Você está na página 1de 20

ADALET KAVRAMI BALAMINDA ARSTOTELES - PLATON KARILATIRMASI

Arslan TOPAKKAYA
zet Platon snfsal bir devleti art koar. O, devlet iin iyi ve doru olan bireyin ayn zamanda adeletli de olduu dncesindedir. Vatandalarn devlette snftan birine ait olmalar hakka ve adalete uygundur. Bu snflardan herhangi birine ait olan birisi devletin refah iin uratndan, adaletsizlik herhangi bir bireyin kendisini herhangi bir snfa ait hissetmemesi durumunda balamakta, snfn deitirmek istemesiyle devam etmektedir. Bunun doal sonucu ise devletin zarar grmesidir. Platonda devleti idare edenlerin iyi bir ynetici olabilmeleri, ancak onlarn bilge insanlar olmasna baldr. Aristotelese gre adalet kavram btn dier erdemleri iine alan ve yasalara itaatle ortaya kan en tamamlanm ve en mkemmel erdemdir. Aristoteles iki tr adaletten bahseder. Bunlardan ilki paylatrc adalettir. Bunun lt geometrik bir yntemle hakkn ve onurun bireysel abaya gre datlmasdr. kinci adalet tr dzeltici adalettir. Bu ise aritmetik eitlik yntemiyle gerekleir. Bu adalet tr insanlarn zgr iradeleriyle yapm olduklar antlama sayesinde ilevsel olabilir. Adalet insan davranlarnn doru olup olmadklarn gsteren en nemli ilkedir. Hakszlk ve onun sonucu olan adaletsizlik yasalara uymamak, her zaman fazlasn istemek ve eit olmamak anlamna gelir. Hak ve adalet ise yasaya uygun davranmak ve eitlie riayet etmek demektir. Bu yzden yasal olan ve eitlie uygun olan hak, yasal olmayan ve eitsizlie dayanan ey ise hakszlktr. Platon adalet kavram analizinde ideal bir devleti hareket noktas olarak kabul ederken, Aristoteles reel bir devlet ve toplum anlayndan hareket eder. Anahtar Kelimeler: Adalet, Paylatrc ve Dzeltici Adalet, Erdem, Devlet, Hak, Eylem, Toplum.

(Ein Vergleich zwischen Aristoteles und Platon in Bezug auf den Begriff der Gerechtigkeit)
Zusammenfassung Platon setzt einen Stndestaat voraus. Platon sagt zu der Gerechtigkeit in einem Staate, dass in einem jeden dasjenige Gerecht sei, was gut fr den Staat bzw. diese Staatsform sei. Es ist es hier gerecht, dass jeder Brger einem der drei Stnde zugehrig ist. Und da jeder einem bestimmten Stand angehrt, und es gerecht ist, dass er in diesem dem Staat zum Wohle der Gemeinschaft diene, besteht somit fr Platon die Ungerechtigkeit darin, dass sich jemand keinem Stand zugehrig fhlt oder von einem in den Anderen wechseln mchte, da er dann das System durchbricht und dadurch dem Staat schadet. Die Herrscher des Platonischen Staates mssen Weise sein, um gut und umblickend zu herrschen. Nach Aristoteles ist die Gerechtigkeit die ganze und vollkommene Tugend, umfasst alle Einzeltugenden und besteht in der Befolgung der Gesetze. Aristoteles unterscheidet zwei Arten von der Gerechtigkeit: 1-) Austeilende Gerechtigkeit: Mastab dafr ist die diskrete oder geometrische Proportionalitt, Verteilung nach Anspruch, Wrde und Berechtigung. 2-) Ausgleichende Gerechtigkeit: Ihre Mastab ist die arithmetische Proportionalitt. Es wird als austauschende Gerechtigkeit in freiwilligen Vertragsbeziehungen funktioniert. Gerechtigkeit ist allgemeines Verhalten, aufgrund dessen die Menschen fhig sind gerecht zu handeln. Ungerechtsein bedeutet gesetzwidrig sein, unersttlich und ungleich sein. Gerecht ist demnach, wer sich an Gesetze und Gleichheit hlt. Das Gesetzliche und Gleiche ist also gerecht, ungerecht ist das Ungesetzliche und Ungleiche. Platon geht von einem idealen Staat aus, whrend Aristoteles von einem reellen Staat ausgeht. Stichwrter: Gerechtigkeit, Austeilende und Ausgleichende Gerechtigkeit, Tugend, Staat, Recht, Handeln,Gesellschaft.

Erciyes niversitesi Felsefe Blm retim yesi

28 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas

Adalet kavram insanlk tarihi boyunca zerinde en fazla


durulan, hakknda saysz teoriler retilen ve ayn zamanda ahlaksal ve politik anlamda insanln ulaaca ideal bir durumu gsteren1 ve tanmlanmas en g olan kavramlarn banda gelmektedir.2 Bu kavram ayn zamanda felsefe tarihinin nemli kavramlarndandr ve olduka zengin bir tarihsel geliim srecine sahiptir.3 Adalet kavram uzun yllar felsefenin konu alan iinde mtalaa edilmitir. 19. yzylda dier sosyal bilimlerin felsefeden hzla kopmaya balamasndan sonra bu kavram da artk sadece felsefeyi ilgilendiren bir kavram olmaktan km, bata hukuk ve sosyoloji olmak zere zellikle siyasal bilimlerin ura alan iinde grlmeye balanmtr. Bilindii zere Aristoteles ve Platon Antika felsefesinin sistem kuran iki filozofudur. Aristotelesin ilgin olan bir zellii ann politik yaamyla olduka ili dl olmasdr. Byk skenderin hocas olmas, kendisini politik yaama katlmaya zorlam, siyaset felsefesini pratik yaamdan hareketle gelitirmitir.4 Bundan dolay Aristoteles bir takm yaln teoriler yerine ksa, keskin ve uygulanma imkan fazla olan bir siyaset felsefesi gelitirmeye almtr. Platon ise adalet kavramna rencisinden ok daha fazla yer vermi, hatta devlet felsefesini olutururken onu temel bir kavram olarak ele almtr. Onun devleti -bu devlet anlayn topik olarak niteleyen, ya da topik devlet teorilerinin ilki olarak kabul eden birok yorumcu vardr- aslnda batan aa adalet kavramnn bir devlet ve toplumda en gzel ekilde nasl uygulanaca sorusuna bir cevap nitelii tamaktadr.

Adalet eriilmesi ve gerekletirilmesi gereken bir ideal midir? yoksa insann ahlaki ynnn zorunlu bir gerei midir? sorusu zerinde olduka durulan ve cavab zor olan bir sorudur. Bu soruya 20 yzyln nemli filozoflarndan Levinasn verdii cevap olduka manidardr. Levinas adalet kavramnn daha ziyade insann ahlaksal ynyle ilgili olduu dncesindedir. Konu hakknda daha fazla bilgi iin bkz. rakman, E.: Levinasta teki ve Adalet:Eletirel Bir Not, Dou Bat, Yl 4, Say:13, s.179-200. 2 Adalet kavramnn tanm ile ilgili tartmalar iin bkz. ktem, N./Trkba, A.U.:Felsefe, Sosyoloji, Devlet ve Hukuk, Der Yay. stanbul 1999, s.72-80. 3 Topakkaya, A.:Bir Sylem Olarak Sosyal Adalet Kavram, Erciyes nv.Hukuk Fak.Dergisi,Cilt I, Say:2, Kayseri 2006, s.97, 97-111 4 Aristoteleste siyaset felsefesi o kadar pratikle ilgilidir ki ona gre eitim-retim faliyetleri bile siyasal iktidar tarafndan belirlenmeli ve genel eitim kesinlikle siyasal otoritenin karaca yasalarla ve ayn zamanda insanlarn doasna uygun olarak yaplmaldr. Daha fazla bilgi iin bkz. Aristoteles: Eitim zerine, (Yayna hazrlayan J.Burnet, ev:Ahmet Aydoan) Say Yaynlar, stanbul, 2008. s.143 vd.

