ALTERNATF GNSS VER DEERLENDRME STRATEJS Jeodezi Biliminin en nemli amalarndan biri de yeryzndeki noktalarn belirli bir koordinat

sistemine dayal olarak 3 boyutlu konumlarnn belirlenmesidir. lme sistemleri gelitike ve elde edilen doruluklar arttka koordinat sistemlerinin tanmlarnda da nemli deiimler ve zorluklar ortaya kmaktadr. Uydulara dayal konum belirleme problemlerinin zmnde, uydularn ve llen noktalarn 4 boyutlu konumlar belirli koordinat sistemlerinde tanmlanmaldrs gereklilii buna rnek olarak gsterilebilir. GNSS tekniinde, uydu ve alc durumlar kartezyen koordinat sisteminde tanmlanan konum ve hz vektrleri ile ifade edilmektedir. Uydu yrngelerinin llmesi ve belirlenmesinde yer merkezli inersiyal koordinat sistemi ECI (Earth Centered Inertial) kullanlmaktadr. Bu koordinat sisteminin balang noktas yeryz kitle merkezidir. Ancak yeryznn hareketindeki dzensizlikler ECI koordinat sisteminin tanmlanmasn zorlatrmaktadr. Ay ve Gnein Ekvator zerindeki ekim etkileri nedeniyle Ekvator dzlemi Gk Kreye gre hareket halindedir. Yeryznn Gne etrafnda hareketindeki dzensizlikleri de ECI sisteminin gerekte tam anlamyla inersiyal olmamasna neden olmaktadr. Bu sorunun zm iin koordinat sistemi eksenlerinin ynlendirilmesi belirli bir an veya epoka gre tanmlanmaktadr. Yani herhangi bir anda yaplan GPS lmesi sonucu elde edilen enlem, boylam ve ykseklik deerleri yerkrenin ekseninin o anki konumuyla dorudan ilgilidir. Konuma ilikin dier nemli kavram ise hzdr. Trkiye'nin Afrika, Arap ve Avrasya plakalar arasndaki karmak tektonik yapda bulunuyor olmas (bkz. ekil 1) ve byk oranda bu plaka hareketlerine bal olarak gerekleen yer deitirmelerin bykl (2-3 cm/yl) nedeniyle herhangi bir noktaya ait koordinat bilgisini hz bileenleri ile birlikte deerlendirmek yksek dorulua ulamak iin dikkate alnmas gereken en temel konulardan biridir. Yeryzndeki tektonik hareketlerin nokta konumuna olan etkisi; bir baka ifadeyle noktann yllk hareket miktar olan hz farkl enterpolasyon yntemleri kullanlarak hesaplanabilir. Hz kavram kullanlarak nokta koordinatlar referans ve l epou arasnda kaydrlabilir.

ekil 1: Trkiye ve evresine ait jeodinamik yap. (McClusky vd., 2000)

stanbul GPS Nirengi A (GNA)nn yenilenmesi ve sklatrlmas projesi kapsamnda, GPS kampanyalar 21 Mart 2005 ve 8 Eyll 2005 tarihleri arasnda yaklak alt ay kadar srmtr. llerin dengelenmesinde uygulanan ilk ilem adm, referans epounda verilen st derecedeki kontrol noktalarna ait koordinat deerlerinin l epouna kaydrlmasdr. GNA projesinde arlkl l epou, llerin byk bir blmnn yapld 21-29 Mart 2005 zaman aral dikkate alnarak belirlenmitir. Yani toplam l sresinin yaklak ortasnda olan bir tarih l epou olarak seilmemitir. Bunun yerine, ilk l grubuna bal olarak elde edilen koordinat deerleri, gereksinim duyulan 1/5000 lekli fotogrametrik halihazr haritalarn retiminde kullanldndan bu ilk lme zaman aralnn ortasndaki tarih l epou olarak alnmtr. Dayal dengeleme de bu l epounda gerekletirilmitir. ekil 2, ekil 3, ekil 4 ve ekil 5 bu ilem admlarn ak ve daha anlalr bir ekilde gstermektedir.

