Annelik ve Politika: Bar Annelerinin rettikleri

Gzde Orhan*

Kadn aktivizmi zerine yaplan almalar, kadnlarn yalnzca kadnlk kimlii zerinden deil, baka kimlikler zerinden de mobilize olduklarn ve olabileceklerini gstermitir. Bunlar iinde annelik, kadnlarn politizasyonunu ve direni pratiklerini tetikleyen en nemli kimliklerden birisidir. lk olarak sze, annelii tanmlayp kavramsallatrarak balayalm. Feminist literatrde, sosyal ina olarak annelik kurumu (motherhood) ve annelie degin her trl pratii iine alan annelik edimi (mothering) son derece tartmal kavramlardr. Annelik edimi, hayatta kalmak iin baka birinin bakm ve ilgisine baml olan insan iin yaplan tm dinamik etkinlikler ve ilikiler a olarak tanmlanabilir. Dolaysyla, ocuk dourmaktan eitmeye, hatta engelli ve yallarn bakmna kadar birok etkinlik annelik edimi ierisine dhil edilebilir. Ancak annelik edimi evrensel olarak kadnlkla zdeletirildiinden, her trl bakm ii de kadnlkla ilikilendirilmi ve sonucunda da annelik, kadnlarn toplumsal cinsiyet rollerini glendirmitir (Arendell, 2000: 1192). Birok kltrde kadnlar, gelecekte anne olacaklar ngrsyle yetitirilir. Annelik, kadnn birincil grevi, toplumsal cinsiyet rolnn temel belirleyicisidir. Sosyolog Ann Oakley, kadnlarn yaamlarnn balangcndan itibaren prensiple yetitirildiklerini savunur: btn kadnlar anne olma ihtiyac duyar, ocuk anneye ihtiya duyar, anne de ocuuna ihtiya duyar (Oakley, 1975: 186-190). Bylesi bir bak as, ocuk istememenin anormal ve kadnlk-d bir davran biimi olduunu kabul etmektedir. Anne olmay reddetmek, kadnl da reddetmek anlamna gelir. Dier taraftan anne olmay, kendini baka bir canl iin feda etmek olarak yorumlayan yerleik anlay, annelii sosyal ve kltrel olarak bir tr erdem haline getirmitir. Anne olmama tercihi, bencillik olarak alglanmtr.

* Boazii niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits doktora rencisi.

98
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

Anneliin; bakasn dnmek, bakasnn ihtiyalarn karlamak, bakasnn yararna eylemde bulunmak gibi ynleri, kadnn ocuuyla beraber zel alana kapatlmasn da merulatran bir anlayn yolunu amtr (Gieve, 1987: 38). Bu anlamda annelik, Simone de Beauvoir ve Betty Friedan gibi nl feministlerin de vurgulad gibi kadnn toplumsal ezilmiliini srdren ve glendiren bir kurum olarak ilemitir.1 Linda Rennie Forcey, kadnn annelikle ilikisini sorunsallatran temel yaklam ortaya koyar (Forcey, 1994: 357). 1970lere kadar egemen olan ilk yaklam, kadn ile erkein eit olduu temel prensibini merkeze koyarak, kadnn erkekle eit hukuk, eit i ve eit eitim olanaklarna ulaabilmesi iin farkllklarn minimalize edilmesi gerektiini savunur. 1970lerin ortalarndan itibaren eitlik perspektifi yerini yeni bir yaklama brakr. Kadn ile erkein z itibariyle farkl olduunu kabul eden bu yaklam, kadnn dourgan olmas dolaysyla daha duygusal, efkatli ve barsever olduunu iddia eder. Kadnl annelik vasflaryla birlikte ycelten bu bak as, zsel noktalar n plana karmas ve kadnl biyolojik zelliklere indirgemesi nedeniyle olduka eletirildi. Buna tepki olarak doan nc akm, kadnln doal kategorilerle aklanamayacan, kadnln ve anneliin toplumsal ina eklinde incelenmesi gerektiini dile getirdi. Farkllklar vurgulayan ikinci anlay zc (essentialist) bir analiz sunsa da, toplumsal cinsiyet ve bar almalar alanlarnda nemli katklar salamtr. nl makalesi Maternal Thinkingde Sara Ruddick, anne olmann farkl bir dnce evreni saladn ortaya koymu, anneliin kadn hem gl hem de gsz kldn iddia etmitir (Ruddick, 1980). Ruddicke gre kadn gszdr, nk ocuunu erkek egemen dnyann sava, katliam ve kriz koullarnda bytmek zorundadr. Ancak dier yandan kadn gldr, nk bir ocuk iin annesi balca yaam kaynadr ve annenin ocuu zerinde, bakm ve besleme yeteneinden doan nemli bir etkisi vardr. Anne, ocuunun ve dolaysyla toplumun geleceini elinde tutan kii olarak grlr; ama dier yanyla toplumdaki ikincil rol devam eder. Demokrasi ve insan haklar alanndan bakldnda, kadnn doas gerei retmeye, hayat vermeye, koruyup kollamaya, dolaysyla bar tesis etmeye daha yatkn olduunu savunan zc yaklam, kadnlara byk deer atfetmi, daha iyi bir toplumsal dzen inasnda kadnlar cesaretlendirmitir. Erkeklikle ilikilendirilen sava, istila gibi dnyay tehdit eden olgularn karsnda kadnlar, annelikten aldklar gle dnyay koruyup kollamaya davet edilmilerdir.2 phesiz bylesi bir yaklam, toplumsal cinsiyet ilikilerini ikilikler zerinden tanmlayan; kadn pasif, duygusal, gdleriyle hareket eden, doayla ilintili; erkekleri aktif, aklc, mantyla hareket eden, kltrel canllar olarak kuran ve bylelikle kadnn erkeke ynetilmesini meru klan geleneksel anlatm pekitirmektedir (Ortner, 1972: 12). Kadn, annelik dnda baka kimliklere de sahiptir ve eer bir kadn doasndan sz edilecekse dahi, birok toplumsal ve kltrel e de anneliin ve kadnln kurulmasnda etkilidir. Evelyn Nakano Glenn anneliin tarihsel, kltrel olarak deien ve toplum-