Arslan TOPAKKAYA 29 Makalede ilk olarak Platonun bu kavrama verdii anlam analiz edilecek, daha sonra Aristotelesin bu konu hakkndaki grleri serimlenecek ve sonu blmnde her iki filozofun adalet kavramna dair sylediklerinin genel bir karlatrmas yaplacaktr. Platonda adalet kavramn analiz ederken hi phesiz ilk kaynak onun Politeia adl diyalogudur. Geri dier diyaloglarda (Gorgias) adalet kavram sz konusu edilir -mesela Platon burada adalet kavramnn greceliinden szeder- fakat ideal devletin temeli olmas bakmndan adalet kavramnn ilendii yer Politeiadr.5 Kavramn ilk tanm Kephalosun u cmleleridir: Adalet ba dara dp bir kimseyi aldatmaktan ya da yalan sylemekten; bir Tanrya kurban ada ya da bir insana para borcu kalp da br dnyaya korku iinde yollanmaktan kurtarr insan.6 Fakat bu saptamaya Sokrates adaletin ya da doruluun, sadece doru sylemek ve alnan geri vermek olamayaca itiraznda bulunur (331c). Bu tanm Polemarchosun air Simonidesin adaleti herkese bor olann [hak ettiinin] verilmesi olarak betimleyen tanmna katldn ifade eden satrlar izler (331e). Sokrates bu tanm biraz daha genileterek adaletin dostlara iyilik yapmak, dmanlara ktlk yapmak olarak tanmlanp tanmlanmayacan sorar (332d). Sokrates sorduu bu soruya bu tr bir adalet tanmnn anlamsz olacan, nk adaletin doas gerei en genel-geer bir tanmlamaya sahip olmas gerektii, fakat byle bir adalet tanmnn farkl alanlar iin geerliliinin olduka snrl olduu eklinde cevap verir (332e vd.). Bu ilkenin geersizliinin dier bir nedeni de insanlarn her zaman doru bir biimde dost-dman ayrmn yapamayacak olmalardr. Bu balamda nemli bir adalet tanm da Thrasymakhostan gelir. Ona gre adalet gl olann ya da hkmetin isteklerine uygun davranmaktr (339a-b). Bu tanma Sokrates uygun olann ne olduuna dair hkmet yeleri arasnda bir fikir birlii olamayaca ve dolaysyla hkmet adna eylemde bulunduunu iddia edenlerin gerekte ne oranda bireysel olarak ne oranda da hkmet adna hareket ettiklerini belirlemenin olduka zor olduu gereinden hareketle itiraz eder (339c-340b). Byle bir tanm ancak ideal bir devlette uygulanabilecek bir tanmdr.
5

Platon, Politeia, Samtliche Werke, Band V, hrsg.von H.Karlheiz, Franhfurt am Main 1991. 6 Platon, Devlet (Politeia), (ev:Hseyin Demirhan), Sosyal yaynlari, stanbul 2002, 331b.

30 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas Sokrates ile Thrasymakhos arasndaki bu diyalog onlar adalet kavram yannda adaletsizlik kavramna gtrmekte ve bu balamda hangisinin daha stn bir kavram olduu tartmas yaplmaktadr. Sokrates Thrasymakhosun adaletsiz olann daha bilgin ve daha adil olduu grnn yanlln (350b-c) ve adaletli olann adaletsiz olan birisinden daha stn olduunu gsterdikten sonra adil olann adil olmayandan daha gl olup olmadn sorar ve bu soruya Thrasymakhos, adil olann daha gl olmayaca eklinde cevap verir. Sokrates ise gcne dayanarak dier lkeleri kendi egemenlii altna alan lkenin aslnda haksz olduu ve iten ie zamanla zlecei ve gszleecei saptamasnda bulunur. Sokrates bu saptamann devamnda iki devlet arasnda bu yzden aa kan kavgann, kin ve nefretin bir benzerinin birbirlerine adil davranmayan ayn toplumun insanlar arasnda da grlebileceini ve bu balamda insanlarn ilerindeki adalet duygusunun zayflayacan ve insanlarn tanrsz hale geleceklerini syler (351d-352d). Sokrates bu tespitlerden sonra adil olann m olmayann m daha mutlu olacan sorar ve bu soruya verdii cevap Thrasymakhosun grlerini olumsuzlar: bir biimde adaletli davranmay kendine rehber eden bir insann ayn zamanda daha gzel bir yaama sahip olacan ne srer. Yani mutlu bir yaamn kayna adil olmaktr. Bu balamda Glaukon diyaloga dahil olur ve Sokratesin bu adalet tanmn yetersiz bularak onu eletirir. Ona gre byle bir adalet anlay insanlar tarafndan bir yk olarak grlmekte ve olumsuzlanmaktadr. Hakszlk yapmak iyi, fakat hakszlktan zarar grmek ktdr (358b-c). Bu durumu ortadan kaldrmak iinse o, insanlar arasnda adaleti salayan bir antlamann zorunluluundan bahseder. nk ancak byle bir antlama insanlar hakszlktan kurtarabilir. Hakszla ve herhangi bir mdahaleye maruz kalmadan hakszlk yapabileceine inanan kimse ona gre gerekten ldrmtr (359b). Adil olmad halde adilmi gibi grnen ve bu grntyle insanlar aldatanlarn olduunu ve bu anlamda bu grntnn getirdii avantajlardan yararlanld gereini dile getiren Glaukona Sokratesin cevab adaleti herhangi bir eylem ya da davrann sonularna gre deil, adaleti bizzat adalet olduu iin (Gerechtigkeit an sich) tercih etmek gerektii eklindedir (367b). Bu genel adalet tanmlarndan sonra Platon Devlette, adalet kavramnn kendisinin belirledii devlet ynetiminde nasl