ekil 2: 21-29 Mart 2005 ve 6 Haziran-8 Eyll 2005 tarihleri arasnda llen GNA C1 noktalarna ait baz vektrleri

ekil 3: GNA C1 noktalarna ait baz vektrleri

GPS Alclar

Ham GPS Verisinin Aktarlmas Verilerin Deerlendirilmesi

2005.0 Referans Epounda Bulunan 7 adet TUTGA noktasnn Arlkl Ortalama l Epouna telenmesi

2005.233 l Epounda Dayal Dengeleme leminin Yaplmas

ekil 4: Genel Veri Deerlendirme Stratejisi

Bilinen Noktalara ait Koordinat Deerleri Arlkl Ortalama l Epouna Kaydrlr

hmal Edilmi Zaman

t0=2005.0

t1=21 Mart 2005

tm=2005.233

t0 = Referans Epou tm = Ortalama l Epou ekil 5: GNA Projesinde Kullanlan Veri Deerlendirme Stratejisinin Gsterimi
Yukarda bahsedilen ve GNA projesi kapsamnda kullanlan bu strateji, uygulamaya ynelik pratik ve yeterli dorulukta bir yaklam sunsa da zaman kavramn daha hassas bir ekilde ele almak, hz vektrlerinin ylda ortalama 2-3 cm kadar olduu Trkiye iin olduka nemlidir. yleyse, GPS l kampanyalar deerlendirilirken referans epou ve l epou kavramlarnn zerinde zenle durulmaldr. Deerlendirme ilemi yaplmadan nce, hz ve zaman kavramlar kullanlarak nokta koordinatlar epoklar arasnda telenmelidir. Ancak, dengeleme ileminin belirli epokta yaplmas gereklilii deerlendirmeye en doru yaklamn sunulmasn gerektirmektedir. yle ki, dengelemede arlkl ortalama l epounun kullanlmas, GNA 2005te olduu gibi alt ay sreyle gerekletirilen GPS lmelerinin yaplmas, zaman faktrn belli oranda ilevsiz klmaktadr. rnein, 8 Eyll 2005 tarihinde llen bir bazn 26 Mart 2005 (2005.233) tarihinde llm gibi deerlendirmeye girmesi pratik olmakla beraber kendi iinde sorun barndrmaktadr. Byle bir strateji yerine, hzlarn bazlar gn gn etkiledii ve bazlarn l epouna deil de referans epouna kaydrldktan sonra dengelemeye tabi tutulduu bir stratejiyi izlemek daha gereki sonular verecektir. Bu bakmdan, yukarda anlatlan stratejinin aksine bu almada, tektonik hareketlerin

nemli boyutlarda olduu lkemizde l anndaki baz bileenleri, zaman faktr daha hassas bir ekilde ele alnarak referans epouna kaydrlmtr. Bu ilemi kolaylatrmak iin basit bir kod yazlarak verilerin gn gn deerlendirmesi mmkn olmutur. Verilerin ilenmesi ve dengelenmesi ise ticari bir yazlm olan Leica GeoOffice v.1. ile gerekletirilmitir.

Ham GPS Verisinin Aktarm GPS Alcs GPS Verisinin Deerlendirilmesi

Baz Bileenlerinin ASCII formatnda da aktarm

Hz Vektr Verilerinin Hazrlanmas

retilmi Kodlarla Baz bileenlerinin Referans Epouna telenmesi Dzeltilmi Baz Vektrlerinin Aktarlmas Referans Epoundaki Dzeltilmi Baz Bileenleri

2005. 0 Referans Epounda 7 TUTGA noktasna Dayal olarak Dengelemenin Yaplmas

ekil 6: Alternatif Veri Deerlendirme Stratejisi Baz bileenleri referans epouna telenir

t0
Referans Epounda Dengeleme

t1
(21 Mart 2005)

t2

no neglected time effect

t3

tk-2 tk-1

tk

(8 Eyll 2005)

t1,2,3,...,k-1,k= lme zaman (an)

