Sadettin Bulu aman[1] amanizme bal halklarda ruhlarla insanlar arasnda arac roln oynayan bir tr din adamdr.

amanist dnya grne gre, btn dnya iyi ve kt ruhlarn etkisi altndadr. Byk ve zellikle insanlara ve hayvan srlerine trl ktlkler yapmaya hazr kt ruhlarla iliki kurmak kudreti yalnz amanda bulunur. nsanlar ruhlarn ne doada ne huyda olduklarn ve her eyden nce onlara hangi yoldan gideceini bilemez, onlarn nelerden holandklarn, hangi cins ve eit kurbanlardan memnun kalacaklarn saptayamazlar. Ata ya da akraba ruhlarndan ald kuvvet ve ilham ile btn bunlar ancak aman bilir ve bylece bir yandan iyi ruhlarn insanlar iin yararl ve hayrl etkilerini devam ettirmeye, bir yandan da eitli arelere bavurmak suretiyle, kt ruhlarn zararl eylemlerini nlemeye yalnz onun gc yeter. aman bu amala tertip ettii ayinlerde ruhlar ile ilikiye geip onlar honut ve raz ederek istenilen sonucu almaya alr. Kuzey Asya halklar arasnda byc, sihirbaz anlamna gelen aman szn, hemen-hemen yalnz Manu-Tunguz halklar kullanr: Manuca sama, Tunguzca aman, saman, Avrupa gezginlerinin bunlardan duyduu aman kelimesi, sonradan Sibirya sihirbazlarna verilen genel bir ad olarak uluslararas kitabiyata yerlemitir. Bu kelime, ilk kez 17. yzyln sonlarna doru Rus elisi olarak ine giden E. sbrand ile yol arkada A. Brandn izlenimlerini anlatan seyahatnamede geer. Bu kitaba gre, Tunguzlarda aman ya da saman bir tr rahip ya da sihirbaz demektir. Bylece Rusyann Dou Sibirya ile dorudan doruya ilikiye balad zamanlardan balayarak Avrupada yazlm olan kitaplarda aman kelimesi ile aslnda Tunguz sihirbazlarnn kastedildii anlalmaktadr. aman kelimesinin kkenine gelince, bu konuda ortaya atlan fikirler eitlidir. Kimilerine gre kelimenin asl Manuca ya da Moolca, kimilerine gre ise, Sanskritedir. Birinci gr savunanlardan Banzarov[2]a gre, aman kelimesi Manuca samandan gelmektedir. Nitekim bu kelimenin kkn oluturan sam, gerek Manuca, gerekse Moolca birka kelimede mevcuttur. rnein Manuca samarambi sramak, dvnmek demektir. Moolca samdambi oynamak demektir. Bu gre taraftar olduu anlalan Nioradze[3], btn bu kelimelerin, bir cokunluk durumunu, hareketli heyecanl bir durumu belirttikten sonra, saman ya da samann comu, durmadan oynayan, bir oraya, bir buraya srayan kii anlamna geldiini ne srer. F. Schlegel ile K. Donner ve N. Poppe, aman kelimesini dilenci rahip, Budist dervi anlamna gelen, Sanskrite sramana ya da ramana, Pali dilinde samana ile aklarlar. Kuzey Asya kltr tarihinde gneyden gelen Budizmin izleri bulunduunu ne sren irokogorovda Tunguzlardaki amanl Budist etkiye indirgerken, Mironov ile birlikte[4] aman kelimesinin kkenini Sanskritede aramtr. te yandan Laufer [5] aman ya da saman kelimesinin Budizmden alndn kabul etmez. Nitekim Ruben[6] de dorudan doruya Hint kaynaklarna dayanarak, amanizmin daha Aryallardan nce, Orta Asyadan gelen kltr dalgalar ile Kuzey Hindistana yaylm olduunu belirtmitir. Nihayet amanizm meselesini aklamaya alan Ohlmarks[7] saman kelimesinin Sanskriteden geldii hakknda ortaya atlan iddiann artk bir deer tamadna iaret ettikten sonra, Budizmde amanla ait unsurlarn bulunduunu ve bunlarn Gneyden ok, Kuzeyin etkisini gsterdiklerini sylemitir. aman sz, ayrca Toharcada samane ve incede de amen eklinde geer. Sogdada mn olarak yazlan kelimenin, aman szne karlk olduu ileri srlm ise de, bunun doru olmad anlalyor. Zira, Sogda metinlerdeki ekline iaret edilen bu kelime, Trke Turfan metinlerinde nceleri amnu, umnu diye okunmu iken,

sonradan imnu eklinde saptanmtr. Anlam da, kt ruh, eytandr. ran mitolojisinde Ahrimene karlk geldii bilinen bu kelimenin, gerek biim, gerekse anlam bakmndan Tunguzca aman ya da saman sz ile hibir ilikisi yoktur. Nihayet bir de Farsa eski edebiyat dilinde putperest, put demek olan, Firdevsinin ahnamasnda Budist rahip anlamnda kullanlan bir emen ya da aman kelimesi vardr. Dinsel bir terim olarak Hinteden Farsaya, Sogda yoluyla getii anlalan bu kelimeyle, Kuzey Asya halklarnn sihirbaz rahibini gsteren aman arasnda bir iliki bulmak zordur. Btn bu aklamalardan anlald gibi, aman ya da saman Tunguzca bir kelimedir. Eer, ileri srld gibi, burada vaktiyle ok daha kuzeye yaylm olan Budizmin etkisi sz konusu olsayd, bu terimin ok daha geni bir alana yaylmas gerekirdi. Oysa, Kuzey Asya dillerinde aman iin baka baka kelimelerin kullanld grlyor. Tunguzlarn ne Hindistan, ne de in ile dorudan doruya bir ilikisi vardr. Buna gre, aman kelimesinin ince yoluyla Hinteden Tunguzcaya gemi olmas da olas deildir. Nihayet Nmeth[8] aman kelimesinin kkenini aratrrken, bunu eitli Trk ivelerinde geen Kam kelimesi ile birletirip Trke olarak gstermek istemi ise de bu arada aman kelimesinin ikinci hecesini aklamtr. amanlarn eski bir gemii olduundan szeden Banzarov[9]a gre, Orta Asya halklar arasnda onlarn varlna ait ilk doru bilgi, 6. yzyl in kaynaklarnda geer. Pelliot[10] yine ince bir metne dayanarak, Manuryada Ccen dilinde byc anlamna gelen anman (=a-man) kelimesinin 12. yzylda varln saptamtr. Trk halklar amanlarna genellikle kam (gam, ham) derler. Radloff[11]a gre, balca Altay, Telet, Lebed, or, agay, Koybal, Ka, Kerik, Soyon, Kumand ve Uygur azlarnda geer. Moollar, Buryatlar ve Kalmuklar erkek amanlarna b, bge Yakutlar oyun, uvalar yum, KrgzKazaklar bak, baks ya da bah derler. Yakutlar ile Altayllar kadn aman iin Moolca udugan (utahan, ubahan, duan) deyimini kullanrlar. Ancak Yakutada hamma (kamla), kamlk etmek anlamndadr. Kam genellikle kahin, byc demektir. Ayrca uzman hekim, bilim adam, felsefeci anlamlarna da gelir. Eski trke metinlerde bazen putperest rahip, bazen byc anlamnda kullanldn gryoruz. Eberhard[12]a gre, eski bir in kaynanda, Krgzlarda amana gan denildiini gryoruz ki, bu herhalde kam olacaktr. Nitekim Radloff[13], 11. yzylda Hakas-Krgzlarda amana kam denildiini yazar. Harva[14]ya gre, 13. yzyl Avrupa gezginlerinden V. Rubrukda sihirbaz anlamnda ham (=kam) kelimesini kaydetmitir. Kam kelimesine, Trke Turfan metinlerinden baka, Kutadgu bilig (462=1069/1070), Divan lugat al-Turk (470=1077), Codex Cumanicus (m. 1303) ve Abu Hayyann Kitab al-idrak li lisan al-atrak (712=1313)i gibi eski Trk dili andalarnn bir ounda rastlanmaktadr. Kutadgu biligde[15] birka yerde anlatldna gre, eitli hastalklar tedavi etmek iin hekimin yannda kam da yer alr. Hekim (ota) hastal (ig) ila (ot) ile tedavi eder (ota); kam ise, hastay kendi yntemine gre, daha ok ruhsal yollardan, efsun ve sihirle iyiletirmeye (emle-) alr. Divan lugat al-Turkte[16] kahin anlamna gelen kamn balca grevi efsun yapmak (arv arva)tr. Ayn kitapta[17] geen kam rklad rneine baklrsa, amann falclk yapt da sylenebilir. amanla Davet ve amann Eitim ve retimi amann balca grevi, ruhlarla iliki kurmaktr. Bunu da ancak belirli yetenek ve yatknla sahip kiiler baarabilir. Bunun iin, belli bir eitim grmekle herkes aman olamaz. amanlk doutan ve adeta kanlmaz bir kader meselesidir.

