Você está na página 1de 487

1

2

Tcsiancnio Poliico
Cardcal Duquc dc FicIclicu (1585-1642}
Traduao. Davi Carnciro

Ediao
Fidcndo Casiigai Morcs

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
www.ngarcia.org
Todas as olras sao dc accsso graiuiio. Esiudci scnrc or conia
do Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc aga inosios; icnIo a
olrigaao dc rciriluir ao ncnos una goia do quc cla nc
roorcionou."
Nclson JaIr Carcia (1947-2002}

2002 Cardcal Duquc dc FicIclicu
3

NDICE
Apresentao 8
BIograIIa do autor 10
AvIso do EdItor (de 1?09) 22

Testamento PoItIco do CardeaI Duque de
RIcbeIIeu ao reI 28

PRIMEIRA PARTE 32
CAPTULO I 33
Sucinia narraao dc iodas as grandcs acs do
Fci aic a az, fciia no ano dc...
CAPTULO II 88
Das rcfornas da ordcn cclcsiasiica
Scao I 88
Scao II 95
Scao III 109
Scao IV 114
Scao V 122
Scao VI 126
Scao VII 139
Scao VIII 143
Scao IX 146
Scao X 148
Scao XI 157
Scao XII 160
CAPTULO III 164
Da nolrcza
4
Scao I 164
Scao II 170
CAPTULO IV 176
Da icrccira ordcn do rcino
Scao I 177
Scao II 192
Scao III 197
Scao IV 200
Scao V 204
CAPTULO V 207
Quc considcra o Esiado cn si ncsno
Scao I 207
Scao II 209
Scao III 213
CAPTULO VI 216
Quc rcrcscnia ao rci o quc sc csiina cono
dcvcndo considcrar cn rclaao sua cssoa
CAPTULO VII 231
Quc faz vcr o csiado rcscnic da casa do rci c
dcclara o quc arccc ncccssario ara -la no
csiado cn quc dcvc csiar
CAPTULO VIII 241
Do consclIo do rncic
Scao I 241
Scao II 244
Scao III 247
Scao IV 254
Scao V 258
Scao VI 266
Scao VII 272
5

SEGUNDA PARTE 283
CAPTULO I 284
O rinciro fundancnio dc un Esiado c o
csialclccincnio do rcino dc Dcus
CAPTULO II 288
A razao dcvc scr a rcgra c a dirciriz dc un Esiado
CAPTULO III 294
Quc nosira quc os inicrcsscs ullicos dcvcn scr
o unico fin daquclcs quc govcrnan os Esiados,
ou quc clo ncnos dcvcn scr rcfcridos aos
ariicularcs
CAPTULO IV 298
Quanio a rcvidcncia c ncccssaria ao Covcrno dc
un Esiado
CAPTULO V 301
A cna c a rcconcnsa sao dois onios
conlciancnic ncccssarios dircao dos Esiados
CAPTULO VI 312
Un iraiar coninuo nao conirilui ouco ao lon
succsso dos ncgocios
CAPTULO VII 323
Una das naiorcs vaniagcns quc sc ossan
conscguir ara un Esiado c dcsiinar cada un ao
cnrcgo ara o qual c nais rorio
CAPTULO VIII 332
Do nal quc os aduladorcs c iniriganics causan
aos Esiados, c quanio c inorianic afasia-los dc
junio dos rcis, lanindo-os da sua coric
CAPTULO IX 340
6
Quc iraia do odcr do rncic; c quc sc dividc
cn oiio sccs
Scao I 340
Scao II 342
Scao III 344
Scao IV 348
Scao V 385
Scao VI 401
Scao VII 415
Scao VIII 445
CAPTULO X 447
Quc conclui csia olra, fazcndo conIcccr quc iodo
o conicudo dcla scra inuiil sc os rncics c scus
ninisiros nao sao iao acgados ao govcrno do
Esiado, quc, nada oniiindo daquilo quc c adsiriio
ao scu cargo, nao aluscn nunca do scu odcr