ekil 7: Alternatif Veri Deerlendirme Stratejisinin Gsterimi

Bu almada enterpolasyon ile TUTGA noktalarndan tretilen C1 noktalarna ait hzlar yardmyla baz lleri, referans epouna telenmitir. Yukarda verilen ekil 6 ve ekil 7de alma kapsamnda izlenen startejinin admlar ve gsterimi bu alternatif stratejiyi daha ak bir ekilde anlatmaktadr. ekil 8de rnek bazlardan yararlanlarak ortalama l epou ile yaplacak deerlendirmede ne byklkte deerlerin ihmal edildii grlmektedir. Tablo 1de iki farkl strateji ile elde edilen 2005.0 koordinat deerleri arasndaki farklar verilmitir. rnek sonulardan grlecektir ki koordinat farklar, baz noktalar iin 1 cm'yi bulmaktadr. nerilen bu GNSS deerlendirme stratejisi ile koordinat farklar ortalama 6-7 mm byklnde deimektedir. ki farkl strateji ile elde edilen koordinat farklarnn nedeni bazlarn (dengelemeye giren tretilmi llerin) hz vektrlerine bal olarak deitirilmi olmasdr. Zaman faktrnn daha hassas bir ekilde ele alnd bu yaklam ile bazlar lld gn esas alnarak deerlendirilmitir. Yani, nerilen alternatif veri deerlendirme stratejisi uyguland taktirde, GPS lmeleri ne zaman yaplrsa yaplsn, dengeleme ilemi referans epounda yapld iin baz lleri zaman faktr dikkate alnarak zlm ve dengelenmi olur. Tablo 1 de verilen koordinat farklarnn prezisyonu yksek mhendislik almalarnda ne denli nemli olduu bilinmektedir. Bu bakmdan daha gereki koordinat deerlerine ulaabilmek iin nerilen alternatif veri deerlendirme stratejisinin uygulanmas gerekmektedir. Tretilmi ller olan baz bileenlerinin yukarda anlatld gibi hz vektrleri yardmyla telenmesi olduka zaman aldndan Java programlama dilinde hazrlanan basit bir yazlm ile bu hesap ykn elimine etmek mmkn olmutur. Bu kapsamda hazrlanacak bir modln ticari GNSS veri deerlendirme yazlmlarna eklenmesi gereklilii bu almann nemli bir sonucunu oluturmaktadr.
6 5 4 3 2 2 1
(mm)

5.4

3.9 2.8 2.4 1.6 0.6 0.2 0.9 1 0.5 1.1 1.8 1.6 0.7 3.1 2.6 Alternatif Strateji 1.2 Genel Strateji

DX DY DZ DX DY DZ DX DY DZ F201H006-F201H012 G221H001-G221H006 F201H009-F20-G003

ekil 8: ki strateji iin referans epoundaki baz bileenlerine ait deiimler

Tablo 1: ki farkl strateji ile elde edilmi koordinat farklar

Station F2010020 F2010021 F2010022 F2010023 F2010024 F2010025 F2010026 F201H001 F201H002 F201H003 F201H006 F201H007 F201H008

X(mm) 7.7 3.8 0.9 1.8 7.2 8.5 6.9 10.6 3.9 2.2 9.3 10.1 8.4

Y(mm) 1.6 0.3 0.3 0.0 0.9 1.5 0.3 3.4 -0.8 -2.8 4.6 1.0 1.2

Z(mm) 4.4 -1.6 0.2 -0.3 -0.7 6.4 4.0 9.7 -2.5 -1.7 7.9 5.4 -5.8

Kaynaklar: 1) An Alternative Processing Strategy in GPS Densification Networks Mercan H, Ozludemir T, Celik R. N, Dogan E, Experimental Techniques, September/October, 2010, vol 34, issue 5, pp. 59 2) Global Positioning System Constrains on Plate Kinematics and Dynamics in the Eastern Mediterranean and Caucasus, McClusky, S., Balassanian, S., Barka, A., vd. Journal of Geophyscial Research 105(B3):56955719 (2000). 3) GPS Sklatrma Alarnn Deerlendirme Stratejileri Mercan H, Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi, Aralk 2006.

Hseyin MERCAN Mekansal Biliim nisiyatifi http://www.mekansalbilisim.org

Deneyimlerimizi ve teknolojilerimizi paylatmz Mekansal Biliim bulutunda bulualm