str. 390. 389 Isto, str. 391.

155

Desniin junak izraava sklonost oveka da zamilja postojanje jednog drugog sveta, sveta bez smrti: Bolje da umre ovdje, ako ve mora! Neka ponese sobom, u uima i oima, taj meket jaganjaca i to blistavilo livade, kao to ustrijeljen zec ponese u zubiima jo svjeu vlatku utrgnute trave! Neka ponese puna ula te svjetlosti i tog svjeeg proljetnog mirisa na onaj kravlji drugi svijet (kojega, znam, nema, kao to nema ni naeg ljudskog, ali koji ipak, onim neunitivo djetinjskim dijelom mog bia koji zaklanjam dlanovima da ga vjetri ne ugase, volim zamiljati da postoji!)390 Prikazujui smrt ivotinje, pisac istovremeno pokazuje razliku u doivljaju istog dogaaja u svesti veterinara, profesora i unesreenog seljaka. Veterinar je prikazan kao hladni profesionalac koji je naviknut na ljudsku nesreu, dok je nesreni seljak izbezumljen zbog bolesti i smrti krave koja za njega predstavlja izvor ivota. Pripoveda, Pristerov prijatelj i gost, prikazan je kao izraziti humanista koji je duboko potresen tuom nesreom. Opisujui nesreni dogaaj u selu Badrovac, bolest krave, nemo veterinara, siromatvo sela, Desnica uoptava konkretnu situaciju iznosei svoje miljenje o lirskoj i pseudosocijalnoj literaturi kroz svest pripovedaa: Literatura! Banalna kmezava tema, tipina tema pseudosocijalne literature (...) One literature koja hoe da impresionira kakvom sitnom nedaom pojedinca, naduvavajui je do neke vajne patetike i pridavajui joj monstruozne, apokaliptike razmjere, i neku viu, simboliku uopenu znaajnost! Ili one druge, lirski nastrojene literature, koja dugo i dugo gnjeca meu prstima neki mali bolni ljudski momenat dok ga sasvim ne umera, kao dugo meran grumen voska, do neke raskecane, ljepljive ganutljivosti!391 Pred sam kraj pripovetke Desnica obrazlae svoj odabir malih tema o banalnim, svakidanjim, neznaajnim realnostima ivota koje prema njegovom miljenju imaju svoju vjenost, jednako kao i one druge, vee i presudnije stvari, jednako kao kruh, kao ljubav, kao smrt (...)392 Odabirui ovu, naizgled banalnu temu, pisac potvruje svoj poetski stav o znaaju upravo takvih malih i beznaajnih tema kojima se otvara mogunost ireg sagledavanja i tumaenja svakodnevice. Birajui skromne teme i motive za svoja prozna ostvarenja, Desnica se pribliava oveku i njegovom unutranjem svetu u nameri da ga to vie razotkrije i prikae.

390 391

Isto, str. 393. Isto, str. 397. 392 Isto, str. 397.

156

TU, ODMAH PORED NAS (1956) Ova zbirka sadri esnaest pripovedaka, od kojih su mnoge sadrane u prethodnim zbirkama i brojnim knjievnim asopisima. Uokvirene ovim naslovom i sakupljene na jednom mestu, otkrivaju njihovu unutranju vezanost i osobenost zasnovanu na izrazitoj snazi ljudskih motiva. Posmatrane u celini, pripovetke ove zbirke sainjavaju jedinstvenu i verodostojnu sliku sveta i oveka u njemu, ivopise ljudi najrazliitijih sudbina i puteva, najrazliitijih miljenja i osjeanja. U napomeni za ovu zbirku Desnica iznosi podelu svojih pripovedaka na one preteno regionalnog vida (ili privida) i one druge openitije, sasvim neregionalnog karaktera. Pisac u nastavku naglaava da e njegova kasnija knjievna ostvarenja uglavnom pripadati toj drugoj skupini. Prema miljenju Miloa Bandia taj optiji, neregionalni karakter je ono lino gledite, to je Desniina filozofska sklonost, traenje jedne savremene intelektualne formule koja bi izraavala mnogobrojne dramatine oprenosti u psihologiji i shvatanjima dananjeg ovjeka.393 Upravo na navedenoj podeli zasnivaju se sve kasnije podele i klasifikacije Desniinog pripovedakog opusa. Najvei deo pripovedaka regionalnog vida nastao je pod uticajem realistike pripovedake tradicije. U njima je prikazana dalmatinska seoska i gradska sredina kao i zbivanja u konkretnom okruenju i vremenu. U tenji da konkretizuje sliku, pisac unosi pojedinosti pomou kojih pomenute sredine bivaju prepoznatljive. Poreenjem Desniinih knjiga Proljee u Badrovcu i Tu, odmah pored nas, uoava se piev pokuaj izlaska iz regionalnog kruga pripovedakih motiva. Dok se u Proljeu u Badrovcu kao takav pokuaj izdvaja pripovetka Solilokvij gospodina Pinka, u treoj zbirci postoji vie pripovedaka koje su zaokupljene intelektualnim i psiholokim problemima oveka u savremenom drutvu. Naputajui sve vie regionalne okvire, Desnica i dalje stvara likove svojih zemljaka prepoznatljivih po govoru i nostalgiji za rodnim krajem. U ovoj zbirci pisac je jedan pripovedaki princip zamenio drugim, podreujui sliku ivota filozofskim stavovima i razmiljanjima svojih junaka.

393

Milo Bandi: Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas, Politika, br. 15466, Beograd, 1956, str. 9.

157

Ova zbirka predstavlja metodsku i tematsku prekretnicu u pripovedakom opusu Vladana Desnice. Pripovetke koje donosi, razlikuju se od prethodno prikazanih jer sadre pojedinane probleme oveka, predstavljene kratkim i saetim prikazom razliitih dogaaja koji oslikavaju ovekovu patnju. Spoljanja mirnoa i odmerenost junaka ove zbirke u suprotnosti je sa njihovom unutranjom dramatikom koja je psiholoke prirode. Posmatrajui ih pojedinano, pripovetke Desniine tree zbirke sadre razliite situacije koje sainjavaju ovekov ivot i time pruaju mogunost itaocima da stvore celokupnu sliku pievog doivljaja oveka i sveta. Svojom treom zbirkom Desnica potvruje posebnost stvaralakog postupka koji se zasniva na analizi i prikazu najdubljih ovekovih misli i oseanja. Sva ta Desniina proza izrasta iz stvarnog ivota, iz senzibilnog promatranja i analize ovjeka, i to onog ovjeka koji ivi tu, odmah pored nas.394 Pripovetkama tree zbirke Desnica se najvie pribliio trenutku koji traje i neemu to se deava odmah pored nas i to sainjava ovekov svakidanji ivot. Iza tekstova ove knjige stoji ovek savremenog doba, osloboen svake regionalne pripadnosti, sveden iskljuivo na svoj unutranji ivot. Naoko sluajni i nebitni, junaci prisutni u ovoj knjizi, teki su osamljenici koji troe svoje male i besmislene ivote. ive ti ljudi na stranicama Desniine proze ivotom nesmislenim, ucrvanim, razbijenim iznutra, bez svjeina, bez vjere u ma ta, bez budunosti, bez iluzija; i kreu se kao sjenke, kao sjeni umrlih otaca i praotaca. Kao da nedostaje neto u njima to bi ih do kraja osnailo, oivjelo, oslikalo i odredilo; u njima i oko njih.395 U poreenju sa prethodnim Desniinim knjigama, ova zbirka ne poseduje tipske likove koji ostaju upameni nakon itanja. Svi likovi koje susreemo u ovoj knjizi nemaju izgraene fizionomije, isuvie su bledi i beivotni. Junaci koje susreemo u prethodnim knjigama ovog pisca (Ian, jor Karlo, Jandrija Kutlaa, doktor Furato, slukinja Kata, klerik Ive, Mojo Rakovi i mnogi drugi) ostaju u seanju kao nosioci jedne sredine i vremena kojem pripadaju. Pomenuti junaci ne oslikavaju samo najrazliitije ljudske naravi, ve istovremeno predstavljaju sve ono to je veno i nepromenjeno u oveku uprkos mentalitetu kojem pripada. Meutim, pomenuti postupak stvaranja likova postaje sve manje prisutan u Desniinoj treoj zbirci. Likovi koji su prisutni u ovoj knjzi izgledaju vie skicirano i
394 395

Risto Trifkovi: Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas, ivot, br. 9, Sarajevo, 1956, str. 602. Isto, str. 602.

158

osenano, te u pravom smislu rei u ovoj zbirci ih i nema. Prikazani kao nedovreni junaci, predstavljaju vie skice za likove i pokuaj njihovog tvorca da izrazi svoje nove poglede na ivot i svet. Pripovetkama ove zbirke Desnica izlazi iz kruga starih tema, iz okvira malograanskog i seosko-primorskog ivota oblikovanog na realistiki nain. U tenji da to vie apsolutizuje oveka, da ga odvoji od najkonkretnije stvarnosti i svede na sluaj, na broj, na sluajnog prolaznika i dokonog etaa, Desnica rasitnjava stvarnost, stvarajui pojedinane minijature koje sainjavaju delie njegove celokupne slike i doivljaja oveka.

arasta kutijica (1955) Slika zimske pustoi koja se nalazi na samom poetku ove pripovetke podjednako nasluuje atmosferu u kojoj e se radnja odvijati, kao i raspoloenja Desniinih junaka: Gola kosina pod krovom krtog potplaninskog snijega kroz koji tu i tamo stri nepotpuno zavijan grabov panj, smreka ili kamen. A za tom gluhom udolinom nasluuje se druga, za ovom trea, i tako redom, do na kraj svijeta i do konca vremena. Gluha, beskrajna bijela pusto, talasasto uvijanje ploha mrtve zemljine kore, kao u vrijeme postanja.396 Navedeni odlomak ukazuje na izrazit znaaj prirode u Desniinim proznim ostvarenjima. Opisanu prirodu Desnica dovodi u direktnu vezu sa ovekom koji se ponovo nalazi u zatvorenom prostoru, osamljen i zamiljen: Za malom etvorinom prozora, nisko mrgodno elo ovjeka i oi koje zure, bez odreene misli, bez rijei, u tu pustinju prostora i u tu pustinju vremena dvije pustinje koje kao da se suu ispod njegovog niskog ela i steru u beskraj.397 Stavljajui oveka nasuprot beskrajnoj pustinji prostora i vremena, naglaava njegovu samou, izolovanost i beznadenost takvog poloaja. Doivljaj samoe produbljen je prikazom oveka izolovanog svojim unutranjim svetom od ene sa kojom ivi. Mukarac i ena, glavni akteri ove pripovetke, prikazani su kao dva razliita sveta: A na katu, za staklom prozora, on, u izmama i sa ubarom na glavi, sav obrastao u bradu, niska, uporna ela zuri u gluhi dol, u to mutno zainjanje noi.
396 397

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 283. Isto, str. 283.

159

U kuhinji, koja gleda na suprotnu stranu svijeta, beumno, plaho kretanje ene.398 Upueni jedno na drugo, dvoje uitelja ivot provede izolovani, svako u svojoj samoi. Ovom pripovetkom Desnica prikazuje odnos mukarca i ene kroz analizu najdubljih slojeva njihove psihe. Mukarac je u potpunosti zaokupljen nesvesnom ljubomorom koja se ispoljava kroz njegovu tenju da dokui nedokuivu tajnu, neto konano to ena nosi u sebi: A to konano zadovoljenje i ta konana zasienost nikako ne nastupaju. I odatle ljubomora. I, u traenju tog neeg konanog, u pomami tog ispijanja do samog dna (u kome jedino lei sigurnost i osloboenje od robovanja) naziva je kurvom.399 Upravo to neto konano to mukarac uporno trai u eni predstavlja glavni predmet ove pripovetke. Proivljavajui svoj unutranji nemir koji ga obuzima, mukarac napada na enu u nadi da e pronai to to trai, dok ona uporno i strpljivo podnosi njegove napade. Desniin ovek, junak ove pripovetke, pokuava da uhvati neto neodreeno i nepredmetno to se, po njegovom miljenju, nalazi u samim dubinama ljudske due. Pomenuta neodreenost upotpunjena je opisom spoljanje atmosfere koja je u skladu sa unutranjim stanjem junaka: Beskrajna bijela ravan bez ljudi i tanak cijuk krauna u ledenom zraku (...) ponovo stane uz prozor, i zuri u bijelu jednolinu povrinu s crnkastim mrljama nepotpuno zavijenog grabovog grmlja i smreka.400 ovekovu zatvorenost i uaurenost Desnica produbljuje naglaavajui njegovu osamu i nekretanje: Jer uitelj ne sie u varoicu po dva, po tri mjeseca; iz nekog prkosa, iz nekog neizvijesnog otpora, u znak nekog neizvjesnog odmetnitva.401 U nastojanju da se priblii oveku i njegovoj unutranjosti, prikazuje meusobni odnos dvoje ljudi koji govori o dubini i tajni ovekovog bia. Iako ive zajedno, upueni jedno na drugo, mukarac i ena ostaju jedno za drugog nedostina tajna. Prikazujui svoje junake kao usamljena i neshvaena bia, Desnica iznosi jedan od osnovnih stavova svoje poetike. Duhovna udaljenost izmeu mukarca i ene produbljena je pojavom rumenila iz araste kutije, tajno poruenog iz grada. Upravo je kutija rumenila bila dovoljan povod ljubomornom mukarcu za narednu grubost: Iz depa joj ispade arasta
398 399

Isto, str.283. Isto, str. 284. 400 Isto, str. 285. 401 Isto, str. 286.

160

kutijica. On je sa slau razmrvi izmom. Na podu ostade razgaena ploica rumenila.402 Upotrebom metafore arasta kutijica izraena je ovekovu zaokupljenost nedokuivom tajnom koja se krije u drugom oveku. Kutija rumenila ne simbolizuje samo prikrivanje, ve i obmanu koja je veoma esta u ljudskim odnosima. ovekovu suoenost sa sopstvenom samoom, Desnica naglaava upotrebom pejzaa na samom kraju pripovetke koji se u potpunosti podudara sa ovekovim oseanjima i mislima: No je polako nadolazila, bez urbe, sigurno, sa svijeu da e dugo i nesmetano carstvovati. Duga, beskonana no, kad uurene krovinjare zaseoka utonu u san i otisnu se jo dalje, a oko uiteljske kue zavlada pojas bijele pustoi u koju se kadikad obazrivo spusti kurjak.403

Sveti Sebastijan (1955) Ova pripovetka oslikava najsuptilniji odnos mukarca i ene u Desniinom celokupnom stvaralatvu. Prikaz ovekovog unutranjeg sveta dominira i ovim proznim ostvarenjem. Iznenadna smrt mua Igora predstavlja sudbonosni momenat u ivotu njegove ene Lidije koja se nakon tog dogaaja ne oporavlja, ve nastavlja iveti u uspomenama i seanjima: Odloila je snop rua na staklenu plou stola (...) A zatim ih stala rasporeivati, po vestibilu, po njegovoj radnoj sobi, po svojoj lonici posvuda pred njegovim slikama. Najprvo je, prema obiaju, odvojila jednu lijepu rukovet i postavila je u vazu na njegovom radnom stolu. Drugu na kamin u vestibilu. Sjeala se (...)404 Navedeni odlomak otkriva unutranji svet ene koja je svoju svest, nakon smrti voljene osobe, ispunila jednom materijalizovanom opsesijom umrlog. Njena tuga naglaena je isticanjem kratkog vremenskog perioda koji je proveden u zajednikom ivotu sa Igorom: Dvije godine proivjeli su zajedno. Samo dvije godine. Dvije godine neprestanog opoja, harmonije, prisne blizine. Sad joj se inilo kao da su za te dvije godine besprekidno stupali bok o bok, u zanosu, polusklopljenih
402 403

Isto, str. 287. Isto, str. 288. 404 Isto, str. 306.

161

vjea. Koraali su po mekoj zelenoj tratini, u soan suton, prema suncu koje je zalazilo, nerazdrueni, upijeni jedno u drugo (...) Dvije godine u njenom sjeanju jedna sama, neprekinuta etnja po mekoj tratini, izmeu bokora rascvalih rua, u susret suncu koje zalazi!405 Navedeni odlomak pokazuje veoma est stvaralaki postupak Vladana Desnice koji se ogleda u ve pomenutom povezivanju oveka i prirode. Slika zalazeeg sunca nagovetava skori kraj ovekovog ivota i oslikava istovremeno mranu atmosferu itave pripovetke. Ovu pripovetku, kao i itavu zbirku, karakterie slutnja i nagovetaj nesree i patnje koju je nemogue izbei. Skori dolazak smrti pisac ilustruje opisom graninih stanja oveka, stanja izmeu ivota i smrti koja su veoma esta u njegovim prozama. Nasuprot ivotu koji se gasi u jednom ogranienom prostoru bolnike sobe, spoljanji prostor je predoen slikom leta ime se pojaava i istie doivljaj smrti: Dok je napolju, odmah za sputenim zastorima, stajalo ljeto, vrelo, uto, nezalazno, i upiralo u prozore, i htjelo da prodre u sobu.406 Slikom leta pisac naglaava otpornost prirode prema prolaznosti i vraa tok radnje u sadanjost, naglaavajui mo uspomena: A sad sad su preostale samo uspomene. ivjela je u njima. Topila se, guila se u njima. Okruila je itav svoj ivot uspomenama na nj, opkolila itavu svoju svijest jednom neprobojnom ivicom uspomena, jednom materijaliziranom opsesijom Njega.407 Smru mua poinje drama ove ene koja se odjednom nala u neoekivanoj ivotnoj situaciji. Doivljaj mueve smrti ispoljio se kroz njeno unutranje umiranje i zatvaranje u svet uspomena. Za nju vie ne postoji vreme, ona se preputa svom bolu, iskljuuje se iz realnog sveta i predaje se onome to je bilo i to se moe ponoviti samo u seanju. Za nju se ivot dogodio i nita se drugo vie ne moe dogoditi.408 Usamljena ena stvara kult pokojnika zajedno sa njegovim prijateljem iz detinjstva Oskarom, sve dok i on, na kraju prie nije napustio svet mrtvih odlazei na izlet sa svojom verenicom. U tenji da sauva od zaborava uspomene na voljenog mukarca, junakinja ove pripovetke se poredi sa Oskarom naglaavajui vernost i odanost ene: Eto Oskar. Odan je, privren, mora se priznati. Oboava Igorovu
405 406

Isto, str. 307. Isto, str. 310. 407 Isto, str. 311. 408 Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 50.

162

uspomenu; sve bi za nj uinio, nita mu nije teko. Ali to ipak njemu nije sve, on ne ivi samo od toga, iskljuivo za to. Ona bi eljela, ako je to mogue, ni jednog jedinog aska ne izii iz okrilja te misli o Njemu, te brige oko Njegovih stvari. Prosto ne bi mogla ivjeti van toga; to je zrak koji ona die (...) Za Oskara je to ipak sasvim razliita stvar. On ima i drugo, on ima nekakav svoj ivot i van toga. Svoj rad, svoje veze, svoje poslovne i drutvene dunosti, svoje planiranje (...) Ona nema nikakvih drugih poslova, za nju ne postoje nikakve druge obaveze, nikakve druge dunosti (...) A ko zna? Moda mukarci, ve po svojoj prirodi, uope ne mogu biti tako vjerni, tako potpuno odani kao ene?409 Navedena razmiljanja usamljene ene ukazuju na jedan od osnovnih stavova Desniine poetike po kojem je svaki ovjek sam u svojoj nesrei. Suoavajui se svakodnevno sa svojom samoom, smatrajui da ipak ima sa kim da je podeli, junakinja ove pripovetke dolazi do saznanja da ja sama u svojoj samoi. Ovom pripovetkom pisac otkriva jedan od naina na koji se moe ispoljiti ovekova nesrea, zalazei sve dalje u unutranji svet oveka, u njegovo miljenje i emocije.

409

Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 314-315.

163

Pria o fratru sa zelenom bradom (1955)

Pria o fratru sa zelenom bradom, kao i Solilokvij gospodina Pinka, temelji se na ideji nadmoi podsvesnog nad svesnim delom ovekove linosti, ime pisac zauzima drugaiji ugao posmatranja ljudskog bia. Pria je od samog poetka zasnovana na hipotetinoj situaciji: Recimo, neki ovjek, obian, sasvim prosjean ovjek kao i svi drugi, jedne noi usnije (a to se sve ne sanja, to sve ovjeku u snu ne padne na um! I zar bi se odatle smjeli izvlaiti neki zakljuci? ta san je, boe moj, puka fantazija u njemu nema nikakve zakonitosti, nikakve logike!) ... dakle, ovjek jedne noi usnije, na primjer, fratra sa zelenom bradom. Ili, ako hoete, fratra koji namiguje lijevim okom. Ili ve bilo to drugo te vrste nije vano, svejedno to!410 Na temelju navedene pretpostavke stvaraju se nove hipoteze, konstrukcije, derivacije. Gradei ovu priu od svog poetskog uverenja da je sve izmiljeno i nita nije izmiljeno, Desnica razvija svoju filozofiju uobrazilje po kojoj podjednak znaaj zauzimaju elementi mate kao i doivljaji gole realnosti. Fratar sa zelenom bradom postaje glavna opsesija Desniinog junaka koje se ne moe osloboditi. Lik iz snova postaje jai od ovekove volje i razuma, dovodei ga u razmiljanje o znaaju i snazi opsesije. Nemir koji obuzima glavnog junaka nastaje sasvim sluajno, putem sna, koji je prema reima pripovedaa puka fantazija. San i fantazija postaju osnovna podruja pievog kretanja u ovoj pripoveci. U tenji da nadjaa podsvesni deo svoje linosti, Desniin junak pokuava snagom sopstvene misli da udalji iz svesti predmet svojih snova. Meutim, njegovi pokuaji bivaju uzaludni: Zatim je, za neko vrijeme, svaki dan ili sanjao fratra ili mislio na nj; a katkad ak i jedno i drugo.411 Navedenom reenicom pisac ukazuje na to da je misao koja se uvlai u oveka i razara ga iznutra razlog njegovog nemira, a ne sama stvar na koju se misli: Umovao je: zapravo, misliti na fratra nije ba sasvim ista stvar kao i misliti o svojoj misli na fratra; dodue, to na prvi pogled moe izgledati isto, ali to nije jedno te isto: ima tu jedna mala niansa! U onom prvom sluaju, fratar je neto to stoji nada mnom, neto
410 411

Isto, 330. Isto, str. 330.

164

to me tiranizira, neto to vlada, to gospoduje mnome; tu je gospodar on, a ja sam njegov objekt. U ovom drugom sluaju, naprotiv, on je podreen meni, on je moj objekt: objekt moje misli. Tu sam jo uvijek gospodar ja!412 Misao dolazi od injenice, od realnog predmeta, od podataka, uvlai se u oveka i postaje tiranska i opsesivna. Naglaavanjem ovekovog unutranjeg sveta, Desnica ovu pripovetku oslobaa od vika biografskih elemenata, svodei je na introspektivnu analizu koja zauzima sav prostor koji njegov junak nastanjuje. Takvim stvaralakim postupkom sam prostor dobija drugaiju dimenziju i postaje slika kretanja ovekove svesti zaokupljene nekom milju. Na stranicama ove pripovetke dolazi do suoavanja racionalnog sa iracionalnim delom ovekove linosti koji je olien u liku fratra sa zelenom bradom. Fratar je u ovom sluaju nesvesni deo bia koji se protivi svakom saznanju i razumu. Nasuprot njemu, nalazi se svesni deo ovekove linosti koji tei da nadvlada nesvesno. Fratar sa zelenom bradom i ovek koji ga sanja dve su mogunost ljudskog bia koje se meusobno nadigravaju i nadmudruju. Izbrisati iz seanja fratra znailo bi savladati i osloboditi se neeg to optereuje i izaziva unutranji nemir: Uh! Da je zaboraviti, samo da je zaboraviti! (...) ali ta je zaborav? I kako da ovjek bude sasvim miran?413 Postizanje unutranjeg mira, tanije oslobaanje od fratra ne biva ostvareno, ime pisac istie da je ovek bie koje podjednako poseduje i svesni i nesvesni deo svoje linosti, kojeg je nemogue osloboditi se: Ali ba te noi opet ga usnije. Izgledao je neto omrao. Kiselkasto se smijeio podmigujui lijevim okom i odmahujui kaiprstom: Vara se, prijatelju, vara! Ovako ili onako, ja sam u tebi. I ti me nikad vie nee iz sebe izbaciti! I tad tad zbilja nije vie bilo nikakve anse.414

412 413

Isto, str. 334. Isto, str. 334. 414 Isto, str. 335.

165

Ljudi starog kova (1956)

Glavni junak ove pripovetke, pravni savetnik Mato Barievi, prikazan je ne samo kao vrilac svojih redovnih dunosti u dravnoj slubi, ve i kao pisac novela koji je stekao priznanje kao fin psiholog i suptilan poznavalac enskih srdaca.415 Dajui svom junaku karakteristike suptilnog analizatora, Desnica istovremeno otkriva osnovne osobine svog stvaralakog postupka koji se prevashodno zasniva na analizi i prikazu najrazliitijih ovekovih stanja. Dvostruku sklonost svoga junaka Desnica objanjava postojanjem kontradikcija karakteristinih za umetnika uopte: Pa ipak, po jednoj od onih unutarnjih kontradikcija koje u umjetnikim duama ive u dobroj simbiozi i koje im i podaju onu neku naroitu dra nedosljednosti, nije bio ba sasvim neosjetljiv prema simpatijama malih ljudi. Brinuo se, s dozom nesvijesne koketerije, za popularnost u krugovima starih poslunika i epavih pisarica.416 Opisujui Matine simpatije prema obinim ljudima, pisac istovremeno otkriva sopstvenu sklonost ka posmatranju i prikazivanju najrazliitijih ljudskih sudbina olienih u ivotima ljudi koji ga okruuju. Glavni junak ove pripovetke imao je potrebu da pomogne ljudima iz svog okruenja. Obavljajui svoj svakodnevni posao, Mato se suoavao sa razliitim krivicama za koje su ljudi bivali optuivani. U tenji da to bolje shvati i oceni neiju krivicu, glavni junak pokuava da to dublje pronikne u duu i psihu onih koji su okrivljeni: Neka stoga, drugovi suci, vaa presuda uzme u obzir, uz njegovu krivicu, i one druge, isto ljudske momente koje sam istaknuo, naime i njega samog, optuenog Pandrokovia kao ovjeka, pa da on osjeti da se prema njemu postupilo s dovoljnom mjerom onog psiholokog poniranja u duu poiniteljevu, koja e vau presudu uiniti ne samo pravednom, nego i socijalnom i humanom.417 Sagledati oveka u razliitim okolnostima u kojima se moe zadesiti, glavni je zadatak ne samo junaka ove pripovetke, ve i samog pisca. Posmatrajui svoju novu
415 416

Isto, str. 291. Isto, str. 291. 417 Isto, str. 300.

166

koleginicu, mladu pravnicu Koku, Mato dolazi do zakljuka da je ona nevjeta naliju stvari i previe teoretina. Prema njegovom miljenju treba svui stvar sa one krute, iste etike visine na koju ju je uspela Kokina teoretinost, malko nanie, u pliine obinog svakodnevnog ivota.418 Neiskusnu i suvie teoretinu mladu pravnicu Mato i njegove kolege, ljudi starog kova, doivljavali su kao nevetu u poslu, ali su je kao takvu ipak prihvatali: Treba razumjeti ljude, boe moj! Navedenom tvrdnjom Desnica potvruje jedan od osnovnih stavova svoje poetike koji podrazumeva ne samo analizu i prikazivanje ljudske razliitosti, ve i razumevanje oveka u datim okolnostima.

Balkon (1956) Pripovetka Balkon je uvrtena u roman Proljea Ivana Galeba, i sainjava XXI poglavlje pomenutog romana. Teite ove pripovetke je, kao i veine Desniinih pripovedaka, na psihiko-egzistencijalnom proivljavanju straha od teke bolesti i mogue smrti jednog hipohondera koji svoj ivot okonava skokom sa balkona jer je umislio da boluje od raka. ovekova zaokupljenost sopstvenim krajem prisutna je u svim proznim ostvarenjima Vladana Desnice i predstavlja najei motiv njegovog stvaralatva. Ovom, veoma kratkom pripovetkom, kao da ispituje kolika je mogunost izdrljivosti oveka u suoavanju sa smru: Mrcvario se, nevoljnik, nedjeljama i nedjeljama. Lunjao je ulicama bez kraja i konca, do mrtvog umora, do potpune iznemoglosti tijela, u kojoj kao da je nalazio neto smirenja. S vremena na vrijeme opet bi kljucnulo pod desnim rebrima.419 Navedenim primerom oslikana je ovekova optereenost i izbezumljenost prouzrokovanu oseajem bola pod rebrima. Njegove sumnje bivale su iznova potvrene novim simptomima koji nisu davali mogunost nikakvom

418 419

Isto, str. 301. Isto, str. 89.

167

samotjeenju420 ve su uslovile pojavljivanje misli o smrti: Tad se prvi put javila ona namisao. Najprije tek kao sjena same namisli, kao mogunost same namisli. Kao neka zabava fantazije. Za tu fantaziju odabrao je jedan balkon u dosta prometnoj ulici u centru grada.421 Meutim, njegova namisao nije bila samo zabava, niti je ba taj balkon bio sluajno odabran. Junak ove pripovetke danima je dolazio u istu zgradu i posmatrao sa njenih balkona prolaznike, pomiljajui da bi nekome od njih mogao pasti na glavu. Razmiljajui o nedunoj smrti sluajnog prolaznika koja bi mogla da se desi njegovim skokom u smrt, Desniin junak se ipak opredeljuje za balkon koji je okrenut prema ulici: Ovdje, na ulinom balkonu, ipak je nekako bolje; ivahnije je, da reemo veselije meu ljudima je!422 elei da svoj ivot okona okruen ljudima, Desniin ovek izraava strah od samoe u trenucima suoavanja sa smru. Uprkos porodici koju ima, on osea strahovitu usamljenost i izolovanost od sveta koji ga okruuje: Ponekad je pomiljao na enu i na svoje dvoje djece, sa aljenjem to ih osjea tako izblijedjelo kroz koprenu prorijetke sive daljine, odijeljene hladnim staklom beutnosti.423 Navedenim primerom Desnica potvruje svoje miljenje da je ovek sam u svakoj svojoj nesrei koju u ovom sluaju nije mogla umanjiti ni ona krpica vedrine daleko iza krovova, koja je neto neizvjesno obeavala.424 Uprkos obeavajuoj vedrini, junak ove pripovetke okonava svoj ivot skokom sa balkona, na ulinu stranu, meu prolaznike, valjda iz nagona da ipak nekako obiljei, da ipak neim podvue svoju smrt; da ona ne bude ba sasvim neznatna, sasvim nezapaena. Da saljude zainteresira, kointeresira, za se i za nju.425 Iako je doneo konanu odluku, Desniin junak razmilja o moguim reakcijama okoline na njegov postupak, potajno elei da bar na taj nain skrene izvesnu panju na sebe. Odluka da skoi sa balkona oznaava prestanak unutranjih lomova u samoj linosti i kraj psihike nestabilnosti. Smrt se u ovom sluaju javlja kao jedini izlaz iz date situacije. Na samom kraju pripovetke uzgred saznajemo da on nije ni bolovao od raka, to je naknadno utvreno obdukcijom. Ne dajui ovoj informaciji nikakav znaaj,
420 421

Isto, str. 89. Isto, str. 89. 422 Isto, str. 91. 423 Isto, str. 91. 424 Isto, str. 91. 425 Isto, str. 91.

168

Desnica indirektno iznosi teinu ovekovog suoavanja sa istinom koja u njegovoj stvaralakoj poetici zauzima veoma znaajno mesto. Konana istina u ovom sluaju nije imala nikakav znaaj to potvruje i naredna reenica: Ali zar je uope vano da li je imao raka ili ga nije imao? Navedenim iskazom pisac istie da je vaniji subjektivni doivljaj od stvarnog stanja i okolnosti u kojima se ovek moe zadesiti. Snaga uverenja odnosi prevagu nad snagom objektivne injenice. Dakle, bez obzira na injenicu, bitno je ono to znamo, u to smo uvjereni. Odnosno: ono to znamo i to smo zamislili postaje bez obzira na injenice objekat stvarnosti.426 Istina se, u stvaralakom doivljaju Vladana Desnice, prevashodno nalazi u ovekovoj svesti i njegovom doivljaju koji esto nadjaava i samu istinu.

Benta-guter (1956) Iznosei ivotnu priu istraivaa i naunika Luciena, Desnica i ovom pripovetkom u prvi plan istie ovekovu tenju da nadvlada svoju prolaznost i smrt. Lucien je jo za vreme studentskih dana bio zaokupljen prouavanjem razliitih vrsta egzotinih gutera: Za staklima laboratorija smjenjivala su se proljea i jeseni, a mladi je asistent svejednako ubio nad svojim primjercima nekakvih egzotinih gutera koji su potpuno zaokupili njegovu panju.427 Lucienova upornost u naunom radu dovela je do znaajnih rezultata istraivanja. Istovremeno, na drugom kraju planete, javio se iz Sjedinjenih Drava drugi mladi uenjak, koji je, polazei od sasvim razliitih pretpostavki i udarajui sasvim drugim putovima, doao do problino jednakih rezultata.428 Navedenim iskazom Desnica potvruje svoj poetski stav o principu dvojnosti na kojem je sve zasnovano, to je ve pomenuto u uvodnom delu ovog rada. Pomenuta nauna istraivanja ubrzo dovode do otkria supstance koja se dobija iz lezde Bentagutera i slui pri leenju raznih psihikih poremeaja. Isticanjem razliitih
426 427

Kreimir Nemec: Novelistika Vladana Desnice, Forum, br. 3,4, Zagreb, 1986, str. 376. Vladan Desnica: Pripovetke, BIGZ, Beograd, 1993, str. 47. 428 Isto, str. 48.

169

mogunosti primene otkrivene supstance, pripoveda iznosi tenju oveka da otkrije jedan univerzalan lek protiv svih bolesti, ime bi osigurao sveopte spasenje. Novonastali lek za sve, nazvan Lezardin, ubrzo postaje veoma poznat, ali tolika popularnost ostavljala je njegovog tvorca prilino ravnodunim: Nije se na njemu moglo zapaziti neko naroito zadovoljstvo ak ni onda kad je vojno vazduhoplovstvo uvelo Lezardine kao redovno sljedovanje u vojno-avijatikim kolama.429 Nasuprot velikoj moi koju je otkriveni lek posedovao, njegov tvorac je prikazan kao veoma osetljiva osoba koja u sebi poseduje izvesnu ravnoteu razuma i emocija: Njena zdravlja i krhke grae, Lucien je od djetinjstva navikao da se uva od svake emocije i bujnijeg osjeanja valjda ga je sam instinkt na to navodio. U njegovoj je prirodi uvijek budna i nemirna misao bila udno udruena s uvijek hladnim i nepomueno mirnim osjeajem.430 Veliki stvaraoci, u ovom sluaju poznati naunik, prema miljenju Vladana Desnice, moraju biti otporni na uticaj emocija, jedino tako mogu u potpunosti da ostvare svoje zamisli. Iskazi divljenja upueni pomenutom nauniku od strane njegovih prijatelja, istovremeno sadre poetske stavove Vladana Desnice koji se odnose na stvaraoca uopte: Uistinu, podsjea me na one smirene mudrace iz mutnih vremena historije koji su proli sred krvavih dogaaja svog vremena ne uprljavi skute ni krvlju ni prainom, ni grimizom ni zlatom: proveli su svoj vijek bestrasno i spokojno, motrei iz zakutaka huno stropotavanje dogaaja i upisujui ih otrim i savreno mirnim potezima, kao da urezuju elinom iglom po bakrenoj ploi.431 Posmatrajui navedeni segmenat ove pripovetke kao samostalnu i izdvojenu celinu, moemo uoiti osnovne stvaralake postupke ovog pisca. Nije li sam Desnica smireni mudrac koji je neuprljan proao kroz razliita drutveno-istorijska previranja, motrei paljivo najrazliitije dogaaje i zapisujui ih otrim i mirnim potezima na stranice svojih knjievnih ostvarenja?! Meutim, pisac se ne zaustavlja na opisu naunih sposobnosti svog junaka. Nakon to je pomenuti lek preplavio trite i dosegao sopstveni zenit, nastupilo je zasienje koje je zahtevalo izvesne promene i dopune da bi se proizvod zadrao na tritu. Njegov tvorac nije pokazivao interes za vetako odravanje u ivotu

429 430

Isto, str. 52. Isto, str. 54. 431 Isto, str. 54.