Altay halklarna gre amanlk, ailede soydan gelen ve zellikle ocukluk anda sara nbetleriyle gelen bir hastalk saylr.[18] Gerekten, saysz rnekler amanlk yeteneinin hastalktan kaynaklandn gstermektedir. Radloffa[19] gre, amanlk nbetleri aniden gelir. Aday nce kendinde byk bir yorgunluk hisseder; bedeni kaslp titrer ve bu durumu esnemeler takip eder; gs daralr, birtakm acayip sesler kararak alar, gzleri dner, sonra birdenbire srayp ayaa kalkar, deli gibi dnmeye balar ve sonunda azndan kpkler saarak yere yklr, bedeni hissizleir. Bu strapl durumlar bir sre devam eder. Sonunda gnn birinde aday davulunu alp almaya balar ve artk sakinleip kendine gelir. aman olmaktan kanan kimse, sonunda ya delirir ya da gen yata lr. ukine[20] gre, Yakutlarda aman adayna gelen nbetler daha iddetli bir ekilde grnr. Aday, ruhun basks ile ormanlara der, kendini atee, suya atmak ister. Bu belirtilerden, o kiinin aman olaca anlalr ve aday amanla balayarak bu hastalktan kurtulur. Troanskiye[21] gre, Yakutlarda amanla yatkn kiilerde grlen bu sinirsel hastala menerik denir. amanl brakanlarda hastaln yeniden balad birok rneklerle saptanmtr. irokogorovun[22] verdii bilgiye gre, Tunguzlarda da amanln sinirsel bir hastalk durumunda ortaya kt grlmektedir. Ohlmarksda[23] amanizmin ruhsal esasn, kutup blgesindeki doal artlarn arlndan ileri gelen bir tr isteri ile aklamak istemitir. Ama, btn bunlara karn aman yalnzca bir ruh hastas olarak gstermek asla doru deildir. Tersine olarak ruhlar tarafndan amanla arldna inanlan bu kiiye, Sibirya halklar arasnda korku ile kark bir sayg gsterilir. zel yetenei sayesinde doast glerle ilikide sayld iin, ona, bal olduu boy ya da oyman koruyucusu gz ile baklr. Nitekim ilk amann ortaya kmasna dair Sibiryada anlatlan efsanelerde de[24] ruhlarla ilikide bulunduuna inanlan amann, stn yetenekleri ile farkl yaratla sahip bir varlk olduu belirtilir. Kamlar, genellikle zeki, hayalperest ve air tabiatl insanlardr. Ayin srasnda byk bir vecd iinde kendinden geip gk ve yeralt dnyalarnda grd garip varlklar, ilgin olaylar ayrntlaryla anlatan aman, ayldktan sonra hibir ey anmsamaz. Tarihi alarda gelecekten haber veren, bir boz atn srtnda gklere kan, hatta sonunda devlet ilerine bile karan, gl amanlardan szedilir.[25] Yukarda gsterildii gibi, yalnz eitim ile herkes aman olamayaca gibi, sadece doutan yetenek ve yatknlk da buna yetmez. aman adaynda yatknlk ile birlikte, belirli bir bilgi ve maharet de aranr. Radloffa[26] gre aman, mesleindeki gc ve bilgiyi atalarndan alr. Onlardaki gcn ortaya kmasyla davulu ynetmeyi, makamla dualar okuyup atalar, ruhlar armay ve sonunda onlarn yardmyla kendi ruhunu bedeninden ayrarak aydnlk ya da karanlk dnyaya gndermeyi renir. amann kuaktan kuaa geen rf ve detleri iyice bilmesi ve zellikle kendi soyuyla bal olduu boy ya da oyman ruhlarn tanmas gerekir. Anohinin[27] yazdna gre, lm amanlarn ruhlar, temiz, iyi ruh olarak yeralt dnyasndan ayrlp bu dnyada yaarlar. Bu ekilde hemen hemen her ailenin zamannda amanlk yapm olup torunlarna yardm etmek isteyen atalar vardr. Bu akraba ruhlar olmadan aman grevini asla yapamaz. aman gerek ge karken, gerekse yeraltndaki cehennem alemine inerken karlat engellerei aabilmek iin bu ruhlar arr. Denildiine gre, onlar da canl birer g olarak ortaya kp amana yardm eder ve onun karsna dikilen korkun dmanlarla savarlar. eitli ayinlere ait bilgileri elde edebilmek iin aman adaynn, oyman deneyimli yallar ile ilikide olmas ve ayrca gl, bilgili bir amandan ders almas gerekir.