Arslan TOPAKKAYA 31 belirlenebilecei sorunsal zerinde durur.7 Platon kendisi tarafndan ortaya atlan devlet modelinin mkemmel olduu inancndadr ve bu devletin en nemli zellikleri bilgelik, cesaret, lllk ve adalettir. lk kavram kendi devletinde tam olarak grldnden dolay imdi eksik olan adalet kavramn da onlara eklemlemek gerekmektedir (427d-428a). Devlette bilgelik devleti koruyanlara, cesaret savalara, lllk ise onu idare eden hkmete denk gelmektedir. Burada eksik kalan tek kavram adalet kavramnn neye karlk geldii sorusudur. Bu sorunun zorluu karsnda Sokrates arkadalarndan yardm ister. Sokrates bu soruya kendisi cevap bulduu inancndadr. Ona gre adalet bizzat devletin kuruluunda aa kmaktadr. Yani her bireyin kendi iini yapmas ve hereye karmamas adalet olarak tanmlanmaktadr (433a). Platon buradan genel bir adalet tanmna ular. O da herkesin kendi zerine deni yapmas ve kendi payna sahip olmasdr(433 d-e). Platon bu tanmn olumsuz biimini de adaletsizlik olarak grr (433c). Platonun adalet tanmnda insan ruhuna gnderme yapmasnn sebebi, ruhun kendi iinde sahip olduu lllk ve adaletle toplumda ve devlette kurulmak istenen dzen arasnda paralellik grmesidir. Devletin kuruluunda adaleti bulduuna inanan Platon, bu adalet kavramnn insan ruhunda nasl grnd konusuna geer. Aynen devlette olduu gibi insan ruhunda da bilgelie, cesarete ve akla denk gelen farkl alan sz konusudur.8 Bilgelik ve cesaret ruhun belirli blmleridir; lllk ve adalet ise blmler aras ilikileri dzenlemektedir. Bu balamda ruh iin adalet, bir erdem olarak bilgelik, cesaret ve akln kendi zerlerine denleri yapmas olarak tasvir edilir (441d). lllk cesaret araclyla igdleri hakimiyeti altna almal ve igdler tarafndan kontrol altna alnmamaldr. Bu anlatlanlardan Platonun kard sonu hakkn adalet, hakszln ve haddi amann ise adaletsizlik olduudur. (444c-e). Adaletsizlii daha yakndan analiz etmek iin Platon adaletsiz devleti ve insanlar ele alr. Ona gre adaletsizlik bireysel anlamda ruhun blmyle buna karlk gelen devletin blm arasndaki yanl iliki sonucu aa kmaktadr (444a-f). Platon mkemmel devlet ekli yannda9, hrs ve
7 8

Platon devlet modelinin ana hatlarn 369a-415d arasnda gelitirir. O.Hffe bu eitlemenin problemli olduuna dair hakl eletirilere kar Platonun bu eitlemesinin zellikle devletin kurulma aamasnda desteklenmesi grndedir. Bkz. Hffe, O.(Hrsg), Platon, Politeia, Klassiker Auslegen, Bd.7, Berlin 1997, s.84 vd 9 Platon mkemmel devlet eklininin nasl olduunu V-VII kitaplar arasnda aklar.

32 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas erefin hakim olduu korucularn ynettii Timokrasi, zenginlerin ynetici olduu Oligari, herkesin istediini yapabildii Demokrasi ve son olarak kendi gdlerinin kontrolnde olan ve tek kiinin hakimiyetine dayanan Tiranlk olmak zere drt trl kt devlet eklinden bahseder (547c-573f). Bu devlet ekilleri iinde adaletsizliin en iyi temsilcisi tiranlktr. Buraya kadar anlatlanlardan u sonucu karmak mmkndr: Adalet kavram Platonda ilk etapta iki ynldr. Bunlardan ilki adaletin devlette yansmas, ikincisi adaletin tek tek bireylerde yansmasdr. Platon devletle insan yaps arasnda bir paralellik kurduundan dolay onda adaletin devletteki yansmas, adaletin bireysel yansmasndan daha nemlidir. Devlette adalet kavramna ncelik vermek yukarda adaletin bizzat kendinde iyi olduu gryle ya da onun bir erdem olduu ve iyi devletin olmazsa olmaz yklemlerinden biri olduu gereiyle eliiklik arzetmektedir. nk adalet, yukarda belirtildii gibi, devletin bir art iken, imdi devletin nce, adaletin sonra geldii eklinde bir durum ortaya kmaktadr. Platon belki de bu elikiyi grdnden bu soruna yle bir zm getirmeye alr. Devlet ya da toplum tek tek bireylerden oluan bir kurumdur ve ona gre her iyi birey kendi iinde adil olmal ve bunun iin gayret sarfetmelidir. Adil bireylerden oluan toplum ya da devlet de kendiliinden iyi ve adil bir devlet olur. Byle bir cevabn elikiyi ortadan kaldrmad, aksine daha da derinletirdii sylenebilir. Akl nasl ki insan ruhunda gdleri ve arzular kontrol altnda tutan en st bir zelliktir, bunun gibi devlette akln roln stlenen hakimler snf vardr ki, bunlar da filozoflardan bakalar deildir. Akla karlk gelen filozoflar devletin en stn snfn, cesarete ve eylem gcne karlk gelen bekiler ya da korucular ikinci katman, igd ve arzulara denk gelen iftiler ve esnaflar ise nc katman oluturmaktadr. Bu snflardan herbiri kendine ait olan yapt ve payna denden fazlasn istemedii an adaleti hakim klm olur. Ksaca sylenmek istenen, Platonun adalet kavramnn snfsal devlet kavramyla ok yakndan ilgili olduudur. Byle bir devlette herkesin grevini yerine getirip getirmedii ve rolne uygun eylere sahip olup olmadn tespit etmek zor olmasa gerektir. Byle bir devletin olmazsa olmaz bir kural da her vatandan toplumda zerine deni yapmas,

Arslan TOPAKKAYA 33 bakalarnn iine ve kimin idareci olup olamayaca sorusuna karmamasdr, nk akla gre davranmak bunu gerektirmektedir. Platonun adalet ve devlet anlay doal olarak birok eletiriye maruz kalmtr. Bu eletirmenlerin bazlar gnmzden hareketle eletirilerini ortaya koymulardr. Bugnn lleriyle Platonun ruh, adalet ve bunun zerine dayanan devlet kavramn eletirmenin ne derece tutarl olabilecei ayr bir tartma konusudur; fakat bundan bamsz olarak Platonun adalet ve bunun zerine kurulan devlet anlaynda gnmzden bamsz olarak eletirilecek ynler de sz konusudur. Bunlardan en nemlisi Platonun devleti ar yceletirmesi ve bireyi onun iinde eritmi olmasdr. Dier bir ifadeyle bireyleraras adaleti, devlet bazndaki adalete feda etmesidir. Devlete mutlak itaati isteyen Platona bunu kabul etmeyenlerin durumunu herhalde sormak gerekir. Zorlamayla bir devletin egemenliini kabul eden bir bireye eit ve adil davranldn iddia etmek nasl mmkn olur sorusunun cevab Platonda ne yazk ki yoktur.10 Buna benzer bir biimde devleti ynetenlerin devleti nasl koruyacaklarna dair bir cevap da yoktur. Buna ramen o, kendi dile getirdii ideal sistemin takip edilmemesi durumunda devletin yok olacan syler. Platonun adalet kavramnn somut toplumsal yaamdan hareketle elde edilmediini, yani burada ve imdiyi dorudan ilgilendiren bir kavram olarak deil, u anda burada olan haka davranmaya zorlayan bir yaklam olduunu belirtmekte fayda vardr. Bu anlamda onun adalet kavramnn analizinin genel-geer, btn insan topluluklarn iine alan bir analiz olmadn sylersek yanl bir saptamada bulunmu olmayz. Platon genel anlamda kendi ideal devletindeki adalet kavramn gzler nne sermektedir. Bu tespitlere ramen ok ak bir biimde olmasa da Platonda paylatrc ve dzeltici adalet anlayndan bahsetmek mmkndr (bu ayrm aada greceimiz gibi Aristoteleste olduka temel bir ayrmdr). Bu ayrm herkesin zerine deni yapmas, yani devlete kar vazifesini yapmas ile bunun karln almas (bir eye sahip olmas) zerine kurulmu bir ayrmdr. Dier bir ifadeyle bireylerin devlete hizmet ettii eylerle devletten hizmet olarak ald ey arasnda karlkl bir iliki vardr. lki paylatrc adaletle, ikincisi ise dzeltici adaletle ilgilidir.
10

Konu hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Dohrendorf, R.: Lob des Thrasymakhos. Zur Neuorientierung Politischer Theorie und Politischer Analyse, in: R. Dohrendorf: Pfade aus Utopie, Mnchen 1967.