170

dotrajalih i pokojnih stvari.432 Novo vreme, prema miljenju Desniinog junaka, zahtevalo je nova otkria i nasluivalo velike promene: Onom istananom osjetljivou kojom ivotinje predosjeaju potres, on je predosjeao velika, apokaliptina vremena: jedan kataklizam meu dvonocima, jedan gigantski napor u pravcu unitavanja ivih ljudi.433 Istiui osetljivost svog junaka koja se ispoljava nasluivanjem novog doba, pisac istie znaaj oveka uopte: Tu e doista doi do punog izraaja to znai i koliko vrijedi ovjek, kolika je stvarna mo u njegovim rukama!434 Upravo je ovek u Desniinoj stvaralakoj poetici prikazan kao glavni uzronik mnogih dogaaja. ovekova misao je pokreta mnogih zbivanja u spoljanjem svetu: (...) jedan mali, neznatni, skroz nematerijalni pomak u ljudskoj misli ili u ljudskoj psihi izaziva ogromne uinke u brdima inertne materije vanjskog fizikog svijeta.435 U elji da okona jednu fazu svog ivota, Desniin junak donosi odluku o preseljenju u vajcarsku, to istovremeno oslikava piev poetski stav o ovekovoj potrebi za neim iluzornim i bajkovitim: (...) i ta vajcarska danas je savreno iluzorna. Ali eto, ovjek po svojoj prirodi uvijek ima potrebu za nekom takvom vajcarskom. Ta osnovna ljudska potreba za nekom vajcarskom ispoljava se ve u drevnom mitosu, ve u onom vrhuncu brijega na koji je Noe pristao svojom korabljom. Jedna isto apstraktna intelektualna potreba, a ne materijalna i praktina.436 Nastojanje Desniinog junaka da odlaskom postigne potrebno smirenje, moemo posmatrati u kontekstu ovekove neprestane tenje za kretanjem radi postizanja sopstvene iluzije u borbi protiv prolaznosti i smrti: vajcarska je naprosto jedan zahtjev ovjeje psihe, ili, ako hoe, jedna kategorija naeg uma, kao i svaka druga. Da nema vajcarske, trebalo bi je stvoriti, - mislim da je neko nekad rekao. Eto i ja sad to ponavljam, ali u ovom drugom smislu. A, stvarno, vajcarske nema. Niti je ikad bilo! Gluposti!437 Osporavajui postojanje idealne i obeane zemlje, Desniin junak poruuje da je svaka ovekova tenja za odlaskom, kao i svako kretanje samo obmana u veitoj borbi protiv nadolazeeg kraja. Ovom pripovetkom koja sadri elemente fantastinog,
432 433

Isto, str. 56. Isto, str. 56. 434 Isto, str. 56. 435 Isto, str. 57. 436 Isto, str. 58. 437 Isto, str. 58/59.

171

pisac iznosi osnovnu temu svojih proza koja e biti opirnije obraena u prikazu romana Proljea Ivana Galeba.

Zato je plakao Slinko (1956)

Ovom pripovetkom koja je uvrtena u XXX poglavlje romana Proljea Ivana Galeba potvrena je ideja o relativizmu svega to moemo da znamo o drugom oveku koji se nalazi pored nas. Polazni motiv je ljudska runoa, dok je struktura data u obliku seanja jednog dogaaja iz detinjstva kad je Ivan Galeb u veernjoj etnji sa svojim drugarom, susreo na ulici runog oveka koji plae. Vreme susreta je jasno odreeno i slikovito predoeno to potvruje i naredni odlomak: Bio je onaj bolesni as kad se svjetlost ulinih fenjera bori s agonijom dana negdje tamo nad krovovima i za zidovima sluti se bolno rumenilo neba , as koji u nama stvara onaj dobro znani, neugodni rascjep osjeaja, kad neto krbavo i jo neodreeno grebe i zadire u stijeneke due, kao neravan prelom kosti. as kad je naa osjetljivost mekana i gnjecava, jo nedonoe neto gadljivo, jeuljivo, goludravo, kao mokro i ulijepljeno pilence izvaeno prije roka iz ljupine.438 estom slikom sutona koji nagovetava skori konac dana i dolazak noi, iznosi se misao o rascepu i dvojnosti svih pojava u prirodi i svetu. Neminovnost pomenutih promena u prirodi, smenu dana i noi, Desniin ovek doivljava kao neto veoma bolno i osetljivo. Vreme pripovetke odreeno kao konac dana esto je prisutno u proznim ostvarenjima ovog pisca i predstavlja pogodno polazite za analizu i prikaz ovekovih psihikih stanja. Pomenuti susret sa nepoznatim ovekom biva dovoljan razlog da se potrae mogua objanjenja i odgovori na pitanje dato u samom naslovu pripovetke. Motivi i razlozi plaa koji se navode kao objanjenje veoma su razliiti: sama runoa, izgubljen posao, nesrena ljubav, kijavica. U pokuaju objanjenja polazi se od implicitne ideje da runoa donosi ivotni neuspeh i poraze: Nema nita dirljivije od runa ovjeka koji plae. Izgleda da plae zbog toga to je ruan.439

438 439

Isto, str. 178. Isto, str. 178.

172

Konaan odgovor i razlog plaa nepoznatog oveka ostaje nepoznat, ime je potvrena misao da se subjektivni utisak moe viestruko tumaiti neovisno o konanoj istini: Ni sad, kao ni onda, ne znam razloga njegovim suzama. Ali taj je razlog mene i moga druga jako zainteresirao. U naim razgovorima nazvali smo ga Slinkom. A jo i sada ponekad, sasvim iznenada i bez ikakve veze, padne mi na um pitanje: zato je plakao Slinko? Tako smo se pitali i onda. Odsustvo odgovora ostavljalo je pitanje otvorenim i podavalo toj stvari dojam nezavrenosti.440 Nepronalaenje odgovora na pomenuto pitanje oslikava nemogunost oveka da sazna konanu istinu. Slinko je u doivljaju dvojice posmatraa ostao nedostina tajna i veito pitanje koje se vraalo uprkos vremenu koje je prolazilo. Ovom pripovetkom Desnica prevashodno govori o oveku kao veitoj tajni i beskonanim razlozima njegove nesree.

Mali iz planine (1956) Uvrtena u XXIII poglavlje romana Proljea Ivana Galeba, ova pripovetka iznosi jedan nesreni dogaaj: Na kolskom izletu u brdima zaglavilo je nesretnim sluajem dijete: nadnijelo se nad kraku jamu, odronila mu se zemlja pod nogom, i ono se survalo unutra. Jama nije bila odvie duboka, ali je dijete u padu udarilo glavom o kamen i ostalo na mjestu mrtvo.441 Pomenuti dogaaj posmatra se iz dve razliite perspektive: metana koji znaju za dogaaj, i majke koja ne zna. Bojei se da deakova majka ne svisne od tuge, za prvi mah smislili su priicu da joj opravdaju zato joj se sin nije vratio.442 Smiljeno opravdanje biva uverljivo, majka biva obmanuta, a njeno saznanje nesree odloeno zahvaljujui moima obmane. Stvorenu neizvesnost pisac pojaava atmosferom noi koja je ve svojom tamom neto crno nasluivala: No je u svim kuama titala muklom teinom. Kao da se neto nadimalo i nadimalo, neto to ujutro ima da prsne. A nepominost noi i pasivnost bdjenja kao da su to nadimanje inili jo nezadrivijim i bespomonost jo neizvjesnijom.443

440 441

Isto, str. 178/179. Isto, str. 81. 442 Isto, str. 81. 443 Isto, str. 82.

173

Runa vest brzo se irila osvajajui i prosor i ljude: Glas je meutim iao i irio se apatom, unjao se kroz mjesto kao pas lutalac, dopro do u posljednje kue u predgrau, meu ribarske ene i krezube starce to krpaju mree, prodro ve u ui i starim nagluhim bakama uz ognjita.444 Nasuprot onima koji su znali, deakova majka je ubrzo, zahvaljuji neznanju bivala izdvojena i otuena od ostalih. Njeno neznanje pridavalo joj je trenutnu bezbrinost i leernost: Oko nje se stvorio mali pojas pustoi, gotovo vidljiv, kao izmeten zamahom metle uokrug. A ona se usred tog kruga vrtila prirodno, ista od svake slutnje, bezbrino, leerno. I njeno se dranje svakoga doimalo odnekud udako, neodgovorno.445 Navedeni primer iznosi ideju da je ovek srean sve dok ne sazna neto suprotno tome. Posmatrana sa stanovita onih koji znaju, u ovom sluaju metana, deakova majka je doivljena kao krivac: Puke ene gledale su je crnim oima: svaka njena rije, svaka njena kretnja izgledala im je sablanjiva, gotovo bestidna.446 Ovom kratkom pripovetkom ilustrovana je ideja o ovekovom saznanju, odnosno neznanju koje se u ovom sluaju nalazi iznad samog dogaaja: Istina, ona ne zna to se dogodilo. Ali to to se dogodilo to je stvarnost. (Tad sam jo pred velianstvom stvarnosti, objektivne stvarnosti, imao ono djetinje strahopotovanje s kakvim djeca sluaju starije ljude s dugom sijedom bradom i s dubokim iskusnim glasom.) I inilo mi se da bi ta stvarnost, ta objektivna stvarnost, ipak na neki nain morala biti pretenija, jaa od tog krhkog fakta to sirota majka za tu stvarnost ne zna. Meutim, ne! I tad sam pomislio: vidi! Nije tu vaan sam fakat, ono to se gore u planini dogodilo, ono to jest: vano je naprosto to da li majka za taj fakat zna ili ne zna. Sve je u tome, samo u tome.447 Navedenim odlomkom Desnica potvruje ideju o prednosti subjektivnog neznanja nad stvarnim dogaajima, pridajui time samoj stvarnosti relativan znaaj. Ovom pripovetkom pisac analizira postupak junaka koji ne ive u istoj stvarnosti. U stvarnosti koju proivljava deakova majka izostaje injenica o traginom dogaaju to uslovljava njeno ponaanje koje izaziva osudu sugraana. Stvarnost ostalih junaka ispunjena je saznanjem o traginom dogaaju to uslovljava njihovu osudu ponaanja majke. Navedeni stvaralaki postupak pokazuje da teite ove pripovetke, kao i svih
444 445

Isto, str. 82. Isto, str. 82/83. 446 Isto, str. 83. 447 Isto, str. 83.

174

ostalih Desniinih proza, nije na samom dogaaju, ve na oveku i njegovom unutranjem doivljaju prouzrokovanom stvarnou.

Mudrac sa istoka (1956) Posmatrajui ovu pripovetku u kontekstu Desniinog celokupnog stvaralatva, uoavamo da ona iskazuje znaajne elemente autorove antropologije. Razmatranje ljudskog ivota pisac ostvareno je kroz dva razliita gledita: prvo gledite podrazumeva antiistorijsko poimanje sveta olieno u veitom ponavljanju dogaaja, dok je drugo istorijsko-nauno koje je zasnovano na istorijskim dogaajima, injenicama i napretku. Pomenuto gledite iskazano je kroz razmiljanja profesora iz daleke istone zemlje, u obliku epistolarne forme. U pismu koje upuuje svom prijatelju, francuskom nauniku, profesor na samom poetku svog pisma naglaava da u njegovoj zemlji nema historije: A to me pita za minule dogaaje i prole zemane, i kako je u njima bivalo, i to se znamenita dogodilo dogaalo se, brate dragi, kojeta, bivalo je i ovako i onako, povuci amo i povuci tamo, ali dogodilo se, valaj, nije nita. Od nezapamtivih vremena bilo je ovako kao danas.448 Navedeno antiistorijsko miljenje otkriva poimanje dogaaja kao vraanje istog, kao ponavljanje veito istih zbivanja kojima pripoveda ne pridaje nikakav znaaj. Svet je, prema njegovom miljenju, oduvek isti: (...) i prije stotinu ljeta, i prije deset puta stotinu ljeta, bilo je sve tano ovako. I onda je bilo mladih i starih, i onda su jedni odlazili a drugi dolazili, i onda su nicala i rasla mlada drveta a ugibala stara. Sunce je ujutro izlazilo a navee zalazilo, zimi je bila zima a ljeti ljeto ba kao i danas. ivjelo se, umiralo, a onda su dolazili drugi koji su takoe ivjeli pa umirali, i uvijek tako bez prestanka. Ali dogodilo se velim nije nita.449 Desniino poimanje ivota i sveta ilustrovano ovim odlomkom ukazuje na znaaj prirode u njegovoj stvaralakoj poetici koja je podjednako prisutna kao i ovek. Priroda je doivljena i prikazana kao jedan vid ovekove borbe protiv prolaznosti i smrti to je detaljnije predstavljeno u uvodnom delu ovog rada.

448 449

Isto, str. 198. Isto, str. 198.

175

Osnovna odlika oveka, iskazana od strane mudraca sa istoka, jeste neminovna smrt: (...) vrzli su se, muvali, hodali, sjedili, lijegali i ustajali, enili se i udavali, od sebe druge raali i najzad, neminovno, umirali.450 Pored svih nastojanja da nadvaladaju smrt, koprcali su se, prometali se, kako su znali i umjeli, da preive, dovijali se da im bude bolje i da im ne bude gore. Katkad su se, to se zna, i lomili, muili, kinjili. I patili, mnogo patili.451 Patnja je u ovoj pripoveci prisutna i kod dalekih, nepoznatih naroda i kao takva predstavlja konstantu u ivotu Desniinog oveka. Svesni svoje patnje i nemogunosti da utiu na svoju prolaznost, ljudi iz daleke istone zemlje su najzad prestali i da se nadaju: Kod nas, uostalom, i nema tane rijei za nadu; iz nude, upotrebljava se izraz svaan, rije stranog porijekla, koja ujedno znai i nadu i tugu, a jo i tota drugo.452 Glavni junak ove pripovetke, mudrac sa istoka, u nastavku predstavljanja svoje zemlje i svog naroda naglaava da kod njih postoji samo jedna mudrost ili jedna nauka koju naziva svenaukom o onome to jest i o onome to nije. U tenji da obuhvati ivot i svet jednim imenom, Desniin junak uvodi pojam svasna: (...) u isti mah znai i svijet i ivot, a i sve, sveukupnost, krug svega postojeeg i nepostojeeg, svasna se sastoji od dvije polovice: od onog to mora da bude, i od onog to ne moe da bude.453 Objanjavajui pojam svasna, kao njegovu glavnu odrednicu, pripoveda istie dvojnost koja istovremeno predstavlja sutinsku osobinu Desniine stvaralake poetike. Pored konkretne istine oliene u spoljanjim injenicama, pripoveda navodi da postoji jo jedna istina koja nije vidljiva: A koja je od njih pretenija i vrednija, i koja je od njih dviju prava istina to, i opet, sam Alah zna!454 Pomenute suprotne istine mudrac sa istoka objedinjuje jednom istinom koju naziva svasna: Kojeta se dogaa, ali se nita ne dogodi. Zimi je zima, a ljeti je ljeto. Uvijek je nekako bilo i uvijek e nekako biti; a drukije, niti je kad bilo niti e kada biti; zato ne nadaj se emu drugome ili emu boljemu od toga; ne boj se, nee nikad biti ni vie ni manje nego to je to. Oduvijek je sunce ujutro izlazilo, a navee zalazilo. Stoga ne zapitkuj dokono, kako je bilo ili kako e biti. Vjetar je oduvjek bio
450 451

Isto, str. 199. Isto, str. 200. 452 Isto, str. 201. 453 Isto, str. 201. 454 Isto, str. 203.

176

vjetar a pijesak je oduvijek bio pijesak. I vjetar je bez poinka prevrtao i zaoravao pijesak, ali niti je vjetar pijeska prevrnuo niti je pijesak vjetra zamorio. I to se zove svasna, i to se zove istina.455 Navedeni odlomak ukazuje na skepticistiko uenje koje se zalae za jedinstvo i ravnopravnost stvari i dogaaja, relativizujui tako apsolutne vrednosti. U tenji da objedini suprotne pojmove, da stvori jednistvenu sliku raspoluene stvarnosti, Desnica koristi re svaan koju tumai u objanjenju datom uz istoimenu pesmu: Svaan je rije iz jezika jednog jo neotkrivenog, dalekog i primitivnog (ili moda samo egzotinog?) naroda, koja se ne da tano prevesti, no koja otprilike obuhvata u isti mah znaenje nae rijei nada i nae rijei tuga (a, u jednom irem smislu, donekle i znaenje naih rijei opsjena, obmana, samoobmana i slino, kao i rijei utjeha; otuda, ona katkad poprima i znaenje utjeha samoobmane, ili, ako tako volite, samoobmana utjehe. No to su sve, razumije se, tek relativno uspjeli i grubo aproksimativni pokuaji prevoenja rijei svaan).456 Posmatrajui re svaan u sklopu sveukupnog Desniinog stvaralatva, moemo uoiti da ona sadri glavne odrednice njegove poetike: podjednako prisustvo i nade i tuge se osea u svim knjievnim ostvarenjima ovog pisca, u psihologiji svih njegovih junaka, opisanim dogaajima, u prikazu sredine, kao i same prirode.

455 456

Isto, str. 203. Vladan Desnica: Slijepac na alu, Drutvo knjievnika, Zagreb, 1956. str. 21.

177

Tu, odmah pored nas (1956) Ovu pripovetku Desnica je uvrstio u XXXIX poglavlje romana Proljea Ivana Galeba i ona ilustruje ideju smrti koja se iznosi u XIV i XIX poglavlju. Smrt bolesnika u susednoj sobi posluila je kao povod za pripovedaevo razmiljanje o smrti, odnosno za odgonetanje tajne umiranja. Ivan Galeb je jednog jutra saznao od svoje bolniarke da je sinona uurbanost u jednoj od soba bila zapravo prouzrokovana neijom smru: Bilo je naprotiv to, da je onaj umro. To je onaj isti kome su nekidan donosili gladiole, i kome je bilo bolje, znatno bolje.457 Saznavi za njegovu smrt, Ivan Galeb se pita da li postoji po bolnicama soba za umiranje, zvana terbecimer? Optereenost navedenim pitanjem Galeb objanjava sopstvenom radoznalou i nedovoljnim znanjem oveka o smrti. Bojazan i strah od samog pominjanja smrti udaljili su oveka od date teme: Ima stvari u ivotu o kojima niko nikoga ne pita, te tako nikad pravo ne znamo koliko drugi o njima znaju. I tako se dogaa da i veoma iskusni, pa ak i razvratni ljudi ponekad imaju osjeaj da jo uvijek ne znaju dovoljno, s prostog razloga to ne znaju koliko drugi znaju.458 ovekovu tenju i elju da se izbori sa dolaskom smrti pisac ilustruje idejom da se to obino ne deava nama, ve nekom drugom: To su stvari koje se obino uju, utiane i priguene, kroz oite, kroz dobro izolirane oite. Ako vi recimo imate sobu broj 7, to e se desiti, recimo, u sobi broj 6 ili u sobi broj 8. Nikad, skoro nikad ba u sobi broj 7. Jer smrt to je za druge, za ne-ja. To je za susjeda.459 Navedenim odlomkom Desnica izraava nadanja svog junaka da e ga smrt bar za ovaj put mimoii. Iako se nalazi u bolnici, u sabiralitu bolesti koje nagovetavaju mogui kraj, Desniin junak eli da se udalji od dolaska smrti. Smrt kao osnovni motiv pomenutog romana u kojem se ova pripovetka nalazi, predstavlja istovremeno i glavni motiv Desniinog celokupnog stvaralatva to je ve pomenuto u uvodnom delu ovog rada. Pomenuta tema bie opirnije obraena i prikazana u posebnom delu ovog rada posveenom romanu Proljea Ivana Galeba.

457 458

Isto, str. 205. Isto, str. 206. 459 Isto, str. 208.

178

Delta (1956) Pripovetka Delta uvrtena je u LVI poglavlje romana Proljea Ivana Galeba. U njoj pisac ilustruje svoje poetske stavove prevashodno vezane za mesto dogaaja i fabule u knjievnom delu. Iznenadni nestanak oveka kao osnovni dogaaj ove pripovetke, predstavlja polazite za prikazivanje tri mogua naina pripovedanja: novinska vest, kriminalistika pria i fantastino-realistina pria. Pisac koristi razliite modele pripovedanja kako bi reio nastalu problematiku oko ovekovog nestanka. Novinska vest koju pripoveda iznosi na samom poetku pripovetke, prema njegovim reima, nije dovoljna da se dokui istina: Novine su donijele jedan neobian sluaj. Ispriat u ga u najbitnijim crtama: Neki ovjek izaao je jednog dana iz kue, i nikada se vie nije vratio. Ali ne! Na taj nain pria je ispala suvie kratka. Tako kratka, da je eto ve ispriana. Htio sam je svesti na najbitnije, no vidim da to ne ide. Bitno predstavlja samo polovinu stvari. esto onu manje bitnu polovinu. Tek bitno i nebitno daju itavu istinu.460 Navedeni odlomak ukazuje na Desniin poetski stav da je sam dogaaj, tanije ono to je bitno u nekoj informaciji, za knjievno delo od manjeg znaaja. U Desniinim proznim ostvarenjima najvea panja je usmerena na odraz koji odreeni dogaaj ostavlja na unutranji svet junaka. Dogaaj pripada spoljanjoj stvarnosti i predstavlja samo polovinu istine. Druga polovina se krije u ovekovom doivljaju koji predstavlja unutranju stvarnost kojoj se treba pribliiti. Meutim, do konane istine nije dola ni kriminalistika pria, odnosno policija kojoj je nestanak odmah bio prijavljen. Policijsko traganje, prema reima pripovedaa, odvija se po liniji najverovatnijih pretpostavki to u ovom sluaju nije bilo dovoljno da se pronae istina: Kad je u pitanju enigma, besmisleno je ii putem najvjerovatnijeg: da se radilo o najvjerovatnijem, enigme ne bi ni bilo. Naprotiv, ba tu dolazi do primjene fantazije. Do te mjere, da najee ni ona ne uspijeva izvesti stvar na istac.461 Desnica istie fantaziju kao znaajan elemenat u ovekovom pribliavanju istini. Elemenat fantazije prisutan je u mnogim Desniinim proznim ostvarenjima, o
460 461

Isto, str. 296. Isto, str. 297.

179

emu je ve bilo govora u prethodno prikazanim pripovetkama. Meutim, ni prisustvo fantazije nije pomoglo da se doe do razreenja nastale enigme to ukazuje na nemogunost oveka da sazna konanu istinu: Zagonetka ni do danas nije rijeena. Enigma je ostala enigma. Policijska je istraga obustavljena, ili je bar zapala u ono stanje letargije koje nazivaju evidencijom.462 Razliiti pokuaji da se pronae nestali ovek predstavljaju razliite mogunosti i puteve koji vode ka istini: Splet uzanih, vijugavih stazica razbjeavao se pred njim na sve strane, poput klupka zateenih zmija. Koliko staza tu ima! ire se kao lepeza! Kao delta! Pazi! To su mogunosti! Delta mogunosti!463

462 463

Isto, str. 302. Isto, str. 302.

180

PROLJEA IVANA GALEBA (1957)

Sve do pojave Desniinog romana Proljea Ivana Galeba 1957. godine, prema reima Milivoja Markovia, naa knjievnost nije imala tako sloen, slojevit, simbolian i polifonian roman. Iako su se do pojave ovog romana ve pojavili romani Pesma Oskara Davia, Koreni Dobrice osia, Kurlani i Neisplakani Mirka Boia, Zlo prolee Mihajla Lalia, Divota praine Vjekoslava Kaleba, Aneli lijepo pjevaju Vojina Jelia i drugi, ipak nijedan od njih, makar koliko nagovetavao nove i izraajne romaneskne elemente, ni izdaleka se nije oglasio takvom romansijerskom modernou i takvim emotivnim i misaonim prodorima u sve sfere ovekovog ivota, kao to je to uinio Vladan Desnica svojim romanom.464 Nagovetaji ovog romana vidljivi su ve u pripoveci Posjeta (1951), koja u svojim segmentima sadri izrazito moderan izraz koji e tek u ovom romanu doiveti svoju punu afirmaciju. Pomenute 1951. godine pojavljuju se i Desniine pripovetke Pravda, Oprotaj, Od jutra do mraka, Konac dana i Florjanovi, koje u svojim pojedinim delovima sadre atmosferu prisutnu u ovom romanu. Pisac je u navedenim pripovetkama sve vie zaokupljen unutranjom realnou oveka, analizom njegove psihe i tenjom da iznae neka reenja u prevazilaenju datih stanja u kojima se nalaze njegovi junaci. Sline preokupacije zaokupljaju pisca u knjizi pripovedaka Tu, odmah pored nas (1956), koja u potpunosti podsea na roman Proljea Ivana Galeba jer je u njoj prisutan isti jezik i stil kojim je ovaj roman napisan. U prethodnom segmentu rada posveenom zbirci Tu, odmah pored nas, navedeno je pet pripovedaka koje je Desnica uvrstio kao posebna poglavlja romana Proljea Ivana Galeba (Balkon, Mali iz planine, Zato je plakao Slinko, Posjeta u bolnici i Tu, odmah pored nas). Nakon godinu dana od izlaska Desniine poslednje zbirke pripovedaka, pojavljuje se roman o Ivanu Galebu koji predstavlja potpunu sintezu njegovog sveukupnog stvaralatva u kojem je Desnica video konaan oblik i najvei domet svoga knjievnog stvaranja.465 Najvei stvaralaki domet Vladan Desnica ostvario je upravo kao pisac romana Proljea Ivana Galeba, ija pojava u vreme samog objavljivanja nije
464 465

Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 62. Isto, str. 65.

181

predstavljala dogaaj vredan velike panje u krugovima tadanje knjevne kritike. Najznaajnije prozno ostvarenje ovog pisca ipak nije imalo prijem koji je njegov autor oekivao. Desnica je u svojim intervjuima naglaavao da njegov roman, uprkos dobrim kritikama, nije shvaen i prikazan na najbolji nain, da nisu uoene najvanije osobine njegovog stila, kompozicije i jezika. Izvesna ravnodunost proizlazila je od kritiara koji su nepovoljno ocenili Desniin prvi roman Zimsko ljetovanje jer se nije uklapao u tadanje knjievne norme, to je ve pomenuto u posebnom segmentu ovog rada. Dogmatska knjievna kritika u vreme pojavljivanja romana Proljea Ivana Galeba bila je najveim delom prevaziena, mada je neto od njenog duha i ostalo. Desniin nain oblikovanja knjievne materije, kao i sloboda forme bili su dovoljni razlozi da izazovu odreenu vrstu podozrenja prouzrokovanog dogmatskom zatvorenou i nespremnou da se prihvate moderniji knjievni prodori.466 Meutim, izvesno podozrenje prema Desniinom romanu biva ubrzo prevazieno pojavom modernih knjievnih tokova u naoj knjievnosti. Proljea Ivana Galeba sve vie osvajaju knjievnu kritiku, kao i italaku publiku toga vremena: Gotovo svi kritiari su zapazili Desniin pomak i devijaciju ka prikazivanju tragine, mrane strane ivota: straha, tjeskobe, patnje, ludila, samoe, beznaa, dosade, praznine i smrti; ljudskih ivotnih olupina i promaenih egzistencija; svijeta bivanja i trajanja nasuprot svijetu akcije i dogaanja; biolokog i kozmikog vremena namjesto povijesno-politiko-socijalnog; kontemplacije i psihikih stanja mjesto akcije i dogaanja; gotovo svi su naglasili njegovu neobinu mo promatranja i zapaanja kao i duboku misaonost, to ga je uinilo piscem sa vlastitim pogledom na svijet, knjievnim sistemom i metodom i misliocem s konstitutivnom potrebom za teorijskim izrazom svog shvaanja zbilje.467 Prema miljenju Dragana M. Jeremia, Desniin roman je dogaaj za nau literaturu (...) Ovo je prvi jugoslovenski idejni roman, roman koji, povodom malo izuzetnog, malo izopaenog ivota jednog umetnika postavlja probleme vrednosti

466

Roman Proljea Ivana Galeba, stoga, ne samo obogauje batine hrvatskog i jugoslavenskog proznog stvaralatva, nego i jednu od znaajnijih spona ovih knjievnosti s modernim tokovima evropske i svjetske knjievnosti. Fran Dijan: U kratkim provedrinama svijesti O Desniinom romanu Proljea Ivana Galeba, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, 1985, str. 477. 467 Milan Mikovi: Desniina sumnja, Izraz, br. 1, Sarajevo, 1975, str. 24.

182

ivota i smisla stvari koje ovek moe doiveti. U njemu je fabula samo nit na koju se reaju razmiljanja o najraznovrsnijim temama ivota i smrti.468 U ranijim proznim ostvarenjima Vladana Desnice prikazanim u prethodnim segmentima ovog rada, vidljiva je njegova okrenutost unutranjim analizama oveka. U romanu Zimsko ljetovanje analiza je uzgredna, dok je njegov drugi roman ostvaren upravo tehnikom analize. Potpuno ostvarenje analitikog postupka u ovom romanu omoguila je promenjena uloga pripovedaa koji pripoveda u prvom licu. Milivoj Solar istie da se u ovom delu ne pria nego analizira odnosno izvjetava o analizi.469 Iako se u stvaralakom postupku ovog pisca uoavaju izvesne crte koje ga vezuju za klasike realizma, ovaj roman svojim najveim delom podsea na ostvarenja koja su nastala kao reakcija na realizam. Ve nakon itanja prvih stranica Proljea Ivana Galeba neminovno se namee slinost sa ciklusom Marsela Prusta U traganju za izgubljenim vremenom, u kojem je data panorama francuskog drutva krajem XIX veka kroz unutranje doivljaje povuenog, senzibilnog aristokrate. Poetkom XX veka u knjievnosti sve vie su prisutne Bergsonova filozofija intuicije, Frojdova psihoanaliza i Ajntajnova teorija relativnosti. Glavna tema sve vie postaje ovek, koji iznosi svoje utiske iz prolosti gradei time svoju sliku sveta zasnovanu prevashodno na doivljajima. Moderni pisci, po uzoru na Prusta, sve vie zalaze u detalje, u prikazivanje trenutaka odreenih rasploenja. Prema miljenju Velibora Gligoria sklop ovog romana je moderan: on je psihoanalitiki roman, a ujedno i meditativan. Roni duboko unutra, u ivot, u oveka. Unutranji nemir nespokojne umetnikove due uvodi ga u vrhove velikih tema o smislu ivota (...) Meditira o ivotu i smrti, ljubavi, umetnosti i svemu to duhovno i moralno lomi i prelama u ljudskoj dui i ljudskim odnosima.470 U modernom dobu ovek sve vie gubi mo sreenijeg miljenja i proivljavanja, okree se introspekciji, to se odraava i na knjievni postupak: Ne mislim da je Desnica insistirao na eksperimentu i njegov roman Proljea Ivana Galeba ne treba shvatiti kao eksperimentalno delo. On je, naprosto to to jeste snaan oblik sveukupnog ovekovog ivota.471
Dragan M. Jeremi: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruevac, 1969, str. 107. Milivoj Solar: Ideja i pria, Prosvjeta, Zagreb, 1980, str. 190. 470 Velibor Gligori: Knjiga ivota i proze Vladana Desnice, Nin, godina XVII, br. 844, Beograd, 12. 3. 1967, str. 174. 471 Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 77.
469 468

183

Navedenu tvrdnju potvruje i Milivoje Markovi u svom prikazu Desniinog romana: Za disciplinovan kritiki i istraivaki duh bilo je jasno da je Desnica osoben i istrajan traga, da je kao umetnik sav okrenut unutranjim ovekovim svetovima u kojima je naslutio beskrajna prostranstva, da mu je najvei izazov bio to kako ovek ivi u sebi i da je u svemu to je mislio, pisao i iveo sledio te izazove, u stvari deifrovao je tajne zamke i zagonetke kompleksnog i nikad do kraja dokuivog ovekovog sveta.472 Ovaj roman nije izuzetna knjiga samo u Desniinom stvaralatvu, ve je po svojim stilskim obelejima, po jeziku, po tehnici pisanja, po sloenosti misli i emocija, po impresivnosti, mozainosti kompozicije, po nainu vienja i doivljavanja sveta, po koncentraciji asocijacija i simbola, po funkcionalnoj i vidovitoj primeni mita, po oblikovanju likova po svemu, dakle, bitno drugaiji od svega onoga to je u nas do njegove pojave napisano.473 Osobenost Desniinog romana prevashodno se odlikuje jedinstvenom kompozicijom na ta je ukazala knjievna kritika: Desnica je svoj roman pisao punih dvadeset i pet godina. To dugogodinje zrenje njegovog romana rezultiralo je delom za koje se moe rei da je savreno po kompoziciji, stilu, idejama. Onda kada je u svojoj svesti stvorio osnovne idejne odredbe romana i glavnog lika, autor je studioznim radom doao do karakteristine kompozicije romana.474 Sam podatak da je njegovo stvaranje trajalo oko dvadeset i pet godina ukazuje na pieva nastojanja da stvori jedinstveno i osobeno knjievno delo. Prema miljenju Dragana M. Jeremia Desniin veliki roman Proljea Ivana Galeba je ustvari komponovan po tom metodu irenja vidokruga i mozaikog slaganja raznih vidova i manifestacija ivota koji se stapaju u jednu integralnu viziju ivota. Iz niza malih proznih oblika, koji nisu zaokrugljenost pripovetke, ili esejistike novele, sloio je Desnica jednu veliku celinu sinfonijski usklaenu. Njegov roman je sinfonija kako u sadrinskom tako i u formalnom pogledu (...).475 Dragan M. Jeremi i Stanko Kora u svojim prikazima istiu da je ovo roman ideja, Vlatko Pavleti ga naziva romanom esencioniranog iskustva, dok Alija Isakovi ga odreuje kao roman-esej i filozofski roman, a Nenad Radanovi
Isto, str. 64. Isto, str. 77. 474 Nada Radovi: Solilokvij u romanu Proljea Ivana Galeba Vladana Desnice, Gradina, br. 2, Ni, 1977, str. 64. 475 Dragan M. Jeremi: Izabrane prie Vladana Desnice, Knjievne novine, Beograd, god. X, br. 101, 11. 9. 1959. str. 3.
473 472

184

koristi termin roman-biografija. Radivoje Miki u svom prikazu naglaava da se ovaj roman moe odrediti kao monoloko-asocijativni roman, roman monolog u kome jedan muziar na kraju ivota pria o svom ivotu. Polazei od miljenja Aleksandra Flakera da nema tipologije bez ostatka, Fran Dijan ovaj roman naziva romanom izriaja i monoloko-asocijativnim romanom.476 Meutim, Desniino knjievno ostvarenje nije samo roman. Pisac je u njega ukomponovao est pesama iz zbirke poezije Slijepac na alu, sedam pripovedaka koje su zasebno objavljivane, kao i delove svojih eseja, to dodatno potvruje posebnost same strukture romana. Pomenuti anrovi koji sainjavaju njegove segmente nisu doiveli znaajne promene. Posebna zanimljivost Desniinog postupka integracije razliitih anrova ogleda se u pretvaranju nekoliko pesama u prozni izraz. U stihove su pretvorene pesme Podnevni ispit, Umuje mudrac na suncu, Dobrostiva smrt i Mehanika bola (LXXII poglavlje), Proljea i Jednostavnost (LXXIII poglavlje). U ovom romanu ima jo niz mjesta koja bi se takoer mogla osamostaliti i pustiti u ivot kao posebne pripovijetke, pjesme ili eseji. tovie, stjee se dojam da je roman i nastao od ciklusa novela, eseja i pjesama povezanih glavnim likom, pa tako ini ne samo sintezu najveeg dijela Desniinih tematskih preokupacija nego i sintezu anrova kojima se on preteno bavio.477 Proljea Ivana Galeba su, prema reima Kreimira Nemeca, primer romanaspuve: sve to je zaokupljalo autorovu svijest, sav taj naoko heterogen materijal, upijen je i homogeniziran zahvaljujui novoj, originalnoj formi koja je omoguila da raznolika graa bude sreena u logiku cjelinu a da, pri tom, i pojedini dijelovi ouvaju svoju autonomiju.478 Povezivanjem razliitih knjievnih oblika, Desnica naruava dotadanju knjievno-teorijsku strukturu romana, organizujui Proljea Ivana Galeba od mnotva samostalnih delova koje moemo posmatrati izdvojeno. Takav stvaralaki postupak uslovljava uzajamno posmatranje svih oblasti Desniinog opusa. Razmatrajui strukturu ovog romana, Radomir Ivanovi u monografiji posveenoj knjievnom delu Vladana Desnice, naglaava da se pisac zalagao za takav koncept romana koji je mogao posluiti kao kompozitni pojam, a to znai kao
Fran Dijan: U kratkim provedrinama svijesti O Desniinom romanu Proljea Ivana Galeba, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, 1985, str. 478. 477 Isto, str. 478. 478 Kreimir Nemec: Pripovijedanje i refleksije, Zrinski tiz, akovec, 1988, str. 59.
476

185

voluminozna epska, dramska i lirska forma koja svojom tipologijom, formalnom i sadrinskom usavrenou, moe predstavljati enciklopediju znanja i umjea.479 Takva forma, prema njegovom miljenju, predstavlja i najprikladniji nain za ispoljavanje integralne vizije svijeta, integralne stvaralake vizije i integralnog realizma kao vrste stilske formacije.480 Potvrdu za navedeno miljenje Radomir Ivanovi pronalazi u Desniinim teorijskim tekstovima u kojima pisac pravovremeno i na prihvatljiv nain rjeava itav niz estetikih, poetolokih, naratolokih i genolokih problema.481 Stvarajui roman sa slobodnom i otvorenom strukturom, Desnica ini zaokret u pogledu dotadanje realistike knjievne metode koja se ogledala u realnom prikazivanju stvarnosti u posleratnim godinama. Nain na koji je Desnica sainio svoje delo od fragmenata najrazliitije vrste (...) ukomponovanih tako da stvaraju iluziju kako tvore otvoreno avangardno delo koje piscu omoguava da unosi i vlastite pesme ili da dopisuje nove prie mogao bi sugerisati da se radi o romanu tadanje neoavangarde.482 Kreimir Nemec u svom prikazu ovog romana istie da je u prvom planu slobodni poredak, montaa i permutacija tematskih jedinica. Razliiti stilovi, govori i perspektive neprekidno se sudaraju i stapaju te zajedno stupaju u neposredan dijaloki odnos. Proljea Ivana Galeba po mnogim svojim osobinama predstavljaju obrazac sintetike proze jer, mimo anrovskih ogranienja i konvencija, spajaju u jedinstvenu organsku cjelinu i fikcionalne pasae, i dinamike zapise, poetske fragmente, esejistika askanja i ozbiljne filozofske refleksije.483 Prema miljenju Miodraga Petrovia, Desniin roman je drukiji od onih koji su kod nas napisani i kakvi se i danas preteno piu. Tako rei bez siejne ose je, bez siejne i tematske arhitektonike, bez standardne kompozicije. Mlaz fabule u njemu je neobino tanak; tek na pojedinim mestima sevne neto od prie, od neke anegdote koja bi moda mogla da se proiri i zasnuje po sopstvenom unutranjem odreenju, ali

479 480

Radomir Ivanovi: Po sunanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 215. Isto, str. 215. 481 Isto, str. 201. 482 Radovan Vukovi: Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Istono Sarajevo, 2005, str. 314. 483 Isto, str. 79.