Aday, bu kiinin yardm ile eitli ayinlerin nasl yaplacan, okunacak dua ve efsunlar renerek, grnmez glerle samimiyet yaratr. Stadlinge[28] gre, Yakutlarda usta aman, aday bir emeget yardmc ruh ile donatr. Bir sylentiye gre, bu ruh amann dier benliidir. Aslnda adayn kendisi ar derecede hassas ve hayalperest olduundan, stadnn sr dolu telkinleriyle, garip eylerle uraa uraa, sonunda gnn birinde o da aman olmak kudretini kazanr. Adayn aman olarak yetimesi, akrabalarnn katld bir trenle kutlanr. Pripuzova[29] gre, Yakutlarda yal aman, aday yksek bir dan bana ya da bozkra gtrerek ona aman giysisi giydirir; eline bir davul ile at kl sarl bir st dal verir. Adayn sanda 9 erkek, solunda 9 kz ocuk yer alr. Bu arada aday yetitiren stad da tren giysisini giymi olarak adayn arkasnda durup birtakm dualar okur. Aday bu yemin duasn tekrarlayarak yoksullara, dknlere yardm edeceine, yksek dalarn doruklarnda yaayan ruhlara sayg gsterip hizmet edeceine sz verir. Bu ruhlarn en by, en gls sustuganah ulu Toyun olup bunun erkekli diili byk bir aile halk, adlar, sanlar ile arlan oullar, kars, kardei ve dier akrabalar vardr. Bunlarn bazs insanlara ktlk eden, eitli hastalklar douran kt ruhlar olup ou diidir. Her ruha kurban olarak sunulacak hayvan, rengi ve sembolleriyle ayrt edilmitir. Kimine kara aygr ya da kzlca alaca at, kimine kara inek, kimine de aln kara benekli ak inek kurban edilir. Bu arada aman, insanlarda eitli akl hastalklarna neden olduuna inanlan dii ruh iin dokuz kakm, dokuz sar san, dokuz kokarca, dokuz gvercin azad edeceine sz verir.[30] Radloff[31] amanln kaltmsal olup, babadan oula ya da pek seyrek durumlarda babadan kza getiini yazar. Bu konuda daha doru bilgi verdii anlalan Anohin[32] amanlarn soyktklerine dayanarak, bu meslein babadan ocua deil, ama akrabadan akrabaya getiini yazmtr. Yine Anohinin[33] saptadna gre, amanla davet 6 ile 50 ya arasnda deiir. Ancak bu arada daha ok 20 yanda olanlar ounluu oluturmakta ve bu ekilde amanla davetin, genellikle cinsel olgunlama devresine rastlamas dikkati ekmektedir. Bununla beraber zel durumlarda ancak 62 yanda aman olanlara da rastlanr. Bunun tersine daha ocukluk anda 4, 6, 9, 12, 15 yalarnda aman olanlar da vardr. Henz ocuk yanda olanlar, adrda bazan gnde 2 saat kadar kendi kendilerine davul alp bir eyler mrldanr ve bu ekilde eitim yaparak ancak yllarca sonra gerek aman olabilirler. Bir Mool boyu olan Buryatlarda aman aday, bal olduu boy ya da oyma komularndan birisiyle dolap sadaka toplar. Sonra oymak halk bir ormanda toplanr. Bu arada, tren srasnda davul yerine kullanlmak zere, kaln bir kayn aacnn gvdesi oyularak, bundan iki asa karlr. Bir aacn yannda bir kulube kurulup ortasnda ate yaklr. Oyman yal kiileri burada yerlerini aldktan sonra bunlardan birisi aman adaynn atas olur. Bu yal amann ruhlaryla adayn ruhlarnn ayn snftan ve ayn soydan olmalarna dikkat edilir. Her ikisi ilk ayini birlikte yapar, dualar bir azdan okur ve hareketlerini birbirlerine uydururlar. Tren dokuz gn srer. Bu arada birok koyun ve tay kesilerek yenilip iilir. Gen kzlarla delikanllar dansedip elenirler. Dokuzuncu gn bir kee zerine oturtulan aday, havaya kaldrlarak aman ilan edilir.[34] Ak ve Kara amanlar Anohine [35] gre, Altayllarda amanlar Ak Kam ve Kara Kam olmak zere ikiye ayrlr. Birinciler yalnz ge ve bata aydnlk dnyasnn hakimi lgen olmak zere, oradaki iyi ruhlar amanlk ederler. kinciler ise yalnz yeraltnn korkun ruhunu temsil eden Erlik ile ona bal ruhlar (kara tz) iin tren yaparlar. Bu iki tr aman giysi

bakmndan da birbirinden ayrt edilir. Genellikle ayinlerde, mistik bir karakter tayan Kara amanlarn tersine olarak, ak amanlarn daha gsterisiz ve sade giyindikleri gze arpar. Kadnlar temiz saylmadklar iin yalnz kara aman olabilir, ama gk ruhlar adna yaplan trenlere katlamazlar. Troanskiye[36] gre, Yakutlar Ak amana ay oyuna, Kara amana ise abas oyuna derler. Ancak birincisi aslnda amanlk yapmayp yalnzca kurban keser. te yandan Pripuzov[37] Yakutlarda amanlar iin byle bir ayrm yapldndan sz etmez. Ona gre, Yakutlarda gerek yeraltndaki, gerekse yukar alemdeki ruhlar aran aman ayn kiidir. Agapitov-Hangalov[38], Buryat amanlarnn, iyi ya da kt ruhlarn hizmetinde bulunmalarna bakarak, ikiye ayrldklarn belirtir. Ak aman (sagani b) iyi tanrlara tapar, onlarn araclyla insanlara iyilik eder. Kara aman (karain b) ise kt ruhlara tapar, yalnz onlara kurban keserek insanlara trl ktlkler yapmaya alr. Onlarda Ak amanlarn giysileri beyaz, Kara amanlarnki ise mavidir. Ak aman lnce cesedini yakp kllerini beyaz bir kuma torbaya koyarlar. Kara amann cesedinin kllerini ise kara bir torbaya koymak adettir.[39] Harva,[40] Buryatlarda kara amanlarn bu kadar kt bir hrete sahip olduklar hakkndaki yorumlar abartmal bulmakta ve hakl olarak onlarn, yeraltndaki korkun gleri eitli aralarla yattrp zararsz duruma getirmelerini, insanlar iin hayrl bir i olarak deerlendirmektedir. Ayn yazara gre, tersine olarak, Buryatlarda amanizmi en eski ekli ile temsil edenler, bu kara amanlardr. Anohin[41] Altay erkek ve kadn amanlarnn soyktkleri zerinde dururken, ya yalnzca Ak Kamlk ya da yalnzca Kara Kamlk yapan amanlarn yannda, bir ok kamlarn hem gk, hem de yeralt ruhlar iin, her iki amanl birden yaptklarn da yazar. Nitekim orlarda yalnz bu tr amanlarn bulunduu anlalmaktadr. Genellikle Altayllarda kara amanlarn says ak amanlarnkinden daha azdr. aman Giysisi Sibiryada amanlar ayinde zel bir giysi giyerler. Ama amani halklarn ounda, tam bir takm halinde aman giysisine artk pek rastlanmyor. Birok yerlerde aman gnlk kyafeti ile ayin yapar. Ama denildiine gre bu, amanln ilk yllar iin sz konusudur. Altay Trklerinde kam yalnzca bir davul ile amanlk yapar. Radloffa[42] gre, Kuzey Altay halklarnn bir ksmnda amanlarn zel bir giysisi yoktur. Giydikleri, hayvan derisinden yaplm bir gslk ile n ak bir ceket ve kara tavuk tyleri takl krmz bir balktan ibarettir. Szde Hristiyanlatrlm Kumandlarda ge kurban treninde Kam, yalnzca beyaz bir cbbeyle kayn aac kabuundan yaplm, huni biiminde bir klah giyer. Kuzey Altayn baz yerlerinde beyaz renkli olan bala puhu kuu tyleri taklr. Yine Radloffa gre, nemli olan amann davuludur. Ayin srasnda amann mutlaka ayr bir giysi giymesi art olan halklarda da bu bakmdan, yine bir soysuzlama gzlemlenmitir. Ama bu arada cbbe ile balk uzun zaman korunmu grnyor. Bununla birlikte kimi yerlerde aman giysisinden arta kalan ya yalnzca cbbe ya da balktr. Kesin olan birey varsa, o da eskiden aman giysisine byk bir nem verilmi olduudur. Anohin[43] Altayllarda cbbenin sonradan baka halklardan alnd dncesindedir. Ona gre de, lgen ile da ve yer ruhlarnn da dahil bulunduu iyi ruhlara ayin yapanlar, aman cbbesini (manyak) giymezler. Oysa yeralt dnyasnn hakimi Erlik ile ona bal kt ruhlar (kara tz) iin yaplan trenlerde cbbe giymek gereklidir. aman bu cbbeyi kendi isteine gre deil, ruhlarn esin verdii biimde yaptrmak zorundadr. aman giysisinin, aslndan uzaklama ve nemini kaybetme bakmndan gsterdii yozlama, giysiye taklan paralar iin de szkonusudur. Gerekten, trl amalar ile

