Hakas Halk Edebiyat*

Sovyetler Birliinden nce Hakaslar arasnda renimli kii ok z idi. Bu yzden Hakas folklor eserlerini dardan gelen bilim adamlar derlemitir. Bunlarn ou da Rus bilim adamlar idi. Onlarn ikisi M.A.Kastren (Koyballardan baz destanlar derlemitir.) ve Radlov idi. V.Radlov XIX. yzyln altml yllarnda, Hakaslar arasna gelerek, zellikle kahramanlk destanlar derlemitir, sonra bu derlemelerini "Gney Sibirya'da ve Cungar Ovalarnda Yaayan Trk Boylarnn Folklor Eserleri" adyla kitaplatrmtr. Onun ardndan, onun kadar nl Hakas bilim adam, Trkolog, Kazan niversitesinin profesr N.F.Katanov kendi halknn iir sanatn ok derlemitir. N.F.Katanov hanlk zamannda Hakaslar iinde iki bilim adamndan biriydi. Hakas folklorunda var olan trlerin hepsinden derlemeler yapmtr. O zaman Hakaslar; Sagaylara, Beltirlere, orlara, Koyballara ayrlyormu. N.F.Katnov btn boylara gitmi, folklor eserlerini derleyip, ounu "Trk Boylarnn Folklor rnekleri" adl kitapta Hakasa ve Rusa olarak karmtr. N.F.Katanov sadece folklor derlemeleri deil; dil, inan, hayat, gelenek hakknda derlemeler de yapm, bu derlemeleri Rusaya aktarm, bylece halknn kltrnn yeryznde tannmasn salamtr. Fakat btn ynleriyle Hakaslarn tarihinin, hayatnn, dilinin ve kltrnn renilmeye balanmas Sovyetler Birlii zamannda olmutur. Abakan'da Hakas Dili, Edebiyat ve Tarihi Aratrma Enstits almtr. Hakas halknn eski ve bugnk aydnlatmak iin bu enstit alanlar ile Moskova ve Leningrad'daki bilim adamlar pek ok aratrma yapmtr. Bu bilim adamlar iinde S.V.Kiselev, L.R.Kzlasov, L P.Potanov, Y1 .Sunugaev nde gelenlerdir. S.V.Kiselev'in "Gney Sibirya'nn Eski Tarihi" adl byk almas Hakaslarn tarih atalar hakknda bilgiler verir. L.R.Kzlasov; "Tatk Devri Hakas-Binsu Blgesinde", "Orta Yzyllarda Tuva Tarihi" gibi eserlerinin yannda, VI-XIII. asrlarda Hakas topraklarnda yaayan Krgzlarn (Hakaslarn) tarihiyle ilgili pek ok alma da yapmtr. Leningrad'daki bilim adam L.P.Potanov da Hakaslarn, hayat, gelenekleri, tarihini renip, pek ok sorunu aydnlatmtr. Hakas folkloru hakknda, Hakaslarn iinden kan pek ok kii derlemeler yapmtr, yapmaya da devam etmektedir. Abakan'daki retmenler Enstitsnn profesr M.A.Ungvitskaya, bilim adam V.E.Maynogaeva Hakas folkloru hakknda almlardr. Onlarn en kapsaml eserlerinden biri "Hakas Halknn Szl Sanat Eserleri" (Abakan, 1972) adl almalardr. Filoloji bilimleri doktoru M..Borgoyakov Hakas folklorunu baka milletlerin folkloruyla karlatran almalar yapmtr. P.A.Troyakov, Hakas masallarnn, efsanelerinin gn yzne karlmas iin youn aba gstermektedir. Folklor eserini nce bir kii karsa da, o halkn iinde ilk haliyle yaamaz, azdan aza, nesilden nesle geip, yzyllar ierisinde deiir, gzelleir, geniler, bazen kaybolur. Her nesildeki, masalc, destanc, ozan kendi sanatn esere katar, fakat onun yararland her ey halka ait. Bu yzden folklor eserinin yaratcs ok insan, nice nice nesil, halkn kendisi olmaktadr. Yakn zamanlarda yaayan en yetenekli,en yaratc destanc, ozanlarn adlar, yazarlar kendileri olmasalar da, mesel Samson hayc, Matrah Kieyev, Hara Matpy Balahin, S.Adanakov vb., halkn arasnda yaamaktadrlar. Bunlar gibi kabiliyetli kiilerin varlndan dolay, eski, orta yzyllarda, daha sonraki zamanlarda doan halk sanatnn rnekleri gnmze ulamtr. Onlar bizleri, atalarmzn fikirleriyle, yrekleriyle tantryorlar. Halkn szl iirsel metinlerinin temel zelliklerinden biri de, varyantlarn ortaya kdr. Halkn arasnda konusu ayn, kahramanlar ayn olan eserler, nesilden nesle, azdan aza anlatlarak yaarlar. Fakat her bir metinde farkllamalar balar. Bu fakllklar iinde tayan metinlere varyant denir. Farkl farkl hayalar, masalclar, ozanlar metni kendi tarzlaryla yorumlarlar. Yazl edebiyatta ise, edeb metin yazar nasl yazdysa, o ekliyle yaar. Hakas folklorunda farkl trler var. Onlarn bazlar ok eskiden beri yaamaktadr. Halkn szl anlatm gelenei, iinde pek ok iirsel zenginlik saklar. Bu yzden kymetlidir. Fakat gnmzde bu deer azalmaktadr. Yaz olmayan devirde folklor halkn tarihini, inancn, sevgisini, hayat, insan, yaratcy bilmeye yardm edip, onlar gzelletiren dnceleri iinde tam. Bu yzden folklor, toplum hayatnn antolojisidir denirse yanl olmaz. Azdan doan, azda yaayan, eskiden beri alan insann dncesini gelitiren, onu mcadeleci, yurduna sevgiyle bal, doru, dayankl, gz pek karakterli olmay retendir. Folklorda halkn z diliyle, hayat, kii, yaratc tasvir edilmitir. Hayattaki iyi kt, gzel irkin nasldr, nasl anlalr. Bu sorulara ilk cevaplar folklor yoluyla verilmitir. ok eskiden beri halkn hayat folklor eserlerinde resmedilmitir. Yazl tarihin olmad dnemlerde, btn halklarn, bunlarn iinde Hakaslarn da, hayatlarnn folklorda yaatlm olmas, kltr iin paha biilmez bir hazinedir. Halkn szl edebiyatnda farkl trler var. Hakas folklorunun balca trleri unlar: Ataszleri, bilmeceler, efsaneler, destans hikyeler, kahramanlk destanlar, masallar, halk trkleri vb..

* Bu blm "V.E. Maynogaeva'nn yazd "Hakas Literaturaz 10, Aban, 1990" adl eserin 4-60. sayfalarndan zetleyerek aktardm. E.A.