POSTFCIO DO TRADUTOR 452
NOTAS 480
7

TESTAMENTO POLTICO

FicIclicu cn conando.
DaialIa dc La FocIcllc"
Cardeal Duque de
Richelieu
8

APRESENTAO
Nclson JaIr Carcia
FicIclicu iornou-sc un crsonagcn Iisiorico
lasianic conIccido. Essa oularidadc sc dcvc,
cn grandc aric, a Alcandrc Dunas,
csccialncnic or sua olra Os ircs
nosquciciros", quc virou filnc, aic cIcgou aos
quadrinIos.
Ha algunas disiorcs, coniudo. A Iisioria
quc crnanccc fala dc un cardcal arliirario,
arroganic, anlicioso, crucl c dcvasso. Essa visao,
sc nao c falsa, c arcial.
FicIclicu foi un grandc csiraicgisia niliiar,
ronovcu, cnfrcniou c vcnccu inuncras gucrras
c laialIas. Cono csiadisia nao ncrccc criicas,
sua Ialil gcnialidadc na conduao dos ncgocios
ullicos foi inccavcl. O Tcsiancnio Poliico",
olra quc aqui divulganos c una rova dcssa
afirnaao. Cono fcz Maquiavcl, cn O Prncic",
o Cardcal aconsclIa c oricnia o govcrnanic solrc
a aric dc lcn adninisirar o Esiado. Ensina cono
ronovcr a igualdadc, jusicza das lcis,
inoriancia da rcligiao, acl da cducaao, uso
da violcncia, iudo cnfin quc inoria ao ldcr dc
una grandc naao.
9
Nao sc salc quanias nulIcrcs FicIclicu
ossuiu, nas ananic icvc una so, a qucn foi ficl
aic a noric. La Francc".
10