eitli varlklar simgelemek zere, giysiye takl paralarn da zamanla yerlerini deitirdikleri grlyor. Her ne kadar bugn tam bir aman giysisiyle donanm Kamlara pek seyrek rastlanrsa da, daha ok Rusya ve kimi Avrupa mzelerinde bulunan kolleksiyonlara bakarak aman giysisinin kkeni ve nitelii hakknda bir fikir edinmek olasdr. Ayrca gezginlerin eitli zamanlarda, eitli blgelerdeki amanlara dair verdikleri bilgiler de bu alandaki bilgileri tamamlamaya yaramaktadr. te btn bunlara dayanarak eitli kltr dairelerine mensup giysi trlerini saptamak olas grnmektedir. Bu arada aman giysilerinin, yalnzca kiisel ve rastlantsal bir bulu olmayp, ayn zamanda dar ya da geni bir blgenin ortak dnce ve tasarmlarnn rn olduu gzden kamamaktadr. Takm halinde aman elbisesinde u paralar vardr: 1. cbbe ve hrkaya benzeyen bir stlk, 2. balk, 3. Kuzeyde oturan halklarda gslk, 4. eldiven, 5. yksek konlu ayakkab. Anohin[44] Altayllarda, Potanin[45] Moollarda aman cbbesini ayrntlaryla anlatm ve aklamlardr. Baz Altay halklarnda aman giysisinin tmyle bir ku ya da hayvan simgeledii gze arpar. rnein Teletlerde aman cbbesi (manyak) geyik ya da koyun derisinden yaplm olup, byk bir kuu andrr. Nitekim halk da giysinin kol altndaki diki boyunca sarkan pskllerin, ku kanadn simgelediini syler. Omuzdan sarkan ve puhu kuu tyleri takl olan deri ya da kumatan pskller de kanada benzer. Cbbenin bel hizasndan balayarak arka tarfta btn alt ksm oluturan ip ya da pskller, kuun kuyruudur. Ayrca, bazan cbbenin omuz bana da puhu kuu tyleri dikildii olur. Cbbede anlatlmak istenen ku tasarm, ku prk denilen balkta da kendini gsterir. Altay yresinde seyrek olarak rastlanan bu balk, krmz bezden yaplm olup madeni dme, katr boncuu ve dizi dizi baka boncuklarla ssldr. Ayrca zerinde ku ekilleri de vardr. Nihayet baln ucunda da yine puhu kuu tyleri bulunur. Buna gre, Altay Kamnn, bugn ancak cbbesi ile bal korunabilmi olan aman giysisini giyince, bir puhu kuu ekline girmi olduu anlalyor. Altayllarda Kam bundan baka, ruhlar kovmak iin, giysisine bir takm eyler de takar. Bunlarn arasnda kollara, srta taklan kk zil ve ngraklar vardr. Bu arada, cbbenin kollarnn alt ksmna, 4 sada, 5i solda olmak zere, bakrdan yaplm kk ngraklar asldr. Cbbenin arka tarafnda yatay olarak 2 ya da 3 dizi halinde sralanm 20 ya da 70 ngrak daha grlr. Trl sesler kararak ruhlar rkten madeni eya, amann zrh saylr. ngraklarn st srasnda ise 9 kk yay vardr. Bunlar da yne zrhn bir paras olarak kt ruhlara kar silah grevi grrler. Srt ksmna, gelii gzel serpitirilmi olup yldzlar simgeleyen madeni paracklar da tutturulmutur. Bu ksmda sra sra dizili katr boncuklar, kt ruhlar uzaklatrmaya yarar. Nihayet cbbenin omuz ksmlarnda gnele ay simgeleyen iki byk madeni levha gze arpar. Ayrca cbbenin omuz ba ile dirsek ve bilek hizasna gelen yerlerine, para halinde vaak krk dikilidir. Cbbede efsanevi bir takm ekiller de bulunur. Bu arada srt ksmnda, yakann hemen altna rastlayan yerden dokuz bebek sarkar. Bunlar lgenin kzlarn simgelerler. Ayrca cbbenin bir yanndan yutpa adl yeralt canavarn simgeleyen, siyah ya da kahverengi kumatan yaplm bir erit sarkar. ekil olarak atal kuyruklu, drt ayakl, az ak bir ylana benzer. aman kt ruha kar korur. Cbbenin dier yannda ise arba denilen ve Erlikin lkesindeki denizde yaadna inanlan bir canavar ekli vardr. Bu da yeil kumatan yaplm bir eritten ibaret olup, drt aya ile az krmz renktedir. Banda bayku

ty, gz yerinde ise, kk birer bakr pul vardr. Baz amanlariin arba koruyucu bir ruh (tz)dur. Cbbede ayrca eitli ruhlar simgeleyen sincap, aakakan derisi ile kara bezden yaplm bir kurbaa, aakakan ve kartal tyleri, kartal peneleri, ay ayaklar vb. vardr. Omuzlarda demet halinde bulunan tyler, ayin srasnda aman ile kurbanlk hayvan yukar aleme tayan iki kartal ya da ahini simgeler. Btn takm ile tam bir cbbe (kltk manyak) 60 ana paradan olumutur. Btn paralar ise, 600 bulur. Cbbeyi amann ailesinden kadnlar diker. Cbbenin hazrlanmas srasnda kadnlarn ok temiz ve namuslu bir yaam srmeye zen gstermeleri gerekir. Cbbe hazrlannca byk bir halk kalabal karsnda yaplan bir ayin ile, her olasla kar, kirden, lekeden temizlenir (manyak arula-). aman bu trende cbbeyi ruhlarn onayna sunar. Bunlar, bazan cbbede u ya da bu deiiklii isteyebilirler. Bu durumda onlarn isteklerini yerine getirmek arttr. amann belinde bir de krmz renkli bir kuak (kurdak) bulunur. Buna gnele ay simgeleyen iki byk madeni levha ile yldzlar simgeleyen bir sra katr trna takldr. Cbbe olduka pahaldr. Zengin amanlar cbbelerini birka ay iinde yaptrabildikleri halde, fakirlerin bir cbbeye sahip olmalar birka yla baldr. Erkek amanlarn cbbesi ile kadnlarnki arasnda byk bir fark yoktur. Genellikle kadnlarn cbbesi daha ssldr. Erkek ve kadn amanlar, karlkl olarak birbirlerinin cbbelerini giymeye izinli deildirler. Bu arada kadnn temiz saylmayan bir varlk olduu daima gz nnde tutulur. Anohin[46] ile Potanine[47] gre, amann bal iki trldr: biri cbbe ile, biri de cbbesiz, normal giysiyle giyilir. Cbbe ile giyilen bala, zerindeki baz simgesel sslerle ku prk denir. Krmz kumatan yaplan, ii astarl bu balk, arkaya doru sarkan bir klah biimindedir. Bala yer yer tilki postu, boncuklar, ipler, puhu kuu tyleri dikilmitir. Baz aman balklarnda ise, ba ile birlikte puhu kuu kanad bulunur. Cbbesiz olarak normal elbise ile giyilen balk, kuzu postundan yaplm olup baz yerlerinde demet halinde aakakan tyleri, arka ksmnda ise beyaz erit grlr. Bu klah, aru tz olarak nitelendirilen lgen ile oullar, da ruhlar ve Yer-su gibi iyi ruhlar iin yaplan trenlerde giyilir. Beyaz renk iyi ruhlarn houna gittii iin genellikle beyaz kuzu postundan yaplr. Sradan amanlarn klahlar ise, kara kuzu postundandr. Lankenaun[48] anlatt eski bir aman giysisinde, cbbenin arka ksmnda koltuk altna yakn yerlere puhu kuu kanatlar da balanmtr. Bala da boz bir puhu kuunun kanad ve kuyruu takldr. Geyik derisinden yaplm olan cbbe, ku ekline uygun olarak, deriden balarla donanmtr. Srt ksmnda 12 para kakm krk ve uzun bir eritin ucunda puhu kuu penesi bulunmaktadr. Ayrca koltuk altna takl iki byk ngrak da gze arpar. Cbbe ve balktaki btn bu paralar kt ruhlar kovmaya yarar. Harvaya[49] gre, Soyot ve Karagaslarda da aman giysisi, yine kuu andran bir biimdedir. Bu bakmdan ayn kltr emberine bal olan bu halklarda amann bir ku ekline girdii ve bu kuun da puhu olduu kesindir. Ayrca Yakut ve Tunguzlarda da aman giysisinin, baz deiikliklerle birlikte, bir kua benzedii grlyor. Bu aman giysisinden baka, bir de hayvan andran bir aman giyimine rastlanmaktadr. Bunun balca belirtisi, amann balna taklan boynuzdur. Ayrca amann arkasna da boynuz takldr. Gmelin[50] daha 18. yzylda bir Tunguz amannn her iki omuzunda demirden yaplm birer boynuz bulunduunu yazar. Rusya mzelerinde bulunan bu tr giysiler, Tunguzlardan Yenisey halklar ile Samoyedlere gemitir. irokogorov[51] da Tunguzlarda gerek geyik boynuzu takl bir aman bal grdnden