34 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas Platonun adalet kavramn onun Politeia adl diyalogunu takip ederek ana hatlaryla verdikten sonra, Aristotelesin adalet kavramn nasl anladn betimleyip, sonra da Platon ile Aristoteles arasnda bir karlatrma yapmaya alacaz. Aristoteles adalet kavramnn birden fazla anlamndan bahseder ve adalet (Gerechtigkeit) kavramn adaletsizlik kavramyla (Ungerechtigkeit) birlikte tannlamann daha doru olduunu syler.11 Yasalara uymamak, onu kendi karlarna gre kullanmak ve dolaysyla bu ekilde bir eitsizlik yaratmak adaletsizlik, yasalara uygun davranmak ve eitlii bozmamak ise adalettir.12 Aristotelesin adalet anlay iki temel bak asna sahiptir. Bunlarda biri niceliksel anlamda bireysel ya da zel (privat) eitlik anlay, dieri kamusal ve hukuksal eitlik anlaydr.13 Aristotelese gre genel adalet (iustita universalis), meru anlamda yasalara uygun ve politik dzene sayg gsteren bir adalet olmak durumundadr. Ayn zamanda paylatrc adalette btnn kendi paralaryla olan stlk-altlk ilikisine dikkat edilmek zorundadr. Bu adan bakldnda her iki adalet tr de insanlar arasnda eitlie dayanan eitliki adaletle eitlik balamnda nemli bir farkllk gstermektedir. Bu tespite ramen Aristoteleste adalet kavram her zaman bir btn ierisinde, yani bir polisteki (ehir devlet) geneli ilgilendiren ilikileriyle sz konusu edilir. nk ona gre btn (ehir ya da toplum) gerekliin kendisidir ve polis de doas gerei adaletin grnd en nemli yerdir. O halde bu btnn paralar da bu btne gre dzenlenmek durumundadr. Yani bu btnn paralar olan vatandalar bu btnn genel amacna, yani genelin mutluluuna katkda bulunmak zorundadrlar. Aristoteles iin polis toplumsal adan mutlak bamszl en gzel bir biimde temsil etmektedir14. Ayn zamanda polis en yksek ilke olan herkesin mutluluu ilkesine gre devlet dzeninde adaletin salanmasn da mmkn klan biricik aratr.15 Polis
11 12

Aristoteles, Nikomaische Ethik, hrsg. von P. Gohlke, Buch V 29 a b, Paderborn 1956. a.g.e. 13 H.kesiz Aristoteles, Aquinas ve Rawlsn da datc ya da paylatrc adalet anlaynn adalet duygusundan baka bir ey olmad iddiasndadr. Daha fazla bilgi iin bkz. kesiz, H.:Hukuk ve Adalet stne Duygular, Duu Bat,Yl 4, Say 13, s.225-233, s.227. 14 Bu noktada Hegelin Aristotelesten etkilendii sylenebilir, nk Hegelde de devlet ahlaki yaamn btndr 15 Aristoteles, Politik, III, 9 vd. VI, 2, 4. Aristoteles Werke, berst.und hrsg.von H.Flashar, Band 9, Bvher I-III, bers.und erl. von. E. Schtrumpft, Darmstadt 1977.

Arslan TOPAKKAYA 35 bu amac yasalarla gerekletirir. Genelin mutluluunun bu ekilde salanp salanamayaca yasalarn iyiliine ya da ktlne baldr. yi tasarlanmam bir yasa daha az etkili olurken, zerinde derin dnce ve ihtimamla hazrlanm yasalar daha etkin ve geerlidir. Bu adan yasann amacnn tespiti ve bu amaca nasl ulalaca olduka nem kazanmaktadr. Bu aklamalardan da anlalaca zere adalet kavram Aristoteleste farkl bir yere sahiptir. Yunan trajedilerinde bu kavram gelenek ve alkanlkla, Platonda dier btn erdemleri kuatan en yksek erdem olarak, Stoa felsefesinde ve skolastik felsefede ise doal hukukla irtibatlandrlmtr. Aristoteles ise Platonun adaletin en yksek erdem olduuna dair grlerini aynen alr ve bu gr genel (politik) yasal doruluk kavramna dntrr. Aristoteles bu genel adalet teorisini Nikomakhosa Etikin 5. kitabnda ksaca ele aldktan sonra bu kavramn zel bir anlamn ortaya atar. Bu yeni kavram ise greceli adalettir (iustita particularis).16 Aslnda bu kavram Aristotelesin adalet kavramyla polisin somut dzeni arasnda kurmu olduu kurumsal erevenin doal sonucu olarak ortaya kan bir kavramdr. Aristoteles en yksek erdem olan adaletten hareketle polisin ya da devletin pozitif dzeni kavramna ular. Buradan kan doal sonu ise, adalet kavramyla yasann adaleti kavramnn anlam bakmndan eitlenmesidir. Bu eitlenme sayesinde Aristoteles doal hukukla pozitif hukuk arasndaki elikiyi kaldrdna inanr, nk ne doal hukuk sadece yaln bir normdur ne de polisi kuran yasalar tamamen olaan bir eydir. Aristoteles doal haklar hem tanmlanabilen somut ilikiler olarak, hem de btn insan doasn kuatan ve ehir yaamn da ieren bir normlar btn olarak anlar. Yani ona gre, doal anlamda doru ve iyi olan polisin yasalar sayesinde ideale yakn bir biimde gerekleebilir. Fakat hukuk olarak tespit edilmi bir yasalar btnnn zamanla bizzat kendisinin hukuksuzlua sebep olduu ya da olma ihtimalini Aristoteles gzard etmez ve bu olguyu normatif hukukun genelliinden doan olumsuz bir durum olarak kabul eder. Soyutluk ve genellik etik eitlikte birbirleriyle paralellik arzederler. Her trl hukuk normlar Aristotelese gre somut hukuksal durumlar karsnda genelin zele davrand gibi davranr. Aristoteles bu ilikiyi Retorikte ayrntlaryla ele alr. Buna
16

Aristoteles, Nikomaische Ethik, 5.kitap, in : Aristoteles Werke, berst.und hrsg.von H.Flashar, Band VI,Darmstadt 1977.