186

tkivo se brzo kida. Ako zapone neku priu, italac ni u jednom trenutku nije siguran da e se ona i nastaviti.484 Povezujui asocijativnom vezom junakove uspomene i doivljaje, Desnica stvara moderan roman kome je dogaaj u drugom planu, dok su u prvom planu ideje, analize i meditacije glavnog junaka. Dubravko Jelii za Desniin roman kae: To nije pripovijest; u njoj nema fabule. Nita se ne dogaa izmeu ovih korica, ili gotovo nita to bi moglo nahraniti i najminimalniju radoznalost. U njoj jedno lice ivi i misli. Unutarnja napetost u Galebovim mislima stvorenih suprotnosti, meutim, obilno nadoknauje izrastanje dinamike vanjskih dogaaja. Ovaj je roman apologija ljudskih misli, dokaz njezine nenadmaive moi.485 U mnogim prikazima ovog romana kritiari su isticali njegovu modernost koja se ogleda u jeziku, stilu, u pripovedakom postupku, u samoanalitinosti junaka, u esejiziranom izrazu, u otklanjanju klasine fabule. Gradei tako svoj roman, pisac na vet nain prikriva fabulu koja postoji samo je na izvestan nain promenjena njena funkcija ona nije u prvom planu, redosled zbivanja u ivotu Ivana Galeba nije primaran, nisu presudni tzv. spoljanji faktori iz ivota, bitna su seanja na njih i razmiljanja o njima, bitna su oblikovanja stvarnih iskustava.486 Lik Ivana Galeba ne bi bio mogu bez fabule koju pisac ostvaruje kroz prikaz tri razliite faze Galebovog ivota. Prva faza obuhvata seanje na detinjstvo, uspomene na rodnu kuu i lanove porodice, druga faza se odnosi na prikaz njegovog zrelog ivotnog doba, dok trea faza predstavlja njegov tragini udes, razmiljanje o smislu ovekovog ivota i oekivanje skorog kraja. Navedenim stvaralakim postupkom ostvarena je privlanost Desniinog romana koja se zasniva na izrazitoj ivotnosti sainjenoj od iskustava, samoanaliza, preispitivanja, razmiljanja, nemira, unutranjih drama i previranja glavnog junaka. Opisivanje dogaaja iz Galebovog ivota naizmenino se smenjuje sa njegovim razmiljanjima o mnogim ivotnim problemima. Ispriani dogaaji vezani za ivot Ivana Galeba dati su, prema miljenju Dragana M. Jeremia, vie kao sugestivna skica nego kao realni prikaz jednog

Miodrag Petrovi: Izvan svakog obrasca, u knjizi: Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Rad, Beograd, 1990, str. 5. 485 Dubravko Jeli: U potrazi za individualnom slobodom, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1968, str. 73. 486 Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 68.

484

187

neobinog i interesantnog ivota.487 Takav postupak Jeremi naziva vetinom pisca da se dogaajni deo romana ne razlikuje od refleksivnog dela. Poglavlja koja govore o Galebovom ivotu, kao i ona koja iznose njegova razmiljanja, istovremeno sadre rasprave o smrti, religiji, umetnosti, umetniku, pozoritu, bogu, filozofiji, pamenju i mnogim drugim pitanjima koja se odnose na oveka i njegov ivot. Galebova razmiljanja o navedenim pojmovima predstavljaju po jedan zaokruen esej.488 Takav stvaralaki postupak Radomir Ivanovi odreuje kao svjesno i apriorno izabrano nastojanje pievo da u isto narativnu prozu, kao plod fikcije, inkorporira teorijski diskurz, kao plod filozofske ili estetike refleksije, branei njegovu literarnost i validnost.489 Upravo je navedena intencija pisca uslovila da se ovaj roman anrovski odredi prvenstveno kao roman-esej. U analizama Desniinog romana esto se istie upravo esejizirana forma iskaza i postavlja se pitanje da li je to roman ili zbirka eseja o razliitim ivotnim temama. Milivoje Markovi se slae sa ujednaenim miljenjem kritike da je ovaj roman najveim delom ostvaren esejistikim nainom iskazivanja misli i emocija, iznoenjem razmiljanja o razliitim umetnikim i filozofskim temama koja su data u funkciji romanesknog iskaza. Esejizam se, prema miljenju Kreimira Nemeca, pojavljuje kao mogunost da autor svoje idejne i estetske stavove, umjesto direktog iznoenja u nefikcionalnoj formi (raspravi, eseju, studiji), oivi u literarnom anru prikazujui ih kao stavove fiktivnih likova. Esejizmom se, dakle, maskiraju pieve teze, uvjeravanja, doktrine jer se prikazuju posredno, kao refleksije fiktivnog lika.490 Takvim stvaralakim postupkom pisac mnoge stavove iz svojih eseja pripisuje Galebu kao delove njegovih razmiljanja. Upravo ove injenice potvruju miljenje da roman Proljea Ivana Galeba predstavlja celokupnu sintezu Desniinih poetskih opredelenja. Teme koje se odnose na knjievnost i umetnost uopte, kao i na umetnika sadrane u Zapisima o umjetnosti, istovremeno sainjavaju Galebov umetniki postulat to uzrokuje neminovna ponavljanja odreenih poetskih stavova ovog pisca.

Dragan M. Jeremi: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruevac, 1969, str. 107. Svaki od ovih eseja mogao bi da stoji i sam za sebe, a posebno tampani, ovi eseji nesumnjivo bi spadali u red najboljih eseja koje je ikada napisalo pero jednog naeg pisca. Isto, str. 109. 489 Radomir Ivanovi: Po sunanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 228-229. 490 Kreimir Nemec: Pripovijedanje i refleksije, u knjizi: Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Zrinski tiz, akovec, 1988, str. 66.
488

487

188

Esejistike digresije koje pisac ubacuje u svoja razmiljanja o prolosti, stoje izvan kompozicijsko-fabularnih odnosa491 i nisu vremenski odreene. Inspiraciju i povod za njihovo nastajanje pripoveda dobija iz neke konkretne situacije. Primer za navedenu tvrdnju pronalazimo u XVII poglavlju romana kada Galebu umesto njegove bolniarke dolazi zamena iz susednog paviljona. Neobina lepota nove bolniarke predstavlja povod za Galebovo razmiljanje na temu lepote492 uopte. Ovaj primer ilustruje stvaralaki postupak pisca da pomou spoljanjeg poticaja razvija odreenu temu. Navedenim esejom koji govori o lepoti pisac zaustavlja radnju, ostvarujui izvesnu pauzu. Slinim stvaralakim postupkom Desnica ostvaruje veinu svojih esejistikih digresija. Banalni dogaaji iz svakidanjeg okruenja inspiriu Galebove misli i pretvaraju ih u samostalne esejistike celine. Drvo koje se pojavljuje u Galebovom vidokrugu budi razmiljanja o oveku i prirodi, lep i sunan dan pokree razmiljanje o svetlosti i mraku, ivotu i smrti, o religiji i bogovima, o smislu filozofije i jo mnogim drugim temama. Ivan Galeb ivi esejistiki, njegova je aktivnost esejistika par excellence: to je aktivnost radi aktivnosti, za nju je bitan sam proces, kontinuitet miljenja, a ne usustavljivanje; bitno je miljenje, a ne misao.493 Navedenu tvrdnju potvruje i sam Galeb: Pravi literata ne analizira radi zanimljivosti analizirane stvari, radi rezultata analize, ve zbog zanimljivosti samog analizatorskog posla. On ti, ovjee boji, ne demonstrira materiju koju ima pred
Aleksandar Flaker: Stilske formacije, Liber, Zgreb, 1976, str. 313. Gledam je. Zbilja je lijepa, izuzetno lijepa. A izuzetne fizike ljepote, jednako kao i izuzetna umjetnika djela, pobuuju u nama potovanje. Neko potovanje koje je svo utnja i kontemplacija. Jer fizika ljepota nije puki fiziki fakat: kad je to doista ljepota vieg reda, ona je jedan talenat. Talenat kao i svaki drugi. I, zato, kao i svaki nesvjesni nosilac jednog talenta, jedne vrednote, i nosilac takve izuzetne fizike nadarenosti zrai ljepotom neke instinktivne samosvijesti. Stoga stvor obdaren neobinom fizikom ljepotom redovno ima i to svojstvo da umije nositi svoju ljepotu () Odatle nam postaje jasno kako jedna takva fizika ljepota vieg reda, pa i samo jedanput i letimino viena, moe da ljudima postane jedna doivotna vrijednost. Ideal i osmiljenje itavog njihovog ivota i djela. I to ne bilo kakvim, sitnim, neznaajnim ljudima, sentimentalnim duicama, nego ba onim najveima i najjaima, i moda ba samo njima: velikim pjesnicima, velikim umovima, velikim duhovima uope. Odatle biva jasno i to da jednoj takvoj ljepoti vieg reda nije potrebna nikakva nadopuna i nikakva podudarnost s bilo im drugim: ona je sama sebi cjelovita I potpuna: jedan likovni fakat, s odnosnim odrazom u sferu duha, koji govori sam za se, i koji je sav u tome () Nego ima i jedna druga vrsta ljepote. Jedna krhka, labilna, prekrasna ljepota, ljepota puna strepnje. U takvoj ljepoti kao da neto vjeito upozorava na udo njenog postanka. To nije samo ljepota oblika, ve neto to njoj pada kao osvijetljenje po pejzau. To su one ljepote koje slikarima i skulptorima znadu zadati stotinu muka. Umijee oka da pogleda, umijee usta da se nasmijee. Nemir koji stalno prebiva u uglovima usnica i koji bez poinka modelira na licu obasjanosti i zasjenice, osmijeh as pun zaborava, bez jueranjce, as osjenan nekim pradavnim, jo prije roenja nataloenim umorom. U svakom njihovom inu, rijei, pogledu kao da je prisutno itavo njihovo bie, itav njihov dotadanji ivot. Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 64-68. 493 Kreimir Nemec: Pripovijedanje i refleksije, u knjizi: Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Zrinski tiz, akovec, 1988, str. 70.
492 491

189

sobom, nego svoju demonstratorsku sposobnost! Upoljavanje i ekshibiranje jednog talenta koji je tu, i koji trai da bude uposlen i ekshibiran, i nita vie.494 Osnovni intelektualni okvir ovog romana sainjavaju eseji pomou kojih pisac otkriva misaoni raspon svog junaka koji esejizira upravo radi zanimljivosti samog procesa esejizacije. estom upotrebom eseja pisac ostvaruje kontinuitet miljenja glavnog junaka, ime postie ravnoteu u odnosu na diskontinuitet, epizodinost i fabularnu fragmentarnost.495 Postavljajui u sredite analize analitiku svest svog junaka, pisac pomera ugao posmatranja sa opteg na pojedinano, stvarajui tako slobodan prostor za sadraje junakove svesti. Tehniku toka svesti Desnica u ovom romanu primenjuje na jedan drugi nain, ne dozvoljavajui svom junaku da iz njega jednom krene nezaustavljiva lavina uspomena. Ivan Galeb sam pokree tok svesti, u razliitim i isprekidanim vremenskim intervalima, iznosei odreene trenutke iz svoje prolosti. Meutim, pisac se tu ne zaustavlja, ve dozvoljava svom junaku da sva ispriana zbivanja osmotri sa odreene vremenske distance, iznosei svoje komentare i zakljuke o svemu onome to predstavlja sadraj njegove svesti. Iako se ovaj roman odlikuje elementima razliitih anrova, upravo svest Ivana Galeba, glavnog junaka i pripovedaa ovog romana, objedinjuje i povezuje sve raznolikosti koje ovaj roman prua u anrovskom i sadrajnom smislu. Da bi se napisao ovakav roman, prema miljenju Dragana Jeremia, potrebno je mnogo ivotnog iskustva oveka koji je izuzetno nadaren da posmatra, uporeuje, zakljuuje. Ovo delo je plod itavog jednog ivota i zato poseduje ivotnu i misaonu integralnost koju ne mogu da imaju romani koji nastoje da samo prikau jedan dogaaj ili objasne jednu pojavu. I to plod ivota jednog izuzetnog pisca intelektualca, u ijoj se svesti svi dogaaji prelamaju dvostruko: kao karakteristian doivljaj i kao pojava neeg sutinskog.496 Navedeno miljenje Dragana Jeremia ukazuje na dvojnost Desniinog romana, koja se ispoljava kroz prikaz line drame neuspelog umetnika i drame

Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 203. Fragmentarizovana struktura i asocijativni stil Proljea Ivana Galeba bili su izraajna forma relativistike filozofije i tragine vizije sveta koja se ne iskazuje samo u jednoznanom openhaurovskom pesimizmu, ve i u balansu simbola svetlog i mranog, odnosno u igri prolea i smrti, kako glasi podnaslov Desniinog romana. Radovan Vukovi: Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Istono Sarajevo, 2005, str. 315. 496 Dragan M. Jeremi: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruevac, 1969, str. 110.
495

494

190

ovekovog saznanja. Ovim romanom Desnica je pokazao da je pitanje smisla ivota i sveta sutinsko pitanje i potreba svakog oveka: Traenje smisla ivota kod njega, kao kod Dostojevskog ili kod Kamija, postaje ak uzbudljiva i iva osnova dogaanja u romanu.497 Razmiljajui o knjigama, Desniin junak Ivan Galeb razmilja o stvaranju modernog romana iznosei pievu tenju za ostvarivanjem novog literarnog postupka koji bi prevazilazio i obuhvatao sve postojee anrove. Galeb iznosi pred itaoca jednu novu poetiku po kojoj bi se morao osmisliti takav roman koji bi odgovarao zahtevima doba u kome je nastao i sve profinjenijem ukusu intelektualnog itaoca: Da ja piem knjige, u tim se knjigama ne bi dogaalo a ma ba nita. Priao bih i priao to mi god na milu pamet padne, povjeravao itaocu iz retka u redak, sve to mi proe milju i duom. askao bih s njim. Ako uope ima poezije, tad je poezija ono na to naa misao i naa senzibilnost naiu lutajui pustopaicom. Tek tu i tamo u svakom petom i desetom poglavlju, malo bih zaarao kao da se toboe neto dogaa ili kao da e se toboe neto dogoditi, toliko da bih ga obmanuo pa da me ne napusti, kao to obmanjuje dijete koje smo protiv njegove volje izveli u etnju (...) ovjeanstvo je ve dovoljno odraslo, dovoljno se prozlilo a da bi mu trebalo fabulirati.498 Navedeni odlomak ukazuje, prema reima Nenada Radanovia, da pisac ne iznosi samo vlastito miljenje o idealnom modernom romanu on ga takvog, i po ve formiranom obrascu, eli i napisati. To su Proljea Ivana Galeba roman u kome i zatiemo navedenu teoriju svakako pod pretpostavkom da je Galeb, makar djelimino, autorov alter ego.499 Ivan Galeb u svojoj odrednici idealnog romana istie da vanjski dogaaji nikada ne predstavljaju primarni elemenat u njegovom pogledu na svet, ve su od sekundarnog znaaja. Ovakav pogled na svet odraava se i na samu strukturu romana koja se ne zasniva na dogaajima kao okosnici radnje. Galeb odbacuje shvatanje da je sutina ljudskog ivota dogaaj, samim tim i fabulu kao elemenat strukture romana. Prema miljenju Kreimira Nemeca u Proljeima se gotovo nita ne dogaa, tu se neobavezno aska sa itateljem, a tek tu i tamo malo se zaara kao da se toboe neto dogaa. Zatim se opet slobodno luta pustopaicom. Misaoni
497 498

Isto, str. 110. Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 107 499 Nenad Radanovi: Poetika i njena realizacija, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 182.

191

subjekt, koji je u ovom sluaju zagovornik odreenog estetskog sustava, ironizira tip pripovjednog oblikovanja kojem je u osnovi epski fabularni poredak.500 Galebu se konvencije tradicionalnog pripovedanja ine lanima i nepotrebnima. Ukoliko literatura, po njegovom miljenju, eli da odgovori na pitanja o kojima razmilja savremeni ovek, mora se liiti prevazienih literarnih rekvizita kao to su jeftino fabuliranje, obmanjivanje priom, prikrivanje znaenja. Galebova razmiljanja o novoj poetici romana Radovan Vukovi dovodi u vezu sa grupom pisaca koji su u Parizu istupili sa projektom novog romana ba u vreme pojavljivanja Proljea Ivana Galeba: Neke poetike zamisli i pripovedaki postupci koje obznanjuje Desniin junak u fingiranom dnevniku podudaraju se sa idejama novoga romana pariskih pisaca. Prvenstveno se misli na rezolutan stav junakov o neophodnosti da se u prii treba odbaciti koherentno izgraenu fabulu.501 Desniin roman namee mogunost da se tumai njime samim. Mnoge digresije o knjievnosti i umetnosti uopte koje iznosi Ivan Galeb, predstavljaju ne samo poetska naela ovog autora, ve znaajna mesta za razumevanje posebne strukture i kompozicije njegovog romana. Zbog brojnih metatekstualnih referenci i opaski knjievnoteorijskog karaktera u kojima se komentarie romaneskna metodologija, Proljea su, prema reima Kreimira Nemeca, samosvjestan roman, odnosno autotematsko djelo.502 Ivan Galeb je umetnik koji pie ivotopis i iznosi svoje stavove o umetnosti, literaturi i modernom romanu. Uvijek je na djelu dvosmjeran proces: teorija podupire u romanu primjenjene literarne postupke, a primjenjeni postupci u romanu podupiru vlastitu teoriju. Stoga se poetiki iskazi u Proljeima Ivana Galeba ukazuju u dvostrukoj funkciji.503 Slino miljenje iznosi i Radivoje Miki u svom prikazu Desniinog romana. Poetiki iskazi su istovremeno, prema njegovom miljenju, motivacija jednog tipa pripovedanja i element kojim se taj tip pripovedanja neposredno realizuje.504 Kompoziciju romana Desnica temelji na labavoj povezanosti delova to omoguuje misaonom subjektu da slobodno i nesmetano iznosi sadraje svoje svesti,
Kreimir Nemec: Pripovijedanje i refleksije, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 75. Radovan Vukovi: Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Istono Sarajevo, 2005, str. 314. 502 Kreimir Nemec: Pripovijedanje i refleksija, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 73. 503 Isto, str. 76. 504 Radivoje Miki: Poetiki stavovi u Proljeima Ivana Galeba, Gradina, Ni, XX/1985, br. 6, str. 88.
501 500

192

odreujui time koncept pripovedanja koji zahteva maksimalnu slobodu umetnikog izraavanja. Takav koncept, prema miljenju Radivoja Mikia, ukazuje da je njegov tvorac protiv jednog usko pragmatinog shvatanja knjievnosti koje najvanije funkcije knjievnosti pokuava da uspostavi u jednoj iskljuivo utilitarnoj ravni.505 Ostvaren takvom kompozicijom, Desniin roman ne prikazuje neki odreeni vremenski period, ve ivot glavnog junaka Ivana Galeba u rasponu od njegovog detinjstva do starosti. U Desniinom romanu ispriana je hronika jednog ivota (...) zbog ega se hronologija pojedinanih pria uspostavlja linijom proticanja individualnog vremena. To znai da je organizacioni princip kompozicije tog dnevniki rasutog romana junakova biografija, odnosno njegov ivotopis od vremena detinjstva, pa do trenutne bolesti u zrelim godinama.506 Prema miljenju Kreimira Nemeca, Galeb je ovjek koji ne ivi realno vrijeme. Jedina linearna vremenska progresija u romanu jest zbivanje u bolnici, a i ono je svedeno na izolirane fragmente, kratke razmake, isprekidane sekvence (...) Tako se i ta jedina progresija ukazuje kao prividna i varljiva. Vrijeme je u romanu zapravo ubijeno, rasplinuto, kazaljke sata su zaustavljene (...)507 Posmatrajui kategoriju vremena u Desniinom romanu, Miroslav icel naglaava da se itav roman moe okarakterisati kao svojevrsni irealni dnevnik, kao jedan kontinuirani tok podsvjesti glavnog junaka u kome posve nestaje klasini pojam kategorije vremena, a mjesto toga neprestano se izmjenjuju slike sjeanja na djetinjstvo i pokuaji da se svaka trenutana pojava nametne panji glavne i jedine linosti Ivana Galeba, odmah prokomentarie i logiki formulie.508 Vladan Desnica iznosi sudbinu sopstvenog subjektiviteta preko beleaka obolelog i ostarelog Ivana Galeba, stavljajui u prvi plan svoja temeljna opredelenja, svoj doivljaj vremena: Galeb se, ak i inom ispisivanja bjeline hartije, suprotstavlja vremenu kao apstrakciji, kategoriji iji je protok neuhvatljiv i neprotumaiv. On na sebi svojstven nain spoznava jedno vrijeme, vrijeme vlastitog ivota, ivota sopstvenog intelekta.509 U nameri da ipak neto sauva od proteklog ivota, Desniin junak vreme preobraava u realnost ispisujui stranice svog dnevnika, svestan da samo umetnik
505 506

Isto, str. 88. Radovan Vukovi: Moderni roman dvadesetog veka, Istono Sarajevo, 2005, str. 318. 507 Kreimir Nemec: Pripovedanje i refleksije, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 72. 508 Miroslav icel: Knjievno delo Vladana Desnice, Republika, br. 5, Zagreb, 1967, str. 204. 509 Nenad Radanovi: Poetika i njena realizacija, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 176.

193

moe zaustaviti jueranji lik i ne dozvoliti zaboravu da preuzme ono to se zbilo. Ostavljajui tragove na papiru, Galeb zaustavlja vreme i tom igrom se razlikuje od ostalih koji su se, kao i on, nali u kui smrti. Pripoveda je zaokupljen priseanjem uspomena i atmosfera koje su vezane za njih, kao i raspoloenja karakteristinih za pojedine periode ivota glavnog junaka, ime je postignuta vremenska nepovezanost romana. Uzastopnost se rastae u istovremenosti, tok i kauzalitet uzmiu pred koincidencijom, misli i impresije cepaju hronoloki poredak, juer i sutra utapaju se u danas, dok se vremena meusobno presecaju i mrse. Prolost nasilniki prodire u sadanjost, budunost tone iza obrisa sadanjeg trenutka. Radnja postaje za roman nebitna: nadraaji i raspoloenja, seanja i asocijacije uobliavaju scenu, inei sumnjivim svaki razvitak.510 Ukrtanjem vremenski razliitih sadraja, pisac istovremeno ostvaruje dva fabularna toka, dve razliite koncepcije vremena na kojima se zasniva ovaj roman. Prvi vremenski tok obuhvata dogaaje u bolnici, realno vreme pripovedanja, tanije 1936. godinu kada se ve ostareli Ivan Galeb nalazi u bolnici. Galebovo bolniko vreme predstavlja horiznotalnu osu romana koja je vremenski odreena. Drugi vremenski tok, vertikalnu vremensku osu sainjavaju Galebova retrospektivna vraanja u prolost, u svet detinjstva i mladosti, uspomena i seanja. Vraanjem unazad (analepsom) pisac prelazi temporalnu granicu sa poetka romana: Daleko doba! Izmeu njega i dananjeg mene uvalilo se gotovo pedeset godina pedeset godina koje se zovu itav ivot, a koje mi se danas ine tako nestvarne, gotovo bezbolne! Nekako su se spljosnule, izgubile svaku teinu i svaku zapreminu u vremenu puka arabeska mojih misli , tako da preko njih bez zapreke poseem rukom u moje djetinjstvo, kao preko nesutastvene ograde opsjenareva ueta (...)511 U ovom Desniinom romanu, kao i u Prustovom romanesknom ciklusu U traganju za izgubljenim vremenom, vraanje unazad predstavlja osnovni stvaralaki postupak. Neprekidno se prepliu prolost i sadanjost, uspomene i seanja glavnog junaka, odnosno vertikalna vremenska osa koja zauzima vie prostora od dogaaja u bolnici koji sainjavaju horizontalnu vremensku osu.

510 Walter Jens: asovnik bez kazaljki, u zborniku: Roman (urednik A.Petrov), Nolit, Beograd, 1975, str. 471-472. 511 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 8.

194

Pisac najveu panju usmerava na atemporalne kategorije, na slike, utiske, opise i kontemplacije glavnog junaka. Prema miljenju Nikice Kolumbia512, Galeb slike sveta doivljava izvanvremenski, jer njemu nije vano kada se neto desilo, ukoliko to u nama ivi kao sadraj svesti. Takav poetski stav omoguuje piscu da njegov misaoni subjekat prevazilazi razliite vremenske okvire i ivi jedno kondenzovano vreme, vreme bez raunanja vremena. Zanimljiv je paradoks, prema miljenju Kreimira Nemeca, da u romanu koji se naizgled bavi vremenom, vremena zapravo nema. Jedini stvarni napredak iskljuivo je intelektualan.513 U ovom romanu stalno su prisutne promene ritma, nagla usporavanja i ubrzavanja vremena. Pisac esto sabija itave godine Galebovog ivota u krae vremenske sekvence, dok na kraju romana zbivanja od nekoliko bolnikih dana prikazuje na desetak strana. Desniin roman slijedi karakteristinu tendenciju u modernoj knjievnosti: kontrakciju vremena u samo jednu dimenziju, u sadanjost. Galeb je ovek bez budunosti, a prolost ivi u njemu tek kao ugoaj, atmosfera trenutka. Mogli bismo stoga rei da upravo to sada u romanu Proljea Ivana Galeba zamjenjuje onu izgubljenu nit, da ono ima ulogu formativnog lanca.514 Osim dva vremenska toka, ovaj roman sainjavaju ve pomenute samostalne esejistike celine i metatekstualne diskurzivne sekvence koje ne stoje ni na jednoj od pomenutih vremenskih osa. Prema miljenju T. Adorna za esej je bitan upravo diskontinuitet, a njegovo podruje je uvek zaustavljeni konflikt. Esej mora uiniti da u jednom izabranom ili pogoenom potezu zasja totalnost, a da ne tvrdi kako je ona sveprisutna.515 Iznosei protekli ivot svog junaka, pisac ne koristi linearnu priu u kojoj su dogaaji povezani uzrono-posledinom vezom, ve se opredeljuje za priu sa prekidima i ponovnim nastavcima to pripovedau omoguuje da izabere samo dogaaje koje eli prikazati. Posmatranjem dogaaja koje Galeb izlae uoava se odsustvo jedinstvene sadrajne niti koja okuplja grau romana: Ono to nas vrsto dri u ovom delu to je armatura puna dubokog dostojanstva, nene lirike i odmerene iskrenosti. Niti jasne i

512 513

Nikica Kolumbi: Igre proljea i smrti, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1959, str. 118. Kreimir Nemec: Pripovedanje i refleksija, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 72. 514 Isto, str. 73. 515 Theodor W. Adorno: Esej kao forma, Revija, br. 3, Osijek, 1974, str. 100.

195

nametljive nema: Ivan Galeb se pojavljuje kao iz mraka i pria tee kao ivot: nesigurno i nepovratno. Bez vriska, bez osmeha.516 Umesto linearnog toka radnje karakteristinog za tradicionalni nain pripovedanja, u ovom romanu pisac insistira na diskontinuitetu dogaaja, na ubaenim analizama i digresijama. U svom prikazu romana Proljea Ivana Galeba, Vlatko Pavleti naglaava da Desnica uvodi originalnu romanesknu strukturu u koju bi mogao i dalje dopisivati nova poglavlja, i korporirati u postojei oblik nesmetano novelete i beletristike eseje.517 Desniina naela poetike digresivnosti i segmentarne forme sadrana su u Galebovim poetolokim komentarima: Eto sam opet odlutao! Na svakom oku pobjegnem sam sebi s lanca. Stalno mi se mrsi i prekida nit. To mi je stara mana, jo iz djetinjstva. Vjeito su me korili zbog te niti i zbog neprestanih digresija. A ja sam se ve onda udio: to im je toliko do te blaene niti! Kao da je nit ono najvanije i najbitnije to ovjek ovjeku ima da saopi! I inilo mi se da ba u tim digresijama lei sama sutina onoga to elim da iskaem.518 Naputanje stvarne hronologije omoguuje pripovedau, odnosno glavnom junaku da naizmenino iznosi dogaaje iz razliitih etapa svoga ivota. elei da ostvari jedinstvo svega proteklog, da povee prolost i sadanjost, misli i oseanja, Galeb istiskuje vreme pretvarajui ga u fiksirane take. Diskontinuitet pripovedanja pisac prevazilazi kontinuitetom svesti Ivana Galeba koji skuplja svoja seanja u tenji da stvori jedinstvenu sliku ivota. Djelo se rastvara u niz simultanih slika koje dri na okupu tek injenica da su one sadraj jedne te iste svijesti. Simultana tehnika pripovijedanja pojavljuje se, dakle, i u Desnice kao rezultat dokidanja vremena, njegova svoenja na iskljuivo subjektivno vrijeme.519 Navedeni stvaralaki postupak potvruje da je vreme u Desniinom romanu doivljeno i prikazano kroz asocijativni odnos dogaaja koji karakteriu ivot glavnog junaka: ini mi se kao velika blagodet to je iz svega toga skupa nestalo vrijeme. Jer vrijeme kao da je ono to dogaajima naeg ivota podaje njihovu teinu i njihovu bolnost. Kad je iz njih izvuena nit vremena na koju su nanizani, oni lee pred naim

516 517

Alija Isakovi: Iznova nad Proljeima Ivana Galeba, ivot, br. 5, Sarajevo, 1967, str. 20. Vlatko Pavleti: Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb, 1971, str. 230. 518 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 121. 519 Kreimir Nemec: Pripovedanje i refleksija, Zrinski tiz, Osijek, 1988, str. 73.

196

oima, aroliki i ravnopravni, poput rasutih inuva. Svrastavaju s u jednu ravninu, svi jednako vani, odnosno nevani, svi jednako ivi odnosno neivi.520 Ostarelog violinistu Ivana Galeba zatiemo u bolnikoj sobi, odvojenog od ivota i tokova ivotne realnosti. Prema reima knjievne kritike glavni junak ovog romana nalazi se u slinom poloaju u kome se odvijaju sokratovski dijalozi (...) on se nalazi na posljednjoj etapi svog ivotnog puta (...) to je situacija ovjeka pred smrt, kada je njegova rije oiena od svakodnevnosti obinog i objektivnog ivota.521 Stavljajui svog junaka u bolniko okruenje, pisac svodi njegov ivot na golo egzistiranje svesti: Volim da vrhom sputenih trepavica osjeam vanjsko trajanje, protjecanje stvarnosti. Samo da ja ostanem izvan njega, da ne uestvujem u njemu. Da sjedim na njegovoj obali.522 Navedenim stvaralakim postupkom Ivan Galeb biva izdvojen iz spoljanje stvarnosti i suoen sa neminovnim zavretkom ovekovog ivota. U trenucima analize sopstvenog ivota, Desniin junak postaje zaokupljen razmiljanjem o sutini ljudske egzistencije. Okolnosti u kojima se nalazi Galeb upuuju na zakljuak da se sutinsko razmatranje ovekovog ivota ne odvija u dramatinim ivotnim situacijama, ve u okolnostima koje iskljuuju elemente spoljanjeg sveta. Upravo takve okolnosti omoguavaju da glavni junak mirno izlae svoje misli koje nastaju kao rezultat njegovih analiza stvarnosti. Prema reima Milivoja Markovia: Desnica je doao do pretpostavke da bi dinamike situacije onemoguavale Galeba da kompleksno preivljava, sputavale bi njegov kritiki duh i precizno zapaanje i oduzimale bi mu vreme za analitiku retrospekciju. Zbog toga je Desnica poao od jednog prividno statinog stanja: njegov Ivan Galeb, virtuoz na violini, na jednom izletu tragino je povredio ruku, smeten je u bolnicu i operisan. Naavi se u bolnici, izdvojen iz sveta i u nemogunosti da sa njim ire komunicira, pritisnut stalnim temperaturama, nesanicama, bolnikim agonijama i samoama, on se okree sebi, svome svetu i svom prolom ivotu razmilja o tome to mu se sve dogodilo od detinjstva do bolesnike postelje.523 Desniin roman je motivisan ivotom oveka, umetnika, violiniste Ivana Galeba, sanjara i lutalice, mislioca i intelektualca, oveka iji je ivot ispunjen razliitim iskustvima. Na samom poetku romana uoavamo da je re o oveku
520 521

Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 56. Fadil Buki: Struktura romana Proljea Ivana Galeba, Putevi, br. 6, Banjaluka, 1968, str. 526. 522 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 60. 523 Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 68.

197

izrazite oseajnosti i velikog iskustva, o intelektualcu irokih vizija. Galeb je prikazan kao veoma oseajan ovek koji doivljava mnogo sloenije sve o emu razmilja i to mu se deava. Da bi utvrdio koliko se umetnikom rei moe zaroniti u dubinu ljudskog bia Desnica je stvorio takav jedan kompleksan lik kakav je Ivan Galeb, oblikovao je njegov ivotni prostor, interesovanja, ideje, pretpostavke. Stvarajui ga kroz dve decenije Desnica je u njega taloio mnoga ivotna iskustva, ulivao je u njega kontraverzne ideje, ispunjavao ga pretpostavkama, iskuavao ga i izazivao istorijskim i moralnim injenicama, raao i gasio u njemu iluzije o lepoti, o radosti, o srei, o ljubavi, o beskonanim arima prirode, stvarao je u njegovoj svesti itave poplave sunca (...) ali je isto tako, gotovo uporedo i u istom dahu rastvarao drame propadanja i ruenja ivota, oglaavao je nitavilo i najezdu apsurda.524 Prostorna ogranienost i nemogunost Galebovog kretanja uslovljavaju odreeni tip pripovedanja koji je veim delom ostvaren kroz junakova razmiljanja a manjim kroz prikaze konkretne realnosti. Ivan Galeb u svojoj svesti oivljava protekle dogaaje, otkrivajui u retrospektivi jednu stvarnost koja je istorijski odreena. Meutim, sredite ovog romana nije ta stvarnost, ve njen odraz u svesti glavnog junaka. Desniin junak nije odreen drutveno-istorijskim prilikama, ve prevashodno njegovim pogledom na svet koji zahteva drugaiju umetniku individualizaciju. Stvaralaki postupci koje su pisci klasinih romana primenjivali u izgraivanju glavnih likova (socijalni poloaj, naslee, spoljanjost, psiholoke crte) dati su u ovom romanu kao sadraj svesti glavnog junaka Ivana Galeba. Duko Car u svom prikazu naglaava: Desnica je uspio, dovodei svog junaka, poslije mnogo godina, u dodir s njegovim kolskim drugovima, podcrtati i okarakterizirati ba one razlike, one mijene, one suprotnosti, kojih je u prozi nosilac Ivan Galeb. Ti su likovi plastini, uvjerljivi i cjeloviti.525 Ovakva koncepcija lika uslovila je i Galebov poloaj u samoj strukturi dela koji se zasniva na njegovoj izrazitoj samostalnosti. Galeb sam definie sebe, dok su ostale linosti romana dvostruko odreene, sa jedne strane su uslovljene odreenom socijalnom sredinom i drutvenim uslovima, dok su sa druge strane odreene vidokrugom svesti glavnog junaka kroz koju su predstavljene.

524 525

Isto, str. 67. Duko Car: Igre proljea i smrti, Literatura, br. 9, Zagreb, 1958, str. 841.