szeder. Ayn yazara gre, eskiden aman giysisi de geyik derisinden yaplmtr. Pallas[52] 18. yzylda bir Buryat amannn, demir boynuz takl bir balk tadn yazar. Ayrca Buryat amanna ait bir mezarda da bu biimde bir balk bulunmutur. eitli aman giysilerini inceleyerek bunlar deerlendirmeye alan Harvaya[53] gre, amann giydii giysi, kt ruhlara kar onu bir maske gibi korur. Nitekim Altay ve Sayan dalar havalisinde amann puhu kuu klna girmesi, bu kuun ruhlar rkttne inanldndandr. Bundan dolay baz yerlerde, hastalanan ocuu iyiletirmek iin, bir puhu kuu beslenir ve bunun, hastal douran kt ruhlar kovacana inanlr. Sibiryada amann boynuz takmas da, yine kt ruhlar rktmek iindir. Ayn yazara gre, aman giysisi aslnda yze ya da baa geirilen bir maskeden ibaret olup zamanla bugnk biimini almtr. Nitekim baz halklarda aman, ayin srasnda yalnzca yzne, kayn aac kabuundan yaplm bir maske takmakla yetinir. Ayrca Buryat amanlarnn da yzlerine deri, tahta ya da madeni maske taktklarna baklarak giyside baln daha ncel olduu sylenebilir. Dier taraftan Ohlmarksa[54] gre ku biimindeki giysi aman iin sradan giysiden daha nemli olup onun, ruhu ile bir ku gibi ge utuu tarzndaki tasarmdan domutur. aman, yeni bir bedene girer gibi, giydii bu giysi sayesinde, yardmc ruhlarla birlikte kolayca uabilir. Altay Trklerinde Kam giysisi, deriden bir anta iinde, adrn gerisinde bir yerde saklanr. Giysi eskiyince ormanda bir aaca aslr. aman ld zaman, elbisesi de mezarnn bana konulur. Her yeni aman iin yeni bir ayin elbisesi yaptrmak arttr. aman Davulu Sibirya amanlar ayin srasnda bir de davul kullanrlar. aman giysisinden daha eski olduu anlalan bu alet, aman giysisinin bugn artk ortadan kalkm olduu yerlerde bile kendini korumutur. Trk-Mool halklarnda aman davullar, genel izgileri ile ayn biimdedir. Gney ve Kuzey Altay halklarnda davulun paralar, hazrlanmas, yaps ve deriye izilen ekillere dair Radloff[55], Anohin[56], Potanin[57], Potapov-Mengesde[58] geni bilgiler vardr. aman davulunun ad Radloffda tnr, tr ya da trdr. Potaninde tir, Anohinde ise, tnr ya da alu olarak geer. orlarda bu davula tr denir. Radloff kendi saptad her eklin Moolcadan geldiini yazar. Anohinde geen alu ise, Trke olup al- ykleminden yaplm bir addr. Oysa bu yazara gre alu, davulun iinde bulunan ve aman simgeleyen tahta sapn addr. Cbbe gibi davul da amann meslee arlmasndan hemen sonra, ata ruhlarnn verdii esin zerine yaplr. Erkek amanlarn davulu ile kadnlarnki arasnda bir fark yoktur. Ancak ocuk amanlarn davulu daha kktr. Radloffa gre, davulun ekli az ok ovaldir. Anohin bunun yannda ayrca yuvarlak davullardan da szeder. Nitekim orlarda davulun her iki ekline rastlanr. Bunlarda tasvir edilen davulun ap 76 santimetredir. Potanin ise, yalnz yuvarlak davullar grdn yazmtr. Davulun kasna tercihen kayn ya da sedir aacndan yaplr. Bu aacn temiz, zedelenmemi ve oturulan yerlerden uzakta olmas gerekir. Ayrca ona insan eli dememi ve herhangi bir hayvann yaklamam olmasna da zen gsterilir. Davulun derisi geyik ya da da keisi derisinden yaplr. Bunu eski bir avc kltrnn belirtisi olarak kabul edenler vardr. Derinin seyrek olarak tay derisinden yapldn gz nnde tutanlar ise bunu, at besleyenlere has bir kltrn kalnts olarak aklamlardr.[59] Davulu ustalar yapar. aman yeni davulu kutsamak iin, dualar okuyarak ard ttssne tutar, stne kmz serper. Davul yalnz dinsel trenlerde kullanlr. Davulun derisi hasar grrse, yenilenir; eski deri ormanda bir aaca aslr.