BIOGRAFIA DO AUTOR



FicIclicu cra un ncnino docniio c irisic.
Arnand Jcan du Plcssis (o scu nonc vcrdadciro
anics dc scr, sinlcsncnic, FicIclicu} nasccu cn
1585 dc una fanlia olrc da cqucna nolrcza.
O ai dcsccndia dos Du Plcssis FicIclicu,
arisiocraias rovincianos, avarcnios c lrigcs. O
av foi ajcn do rci Carlos IX c casou con a
olrc c orgulIosa Franoisc dc FocIccIouari,
un dos noncs nais aniigos da Frana (nadanc
dc Monicsan, a favoriia dc Lus XIV, cra ianlcn
una FocIccIouari}. O vclIo ficou indignado
quando un dos scus filIos, Franois du Plcssis,
roicgido do rci Hcnriquc III, casou con a filIa dc
un advogado dc Paris, una lurgucsa. Suzannc
dc la Poric. Mas Suzannc cra rica c os FicIclicu
iinIan grandc ncccssidadc dc dinIciro. A aliiva
FocIccIouari, acsar da foriuna da nora, iraiou-
a scnrc con ouco caso. E o cqucno Arnand
icvc una nac rcsignada, alaiida, Iunildc c
11
docc. Anou-a dc iodo o coraao c csic foi,
acrcdiia-sc, o scu unico anor. Elc cra o icrcciro
dc cinco filIos ircs Ioncns c duas nulIcrcs
c dcvcria, cono nandava o cosiunc naquclc
icno, dciar os iiulos, Ionras c glorias ao
irnao nais vclIo. O cqucno FicIclicu nao
cnsou cn rclclar-sc conira cssa dcsvaniagcn
nas, cn scus silcncios rolongados, nos
frcqucnics accssos dc fclrc, rcnocu con ccricza
cnsancnios anargos. Era nuiio inicligcnic c,
nandado cla fanlia ara Paris, ondc dcvcria
csiudar nun dos colcgios nais qualificados, o dc
Navarrc, logo dcsiacou-sc cla raidcz no
arcndcr c clo insiinio dc lidcrana. TinIa novc
anos. Havia nclc cscrcvcu un colcga o
dcscjo consianic dc scr clogiado c, ao ncsno
icno, o ncdo da rcrovaao".
Con 16 anos saiu do colcgio c cscolIcu a
carrcira das arnas, nairiculando-sc na cscola
niliiar dirigida or Anioinc dc Pulvinci, c-
cnlaiador, coricsao rcquiniado, grandc
cavalciro. Arnand du Plcssis icvc cniao quc
sulncicr scu fsico franzino a dura discilina.
DrilIou nos ccrccios dc cquiiaao c nos dc iiro,
ial cono sc Iavia disiinguido nos csiudos do
colcgio dc Navarrc. Muiias vczcs, iiriiando dc
fclrc, olrigava scu coro a rcsisiir c
conscguia.
12
A vida niliiar agradava ao jovcn FicIclicu c
clc icria coniinuado ncla sc una ncccssidadc
faniliar nao o iivcssc afasiado das arnas. Morrc
un iio scu, quc rccclia os lcncfcios financciros
do arcclisado dc Luon, doado aos FicIclicu or
Hcnriquc III. E o irnao dc Arnand, quc dcvcria
scr o Icrdciro, nao quis salcr do iiulo, orquc
Iavia cscolIido a Iunildadc c a olrcza,
iornando-sc nongc. Pcrdcr o lisado dc Luon
significava, ara a fanlia, crdcr rcndas
indiscnsavcis. Arnand Jcan sacrificou-sc c
ionou o lugar do irnao, rcvclando sulnissao quc
surrccndc, quando sc cnsa na saiisfaao quc
lIc dava a carrcira niliiar. Mas sua anliao ja
cra grandc, c clc cnsou ccriancnic quc o iiulo
dc liso scria nais convidaiivo do quc o dc
gcncral, ianio nais quc odcria conscgui-lo
raidancnic.
Ei-lo, con acnas 16 anos, no lisado dc
Luon, curvado solrc icios cclcsiasiicos.
Esiudou con ianio afinco quc o rci Hcnriquc IV
soliciiou ao scu cnlaiador no Vaiicano una
discnsa aal ara o jovcn liso. Arnand
viajou cniao ara Fona, a fin dc conlciar scus
csiudos rcligiosos. La crnancccu duranic dois
anos, conscguindo cncirar nos ncios vaiicanos
c fazcr-sc noiar clo aa Paulo V. Parccc quc o
onificc, icndo ouvido un scrnao daquclc
csiudioso iao alicado, clogiou-o con csias
alavras. Doiado dc una salcdoria acina dc iua
13