198

Svoja razmiljanja o proteklom ivotu Ivan Galeb upotpunjuje pomou likova iz seanja kojima gradi svoj svet istovremeno satkan od asocijacija, misli i emocija. U romanu koji je napisan tehnikom unutarnjeg monologa, kao to je Prustov ili Desniin, linost pripovedaa je dominantna, a sve ostale linosti su manje zavisne od nje, to jest date su sa jedne take gledita, sa take gledita pripovedaa.526 Sve linosti koje se pominju u ovom romanu date su kao segment Galebove svesti, i pisac ih koristi da bi to potpunije prikazao linost glavnog junaka. Likovi koji su prisutni u Galebovoj svesti prezentovani su dugim dijalozima koje vode sa Galebom. Sadraji tih dijaloga predstavljaju intimne sadraje Galebove svesti. Dijalog izmeu Galeba i fra-Anela vie predstavlja razgovor Galeba sa samim sobom, potvrdu njegove teorije o sloenosti ljudskog bia, o oveku kao skupu intimnih kontradikcija zaivenih u jednu ljudsku kou. U razgovoru sa fra-Anelom Galeb posmatra sebe u dve razliite vremenske perspektive, poredei Galeba iz mlaih dana sa umornim i ostarelim Galebom koji je upoznao najrazliitije strane ovekovog ivota. Razgovor Galeba i njegovog druga iz detinjstva Mate, ispunjen je oseanjem intimne komplementarnosti njihovih misli, to upuuje na zakljuak da je to jedna svest koja egzistira upravo na tom dijalokom suprotstavljanju, ubeivanju i razumevanju. Galebovim razgovarom sa anonimnim glumcem, za iju smrt saznaje iz novina, pisac nas uvodi u svet umetnikog stvaranja i svet umetnika. Ovaj razgovor samo je u formi dijaloga, dok je u svom sutinskom smislu solilokvij glavnog junaka. Razgovor koji Galeb vodi u bolnikoj sobi, sa mladim revolucionarom Radivojem, dat je veoma oskudno, gotovo ga i nema. Galeb ovu linost svrstava u tip jednodimenzionalnih ljudi koji su voeni odreenim idealima i snagom mladosti. Ovaj lik jo se snanije vezuje za Galebovu svest podatkom da je za uzrok njegove smrti neposredno vezan njegov drug iz detinjstva Ivan. Postoje likovi koji su prikazani samo u jednom trenutku svog postojanja, kao to je Slinko, da bi to potpunije oslikali neku osobinu ili miljenje Ivana Galeba. Pisac najvie panje poklanja Galebovim kolskim drugovima koji su prikazani u razliitim ivotnim dobima, da bi ostvario to prisniju vezu sa pripovedaem i

Petar Andonovi: Prikazivanje stvarnosti u romanu Vladana Desnice Proljea Ivana Galeba, Rukovet, br. 3/4, Subotica, 1973, str. 150.

526

199

prikazom njegovog unutranjeg sveta. Galebov svet je istovremeno veoma irok i sapet, ispunjen ivotnim mudrostima i sputan ovekovom unutarnjosti. Galebovi drugovi iz gimnazije prisutni su kao predmet njegove refleksije: Dogaalo se da se poslije mnogo godina susretnem sa starim drugovima iz gimnazije s kojima se od kolskih klupa vie nisam vidio. Svi su se bili sredili, smirili, organizovali svoje ivote u krugu stvari i elja i ciljeva i mogunosti koje su sami sebi ocrtali, ili koje im je ivot nametnuo a oni pokorno primili, i u tom su se krugu kretali razborito i svrsishodno, uglavnom zadovoljni kako su sami govorili. Svi su odreda bili smireni ljudi. Pogaeni ljudi kako sam ja govorio (...) Boljela me njihova smirenost. Veinom su bili dosta dobro uuvani; nisu mi izgledali stari, izgledali su mi mrtvaci.527 Navedeni odlomak oslikava Galeba kao oveka koji se ne miri sa onim to je samo prividno racionalno i zdravorazumsko. Slikom pogaenih ljudi Galeb ukazuje na uzorne graane koji nose maske dobrih oeva, supruga, apotekara koji su se udaljili od sutine svog bia i time izneverili sami sebe. Takvi ljudi su pronali svoje sigurno mesto pod suncem i prihvatili ono to im je ivot dodelio. Njihovu pasivnu pomirenost sa ivotom Galeb naziva tunom sreom: Nema na svijetu tunije stvari od tune sree. Galeb je svestan da takvi ljudi vole sve svoje, pa makar to bila i lana srea. Takvi ljudi vole i svoje iluzije i svoje snove, kao to Galebov prijatelj, apotekar Ivan528, pie u tajnosti pesme stidei se te svoje slabosti. Iako razoarani u samu stvarnost, oni se grevito dre za nju. U toj svojoj pomirenosti sa stvarnou, sa svojim kompleksima i lanom sreom, ti ljudi postaju nepredvidljiva pretnja i opasnost. Galebov prijatelj Mato daje jasnu psiholoku sliku takvih ljudi: Ti ne zna kako esto itav jedan ljudski ivot animira i itavu jednu ljudsku aktivnost pokree nekakav mali kompleks, nekakva nedostina ambicija, neka triava povreda samoljublja.529 Galeb smatra da je osnovni zadatak oveka da traga za smislom ivota i u tom traganju da pronae puteve koji e odgovarati njegovim eljama i mogunostima. Njegov traga za smislom nije ni prometejski titan, ni faustovski pomalo uplaen
Isto, str. 207. Studija apotekara Ivana, i pored neskrivenog sarkazma, divno je brueni minijaturni dragulj za neku buduu riznicu o malograantini. Duko Car: Igre proljea i smrti, Literatura, br. 9, Zagreb, 1958, str. 841. 529 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 229/230.
528 527

200

radoznalac, ve moderan, nemiran intelektualac koji nerado ustupa pred injenicama poraza u svom ispitivanju ljudskog mirenja sa izdajama, glupou i u prihvatanju privida za istinu, forme za sutinu.530 U prirodi oveka je da postavi sebi to neverovatniji i nedostiniji cilj i da tei ka njemu. Upravo je u tome sadran prometejizam Desniinog junaka koji je prisutan i u samoj poetici njegovog imena. Odabirom imena Ivan pisac ukazuje na jednostavnost, prisnost, izvesnu irinu i rasprostranjenost. Ovo ime je zastupljeno i poznato na razliitim jezikim podrujima. Prezime Galeb u sebi sadri jasnu ivotnu simboliku kojom pisac ukazuje na znaenje mora kao simbola slobode i neogranienosti. Ime Galeb, u svom doslovnom znaenju, ukazjue na elju za neprestanim kretanjem i brisanjem svih granica. Izborom takvog imena odreena je i duhovna i fizika priroda ovog junaka. Vezujui svog junaka za mediteransko podneblje, pisac mu dodeljuje mediteranski duh koji podrazumeva prevazilaenje svega to sputava. Galebovo unutranje bie se protivi zakonitosti i doslednosti koje nudi objektivna stvarnost. Razmiljajui o svom oseanju sveta, Desniin junak smatra da je ovek prevashodno odreen samim nasleem. Ivan Galeb potie iz graanske primorske porodice u kojoj se osea istananost aristokratske krvi: Roen sam u pomorakoj obitelji, a evo ni dandanas ne znam to te dvije rijei pravo znae; one i sad za mene imaju neku tajanstvenu, pomalo mitsku vrijednost. Ima u mom rjeniku jo dosta takvih rijei imena rastinja i ptica, i kojeega drugoga kojima nikad nisam saznao pravog znaenja: ba kao da sam se podsvijesno uklanjao njihovom tanom saznanju, da im ne bih razorio ar. Da sam kad popustio radoznalosti i zavirio u kakvu strunu knjigu, leksikon, sveo bih tu pticu i taj cvijet na odreenu zooloku ili botaniku vrstu; ovako, oni u meni fantastino ive, kao ptice i cvjetovi sa istonjakih sagova.531 Galebov otac bio je sin trgovca, ali njegov izbor da bude pomorac nije bio u skladu sa porodinom tradicijom. Oekivanja Galebovog dede da e njegovi naslednici biti nosioci zdrave i snane krvi, bivaju izneverena u korist Galebove bake koja je u naslee donela tankoutnost, slabu otpornost za ivot, eventualno i

530 531

Zoran Gavrilovi: Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd, str. 269. Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 13.

201

hemofiliju, ili sklonost, a ponekad i nadarenost za muziku, za slikarstvo, ili za ma to lijepo i beskorisno.532 Galebova porodina linija otkriva znaaj naslednih faktora u razvoju ovekove linosti: I eto, desi se da neki takav snaan, gromadan ovjek, sav iz jednog komada, uzme za enu krhku i boleivu djevojku iz kakve stare porodice istanale krvi. I, kao to uvijek biva, tanja krv pretegne, i slabost nadjaa snagu. U tom i jest nevolja, u tom i lei opasna snaga slabosti: to ona nagriza, rastae, i najzad neminovno savlada snagu. Poznata pria!533 Ukazujui na naslee kao neminovnost, Desnica istie znaaj prirodnih sila nad ovekom i njegovom sudbinom: ini mi se da sam, potajno od sama sebe, u dnu due, zahvalan toj i takvoj baki, i da ne bih elio da je bila nikoja druga i niukoliko drukija. Imam osjeaj da bih bez te njene prije bio proao kroz ivot zazidanih uiju i s neprobojnom opnom na oima.534 Nasledivi istananu krv od bake, Galeb je bio predodreen da bude umetnik: Iz moje preosjetljivosti za muziku (ili, tanije, za zvukove) moji su u djetinjstvu zakljuili da sam jako naklon muzici i dosljedno, bez sumnje za nju nadaren. Mislim da je to bila prva ishodna pogreka u itavoj toj stvari.535 Upravo odatle zapoinje Galebov put umetnosti, njegovo stranstvovanje po svetu kao violiniste koji je suvie kasno postao svestan svoje promaenosti. Galeb je kao muziar istananog senzibiliteta mnogo sanjario i matao o svom ivotu: Ti si se u svijetu realnih injenica kretao kao u svijetu umjetnosti. Za tebe je ivot bio teatar. I za tebe bi se moglo rei: amavit spectacula tragica. Pristupio si ivotnim faktorima kao izvorima impresija, kao izvorima senzacija (...) Kaem ti, ti si mislio osjeajem, ti si mislio senzibilnou, ti si mislio utilima (...) Tvojom glavom nije prola nikad ni jedna jedincata misao: sve to si ti drao da je misao, bila je u stvari sama suta slikovnost, sama igra senzibilnosti, sama zabava uvstvovanja (...)536 Navedenim reima Galeba karakterie njegov utelj iz detinjstva fra Anelo sa kojim se susree prilikom povratka u zaviaj. U razgovoru sa fra Anelom Galeb iznosi svoj doivljaj ivota i sveta istiui da je ovekovo uverenje samo jedno duevno stanje. Navedena antropoloka odrednica navodi na zakljuak da se
532 533

Isto, str. 13. Isto, str. 13. 534 Isto, str. 14. 535 Isto, str. 60. 536 Isto, str. 189.

202

ovekovo iskustvo i unutranji svet sastoje od oseaja, doivljaja i duevnih stanja, a ne od konkretnih injenica: A ta mogu kad se moj ivot sastojao vie od takvih buba i fantazija, od igre osjeanja, od potitravanja senzibilnosti, od nekakvog kineskog pozorita sjena, nego od onih estitih, etvrtastih injenica koje imaju svoje lijepo, sistemtizirano mjesto u ivotu pristojnih graana i svoj asni poloaj u svijetu egzistentnih stvari.537 Zahvaljujui takvoj raspoluenosti izmeu Galebovih duevnih stanja i konkretnih zbivanja, pisac ostvaruje sugestivniji kontrast izmeu spoljanjeg i unutranjeg ovekovog sveta koji se meusobno proimaju i dopunjuju. U tenji da to bolje sagleda i utvrdi do koje mere je mogue saznati i izraziti ovekov unutranji svet, pisac postavlja stvarnost u drugi plan, posmatrajui je kao polazite ovekovih doivljaja i oseanja. Mnoge elemente ovog romana kao to su: ugoaji pojedinih soba, uti salon u kojem je spavao nadvojvoda, soba dveju tetaka, zasenjena strana kue, Desnica naziva doivljajima. Prikazujui stvarnost, polazi od slike realnog sveta, od realnosti realnog, koja biva polazite za piev doivljaj, za realnost irealnog: Kroz pritvorene kapke provukao se snop zraka i odrazio na bijelom stropu sliku vanjskog svijeta: vidim kao na nekom ekranu izvrnute figure prolaznika, umanjene ali u pravim bojama, potpune i ive: sestrica u bjelini pronosi nekakvu iniju; seljak sa torbom o ramenu eno razgovara s vratarom, moda mu preporuuje nekoga svoga vratar je najvii do koga njegova preporuka moe da dopre. Zatim promiu, ustro i dosta veselo, dva mlada doktora u bijelim kapama. Vratar je jednog zaustavio. On vadi pero i potpisuje neke papire. Zabavljam se gledajui tu moju malu fatamorganu. I dolazi mi idilino uzan i bezazlen taj mali areni svijet to naglavce eta po bijelom stropu moje sobe.538 Desniin prikaz vanjskog svijeta uslovljen je snopom zraka koji se provukao kroz pritvorene kapke, tanije prirodnom silom koja nadvladava zatvoren prostor dajui odraz stvarnosti. Navedenu sliku spoljanjeg zbivanja uhvaenog u jednom trenutku pisac naziva malom fatamorganom dodajui joj time novo, irealno znaenje. Izvrnuta slika stvarnosti u samom doivljaju stvaraoca asocira seanje na detinjstvo: Tako sam se zabavljao i nekad davno, davno. U sobu mog djetinjstva isto
537 538

Isto, str. 165. Isto, str. 8.

203

je tako prodirala izvrnuta slika svijeta napolju, u ljetna popodneva kada sam poslije kupanja leao s jo vlanom kosom na uzglavlju koje je mirisalo po suncu. Lickao sam bjelkastu soicu to se uhvatila po mojim izduljenim i pocrnjelim udovima i motrio to malo strmoglavljeno ljudstvo koje mi je dolo u pohode. Samo je onda slika bila blago uznemirena, sva oivljena neumornim aranjem zmijastih pruga od refleksa mora koje je ravnomjerno disalo pod prozorima u luci.539 Slika stvarnosti u Desniinoj poetskoj transpoziciji biva neminovno uslovljena pievim doivljajem, kao i razliitim okruenjem zatvorenog prostora (bolnike sobe i sobe iz detinjstava). Posmatrajui stvarnost kroz zatvoren prostor, pisac pojaava sam intenzitet doivljaja. Doivljavajui stvarnost kao pustinju prostora i pustinju vremena, Desniin ovek se osea izgubljeno i bespomono da bi je savladao. Desnica u svojim proznim ostvarenjima postavlja prividnu granicu izmeu oveka ogranienog prostorom u kojem se nalazi i spoljanjeg beskrajnog prostora, koristei kao medijum prozor koji prividno razdvaja ali istovremeno povezuje oba pomenuta prostora. ovekovu tenju da nadvlada ogranieni prostor u kojem se nalazi kao i sopstvenu ogranienost, Desnica ostvaruje spajanjem sa slobodnim spoljanjim prostorom. Pomenuti postupak predstavlja samu sutinu Desniinog stvaralatva, jedinstvo za kojim je pisac neprestano tragao u tenji da prevazie i nadvlada dvojnost svega. Sve je kod Desnice u znaku proimanja, i prostor, i vreme, i dogaaji, i ljudi, samim tim je i posebna Desniina slika prirode koja nije samo puki prikaz stvarnosti, ve prevashodno njen doivljaj: Iz tih nedjeljnih popodneva u djetinjstvu iznio sam i doivljaj zvonjave zvona. U neto kasniji sat, u prvi ruj sutona, razljuljala bi se klatna sa fratarskog samostana, obilato, bujno, nezaalno, ispunjajui brujanjem itav suton. I more u priobalnim krapama kao da bi zastalo sluajui ga i podnosei njegov ar. I rumen zapada kao da se od njega jae razlagala. Ljuljala su se zvona i razlijegala se nad mjestom zvonjava, purpurna, bronana, agonino vrua, zanosei i proimljui sobom sve. Ponekad mi se ini da mi je ba ta zvonjava i razboljela duu, i da je ba odatle i pronosim evo sve razboljenu kroz ivot. Katkad sam je se isto bojao i

539

Isto, str. 8.

204

oekivao sa strepnjom njen as, a katkad sam je elio, da me zaodjene, zagrije i izlijei od neke unutranje zimice koju sam u sebi osjeao.540 Slika i doivljaj sutona zauzimaju posebno mesto u Desniinoj stvaralakoj poetici. Priroda se neminovno oslikava na unutranji svet oveka stvarajui u njemu posebno oseanje i raspoloenje. Povezujui zvonjavu zvona sa zalaskom sunca, pisac zvukom nagovetava da se negde neto deava. Zvuk zvona u navedenom opisu preplavljuje opisanu prirodu i uvlai se u samu sr ovekovog unutranjeg sveta stvarajui nelagodu i nemir. Suton u prirodi oznaava zalazak sunca, dok Desniinog oveka asocira na gaenje ivota izazivajui strah od prolaznosti i smrti. Suton je kod Desnice povezan sa ovekovim unutranjim svetom, sa rascepom njegovih oseanja. Nagovetaj unutranjeg nemira i teskobe kod Ivana Galeba ostvaren je upravo slikom sutona koja je veoma esta u proznim ostvarenjima: Jednom u predveernji as dobro se sjeam tog sutona, (...) rodio se u meni po prvi put panini osjeaj. Na raskrvavljenom zapadu rumen je stidljivo premirala, razgarala se, sitno se gasila, i opet se raarivala u potmulijoj vatri. Tamo kao da se dogaalo neko strasnobolno krvavo nasilje. Golemo crveno sunce tonulo je u more sporo, jezivo sporo, nekako nepovratno, neopozivo. Po horizontu teturali su teki, pijani oblaci, omoreni i oteali od orgijanja, odozgo tamni i vunasti, a odozdo jarko zabljesnuti snopovima sunevih zraka. Valjali su se po tom razbojitu i omaivali rubove grimizom i eenim utilom. Svijet iza mene kao da je opustio: kao da je taj bolni zapad isisao iz njega svu krv i upio u se sve zaagrene oi ljudi. Osjetih da me s lea bije hlad. Osvrnuh se, gotovo sa zebnjom: zemlja je bila poplavljena sutonom i pokrivena dugim sjenkama. Grdna tjeskoba stite mi srce: obuze me osjeaj opteg potonua. Pomislih da na svijet pada vjena no. Otad sam esto doivljavao takve sutone.541 Navedena slika preuzeta iz prirode nije data kao izolovana i samostalna, ve se istovremeno u njoj nasluuje prisustvo oveka i njegovog nemira. ovek i priroda prikazani su jedinstveno. Karakter svog junaka Desnica uklapa u razliite ambijente i time ostvaruje dvostruku sliku dajui iroku mogunost nasluivanja. Upravo je suton izazivao uznemirenost jo u Galebovom detinjstvu, kao i udnju za neim novim i nepoznatim: Dadilja je etala moju uznemirenost kroz prazne odaje, zapoinjala prie, trudila se da me zabavi i rastrese kako je bolje umjela.
540 541

Isto, str. 70. Isto, str. 48.

205

Ali te veeri nisu me zadovoljavale obine bajke i redovne razonode. Htjelo mi se neeg novog, dotad neosjeanog. Sve u meni je udilo za nekakvim otkriem, strepei u isti mah od njegovog objavljenja koje se nejasno nagovijetalo.542 elei da projektuje Galebov unutranji svet, proivljene trenutke njegovog ivota, pisac kree upravo od detinjstva jer smatra da se upravo u tom periodu formira ono to je najvrednije za izgraivanje ovekovog karaktera. Galebovo razmiljanje o detinjstvu i ivotu zasnovano je na introspekciji, na samoposmatranju, na analizi sadraja vlastite svesti, na poniranjima u sebe.543 Galebova seanja na detinjstvo proeta su toplim slikama porodinog doma koje pisac ostvaruje veoma sadrajno i verodostojno. U potrazi za sutinom svog bia i svojih spoznaja, Galeb se vraa u detinjstvo koje doivljava kao izvorite ovekovih snova i saznanja: (...) sve osnovne ljudske stvari nosimo iz djetinjstva (...) Uope, sve, ama ba sve, iznosimo iz djetinjstva. U starosti se svakim danom sve vie o tome uvjeravamo (...) A naroito svu nau priju senzibilnoga. Takve stvari veina ljudi po izmaku iz djetinjstva uope nije vie sposobna da naui.544 Detinjstvo se u Galebovom doivljaju i saznanju javlja kao najistiji deo ovekovog ivota, kao jedan neiscrpan izvor energije na koji se ovek uvek vraa i na kojem napaja svoje bie. Galeb se sa velikim ushienjem sea dana svoje mladosti i oivljava prve ljubavi jer to je ono to je neophodno u njegovom ivotu, to ga uzdie iznad svih stvari i pojava, to je ono to ga uvruje u ljudskoj snazi, to je neizmerno velika protutea smrt i prolaznosti.545 Nalazei se na kraju ivotnog puta, Desniin junak veruje da je detinjstvo puno beskraja, da ne poznaje oseaj nitavila, da nema prolosti koja navodi na razliita razmiljanja. itavim romanom provlae se dve linije ljudske egzistencije meusobno suprotne i veoma udaljene, detinjstvo i starost. Galebova seanja na dogaaje iz detinjstva sainjavaju posebne epizode ovog romana pomou kojih je mogue rekonstruisati njegov ivotni i umetniki put. Galeb iznosi detaljan opis kue u kojoj je proveo detinjstvo, dedine pomorske agencije i oivljava seanja na lanove porodice. Oivljavanjem dogaaja i lica iz prolosti, Galeb eli da rekonstruie to verniju sliku koju stvara izrazito preciznim opisima detalja, atmosfere, mirisa i zvukova.
542 543

Isto, str. 48. Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 69. 544 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, str. 57-58. 545 Isto, str. 70.

206

Smeten u mali prostor bolnike sobe, posmatrajui igru sunevih zraka, Ivan Galeb se vraa u davni period svog ivota pokazujui time piev odnos prema vremenu i prolosti. Igra svetlosnog mia koju Galeb zapaa leei u bolnikom krevetu, predstavlja sliku doivljaja koji je ostao isti uprkos proteklom vremenu. Sam doivljaj koji pobuuje data slika mia sadri u sebi mnotvo uspomena iz detinjstva. esto vraanje na temu detinjstva predstavlja Galebovu tenju da se udalji od sopstvene prolaznosti i starosti. Jedino je detinjstvo u njegovom doivljaju obeleeno odsustvom svesti o smrti. Detinjstvo u Desniinoj stvaralakoj poetici predstavlja prolee ovekovog ivota koje je ispunjeno bezazlenim igrama, snovima i matanjima, naivnim uenjima i neshvatanjem sveta odraslih. Suoavajui se sa svojim proteklim ivotom, optereen nepravdom u svetu koji ga okruuje, umoren od traenja smisla ivota, Galeb dolazi do zakljuka da ovek u zrelom periodu svoga ivota gubi bezazlenu radost koja je svojstvena samo detetu. Neprestano optereen sumnjom, zebnjom, beznaem i skorim krajem koji predstoji, Galeb svoja razmiljanja o detinjstvu, kao najsvetlijem periodu ovekovog ivota, istovremeno ispunjava mislima o ovekovoj prolaznosti i smrti kao jedinoj istini protiv koje se ovek neprekidno bori. Vraanja glavnog junaka u detinjstvo odraavaju se na kompoziciju romana stvarajui vie izdvojenih i samostalnih celina. Asocijativno povezivanje sa detinjstvom ostarelog Ivana Galeba uklapa se sa dobom njegovog ivota jer detinjstvo kao i starost karakterie odsustvo logikog reda i naglaeni prisustvo spontanog i nepovezanog. Odlazei u prolost putem slike koja je stvorena u datom trenutku, pisac povezuje sadanjost i prolost ostavljajui nejasnu granicu dokle see jedan a gde poinje drugi vremenski period. Prolost se rasprostire pred oima u obliku slika koje su upotpunjene prikazima Galebovih doivljaja. U prikazima Galebovih razmiljanja o detinjstvu, mladosti i ljubavi kao pozitivnim segmentima ovekovog ivota, neizbeno je prisutna i izraena misao o smrti kao jedinoj konanosti sa kojom je ovek u veitom sukobu i borbi. Motiv smrti Desnica unosi na sam poetak pomenutog romana, dovodei ga u vezu sa sunanim danom i detetom kao suprotnim pojmovima koji smrt negiraju. Teei da onemogui i obesmisli smrt, pisac je posmatra kroz svest deteta: Po sunanom danu, smrt se djetetu privia kao nemogunost, kao isti besmisao.

207

Osjeanje vlastitog bia u djetetu tako je jako da raa osjeanjem neunitivosti. Djetinje ja ne podnosi negacije. Pomisao prestanka prosto je nespojiva sa osjeajem postojanja: ta njegova sutina, sama njegova sr, i jest ba u tome, u tom vidu neunitivosti, u tom osjeaju vjenog trajanja.546 Ivan Galeb se veoma rano susreo sa smru kroz priu o nestaknu oca i preranu smrt majke. Ivanovog oca je nemirna i skitalaka ud odvela na morsku puinu gde je izgubio ivot na neobjanjiv i nepoznat nain. Oeva smrt za Galeba je samo beznaajna apstrakcija. To je smrt nepoznatog oveka ije lice Galeb pamti samo sa fotografije, i ije je telo zavrilo u konoj vrei na dnu nekog nepoznatog mora. Upravo je oeva nostalgija za dalekim predelima utisnula Galebu elju za neprekidnim lutanjem i traenjem boljeg sveta. Galebova majka umire neujno, kao to je i ivela, posle jednog izleta u prirodu na kome su se svi lepo zabavili. Zatim, po prirodnom toku umiru baka i deda, mirno bez dramske napetosti. Pisac ukazuje na razliku u njihovim temperamentima. Galebova baka je olienje samoportvovane blagosti. Nikome nije stvarala neprilike, tako je i napustila svet. Nakon njene smrti porodica se ubrzo raspada. O smrti Galebove ene Dolores saznajemo samo puku injenicu, dok je bolest i smrt njegove erke Maje kataklizam svijeta. Tragika Desniinog junaka u poglavlju posveenom Majinoj smrti dostie kulminaciju. Dovodei u vezu pojmove mladosti i smrti, pisac naglaava ne samo njihovu suprotnost, ve prevashodno neminovnost i snagu smrti. Smrt se u Galebovom doivljaju javlja kao suprotnost kojom naglaava sve ono to je lepo u ivotu jer kad ona ne bi neprekidno postojala u ovekovoj svesti kao surova i apsurdna konanost, kao svest o nitavnosti ivota, onda onaj deo ljudskog trajanja koji je ispunjen igrama ivota ne bi mogao da se oglasi svojim punim i zrelim lepotama ovek, u stvari ne bi ni znao da proceni pravi smisao onoga to je lepo u njegovom ivotu, ta je u njemu konano a ta beskonano kad ne bi bio svestan odnosa i relacija izmeu ivota i smrti.547 Galebova esta razmiljanja o smrti predstavljaju njegova suoavanja i tenju da se smrt prikae kao realnost, kao neto to se nalazi u mranim snagama naeg najprisnijeg bia. Smrt kao est motiv Desniine proze, skriven je u samom podnaslovu romana Proljea Ivana Galeba, koji glasi Igre proljea i smrti.
546 547

Isto, str. 54. Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 71.

208

U razgovoru sa Jevtom Miloviem Desnica istie da je podnaslov dat romanu u toku stvaranja i da je veoma bitno da se uvek istakne, naroito u prevodima romana na neke jezike na kojima Ivan Galeb ne znai nita i ne pobuuje nikakve asocijacije. U takvim slujavima podnaslov treba uzeti kao naslov. Ovim objanjenjem Desnica ukazuje na simboliko-asocijativno znaenje naslova i podnaslova. Navedeni podnaslov Desnica objanjava na sledei nain: Dualizam, ta suprotnost, taj par suprotnosti, osnovna je tema svakog umjetnikovanja. Proljee je uzeto kao elemenat svijetla, smrt kao elemenat tame (...) Osjeanje beskraja, a onda osjeanje konanosti to je ta intimna kontradikcija u ovjekovoj prirodi na kojoj se plete itava umjetnost.548 U navedenom tumaenju Desnica najveu panju usmerava na isticanje suprotnosti izmeu prolea i smrti, kao i na igru izmeu njih. Prolea u stvaralakom doivljaju ovog pisca oznaavaju sam ivot kao i sve lepe trenutke ivota Ivana Galeba, nasuprot kojih veito vreba tama smrti koju pokuava nadmudriti najrazliitijim igrama: U okrilju nekog bezimenog grada s nadom u ozdravljenje i jo jedan susret s Proljeima kao danima antismrti i vjenog obnavljanja djetinjstva svijeta. Galeb se igra. Ubija pusto i dugoasno bolniko vrijeme. Zatvoren je meu zidinama gdje se umire. Smrt oko njega nije vie puka i gola misao o njoj. I Galeb i smrt to su svakodnevna suoavanja od kojih se mogu braniti samo rijetki. Jedan od njih je i sam Galeb.549 Objanjavajui retoriku naslova i podnaslova ovog romana, Radomir Ivanovi navedene pojmove odreuje kao globalne simbole: (...) globalni simbol proljee simbolizuje ivotodavnu energiju (Eros) i predstavljen je supstitutom svjetlo; dok globalni simbol smrt simbolizuje destruktivne sile (Tanatos) i predstavljen je supstitutom tama. U pitanju je, dakle, poznati kosmiki i planetarni proces: bitka izmeu principa Dobra (Poretka) i Zla (Haosa), koji se ne moe apodiktiki rijeiti. Naa egzistencija se odvija kao igra (to je trei globalni simbol) izmeu dviju energija energije postajanja i opstajanja (a) i energije nestanja i nitenja (b).550 Pomenutoj borbi ivota i smrti Desnica je posvetio najvie prostora u ovom romanu, zbog ega je, prema njegovim reima, ovaj roman i napisan. Pisac je naglasio

Vladan Desnica: Djelo nastaje dalje od pisaeg stola, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 87. 549 Isto, str. 176. 550 Radomir Ivanovi: Po sunanom satu, Zmaj, Novi Ssd, 2001, str. 203.

548

209

da je negde u roman kamuflirano ubacio Tolstojevu reenicu: O ma emu ovjek mislio, ovjek misli o smrti. ovekov ivot je sainjen od razliitih oblika borbe protiv svesti o sopstvenoj konanosti i smrti: ovjek je postao ovjek onim asom kad je u njemu nikao prvi traak svijesti o sebi, i, zajedno s tim, prvi traak misli o vlastitom skonanju. asom kad je pred njegovim pogledom pukla glavna, osnovna djelatnost ljudske prirode: rascjep izmeu konanoga i beskonanog, nesrazmjer izmeu njegove ograniene konanosti i pomamne ei za beskrajnim, koja mu je usaena u dnu bia.551 ovekov rascep izmeu konanosti i beskonanosti pisac naglaava ve pomenutim okolnostima u kojima se nalazi njegov junak. Boravei u bolnici Ivan Galeb biva svakodnevno suoen sa patnjom i umiranjem drugih to u njemu izaziva elju da se jo jednom odupre iskuenju smrti kroz stvaralaki in, in pisanja: Smrt je u sutini jedina tema pjesnika. (...) Smrt pripada samo stvaraocu (...). Svi nai napori, sva naa djela samo su vidovi borbe protiv smrti, samo ludi pokuaji obmane, oajna nastojanja da se ona zavara, zanijee, prevlada, zaboravi.552 Postajui svestan sopstvenog rascepa i konanosti, ovek postaje tragino ljudsko bie iji ivot je veito kretanje izmeu konanosti svog tela i tenje za veitim ivotom. ovekovu elju za nemoguim, elju da pobedi smrt, da nadvlada realnost realnog, Galeb naziva prometejstvom: Po nemogunosti svog cilja Prometej biva Prometej. Nemogunost posveuje njegovu borbu, neuspjeh krunie njegovo djelo, jednako onako kao to za dobriine konac djelo krasi!553 Stihovi iz Okovanog Prometeja ukazuju na Prometejevu elju da razmie gvozdene lance, da raskine neraskidivo ne dajui smrtniku da pristane na smrt punei mu grudi slepom nadom. Uvodei Eshilove stihove u svoj roman, Desnica ukazuje da je ovekov napor da savlada smrt star koliko i sam ovek, odnosno njegova svest o sopstvenoj rascepljenosti. Nakon trenutka saznanja, smrt postaje jedina konana istina, veito prisutna u svesti oveka. ovekova enja za besmrtnou prisutna je u jednoj od najstarijih knjiga oveanstva, u Epu o Gilgameu. Pomenuta knjiga moe se dovesti u vezu sa segmentom Desniinog romana koji govori o leku protiv smrti. Gilgame, dvema
551 552

Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 89. Isto, str. 86. 553 Isto, str. 112.

210

treinama svoje prirode bog, a jednom ovek, suoivi se sa smru svog prijatelja Enkidua dolazi do spoznaje o ljudskoj prolaznosti i konanosti. U elji da spasi prijatelja saznaje da postoji udnovata trava koja daje venu mladost i veni ivot. Gilgame uspeva da se domogne trave i eli da je odnese u svoj grad kako bi svi junaci postali besmrtni. Meutim, u trenutku neopreznosti ostaje bez trave besmrtnosti a time i bez pobede nad smru. Slinu priu sadri XLIX glava Desniinog romana iji narator nije Ivan Galeb, ve krezubi vjetrogonja koji iznosi Galebu svoje literarne planove. Vjetrogonja planira da napie fantastini roman ija radnja e se deavati u buduem vremenu kada e biti otkriven lek protiv raka i smrti, Athanatik. Pomenuta glava je skraena verzija Desniinog romana Athanatik koji je ostao nedovren. Desnica je napisao skicu za fantastini roman554 koji govori o pokuaju oveanstva da pronae lek kojim e osigurati besmrtnost. Uvodei naratora, pisac ostvaruje distancu od prie ime postie ironini ton u samom pripovedanju. Pronaeni lek protiv smrti predstavljen je kao zabluda oveanstva koje pokuava razvojem tehnike i tehnologije da pobedi ovekovu prirodu. Fantastina pria o Athanatiku zapravo je pria o ljudskoj prirodi. Pronaeni lek izaziva u ljudima njihove najgore osobine: privilegija besmrtnosti ubrzo biva zloupotrebljena, jedni je sebino zadravaju samo za sebe, dok drugi pokuavaju da njome opravdaju svoje nezakonito ponaanje, jer smrtna kazna postaje besmislena. Ubrzo dolazi do nekontrolisanog umnoavanja oveanstva to vodi u prenaseljenost na planeti. ovekov dugo oekivani san, postaje najgora nona mora. enja za besmrtnou pretvara se u elju za povratkom smrti. Vratite nam nau smrt!, govore ljudi u povorkama. oveanstvo spasenje pronalazi u povratku smrti. Navedeni prikaz Desniinog fantastinog romana ukazuje da je ovekova tenja za besmrtnou vidljiva i smislena samo u odnosu prema njegovoj svesti o konanosti. ovekova svest o sopstvenoj podeljenosti osnovna je tema ne samo nedovrenog romana o Atanatiku, ve celokupnog Desniinog opusa.

Svoje interesovanje za fantastian roman, Desnica iznosi u razgovoru sa Vlatkom Pavletiem: Posebno me privlai i pasionira fantastini roman. Imam ih nekoliko nabaenih prvom konceptu. Roman nudom sveden na dimenziju pripovijetke uvijek je neto sakato; ali fantastian roman sveden na te razmijere upravo je nita: kod njega, ako opsesija i magijski krug stvoren elementom fantastinoga ne traju neko dulje vrijeme, izgubljeno je gotovo sve. Vladan Desnica: Svako djelo vrijedi tano onoliko koliko poetskog ima u sebi, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006.

554

211

Strahujui od smrti, u elji da je nadmudri, ovek pronalazi utehu u religiji, Bogu, filozofiji i umetnosti. U tenji da pobedi svoju smrt555 i nadvlada oseaj sopstvene podeljenosti, ovek se igra stvarajui umetnika dela da bi osmislio sopstveni ivot: Poslije nego je umro bog i drugi autoriteti metafizikog pomazanja, ljudi su osjetili potrebu da iznau neke nove vrednote i kategorije metafizikog reda, pa su tako nastale razne metafizike koncepcije umjetnosti. Na mjesto starog boga pokuali su da postave i umjetnost, da od nje prave svrhu, cilj, osmiljenje, da u njoj nau njegovu unutranju vrijednost.556 Umetnost, prema stvaralakom miljenju ovog pisca, predstavlja jedan od naina ovekove borbe protiv smrti, igru koja povezuje prolee i smrt. Umetnost je nastala onog trenutka kada su ljudi postali svesni svoga postojanja, kao i sopstvene smrtnosti. Upravo od tog trenutka saznanja, smrt postaje prema Desniinim reima, jedina tema pjesnika. Ovim iskazom pisac iznosi jednu od osnovnih odrednica svoje poetike i filozofije, stvarajui istovremeno knjievno delo zasnovano na navedenom poetskom stavu. Razmiljajui o knjievnoj umetnosti, Galebov sagovornik, krezubi vjetrogonja, istie da roman mora ukazivati na odreeni problem, iznositi istinu o oveku i pozivati na uzbunu: Roman se pie samo onda kad kua gori. Inae je to plitka igrarija, tek radi zabave dokonih.557 Vjetrogonja iznosi mnoge poetske stavove na kojima je Desnica sagradio svoj opus: o larpurlartizmu i sociologizmu, o ulozi knjievnosti u oveanstvu koje se cerebraliziralo, prozlilo i dobilo perverzne ukuse. Po njegovom miljenju u literarturi nema happy end-a, niti podele na pesimistiku i optimistiku, ve postoji samo gola ljudska istina kojoj pisac slui, a ona se razvija sama za sebe. Slino miljenje iznosi i Galeb naglaavajui da je tekstualni rad lien potpune programiranosti i predumiljaja: Vi jo ivite u bezazlenoj obmani da je pisac gospodar situacije. On je to moda tek za nekoliko poetnih stranica ili poglavlja, dok postavi stvar, dok namjesti kulise, dok navije oprugu svojim licima. Dalje, sve se razvija samo od sebe, svojim nunim, neizmjenjivim tokom, i vue pisca za sobom kao psa na lancu. Blaena naivnost neupuenih koji misle da pisac pie to hoe! Taman! Iz njega neto laje, breke,
555

Smrt. Vjeita misao. Drug iz djetinjstva. Nasuna hrana mojih dana i mojih noi. Pritajena klica svijesti u naim zaboravima. Jedino stalno i vjeito prisustvo u nama. Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 83. 556 Isto, str. 248. 557 Isto, str. 274.