aman lnce davulu paralanp mezarnn yannda bulunan bir aaca aslr. Her amann, biri yedek olmak zere, iki davulu vardr. orlarda amanlarn btn meslek yaamlar boyunca kullandklar davul says 3-9 arasnda deiir. Potapov-Menges[60] orlarda davulun yaplmasna dair geni bilgi vermitir. Onlara gre, aman adaynn meslee arlmas zerine, ba olduu oyman halk ormana gider. Burada aman, dualar ederek byk bir dinsel ayin yaparken, davulun btn paralar gn iinde hazrlanp bir araya getirilir, sonra zerine resimler izilir. Ayn yazarlara gre[61] aman aday bu ekilde hazrlanan davulu nce koruyucu ruhu olan Muz-tag Buz daa sunar. O da bunu, adlar ile arlan oullarna gsterir. Bunlarn tm, Muz-tagn evresinde bulunan yksek birer dadr. Sonra Muz-tag kendisi davulu gzden geirerek bununla ne kadar tren yaplacan saptar. Aday bundan sonra davulu, bir sylentiye gre, lgenin annesi, baka bir sylentiye gre ise, kars olan Taz Kan Dazlak Hana sunar. gn sonra da byk bir trenle bu davul Erlike gsterilir. Kurban olarak ona iki sunulur. Yeralt dnyasnn bu byk ruhu da davulu inceleyip adayn bununla ka yl amanlk yapacan ve bu arada ka kurban sunacan bildirir. Bu ekilde saptanan sre dolunca, ok kez aman gerekten lr ya da dalarda, bozkrda kaybolup gider. Davulun i ksm, kayn aacndan yaplm bir sapla iki eit ksma ayrlmtr. Gney Altayllar ile Karaorman halklarnda bu sap, insan eklinde yaplm olup eski, lm bir aman simgeler. Bu tr si davul sahibidir. Bunun gs hizasndan aprazlama geirilmi olan bir demir ubuk (kiri), kollar oluturur. Yukarda sz geen sap, bu ubuun alt ksmnda genileyerek kalalar ve biraz aada da bacaklar meydana getirir. Bu ksmlar baz davullarda yoktur; sapn stnde bazen amann kendisini simgeleyen bir insan resmi bulunur. orlar ile Kumandlarda davulun iinden geen uzunlamasna sapn stne eitli ssler oyulmutur. aman bu saptan alt ksl ala mars alt gzl ala kaplan diye szeder. Gney Altayllarda kiriin iki yanna madeni paralar asldr. Bunlar aman kt ruhlardan koruyan silahlar simgeler. Baz halklarda, amann emrinde bulunan ruhlarn says kadar ngrak takld da grlr. Gney Altayllarda davulun derisindeki resimler krmz ya da beyaz ta boya ile izilir. Bunu izenlere yri denir. Resimler davulun hem d, hem de i yznde bulunur. Bunlar amanist dnya gr ile kurban trenlerini yanstan ekillerdir. Davulun derisinin stndeki resimler, yerdeki baz varlklar ile gkteki efsanevi varlklara aittir. Yukarya doru sada ay, solda gne resmi vardr. kisinin yannda grlen iki kk daire, gnein douunu ve batn simgeler. Bunlarn arasndaki noktalar yldzlar gsterir. Ayrca lgenin kzlarn gsteren resimler ile ku, geyik, aa vb. ekiller de vardr. Davulun derisinin iindeki resimler davulun sahibi ile kirii anlatr. Biraz altta davulun kasnann yapld, tanrsal kkenli kayn aac ile davulun derisinin yapld geyik ve nihayet yeralt denizinde yaayan bir ylan; kiriin st tarafnda ise gne, ay ve yldzlarn resimleri gze arpar. Ayinin banda aman, yardmc ruhlar davulun i ksmnda toplar. orlar ile Kumandlarda da davulun stne izilen ekiller, Gney Altayllarnkinden farkl olup daha ok Abakan Trklerinden saylan Sagay, Beltir ve Kalarnkine benzer. Bunlarda davulun yz ikiye ayrlarak st ksma ge ait, alt ksma ise yeraltna ait varlklarn resimleri izilmitir. orlarn aman davulunda az ok bir evren gr ifade edilmeye allmtr. Burada yere ait herhangi bir eye rastlanmaz. Gk ise, yeralt dnyasna kar hakim bir durumda grlr. te yandan Gney Altayllarda yeralt dnyas hi yanstlmaz. Burada gze arpan, daha ok yeryz sakinleri ile kurban trenlerine ait sahnelerdir.

Davulun tokma. Radloff[62], Anohin,[63] Potanin[64] ve Potapov-Mengese[65] gre, Gney Altayllarda tokmak (orbu) gen bir kayn aacndan yaplr. Davula vurulan ksm, sesin bouk kmasn salamak iin, kakm, samur ya da tavan aya derisi ile kaplanr. Kuzey Altayllarn Kuznetsk evresindeki baz halklarnda tokmak yerine, dorudan doruya bir tavan aya kullanlr. Tokman dier yzne ss olarak 3 ya da 9 halka takldr. aman, davulu tokmakla kamlad iin ona kam denir. Yine Kuzey Altayllardan saylan orlarda tokmak (orbog) uzun sapl bir kaa benzer. Buna beyaz renkli, erkek bir tavann derisi geirilir. Bunlarda tokmak, davuldan bir yl nce hazrlanr ve lgen iin yaplan trenler hari olmak zere, dier ayinlerde davulun yerine kullanlr. amanlkta davulun ne amala kullanldna dair bir takm fikirler ne srlmtr. Priklonskiye[66] gre, Yakutlarda davul, ruhlar dnyasna giden amana elik ettii sylenilen hayvan simgeler. Nitekim Yakut efsanelerinde o amann at diye geer. Buryatlarda da davul, amann ayin srasnda yapt gezilerde bindii attr. Bu da olaslkla bu yrede davulun at derisinden yaplm olmasndan ileri gelmektedir. Nitekim bunun yerine maral ya da geyik derisi kullanlan yerlerde, davulun ad maral ya da geyik olarak geer. Yakut efsanelerinde amann, davulu zerinde yedi kat gkte utuundan szedilir. Altay Trklerinde davulun tokmana kam denilmesi de bundandr. Ancak aman ayinlerinde davulun eskiden de kullanlp kullanlmad belli deildir. Harvaya[67] gre, davulun ne amala yapldn anlamak iin u zelliklere dikkat etmek gerekir: denildiine baklrsa, Altayllarla Yakutlarda aman, ruhlar davulun iinde toplar. Radloffa[68] gre, kam ruhlar davul ile tokmapn arasna sktrarak uzaklatrr. Nihayet, aman giysisinin kt ruhlar rktmek iin kullanlmas gibi, davulun da sesi ile onlar korkutmaya yaradna hkmedilebilir. Davul yerine bazen yay da kullanlr. Radloff[69], Lebed rma evresinde bir kamn yay ile amanlk yaptna tank olmutur. Anohin[70] de Altay blgesinde erkek ve kadn amanlarn kk bir yay (ylg) ile amanlk yaptklarn yazar. Radloffa[71] gre, Krgz amanlar davul yerine kobus alarlar. Ayrca onlarn drt ke bir tahta paras ile zil ve ngraklar takl bir de asas vardr. Baks bir sre alp syledikten sonra coar ve asasn sallayarak oynamaya balar. ki baks bir arada amanlk yapt zaman, biri alar, teki asas ile oynar. Priklonskiyin[72] yazdna gre, davulu bulunmayan Yakut aman da ayin srasnda asa kullanr. amann Yardmc Ruhlar amanist dnya grnn en nemli unsurlarndan birini, ayinin balangcnda amann kendi yardmc ruhlarn armas oluturur. Gerek amanizmin hkm srd yerlerde en nemli rol oynayan bu yardmc ruhlardr. Denildiine gre, en gl aman, en gl yardmc ruha sahip olabilendir. Ohlmarksa[73] gre, yardmc ruh ayin srasnda amann iine girerek onun benliine sahip olup kiiliini deitirir. Baka bir deyimle aman yardmc ruha dnm olarak kiilii de o ruhun iinde grnmeye balar. Nitekim kimi amanlarn kurt, boa, ay ya da karabatak ekline girerek ruhsal geziler yapmalar, bu fikri pekitirmektedir. Ayn yazara gre, kimilerinin sand gibi, amann yalnzca kendi gcne gvenerek byle bir geziye kmas olanakszdr. Yaratl ve bilgiden balayarak yetersiz olan amann bu g ii baarabilmesi, ancak yardmc ruhlar korumasnda olasdr. Bunlar ya ay, kurt, sr, geyik, tavan gibi hayvan trnden ya da kaz, karga, kartal, bayku gibi ku trndendirler. Ayrca llerin, atalarn ve son olarak ocak, orman, Yer-su ruhlar vardr. Anohine[74] gre, Altayllarda lm kamlarn ruhlar bata olmak zere, l ruhlarndan ibaret olan tzler (yardmc ya da koruyucu ruhlar) oalnca, boy ya da oyman byk