sal cinsiyet ilikilerince ekillenen bir iliki olduunu savunur (Glenn, 1994: 11). Dier bir deyile, annelii tanmlamak iin biyolojik deil, toplumsal rol ve pratiklerden yola kan bir analizin ihtiyacn vurgular. Tek bir ideal annelik durumundan bahsedilemeyecei gibi, annelii biimlendiren snfsal, ulusal, kltrel fakllklar ve elikiler de gz ard edilemez. Annelik kurumunun kendisi byle tartmalyken, kadnlarn annelik rolleriyle politiklemesi ve birer siyasi aktr haline gelmesi ok daha karmak bir alann kaplarn aralar. Kadnlar ierisindeki belki de en geleneksel kesimi ifade eden anneler, ikincillemelerinde rol oynayan annelik kimlikleriyle nasl politikleebildiler? Bu sorunun cevabn ararken, lkemizden ve dnyadan rneklere bakalm. En iyi bilinen anne hareketi phesiz, Arjantindeki Plaza de Mayo Anneleridir. 1976dan 1983e dek sren askeri diktatrlk rejimi srasnda kaybedilen 30,000 kiiyi arayan annelerin oluturduu bu grup, lkede her trl sesin susturulduu bir dnemde dodu. ocuklar iin tm yasaklamalara ramen ehrin en byk meydannda her perembe, balarnda beyaz bartleriyle eylem yaptlar. ocuklarnn urad felaketten nce sradan kadnlarken, ortak aclarla bir araya gelerek rgtl bir toplumsal harekete can verdiler. Benzer hareketler, askeri rejimlerin, darbelerin yaand birok lkede tekrarland. 1977de El-Salvadorda kurulan CO-MADRES, Sri Lankal kadnlarn Tamil halkna uygulanan zulme engel olmak iin oluturduu Anneler Cephesi bunlardan yalnzca birka (Hensman, 1996: 55-65). inde yaadmz corafyada da yllardan beri eitli nedenlerle anneler rgtleniyor. 70lerde ocuklar faist saldrlarda ldnde, 80lerde 12 Eyll ve hapishane koullarna kar kmak iin, 90larda gzaltnda kaybedilmeleri nlemek iin, alk grevi ve lm orucuna giren ocuklarna destek olmak iin ve son olarak Krt halkna ynelik bask ve iddetin sona ermesi iin anneler bir araya geldi. 1995te 15 kadn tarafndan temelleri atlan bu son anne hareketi, Krt sorununun zlmesi ve barn salanmasn umut ederek kendisine Bar Anneleri adn verdi. 1990larda Krt hareketinin ykselmesiyle, Krt kadn hem mcadelenin hem de akademik almalarn znesi haline geldi. Handan alayana gre Krt kadn iki ekilde tanmlanmt: sava kadn ve Krt kimliini ileriki nesillere tayan Krt annesi olarak (alayan, 2007: 25). 1993te PKKnin da kadrosunun te biri kadnlardan olumaktayd (zcan, 1999: 160). Dolaysyla kadnlarn politikaya ve toplumsal cinsiyet ilikilerine yaklamlarnn, dier yandan Krt hareketinin kadna yaklamnn ve nihayetinde bunlar erevesinde ekillenen Krt kadn imajnn byk oranda deitii sy-