212

mahnita, bulazni, drmusa njime kao drvenim lutkom. A on, ako je dovoljno bedast, samo se trudi da to bulanjenje sloi u tesane, gramatiki bezprijekorne reenice, da prikrije itaoevu oku ono unutranje truskanje, to mu podaje nepomueno miran i graanski pristojan privid, doprinosei jo vie nesporazumku izmeu njega i itaoca.558 Ukoliko, prema navedenom odlomku, pisac nije gospodar situacije, pripovedanje se odvija svojom unutranjom logikom samo od sebe, to uslovljava pojavu razliitih sadraja u delu, este promene tema, brojne varijacije motiva. Takav stvaralaki postupak, prema miljenju Stanka Koraa, sugerie sam ivot svijesti, ritam i nepravilnost njenih reakcija, kao i mogunost da jedan tok razmiljanja bude prekinut drugaijim tokovima, koji e opet biti prekidani novim i drugaijim podacima o svijesti.559 Posebnu knjievnu strukturu Desniinog romana komentarie Galebov sabesednik: I kod pisca koji nadraste ustaljene knjievne forme, koji prezre shematinost i konvencionalnost formalistikih okvira i oblika, pa stane da ispunjava dnevnike i biljenice, da nie zapise i marginalije, meditacije i kontemplacije, pisma i solilokvije, vjerujui da je tek u tim amorfnim formama uspio da iz sebe istijeti istu i zgusnutu kap sutine ravno na papir.560 Zahvaljujui takvoj formi romana, Desnica je ostvario koncepciju Ivana Galeba otkrivajui nove dimenzije njegovog bia. Prema Galebovom miljenju: Veliki umjetnik je samo onaj koji u svojoj linosti udrui velik um, velik duh i velik talenat (...) Ne moe biti velikog umjetnika a da je malen ovjek: to bi znailo da nije uistinu velik umjetnik.561 Sinteza velikog duha, velikog uma i velikog talenta data je, prema miljenju Vladana Desnice, samo najveim umetnicima, jer samo veliki umetnik je sposoban da prevlada tu oprenost: Ve kod neto manjeg formata, to su suprotnosti koje se iskljuuju i ponitavaju. Tu se um zove intelektualistinost, pa ponitava primarnost i spontanost. Tu se duh zove moralizatorstvo, pa ponitava poeziju i sukobljava se sa ulnou i sa njenom slobodom. Ali kod doista velikog pisca um ne ubija pjesnika.562

558 559

Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 247. Stanko Kora: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1972, str. 174. 560 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 249. 561 Isto, str. 249. 562 Isto, str. 250.

213

Ukoliko je velika ona knjievnost koja trai golu ljudsku istinu, onda, prema miljenju Galebovog sagovornika, velike optimistike knjievnosti ne moe ni biti. Navedenu tvrdnju dokazuje navoenjem kapitalnih dela svetske literature: Gdje je taj Prometej koji se razborito pomirio sa Zeusom, ta Orestija u kojoj je povratnik s ratita naao kod kue sve u najboljem redu, taj Edip koji nije sebi iupao noktima oi i odlutao svijetom? (...) Pokaite mi tog Otela koji tragiki ne nasjeda, tog Lira o kog se otimlju ljubazne kerke, Hamleta koji se bez kolebanja odluuje za biti! Dovedite mi tu Ofeliju koja ne skae u potok, tu Dezdemonu koja uspijeva dokazati svoju nevinost, tu Emu koja se ne zagrcava akom arsena, tu Anu koja se ne baca pod teretni voz! Koji je taj veliki duh, taj veliki pjesnik, a da nije nosilac jedne svoje tragike ivota?563 Ovakvo tumaenje sveta, ivota i uloge umetnosti odraava ne samo pesimizam, ve jedan odgovoran odnos umetnika prema zadatku koji ini. Izricanje razlika izmeu dobrih i loih pisaca Desnica poverava upravo autoru zamiljenog fantastinog romana: (...) dobar pisac otvara nam neke vidike, ini nam dostupnim svoje vizuale, donosi nam neke svoje istine (...) veliki pisac ispoljava nae poglede, iskazuje naa ubjeenja, otkriva nam nae roene istine (...) On kao da nam ne daruje nita. Samo nas upozorava na neto to, ne znajui, ve posjedujemo.564 Desniin junak Ivan Galeb je svestan da su svi ivotni i umetniki napori samo obmana ovekova u nastojanju da pobedi sopstvenu konanost. ovekov oseaj konanosti i tenja da se on nadvlada i prevazie vidljiv je ve na samom poetku romana. U veernjim satima, izmeu sna i jave, nepoznat nemir obuzima Ivana Galeba, slutnja da negdje van naeg uskog kruga postoji drugi jedan prostor i tee drugo jedno vrijeme.565 Galebov doivljaj stvarnosti neminovno se odraava na kategorije prostora i vremena koje u ovom romanu imaju posebno znaenje. Prostori kojima se u mislima kree glavni junak ovog romana nisu precizno odreeni, jer svaka je odreenost nekog prostora izazivala oseaj gaenja kod njega: Ja nisam trpio tu prostoriju koja je vidjela nadvojvodu. Njena zidna tapiserija isprepletenih bolesno plavih i zabajonskih utih ara pokretala mi je klicu isto fizike munine u elucu.566

563 564

Isto, str. 252. Isto, str. 252. 565 Isto, str. 51. 566 Isto, str. 30.

214

elei da nadvlada realnost, pisac ne definie ni zemlje u kojima je njegov junak boravio kao muziar. Svestan sopstvene zarobljenosti realnim, Ivan Galeb tei da nadvlada i vreme i granice sopstvenog tela: Trebalo je smjesta, neodlono neto uiniti, poduzeti neto u tom povodnju vremena. Dii se, i ne asei asa krenuti. Krenuti, kao na otkupljenje jedne polovice mene, zakopane negdje u vasioni, davno, prije svih vremena (...)567 Naputenom i usamljenom oveku u svetu u kojem je umro bog, potrebna je neka vrsta utehe u borbi protiv neumitnog nitavila, potrebna je igra kojom e nadvladati strah od sopstvene prolaznosti. Bog je u Desniinoj poetici, prema miljenju Miloja Petrovia, samo individualni zaklon i prividno spasenje od kraja egzistencije, zato svako ima svoga boga i veoma esto svoje bogove.568 Borei se sa sopstvenim oseanjem nitavila i praen veitim nemirom, Desniin ovek je u potrazi za novim bogom: Jeza nitavila pokreta je svega u naem bivstvovanju, klica i nemir svakog kretanja i svakog traenja. Jer svako je ovjeje traenje traenje jednog izlaza iz bezizlaznosti, svaki je njegov napor napor da provali iz obrua determiniranosti. A historija ovjeka nije drugo nego historija ludih pokuaja da se taj obru probije. Odatle, svaki je ljudski napor napor protiv realnosti realnoga. I nije to klonulost, klonulost kasnog, zamorenog doba. Nije to kapitulacija pred usudom. Ba naprotiv, to je revolt, to je borba, to je akcija. To je podvig. Najvia akcija i vrhovni podvig: borba za nemogue.569 Izlaz iz svoje omeenosti pronalazi u neprekidnom kretanju: Dok sam u neprekidnom kretanju, dok sam u vjeitom nemiru, imam iluziju da smrt ne moe da stavi ruku na moje rame. Vjerovatno postoji neki istonjaki mit ili legenda (a ako ne postoji trebalo bi je stvoriti) o ovjeku koga je mogla da zaskoi samo na spavanju, samo dok miruje. I zato se bez aska predaha vrtio, kretao, koprcao iva pregrt ucrvanog nemira.570 Nemir je u knjievnom delu Vladana Desnice shvaen kao vrhovna mudrost, kao jedina istina i jedini mogui bog571 u ovekovoj neprekidnoj borbi protiv smrti.

Isto, str. 52. Miloje Petrovi: Filozofske ideje u knjievnom delu Vladana Desnice, Stvaranje, br. 7/8, Titograd, 1967. 569 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 86. 570 Isto, str. 193. 571 Eto, oe, moj nemir, taj moj tiranin koji ne dariva smirenje, za mene je jedini, nezamjenjivi, jedino mogui bog, sav izrastao iz mene (...) Isto, str. 194.
568

567

215

Nesrazmer izmeu svesti o sopstvenoj konanosti i elje za beskrajnim, Desniin junak ispunjava svojim delom kojim potvruje stvaralako prisustvo u svetu i odgoni trenutak svoje konanosti. Desnica naziva bogom upravo ovekov napor u borbi protiv sopstvenog nitavila: Sve to je ovjek u tom pravcu izmislio i izmatao, sve je to bog. I samo to je bog. Bog je nalije Smrti. Jedan oblik borbe protiv smrti, i nita drugo (...) Svi bezumni pokuaji, sve velike samoobmane snagom kojih ovek nadrasta i prevladava smrt sve je to bog.572 Rani susreti Ivana Galeba sa smru pronali su odraz u njegovom kasnijem ivotu to potvruje ve pomenuto miljenje pisca da ovek sve najbitnije stvari nosi iz detinjstva. Razmiljajui o smrti, Ivan Galeb iznosi elju da eli da umre u sunanom danu, zaobilazei time predstavu mraka sa kojom je smrt povezana: elio bih umrijeti izvaljen nauznak na dobroj, vruoj zemlji, sav u suncu i jasu, umrijeti u jedrini dana, u sat uzavrelih zrikavaca. U sat kad sanjivo ute povijena ita i nijemo bujaju oteali grozdovi, u sat vrele popodnevne tiine. Plai me smrt u predveerje, smrt u jesen, smrt iza kosih zavjesa kie.573 Galeb se divi religijama Istoka koje oveku doaravaju svetlu smrt inei time smrtniku najvee dobro. elei za sebe sunanu smrt, Ivan Galeb iznosi pievu tenju da smrt nadvlada principom svetlosti kao izvorom ivota i negacijom same smrti. Galeb svoje oblane dane provedene u bolnici prevazilazi zahvaljujui slepom deaku ija svetla kosa za njega predstavlja nezalazno sunce: U oblane dane, kad ugledam na vratima onu njegovu okruglu, utu seljaku glavicu, kao da ugledam jedno malo sunce. I ne mogu se oteti dojmu da mu je glava tako svijetla i uta od silnih koliina sunanih zraka koje je upila u se jo od najmlaih dana. Prosto kao da je bila od samog roenja neprekidno izloena, dan i no, zraenju nekog stalnog, nezalaznog sunca.574 Svoju sklonost i ljubav prema suncu Desniin junak objanjava na vie naina: Pitam se, uvijek nanovo, ve po ne znam koji put, to je to to nas tako silno mami k svjetlosti, to im nas tako silno odbija mrak? Je li to izroena boleivost ljudskog stvora, jedan repi nezdravlja ili je to ica koju suemo u sebi od samog

572 573

Isto, str. 74. Isto, str. 82. 574 Isto, str. 318.

216

prapoetka, iskonski poriv prema ploditelju suncu, atavizam pramajke amebe? Ne znam. Znam samo da je to oduvijek bila alfa i omega mog ivota.575 Lijep i sunan dan576 pisac direktno povezuje sa detinjstvom kao periodom ovekovog ivota koji je veito obasjan suncem. Vremenom, ivot postaje sve senovitiji, sumraniji, pretvarajui se u mrani, beskonano dugi podzemni rov, i ovek gubi nadu, ali onda se pojavi takica svjetla kao spas u mraku koja ga izvodi na sunanu istinu u prisoju. Poetak i kraj ovekovog ivota Desnica obeleava svetlou (suncem) koja predstavlja jedini pravi put kojim se treba kretati. Odsustvo sunca u Desniinoj stvaralakoj poetici, ak i detinjoj dui pribliava hladan dah smrti u oblane dane. Smetajui u detinje bie eliju smrti i eliju besmrtnosti jednu pored druge, pisac otkriva sopstvenu umetniku koncepciju zasnovanu na dvopjevu meusobno suprotnih pojmova: Negdje duboko zapretana u djetinjem biu lei jedna elija u kojoj tinja besmrtnost. A odmah do nje, u neposrednom susjedstvu, druga elija u kojoj drijema smrt. One ive u dobrim susjedskim odnosima. I naizmjenice se javljaju, oglasuju se iz dubine naa vjeita popudbina i nai stalni saputnici, od poetka do kraja. Njihov naizmjenini dvopjev jeste predivo naeg ivota.577 O podeljenosti svega na svetlu i tamnu stranu, Desnica govori na samom poetku romana Proljea Ivana Galeba, dajui sliku hodnika kao spoja svetlosti i mraka: Dugaki hodnik bio je razmee dvaju carstava: tu su se ukrtavali svijetlost i sjena (...) Mogu rei da sam djetinjstvo proveo u tom hodniku gdje se bio vjeiti boj izmeu svjetlosti i sjene (...) Odatle mi je, moda, ostala za itav ivot ta vjeita dvojnost, ta osnovna podjela svega u ivotu i svijetu na zonu svjetlosti i na zonu mraka.578 Tako prikazanim prostorom pisac iznosi svoj stav da je sve u ivotu i svetu sainjeno od zone svetlosti i zone mraka, a ovek je taj koji sam vri izbor: Ako malo razmislim, postaje mi jasno da sam se uvijek, u svakom rjeavanju i odabiranju u ivotu, u svakoj sumnji i pred svakim izborom, ustvari svagda rijeio za onu alternativu koja se pojavljuje u svjetlosti.579
Isto, str. 82. A tamo, daleko, daleko nad krovovima, vidi se ipak jedna mala krpica vedrine, koja obeava da e moda sutra biti lijepo vrijeme. Moda ak i vedar, sunan dan (...) Isto, str. 96. 577 Isto, str. 56. 578 Isto, str.10. 579 Isto, str. 11.
576 575

217

Kompozicija romana Proljea Ivana Galeba ostvarena je upravo na principu smenjivanja svetlosti i tame, lepih i runih dogaaja u Galebovom ivotu, ulaska u bolnicu i izlaska iz nje. Galeb je na granici izmeu ivota i smrti, u njegovoj svesti se naizmenino pojavljuje svetlo i tama. Svetlost je u Desniinoj poetici shvaena i kao ovekov zanos: Vie manje svak u ivotu gazi za nekom svjetlou, za nekim svojim doivotnim zanosom. Za nekim fantomom, za nekim tiraninom (...)580 Opredeljujui se za zonu svetlosti, pisac odreene pojmove i moralne vrednosti ne doivljava pojmovno, ve jedino kao predstavu svjetlosti581 ili mraka, u zavisnosti od toga u kom se osvetlenju neke pojave javljaju: Ja ni dandanas ne znam drukije suditi o dobroti i zlu neke pojave, neke misli, odluke, dogaaja, doli po tome da li se oni javljaju u jednom ili u drugom osvjetljenju.582 Ivan Galeb svoju sklonost ka umetnosti otkriva u odsustvu sunca, za vreme oblanih dana, u potkrovlju koje pisac doivljava kao sabiralite ostataka smrti: Lunjao sam po tavanu i otkrivao u njemu razne zapasaje smrti. U tom se potkrovlju, na neki nain, rodila i moja umjetnost. Meu hrpom ostalih isluenih stvari, tu je leala i jedna stara djeja violina. Violina onog bakinog brata to je umro u mladikim godinama. Od njegove smrti leala je tu, u svome crnom drvenom sanduiu, slinom djetinjem lijesu. Na jednom od mojih istraivakih pohoda naiem na nju.583 elei da iz mrtve stvari izvabi njen ivi glas, Galeb se jo u ranom detinjstvu pomou umetnosti, odnosno muzike udaljava od realnosti584, nadvladavajui time i samu smrt. Muzika kao vid umetnosti, takoe je u Desniinom, odnosno Galebovom doivljaju dvostruko shvaena: I inilo mi se da je ivahna, ustra, bljetava muzika samo u nekom tobonjem, konvencionalnom, vanjskom smislu vesela, iva i bljetava, ali da je ona, u svojoj intimnoj biti, uvijek i

Isto, str. 191. Odatle i moja nesposobnost da dobro, lijepo, radost, harmoniju shvatim isto pojmovno, bez primjese predstavnog, ve uvijek i jedino kao predstavu svjetlosti; i obratno, sve tuno i runo, sve mrtvo i ledeno, kao zakriljeno sjenom. Isto, str. 10. 582 Isto, str. 10. 583 Isto, str. 59. 584 Ti si se kretao meu cellima i violama, u ljudskim pantomimama, a ne u ivotu, meu fantazijama i apstrakcijama, ti si ivio od svjetlosti i ozarenja, a ne o hljebu realnosti.3 Isto, str. 229.
581

580

218

bezizuzetno tuna. I da to, tovie, i jest njena prava bit, da u tom i jest prava mo muzike, i njena prava vrijednost.585 Doivljavajui svaku muziku kao tunu, svestan sopstvene preosetljivosti za zvukove, Galeb naglaava da je to bila prva ishodna pogreka u itavoj toj stvari. Jer ba to, i moda jedino to, nije pravi put kojim se ulazi u sferu muzike, ili bilo koje umjetnosti uope (...) Umjetnik treba da bude neosjetljiv prema svojoj umjetnosti i od nje neranjiv.586 Galebova razmiljanja o umetniku i umetnosti uopte naizmenino su prisutna u itavom romanu i sagledana u celini daju ukupnu sliku Desniine poetike. Refleksije o umetnosti i umetniku veoma su este i javljaju se kada Galeb razmilja o sebi i svojoj sklonosti prema muzici. Desnica je umetnost doivljavao kao dvostruki proces, kao istovremeno prikazivanje i oblikovanje individualnog i posebnog preko kojeg se moe sagledati opte i univerzalno: To je odraz fizikoga u sferu nefizikoga, u prostore duha. I to je jedna od onih stvari pomou kojih se ovjek izvlai iz gvozdenog obrua egzistencije.587 Umetnik, prema njegovom miljenju, ima zadatak da to individualno i posebno podigne na jednu viu umetniku razinu, na razinu univerzalnog, jer lice iz umjetnosti saosjeamo i poimamo kao realno jedino putem njegovog uzdizanja u univerzalno, tj. u sferu gdje se izjednaujemo s njim osjeajui sebe u njemu.588 Da bi umetnik ostvario navedeni koncept umetnosti, neophodno je da se upozna sa konkretnom stvarnou i njenim problemima, posmatrajui je otvorenim oima. Umetnik, prema miljenju Vladana Desnice, treba da prikae stvarnost kao niz konkretnosti: U umjetnosti, svaki dobro oblikovan konkretni realitet sadri i resumira bezbroj takvih konkretnih realiteta.589 Upravo ovim zahtevom Desnica otkriva sopstveni stvaralaki put kojim se kretao, polazei od momenat.590 pojedinano-konkretnog prema univerzalno-apstraktnom: Umjetniko djelo donosi jedan konkretni i, u njemu i kroza nj jedan univerzalni

585 586

Isto, str. 60. Isto, str. 60. 587 Isto, str. 73-74. 588 Isto, str. 74. 589 Isto, str.150. 590 Isto, str.150.

219

Prikazivanje stvarnosti kao niza konkretnosti zahteva od umetnika da saraje za svoja umetnika ostvarenja crpi direktno iz svijeta koji nas okruuje.591 Desnica naglaava da u procesu stvaranja najveu vrednost imaju ivotna zapaanja i iskustva592 umetnika iz svakodnevnog ivota koja se taloe u podsvesti da bi se naknadno koristila. Neophodno je da umetnik posmatra i zapaa spontano, ne mislei da e mu ta graa iz stvarnosti posluiti u stvaranju budueg umetnikog dela: Svakome je potrebna posmatraka sposobnost, a knjievniku na jedan specijalan nain. Samo to ne treba da bude neko grevito hotimino opaanje nego to spontano u nama ivi, taj interes, ko zna zato, da te stvari zapazimo, da upoznamo. esto mi sami ne znamo zato nas ta stvar interesira. To je neko ope osjeanje interesa za te stvari, radoznalosti neke, ali ne hotimino grevito zapaanje. To pravi ovjek koji hoe na silu da od sebe napravi knjievnika. Jasno je da sva ta opaanja su nam potrebna i korisna i da iz najneznatnijih momenata moe da bude vrijedan material za umjetniko djelo.593 U suprotnom svako programsko na hladno vreno projektovanje i planiranje umjetnikog djela, svaka iz vani racionalno nametnuta ideja, zamisao itd, svako intelektualno traenje konkretnog tijela, konkretnog fabulskog ruha tako nastaloj ideji, moe samo da dovede u orsokak, u neuspjeh i da urodi mrtvoroenetom.594 Desnica naglaava da umetnikov intimni doivljaj ili sadraj595 predstavlja poriv koji je neophodno izraziti kroz stvaranje umetnikog dela. Umetnici596 poseduju
Povijest naeg strasnog zanimanja za ljudske probleme, razvoj nae senzibilnosti, njenih, ponajee banalnih reakcija na spoznaje, doivljaje i iskustva iz svijeta koji nas okruuje jest povijest nae umjetnike linosti. To je, po mom miljenju, ono bitno. Vladan Desnic: Kako nastaje umjetniko djelo, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.154. 592 vrsto vjerujem da piscu najvise vrijede ona ivotna zapaanja i iskustva koja je doivio kao privatni ovjek i ne pomiljajui da e mu to ikada posluiti kao tema njegovih knjievnih ostvarenja. Isto, str.155. 593 Vladan Desnica: Razgovor sa Vladanom Desnicom o umjetnikom stvaranju, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str137. 594 Vladan Desnica: Kako nastaje umjetniko djelo, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.155. 595 ... jedan intimni doivljaj ili sadraj postaje onaj unutarnji poriv, onaj unutarnji imperativ, koji nas goni da ga ostvarimo. To je, po mom shvaanju, jedini ispravni put, jedina prava pobuda i samo je takva unutranja pobuda umjetniki autentina. Isto, str.155. 596 Vi, intelektualci, umjetnici i ljudi te vrste, esto komplicirate vae stanje nekim vaim subjektivnim svijesnim i podsvijesnim momentima. Vi uope komplicirate ivot. Vi doivljujete ivot nekako, rekao bih... - ... literarno, zar ne?
591

220

jednu jedinu, ali krupnu olakicu u tome to doivljavaju mnogo intenzivnije od obinog oveka jer imaju jau fantaziju i izraeniju senzibilnost. To su ljudi koji, mnogo vie i u mnogo jaoj mjeri nego drugi, trei ili peti dan to se nalaze u nekom gradu imaju osjeaj da su tu ve godinama, to su ljudi kojima se ini, kad je dva dana oblano vrijeme da ve mjesecima nisu vidjeli sunca.597 Meutim, ni sam umetnik nije poteen antinomije, tanije suprotnosti izmeu oveka i umetnika u sebi samome, to potvruje Ivan Galeb u svojim razmiljanjima: Stara, vjeita antinomija u umjetniku! Vjeiti antagonizam izmeu ovjeka i umjetnika u njemu, s neprestanim i uvijek bolnim prevagivanjem sad na jednu sad na drugu stranu. Neprevladiva antinomija i beznadan antagonizam: uini li nam se da ovjek nadvisuje umjetnika tuno je; uini li nam se da umjetnik nadvisuje ovjeka jo tunije!598 Odnos izmeu ovekovog ivota i umetnosti pisac ilustruje Galebovom priom o komiji Egidiju ijom neobinom sudbinom istovremeno iznosi svoj ironian odnos prema mestu i znaaju umetnosti u realnom ivotu. Svoju ljubav prema umetnosti Egidijo otkriva i doivljava prilikom dolaska putujue glumake druine. U elji da sauva svoju uspomenu na glumaki svet koji je sasvim drugaiji od onog u kojem ivi, Egidijo svojoj deci daje imena iz pozorinih predstava koja se ne uklapaju u malu sredinu u kojoj ivi: Anica je izrodila punu kuu djece, kojoj je oeva grena slabost za melodramu poudarala krupna herojika imena: Norma, Kalpurnija, Ermengarda, Alda, Giordano Bruno, Asdrubale, Tancredi. Uboga djeca, slinava, rahitina, golemih oianih glava, gacala su po malom kamenitom dvoritu, a tanke su im se noice povijale pod teretom zvunih imena.599 Navedenim primerom pisac ukazuje na suprotnosti izmeu sveta umetnosti i stvarnosti, kao i na nemogunost uspostavljanja ravnotee izmeu pomenutih svetova. Odnos umetnosti i svakodnevnog ivota Ivan Galeb doivljava u kui svog uitelja violine. Desnica veoma slikovito, opisujui samo njegov postupak nametanja violine, ostvaruje celovit lik stvarajui jasnu sliku zato mu je brak tako neobian i zato on stari u malom mestu. Opisujui pomenuti gest, pisac oslikava itav karakter utelja violine, njegovu neodlunost, neuverljivost i strah.

Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 333. 597 Vladan Desnica: Hotimino iskustvo, Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb, 1975, str. 86. 598 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 239. 599 Isto, str. 66.

221

Pria o pomenutom uitelju sadri dominantne elemente ironije pomou koje pisac predoava umetnost u svakodnevnom ivotu i okruenju male sredine: U mjestu je nekad uivao glas nastrana ali neobino nadarena ovjeka, jednog od onih nesreenih i lino nesretnih genijaloida koje u takvim provincijalnim sredinama, mada s malim osmijehom, izdiu, tetoe, istiu kao jednu od znamenitosti u menaeriji svoga mjesta (...) Obino je takav ovjek porijeklom stranac, primjerak doseljenika u kome aklimatizacija u novoj okolini ili sraanje s heterogenim sojem nije urodilo ba najsretnijim rezultatom.600 esta su razmiljanja Ivana Galeba o sudbini umetnika i poloaju umetnosti u sistemu vrednosti. Poglavlje romana koje nosi moto Daleko od Astapova sadri priu o Galebovom prijatelju glumcu-lutalici kojeg je Galeb sreo dok je lutao Evropom. Kao povod za ovu priu posluila su dva retka u novinama koja objavljuju smrt tog velikog umetnika. Galebova seanja na susrete sa njim u dva razliita mometa njegove karijere, na poetku njegove silazne putanje i na najnioj njenoj taki, posluila su kao okvir za njegova dalja razmiljanja o umetnosti i sudbini umetnika. Priajui o pojedinanoj sudbini, pripoveda istovremeno prikazuje sudbinu umetnika uopte, prolaznost slave i zaborav koji eka veinu umetnika na samom kraju umetnikog puta. Izdvajajui najvanije trenutke iz ivota glumca-lutalice, Galeb oblikuje priu zasnovanu na odreenim trenucima junakove biografije koji su dati bez hronologije i suvinih detalja. Navedenim stvaralakim postupkom pisac istovremeno stvara vie slinih ivotih pria. Pria o glumcu-lutalici moe se posmatrati kao skraena pria o Ivanu Galebu, pomou koje pripoveda ostvaruje izvesnu distancu od sopstvene sudbine. Galeb analizira odnos glumca prema pozorinoj umetnosti ilustrujui time sopstveni doivljaj umetnosti. U razgovoru sa glumcem, otkriva glumevo odstojanje prema umetnosti koje objanjava postojanjem dva oprena momenta u samom umetnikom inu: momenat spontanosti, izvornosti, naivnosti, lirinosti, i momenat umjetine, nekog injenja, momenat artificijuma koji je i etimoloki u nunoj vezi sa pojmom ars. Galeb otkriva protivrenosti u pozorinoj umetnosti istiui da pravo poetsko djelo nema potrebe da bude igrano; ono je u sebi potpuno i bez toga. A

600

Isto, str. 124.

222

scensko djelo, opet, nema potrebe da bude autentino poetsko djelo, ono se i bez toga vrlo dobro igra.601 Navedenim miljenjem istie da svaki umetnik mora biti svestan pomenute dvojnosti koju ju veoma teko prevazii: Umjetnik, dakle, mora da pobjedi svoju sujetu, jer umjetnost, istinska umjetnost poinje ondje gdje prestaje sujeta.602 Galeb i glumac dolaze do zakljuka da samo veliki umetnik moe da pomiri ono to izgleda nepomirljivo, a kao primer za navedenu tvrdnju uzimaju Tolstoja koji je bio spreman da zbog sopstvenog nesavrenstva napusti umetnost na nain koji je odabrao. Za razliku od Tolstoja, oni nisu bili spremni da u potpunosti napuste umetnost, ve umesto ivota umetnika opredeljuju se za ivot jeftinih zabavljaa, daleko od Astapova. Umetnost u Desniinoj stvaralakoj koncepciji shvaena je kao oslobaanje koje od umetnika zahteva da oslobodi stvaralaki duh od uticaja spoljanjeg sveta, inei ga time slobodnim i neogranienim: itavog sam se ivota od neeg oslobaao. ivot mi i nije bio drugo nego niz susljednih oslobaanja. Odbacivao sam od sebe sve, svlaio se do gole koe, kao brodolomac pred skok u valove. Vjerovao sam da tako postajem cjelokupniji, vie svoj, vie ja. Ostavljao sam nasune oslonce, naputao dragocjene izvore okrepljenja, a sve zbog one male neslobode kojom su me sputavali. Na epidermi linosti osjeao sam kao veanj ak i tako njene dodire da ni sam nisam znao jesu li oni milovanje ili sputavanje.603 Sloboda umetnikovog duha, prema miljenju Vladana Desnice, ispoljava se kroz potrebu za jednostavnou604 kao jednu od neophodnih osobina za umetnika. Ivan Galeb istie da intenzitet umetnikovog doivljaja ne ovisi o sloenosti ili jednostavnosti njegovog uzroka: Nikad se nisam stidio jednostavnosti mojih radosti. esto im je uzrok bio upravo nitavan. Pa ipak, to su moda bile one najvee. Ili bar najie. injenica je da se njih najbolje sjeam, pa makar koliko vremenski daleke bile. Sjeam ih se kudikamo bolje i ivlje, nego stvarnijih uspjeha i izuzetno sretnih ishoda.605 Navedeni iskaz potvruje da radosti mogu biti sasvim jednostavne i kriti se u malim stvarima. Teko je veliati i uzdizati ono to je naoko jednostavno. Radost je,
Isto, str. 277. Isto, str. 277. 603 Isto, str. 329. 604 Ne mogu da pojmim umjetnika koga ponekad ne spopada silna udnja za jednostavnou kao to pijanca spopada udnja za mlijekom, elja da se sav okupa u jednostavnosti (...) Vladan Desnica: Kako zamiljam lik umjetnika, Knjievni Jadran, br.9, Split, 1952. 605 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 321.
602 601

223

prema reima Ivana Galeba, stvar koju odrasli ne poznaju606, i treba mnogo naivnosti za pravu, istu radost. Prava je radost ustvari bezrazlona. U tome i jest njena udesna ljepota.607 Opisujui svetlosnu igru mia, na samom poetku romana Proljea Ivana Galeba, Desnica naglaava da su nesicrpne bile radosti koje je ta igra podavala: Na svom luckastom letu, moj je mi oivljavao taku na koju bi sjeo, podajui pokret ukoenim predmetima i osmijeh tunim ljudskim stvarima koje ga od svog postanka nisu poznale.608 Igra suncem i stakalcetom davala je detetu iluziju da je i samo postalo jedan mali gospod bog u tenji da na trenutak zarobi odbljesak vjenosti na ljudskim licima: Kasnije, kad god sam gledao utu pahulju osmijeha to se raa na izmorenim licima patnika, pognutih ljudi i zabraenih ena po svim mjestima ljudske patnje, (...) na licima iseljenika u as kad se laa otkida od obale, na licima robijaa na suncu, na licima umiruih; kad sam gledao kako ih ozaruje kratkim bljeskom ko zna kakve daleke imere ili utjehom ko zna kakve neizvjesne nade, svaki put sam pomiljao: evo se nesmiljena ruka demijurga igra s ovim nevoljnicima, odrazuje im svog udljivog mia na licu, zavarava im glad sree svojim lepranjem, odbljeskuje im sa svog varavog ogledalca jedan odbljesak vjenosti na njihova stara i umorna lica.609 Opredeljujui se i opisujui naizgled bezazlenu i jednostavnu igru, pisac otkriva jedan od svojih poetskih stavova, tj. tenju oveka da izae iz okvira ogranienog prostora, da postane besprostoran i posvudaan; i, onako pritajen iza aluzija, nekako ugodno odsutan iz svijeta i zbivanja, a opet ne sasvim bez uvida u njih, ne sasvim bez saznanja o njima.610 Stid od jednostavnosti je, prema Desniinom miljenju, prisutan kod velikog broja umetnika: Stid od jednostavnosti, od naivnosti, teka je mana. Za ovjeka uope, za ovjeka umjetnika pogotovu. Za ovoga, vjerovatno, najtea od svih. U umjetnosti rije naivnost ujedno je najvea pohvala i najvea pokuda.611 Bojei se jednostavnosti, beei od nje, neki umetnici, prema reima Ivana Galeba, skreu sa pravog puta, u namjernu originalnost, u sistem lanih vrednosti: Namjerna originalnost najpouzdaniji mi je simptom odsustva one prave. im u knjizi
606 607

Isto, str. 321. Isto, str. 321. 608 Isto, str. 17. 609 Isto, str. 17. 610 Isto, str. 17. 611 Isto, str. 321.

224

naiem na mjesto koje mi makar i samo malo zamirie na mistificiranu personalnost, na zamuivanje zbog zanatske drai ili naprosto zbog mimetiziranja praznine, smjesta naulim ui. Usumnjiim se kao pijanac koji je u svojoj ai naslutio tragove arsena. I kao to je takva jedna primisao na arsen podobna da nam zatruje itavo bure vina, ovakva jedna sumnjica moe da mi baci sjenu podozrenja na itavu knjigu, pa i na one stranice koje moda donose eene istine. Svijesna tenja za originalnou nesumnjivo je stvar novijeg datuma. Zanimljivo bi bilo ispitati njenu historiju, utvrditi njene prve pomole u ivotu umjetnosti. Klasini umjetnik nije je poznavao. On joj se tovie opirao ta sve je bilo protiv nje: religije, ustaljeni red svijeta, uvrijeeno potovanje starine. Onda je, da bi se stvarima pribavio ugled i cijena, trebalo mistificirati njihovu starinu, ne njihovu novotu. ak su i na otkrivanje novih svijetova ljudi kretali pod stijegom otkopavanja starih! Originalnost se muno probijala kroz naslijeene sheme i okvire, kroz osvetane forme, svijesno nespoznata i netraena od umjetnika, uprkos njemu.612 Veliki pisac, prema njegovom miljenju, ima svoju posebnu fizionomiju koja se razlikuje od kriave i napadne originalnosti i svojstevna je prirodi umetnikove linosti: Otkrie vlastite originalnosti daleko je tei posao nego to to plitkovi zamiljaju, a put do svoje linosti kudikamo dui i krivudaviji!613, poruuje Desniin junak. Ivan Galeb u svojim razmiljanjima o umetnosti naglaava da je banalnost smrt umetnosti. Ljudi se, prema njegovom miljenju, ne boje svoje banalnosti ve rei banalnost jer samim imenovanjem stvari smjesta izgube svoju krepost i svoje dostojanstvo614: Ime kao da uniuje realitete, obezvreuje sutine. Gola rije, goli naziv, razorniji je od bilo koje kritike. Pod udarcem naziva rue se unutranje strukture ljudi, splonjavaju se ivotne punoe.615 Ukoliko eli da zaobie pomenute stranputice na putu stvaranja umetnike tvorevine, umetnik, prema Desniinom miljenju, mora da bude otvoren za spoljanji svet. Treba da izae iz okvira sopstvenog sveta, da se okrene prema drugim ljudima, naroito prema onima koji ne razmiljaju mnogo o ivotu, ve ive jedan iskonski ivot, neoptereen predrasudama. U dodiru sa takvim ljudima umetnik se susree sa

612 613

Isto, str. 167. Isto, str.323. 614 Isto, str. 322. 615 Isto, str. 322.