36 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas karn Aristoteles Etikte yasann genelliinin ve adil olmasnn tek tek olaylar yardmyla gsterilmesi gereinden bahseder. Aristoteles adaletin bu yksek formunu, kabul etme ve olumlama (epieikeia ) olarak nitelendirir. Fakat bu genellik hibir zaman kapsad tek tek olaylar iin tamamen doru olamaz. Bu adan bakldnda genellie dayanan yasalarn her zaman hatal ve yanl olma ihtimali sz konusudur. Bu, yasalarda grlen bir boluk ve eksikliktir. Bu yzden Aristoteles yasalar yorumlamaya dayanan bir metot gelitirmek gereinden bahseder.17 Bu metot ise yasa koyucunun tarihselliine, poliste geerli olan ahlaki deerlere ve gelenee dayanmaldr. Aristotelesin bu yaklam, yani yasal boluklar ve eksiklikleri gelenee ve ahlaki deerlere bal bir yorumsal metotla giderme abas bize ada hukuk hermeneutiini ve amasal yorumlama tekniini hatrlatmaktadr.18 Yukarda ksaca bahsettiimiz dzeltici adalet ile paylatrc adalet balamnda Aristoteles, yasalarla gvence altna alnm ve polisin dzenini salayan bir ilke olarak genel adalet kavramyla, bu yasalara uymamaktan kaynaklanan ve mlkiyetin eit dalmamasndan da ortaya kacak olan zel adaletsizlik kavram arasnda nemli bir ayrm yapar.19 Bu adaletsizlik tr niversal adaletin altnda sralanr. Eit paylam zedeleyen her trl ihlal Aristotelese gre polisin dzenini tehlikeye atar. Buna karn her yasa ihlalinin de eit paylam zedeledii iddias doru deildir.20 Buradan hareketle partikler ya da zel adaletin ne ceza hukukuyla ne de herhangi bir yaptrmla ve polis dzeniyle ilgili olmad saptamasnda bulunmak yanl olmasa gerek. Bu balamda byle partikler bir adaletsizliin ya da eitsizliin aa kmas durumunda bunun nasl bir yaptrma tabi olaca sorusu kendiliinden aa kmaktadr. Bu soruya cevap verebilmek iin Aristotelesin eitlik kavramndan ne anlad sorusu zerinde ksaca durmak gerekmektedir. Aristoteles kendi erdem retisine uygun olarak eitlii, bireyin en u noktalardaki avantajlarn ve dezavantajlarn tam orta noktas olarak betimler. Bu anlamda eitlik bireysel adan kayplarn ve kazanlarn eitlenmesi anlamna gelmektedir. En adaletli olanla eit olann zdeletirilmesi Aristoteles iin herhangi bir kanta ihtiya duymayan
17 18

Aristoteles, Nikomaische Ethik, V, 14. Canaris, C.W., Methodenlehre der Rechtwissenschaft, 3.Auflage, s.150 vd., Berlin 1995. 19 Gnther, K., Was heisst Jedem das Seine, in: Auf der Suche nach der Gerechtigkeit. Hauptthemen der Rechtphilosophie, hrsg.von K.Englisch, Mnchen 1971. 20 Aristoteles, Nikomaische Ethik, V 6.

Arslan TOPAKKAYA 37 genel bir kabuldr. Yani bu apak bir doruluk olup, herhangi bir ispatlama yntemine ihtiya gstermeyen bir gerekliktir.21 Mlkiyet paylamnda eitliin olamayaca ve bu anlamda eitsizliin aslnda eitlik olduu tespiti balamnda Aristoteles, zel mlkiyetin ve dolaysyla da mlkiyet paylamnn iki tarz ve bu tarza bal olarak gelien iki formu arasnda ayrm yapar. Birincisi normal bir toplumsal yaamda ortaya kacak olan onur, para ve dier deerlerin dalmnda kendisini gsterir. Byle bir dalmda herkes ayn oranda datlan eylerden yararlanmayabilir. Kimisi daha ok alrken kimisi de daha az alr. Burada sz konusu olan bireyin toplumsal stats ve konumuna gre deien bir adalet eitidir. kinci tr adalet ise toplumsal szlemeyle ilgili olan ve insanlar arasndaki ilikileri en doru bir biimde belirlemeye alan adalet eididir. Bu ikinci adalet trn, yani bireyin sosyal statsnden ve toplumdaki kabulnden bamsz olan bu adalet trn Aristoteles, bireyleraras ilikilerde aa kan yasal ya da yasad olgularda karlatmz ve bu anlamda ceza hukukunun ve pozitif hukukun konusu olan adalet kavram altnda inceler. Bu ve buna benzer her trl olay iin Aristoteles eyann zyle ilgili olan adalet ls arayna girer ve bu ly en eitliki bir eitleme olarak nitelendirir.22 Kazan ve kaybn eitlenmesi Aristotelese gre her ikisinin aritmetik ortalamasnn alnmasyla aa kar. Bu yzden bu ilem kesin bir deer eitlemesine ihtiya duyar. Bu adan bakldnda bu deer eitlemesinin konusu olan btn eyann kesine yakn bir ekilde belirlenme imkann kendi iinde tamas gerekir. Burada aa kan en nemli glk ise, poliste yaayan insanlara ortaklaa sahip olunan bir eyin en adaletli bir ekilde datlmasdr.23 Burada niceliksel bir biimde eit olmaktan ziyade geometrik bir iliki gz nne alnarak ksmi eitlik hedeflenmektedir. Byle bir paylam ya da paylatrmada en gl kurum olarak polisi ayakta tutan brokratlarn ya da devletin gcn temsil edecek kiilerin hangi isel lte ya da ltlere gre seilecei ya da bu makamlarn neye gre eit bir biimde datlaca nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Bunun dnda savalarda
21 22

a.g.e., V6. Aquinas Aristotelesin bu kavramn eyin ortas olarak nitelendirir. Bkz.Von Aquin, T., Recht und Gerechtigkeit. Theologische Summe II-II, Fragen 57-59, 61 a 2 ad 1, berst. V. J.von Kroner, Bonn 1987. 23 a.g.e., a1.

38 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas kazanlan sava ganimetlerinin paylamn da hangi kstasa gre yaplaca ayr bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Aristoteles bu problematik balamnda zenginlik, doutan kazanlan asillik, bireysel kabiliyet ve zgr olup olmama asndan, ksaca sosyal stat balamnda bir eitsizliin ortaya kabileceini, bunun da bir eitsizlik deil aslnda eitlik olduu tespitinde bulunur. Btn bunlara baklmakszn mutlak anlamda eit paylam ona gre asl adaletsizliin ve eitsizliin kendisidir.24 Vatandan politik statsn Thomas gibi btn iin bireyin kendi neminin bir ifadesi olarak anladmz takdirde, Aristotelesin paylatrc adalet anlayn bir cmle ile zetleyecek olursak unu syleyebiliriz: Aristoteleste eyann paylam temel anlamda bireyin toplumsal katksna indirgenmektedir. Bu anlamda bireyin toplum iinde sahip olduu bireysel ve politik prestij bireyin polisin dzenine yapt bir katk olarak yorumlanabilir.25 eylerin paylamnn bireyin btne yapt katkya indirgenmesi ve onunla snrlandrlmas ve bu balamda farkl statlerin grmezden gelinmesi toplumda yksek statye sahip olan insanlar tarafndan bir eitsizlik olarak, daha doru bir ifadeyle adaletsiz bir eitlik uygulamas olarak alglanabilir. Fakat hakszla dair bu tr tecrbeleri grmezden gelen eitlik uygulamalar her zaman grlebilen bir durumdur. Bu tr bir uygulama bakasna adil ya da gayr-i adil davranma gcn elinde bulunduranlarn da rahata yapabilecekleri bir eydir. Bu adan bakldnda doal hukukun tek bana yeterli olmad mutlak surette toplumda adaleti ve eitlii mmkn olduunca gzetecek pozitif bir hukukun varl bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. Bu olmad takdirde adalet gl olann inisiyatifine ve isteine braklm olur ki, bunun sonucunda adalet deil adaletsizlik ortaya kar. Aristoteles paylatrc adalet kavram balamnda yanl bir hukuk anlayna dikkati eker. Bu anlay ise misliyle karlk verme anlaydr. Ona gre Pythagoraslarn benimsedii bu anlay yanl bir hukuk algsdr. Aristotelese gre, misliyle karlk verme olgusu ne paylam hukukuna ne de eitleme ilkesine uygun dmektedir.26 Mesela bir devlet memurunu dven birisini dvme yetkimiz yoktur, fakat bu onun cezasz kalmas anlamna gelmez. Burada asl yaplmas gereken
24 25

Aristoteles, Nikomaische Ethik V 6. Rhl, F.K., Die Gerechtigkeitstheorie des Aristoteles aus der sozialpsychologischer Gerechtigkeitsforschung, Baden-Baden 1992, s. 40 vd., 26 Aristoteles, Nikomaische Ethik, V 8.