99
Annelik ve Politika: Bar Annelerinin rettikleri

1- Bkz. Betty Friedan, The Feminine Mystique (New York: Dell, 1963); Simone de Beauvoir, The Second Sex (New York: Random House, 1974). 2- Bkz. Sara Ruddick, Maternal Thinking: Toward a Politics of Peace (New York: Ballentine Boks, 1989); Robin Morgan, The Anatomy of Freedom: Feminism, Physics, and Global Politics (Oxford: Martin Robertson, 1982)

100
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

lenebilir. Handan alayann Krt kadn dergilerinden gzlemledii gibi, artk zavall, kurtarlmay bekleyen kadn deil; kendiyle birlikte halkn da zgrletiren, deiip dnen, deitirip dntren bir kadn imaj karmza kar (alayan, 2007: 101, 107, 109). Ulusal mcadeleyle birlikte deien kadnlarn bir ksm da annelerdi. ocuklar atmada len, tutsak olan ya da daa kan Krt anneleri, anne olmann uluslarst bir kategori olduunu varsayarak Trk annelerine bar arsnda bulundular. Tpk Cumartesi Anneleri gibi, Galatasarayda toplanp oturma eylemleri dzenlediler, stanbul ve Ankarada gsteriler yaptlar, meclise bar talebiyle dileke verdiler (Milliyet, 31 Aralk 2004). Hilmi zkkle grmek iin Ankaraya geldiklerinde ieri alnmadlar; onlar da beyaz ieklerini, asker ve gerilla cenaze trenlerinden grntler ieren bir CDyi ve artk sembolleri haline gelmi bir beyaz tlbendi zkke gnderdiler (Sabah, 31 Aralk 2004). Krt kadnlarnn geleneksel giysisi olagelmi beyaz tlbendin annelerce sahiplenilmesinin bir nedeni vard. Krt annesi Myesser Gnein anlatmyla, Krt adetlerine gre, eer bir anne bir kavga esnasnda tlbendini yere atarsa, taraflar kavgay brakmak zorundadr (Sabah, 31 Aralk 2004). Bu tarihsel anlay hem anneleri barn tesisinde rol oynamalar gerektii konusunda yreklendirmi, hem de eylemlerine biimsel bir zenginlik katmtr. Bar Anneleri, anne olmann toplumda yaratt saygnlktan faydalanamadlar. Arjantindeki Plaza de Mayo annelerinin ya da Cumartesi Annelerinin yakalad kitle desteini yakalayamadlar. Dnyann eitli yerlerindeki hareketlerde yer alan annelerin, Neden babalar deil de anneler? sorusuna verdii yantlardan birisi de, annelerin erkeklere nazaran daha az iddet grecei varsaymdr. Anneliin cinsellikten arnm, kutsallam hali, birok toplumda anneye korunakl bir yer salamtr. Ama defalarca iddet ve tacize urayan Bar Anneleri iin byle bir yer hibir zaman olmad. 10 Mays 2007 Anneler Gnnde Bar Anneleri Galatasaray toplanmalarn bir basn toplantsyla, Annelere en gzel hediye bartr diyerek bitirdiler. 10 haftalk eylemler sresince 16 Bar Annesi gzaltna alnd (Evrensel, 10 Mays 2007). Bar Annelerinin balca amac, gzyalar kendilerinkinden farkl olmayan asker anneleriyle bir araya gelmekti. Politikaclarn ve brokratlarn ocuklarnn savata lmediine, yalnz yoksullarn ocuklarnn ldne iaret eden, tm annelerin kz kardeliini ve dayanmasn vurgulayan bir diskur kursalar da bunu hayata geiremediler. Yalnzca birka asker annesi oluuma destek verdi. Bar Anneleri rneinde anneliin dier toplumlarda ve dier dnemlerde olduu gibi birletirici olamamasnn temel nedeni, ulusal elikilerin kadnlk, annelik gibi kimliklerden ok daha belirleyici bir ekilde rol oynamasyd. Bar Anneleri, eylemleri boyunca ocuklarnn l ele geirilen terristler olmadn vurguladlar. Bir ocuk devlete kar su ileyebilirdi ama bu bir annenin gznde, ocuunu daha az deerli klmazd. Baka bir deyile, anne ile ocuk arasnda kurulan ilikinin resmi devlet politikasyla belirleneme-