idadc, ncrcccs scr consagrado anics do icno
rcscriio". Arnand Jcan iinIa na coca 22 anos,
nas dissc ao aa scr nais vclIo. Tallcnani dcs
Fcau conia. Foi ara Fona c consagrado liso.
O aa crguniou-lIc sc iinIa a idadc ncccssaria
ara a noncaao. clc rcsondcu quc sin c,
dcois, cdiu alsolviao or icr diio una
ncniira. E o aa rcsondcu. Qucsio giovanc
sara un gran iurlo' (Esic noo scra un Ioncn
nuiio asiucioso}".
Arnand du Plcssis foi consagrado liso cn
1607, con a idadc dc 22 anos. Fcgrcssou cniao a
Paris ara dcfcndcr icsc dc icologia c, lcvado clo
irnao nais vclIo, frcqucniou a coric. Logo
crcclcu as inirigas, as laiczas dos coricsaos.
NcnIun dos scgrcdos daquclc ncio corronido
lIc cscaou. Foi iao Ialil quc conscguiu
conquisiar Hcnriquc IX, quc o cIanava non
cvcquc" (o ncu liso}. FicIclicu, coniudo, cra
inicligcnic dcnais ara nao conrccndcr quc a
sua rcscna na coric, naquclc noncnio, nao
iinIa naior scniido. MclIor voliar a Luon, scr
sinlcsncnic liso.
O lisado dc Luon cra un dos nais olrcs
da Frana. Craas roicao do solcrano,
FicIclicu conscguiu iorna-lo roscro, criando
aic una lillioicca. Naquclcs anos quc odcn
scr dcfinidos cono dc voluniario clio iravou
conIccincnio con Franois Lc Clcrc du
14
Trcnllay, quc assou ara a Iisioria sol o
sinlcs nonc dc adrc Josc". Foi cssc o incio dc
una anizadc quc sc iornaria rcciosa ara
FicIclicu, ois o adrc Josc, quc scra nais iardc,
cIanado a Enincncia Parda", iornou-sc
indiscnsavcl a FicIclicu, duranic os 18 anos dc
odcr do fuiuro cardcal. Por ouiro lado, o adrc
Josc, icndo conrccndido a inicligcncia do jovcn
liso c dcscjando crnancccr un sinlcs
caucIinIo, iransfcriu ara clc anlics c
dcsgnios.
En 1610 o rci Hcnriquc IV norrcu,
assassinado or Favaillac. Sua csosa, Maria dc
Mcdicis, iornou-sc rcgcnic, scndo scu filIo, o
fuiuro Lus XIII, ainda ncnor. O liso dc Luon
considcrou quc una nulIcr odcria scr
conquisiada nais facilncnic do quc un Ioncn.
Voliou ara a coric, cn Paris, con inicncs lcn
dcfinidas. Conscguiu dcsdc logo agradar a Maria
dc Mcdicis. A rainIa, orcn, iinIa junio dc si
duas cssoas odcrosas c icnvcis. Concini,
narccIal dc Ancrc, c sua csosa, Lconora
Caligai. Eran, anlos, florcniinos cono Maria, c
Iavian aconanIado a solcrana aic o dia dc scu
casancnio con Hcnriquc IV. Lconora Caligai,
inicligcnic c asiuciosa, aos icr sido conanIcira
dc infancia dc Maria dc Mcdicis, iinIa-sc
iransfornado na sua consclIcira rincial.
Concini cra o favoriio da coroa. Un casal Ialil c
avido. Iavian conscguido odcr c acunulado
15
iiulos c riquczas. Mas ioda a coric c ioda Paris
os dcicsiavan. Arnand du Plcssis nao Icsiiou
cn curvar-sc cranic Concini, ao qual ofcrcccu,
or caria, os scus scrvios. Foi nal succdido. o
narccIal cra un vaidoso quc sc acrcdiiava
invulncravcl. Parccc csiranIo quc un Ioncn
inicligcnic cono FicIclicu nao iivcssc
conrccndido quc scria nais facil aroinar-sc
do jovcn rci. Lus XIII cra ncnosrczado cla
nac c clos dois Concini, quc Iavian rcjudicado
sua fornaao, iirando-lIc a ooriunidadc dc
insiruir-sc c dc cnirar cn coniaio con cssoas
influcnics c culias. O cqucno Lus vivia isolado,
nal nuirido, nal vcsiido. scus assaicnos cran
a nccanica c a caa. Sua iinidcz naiural,
auncniada cla conscicncia dc scr
roosiialncnic ignorado, cIcgava s raias da
Iiocondria. Anava a nac, nas nunca a icvc. E
isso o narcou rofundancnic.
FicIclicu conrccndcu quc adular Concini
cra icno crdido. Alandonou a coric c voliou a