Sicht

Arslan TOPAKKAYA 39 ey, ayn zamanda yaplan davrann yanlln gsterip yapan eitmektir. Yani burada misliyle karlk verme olgusundan kiinin hukukunu kendi eliyle korumas deil, uygun ve ll bir karlk ya da ceza verme olgusu kastedilmektedir ki, bu da devletin ve yasalarn yapaca bir eydir. Bu durum ayn zamanda devleti birarada tutan nemli bir zelliktir. Yani Aristoteles bireye kar ilenen bir suun cezasnn sua maruz kalan birey tarafndan deil, yasalar tarafndan verilmesi gerektiini, fakat bu arada yaplacak tek eyin suun karln vermek olmadn, ayn zamanda ilgili kurumlarn suu ileyene dnk bir eitim srecini balatmalar gereini zellikle belirtir. Bu gereklilik ada hukuk anlayna olduka uygundur. Aristotelesin hukuku sadece ceza verme olarak alglamamas olduka ilgintir. Btn bu anlatlanlardan sonra Aristoteles hak ve hakszln ne olduunu betimlediine inanr. Ona gre hukuksallk, aldatmak ve aldatlma arasnda orta bir yoldur, yani ne aldatmak ne de aldatlmak hukukun kendisidir.27 Bu balamda adalet ise orta yolu bulmaktr. Byle bir orta yol, dier erdemlerde olduu gibi arlk ve eksikliin ortas anlamnda alnmamaldr. Buradaki orta yol, daha ok eitlik anlamndaki orta yoldur. Adaletsizlik ise hakszlkla ilgilidir. Burada eitlikten ziyade zararl olan ve birilerini haksz avantajlar salayan eitsiz bir iliki sz konusudur. Burada en nemli unsur bu eitsiz durumu ve hakszl isteme durumu olup, ayn zamanda byle bir durumda bireysel bir keyfilik de sz konusudur. Aristoteles iin hukuk hereyden nce toplumun ya da bir btnn hukukudur. Bu ilke birlikte yaamann en temel belirleyicisidir. zgr ve eit insanlarn zgrlk ve eitlik temeli de hukuka dayanr. Karlkl kabul ya da eitlik olmadan toplumsal hukuktan bahsetmek olduka zordur. Hukuk ancak bireyin yasalara dayanmas sayesinde vardr, nk hukuk neyin hukuki neyin hukukd olduuna karar veren bir mevkide bulunmaktadr. Adaletin olmad yerde ayn zamanda hukukdlk da sz konusudur.28 Bundan dolay hukuksuzlua dmemek iin birey herhangi bir eylemde bulunmadan nce o eylemin sonucunu iyi dnmeli ve ona gre davranmaldr. ncesi dnlmemi bir eylemin dourduu zarar, o bireyin hukuksuz bir eylemde bulunduunu gsterir. Eitlii ve dengeyi bozan byle bir
27 28

a.g.e.V 9. a.g.e., V 10.

40 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas davran onu yapan kiinin hakszlk yaptn gsterir. Eylemin ncesini dnp, sonularn ngren ve buna gre davranan birey ise, hukuka uygun davranm ve bylece hakszlk yapmam olur. Fakat bu davran kesinlikle istee bal bir davran olmaldr. stek d zorlamayla yaplan davranlarda bu lt kullanlamaz. Eer hukuka uygun olmayan davran bilgisizlikten ve cahillikten kaynaklanyorsa, bu bir dereceye kadar mazur grlebilir.29 Fakat byle bir durum sz konusu deilse yaplan hukuksuz davrann karl yapana verilmelidir. Bu tespitlerden sonra Aristoteles Nikomakhosa Etikin V. blmnn 14nc paragrafnda hukuksallk ile adalet kavram arasndaki ilikiye parmak basar. Aristoteles hukukilik ile adillik kavramlaryla ve hukuk ile adalet kavramlarnn ne tamamen birbirlerinin ayn olduu ne de tamamen birbirlerinden farkl olduklar tespitinde bulunur. Hukuksal olan belirli bir anlamda hukuktan daha genel bir eyi anlatr. Bu anlamda hukuk ile hukuksallk Aristotelese gre birbirlerine olduka yakn kavramlardr. Fakat hukuksallk kavramnn kapsam hukuk kavramna gre biraz daha genitir. Aristoteles burada olduka nemli bir ayrm yapar. Hukuksal olan bir ey ayn zamanda bir hukuka iaret etmesine ramen, ayn hukuksallk her zaman bir yasalla iaret etmeyebilir. Bunun temel nedeni yasann en genel belirleyici olmasna karn, ortaya kan baz zel durumlar iin yeterli olmamasdr. Yasann genel durumlar gznne almas ve bu arada baz zel durumlar karlamyor olmas aslnda anormal bir durum deildir. Yasalar zleri gerei en genel normlardr ve en genel normlarn btn zel teferruatlar tek tek belirlemesini beklemek yanl olur. Aristoteles bu olgunun bize niin hereyin normlarla belirlenemeyeceini gzel bir biimde gsterdii inancndadr. Bu olgu bylece kabul edilmelidir, nk btn detaylar iine alabilecek olan tek tek olaylarn hepsini iine alan bir yasal dzenleme mmkn deildir. Aristoteles bu saptamalardan sonra ilgin bir soruya cevap arar. Cevabn arad soru ise udur: nsan kendi kendisine hukuksuz bir davranta bulunabilir mi? Yasalar insanlar mevcut hukuka uygun davranmaya zorlar. Mesela yasa bakalarn ldrmeyi kesinkes yasaklar. Fakat ayn zamanda insann kendini ldrmesine de msaade etmez. Ksaca hukuksuz bir ilemi bireyin kendi kendisine uygulama hakk sz konusu deildir. Fakat Aristoteles burada ilgin bir ayrntya yer verir.
29

Aristoteles, Nikomaische Ethik, V 11.