yeceini gsterdiler. Bu rgtl kar kn zneleri kadnlar, hele hele isyan edecekleri hi dnlmeyen anneler olunca, bu kadnlara ynelik politika da keskinleti. Resmi sylemde hareket, rgt tarafndan ynetilen kuklalardan ibaretti. Hrriyet Gazetesinde yaynlanan bir yazda, annelerin rgtlenmesi stratejik bir plann paras olarak tanmlanyordu: Bir sre nce gelen bilgilere gre PKK yeni bir strateji gelitiriyordu. ehit yaknlaryla ortak duygu illzyonu salanmas. Yani: Bir ehit annesi Vatan sa olsun demiyorum diyorsa bunu desteklemek. Bu sesleri artrmak. Sava kartl ad altndaki bu tr klar sistemli olarak ykseltmek. Bar anneleri sava kart olan ehit yaknlaryla Ancak acl anneler birbirini anlar yaklamyla bir araya gelmeli. Bylece halkla gvenlik gleri arasndaki moral ba kertilebilir. Evladn askere gnderen annenin kafasna bu endieyi koymak. Sonra da en duygulu an olan cenaze srasnda bu tepkileri ykseltmek. Bylece devletle, hkmetle, TSK ile vatandalar arasndaki vatanseverlik ban kopartmak. Oullarmz bouna lyor fikri yerletirilmeli. Askere gndermeme ve sava kartl duygusu krklenmeli (ekirge, 2006). ocuklar Krt hareketiyle ilikilenmi kadnlarn kendilerinin de, organik ya da inorganik olarak hareketle ilikili olabilecekleri dnlebilir. Bar Annelerinin basn yayn organlarndaki temsili, annelik kurumuna duyulan sempatiyi ortadan kaldrmaya ynelik, eril yaplarla ilikilendirme eklindedir. Ancak eletirel baklmas gereken nokta, annelerin kurumlarla ilikilerinin olup olmad konusundan ziyade, kadnlarn kendiliinden harekete geemeyecekleri, kendi iradeleriyle mcadele edemeyecekleri varsaymn ieren genel yaklamdr. Anne olmay, doas gerei edilgen ve sabit sayan erkek egemen anlay, kadnlarn illa ki baka bir yap tarafndan kandrldn varsaymaktadr. Sosyal bilimlerin en ok zneye vurgu yapt bir dnemde, bir toplumsal hareketin eyleyenlerinin yok saylmas dnlemez. Politik uzantlarn ve yaplarn etkisi bir yana, kendilerini anneler olarak tanmlayan ve kolektif bir kimlik etrafnda toplanan znelerin eylemleri esas alnmaldr. Dier yandan anneye geleneksel olarak biilen fedakrlk hali, onun alanlara kmasn merulatran bir boyut kazanmtr. Her snf ve ulustan anneye gre, bir anne ocuu tehlikedeyse yavrusunu kurtarmak iin savar, bu son derece basit bir mantktr. Byle bir tespit gene ister istemez kadn doasna gnderme yapsa da, politik alanda kolektif kimliin inasnda azmsanamaz bir etki yaratmtr. Dolaysyla Bar Anneleri rnei annelik, znelik ve politika ilikisinin bir kez daha dnlmesi noktasnda nemli bir yerde durmaktadr.

101
Annelik ve Politika: Bar Annelerinin rettikleri

102
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

Kaynaka
Arendell, Terry. Kasm 2000. Conceiving and Investigating Motherhood: The Decades Scholarship. Journal of Marriage and the Family, 62 (4). alayan, Handan. 2007. Analar, Yoldalar, Tanralar: Krt Hareketinde Kadnlar ve Kadn Kimliinin Oluumu. stanbul: letiim. ekirge, Fatih. 11 Eyll 2006. Erdoan Tepkileri Bile Bile ekmi, Hrriyet. Evelyn Nakano Glenn. 1994. Social Constructions of Mothering: A Thematic Overview. Mothering: Ideology, Experience, and Agency. (der) Evelyn Nakano Glenn, Grace Chang, and Linda Rennie Forcey icinde, New York: Routledge. Forcey, Linda Rennie. 1994. Feminist Perspectives on Mothering and Peace. Mothering: Ideology, Experience, and Agency. (der) Evelyn Nakano Glenn, Grace Chang, and Linda Rennie Forcey. New York: Routledge. Gieve, Katherine. Mart 1987. Rethinking Feminist Attitudes towards Motherhood. Feminist Review 25. Hensman, Rohini. 1996. The Role of Women in the Resistance to Political Authoritarianism in Latin America and South Asia. Women and Politics in the Third World, (der) Haleh Afshar. London; New York: Routledge iinde. Oakley, Ann. 1975. Womens Work: The Housewife, Past, and Present. New York: Pantheon Books. Ortner, Sherry B. Sonbahar 1972. Is Female to Male as Nature Is to Culture? Feminist Studies 1 (2). Ruddick, Sara. Yaz 1980. Maternal Thinking. Feminist Studies 6 (2).