225

neposrednim i golim ivotom, niim nepomuenim. Pribliiti se to vie oveku, njegovom ivotu, osetiti damare i nemire, jedan je od glavnih zadataka umetnika. Da bi se umetnik to vie pribliio oveku, najdubljim slojevima njegove due i psihe, neophodan mu je bar jedan dnevni obrok samoe, da bi se suoio sa samim sobom. Samoa je svakodnevna potreba Ivana Galeba: Dnevni obrok prirode obrok kanjenikova hljeba! I dnevni obrok samoe. Strani su mi i ljudi kojima je strana ljepota samoe. Oduvjek sam jedan dio mog svijesnog dana morao provesti sam.616 Izgraivanje vlastitog miljenja i sopstvenog stava prema pojavama, ljudima i dogaajima neostvarivo je bez samoe: U nekoj molitvi koju bi sastavio da je svakodnevno upuujem nekom Bogu, jedan bi stavak neminovno glasio: Podaj mi, gospode, nasuni obrok samoe.617 Galebov oseaj samoe dat je kao poloaj ljudske egzistencije prema kome je individua prikazana izolovano u odnosu na sve ljudske i drutvene odnose. Kategorija samoe predstavlja ontoloku sutinu Ivana Galeba. Galebova izdvojenost izraena je i u njegovom odnosu prema eni koji je dat veoma povrno. Upravo je i samoa u stvaralakom miljenju Vladana Desnice data kao uroena stvar: Jer velike usamljenosti padaju na nas fatalno, od njih ionako nema lijeka. One su valjda uroena stvar. Nae vrhunske radosti i naa crna beznaa okrutno su nesaopiva (...) U svom najprisnijem i najbitnijem, ovjek je uvijek sam. Nosimo oko sebe svoju samou, kao svoju atmosferu. Nae jezgro ovijeno je tankom i nesaderivom opnom koja nas od svega odvaja. Bie mala taka svijesti, okruena beskrajem nitavila. I, najzad, ovjek i umire sam.618 Desnica doivljava i prikazuje umetnika prvenstveno kao kontemplativnu prirodu619 to je vidljivo u prikazu Ivana Galeba. Upravo konteplativna, diskretna i lirski zamiljena priroda u mogunosti je da prodre u intimnije kutke psihe i u tananije lirske ugoaje.620

Isto, str. 353. Isto, str. 354. 618 Isto, str. 354. 619 Teko mogu zamisliti umjetnika drukije nego kao kontemplativnu prirodu. Isto, str. 215. 620 Ta diskretnost predstavlja indiciju pieve tenje da prodre u intimnije kutke psihe i u tananije lirske ugoaje, ne smatrajui da psiholoka suptilnost i senzibilnost nalaze svoje polje samo u oblasti izvanrednog, neobinog, halucinantnog, patolokog. Jer, ta suptilnost i ta senzibilnost, ako su uistinu stvarne i prisutne, neotuiva su prija pisca.
617

616

226

Jedna od glavnih vrlina umetnika za Desnicu je skromnost, jer veliki talenti se oituju bez prepada, na nain koji nije vanjski frapantan.621 Pored skromnosti, umetnik mora razviti i zadrati svoju individualnost622, uprkos vremenu i okolnostima u kojima stvara. Umetnikova individualnost za Desnicu predstavlja posedovanje odreenog vlastitog znanja, vlastitog naziranja i pogleda na svet: (...) ono to zna, zna upravo onako i u onom vidu u kome tebi treba i odgovara: to tvoje znanje tako rei krojeno ti je po mjeri. Nije konfekcija. A to je svakako neka vrsta luksuza. Zamisli samo imati svoja znanja fazonirana i oblikovana ba onako kako tvoj mozak treba i kako moe da ih primi! (...) Ljudi veinom imaju jedan te isti, standardizirani pojam o stvarima. Neto kao uniformu. A to tvoje, to je individualni luksuz.623 Navedeni iskazi Ivana Galeba ukazuju da su mnoge stranice ovog romana posveene njegovim refleksijama o umetnosti. Poto je i sam umetnik, glavni junak istovremeno veoma otvoreno i detaljno ispituje sebe. Galebova razmiljanja oslikavaju njegov portret koji pisac zasniva na isticanju dva znaajna motiva. Prvi je ve pomenuti motiv smrti koji neprestano proima Galebova razmiljanja, dok je drugi motiv isticanje sopstvenog bia, junakovog ja koje je jedinstveno i nezamjenjivo. Izraena svest junaka o nemogunosti nadoknade svoga ja uslovila je njegovu neprestanu zaokupljenost problemima ovekovog nestajnja. Stvar je naprosto u tome da treba biti ono to jesi624, poruuje Vladan Desnica kroz lik Ivana Galeba, a to nije ni izdaleka onako lako kao to na prvi mah moe da izgleda, a kuraa da budemo ono to jesmo pa ma to bili nije ni

Vladan Desnica: Fedor Vidas: Popodne kad sam sretan, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.236. 621 Okolnost to se ta samosvjesnost oituje na nain koji nije vanjski frapantan, bez prepada i bez forsiranja to je ono to mnogima ne dade da spoznaju samosvojnost tog talenta - , za nas je samo znak iskrenosti i intimnosti Penievog umjetnikog doivljavanja i njegove umjetnike ozbiljnosti i savjesti, koji ne dozvoljavaju da ga struja manira zavede u jagmu za nekim izraavanjem koje bi mu bilo neiskreno i neosjeajno, u onu jagmu koja je pomela mnoge druge umjetnike, sa manje vlastite punoe i manje odreene individualnosti. Vladan Desnica: Izloba vajara Dujma Penia u Splitu, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 337. 622 Desniin Ivan Galeb, meutim ide i korak dalje: njemu je individualnost jedina mjera ljudske vrijednosti. Dubravko Jelii: U potrazi za individualnom slobodom, Zadarska revija, br.1, Zadar, 1968. 623 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str.169. 624 Biti ono to jesi, to je za nj jedini nain da se ne bude duplikat, jer i duplikat najznatnijeg, najznaajnijeg i najznamenitijeg originala ostaje ipak samo duplikat, koji ne obogauje ovjeanstvo, jer u svijet ne unosi nita svoje (...) Biti ono to jesi nije, dakle, samo pravo nego i dunost svakog ovjeka, njegova etika obaveza prema ovjeanstvu. Isto, str. 134.

227

najmanja ni najjeftinija od svih kuraa. Ta maksima budi ono to jesi eliptina i na oko besmislena, kao to su gotovo sve maksime u kojima se kondenzira jedno cijelo ivotno iskustvo, bila je jedna od onih nekoliko kojih sam se u ivotu dosljedno drao.625 U Galebovoj elji da bude ono to jeste sadrano je i uverenje da pojedinac tek tada ispunjava smisao i opravdanje svog postojanja. Biti ono to jesi za Galeba je jedini nain da se ne bude duplikat, jer duplikati ne donose nita svoje, niti obogauju oveanstvo. Biti ono to jesi nije samo pravo svakog oveka, ve njegova moralna obaveza prema svetu kojem pripada. Prema reima Nenada Radanovia, taj subjektivistiki odnos prema svemu svojstven je Desniinom junaku. On se, neretko, pribliava openhaurovskoj individualistikoj viziji u kojoj je pojedinac sa svojim neprikosnovenim Ja alfa i omega svega to svijet jeste i to nije, to je bie a to ne-bie. Sklapanjem oiju iezava i cijeli svijet koji je i egoistian jedino po nama i za nas, dok je izvan ovakvog subjektivistikog poimanja taj isti svijet irealnost, produkt naeg subjektiviteta, slika koju smo stvorili o njemu.626 Jedina prava realnost za Ivana Galeba je on sam, odnosno njegovo ja po kojem se razlikuje od ostalih. Ovaj roman ustvari razvija traginu misao o pojedincu po kom svijet i postoji, ali i stalnu priklonjenost Dekartovoj maksimi mislim, dakle jesam, u ijem se krugu i odvija drama Ivanovog intelekta kao jedine istinske stvarnosti.627 Izmeu Galebovog psiholokog portreta i njegovog shvatanja umetnosti postoji izrazita podudarnost. Meutim, Galebova razmiljanja o umetnosti ne predstavljaju samo odraz njegove umetnike linosti, ve saeti, indirektni, ifrovani izraz osnovnih principa kojih se pisac drao, oblikujui strukturu svoje knjige.628 Govorei o elementima autobiografskog u svom delu, Vladan Desnica je rekao: Autobiografsko je u onoj mjeri u kojoj je svako nae djelo, makar pisali o marsijancim, autobiografsko.629 Umetnika stvarnost ovog romana zasnovana je jednim delom na pievim doivljajima i iskustvima. Faktografski elementi u romanu Proljea Ivana Galeba, prema reima samog pisca, su jedna kua u Splitu sa plavim
Isto, str. 134. Nenad Radanovi: Poetika i njena realizacija, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 181. 627 Isto, str. 181. 628 Nikola Miloevi: Zidanica na pesku, Slovo ljubve, Beograd, 1978, str. 67. 629 Razgovor sa Vladanom Desnicom o umjetnikom stvaranju, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Zagreb, 2006, str. 123.
626 625

228

jabukama na vratima; portreti iz porodinog albuma to su bradonje koje pue u Ivanu Galebu sjeate se, oni u salonu djedovom (...), razna osvjetljenja, ugoaji pojedinih soba, onaj uti salon u kome je spavao nadvojvoda, ona zasjenjena strana kue, sunana (...)630 Govorei o likovima ovog romana, Desnica naglaava da postoji slinost u spoljnim crtama sa ljudima koje je viao: Stric je pozajmljen od nekog prijatelja, fraAnelo ima dva realna fratra u kojima se on stopio, koji su se stopili u tom fra-Anelu (...)631 Autentinost ili neponovljivost umetnikog dela, prema miljenu Vladana Desnice, uslovljena je autentinou stvaraoeve linosti koja je izvor umetnike kreacije: Desniina koncepcija stvaraoeve linosti umnogome je bliska psihoanalitikim koncepcijama koje su svojevremeno afirmisali Frojd i Adler. Po njemu, pisac ivi u svijetu egzistentnih stvari i pojava. Pojave iz spoljneg svijeta neprestano napadaju na njegovu linost, meutim, one su sporedne, imaju drugorazrednu vanost. Daleko je znaajniji uinak na duevne sfere umjetnikove linosti.632 Umjetnikova personalnost633 nalazi se izvan svih tehnika, naina i prosedea i sainjava neponovljivu, nezamjenjivu, neusvojivu i nepatvorivu sutinu svakog umjetnika.634 Upravo ta lina i neponovljiva novota umetnikove linosti je jedina vrsta novote koja na podruju umjetnosti moe da ima znaaja i vrijednosti.635 Desnica istie da je umetnikova personalnost najee zapostavljena, o njoj se govori tek u posljednjem redu636, dok se mnogo vie panje posveuje tematici i sredini iz koje su tema ili sie uzeti, tehniko-literarnim nainima i postupcima nego efektu koji je tim nainima postignut. Time se estetska vrednost trai i pronalazi ne u

630 631

Isto, str. 124. Isto, str. 126. 632 Vojislav Nikevi: Poetika Vladana Desnice, Izraz, br. 7, Sarajevo, 1969. 633 Kvalitetni i kvantitetni modaliteti personalnosti ona kakvoa legure, entitet mase, koncentracija udarnosti odluni su za umjetnikov rang i format, za stepen vrijednosti njegovog djela, za dubinu upeatka koji ono ostavlja u nama. A autentinost i istinitost (podvlaim tu rije) umjetnikove linosti, ubjedljivost njegove ljudske angairanosti (...) odluni su za ozbiljnost i bezuslovnost tog upeatka. Vladan Desnica: Linost i prosede, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.169. 634 Isto, str. 169. 635 Isto, str. 170. 636 A tek u posljednjem redu, ili ak nikako, govori se o onome to predstavlja i najprimarniji momenat i uvjetuje najosnovniju vrijednost umjetnikog djela. Isto, str. 169.

229

ostvarenim rezultatima, ve u upotrebljenim sredstvima. Takav fenomen Desnica naziva pasijom za tehniku same stvari, a ne za samu stvar. Autentian umetnik ne razmilja o pitanjima forme i postupka, jer su ta pitanja sastavni deo stvaralakog akta i emanacija njegove linosti, dok za neautentine umetnike to nije unutranji postulat nego intencija, kod njih to nije nunost ve usvojeni postupak.637 Unapred zadati stvaralaki prosede Desnica metaforino naziva protezom i smatra ga samo pomonim sredstvom u procesu stvaranja, dok je autentino knjievno delo za njega prirodni organ. U tako shvaenom umetnikom delu kao ivom organizmu umjetnikova personalnost se ogleda i u potrebi za novotama, u nemirnoj radoznalosti i neumitnoj potrebi za promjenom.638 Savremenost, modernost i originalnost umetnikovog postupka, kao i specifinost tematike i novota psihikih regiona u koje umetnik zalazi, prema reima Vladana Desnice, mogu da imaju znaaj i vrednost samo ukoliko su sastavni deo njegove linosti639, ukoliko mu je podsvijest natopljena svom tom sadrinom.640 Pisac, prema miljenju ovog autora, ne sme da bira zahvalne teme kojima moe da postigne to vei efekat, jer takav odnos prema materiji znaio bi pievo ogreenje o profesionalno potenje: Ali po mom shvatanju ne bira ovjek svoju temu, nego tema bira svog ovjeka; ovjeka podesna i podobna, da je na odgovarajui nain obradi. Ona mu se isto namee, i dobro je, to tako biva. Jer ma koliko nas neka materija interesirala, zagrijavala, zaokupljala, mobilizirala sve nae snage i sva naa

Isto, str. 169. Isto, str. 169. 639 U biljeci o Ugu Foscullu Desnica potvruje navedeni poetski stav: U Foscullu pored istaknutih klasinih reminiscencija, mitolokih ekskurza i asocijacija, osjeamo jako duh ovjeka njegova vremena, dah romantike epohe na pomolu, pored plastine skulpturnosti i klasine istote linije, nalazimo uzburkani duh i upadljivi temperament romantike. Klasine reminiscencije kod njega Grka, nisu puki i mrtvi dekor kao kod drugih talijanskih pisaca njegova i ranijih vremena, ima tu mnogo vidjenog i prisno doivljenog, ima tu grkog pejzaa, i osvjetljenja, i atmosfere, svega onog to je iz djetinjstava ponio u ima i dui. Vladan Desnica: Biljeka o Ugu Foscullu, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Zagreb, 2006, str. 251. 640 ovjek moe da umjetniki uspjeno savlada temu samo onda ako su mu sredina, prilike, ljudi, mentalitet, situacije, odnosi, atmosfera, pa ak i pejzai, i timunzi, i osvjetljenja, mirisi, zvukovi, prisno i od davnine poznati, ako mu je podsvijet upravo natopljena svom tom sadrinom, ako iz te sredine i iz tog ivotnog sklopa u sebi nosi duboke i prebogate naslage iskustva i saznanja, ako sigurno pozna i nepogreivo osjea svaku i najmanju pojedinost, svaki najtananiji psihiki pokret, svaku intonaciju glasa; ako u sebi nosi itavu galeriju tipova, ako ima ve gotovu i nedvojbeno tonu intuiciju svakog lica i svake njegove reakcije u bilo kojoj datoj situaciji. Vladan Desnica: O jednom gradu i jednoj knjizi, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 140.
638

637

230

praktina nastojanja kao teoretska misao ili kao praktini sadraj, ona samim tim jo ne postaje kadra da bude i materija naeg umjetnikog djela.641 Desnica naglaava kurau skromnih tema i motiva642, jer pribliavanje naoko sitnom motivu dovodi pisca do stvarne, unutranje vrednosti materije, do pribliavanja oveku onakvom kakav jeste. Priseajui se plafonske slikarije blagovaonice iz detinjstva, Ivan Galeb ukazuje na vanost stvari od uprav nikakva znaaja i vrijednosti, kao i na mo sposobnosti pamenja: Pamtim, okrutno pamtim kao to se ve okrutno i neotkupivo pamti iz djetinjstva sva sila stvari od uprav nikakva znaaja i vrijednosti! svaku najmanju aru, svaku najmanju vijugu i kovru na toj plafonskoj slikariji.643 Galeb iz svojih seanja izdvaja upravo slikariju na plafonu, i ve njenom lokacijom otkriva svoje skolonosti ka obmani prostornosti. Ukraena oblacima dima, ta plafonska slika u doivljaju Desniinog junaka ima mo da ga prenese u neke druge prostore: Oblaci duhanskog dima skupljali su se i lebdjeli pod stropom, s plaviastim opalskim prelivima. Oduvijek mi je bilo drago to imerino opalsko prelijevanje, i oduvijek sam podlijegao njegovoj moi da nas preveze u sfere irealnog.644 Pored pomenute slike, panju Desniinog junaka u blagovaonici privlaila je srebrna kutija za biskvit u obliku globusa iji je mehanizam doaravao promenu postojanja u nepostojanje: Kad bi mi dosadili razgovori starijih i izmorila me moja zapaanja, uzeo bih se igrati tom kutijom. Nebrojeno puta uzastopce pritiskao sam opruicu i nalazio kao neko malo udo u tome kako se sjajna, ispupena oblina gornje polutke odjednom preokrene i kako, mjesto nje, najedamput zijevne praznina: nabubrela punoa oblika naglo se preobrati u upljinu, u prazan prostor, u jedan mali bezdan mraka, postojanje se odjednom prometne u nepostojanje.645 Polazei od jedne realne, jasne slike, pisac iznosi svoju sklonost prema bezgraninom i irealnom, koje u njegovoj stvaralakoj koncepciji tek u sklopu sa realnim sainjava celinu: Zato sam tu istu opalsku zamagljenost volio i u aama sa
Isto, str.140. Vidas ima kurau jednostavnosti, kurau skromnih tema i motiva. A to nije nipoto najmanje vrijedna, pa ak ni najmanje herojska, od svih kuraa. On se plai sitnog motiva, glatkog zavretka, nezaotrene poente (...) On e radije dozvoliti da mu linija napetosti i zanimljivosti malko padne, nego da pree u forsiranje. I na tome mu treba estitati. Jer se jedino tako iznalaze stvarne, unutranje vrednote u materiji. Vladan Desnica: Fedor Vidas: Popodne kad sam sretan, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.236. 643 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 39. 644 Isto, str. 40. 645 Isto, str. 44-45.
642 641

231

mastikom, koja se u ljetna popodneva posluivala uz crnu kavu u toj blagovaonici. inilo mi se da i u samom ukusu vode s mastikom osjeam neki odbljesak nerealnih, imerinih prostora, pa sam je pio i onda kad nisam bio edan, kao iz nekog duga prema bezgraninome.646 Navedeni odlomak ilustruje tvrdnju da Desnica u svojim knjievnim ostvarenjima prikazuje podvojenost oveka, ivota i sveta to potvruje i njegov junak Ivan Galeb: A slutnja tog drugog prostora i tog drugog toka zbivanja raala je neki muan nesrazmjer, bolnu i enjivu podvojenost bia. Ovaj na ivot, i ritam ovog naeg kruga, pa i ivot i ritam svakog drugog kruga, ma koliko ivljeg i zbivanjem bogatijeg od ovog naeg, i opet je samo jedan dioni ivot samo jedan mrtvi rukavac vremena. I odatle: prva mutna rasipanja udnje za sveprisutnou: o, biti u samoj jezgri dogaaja, u taki gdje se stjeu i ukrtaju sve niti! U samom sreditu gdje se zainje vrijeme, gdje se iz ruku vjenosti odvija njegovo klupko!647 Nepregledni su prostori kojima se u mislima kreu Desniini junaci elei da budu svuda prisutni. Svi procesi traju istovremeno u sveri realnog, kao i sveri irealnog prostora, dok se ivot sastoji od igre osjeanja i etvrtastih injenica, istie Ivan Galeb: Ali ta mogu kad se moj ivot sastojao vie od takvih buba i fantazija, od igre osjeanja, od potitravanja senzibilnosti, od nekakvog kineskog pozorita sjena, nego od onih estitih, etvrtastih injenica koje imaju svoje lijepo, sistematizirano mjesto u ivotu pristojnih graana (...)648 Opipljive injenice za Desnicu imaju sporednu, drugorazrednu vanost, dok je vanije ono to stoji iza njihove povrine, sve ono to se moe zamisliti i naslutiti. Pronai nalije oveka koje se krije pod njegovom spokojnom i svetlom povrinom jedan je od osnovnih zadataka ovog autora. Materija je u Desniinoj poetici istina koju treba nadvladati pretvarajui je u mistiku i odupirui se time prolaznosti. U tenji da nadvlada realno i dokui ono to se ne spoznaje oima, da uzmakne realnim okolnostima koje su ga zadesile, kao i samoj stvarnosti, Desniin ovek utehu pronalazi u iluziji koja je stalno prisutna. Nasuprot realnom svetu, stvarnom i svakidanjem u kojem se nalazi i provodi svoj ivot, Ivan Galeb ukazuje na istovremeno postojanje jednog vieg sveta,

646 647

Isto, str. 40. Isto, str.51. 648 Isto, str. 165.

232

beskrajno velikog i neogranienog koji je u direktnoj vezi sa ovekom i njegovim doivljajem. Nagovetavajui postojanje jednog drugog sveta, Desnica otvara mogunost dvojnosti izmeu postojanja i nepostojanja. U takvom svetu pojmovi smrti i vremena dobijaju drugo znaenje, nit vremena se gubi i ivot se prostire u jednoj ravni, ploan i raznobojan kao ilim. U tenji da omekaju otre bridove stvarnosti olakavajui time sopstveno postojanje, Desniini junaci u svojim mislima poseu za zamagljenim i beskrajnim daljinama uranjajui u njih svoje dosadanje ivote. Zahvaljujui trenutnom zaboravu omoguuju sebi privremenu izolovanost od vremena koje prolazi. Ivan Galeb u jednom od svojih razmiljanja analizira momenat spontanog zaborava, izjednaavajui ga sa prazninom koja je bezdimenzionalna, u isti mah i beskrajno velika i beskrajno mala. Smatrajui da prisustva imaju svoju dimenziju i svoje granice, odsustva su, prema miljenju pomenutog junaka, nemerljiva: Ona su eoni beskonanoga to se ucijepe izmeu dvije take u nizu trajanja tako da im ne poremete ni redosljed ni broj. Ko zna koliko takvih pustolina beskonanog, sabijenih u jedan hip, mi proivimo u toku naeg malog, uobroenog ivota! Jedan asak naeg mjerljivog vremena podoban je da kaptira itave oceane onog nemjerljivog. Samo ukoliko se i u nae sne, u nae zaborave, nije ve uuljalo vrijeme sa svojim nesnosnim tik-tak-tik-tak. Ali ako smo uspjeli da ga se bar u naim zaboravima ispriprostimo, kakve li su uarane spilje bezvremena ne kriju u takvoj jednoj uskoj pukotini u stijeni Vremena!649 Pored teme smrti, umetnosti i umetnika koje su najprisutnije u svim Desniinim proznim ostvarenjima, najznaajnije mesto u ovom romanu zauzima ovek i njegov doivljaj, to potvruje Ivan Galeb u svojim razmiljanjima: ovjek. Gorostasna tragina figura na pozadini agonino raskrvavljenog horizonta, na samom razmeu izmeu dvaju provalija: provalije beskonanosti i provalije smrti i mraka. Grud mu je puna ljeskanja bia i nebia, u njoj se motaju smrt i besmrtnost, sad uhvaene u kotac, sad obujmljene u zagrljaj. Prolaznost i vjenost, konanost i beskonanost, usporeene i ravnopravne, poivaju mu jedna na jednom, druga na drugom dlanu, kao dvije ptice.650

649 650

Isto, str. 130. Isto, str. 90.

233

ovek je u Desniinom knjievnom delu prikazan kao sloena figura koja esto krije svoje pravo lice: itav jedan ovjek zaloen u to da falsificira sam sebe, itav jedan ljudski ivot uloen u to da se odri na licu jedna dosta prozirna, sasvim dvojbeno ukusna obrazina, esto ak i gora nego to je roeno lice!651 Desnica u svojim proznim ostvarenjima istrauje i prikazuje oveka koji izmie oku nehajnog posmatraa, njegova granina stanja, borbu izmeu svesnog i nesvesnog dela ovekove linosti, borbu izmeu dobra i zla u ovjeku.652 Prikazati oveka u Desniinoj stvaralakoj poetici znai prevashodno prikazivati to i kako on razmilja, to istovremeno za ovog pisca predstavlja jedan od osnovnih zadataka knjievne umetnosti: Za moj ukus, osnovni je nedostatak novije literature ba to to je nedovoljno intelektualistika. ovjek se, naime, po sveopem priznanju, u toku vjekova i tisuljea, jako, jako razvio, cerebralizirao. I kao to je nekad davno, uglavnom, sjekirom od kremena ubijao sobove, tako on danas, uglavnom, misli; dube, kopa, analizira. Pa zato, kao to je nekad prikazivati ovjeka znailo uglavnom prikazivati ga kako lovi sobove, danas prikazivati ovjeka moralo bi, uglavnom, znaiti prikazivati to i kako on razmilja. A kad umjetnost to ne ini, ili ne ini u dovoljnoj mjeri, ona oevidno podbacuje u poreenju s umjetnou peinskog ovjeka.653 Sagledavajui oveka kao svesno i nesvesno654 bie, Desnica ukazuje na javu i san kao razliite okolnosti koje utiu da njegova stanja i ponaanje: Lica spavajuih ne lau: tek na njima vidimo pravu bijedu njihovih sopstvenika. Na javi, naa su lica zategnuta bilo kakvim svijesnim htijenjem ili nesvijesnim stremljenjem, oivljena bilo kakvim ciljem, namjerom, nastojanjem, pa makar nastojanjem da skriju svoj pravi izgled, svoj istinski izraz; maskirana kakvim vie ili manje namjernim izraajem. Osjeaj je na njima ili zatomljivan ili pretjerivan, ali uvijek krivotvoren. Tek u snu, kad je iskopana poluga volje, kad je nae tijelo bez obrane... kako li tek tada bijedna izgleda ljudska maina! ... Kad san izgladi nau lanu krabuljsku nacerenost, kad poravna grimasu bora sloenih u osmijeh, kad popusti gr

Isto, str. 231. Isto, str.94. 653 Isto, str. 108. 654 Tebe zanima samo ovjek in abstracto. Konkretni ti je previe vulgaran, nedovoljno interesantan. Uprav kao da je uslov za ovjekoljublje izvijesna distantia loci. Isto, str. 222.
652

651

234

hotiminosti kako li tad iz skrovitih dubina ispluta na lice prisna briga ovjekova, njegov roeni udes! ... Koliko li nijeme istine na tim licima!655 Razotkrivajui oveka u nesvesnim stanjima, Desnica pokuava da se to vie priblii njegovoj unutranjoj realnosti. Ivan Galeb potvruje navedeni zadatak pisca: Mi nosimo u sebi naa istinska lica, nae prisne sadraje, nae uroenje naine osjeanja, iz itavih nas izrasle vizije svijeta; nae apsurdnosti koje znae nau unutranju realnost.656 Tragajui za moralnim sukobima unutar samoga bia, Desnica otkriva i prikazuje najrazliitija ljudska stradanja, krivice i nade ne osuujui oveka, ve teei da shvati sve njegove protivrenosti koje ga karakteriu. U razgovoru sa fra Anelom Desniin junak istie: - Pa to se i zove ovjek, moj oe: skup intimnih kontradikcija zaivenih u jednu ljudsku kou! I im su kontradikcije brojnije i vee, tim je potpuniji i cjelokupniji ovjek. ivu ovjeku nije potrebna neka suvislost, neka dosljednost, pa da bi bio realan i za ivot sposoban. To je potrebno licima iz umjetnikih djela, a i njima samo donekle; svakako mnogo manje nego to se obino misli. ivim ljudima to ne treba: sam fakat to postoje i to, onakvi kakvi su, ipak kako tako ive, dokazuje njihovu mogunost, njihovu podobnost za ivot, ako bi ko u nju posumnjao (...)657 ovek je u Desniinoj stvaralakoj koncepciji doivljen kao veita i neiscrpna tajna, kao zagonetka pred kojom pisac svaki put nanovo zastaje traei u njemu neto novo i vredno: Sve je vredno da se o njemu ponovo razmisli, nita nije konano poznato i odreeno. I svaki ovek je za njega neto vredno. Sa svim se treba suoiti, potpuno i bez ostatka.658 Ivan Galeb potvruje pievo miljenje: Neobino cijenim ba one pisce koji nam otkrivaju sitna, tanana vlakanca u ovjeku, one naoko neznatne unutranje momente. Grijee ljudi kad za znatnim vanjskim efektima zamiljaju neke velike unutranje pomake, neke krupnije movense.659

655 656

Isto, str. 38. Isto, str. 322 657 Isto, str. 190. 658 Vladan Desnica: Djelo nastaje dalje od pisaeg stola, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str. 108. 659 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 228.

235

Treba prikazati to obuhvatniju sliku oveka660, istovremeno i dobro i zlo u njemu, odnosno njegovu i svetlu i tamnu stranu kao sutinske sobine Desniine vizije sveta. Zlo je u Desniinoj stvaralakoj poetici podjednako prisutno kao i dobro, jer jedino uzajamnim delovanjem njihovo postojanje je opravdano. Smenjujui princip dobra i zla, pisac prikazuje veitu borbu koja se odvija u oveku i svetu kojim je okruen. Navedeni stvaralaki postupak Dragan Jeremi odreuje kao dijalektiku metodu koju pronalazi u Galebovoj linosti: Metoda kojom Galeb prilazi svim stvarima jeste dijalektika metoda (...) to stalno dvojenje, taj sukob suprotnosti stavlja Galeba u okvir jedne iznutra razdvojene integralnosti (...) Po njemu ovek mora da prima sve suprotnosti kao nedeljive delove celine ivota.661 ovekov duhovni svet je sredinja kategorija Desniinog sistema miljenja, a ideja o njegovoj patnji javlja se kao neizbena i veito prisutna. Patnja je obeleila najranije detinjstvo kao i itav ivot Ivana Galeba: ini mi se da nikada kasnije nisam doivio silnijeg uvstvovanja i strasnije patnje. Realna ivotna stradanja, tegobe praktinog ivota, neto su sasvim drugo. I, usuujem se rei, neto mnogo manje. A moda ni dandanas ne bih imao smjelosti da to kaem, kad me itav dosadanji ivot, sa svim njegovim iskustvima bola i doivljavanjima patnje, ne bi na to ovlaivao. Ako ovjek ni po koju cijenu ne bi elio da se vrati u djetinjstvo, ako bi ak pristao da se vrati u ma koje drugo doba i ma koju drugu situaciju svog minulog ivota radije nego u djetinjstvo, mislim da je to najvie u prvom redu ba zbog te nemute i bezimene djetinje patnje.662 Stanko Kora u svom prikazu Desniinog romana istie da je patnja znaajni dio ivota Ivana Galeba. On je onaj ovjek koji je intenzivno u punoj otvorenosti ula i koji je proivljavao patnju kao neto to je u samoj ovjekovoj prirodi. Ovdje se ne pretpostavlja misao ivotu, nego obrnuto, pretpostavlja se ivot misli. Prvi i najvaniji zakon u tome je da se ivi, a potom da se misli. Taj je stav potpuno u skladu sa egzistencijalizmom.663

e za saznanjem o ovjeku je osnovna. Ona je jednako za pohvalu pa makar kako i makar kroz koju pukotinu saznanje u nas prodiralo. Vladan Desnica: Volite li film?, u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Zagreb, 2006, str. 90. 661 Dragan M. Jeremi: Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruevac, 1969, str. 111. 662 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 53. 663 Stanko Kora: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1972, str. 193.

660

236

Desnica se svojim prozama razlikuje od pisaca svoga vremena po naglaenoj prisutnosti ovekove patnje prikazane u najrazliitijim vidovima. Patnja u stvaralakom doivljaju Ivana Galeba poseduje odreeni estetski kvalitet i predstavlja izvesni uslov za umetniko stvaranje: Svi mi gotovo uvijek vie ili manje stiliziramo nae duevne patnje; svi mi znamo da njima nije strana diskriminacija lijepoga i runoga, svi mi osjeamo da u njima latentno ivi neki estetski kvalitet, da su one podobne za estetsku preradu, pa da se od njih doista kasnije esto i prave poeme i tragedije i simfonije i slino.664 Suoavajui se sa patnjama koje im donosi ivot, ljudi trae to goliju konkretizaciju svog zla i svog pakla.665 oveanstvo se prozlilo, naglaava Desniin junak, dobilo perverzne ukuse i kao takvo od umetnosti zahteva da predstavi stvarnost u svim njenim vidovima, sa svim oblicima ovekove patnje i zla. Desniini junaci svakodnevno se suoavaju sa patnjom prihvatajui je kao deo svoje stvarnosti. Meutim, nema kod njih glasnog jadikovanja nad nesrenom sudbinom, ve je uestala slika zatvorenog utanja i neme trpnje. Slino miljenje iznosi i Desniin junak Ivan Galeb, i kao jedno od svojih znaajnijih ivotnih iskustava naglaava da je uzaludno izmicati patnji jer je ona neizbena, ve treba gaziti dalje kroz nju, do one mrtve take na kojoj iznurenost ljudskog stroja potpuno izbalansira patnju.666 Suoen sa sobom u trenucima samoe i patnje, nezadovoljan okolnostima u kojima se nalazi, ublaenje svog nezadovoljstva i utehu Desniin ovek nalazi u samoj trpnji i stradanju. Posmatrajui ovaj roman uoavamo da je patnja stalno prisutna u ivotu Ivana Galeba. Suoavajui se neprestano sa svojim prolim i sadanjim patnjama, Ivan Galeb je izloen mislima o nitavilu i konanosti: Tek mnogo kasnije shvatio sam da je to djetinjsko osjeanje tako puno patnje, i tako blizu i nitavilu i neunitivosti ustvari bilo samo ljeskanje, i migoljenje, i treperenje onog silnog, grdnog, neunitivog osjeaja ivota u meni, i one strahovite, neutaive udnje za njim. Onog osjeaja ivota koji me je, makar i nespoznat, neprepoznat, makar i preruen u svoju

664 665

Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 29. Isto, str. 275. 666 Isto, str.128.

237

suprotnost, u igru potitravanja s nitavilom, u e samounitenja, kroz itav ivot vitlao i pratio.667 Ova misao je izvor ovekove patnje, jer znanje o konanoj sudbini naruava ravnoteu i mir. Desniina dela su puna ovekovih doivljaja i razmiljanja o prekomernom ljudskom nitavilu. Odgovore na svoja pitanja Desnica ne trai ni u prirodi, ni u Bogu, ni u spoznaji, ve u oveku i njegovom doivljaju. Navedeni poetski stav ukazuje da umetnost proizilazi iz samog ovekovog ivota, tanije njegovog doivljaja. Milivoje Markovi naglaava da Desnica svoju stvarnost zasniva na istinitosti doivljaja, na injenici da je realno ono to proivljavamo, ono to znamo, a ne ono to ne dopire do nas, to nas ne izaziva (...) Za Desnicu kao pisca ono to se proivljava najdublja je realnost jedina istina od koje se ne moe pobei, to je ono to smo proiveli. Zato je Desniin roman Proljea Ivana Galeba tako inpresivan i sugestivan jer on ne razlae takozvanu objektivnu realnost, ve Ivan Galeb govori o onome to je doivio, razlae svet svojih misli i ideja, svojih strasti i snova, iskazuje najjae impresije iz linoga ivota.668 Razmiljajui o ljudskim potonuima, Ivan Galeb napominje da ljudi imaju potrebu za nekom malom dozom metafizike u svojim namerama da prevaziu oseaj neumitnog kraja: Proskribiraju metafiziku due, da bi odmah zatim, na mala vrataca, propustili nekakvu metafiziku tijela. A kad nee ili ne smiju da je prave od ega drugoga, prave je tako da na njen stepen podiu makar neki bubreg, jetru, lijezdu, ili sve te stvari skupa. I za to stvore jedno novo ime, ili preupotrebe staro. A to ime, na burzi racionalnoga, ima otprilike onu istu vrijednost koju je imala ranija rije dua.669 Zahvaljujui toj potrebi nastaju umetnika dela ije stvaranje je Desnica doivljavao kao veoma sloen proces u kojem podjednako uestvuju iskustvo i intuicija, fantazija i memorija: Potpuno se predati umjetnosti znai neto kao zavjet siromatva: odreku od volje i njenih postignua. Znai prepustiti se rovanju unutranjih sumnja i kolebanja, osjetljivosti i njenom rastakanju. A ako osjetljivost i fantazija nisu krv i meso umjetnosti, ne znam to bi drugo bila umjetnost.670

667 668

Isto, str. 53 Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 79. 669 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 302. 670 Isto, str. 352.