Luon. ouiro clio voluniario quc adcccu
ccrrando os dcnics, assaliado or dcrcsscs
icrrvcis c accssos dc fclrc. En 1615, orcn,
aos o casancnio do rci dc 14 anos con Ana da
usiria, foi cIanado novancnic coric, na
qualidadc dc confcssor da jovcn rainIa. E cn
1616 rccclcu o rinciro cargo oliico. foi
noncado sccrciario dc Esiado ara os ncgocios
cicriorcs. Era o incio da cscalada.
16
Sua vida na coric nao foi facil. Acsar dc ioda
sua Ialilidadc, nao conscguia agradar Ana da
usiria. E coniinuava a adular Maria dc Mcdicis
c a confidcnic Lconora Caligai. Esiava na flor da
idadc. alio, clcganic, o rosio iriangular iluninado
or lclos olIos ncgros. Con scu longo Ialiio
roo, suas nanciras dccididas, nais dc soldado
quc dc liso, agradava s nulIcrcs. E nao cra,
con ccricza, una coca cn quc a condiao dc
rcligioso incdissc rclacs anorosas. Muiios
Iisioriadorcs afirnan quc Arnand du Plcssis foi
ananic ianio dc Maria dc Mcdicis, quanio dc
Lconora Caligai. A acusaao c lausvcl. FicIclicu
salia arovciiar as ooriunidadcs. E quando o
scu inicrcssc assin o aconsclIou, alandonou a
ncnos inorianic das duas nulIcrcs, cnlora
cla fossc, dcvido sua inicligcncia, a nais
crigosa. Lconora Caligai. Maria dc Mcdicis cra
inconsianic, icinosa c violcnia. Mas cra a rainIa-
nac. FicIclicu nao a dciou ncn no noncnio
nais difcil da sua vida, quando o narccIal dc
Ancrc foi condcnado noric or ordcn dc Lus
XIII. n O jovcn rci sofria vcndo quc ningucn lIc
dava inoriancia. O favoriio da nac govcrnava
con arrogancia; os coricsaos, odiando-o,
olcdccian, ois nao iinIan o ncnor rcsciio
clo rci dc 16 anos. En alril dc 1617, Lus XIII
iornou una dccisao. sc qucria scr o rci, dcvia
dcrrular Concini. Mas cono? Nao iinIa ao scu
lado Ioncns dc confiana. scu consclIciro c
17
favoriio, o Ioncn do qual gosiava nais do quc dc
sua jovcn a csosa, o duquc dc Luyncs lclo,
cfcninado, fraco c scn idcias nao scria caaz
dc grandcs gcsios. O rci icvc una crisc
aiorncniada dc duvidas, nas dcois, cono iodos
os inidos, ionou a aiiiudc nais drasiica. naiar
Concini, ois ncn o clio, ncn o carccrc, scrian
suficicnics ara iorna-lo inofcnsivo. CIanou o
conandanic da sua guarda, Viiry, c dcu-lIc
ordcn dc rcndcr o narccIal. Viiry odiava
Concini. Pcrguniou. E sc clc o sc rclclar?" Lus
XIII rcsondcu. Caiiao, nao conIcccis vosso
dcvcr?"
No dia csialclccido ara a ocraao, Viiry,
con una cscolia dc oficiais arnados, cscrou
quc Concini o airavcssassc, cono cra scu
cosiunc, a onic do alacio do Louvrc quc lcvava
aos aoscnios dc Maria dc Mcdicis. Aroinou-sc
cniao dclc. O narccIal, aircvido, clcganic,
colcrio dc joias, vinIa lcndo una caria. Lcvaniou
os olIos c olscrvou disiraidancnic Viiry. Esic,
agarrando-o clo lrao, falou. En nonc do rci,
dcvo rcndc-lo". Concini, csaniado, csqucccu o
franccs c cclanou cn iialiano. A nc?"
Mal iinIa icrninado quando os oficiais
sacaran suas isiolas c aiiraran a qucina-roua
no rosio do favoriio, airavcssando-o dcois con
suas csadas.
18
Lus XIII Iavia aconanIado a ccna dc una
jancla. Virou-sc ara os rcscnics c lradou.
Agora sou o rci dc vcrdadc!..." Una aclanaao
clodiu. Viva o rci!" A nuliidao quc sc fornara
crio das orias do Louvrc cnirou, aodcrou-sc
do coro dc Concini c arrasiou-o clas ruas dc
Paris, dcscdaando-o.
Lconora Caligai foi surrccndida cn scus
aoscnios clos Ioncns arnados.
Conrccndcndo o quc sc assava, icvc un
aiaquc Iisicrico. Os olIos rcvirados, a loca