Arslan TOPAKKAYA 41 Kendi kendisini ldren bir insan ayn zamanda devlete kar da hukuksuz bir eylemde bulunmu olur.30 Bu olduka ilgin bir durumdur. Zira devletin bireyin kendi kendini ldrmesine karmas ve bunu kendine kar yaplan bir hukuksuzluk olarak grmesi hukuk felsefesi asndan orijinal bir saptamadr. Kiinin kendisi ac ekmek istemesine ve onu arzulayarak yaptn iddia etmesine karn, devlet byle bir hakk hi kimseye tanmaz. Bu yzden byle bir suu ileyen birisini devlet cezalandrr ve onu devlete zarar veren birisi olarak nitelendirir.31 Aristotelesin adalet anlayyla ilgili imdiye kadar anlattklarmz zetleyecek olursak unlar syleyebiliriz: Aristoteles adaleti evrensel (yasal olan, gelenee ve ahlaka uygun) ve zel olmak (doru ve eit olan) zere ikiye ayrr. Yasalara itaat anlamnda adalet ayn zamanda bir erdemdir.32 Fakat Aristoteles bu iki tr adalet ayrmnda ilgisini daha ok zel adalete yneltir. Adil olan insan servet, para ve buna benzer iyi eylerden sadece kendi pay kadarn alrken, adil olmayan insan bunlardan kendi payna denden daha fazlasn alan insandr. zel adalet, dzeltici (insanlar arasndaki eitlikle ilgili) ve paylatrc (insanlar arasndaki zenginliin datlmas anlamnda) olmak zere ikiye ayrlr.33 Paylatrc adalet belirli bir topluluun olduu bir yerde kendini gerekletirir. Bu adalet trnden beklenen datlmas gereken belirli bir eyi iki kii arasnda bunlarn deerleri orannda ve hakettikleri kadaryla paylatrmaktr. Bu anlamda adalet iki ya da daha fazla kiiye kendi payna denden ne azn ne de daha fazlasn vermektir. Adaletin bu tanm ve devletin buradaki rol devlet felsefesi bakmndan olduka nemlidir, nk devlet gnmzde daha ok bu datmay bireylerden ald vergilerle yapmakta ve bunun doal sonucu olarak da bir sr ktye kullanmalar meydana gelmektedir. Aristoteles devleti ki bu ayn zamanda eski Yunan devletinde grlen bir zelliktir- insanlarn kendisine hissedar olduklar ortak bir kurum olarak grr. Yani o, devleti bir sr orta olan bir kurulu gibi kabul edip, onun ettii krlardan ortaklarn bu kurulutaki ilevlerine gre datlmas gerektiine inanr. Bu bak as gnmz bak asndan olduka farkl ve ilgin bir durumdur. Dzeltici adaletin iradi eylemler
30 31

a.g.e., s.V 15. a.g.e. 32 Yasalara itaat etmeyen hem adaletsizlik etmi hem de erdemsiz davranm olur. 33 Ross, D.: Aristoteles, , (Cev:A.Arslan&.O.Anar vd.,) Kabalc Yay., stanbul 1999 s. 245

42 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas (ticaret, hukuk) ve irade d ya da iradenin ktye kullanld eylemler (hile ve zorbalkla mala sahip olma, hrszlk, bireye ve mala kar yaplan saldr, vs.) olmak zere iki alt dal szkonusudur. radi eylemlerle irade d eylem arasndaki fark ilkinde bireyin iradesiyle iin iinde olmas, ikincisindeyse iradenin ktye kullanlmas sz konusudur. Bu ekilde yaplan bir eylem adaletsiz ve dolaysyla erdemsizdir. Bu ayn zamanda ortak szlemenin de ihlalidir. Byle bir davran yapan bireylere kar -haksz uygulamalar ve hrszlklar karsnda- yarglar devrededir. Fakat onlarn ilk amac suluyu cezalandrmaktan ziyade kar tarafn zararnn tazmin edilmesidir.34 Dzeltici adaletle paylatrc adalet arasndaki dier nemli bir fark da ilkinin aritmetik orantya gre, ikincinin ise geometrik orantya gre ilevsel olmasdr. Yasa karsnda herkes eittir ve yasa eylemin yasaya uygun olup olmad ile ilgilenir. Dzeltici adalet adndan da anlald gibi haksz ve erdemsiz bir biimde edinilen maln ya da buna muadil eylerin yarg tarafndan bunu alandan alp, kendisinden alnana vermek ve dolaysyla bir tarafn bozduu eitlii tekrar salamaktr. Bu balamda Aristoteles Pythagoras karlkllk ya da ksasa ksas ilkesinin dzeltici ya da paylatrc adaletle bir ilikisinin olmadn, buradan hareketle eitlik ilkesine ulamann mmkn olmadn belirtir. Bu tespitle ilgili olarak Aristoteles nc bir adalet trnden bahseder, o da zellikle ticari faaliyetlerde karmza kan dei-toku adaletidir. Bu adalet tr zellikle devletin beks iin gereklidir, nk kurum olarak devletin varl da bu adalet trne baldr. Yani devlet ancak hizmetlerin karlkl dei-tokuuyla birarada tutulur. nsanlar devlete, devlet de insanlara bir eyler verir ve ayn zamanda alrlar. Aristoteles insanlar arasndaki dei-tokuun deerler zerinde olamayaca, yani buday veren bir insann karsndaki insann sahip olduu pamuu almak istemeyeceinden dolay genel bir dei-toku aracsna ihtiya duyulduunu bunun da paradan baka bir ey olmadn belirtir. Parann kullanlmasnn dier bir amac da deerdeki dalgalanmalara mani olmas ve burada aa kan keyfi deer vermeleri engellemesidir. Aristoteles adaletli davranmalar gereken ve genelde de davranan insan tipinden bahseder. Bunlardan ilki dl ve liyakat paylatrcs devlet adam, ikincisi hakly hakszdan ayran yarg ve son olarak da rnlerini haka bir fiyata satan retici ya da iftilerdir.35 Bunlarn adaletli ya da
34 35

a.g.e., s. 247. a.g.e., s.249.

Arslan TOPAKKAYA 43 adaletsiz davranmalar onlarn iradesiyle ilgilidir ve bu konuda bir lt sz konusudur. Fakat ona gre ticari adaletle ilgili hibir ahlaki erdem mevcut deildir. Bu tr adalet trnde adalet bir erdem olarak ortaya kmaktan ziyade, mallarn deerinin zerinde satlmasn nleyen bir nevi koruyucu bir mekanizma durumundadr. Bu yzden Aristoteles ticari adalet trn adaletin temel trlerinden biri olarak grmez. O politik adaletle apolitik adalet arasnda da bir ayrm yapar. lk adalet tr zgr bir devletin vatandalar arasnda sz konusu olan bir ayrma iaret eder. kinci adalet tr, yani apolitik adalet tr ise, daha ok doal adaletle ilgilidir. Fakat bu doal adaleti tam olarak uygulamak imkanszdr. O sadece bir istisna olarak var olabilir. Aristoteles sadece zorlamaya dayal eylemlerin sonucunda aa kan olumsuz durumdan deil, ayn zamanda kaza, hata, kzgnlkla (yaplan eylem adaletsiz eylem olsa da) yaplan eylemlerin cezai durumu gerektirecek eylemler olmadn belirtir. Fakat bilerek, dnp tanarak yaplan eylemin kendisi adaletsiz olduu gibi, yapan kii de adaletsizdir. Sonu olarak Aristoteles ile Platonun adalet anlaylarn karlatracak ve ortak ynlerini ele alacak olursak unlar syleyebiliriz: Her iki filozofa gre de adalet en yksek erdemdir. Aristoteleste bu gr genel (politik) yasal doruluk kavramna dnr. Bu iki filozofun sisteminde etik ile politika arasnda dorudan bir ba olduundan adalet kavram en yksek erdem olarak hem etiin hem de politikann ortak bir kavramdr. Dier bir ortak yn her iki filozof iin de hukuk adalet, hukuksuzluun ise adaletsizlik olarak betimlenmesidir. Hem Platon hem de Aristoteles demokrasi, oligari, tiranlk ve timokrasiyi sapkn devlet ekli olarak grrler. Buna karn Platon iin ideal devlet, filozoflarn kral olduu ve sk bir snfsal yapya dayanan devletken, Aristoteles iin ideal devlet, yasalara bal kalan aristokratlardan oluan bir zmrenin idaresinde olan devlettir. Bu zmre oligariyle kartrlmamaldr, nk oligaride bireysel karlar ve g hakimdir. Aristotelesin paylatrc ve datc adalet anlaynn Aristoteles kadar olmasa da Platonda da (zmnen de olsa) olduunu gzlemlemek mmkndr. Platonda insann zerine deni yapmas dzeltici adaletle, bunun karlnda bir eye sahip olmas da paylatrc adaletle aklanmaktadr. Fakat bu vurgunun Aristotelese gre olduka zayf olduunu belirtmekte yarar vardr, nk Aristoteles neredeyse btn adalet anlayn bu ayrm zerine kurar. Filozoflarmz arasnda