238

Stvoreno na taj nain, umetniko delo se, prema miljenju ovog pisca, sastoji od niza pojedinanih, dionih i raznovrsnih manifestacija, fantazije, zapaakog dara, osjeaja za prirodu, ivotnog iskustva itd, dakle od estica umjetniki kreativne senzibilnosti koje u sebi nose ive i vrele pulzacije ivota, ive i vrele kaplje konkretnosti.671 Fantazija je veoma znaajan elemenat u stvaralakoj poetici ovog pisca jer omoguava potpunije sagledavanje i stvaranje kompletnije slike o ivotu i svetu. Zahvaljujui fantaziji, Desniini junaci odlaze u sferu irealnih prostora u kojima se kriju mnogi uzroci realnoga. Autor ovog romana, prema reima Radomira Ivanovia, pomjera granice realnosti i granice umjetnike realnosti. Svim kreativnim i intelektualnim silama on nastoji da u to veoj mjeri ukine onu hipotetiku granicu koja dijeli realnost od fantastike, zamjenjujui u narativnoj prozi jednu kategoriju drugom, u elji da pokae jedinstvenost i harmoninost konkretnog i apstraktnog svijeta, racionalnog i iracionalnog, jer sve to proe ljudskim umom pisac smatra dijelom realnosti.672 Sam put u drugi svet mogu je pomou fantazije koju treba, prema reima Ivana Galeba, ve kod dece usmeravati u tom pravcu: Potaknuti u njima sumnju da li i tamo vae ovdanje forme i kategorije, poljuljati im povjerenje u pojam postojanja, u pojam vremena.673 U tenji da konkretizuje razliite doivljaje, Ivan Galeb jo kao deak u svojoj svesti stvara imaginarni lik Buka, koji predstavlja plod ovekove fantazije i namere pisca da granice realizma uini nevidljivima. Realizam je za njega sve to proe ovekovim umom, sve to je jednom stvoreno674, sve to je miljeno, doivljeno, matano: Jednom njezinom rijeju, Buko je bio stvoren () Jedna jedina babina rije imala je mo da ga odjednom i iz niega stvori.675 Navedena tvrdnja ukazuje da pisac, prema miljenju Radomira Ivanovia, upotrebljava kategoriju realizam kao kompozitni pojam, onako kako su ga u

Vladan Desnica: Zloupotreba..., u knjizi: Vladan Desnica: Hotimino iskustvo II, Prosvjeta, Zagreb, 2006, str.192. 672 Radomir Ivanovi: Po sunanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 82. 673 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 224. 674 ... sve to je jednom stvoreno, kao i sve to je u jednom hipu samo pomiljeno, ivjet e do konca, neporecivo i neuniteno. Isto, str. 50. 675 Isto, str. 50.

671

239

teorijskoj i primijenjenoj ravni prihvatili pristalice integralnog realizma, gotovo kao oznaku za umjetnost u cjelini.676 Posmatrajui nastanak Buka, prema reima Stanka Koraa, dolazimo do stava da fantastika pripada strukturi svijesti, da se ona raa ponekad ni iz ega, da je dovoljna jedna rije, ili neki um, ili ma kakav pokret da se rodi fantastino. Ono se ne bi moglo roditi kad bi ovjekova svijest prihvatala samo pozitivnu stvarnost, samo onu stvaranost koja je dohvatljiva ulima.677 U Galebovom detinjstvu Buko je predstavljao potrebu deaka da neto tajnovito i zamiljeno pretvori u stvarnost i izjednai ono to se istinski dogaa sa onim to se samo zamilja: Doista, zar i fakat naeg doivljavanja u misli, u fantaziji, zar i fakat naeg uvstvovanja, treperenja nae senzibilnosti, nisu isto tako fakti kao i oni vanjski, fizii, realni, objektivni fakti (...)? Zar i fakat to ja u datom asu doivljavam, mislim, uvstvujem, strepim, trpim, nije isto tako realan i historian fakat kao i fakat to je u datom povijesnom momentu Cezar preao Rubikon (...)?678 Desnica izjednaava ovekove misli sa stvarnou, teei da stvori to obuhvatniju sliku: Nikad nisam mnogo vjerovao u realnost realnoga. To nesumnjivo mora biti konstitucionalna greka. Kao to uslijed nekih bolesti ovjeku ostane do starosti tanak, piskutav glas iz djetinjstva, tako je i meni ostalo to slabo razlikovanje izmeu pomisli i stvarnosti, izmeu istine i lai, izmeu onoga to se odistinski dogaa i onoga to se samo zamilja. I, to je jo gore, ostala mi je izvjesna nesposobnost da shvatim punu vanost tog luenja.679 Pored Buka, Desniin junak u svojoj svesti gradi lik Mama-Jumbe koja predstavlja boanstvo u koje veruju ljudi nekog plemena. Iako ona objektivno ne postoji, to ne umanjuje njen znaaj, jer ona postoji u svesti ljudi koji u nju veruju. Ljudi imaju potrebu da stvaraju Mama-Jumbe jer im je potreban voa i spasitelj, bez kojeg nita ne mogu svojoj borbi sa spoljanjim svetom. Usporeujui injenice realnog, spoljanjeg sveta sa unutranjim, duhovnim svetom oveka, Galeb uoava njihovo uzajamno delovanje: Zar ono to se samo misli, to se uvstvuje, doivljava, pati, ne potresa mono samo temelje naeg bia, i nije li to esto po nas presudnije i posljedinije od onoga to nam se dogaa u svijetu
Radomir Ivanovi: Po sunanom satu, Zmaj, Novi Sad, 2001, str. 82 Stanko Kora: Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska knjievna zadruga, Beograd, 1972, str. 420. 678 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 91. 679 Isto, str. 91.
677 676

240

vanjskih objektivnih fakata? Do te mjere, da ponekad uzdrma i na fizis, ugrozi i samu nau egzistenciju. I zar i ti vanjski, objektivni fakti u sutini ne ostvaruju svoju vanost i svoju znaajnost po nas tek time to se pretoe u nae misli i naa uvstvovanja, u nae unutranje glasove, u odjeke naih tamnih unutranjih spilja i peina, u nae strahove i naa nadanja, u nae boli i nae radosti!680 Zadravajui se na ovekovom doivljaju i njegovom unutranjem svetu, Galeb dolazi do zakljuka da je stvarnost prevashodno ono to se oveku dogodi u ivotu, kao i njegova svest o tome. Prema miljenju Milivoja Markovia, za Galeba vana je i injenica da ovek ume i moe realno da misli svet, da dublje pronikne u njega i da ga oplodi svojim pretpostavkama stvarnog, da ono to je tzv. konkretna, objektiva realnost ire i dublje razmakne u svojim unutranjim granicama.681 Pisac ne prikazuje samo dogaaje kroz koje prolazi Ivan Galeb, nego istovremeno fiksira i oseanja koja su izvorite njegovih dnevnikih zapisa. Mogunost istovremenog prikazivanja Galebovih dogaaja i oseanja koja ih prate, Radomir Ivanovi odreuje kao Desniinu alhemiju postupka. Slino zapaanje otkriva Nenad Radanovi u svom prikazu ovog romana: Zapravo, nad svim pojedinostima u Ivanovom ivotu prevlast imaju njegova lina osjeanja, kojima on boji svijet oko sebe, kao i svoja prva ivotna iskustva i iskuenja.682 Pojam oseaja u Desniinoj stvaralakoj koncepciji shvaen je i prikazan kao nestalan, raznolik i nejednak u zavisnosti od samog oveka i njegovog doivljaja. Odreeni dogaaj, prema Desniinom miljenju, nee izazvati isti stepen oseanja kod razliitih ljudi: Nai osjeaji ljubavi, svih moguih vrsta, nai osjeaji privrenosti, odanosti, zahvalnosti, udivljenja, i tako dalje i tako dalje, daleko od toga da bi bili uvijek konstatni, u svakom su momentu, naprotiv, raznoliki, nejednako duboki, nejednako intenzivni, nejednako korjeniti, razliito obojeni. Oni su niti neke pree, as deblje as tanje, koje neprestano mijenjaju boju i nijansu.683 Ivan Galeb naglaava da se ljudi strahovito plae oseanja, i da je mogunost oseanja jedna zanemarena ljudska sposobnost. Sposobnost za velike oseaje, prema Galebovom miljenju, rea je od sposobnosti za bilo to drugo veliko.684 Veliki
680 681

Isto, str. 92. Milivoje Markovi: Prostori realizma, Minerva, Subotica, 1981, str. 73. 682 Nenad Radanovi: Poetika i njena realizacija, Izraz, br. 2, Sarajevo, 1974, str. 176. 683 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 184. 684 Isto, str. 323.

241

oseaji su u Desniinoj poetici shvaeni kao jedan oblik borbe protiv smrti, krhki mostovi izmeu konanog i beskonanoga pomou kojih ovek presvouje bezdane mraka.685 Posmatrajui ivot kroz brojne dvojnosti, pisac izdvaja misli i oseanja koja se naizmenino i neprekidno smenjuju: Naa misao neprestano prelijee po nepoznatim vidovima ivota i svijeta kao to utanani prsti slijepca prelaze preko nepoznatih i nepojmljivih lica. A na osjeaj sustopice prati prelijetanje misli kao to odraz u vodi prati prelijetanje ptice nad ogledalom jezera; i osjeaj tako spremno odgovara misli, da se u nama raaju, naizmjenino i neprekinutim slijedom, odrazi radosti i tuge, kao osmijeh na slijepevu licu. Ja ak mislim da se u toj igri naizmjeninosti i sastoji ivot, da ta izmjena obasjanosti i zasjenica i jeste arsa i teza naeg ivog daha, sistola i dijastola naeg ivoga srca. I kad bacim pogled unatrag na ivot, on mi se ukazuje kao ljeskava i nemirna povrina satkana od krpica svjetlosti i od krpica mraka.686 Sopstvenu viziju sveta Desnica temelji na jedinstvu suprotnosti to potvruje Ivan Galeb, razgovarajui sa svojim uiteljem o postojanju boga, o njegovom smislu i znaaju za oveka: Boga u isti mah i ima i nema. I dobro je to je tako. Ne bi li, i tu kao i u svemu drugome, bila izgubljena polovica itave stvari kad bi boga ili samo bilo ili samo ne bilo? Zar i vjerovanje u dobro ili zlo, u ljepotu ili rugobu ivota, u njegovo bogatstvo smisla i punou sadraja ili u njegovu pustotu i besciljnost, nisu samo dijalektiki momenti nae ive linosti? I ne leimo li mi itavom svojom teinom podjednako i u jednima i u drugima od tih suprotnih afirmacija? Nismo li ovi isti mi koji jesmo i kakvi jesmo ujedno i dobri i zli, i podli i plemeniti, i cinini i sentimentalni, i nevini i razvratni?687 U Galebovom razgovoru sa fra Anelom, Radivoje Miki688 uoava antropoloku koncepciju tragine inspiracije koja ukazuje da u celokupnom duhovnom svetu i iskustvu oveka nema stabilnih elemenata, da je sve relativno i promenljivo. U ovom romanu jedna pored druge stoje suprotne istine koje pisac na jednoj vioj razini posmatranja spaja u celinu: Postoji u ljudima neto to ih tjera iz
685 686

Isto, str. 323. Isto, str. 11. 687 Isto, str. 183. 688 Radivoj Miki: Proljea Ivana Galeba Vladana Desnice, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1985, str. 86.

242

njihovog vlastitog kuta gledanja, neto to ih nagoni da budu pomalo pristae svojih protivnika. To, mislim, izvire iz jedne osnovne istine o ljudima: svi mi jako volimo sebe, svi smo mi silno zaljubljeni u sve to je nae, svi mi stalno elimo da budemo mi. Ali isto tako strasno elimo da budemo drugi. Ima neka posebna, nama nedostupna dra (i u toj nedostupnosti ba i lei demon te drai) u onome to nismo mi. Prosto kao da zavidimo drugima na tome to su drugi a ne mi! I te dvije suprotne istine uporedo ive i djeluju u nama, kao i tolike druge suprotne istine (...) ini mi se da je to naprosto jedan repi tenje za univerzalnou.689 Objedinjujui suprotne istine, Desnica je nastojao da stvori jedinstvenu sliku oveka i sveta. Navedeni cilj u samom procesu stvaranja umetnikog dela, pisac je ostvarivao postizanjem istinitosti i uverljivosti. Postignuta uverljivost umetnikog dela u Desniinoj stvaralakoj poetici jaa je i od realne stvarnosti, ime pisac naglaava krajnju mo umetnosti: U tom dvoritu izgraivalo se dinovsko stablo, kruna itave inscenacije, sa svim moguim nijansama zelelnila u raskonoj kronji i s prebogatom igrom svjetlosti i sjena. Sunce je moglo po miloj volji da se vrti okolo naokolo udvarajui se dinovskom stablu, moglo je da ga obasjava koliko god hoe sdesna i slijeva svojim zrakama zaludu! Ona stalna, duboko urezana svijetla i sjene koje je naslikao umjetnikov kist bila su jaa od realne svjetlosti i realne sjene, i, u sukobu tih svjetlosti i sjena, dobivao se nesumnjiv utisak da je sunce ono koje udara pogrene sjene. Eto tolika je, u svojim krajnjim stepenovima, mo umjetnosti!690 Istina kao ivotni princip dominantna je kod Desniinih junaka. Ivan Galeb je doivljava kao spasonosnu slamku i osnovnu osobinu svakog oveka: Tako sam se u svim prelomnim asovima i brodolomima hvatao instinktivnom grevitou za spasonosnu slamku istine. Mislio sam: ako ovjek nije dovoljno jak da svoju krivicu nezamueno uoava i da je bez sustezanja priznaje. U tome lei ona krajnja granica na kojoj ovjek jo moe da se nazove ovjekom.691 Razmiljajui o istinitosti ideja, Ivan Galeb priznaje da mu je nepojmljiva i tua doslednost i istrajnost u jednom verovanju. Prema njegovom miljenju istine su nestalne i prevrtljive: Moda su ideje istinite samo dok su mlade: im malo potamne, im se pojave prve bore na njihovom licu, one prestaju biti istine.692 U oveku se, prema Galebovom miljenju, u odreenom momentu odjednom sve preokrene, u
689 690

Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 179. Isto, str. 116. 691 Isto, str. 295. 692 Isto, str. 192.

243

njemu zine jedan nesluen ambis, tumbe se prevrne njegov stav, i on sad za tim novim stavom stoji itavim sobom, jednako onako kao to je donedavna stajao za onim prvim.693 Desnica je naglaavao da se ne moe doslovno govoriti o filozofskim idejama u knjievnom delu, jer one doivljavaju specifinu umetniku transformaciju na podruju umetnosti predstavljajui samo puki metaforiki izraz: ovjek nosi u sebi nekakve svoje ideje, zanose, tenje, stremljenja, imere. Ali kad se ideje ovaplote, kad se imere konkretizuju, kad se tenje i stremljenja odjelotvore, tad zapoinje jad. Jueranja naa stvar, dijete naih snova, tvorevina naih ruku, postane neto iznad nas, neto to nas podinjava sebi i upree u svoje ciljeve i interese. Naspram konkretnom ivom ovjeku die se na horizontu grdna prijetea sijenka njegove vlastite apstrakcije, odnekud neizmjerno vea i dragocijenija od njega samog, i prijeti da ga prosto smlavi.694 Posmatrajui filozofiju kao nain oseanja, Desnica naglaava da je svaki filozofski sistem uslovljen psihikim ustrojstvom njegovog tvorca. Istiui da svakom oveku moraju biti svojstveni razliiti naini oseanja, a time i razliite i oprene filozofije, Desnica zamera jednostranost misliocima koji se opredeljuju za jednostran pogled na svet, elei da od razliitih naina oseanja naprave mnogostraninu viziju svijeta: Istina, mislioci su ponajvema jednostrani, ljuto ekskluzivni. Ali to i jeste njihov glavni nedostatak. I zato od pojedinog od njih, uzeta sama za se, i ne moemo oekivati bogzna to. No ako ih obujmimo sve skupa, ako svakoga od njih uzmemo samo kao pojedini instrument u kompleksu, tek tad filozofija postaje neto! Neto iroko, obuhvatno raznoliko, neto sa bezbrojem lica i vidova, neto prebogato i raznovrsno - ba kao i sam ivot. Vie manje itav kosmos... Svaki od njih gradi jednu, svoju, filozofiju iz jednog, svog, naina osjeanja, iz jedne, svoje, njegovom specijalnom organizacijom psihe uslovljene, priroene vizije svijeta. Drugim rijeima, pogreka je u tome to oni na silu boga od jedne poezije hoe da prave jednu filozofiju, od jedne svemirske poeme jedan svemirski sistem.695 Desniino tumaenje filozofije proizliazi iz njegove tenje za jedinstvom misaonog i poetskog. Doista, oduvijek je bila u meni tenja, strasna tenja, da moje matanije, moje iracionalnosti, moje uvstvovanje zaogrnem u vid logike. U vid sute,
693 694

Isto, str. 300. Isto, str, 262. 695 Isto, str. 103-104.

244

eene logike (...) Imao sam ambiciju da od toga pravim filozofiju. Zato? Ko bi ga znao! Moda zato to sam tu materiju u sebi uvijek osjeao previe prisno, previe stvarno previe ozbiljno, previe ivotno, na koncu, - a da bi se od toga smjela praviti poezija696, priznaje Ivan Galeb, otkrivajui i obrazloenje navedene tenje. Razliite filozofije, prema njegovom miljenju, predstavljaju karakterne crte oveka, njegov intimni sadraj i sutinsku bit, i kao takve veoma su zanimljive. Da, filozofi ako su uistinu filozofi a ne to drugo (...) samo su prerueni pjesnici. Nesvijesni pjesnici, nehotini tvorci prave poezije. A njihovu pjesniku narav i sutinu potvruje i upotpunjuje ba i ta crta pjesnike naivnosti, pjesnike nesvijesti o samom sebi: to svoje vizije ivota i svijeta araju savreno ozbiljna lica, kao djeca kad riu.697 Pronalazei u filozofiji jedinstvo poetskog i misaonaog, Desnica iznosi sopstveno poimanje ivota i sveta kojim eli da obuhvati realnost realnog kao i realnost irealnog, mirei time suprotne istine: Bilo kako uzeli i sudili stvari, ini mi se nedvojbeno da, ma koliko ovim mojim poimanjem ivota i svijeta na jednoj strani potkopavao realnost realnoga, toliko na drugoj strani utvrujem realnost irealnoga: koliko god jednom rukom oduzimao od stvarnosti, toliko drugom privodim u njeno krilo. I time mirim savjest: mislim da, sve u svemu, stvarnost time nije na teti. A time nekako i ja dolazim na svoj raun.698 Izjednaavajui poeziju i filozofiju, Desnica otkriva njihov zajedniki cilj, tenju da se prevazie jedina konana istina, da se nadvlada smrt. Jedina istina koja ne stari, koja se ne otrcava, koja ne gubi svoju snagu i svoju aktuelnost, to je smrt.699 U tenji da nadvlada oseaj nadolazee smrti, Galeb eli da se oslobodi prolosti: U duhu naih elija lei umor drugih, u naoj istanaloj krvi nosimo talog tuih iskustava. Dua nam je puna mrtvih ahura tuih saznanja i tuih razoarenja. A gdje je izlaz? Treba se otresti povijesti, treba pokopati prolost. Smrt se soinje i gnjezdi u ustajalim klimama jueranjice. Golema prolost zna katkad da prodre i sutranjicu, kao gladna kuja mladunad. Budunost pripada onima koji nemaju prolost.700

696 697

Isto, str. 101. Isto, str. 105. 698 Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd, 1960, str. 105. 699 Isto, str. 192. 700 Isto, str. 349-350.

245

Optereen i zasien svojim i tuim iskustvima i spoznajama, Ivan Galeb predstavlja otuenog oveka graanskog drutva koji nasluuje dolazak novog doba i jedne nove generacija koja se mora osloboditi tereta prolosti: Mlade klice muno prorastaju pokrov sagnjilih otkosa to na njima tite, probijaju se na svjetlost, jo blijede, treptave na suncu. Biva mi jasna neodoljiva elja da se sve to zbrie, da se ivot svega toga oslobodi, da se zapone ivjeti sasvim iznova, na istoj, bijeloj stranici. I radosno zazivljem tog novog ovjeka, slobodnog kao kopile, bez jueranjice, bez naslijeenih tereta.701 Obraajui se novom ovjeku Galeb jasno iznosi svoju humanistiku viziju sveta, zasnovanu na stvaranju pozitivnijeg ovejeg lika koji se predstavlja svojim intelektualnim spoznajama. Dovodei svog junaka pred sam kraj romana i ivotnog doba, pisac svoju priu o njemu ne zavrava igrom smrti, ve ga ponovo vraa u ivot. Naputajui bolnicu, Galeb se ponovo susree sa svetom, pitajui se emu svi toliko ure kad e i onako stii na svoj dio patnje i gorkih saznanja. Slika uurbanih ljudi koje posmatra asociraju ga na vlastiti ivot u kojem kao da se itavog vijeka samo urio da jo danas pojede i sutranji i prekosutranji obrok ivota. Desniin junak, na samom kraju svog ivotnog puta, vrednost i znaaj ivota pronalazi u prirodi, u malim stvarima, ne pomiljajui na muziciranje i svoje spisateljske strasti. U nameri da svojim preostalim snagama doprinese svom cilju, ooveenju oveka, Galeb eli da se ukljui u humanitarni rad kolonije za naputenu decu: Stidljivo gajim jo samo tu malu ambiciju: da ovakav kakav sam, i na svoj nain, bar neto sobom doprinesem oovjeenju ovjeka. Moda bih mojom ranjivou uspio da pomalo omekam one odve grube oblike u kojima vitalnost provaljuje iz te nesretne zanemarene djece.702 Svoja razmiljanja o oveku i njegovom ivotu, Galeb zavrava poteskim iskazom o konanom pronalasku izvesnog smisla ovekovog postojanja: murim na mladom proljetnom suncu i osjeam da sad ve ivotu ne treba trait drugog cilja ni dubljeg smisla. Vedar sunan dan, i kora hljeba, i krpa neba sa akom zvijezda nad glavom i ja ne mogu da zamislim vee ni stvarnije sree: sve elje ute i ula dremaju, a misli imaju prazniko ruho i bijele skrtene ruke. Na koncu sviju staza stoji utnja i mir sa svime: iroki mir s bolom, s ljudima, sa ivotom - sa samim sobom. U
701 702

Isto, str. 349. Isto, str. 387.

246

meni tiina, nada mnom podne bez ruba, uokolo prizori zemlje u dobroj poplavi sunca. Zar se na tako malo sav ivot sveo? Je li to starost, preivjelost, umor? Ili posljednje, vrhovna mudrost: krajnja odreka svega? Ne znam. Osjeam samo da nema stvarnijeg dobra od toga: mir sa radou, s bolom i preplavljenost suncem.703 Zavrnom stranicom ovog romana Vladan Desnica ostvaruje mirnu sliku jednog burnog i nemirnog ivota. Nakon svega, nakon svih uspona i padova, njegov junak uspostavlja izvesnu ravnoteu sa ivotom, sa mogunostima koje ivot nesebino prua. U elji da otkrije smisao ivota za kojim je tragao svih proteklih godina, Ivan Galeb je srastao sa ivotom upravo u izolovanom bolnikom okruenju, shvativi da je ivot ipak najvei dar. Tokom vremena provedenog u bolnici, u suoavanju sa samim sobom, Galeb dolazi do saznanja da je vredelo stajati na strani dobra da bi se savladalo zlo, da je potrebno neprestano uestvovati u ivotu odgonei time smrt od sebe. Krajnji zakljuak Ivana Galeba ne predstavlja samo optimistiku poruku, mudrog, srednjovenog umetnika, ve jedino reenje i jedini izlaz koji se nudi oveku704 nakon svih traenja i lutanja. Prihvatiti ivot onakakv kakav jeste, i uiniti neto dobro u skladu sa svojim mogunostima, osnovni je smisao i zadatak svakog oveka. Nakon izlaska iz bolnice, Desniin junak vie ne razmilja o svojoj umetnosti, niti o sebi kao umetniku, ve eli da iskoristi svoj povratak u ivot inei kao ovek dobro delo tamo gde je to, po njegovom miljenju, najpotrebnije. Galebova odluka da ostatak svog ivota provede pomaui nezbrinutoj deci, svoj potpuni smisao i znaaj dobija u kontekstu njegovog doivljaja detinjstva. Povratak detinjstvu kroz pomo deci oznaava ovekov povratak ivotu i siguran nain da se uspori dolazak neminovnog kraja.

Isto, str. 411. Na kraju, svjesni da smo naom rjeju rekli tako malo o ovoj velikoj, nepresunoj knjizi, koja je kod nas ponijela teret iste misli o ovjeku i njegovom udesu, treba da podvuemo njenu sutinsku modernost. Nema u njoj niega ishitrenog, nasilu traenog, nikakvog eksperimentisanja i traenja po svaku cijenu. Ona je sigurna i tvrda u svojoj goloj rjeivosti, svojoj ljudskoj obremenjenosti. Moda je malo suvie razdeena, neuivena sva u osnovne tokove, to e nekome i zasmetati, poneka poglavlja iskau za glavu uvis i stoje dovoljna sama sebi, kao zavrene novele (ranije objavljivane) ali to sve zajedno ne krnji i ne umanjuje njenu cjelovitost u poruci istine koju smjelo dokuuje iz nesaznanog i kazuje ljudima. Risto Trifkovi: Romansirana misao o ovjeku i njegovom udesu, ivot, Sarajevo, februar, mart 1958, str. 195.
704

703

247

ZAKLJUAK

U doktorskoj disertaciji prouavali smo celokupnu umetniku prozu Vladana Desnice: romane Zimsko ljetovanje (1950) i Proljea Ivana Galeba (1957), zbirke pripovedaka Olupine na suncu (1952), Proljee u Badrovcu (1955), Tu, odmah pored nas (1956) i Fratar sa zelenom bradom (1959), kao i mnogobrojne eseje i teorijske tekstove koji sadre poetske stavove ovog pisca. U istraivanju smo konsultovali, pored Desniinih proznih ostvarenja, mnogobrojne prikaze i kritike koje se odnose na knjievno stvaralatvo ovog autora. Umetnika proza Vladana Desnice predstavljena je hronolokim redom da bismo to slikovitije prikazali generativni tok njegovih poetskih ideja. Meutim, za stvaranje celovite slike Desniine poetike bilo je neophodno sagledati u dijalektikom odnosu sva njegova pisana ostvarenja, to je uslovilo neminovno ponavljanje odreenih poetskih stavova istovremeno prisutnih u teorijskim tekstovima i umetnikoj prozi. Poetika Vladana Desnice u eksplicitnom vidu, sadrana je u mnogobrojnim teorijskim tekstovima i esejima koji su prikazani u uvodnom delu ovog rada i sadre glavne poetske ideje ovog pisca, istovremeno prisutne u njegovim pripovetkama i romanima. Stvarajui svoje proze, Desnica nije postavljao jasne granice izmeu teorijske i umetnike delatnosti to potvruju i njegovi poetski stavovi koje neizmenjene prenosi iz svoje teorijske prakse u vlastitu knjievnu umetnost. Umetnika proza Vladana Desnice sadri mnogobrojne knjievne uticaje, prevashodno slovenske i romanske knjievnosti koje je pisac primao itajui i prevodei sa francuskog, italijanskog i ruskog jezika. Kao primere dobrih pisaca i stilista Desnica posebno istie pisce francuske knjievnosti koji svojim delima prevazilaze poetiku realizma (Balzak, Stendal i Flober), ili je u potpunosti naputaju (Prust). Svojim prozama Desnica se udaljava od poetike realizma, prelazei sa opisa spoljanje stvarnosti na prikaz njenog odraza u ovekovom unutranjem svetu. Posmatrajui Desniin knjievni opus u celini, uoavamo da je osloboen pripadnosti odreenom jezikom izrazu i stvaralakom modelu, knjievnom pokretu i pravcu.

248

Poetski stavovi izloeni u esejima, teorijskim tekstovima, pripovetkama i romanima Vladana Desnice, prevazilaze razliite pripadnosti (ideoloku, politiku, drutvenu, generacijsku) koje sputavaju ispoljavanje autorove personalnosti. U stvaranju svojih umetnikih tvorevina ovaj pisac je prevashodno bio usmeren na ostvarivanje estetske vrednosti knjievnog dela koja, prema njegovom miljenju, predstavlja primarnu umetniku vrednost svakog umetnikog dela. Posmatrajui knjievna ostvarenja Vladana Desnice u kontekstu pokreta socijalne knjievnosti koji obuhvata period izmeu dva svetska rata, pa sve do 1950. godine, uoili smo izvesne razlike. U odnosu na zahteve pomenutog literarnog pokreta koji je od pisca oekivao da zauzme odreeni ideoloko-drutveni stav prema socijalnim pitanjima koja prikazuje u svojim delima, Vladan Desnica u svom prvom romanu Zimsko ljetovanje, kao i pripovetkama nastalim u tom periodu, analizira i na sasvim nov nain predstavlja temu rata i revolucije. Knjievna kritika toga vremena zanemaruje estetsku vrednost knjievnog dela istiui u prvi plan njegovu idejnu i politiku odreenost. Od pisaca se oekivalo da u svojim delima izraavaju politike poruke i verno prikazuju stvarnost, odnosno revoluciju. Meutim, Desniin roman Zimsko ljetovanje (1950) donosi nove umetnike vrednosti meu knjievnim ostvarenjima nakon Drugog svetskog rata. Ovim romanom pisac ini pomak u odnosu na socijalno angaovani roman, istiui u prvi plan oveka i njegov doivljaj ratne stvarnosti. Prikazujui unutranju dramu junaka Zimskog ljetovanja, Desnica se sve vie udaljava od poetike realizma i kree ka psiholoki produbljenom realistikom postupku. Navedenu poetsku intenciju pisac posebno obrazlae u svom eseju Zapisi o umjetnosti (1952) koji biva napadnut od tadanjih zagovornika socijalistike estetike. Desniin poetski stav da se kroz pojedinano prikae opte i univerzalno, ne biva prihvaen od strane ideoloki opredeljene kritike socijalistikog realizma. U tenji da u prvi plan istakne i prikae oveka u njegovoj razliitosti, Desnica se zalae za iskrenost kao jedan od glavnih poetskih principa svakog umetnikog dela. Otkrivajui ve u svojim prvim proznim ostvarenjima najrazliitije istine o oveku, Desnica se nije uklapao u okvire tadanjih vladajuih ideologija. Prikazujui ovekov unutranji svet, Desnica mnoge odgovore pronalazi u prirodi koja preslikava svoje osobine na oveka i njegov doivljaj. Priroda je neizostavni tvorbeni elemenat umetnikih slika koje Desnica stvara u svojim

249

pripovetkama i romanima. elei da smanji udaljenost izmeu ovekovog unutranjeg sveta i stvarnosti koja ga okruuje, pisac uvodi prirodu kao medijum koji ih povezuje. Veza izmeu oveka i prirode u Desniinim prozama data je kao neminovnost i predodreenost koju ovek stie roenjem u odreenom prirodnom okruenju koje se preslikava na njegov unutranji svet. ovek i priroda predstavljaju jednu od binarnih opozicija od kojih pisac gradi svoj umetniki svet. Osnovni zadatak umetnika je, prema miljenju Vladana Desnice, da prikae sve binarne opozicije, sve suprotne istine u totalitetu, ostvarujui tako to obuhvatniju sliku oveka i sveta. Glavni stvaralki zadatak ovog pisca bio je da prikae oveka u najrazliitijim stanjima i okolnostima. Prikazujui u svom prvom romanu Zimsko ljetovanje oveka koji se naao u dotad nepoznatim ratnim okolnostima, Desnica u svojoj prvoj zbirci pripovedaka Olupine na suncu smeta i analizira oveka u razliitim okruenjima, posmatrajui prevashodno njegove unutranje doivljaje. U Zimskom ljetovanju ovek se grevito bori za ivot u vihoru rata, traei bilo kakvo sklonite da se spasi od smrti. Ta borba za goli ivot polako jenjava u Olupinama na suncu u kojima Desniini junaci polako posustaju. Lica o kojima se govori u veini pripovedaka ove zbirke dotrajavaju svoje ivote, izmueni i umorni od mnogih ivotnih tegoba. Sloenu problematiku ovekovog ivota Desnica oslikava kroz postupke i razmiljanja svojih junaka. Iako oni pripadaju razliitim drutvenim slojevima i profesijama, sve ih obuzima utnja i obamrlost nakon razliitih ivotnih iskustava. Osnovu svake Desniine pripovetke, pored prikaza atmosfere, prostora i ugoaja, ini ovek zateen u datoj situaciji koja najee odreuje njegovu egzistenciju ili ivotni put. Desnica je paljivo posmatrao svoje junake, ispitivao njihove postupke i motivaciju za odreene psihike reakcije. Desniina umetnika proza pokazuje sklonost autora ka psihologiziranju. Iako su njegova prva prozna ostvarenja odreena kao proze regionalnog karaktera (Zimsko ljetovanje i Olupine na suncu) u kojima pisac opisuje svoj zaviaj i njegovu okolinu, uoava se izrazita intencija za prikazivanje oveka i njegovog unutranjeg sveta. Mnoge pripovetke ovog pisca nastale u kasnijem periodu, kao i najvei delovi romana Proljea Ivana Galeba, predstavljaju prave psiholoke analize, u ijem sreditu se nalazi ovek i njegov unutranji svet. Sagledavajui u hronolokom nizu umetniu prozu ovog autora, uoavamo razvojni luk kojim se kretala njegova stvaralaka misao, polazei od poetike realizma

250

koja se vremenom potiskuje dajui prednost psiholokim analizama junaka. Iako pripadaju razliitim drutvenim grupama i razliitoj starosnoj dobi, Desniini junaci su ispunjeni patnjom i strahom od smrti. Prikazujui ivote svojih junaka, njihova psihika stanja i raspoloenja, pisac kroz raznolikost ivotnih sudbina, izlae svoje ideje i poetske stavove. Polazei od pojedinanog lika i njegovog ivota, Desnica izraava ono to je univerzalno i opte za svakog oveka. Iako prikazuje razliita ljudska stradanja, njegove proze ne odiu patetikom i pievim saaljenjem nad junacima. Suoavajui se svakodnevno sa svojim ivotom, Desniini junaci su duboko svesni svojih greaka i ivotne promaenosti. Posmatrajui u celosti zbirke njegovih pripovedaka, uoavamo njihovu zajedniku osobenost: dogaaj, kao tvorbeni elemenat svake prie, biva samo polazite u pievom razmatranju oveka i njegovih karakternih osobina. Najmanje prostora u Desniinim prozama zauzima sam dogaaj, dok je najvie panje posveeno oveku i stvaranju njegovog unutranjeg portreta. Junaci koje susreemo u ovim pripovetkama sainjavaju galeriju likova koja sadri i oslikava razliite osobine i sudbine oveka: - Jandrija Kutlaa: presaeni izdanak iz seoske u gradsku sredinu; predstavnik sela i novonastalog graanstva; olienje suprotnosti razliitih ivotnih sredina (sela i grada) koje se indirektno ispoljavaju kroz sudbine njegovih sinova; gonjen kretanjem kao ivotnim pokretaem, naputa zaviaj, borei se do kraja ivota sa oseajem iskorenjenosti i nepripadnosti novoj sredini; ostvarenje svojih elja ispunjava samo na spoljanjem planu jer nije uspeo da se udalji od prirodne povezanosti sa rodnim krajem; samo prividno ostvaren, biva pobeen snagom prirode. - Lovro Furato, doktor: olienje ivotnih principa (dobra i zla, sree i patnje, tuge i nade) koji obeleavaju svaku ljudsku sudbinu; prikazom njegovog ivota pisac ilustruje tezu da ne postoji savren ovek, iako je poznat i priznat u svojoj profesiji; njegova greka uzrokuje nesreu i smrt nedunih. - Baria Sura: predstavnik sela i seoske sredine; rtva nepanje lekara; svoju nesreu naplauje uzimajui novac od lekara koji je krivac njegovog traginog udesa; u borbi za materijalnu korist ne preza pred smru blinjeg. - Bogdan: olienje ovekove borbe i elje da spasi goli ivot u vihoru rata iako je svestan da je kriv za neiju smrt; njegova la biva otkrivena istinom koja donosi smrt kao neminovnost konanog ishoda.

251

- Ivan, slikar: olienje iluzije kao osnovnog sredstva umetnikog izraza; suoavajui se sa relanim ivotom uoava suprotnost izmeu sopstvene iluzije i stvarnosti; suoen sa skorim krajem ovekovog ivota, postavlja pitanje smisla i svrhe ivota i umetnikog stvaralatva. - Stari, profesor: nekada uveni javni radnik; njegova intelektualna mo i energija nestaju pod teretom godina i vremena; prikaz njegovog lika oslikava vreme kao neumitnu kategoriju koja pobeuje nad ovekom i njegovim ivotom. - Ceslo Florjanovi, sudski inovnik: njegov ivot je prikriven iluzijom savrenstva; novanim proneverama obezbeuje lagodan ivot porodici; pred kraj ivota biva otkriven i suoen sa istinom da je ivot odgovornost a ne samo zabava; jedini izlaz pronalazi u smrti. - Antun, potanski inovnik: ovek na samrti kojem se smrt javlja kao postepeno i neminovno nestajanje; iako svestan skorog kraja obuzet je eljom i potrebom da nadvladava prolaznost i smrt. - Mile Prkut, doktor: jo jedan lik kojim pisac prikazuje dotrajavanje ovekovog ivota, kao i suprotnost izmeu rodnog kraja i velikog grada u kom se kolovao; nakon povratka u svoju sredinu osea nepripadnost zaviaju i otuenost, dolazak novog vremena i novih vrednosti; tenja da sauva proteklo vreme ne biva ostvarena. - Mojo Rakovi, hajduk: suoen sa skorim krajem svoga ivota, ipak ne eli da prizna sve svoje grehove jer uvia da oseanje krivice ne biva otklonjeno priznanjem istine; njegovom sudbinom pisac iznosi ideju da priznanje ne osloboa oveka od greha i da svaki ovek nosi svoju istinu u sebi. - Milo, uitelj: oslikava nepovoljan poloaj intelektualca u nerazvijenim sredinama; njegove ivotne iluzije u potpunosti nestaju nakon suoavanja sa smru voljene ene; ne mogavi se uklopiti u novu sredinu, biva osuen na neminovnu propast. - Ivo avra, klerik: oslikava raspoluenost izmeu asketskog naina ivota i njegovih unutranjih poriva, to ga dovodi do psihikog pada i duevne krize. - Gospodin Pink, inovnik: ovim junakom pisac prikazuje ideju o ovekovoj nesigurnosti u verodostojnost konkretnih injenica; u elji da pronae odgovor na zagonetku, pokuava da dopre u to vee dubine svoje svesti i nesvesni deo svog bia.