atasnn ruhu bunlarn bana geer. Ruhlar amana yol gsterir, g verirler. Ku eklinde tasarlanan yardmc ruhlar, gklere kan amana yolda olurlar. Yeraltndaki kt ruhlara giden amann rehberi bir karabataktr. Byk kamlarn 10, kk kamlarn ise 1 ya da 2 yardmc ruhu bulunur. Gl bir kam bakasna ait olan ruhu ele geirebilir. Yakutlarda yardmc ruhlarn banda iye kl ana hayvan gelir. len bir amana ait olduu sylenen bu ruhun dier bir ad da emegettir. Denildiine gre, iye kl ya da emeget amann ruhunun ei ya da onun hayvanda bedenleen candr. aman ayin srasnda iye kln yardm ile grr ve iitir. aman ile iye kln yaam birbirine sk skya baldr. ye kl lrse, amann da yaam sona erer. Teletlerde amann zel ruhuna tn bura denir. Genellikle trenin banda nce kk, evik ama o kadar gl olmayan ruhlar arlr. Yakut aman nce ku ruhlarn arr. Bunlar amann azndan eitli sesler kararak geldiklerini haber verirler. Trenin ikinci blmnde daha yksek ve gl olan ruhlar ve en sonra amann dier beni olarak gsterilen emeget gelir. Ayin ancak btn bu yardmc ruhlar toplandktan sonra balayabilir. Yardmc ruhlarn grevleri, ayinin trne gre deiir. Sradan bir ayinde ruhlar, ancak herhangi bir konuda aman aydnlatmak ya da gelecekten haber vermek zere gelirler. Bu srada ruh ile aman arasnda heyecanl bir sohbet balar. Bu arada ruh, ya dorudan doruya amann azndan ya da onun srlarn bilen yardmc bir kii araclyla konuur. Bazen amann karnndan konuarak ruhun sesini canlandrd da olur. Ruhlar bazen de sessizce gelip amana yalnz esin verirler. Genellikle Altayllar, yardmc ruhlarn amann iine girmeyip ona dardan yardm ettiklerine inanrlar. irokogorova[75] gre, Tunguzlarda aman, iine giren ruha gre, yeni yetenekler ve nitelikler de kazanr. rnein evik bir ruh, yal bir aman bir gen gibi hareketli yapar. amann iine giren ruh, ateten etkilenmeyen trden ise, aman da kor haline gelmi kmrn stnde rahata yrr, kzgn demirleri tutar, yanan bir mumu azna sokar. Ac duymayan bir baka ruh koruyuculuunda aman, kendine hi bir zarar vermeden, keskin bir ba bedeninin herhangi bir yerine saplayabilir. amanlar bu bakmdan Rifai dervilerine ya da Hint fakirlerine benzerler. Bu arada gz-bacl ile halk kandrmaya alan kimi dzenbazlara da rastlanr. Ama gerek amanlar byle eyler yapmaktan ekinmektedirler. Baz amanist halklara gre, hastalk douran ruhu kovmak iin aman yine yardmc ruhtan yararlanr. Bu takdirde yardmc ruhun, hastalk ruhu ile savat sylenir. amann Grevleri Genellikle sylendiine gre, aman kehanette bulunmak, by ve efsun yapmak, kurban kesmek gibi eitli iler yapar. Ama bu arada aman kelimesinin, ok kez yanl olarak kullanld anlalmaktadr. nk yukarda sralanan ileri aman olmayan kiiler de yapabilir. Gerek amana, ancak ruhlarla ilikiye gemek suretiyle zmlenebilecek zor sorunlarda bavurulur. Burada, ya amann ruhu cezbe ile bedeninden ayrlarak baka dnyaya gider, ya da ruhlar amann iine girerek ona esin verir ve bu durumda cezbe halindeki amann azndan konuurlar. Radloffa[76] gre, kamn doum, evlenme ve defin trenlerinde hibir grevi yoktur. Yeter ki bu srada zor doum vb. gibi beklenmedik bir durum olmasn. Ayrca ksrl gidermek iin de amana bavurulduu olur. Sibirya halklar aman u iler iin arrlar: 1. Bir yl kadar evde dolatna inanlan l ruhunu teki dnyaya gndermek iin; 2. herhangi bir nedenden yersiz yurtsuz kalan ruhu, tahtadan yaplm bir heykele yerletirmek iin; 3. avda ansszl gidermek iin; 4. ar hastalklar iyiletirmek iin.