44 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas dier bir ortak yn de adaletin devletin temel unsurlarndan birisi olmasdr. Yani salkl bir devlet ekliyle salkl bir toplumun temel art adaletin ilgili devlet ya da toplumda tesis edilmesidir. Adalet kavram balamnda Platon ile Aristoteles arasnda ortak noktalardan daha ok farkllklar sz konusudur. lk gze arpan fark, Platonun hareket noktas ideal (hatta bazlarna gre topik) bir devlet modeliyken, Aristotelesin -genel felsefesine de uygun bir biimde- reel bir devlet ya da toplumdan hareket etmesidir. Yani Platon imdi ve hazr olan tahlil etmek ve olan incelemek yerine olmas gerekeni, ideali ortaya koyarken, Aristoteles mevcut durumu ve u an adalet anlay balamnda analiz etmeye alr. Bu adan bakldnda Aristotelesin adalet anlay ve bunun toplumda farkl yansmalarn ele al olduka somut ve yol gstericidir. Mesela Platonda iradi adalet ya da ticari adaletle ilgili bir tespit bulmak nerdeyse imkansz iken, Aristoteles bu adalet biimlerini tek tek ele alr, bunlarn mevcut yasalarla nasl bir ilikisi olduunu saptamaya alr ve adaletin ekonomiyle olan ilgisini olduka orijinal saptamalarla betimler. Bu anlamda detayl ve somut bir adalet analizini Platonda bulmak zordur. Platon devlette adalet ve bireyde adalet kavramndan bahsederken ak bir biimde devlette adalet anlayn, dier bir ifadeyle devleti yceltirken Aristoteleste byle bir yceltme sz konusu deildir ve o daha ok bireysel adalet kavramna nem verdiini okuyucuya hissettirir. Platon adalet kavramn analizinde insan ruhunun sahip olduu dzenle devlet dzeni arasnda yapsal bir benzerlik olduu dncesindedir (bu bak as, felsefe tarihinde devlet organizasyonuyla insann yaps arasnda temel bir benzerlik olduunu ileri sren devlet felsefesinin balangc olarak kabul edilebilir). Aristoteleste byle bir eletirme sz konusu deildir. Aristoteles adaletle zgrlk arasnda birebir iliki kurarken, yani adaletin ancak zgr bir devlette mmkn olabileceini sylerken Platonda bu anlamda bir vurguya rastlanmaz. Aristoteles en adil olan ya da olmas beklenen snftan (devlet adam, yarglar, iftiler) bahsederken, Platonda bu meziyet sadece filozof olan devlet adamlarna hasm gibi gzkmektedir. Platonda dier snflar bu anlamda tartma konusu yaplmaz, hatta iftiler iiler ve zanaatkarlar gibi devletin alt snfn oluturduklarndan dolay onlardan en yksek adaleti beklemek anlamsz olur. Toplumda adaletli davranmayanlar ya da yasalar ihlal edip su ileyenlere kar Aristoteles eitli tedbirler sralarken, Platonda bu

Arslan TOPAKKAYA 45 anlamda bir tedbirler dizisi yoktur ve bundan dolay da onda devletin nasl korunaca sorusunun ak bir cevabn bulmak mmkn deildir. Platonun devleti birbiri arasnda geilerin mmkn olmad sk bir snf devletidir. Platonun devlet anlaynda adalet kavramnn uygulama alannn darl ve zorluu nemli bir konu olarak karmza kmaktadr. Bu anlamda aslnda onun adalet anlay bizzat kendi ideal devletinde adaletsizlii (eitsizlie sebep olduundan ve bu eitsizlii sabitletirdiinden) doururken, Aristoteles btn insanlar ve snflar kuatc bir adalet anlay gelitirmeye alr ve onun devlet felsefesi buna imkan tanr. Platonda vatandalar devletin hibir uygulamasna karma hakkna sahip deilken, Aristoteleste (toplumun btn snflar olmasa da) vatandalarn devleti sorgulama ve ynetime katlma haklar vardr.

KAYNAKA ARSTOTELES, Eitim zerine, (Yayna Hazrlayan ev:Ahmet Aydoan), Say Yaynlar, stanbul 2008 ARISTOTELES, Nikomaische Ethik, hrsg. von P. Gohlke, 1956 ARISTOTELES, Politik, Aristoteles Werke, berst.und H.Flashar, Band 9, Bcher I-III, bers.und erl. Schtrumpft, Darmstadt 1977

J.Burnet, Paderborn hrsg.von von. E.

46 Adalet Kavram Balamnda Aristoteles-Platon Karlatrmas ARISTOTELES, Nikomaische Ethik, Aristoteles Werke, berst.und hrsg.von H.Flashar, Band VI, Darmstadt 1977 CANARIS, C.W., Methodenlehre der Rechtwissenschaft, 3.Auflage, Berlin 1995 IRAKMAN, E., Levinasta teki ve Adalet:Eletirel Bir Not, Dou Bat, Yl 4, Say:13 DOHRENDORF, R., Lob des Thrasymakhos. Zur Neuorientierung Politischer Theorie und Politischer Analyse, in: R. Dohrendorf: Pfade aus Utopie, Mnchen 1967 GUNTHER, K., Was heisst Jedem das Seine, in: Auf der Suche nach der Gerechtigkeit. Hauptthemen der Rechtphilosophie, hrsg.von K.Englisch, Mnchen 1971 HFFE, O.(Hrsg), Platon, Politeia, Klassiker Auslegen, Bd.7, Berlin 1997 KESZ, H., Hukuk ve Adalet stne Duygular, Dou Bat, Yl 4, Say 13, s.225-233. KTEM, N./TRKBA, A.U., Felsefe, Sosyoloji, Devlet ve Hukuk, Der Yay. stanbul 1999 PLATON, Politeia, Samtliche Werke, Band V, hrsg.von H.Karlheiz, Franhfurt am Main 1991 PLATON, Devlet (Politeia), (ev:Hseyin Demirhan), Sosyal Yaynlar, stanbul 2002 RHL, F.K., Die Gerechtigkeitstheorie des Aristoteles aus der Sicht sozialpsychologischer Gerechtigkeitsforschung, Baden-Baden 1992 ROOS, D., Aristoteles, (ev: A.Arslan&.O.Anar vd.), Kabalc Yay., stanbul 1999 TOPAKKAYA, A., Bir Sylem Olarak Sosyal Adalet Kavram, Erciyes niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt I, Say:2, Kayseri, 2006, 97-111, VON AQUN, T., Recht und Gerechtigkeit. Theologische Summe I-II, Fragen 57-59, berst. V. J.von Kroner, Bonn 1987.

Você também pode gostar