csunando, coniorcia-sc na cana, dclaio da
qual cscondia suas joias, nuiias dclas
cricnccnics coroa. As coniorcs, os griios,
confirnaran a susciia dc quc fossc lrua. E
cono lrua foi roccssada c qucinada cn raa
ullica.
Maria dc Mcdicis viu-sc cilada clo filIo.
FicIclicu scguiu-a. Por consclIo do duquc dc
Luyncs, rccclcu csia nissao dc Lus XIII, quc
ouco o arcciava, nas conIccia scu ialcnio. En
Dlois, o casiclo cn quc Maria foi rcsa, FicIclicu
fcz dulo jogo. csionava a rainIa c naniinIa
Luyncs a ar dc iodos os scus novincnios. Na
sonlra, o adrc Josc iranava ara dcsfazcr as
dcsconfianas dc Lus XIII quc, cnlora acgado
nac, icnia-a c qucria nanic-la afasiada do irono.
FicIclicu dcvcria scr o scu agcnic. Maria dc
Mcdicis ja roina da idadc criica, ainda lcla,
19
gorducIa c corada, nao cra inscnsvcl aos
cncanios do liso, nas nao csquccia quc cra
una Mcdicis. Ao scu lado, anargando
frusiracs, ois dcvia iraiar con una nulIcr
icinosa c violcnia, FicIclicu rocurava ganIar os
ouvidos dc Lus XIII, dcnunciando os conls da
rainIa-nac. Nao conscguia vcnccr as rcsisicncias
ncn a aniiaiia do rci orquc Luyncs, quc
anlicionava scr o Ioncn nais odcroso da
Frana, iornou-sc scu ininigo. Acsar dc sua
ouca inicligcncia, Luyncs Iavia avaliado a fora
iniclcciual c a anliao dc FicIclicu.
Conlaicu-o c, dc acordo con o rci, incdiu
quc, a cdido dc Maria dc Mcdicis, fossc noncado
cardcal. FicIclicu, dc faio, so conscguiu vcsiir a
urura cardinalcia aos o falccincnio dc
Luyncs, cn 1621.
Lus XIII acIou-sc cniao sozinIo. OlIando
volia, so via coricsaos avidos dc odcr, scnIorcs
dc rcnonc quc o dcsrczavan c, airavcs dc
inuncras inirigas, rocuravan ionar o scu lugar.
TinIa no niino una fora sccrcia. a conscicncia
da roria osiao. Conrccndcu quc dcvia icr
crio do irono un Ioncn dccidido, inicligcnic,
audacioso. FicIclicu. Vcnccndo sua aniiaiia
quc sc iransfornou dcois cio sinccra afciao
noncou-o ninisiro. Corria o ano 1624. Soncnic
cn 1629, orcn, FicIclicu conscguiu scr
rinciro-ninisiro. Concou cniao scu vcrdadciro
20
odcr c a longa colaloraao con Lus XIII, cssa
ciraordinaria anizadc quc uniu duranic 8 anos
dois Ioncns igualncnic docniios, rccalcados,
nisicriosos, nas aninados or una aiao.
rcalizar a unidadc da Frana. O Iisioriador
PIilic Erlangcr cscrcvc. Os dois Ioncns
cusiaran a unir-sc. Lus, adolcsccnic, fcninino,
dcicsiava o adrc oliico, o consclIciro
dcnasiadancnic niino da nac. Mas afinal
rcconIcccu aqucla inicligcncia doninadora. Nao
foi ara ganIar o coraao da nac, ncn dcvido s
condics dcloravcis dos ncgocios do Esiado,
quc convidou o cardcal. Foi orquc conrccndcu
quc FicIclicu cra Ioncn dc anla visao c,
ianlcn, dc aao. Os ninisiros anicriorcs
acrcdiiavan cIcgar ao odcr clorando as
conIccidas fraquczas do rci. O cardcal, ao
conirario, rcsolvcu cncorajar a airacao do
cnignaiico Lus XIII cla grandcur, a grandcza. E
foi lcn succdido. O rci convcnccu-sc dc quc
coniava con un Ioncn dc gcnio.
O rcsio iornou-sc sccundario. Agora o rci nao
odia nais discnsar o naior scrvidor quc a
Frana icvc". E isio c vcrdadc. FicIclicu foi un
grandc scrvidor da Frana c cnconirou, cono clc
rorio cscrcvcu, o nclIor scnIor do nundo".
Dcsdc o noncnio cn quc suliu ao odcr nao
icvc nais nanciras Iiocriias, oljciivos
dissinulados, ncn foi nais o grandc rcniado
clo aa. Foi un Ioncn dccidido, nuiias vczcs
21
crucl, dc visias alcrias c voliadas ara iornar
alsoluio o odcr do solcrano.
22