252

- Prister, veterinar: hladni profesionalac; olienje imunosti i ravnodunosti prema tuoj patnji; smrt ivotinje doivljava bez uzbuenja; neosetljiv je prema drugima i zaokupljen samo sopstvenim potrebama. Navedena galerija likova koji pripadaju prvoj i drugoj zbirci Desniinih pripovedaka, predstavnici su razliitih ivotnih sredina (gradske i seoske), kao i razliitih ljudskih karaktera. Polarizacija izmeu sela i grada, prisutna ve u Desniinom prvom romanu Zimsko ljetovanje, izraena je u umetnikoj prozi ovog pisca sve do pojave njegove tree zbirke pripovedaka Tu, odmah pored nas (1956) u kojoj pisac naputa regionalne motive, bivajui sve vie zaokupljen intelektualnim i psiholokim problemima oveka u savremenom drutvu. Osloboene regionalne pripadnosti i svedene na prikazivanje ovekovog unutranjeg ivota, pripovetke ove zbirke predstavljaju nagovetaj romana Proljea Ivana Galeba. Svojom treom zbirkom Desnica ostvaruje metodski i tematski preokret u svom opusu, istiui u prvi plan oveka i njegov konkretni problem. U tenji da to ire obuhvati ovekovu patnju, pisac oslikava razliite situacije u kojima se moe zadesiti ovek na svom ivotnom putu. Usamljenost i otuenost mukarca i ene koji su upueni jedno na drugo u pripoveci arasta kutija, predstavlja jedan od glavnih poetskih stavova Desniine poetike. ovek kao nedostina tajna ostaje sam i neshvaen uprkos blizini i prisustvu drugog bia. ovekovo saznanje da stoji sam u svojoj samoi i nesrei, kao jedan od poetskih stavova ovog pisca, predstavljen je kroz lik udovice Lidije u pripoveci Sveti Sebastijan, koja sama proivljava svoju tugu i samou nakon smrti voljene osobe. Svoj poetski stav da je sve izmiljeno i nita nije izmiljeno, Desnica izraava kroz Priu o fratru sa zelenom bradom. U elji da istakne i naglasi podsvesni deo ovekove linosti, pisac svoje kretanje usmerava ka mati i fantaziji koje su sastavni deo ovekove misli. Oslobaajui ovu pripovetku od vika biografskih elemenata, pisac je svodi na introspektivnu analizu ovekove svesti koja postaje primarni prostor kroz koji se kree pieva misao. Proivljavanje straha od teke bolesti i mogue smrti prikazano je u pripoveci Balkon. ovekova zaokupljenost sopstvenim krajem i suoavanje sa istinom, jedan je od najprisutnijih motiva u proznim ostvarenjima ovog pisca. Snaga subjektivnog dogaaja trijumfuje nad konanom istinom. Konana istina se nalazi u samom oveku i njegovom doivljaju.

253

ovekova elja da nadvlada prolaznost i smrt kretanjem i odlaskom, est je motiv Desniinih proznih ostvarenja. Meutim, junak pripovetke Benta-guter, naunik Lucien, poruuje da je svako ovekovo kretanje samo obmana u borbi protiv oseanja prolaznosti i neminovnosti kraja. Ovu poetsku ideju pisac razvija u romanu Proljea Ivana Galeba. Ideju o relativizmu svega to moemo znati o drugom oveku, prisutnu u prioveci Zato je plakao Slinko, pisac takoe prenosi u pomenuti roman. Relativizam ovekovog doivljaja stvarnosti prikazan je kroz pripovetku Mali iz planine, takoe uvrtenu u roman Proljea Ivana Galeba. Ovom priom pisac naglaava ideju da razliit odnos prema odreenom dogaaju potie iz ovekovog znanja ili neznanja. Navedeni poetski stavovi Vladana Desnice izloeni u pomenutim pripovetkama, ukazuju da je pisac najveu panju poklanjao oveku i njegovom unutranjem doivljaju. Stvarnost kojom je ovek okruen, kao i razliite situacije u kojima se nae, prikazane su i posmatrane iz ugla oveka i njegovog unutranjeg doivljaja. Stvarnost je u stvaralakom doivljaju ovog pisca uvek ista, to potvruje i njegova pripovetka Mudrac s istoka. ivot i smrt javljaju se kao veiti principi na kojima se zasniva svet. ovekov ivot ispoljava se vekovima kroz iste radnje: raanje, hodanje, sedenje, leganje, ustajanje, enidbu, udaju, umiranje. Smrt je sastavni deo ovekovog ivota, poruuje nam Desniin mudrac sa istoka, neminovnost kojoj je nemogue odupreti se. Upravo ova poetska ideja koju iznosi mudrac, biva odgovor na sva prethodna kolebanja i nastojanja Desniinih junaka da prevaziu i pobede smrt. Svesni sopstvene patnje zbog nemogunosti uticanja na svoju prolaznost, ljudi iz daleke istone zemlje, umesto rei nada koriste izraz svann koji oznaava istovremeno i tugu i nadu. U tenji da obuhvati podeljenost ovekovog bia na svest o svojoj smrtnosti i tenji za beskonanim, junak ove pripovetke uvodi pojam svasna koji oznaava sveukupnost, sve to postoji i sve ono to ne moe da bude. Objedinjujui stvarnost navedenim pojmom, Vladan Desnica potvruje svoju integralnu viziju sveta, svoju tenju da povee suprotne pojmove i istine. Navedene poetske stavove sadrane u esejima, poetskim tekstovima i pripovetkama, pisac uspeno prenosi i objedinjuje u svom romanu Proljea Ivana

254

Galeba. Stvarajui lik Ivana Galeba i prikazujui njegov ivotni put, Vladan Desnica ostvaruje sintezu svojih poetskih stavova i opredelenja. Galebova razmiljanja o knjigama, o stvaranju modernog romana koji bi prevazilazio sve postojee anrove, ukazuje na pievu tenju za novim literarnim postupkom koji ostvaruje upravo stvaranjem ovog romana. Iznosei novu poetiku romana, Desniin junak odbacuje spoljanje dogaaje i fabulu kao primarne elemente romaneskne strukture. Gradei Galebov umetniki lik, pisac iznosi svoje stavove o umetnosti, svoj doivljaj vremena, kao i svoja temeljna stvaralaka opredelenja. U tenji da bar na trenutak zaustavi proteklo vreme, Galeb pie dnevnik da bi sauvao neto od svog proteklog ivota. elei da ostvari jedinstvo svega proteklog, Desniin junak naputa hronoloki tok vremena, pretvarajui ga u zaustavljene trenutke ivota. Diskontinuitet svega proivljenog Vladan Desnica prevazilazi pomou svesti Ivana Galeba, koji svojim seanjima stvara jedinstvenu i sveobuhvatnu sliku sopstvenog ivota. Analizirajui sopstveni ivot, Desniin junak razmilja o sutini ljudske egzistencije, kao i neminovnom zavretku ovekovog ivota. Osnovni zadatak svakog oveka, prema Galebovom miljenju, je u tome da traga za smislom ivota i u tom traganju da pronae puteve sopstvenih elja i mogunosti. U traenju svojih puteva, Galeb je doao do zakljuka da je ovek prevashodno odreen samim nasleem. Galebova porodina linija potvruje znaaj naslednih faktora u razvoju ovekove linosti. Naslee se ukazuje kao neminovnost, kao prirodna sila koja utie na oveka i njegovu sudbinu. Galeb je nasledio istananu krv i time bio predodreen da bude umetnik. Upravo tom injenicom pisac ukazuje na raspoluenost izmeu spoljanjeg i unutranjeg ovekovog sveta. U tenji da to bolje sagleda i izrazi ovekov unutranji svet, pisac stavlja stvarnost u drugi plan, posmatrajui je kao polazite ovekovih doivljaja i oseanja. Gradei Galebov unutranji svet, Desnica polazi od perioda detinjstva u kom se formiraju najznaajnije ovekove osobine. Detinjstvo je, u stvaralakoj poetici ovog pisca, najsvetliji period ovekovog ivota, ispunjen beskrajem i odsustvom svesti o smrti. Smrt se u Desniinoj stvaralakoj poetici i Galebovom doivljaju javlja kao neminovnost, kao jedina i konana istina sa kojom se svaki ovek suoava. Nasuprot motivu smrti, Vladan Desnica postavlja motiv prolea koja oznaavaju sve lepe trenutke u ivotu Ivana Galeba. Upravo u toj igri naizmeninosti

255

prolea i smrti, lepih i runih trenutaka Galebovog ivota, pisac je posvetio najvie mesta u ovom romanu. U tenji da pobedi smrt, Desniin junak utehu pronalazi u umetnosti, u stvaranju kao jedinom nainu da se odupre neminovnom kraju. Umetnost u stvaralakoj poetici ovog pisca predstavlja igru koja povezuje prolea i smrt, jedan od naina ovekove borbe da se odupre sopstvenoj prolaznosti. Borei se da to lake provede svoje bolnike dane, Galeb utehu pronalazi u svetlosti, u sunanom danu, u suncu kao negaciji smrti i izvoru ivota. Svetlost se u Desniinoj poetici pojavljauje i kao stvaralaki princip koji je neophodan u stvaranju umetnikog dela. Galebova razmiljanja o umetnosti i stvaranju umetnikih dela prisutna su u itavom romanu, daju ukupnu sliku stvaralake poetike ovog pisca. Iznosei ivot umetnika Ivana Galeba i njegov doivljaj umetnosti, Desnica potvruje svoj poetski stav da je umetnost dvostruki proces, istovremeno prikazivanje pojedinanog i posebnog preko kojeg se moe sagledati opte i univerzalno. Prikazujui Galeba kao umetnika koji je svoj ivot proveo u potpunoj posveenosti svojoj umetnosti, Desnica ostvaruje sliku svakog umetnika koji je predan i odan svojoj umetnosti. Stvaranje Galebovog stvaralakog portreta, kao i celokupnog Desniinog opusa zasniva se na isticanju dva najznaajnija motiva: prvi je motiv smrti koji je neprestano prisutan u Galebovim razmiljanjima kao i kod svih ostalih Desniinij junaka, dok je drugi motiv isticanje junakovog ja koje je jedinstveno i neponovljivo. Upravo je ovekova svest o nemogunosti nadoknade sopstvenog ja, prouzrokovala neprestani strah od smrti. Da bi sauvao sopstveno ja, Desniin junak Ivan Galeb poruuje da treba biti ono to jesi. Ostvarujui navedeni princip u sopstvenom ivotu, ovek pronalazi smisao i opravdanje svog postojanja. Autentinost i neponovljivost umetnikove linosti, uslov je da se stvori autentino i neponovljivo umetniko delo. U tenji da stvori jedinstveno umetniko delo, Vladan Desnica svoje junake, kao i Ivana Galeba, istovremeno sprovodi kroz nepregledne prostore realnog i irealnog sveta, elei da prikae podvojenost oveka i sveta. ovek i njegov duhovni svet je sredinja kategorija Desniine sveukupne stvaralake poetike. Analizirajui neprestano svoj unutranji svet i doivljaje koji ga prate, Ivan Galeb dolazi do zakljuka da je stvarnost prevashodno ono to se oveku dogodi u ivotu, kao i njegova svest o tome. Ostvarujui istovremeno prikazivanje dogaaja

256

koji su obeleili Galebov ivot, kao i njegovih oseanja, Desnica potvruje snagu i inovativnost svog stvaralakog postupka. Odmotavajui Galebov ivot, pisac dolazi do samog kraja romana izvodei svog junaka iz bolnice i udaljavajui ga time od smrti. Preputajui Galeba ponovo ivotu, dajui mu jo jednu priliku da se susretne sa suncem i vedrim nebom, pisac zavrava svoju igru, stavljajui prirodu i elju za ivotom iznad prolaznosti i smrti. Naavi se na samom kraju svog ivotnog puta, Ivan Galeb smisao i znaaj ivota pronalazi u malim stvarima, u prirodi i slobodi, u elji da pomogne onima kojima je pomo potrebna. Zahvaljujui takvom stavu prema ivotu, Galeb ostavlja humanistiku poruku da je osnovni zadatak svakog pojedinca da prevashodno bude i ostane ovek.

257

REZIME

U doktorskoj disertaciji prouavali smo celokupnu umetniku prozu Vladana Desnice: romane Zimsko ljetovanje (1950) i Proljea Ivana Galeba (1957), zbirke pripovedaka Olupine na suncu (1952), Proljee u Badrovcu (1955), Tu, odmah pored nas (1956), Fratar sa zelenom bradom (1959), kao i mnogobrojne eseje i teorijske tekstove koji sadre poetske stavove ovog pisca. U istraivanju smo konsultovali, pored Desniinih proznih ostvarenja, mnogobrojne prikaze i kritike koje se odnose na knjievno stvaralatvo ovog autora. Umetnika proza Vladana Desnice predstavljena je hronolokim redom da bismo to slikovitije prikazali generativni tok njegovih poetskih ideja. Poetika Vladana Desnice u eksplicitnom vidu sadrana je u mnogobrojnim teorijskim tekstovima i esejima koji su prikazani u uvodnom delu ovog rada i sadre glavne poetske ideje ovog pisca istovremeno prisutne u njegovim pripovetkama i romanima. Svojim prozama Desnica se udaljava od poetike realizma prelazei sa opisa spoljanje stvarnosti na prikaz njenog odraza u ovekovom unutranjem svetu. Posmatrajui Desniin knjievni opus u celini, uoavamo da je osloboen pripadnosti odreenom jezikom izrazu i stvaralakom modelu, knjievnom pokretu i pravcu. Poetski stavovi izloeni u esejima, teorijskim tekstovima, pripovetkama i romanima Vladana Desnice, prevazilaze razliite pripadnosti (ideoloku, politiku, drutvenu, generacijsku) koje sputavaju ispoljavanje autorove personalnosti. U stvaranju svojih umetnikih tvorevina, ovaj pisac je prevashodno bio usmeren na ostvarivanje estetske vrednosti knjievnog dela koja, prema njegovom miljenju, predstavlja primarnu umetniku vrednost svakog umetnikog dela. Desniin poetski stav da se kroz pojedinano prikae opte i univerzalno, ne biva prihvaen od strane ideoloki opredeljene kritike socijalistikog realizma. U tenji da u prvi plan istakne i prikae oveka u njegovoj razliitosti, Desnica se zalae za iskrenost kao jedan od glavnih poetskih principa svakog umetnikog dela. Otkrivajui ve u svojim prvim proznim ostvarenjima najrazliitije istine o oveku, Desnica se nije uklapao u okvire tadanjih vladajuih ideologija. Prikazujui ovekov unutranji svet, mnoge odgovore pronalazi u prirodi koja preslikava svoje osobine na oveka i njegov doivljaj. Priroda je neizostavni

258

tvorbeni elemenat umetnikih slika koje Desnica stvara u svojim pripovetkama i romanima. Glavni stvaralki zadatak ovog pisca bio je da prikae oveka u najrazliitijim stanjima i okolnostima. Sloenu problematiku ovekovog ivota Desnica oslikava kroz postupke i razmiljanja svojih junaka. Iako oni pripadaju razliitim drutvenim slojevima i profesijama, sve ih obuzima utnja i obamrlost nakon razliitih ivotnih iskustava. Sagledavajui u hronolokom nizu umetniku prozu ovog autora, uoavamo razvojni luk kojim se kretala njegova stvaralaka misao, polazei od poetike realizma koja se vremenom potiskuje, dajui prednost psiholokim analizama junaka. Iako pripadaju razliitim drutvenim grupama i razliitoj starosnoj dobi, Desniini junaci su ispunjeni patnjom i strahom od smrti. Prikazujui ivote svojih junaka, njihova psihika stanja i raspoloenja, pisac kroz raznolikost ivotnih sudbina, izlae svoje ideje i poetske stavove. Polazei od pojedinanog lika i njegovog ivota, Desnica izraava ono to je univerzalno i opte za svakog oveka. Poetski stavovi Vladana Desnice izloeni u esejima, pripovetkama i romanima, ukazuju da je pisac najveu panju poklanjao oveku i njegovom unutranjem doivljaju. Stvarnost kojom je ovek okruen, kao i razliite situacije u kojima se nae, prikazane su i posmatrane iz ugla oveka i njegovog unutranjeg doivljaja. Osnovni cilj doktorskog rada bio je stvaranje monografije koja e ponuditi kompleksnu naunu analizu celokupne umetnike proze Vladana Desnice. Kljune rei: srpska knjievnost 20. veka, poetika umetnike proze, poetske ideje, estetska vrednost, ovekov doivljaj, igra prolea i smrti, integralni realizam.

259

LITERATURA

Primarna literatura

1. Desnica, Vladan (1952), Olupine na suncu, Matica hrvatska, Zagreb. 2. Desnica, Vladan (1955), Proljee u Badrovcu, Prosveta, Beograd. 3. Desnica, Vladan (1956 a), Slijepac na alu, Drutvo knjievnika, Zagreb. 4. Desnica, Vladan (1956 b), Tu, odmah pored nas, BIGZ, Beograd. 5. Desnica, Vladan (1959), Fratar sa zelenom bradaom, Mladost, Zagreb. 6. Desnica, Vladan (1960), Proljea Ivana Galeba, Nolit, Beograd. 7. Desnica, Vladan (1966), Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb. 8. Desnica, Vladan (1975), Eseji, kritike, pogledi, Prosvjeta, Zagreb. 9. Desnica, Vladan (1993 a), Zimsko ljetovanje, BIGZ, Beograd. 10. Desnica, Vladan (1993 b), Pripovetke, BIGZ, Beograd. 11. Desnica, Vladan (1993 c), Eseji, kritike, pogledi, BIGZ, Beograd. 12. Desnica, Vladan (2006 a), Hotimino iskustvo I, Prosvjeta, Zagreb. 13. Desnica, Vladan (2006 b), Hotimino iskustvo I I, Prosvjeta, Zagreb.

260

Sekundarna literatura A 1. Franievi, Marin (1950 a), Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Republika, broj 7, Zagreb, str. 456-457. 2. Pavleti, Vlatko (1950 b), Zimsko ljetovanje, Izvor, br. 7-8, Zagreb, str. 533540. 3. Jelii, ivko (1950 c), Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Hrvatsko kolo, br. 2, Zagreb, str. 549-555. 4. Horvat, Joa (1950 d), Zimsko ljetovanje Vladana Desnice, Knjievne novine, br. 26, Beograd, str. 76-78. 5. Matkovi, Marijan (1952 a), Olupine na suncu, Svedoanstva, br. 2, Beograd, str. 32-35. 6. Prica, edo (1952 b), Ne trai ovjek temu, ve tema ovjeka, Krugovi, br. 2, Zagreb, str. 181-184. 7. Tima, Aleksandar (1952 c), Olupine na suncu Vladana Desnice, LMS, god. 128, sv. 5, Novi Sad, str. 398-401. 8. Jelii, ivko (1953 a), Lica i autori, Kultura, Zagreb. 9. Barakovi, Juraj (1953 b), Zakanjela mudrost Vladana Desnice, Krugovi, br. 1, Zagreb, str. 88-91. 10. Prica, edo (1954), Historizam i psihologija proze Vladana Desnice, Knjievne novine, br. 35, Beograd, str. 85-87. 11. Gligori, Velibor (1955 a), Izbor pripovedaka Vladana Desnice, Savremenik, br. 10, Beograd, str. 424-426. 12. Nikoli, Svetislav (1955 b), Vladan Desnica: Proljee u Badrovcu, Delo, br. 9, Beograd, str. 387-389. 13. Rotkovi, Radoslav (1955 c), Refleksivna proza Vladana Desnice, Stvaranje, br. 10, Cetinje, str. 624-626. 14. Milai, Boo (1955 d), Uz prozu Vladana Desnice, LMS, godina 131, knj. 376, sv. 4, Novi Sad, str. 398-417. 15. egedin, Petar (1955 e), O prozi Vladana Desnice, u knjizi: Vladan Desnica: Proljee u Badrovcu, Prosveta, Beograd.

261

16. Konstantinovi, Dragomir (1955 f), Sa delom Vladana Desnice, Vidici, br. 17-18, Beograd, str. 5-7. 17. Bandi, Milo (1956 a), Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas, Politika, br. 15466, Beograd, str. 9. 18. Bandi, Milo (1956 b), Prolee i olupine, Knjievnost, br. 3, Beograd, str. 268-270. 19. Bogdanovi, ivoslav (1956 c), Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas, Borba, br. 136, Beograd, str. 5. 20. Danojli, Milovan (1956 d), Plodovi jedne raskrsnice, Knjievne novine, br. 20, Beograd, str. 65. 21. Milai, Boo (1956 e), Suze i zvijezde, Nip, Zagreb. 22. Velmar-Jankovi, Svetlana ( 1956 f), Proza Vladana Desnice, Knjievnost, br. 5, Beograd, str. 443-448. 23. Bunjac, Vladimir (1956 g), Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas, Delo, br. 7, Beograd, str. 965-970. 24. Trifkovi, Risto (1956 g), Vladan Desnica: Tu, odmah pored nas, ivot, br. 9, Sarajevo, str. 601-604. 25. Bogii, Rafo (1956 h), Vladan Desnica: Proljee u Badrovcu, Dubrovnik, br. 1, Dubrovnik, str. 102-103. 26. Prica, edo (1957 a), Desnica kao pripovijeda, Krugovi, br. 2-3, Zagreb, str. 412-423. 27. Slaviek, Milivoj (1957 b), Marginalije o Vladanu Desnici, Izraz, br. 6, Sarajevo, str. 616-618. 28. Pei, Branko (1957 c), O ljudima bez grada u nevremenu, Knjievne novine, br. 50, Beograd, str. 69. 29. Car, Duko (1958 a), Igre proljea i smrti, Literatura, br. 9, Zagreb, str. 841843. 30. Urem, Kazimir (1958 b), Proljea Ivana Galeba, Rijeka revija, br. 1-2, Rijeka, str. 108-111. 31. Svilii, Ante (1958 c), Novi roman Vladana Desnice, Mogunosti, br. 9, Split, str. 731-734. 32. Kolumbi, Nikica (1958 d), Poezija Desniinog romana Zimsko ljetovanje, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 15-27.

262

33. Dadi, Petar (1958 e), Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, Delo, br. 1, Beograd, str. 161-162. 34. Jurkovi, Marjan (1958 f), Nad porukama tuge i porukama nade, Nolit, Beograd. 35. Petrovi, Miodrag (1958 g), Vladan Desnica kao pripoveda, Gledita, januar-februar 1958, Ni, str. 10-24. 36. Trifkovi, Risto (1958 h), Romansirana misao o ovjeku i njegovom udesu, ivot, februar-mart 1958, Sarajevo, str. 193-195. 37. Bandi, Milo (1958 i), Vreme romana, Prosveta, Beograd. 38. Kolumbi, Nikica (1958 j), Poezija Desniinog romana Zimsko ljetovanje, Zadarska revija, br. 1, Zadar, 1958. 39. Kolumbi, Nikica (1959 a), Igre proljea i smrti, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 118-121. 40. Stanojevi, Radmila (1959 b), Pisac snanog talenta i bogate erudicije, Gledita, br. 1/2, Ni, str. 6-13. 41. Jeremi, Dragan (1959 c), Izabrane prie Vladana Desnice, Knjievne novine, br. 101, Beograd, str. 3. 42. icel, Miroslav (1960 a), U traenju novih puteva, Knjievnik, br. 10, Zagreb, str. 5-15. 43. olak, Tode (1960 b), Pripoveda Vladan Desnica, Savremenik, br. 2, Beograd, str. 218-223. 44. Pavleti, Vlatko (1960), Trenutak sadanjosti, Nip, Zabreb. 45. Pekovi, Ratko (1964), Struktura romana Vladana Desnice, Mogunosti, br. 11, Split, str. 1156-1160. 46. Jeli, Dubravko (1965 a), Pripovjedaka umjetnost Vladana Desnice, Izraz, br. 12, Sarajevo, str.76. 47. Pele, Gajo (1965 b), Romani egedina i Desnice, Umjetnost rijei, br. 2/3, Zagreb, str. 134-147. 48. Konstantinovi, Radomir (1966 a), Vladan Desnica ili konana forma, u knjizi: Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, Svjetlost, Sarajevo, str. 181-185. 49. Jeli, Dubravko (1966 b), Pristup pripovijedakoj umjetnosti Vladana Desnice, u knjizi: Vladan Desnica: Izbor pripovijedaka, Vijesnik, Zagreb, str. 5-27.

263

50. icel, Miroslav (1967 a), Knjievno djelo Vladana Desnice, Republika, br. 5, Zagreb, str. 204. 51. Gligori, Velibor (1967 b), Knjiga ivota u prozi Vladana Desnice, Nin, br. 844, Beograd, str. 9. 52. Lonar. Mate (1967 c), Dva toka u delti Desniine proze, Student, br. 11, Beograd, str. 6. 53. Jeremi, Dragan (1967 d), Vladan Desnica, LMS, knj. 399, sv. 5, god. 142, Novi Sad, str. 326. 54. Petrovi, Miloje (1967 e), Filozofske ideje u knjievnom delu Vladana Desnice, Stvaranje, br. 7/8, Titograd, str. 868-871. 55. Isakovi, Alija (1967 f), Iznova nad Proljeima Ivana Galeba, ivot, br. 5, Sarajevo, str. 16-20. 56. Jeli, Dubravko (1968 a), U potrazi za individualnom slobodom, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 73-75. 57. Kudrjavcev, Anatolij (1968 b), Pjesnik misaonosti, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 83-86. 58. Ivaniin, Nikola (1968 c), O Desniinom romanu Zimsko ljetovanje, Zadarska revija, br. 1, Zadar, str. 41-55. 59. Buki, Fadil (1968 d), Struktura romana Proljea Ivana Galeba, Putevi, br. 6, Banjaluka, str. 527-537. 60. Jeremi, Dragan (1968 e), Vladan Desnica ili intelektualna poezija, Savremenik, br. 6, Beograd, str. 23. 61. egedin, Petar (1969 a), Rije o rijei, Naprijed, Zagreb, str. 101-115. 62. Jeremi, Draagan (1969 b), Perom kao skalpelom, Bagdala, Kruevac, str.107123. 63. Mladenovi, Slobodan (1971 a), Susret sa knjievnim delima naih savremenika, Naa re, br. 1, Leskovac, str. 153-165. 64. Pavleti, Vlatko (1971 b), Djelo u zbilji, Naprijed, Zagreb. 65. Mihajlovi, Borislav (1971 c), Knjievni razgovori, Prosveta , Beograd. 66. Nikoli, Rade (1971 d), Susreti s piscima, Jedinstvo, Pritina. 67. Petrovi, Miodrag (1972 a), Trajanje rei, Gradina, Ni. 68. Basara, Mile (1972 b), O jednoj kritici djela Vladana Desnice, Knjievne novine, br. 408, Beograd, str. 106.

264

69. Kora, Stanko (1972 c), Svijet, ljudi i realizam Vladana Desnice, Srpska knjievna zadruga, Beograd. 70. Disopra, Nikola (1973 a), Knjievni zapisi, akovski sabor-katedra za knjievnost i kulturu, Split. 71. Andonovi, Petar (1973 b), Prikazivanje stvarnosti u romanu Vladana Desnice Proljea Ivana Galeba, Rukovet, br. 3/4, Subotica, str. 148-151. 72. Kalezi, Slobodan (1973 c), Problemi smrti u pripovetkama Vladana Desnice, Knjievna re, br. 17, Beograd, str. 9. 73. Rotar, Janez (1974 a), Misaoni i izraajni slojevi u strukturi Proljea Ivana Galeba Vladana Desnice, Izraz, br. 2, Sarajevo, str. 160. 74. Parenta, Stevo (1974 b), Seljaci Vladana Desnice, Sutra, br. 6, Zadar, str. 13-19. 75. Radanovi, Nenad (1974 c), Poetika i njena realizacija, Izraz, br. 2, Sarajevo, str. 174-179. 76. Gluevi, Zoran (1975 a), Alfa i omega, Prosveta, Beograd. 77. Mikovi, Milan ( 1975 b), Desniina sumnja, Izraz, br. 1, str. 24-33. 78. Radovi, Nada (1977), Solilokviji u romanu Proljea Ivana Galeba Vladana Desnice, Gradina, br. 2, Ni, str. 63-77. 79. Miloevi, Nikola (1978 a), Zidanica na pesku, Slovo ljubve, Beograd, str. 6075. 80. Petkovi, Radoslav (1978 b), Problem prostora u prozi Vladana Desnice, Knjievna istorija, br. 40, Beograd, str. 627-644. 81. Brleni-Vuji, Branka (1981 a), Otvorene strukture, Revija-Izdavaki centar Radnikog sveuilita Boidar Masla, Osijek, str. 33-41. 82. Markovi, Milivoje (1981 b), Prostori realizma, Minerva, Subotica. 83. Kora, Stanko (1982 a), Patnja i nada, Prosvjeta, Zagreb, str. 84-100. 84. Dijan, Fran (1985 a), U kratkim provedrinama svijesti o Desniinom romanu Proljea Ivana Galeba, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, str. 324. 85. Kalezi, Zagorka (1985 b), Realistike i psiholoke pripovetke Vladana Desnice, Zadarska revija, br. 4/5, Zadar, str. 465-475. 86. Miki, Radivoje (1985 c), Proljea Ivana Galeba Vladana Desnice, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd. 87. Kalezi, Slobodan (1985 d), Dani itanja, Nio, Titograd, str. 124-134. 88. Gavrilovi, Zoran (1985 e), Neizvesnosti, Narodna knjiga, Beograd.

265

89. Miki, Radivoje (1985 f), Poetiki stavovi u Proljeima Ivana Galeba, Gradina, br. 6, Ni, str. 82. 90. Nemec, Kreimir (1986 a), Izmeu realnog i univerzalnog (Zimsko ljetovanje Vladana Desnice), Radovi zavoda za slavensku filologiju, Filozofski fakultet Zagreb, str. 57-74. 91. Nemec, Kreimir (1986 b), Novelistika Vladana Desnice, Forum, br. 3/4, Zagreb, str. 358-375. 92. Nemec, Kreimir (1986 c), Poetika romana Proljea Ivana Galeba Vladana Desnice, Umjetnost rijei, br. 3, Zagreb, str. 125. 93. Radulovi, Jovan (1987), Igra mraka i svetlosti, u knjizi: Vladan Desnica: Zimsko ljetovanje, Rad, Beogead. 94. Nemec, Kreimir (1988 a), Pripovijednje i refleksije, Zrinski tiz, akovec. 95. Kova, Nikola (1988 b), Roman kumulativnog iskustva, u knjizi: Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Veselina Maslee, Sarajevo. 96. Rapo, Duan (1989), Novele i romani Vladana Desnice, kolske novine, Zagreb. 97. Male, Branko (1990 a), Dvije istine Vladana Desnice, u knjizi: Vladan Desnica: Konac dana: pripovijetke, Mladost, Zagreb. 98. Petrovi, Miodrag (1990 b), Izvan svakog obrasca, u knjizi: Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba, Rad, Beograd. 99. Velikovi, Stania (1998 a), Dokument i pria, Gradina, Ni, str. 100-110. 100. Sad. 101. 102. 103. Ivanovi, Radomir (2001 b), Po sunanom satu, Zmaj, Novi Sad. Radulovi, Jovan (2001 c), Progutane polemike, Stubovi kulture, Panti, Mihajlo (2009), Dnevnik jednog uivaoca itanja, Knjievna Milisavac, ivan (1998 b), Autoportreti s pisama, Matica srpska, Novi

Beograd. optina Vrac, Vrac.

266

B 1. Car, Marko (1920), Estetika pisma, G. Kon, Beograd. 2. Kroe, Benedetto (1938), Eseji iz estetike, Kadmos, Split. 3. Pavlov, Todor (1947 a), Teorija odraza, Kultura, Beograd. 4. Luka, er (1947 b), Ogledi o realizmu, Kultura, Beograd. 5. Krlea, Miroslav (1952), O slobodi kulture, Svedoanstva, br. 15-16, Beograd, str. 152. 6. Mihajlovi, Borislav (1956), Od istog itaoca, Nolit, Beograd. 7. Kroe, Benedetto (1960), Estetika, Naprijed, Zagreb. 8. Edel, Leon (1962 a), Psiholoki roman, Kultura, Beograd. 9. Dadi, Petar (1962 b), Iz dana u dan, Progres, Novi Sad. 10. Jeremi, Dragan (1965), Kritiar i estetski ideal, Nio, Titograd. 11. Pele, Gajo (1966), Poetika suvremenog jugoslavenskog romana (1945-1961), Naprijed, Zagreb. 12. Kroe, Benedetto (1969), Knjievna kritika kao filozofija, Kultura, Beograd. 13. Lasi, Stanko (1970), Sukob na knjievnoj ljevici (1928-1952), Liber, Zagreb. 14. Maarevi, Vlado (1974 a), Knjievnost i revolucija, August Cesarec, Zagreb. 15. Adorno, Theodor (1974 b), Esej kao forma, Revija, br. 3. Osijek, str. 76. 16. Jeus, Walther (1975), asovnici bez kazaljki, u zborniku: Roman (urednik Aleksandar Petrov), Nolit, Beograd. 17. Flaker, Aleksandar (1976), Stilske formacije, Liber, Zagreb. 18. Grli, Danko (1979 a), Marksizam i umjetnost, Prosvjeta, Zagreb. 19. Uspenski, Boris (1979), Poetika kompozicije/Semiotika ikone, Nolit, Beograd. 20. Dereti, Jovan (1981), Srpski roman 1800-1950, Nolit, Beograd. 21. Dereti, Jovan (1982 a), Srpski socijalno angaovani roman 30-ih i 40-ih godina XX veka, Stremljenja, br. 2, str. 96. 22. mega, Viktor (1982 b), Istina fikcije, Prosvjeta, Zagreb. 23. Kora, Stanko (1982 c), Srpski roman izmeu dva rata, Nolit, Beograd. 24. Krtali, Ivan (1982 d), Polemike u hrvatskoj knjievnosti I, Mladost, Zagreb. 25. orevi, Milo (1996), Modeli srpskog romana, Jedinstvo, Pritina. 26. Vukovi, Radovan (2005), Moderni roman dvadesetog veka, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Istono Sarajevo.

267

ABSTRACT In the PhD dissertation we analyze the entire artistic prose of Vladan Desnica including the novels Winter Summer Holiday (1950) and The Springtimes of Ivan Galeb (1957) , the collections of short stories such as Wreckage in the Sun (1952), Spring in Badrovac (1955), Here, next to us (1956), The Story of Monk with Green Beard (1959) as well as numerous essays and theoretical texts with the autors poetic points of view. In our research, we have consulted, besides Desnicas prose works, multitudinous reviews and criticisms referring to the writers literary work. Vladan Desnicas artistic prose has been presented in the chronological way so that we can demonstrate the generative process of his poetic ideas as vividly as possible. His poetics is in an explicit way tightly woven in his vast numbers of theoretic texts and essays shown in the introductory of the thesis and they contain writers major poetic ideas. They are also essential part of his short stories and novels. Desnicas prose alienates from the poetics of realism passing from the description of the outer reality to the account of its reflection in mans inner world. Observing Desnicas whole literary opus, we notice he does not belong to any certain linguistic expression and creative models, literary movements and trends. The poetic opinions in his essays, theoretical texts, short stories and novels go beyond different affliliations (ideological, political, social or generation) which restrain the expression of authors personality. In the creation of his works, he was particularly focused on achieving aestetic value of a literary work which, in his opinion, presents prime artistic value of every work of art. Desnicas poetic opinion of showing the general and universal through the single was not accepted by ideological criticism of the socialist regime. Trying to primarily emphasize and depict man in all his diversity, he advocates sincerity as one of the essential poetic principles of every artistic work. Revealing the most various truths of man in his very first prose work, Desnica does not fit in the frames of the prevailing ideologies of that time. Depiciting mans inner world, he finds many answers in the nature which copies its characteristic to man and his experience. Nature is an unavoidable structural

268

element of artistic pictures he makes in his short stories and novels. The main creative task of this autor is to represent man in the most varied conditions and circumstances. Desnica portrays the complex issues of mans life by behavior and thinking of his characters. Even though they are members of different social classes and professions, they are all overwhelmed by silence and numbness after different life experiences. Perceiving the autors artistic prose in the chronological way, we notice the development stages of his thought starting from the poetics of relism which fades away over time and gives rise to psychological analysis of characters. Although they are of different social groups and ages, Desnicas characters are full of suffering and fear of death. Depicting the lives of his characters, their psychological states and moods, the writer formulates his ideas and poetic opinions through various human fates. Starting from an individual and his life, Desnica expresses what is universal and common for every man. Vladan Desnicas poetic opinions stated in his essays, short stories and novels show that the writer pays much attention to man and his inner experience. Reality surrounding man and diverse situations he takes part in are depicted and observed from the angle of the man and his inner experience. The main aim of the dissertation is the creation of the monograph containing the overall scientific analysis of all Vladan Desnica artistic prose. Key words: Serbian Literature of 20th century, the poetics of artistic prose, poetic ideas, aesthetic value, mans experience, the play of springs and death, integral realism.

269