Avda ansn iyi gitmesi iin aman yardmc ruhlar araclyla, av hayvanlarnn glgelerini nceden yakalar, bu ekilde avcnn hayvanlar yakalamas ya da ldrmesi kolaylar. Bunun iin yaplan trende amann bir avc gibi hareket ettii sylenir. Sibiryada daha ok hastalk olduu zaman amana bavurulur. Anohinin[77] yazdna gre, Altay yresinde kamlarn iyiletirdii balca hastalklar stma, iek, frengi ve bir takm ruhsal hastalklardr. Burada aman, hastal hangi kt ruhun (krmz) dourduunu saptayp, onun nasl yattrlacan ve kovulacan renir. Altay Trklerine gre hastalk, bedenden ayrlan ruhu, kt bir krmzn kapmasndan olur. Bunun iin kamn grevi, bu ruhu bulup sahibine geri getirmektir. Hastalk, ayrca bir ya da birka kt ruhun hastann bedenine girmesi ile de olabilir. aman ayin srasnda byk bir g harcayarak bunlar hastadan uzaklatrmaya alr. Bu srada dp bayld da olur. Vitaevskiy[78] ve Seroevskiyin[79] Yakutlar ile kuzeyde yaayan Dolganlarda bu amala yaplan tren hakknda verdikleri geni bilgilere gre, bu dikkate deer ayinin drt aamal olduu anlalmaktadr: 1. Ruhlarn arlmas; 2. yardmc ruhlarn gelip hastalk yaratan ruhu uzaklatrmak iin gk ruhlarna nasl kurban sunulacan bildirmeleri; 3. hastann ruhunun amana ya da bir hayvana aktarlmasndan sonra, kurbanlk hayvann kesilmesi; 4. ruhun aman tarafndan ge gtrlmesi. Ohlmarksa[80] gre, aman hastaln nedenini anlamak ve kurban adamak zere daha nce ruhen ge kar. Bu ayin de drt ksma ayrlr: 1. aman nce yardmc ruhlarn simgeleyen belirli kular, sonra atalarn ruhlarn ve sonunda kendi benliinin ei olan emegeti arr; 2. ruhlar geldikten sonra aman emegetin korumasna snr; 3. aman emeget ve baka yardmc ruhlarn eliinde gk yolculuuna kar; 4. aman zor ve yorucu bir yolculuk sonunda, gkte ruhlarn kald kata ulaarak kurban adar. Bu ayin srasnda, hastay iyiletirmek iin, amann neden ge kt iyice aydnlanmam grnyor. Verbitskiye[81] baklrsa aman, hastann ruhunu (kut) aramak iin ge kar. Ama bu aklama biiminin doyurucu olduu sylenemez. Eer hastaln nedeni kt ruh bir ise, onu gkte aramamak gerekir. nk amanistlerin inanna gre, gkte hibir kt ruh barnamaz. Oras yalnz iyi ruhlarn yeridir. Bu arada amann, hasta iin gkten yeni bir ruh getirdiine dair herhangi bir iz de yoktur. Vasilyevin[82], anlalan halkn aklamalarna dayanarak verdii bilgilere baklrsa, aman hastann hrpalanm ve yorgun dm ruhunu temizlemek ve dinlendirmek amacyla ge gtrr. Altay Trklerinde Kam, yalnzca gn en byk ruhu olan lgene kurban sunmak iin ge kar. Bu gezi 3 gn srer. Radloffa[83] gre, Kamn gk yolculuu iin gereken hazrlklara akam saatlerinde balanr. Tren yeri, ssz bir ormanda kurulan bir adrdan ibarettir. Kam nce srden kurbanlk bir at seer. Hayvan kesmeden nce, gn dokuzuncu katna karak kurban, gkteki en byk ruhun (lgen) onayna sunar. Kurban beenilirse, hemen o akam kesilir; ertesi gn ayine devam edilir. Kam bu kez yardmc ruhlar ararak davulun iine topladktan sonra, ge gezmeye kar. Bu yolculuk srasnda tank olduu bir takm garip olaylar, adrda bulunanlara anlatr. Gn dokuzuncu katna ulanca, kurbann ruhunu lgene sunar. Bu sunu treninin sonunda amann byk bir cezbeye tutularak yere ykld grlr. nc gn yine akam yaplan enlikte iki iilip elenilir ve bu arada ruhlara sa salr.

Altayllara gre, kt ruhlar yakaladklar ruhu yeraltna gtrdkleri iin, kam ayin srasnda buraya inmek zorunda kalr. Bu yolculuk srasnda birok zorluk ektikten sonra, sonunda Erlikin huzuruna kmay baarr. Kamn onunla grmesi, ayinin en heyecanl blmn oluturur. Bu srada Kam byk bir cezbe iinde kendini kaybeder. Ama yeryzne dnerken hastann ruhunu beraberinde getirmeyi baarr. Ayinin sonunda aman, ar ar gzlerini ap orada bulunanlar selamlar. Seyirciler de bu arada korkulu bir ryadan uyanyorlarm gibi kendilerine gelip rahat bir nefes alrlar. amanlar genellikle yoksul kimselerdir. Yaptklar ar ie gre, kazanlar alakgnllcedir. Aslnda amann amac zengin olmak deildir. O, ta amanizmin ortaya kndan beri toplum yaamnda dzenleyici bir rol oynam, bal olduu oyman hayrna almay ve hereyden nce en skntl gnlerinde halkn yardmna koup onu manen desteklemeyi kendine balca grev edinmitir. Verbitskiy[84] Altay Trkleri arasnda tamamyla ya da ksmen amanla yakn iler yapan kiilerden de szeder: iddetli sinir nbetleri geirerek gelecekten haber veren rniler, gaipten haber veren telgoiler, belirli hayvanlarn krek kemii zerine ate koyarak, meydana gelen deiikliklere gre yorumlarda bulunan yarniler, dar ve rzgarl boazlarda bulunan yada ta ile havay deitiren, yamur ve rzgar yaratan yadailer gibi.

[38] [39]

Sadettin Bulu, slam Ansiklopedisi, Cilt: 11, s. 310-335 ve ayrca bkz. Alnt 1 (1997): 13-43. [2] s. 34 vd. [3] s. 1. [4] s. 110-130 [5] s. 105 vdd.; TP, s. 237 [6] Budhistlik, s. 97 vd. [7] Studien, s. 69. [8] s. 245 vdd. [9] ayn. yer. [10] s. 466 vdd. [11] Versucht eines Wrterbuches der Trk-Dialecte, Petersburg, 1889, II, 476 vd.). [12] s. 69. [13] Aus Sibirien I, 139. [14] Die religisen Vortstellungen, s. 449. [15] ev. R.R.Arat, Ankara, 1959, II, 87, beyit 1065; 151, 2002; 281, 3873; 378, 5244. [16] ev. B. Atalay, Ankara, 1941, III, 157. [17] III, 443 [18] Verbitskiy, s. 44 [19] Ayn. kitap, II, 16 vd. [20] s. 277 [21] s. 119 vd. [22] Opt., s. 43 vdd. [23] ayn. esr., s. 5 vdd. [24] Agapitov-Hangalov, s. 41 vd.; Nioradze, s. 2 vd.; Bulu, amanizm I, I, 43 vdd., amanizmin menei, s. 77; Harva, ayn. esr., 465 vd. [25] nan, amanizm, s. 87 vdd. [26] ayn. esr, II, 16. [27] Materiali, s. 29 [28] s. 63 [29] s. 65 [30] nan, ayn.esr., s. 76 vdd. [31] ayn. yer. [32] ayn. esr., s. 29 vd. [33] ayn. esr., s. 50 [34] nan, ayn. esr., s. 78 vd. [35] ayn. esr., s. 33 vdd. [36] s. 111 [37] s. 64

[1]

s. 46 akov, s. 82 [40] ayn. esr., s. 484 vd. [41] ayn. esr., s. 108-148 [42] ayn. esr., II, s. 17 [43] ayn. esr., s. 131 [44] ayn. esr., s. 39-46 [45] Oerki, IV, 49-52 [46] ayn. esr., s. 47-49 [47] ayn. esr., IV, 52 vd. [48] s. 279 [49] ayn. esr., s. 507 vd. [50] II, 44 vd., 83. [51] Opt., s. 33 ve Versuch, s. 67 vdd. [52] III, 182; kr. Potanin, IV, 54. [53] s. 524 vd. [54] ayn. esr., s. 211 vd. [55] ayn. esr., II, s. 18 [56] ayn. esr., s. 49-62 [57] IV, 40-49 [58] s. 62 vdd. [59] Bk. Schmidt, IX, 258. [60] s. 69 vd. [61] s. 67 vd. [62] ayn. esr., II, s. 19 [63] ayn. esr., s. 62 [64] IV, s. 48 vd. [65] s. 73 [66] Tri, Jst, 1891, s. 53 [67] ayn. esr., s. 537 [68] ayn. esr., s. 54 [69] ayn. esr., I, 362 [70] ayn. esr., s. 52 [71] ayn. esr., II, 59 vd. [72] ayn. yer. [73] ayn. esr., s. 171 vd. [74] ayn. esr., s. 29 vd. [75] ayn. esr., s. 29, 39,42 vdd. [76] ayn. esr., II, 55 [77] ayn. esr., s. 25 [78] Iz nablyudeniy, s. 167 vdd. [79] s. 639-647 [80] ayn. esr., s. 185 vdd. [81] s. 179 [82] Izobrajeniya, s. 286 [83] ayn. esr., II, 20 [84] s. 44 vdd.