AVISO DO EDITOR (de 1709)

Scria surrccndcnic quc csic Tcsiancnio
Poliico do Cardcal dc FicIclicu iivcssc odido
ficar cscondido duranic ianio icno, sc sua
inoriancia c o uso a quc clc o Iavia dcsiinado
nao dcsscn a conIcccr quc nao iinIa a inicnao
dc iorna-lo nanifcsio.
Mas cono os Misicrios nao vivcn
ordinariancnic scnao crodo curio, c cono nao c
ossvcl quc cscriios dcssa naiurcza nao
cIcgucn s naos dc gcnic ouco discrcia, nao
Ia dc quc sc csaniar sc cacn cnfin cn naos
lilcrais quc dc loa ncnic iransniicn a iodo o
nundo.
Scria fazcr nau juzo do julgancnio ullico,
cnsar quc udcssc dcsconIcccr csia olra c quc
nao sc udcssc scr circunsccio ara rcvcnir-sc
conira falsidadcs. inossvcl dcois da lciiura
dcsic livro quc nao sc crcclan iodas as
caracicrsiicas csiriiuais dcssc Crandc Honcn.
A clcvaao c a lclcza do scu gcnio, o nais cicnso
quc sc viu dcsdc longo icno, junias nolrcza
dc suas crcsscs cnconiran-sc inicirancnic
aqui; nas alcn disso, quc divcrsidadc dc
assunios nao cnconiranos? Elcs sao iodos
23
iraiados con iania solidcz quc sc vc lcn quc os
conIccia or una rofunda ncdiiaao c or
ccricncia consunada, scndo so clc caaz dc os
csclarcccr.
Sc icnos razcr lcndo nos nclIorcs auiorcs
as Fcflccs c os rccciios oliicos quc cornan
solrc os rinciais aconiccincnios quc rclaian, o
razcr dininui quando sc considcra quc a naior
aric so raciocina dcois do fciio c no galincic c
quc icria dificuldadc dc dcsvcncilIar-sc dc
ncgociacs insignificanics ou da ncnor iniriga
csinIosa.
Mas isso nao aconicccu con csic Tcsiancnio
Poliico.
un favoriio c un rinciro-ninisiro dc
Esiado quc govcrnou nais dc 25 anos un dos
nais considcravcis rcnos da Euroa; quc o guiou
c or assin dizcr icvc-o na nao nos rinciros
assos do scu dcscnvolvincnio; quc nao
rcscrcvc ncnIun consclIo scn ic-lo osio cn
raiica varias vczcs c quc cnfin, or sua firncza
c sua coragcn vcnccu una infinidadc dc
olsiaculos c inirigas quc icrian acalrunIado
ouiro quc nao clc.
Nao Iouvc ois, janais, olra nais uiil aos
quc sao cIanados ara o nancjo dos grandcs
ncgocios. Os rcis, os rncics, os favoriios, os
ninisiros, os consclIciros dc Esiado, os
24
cclcsiasiicos, os nolrcs, os nagisirados, os
coricsaos, cnfin iodas as csccics dc cssoas
acIan aqui una quaniidadc dc insirucs dc
valor incsiinavcl.
Esia olra nao csia cono csiaria scn duvida
sc clc iivcssc iido icno dc rcvc-la con dcscanso;
nas cnlora sc cnconircn algunas ncgligcncias c
crcsscs ncnos fclizcs quc ouiras, iodas as
arics concn un iao lclo coro quc os
cqucnos dcfciios nao dcvcn scr considcrados
scnao cono assagcns dos lindos quadros quc
cnlora dcscuidados fazcn conIcccr a Ialilidadc
do ariisia.
Scria icncridadc ciraordinaria, qucrcr or
alavras caliar a ccclcncia dc una olra quc sc
susicnia or si roria, c quc csia nuiissino
acina dc iodos os clogios quc sc lIc quiscssc dar.
A lciiura dc un unico caiulo dara nclIor idcia
dcssa vcrdadc, do quc iudo o quc sc udcssc
dizcr.
A rincira cdiao dcsic livro c as quc lIc
scguiran dc crio, foran iodas calcadas solrc
un nanuscriio, quc icra clo ncnos irinia anos,
cscriio or duas cssoas c con nuiia
rcciiiaao; scn rasuras nas con nuiios crros.
Os nais csscnciais foran corrigidos ncsia 6a.
rcinrcssao, nas os crros sccundarios ficaran,
clo rcccio dc sc nodificar o scniido.
25
Cono nao c ossvcl quc a coia dc quc nos
scrvinos scja unica quc cisia, sulicanos
quclcs quc icnIan ouira nclIor c quc
crcclcrcn crros caiiais, quc nos aviscn ara
corrcao, na roina cdiao.
Aic ncsno o quadro arccc icr sido fciio clo
rorio Cardcal dc FicIclicu. Cono clc cra
circnancnic nciodico ialvcz iivcssc concado a
sua olra or cssc quadro, a fin dc quc o quc
iinIa a dizcr nao sc cnlrulIassc quanio aos
icnos.
Talvcz causc surrcsa o iiulo do rinciro
caiulo, quc fala da Paz Ccral, c da qual clc
qucria narcar o ano quc dciou cn lranco
orquc aic cniao nao Iouvc az gcral. Mas
ianlcn nisso quis scguir o nanuscriio c cra
aarcnicncnic scu dcscjo olic-la; concluindo
cniao con a dcscriao das grandcs acs do rci a
quc scrvia.
Para o icno cn quc csia olra foi fciia,
rcsunc-sc quc clc iivcssc iralalIado cn
divcrsas ocasics. No rinciro caiulo clc
conduz a dcscriao das acs do rci aic 1638.
Enircianio, cn ouiros lugarcs arccc quc clc
dcscrcvc as coisas csiando cn 1635, ois quc da
ao rci 25 anos dc rcinado. Podc-sc duvidar
ianlcn sc o quc cscrcvcu solrc os jcsuias, diga
rcsciio a icno anicrior ou osicrior s inirigas
26
quc o adrc Caussin, confcssor do rci, c o adrc
Manod, confcssor da duqucsa dc Savoia,
arnaran ara afasia-lo da Coric, cnsando
conscguir. Sc cscrcvcu o caiulo aos Iavcr
dissiado a iniriga, c adniravcl a nodcraao quc
icvc falando con iania solricdadc; c sc cscrcvcu
anics, ainda nais louvavcl o icr lcgado a olra no
csiado riniiivo, scn dciar iransarcccr novas
narcas dc rcsscniincnio.
O quc arcccra nais surrccndcnic c quc
iodo o Tcsiancnio Poliico nao falc do nascincnio
do rci quc Iojc rcina; dondc sc infcrc quc o livro
csiivcssc cscriio anics dcssc aconiccincnio,
dcnasiado noiavcl ara scr csquccido.
rcciso considcrar ianlcn, quc nuiio
anics da sua noric o Cardcal nao cscrcvia nais
or causa do incnodo quc iinIa no lrao, scndo
olrigado a diiar iodos os dcsacIos c cono
aarcnicncnic nao quis cscrcvcr o Tcsiancnio
Poliico or ouira nao, cnconirou-sc
inossililiiado dc cscrcvc-lo clc ncsno, c da a
onissao.
Todas as noias quc sc cnconiran nas
rinciras cdics sao do nanuscriio; nas as
olscrvacs Iisioricas solrc o caiulo I do
rinciro livro, foran-nc conunicadas Ia ouco c
sao das uliinas cdics. Sc Ia olra quc ncrca
27
scr cnriquccida dc noias, odc-sc dizcr quc c
csia.
A Hisioria c as Mcnorias dcsic Crandc
Honcn forncccrian cn quaniidadc; nas isso nao
c ainda iudo; scria ncccssario algo nais
ariicular c quc rcvclassc varias inirigas dcssa
coric, quc nao foran divulgadas, c quc
consiiiuirian csclarccincnios rcciosos ara a
Hisioria. Tanlcn scrian nuiio uicis as noias
solrc o csiado da Frana no scu icno c aquclc a
quc cIcgou. En quc scguiran as Mainas c
ConsclIos do Crandc Minisiro c cn quc sc
scararan c ncssc gcncro as noias scrian nao
soncnic curiosas, nas inorianics.
Sc algucn sc dcr ao iralalIo dc fazcr cssas
noias, nais iardc, dc lon grado as irarcnos ao
ullico.
28

TESTAMENTO POLTICO DO
CARDEAL DUQUE DE RICHELIEU
AO REI

ScnIor.
Assin quc arouvc a Vossa Majcsiadc dar-nc
aric no nancjo dos scus ncgocios, rous-nc
nao csqucccr nada quc dc ninIa sagacidadc
udcssc dccndcr, ara faciliiar os scus grandcs
dcsgnios, iao uicis ao Esiado, quanio gloriosos
sua Pcssoa.
Dcus, icndo alcnoado ninIas inicncs a
ial onio quc a viriudc c a fclicidadc dc V. M.
csaniaran o rcscnic scculo c scrao adniradas
clos fuiuros, acIci quc os gloriosos succssos nc
olrigavan a fazcr dclcs Hisioria, ianio ara
incdir quc nuiias circunsiancias, dignas da
inorialidadc, casscn no olvido, cla ignorancia
daquclcs quc nao as odcn salcr cono cu,
quanio ara quc o assado scrvissc dc liao ao
fuiuro. Pouco icno dcois dc icr iido cssc
cnsancnio, us-nc a iralalIar, acrcdiiando
nao dcvcr concar dcnasiado ccdo o quc so con
a ninIa vida icrninaria.
29
Acunulci con cuidado a naicria dc ial olra,
c us cn ordcn una aric, dciando ao curso dc
alguns anos quasc cn csiado dc ullicaao.
Confcsso quc nais razcr cisic cn sc
forncccr os clcncnios ara a Hisioria, do quc dar-
lIcs forna, c isso nc nao dava ouco razcr, dc
rcrcscniar o quc sc nao Iavia fciio scnao con
csforo.
Cosiando das doccs saiisfacs rovindas
dcsic iralalIo, as cnfcrnidadcs c os coninuos
incnodos a quc csiava sujciia a fraqucza da
ninIa conlciao, junia aos cncargos dos
ncgocios, consirangcran-nc a alandona-lo or
scr dc nuiio flcgo.
Fcduzido circnidadc dc nao odcr fazcr
ncssc scniido, o quc dcscjava con aiao ara a
gloria dc vossa Pcssoa c ara vaniagcn do vosso
Esiado; acrcdiici quc, ao ncnos nao odia
discnsar-nc dc dciar a V. M. algunas
ncnorias, daquilo quc julgo nais inorianic
ara o Covcrno dcsic Fcino, scn
rcsonsalilidadc cranic Dcus.
Duas coisas nc olrigan a cnrccndcr csia
olra. rincira c o icnor c o dcscjo quc icnIo dc
icrninar ncus dias anics quc o curso dos dc V.
M. cIcguc ao scu fin. Scgunda c a ficl aiao quc
icnIo clos inicrcsscs dc V. M. o quc nc faz
dcscjar nao soncnic vc-la cunulada dc
30
roscridadc duranic ninIa vida, nas faz-nc
ainda dcscjar ardcnicncnic surir ncios ara
odcr vcr-lIc a coniinuaao, quando o iriluio
incviiavcl quc cada un dcvc agar Naiurcza,
incdir-nc dc odcr scr icsicnunIa.
Esia ca vcra a luz sol o iiulo dc ncu
Tcsiancnio Poliico; orquc c fciia ara scrvir
dcois da ninIa noric dcfcsa (Polcia} c
conduia do vosso Fcino, sc V. M. julga-la digna
disso. Ela conicra ncus uliinos dcscjos rclaiivos
ao assunio, c dciando-a, consigno a V. M. iudo o
quc osso lcgar dc nclIor, quando Dcus quiscr
cIanar-nc dcsia vida.
Ela scra concclida cn icrnos curios c
rccisos, ianio quando nc scja ossvcl, scguindo
a ninIa nancira ordinaria, c ara csiar dc
acordo con o Iunor dc V. M. quc scnrc gosiou
dc salcr as coisas cn oucas alavras, c quc
ncdc con rccisao ianio a sulsiancia das coisas
cono os longos discursos quc a naioria dos
Ioncns usa ara crini-la.
Sc ninIa Sonlra quc aarcccra ncsias
Mcnorias odc, aos ninIa noric coniriluir cn
algo ara Fcgular csic grandc Esiado, do qual V.
M. nc dcu nais aric do quc ncrccia, csiinar-
nc-ci circnancnic fcliz.
Para aiingir cssc fin, julgando con razao,
quc o succsso quc arouvc a Dcus, no assado
31
dar s rcsolucs quc V. M. ionou con suas
nais ficis criaiuras, c odcroso noiivo ara
convida-la a scguir os consclIos quc qucro dar-
lIc ara o fuiuro. Concarci csia olra, ondo-lIc
dianic dos olIos un quadro sucinio dc suas
Crandcs Acs assadas, quc lIc dao iania gloria
c odcn scr cIanadas a jusio iiulo o
Fundancnio solido da fclicidadc fuiura do Scu
Fcino.
Esic rclaio scra fciio con iania sinccridadc,
ao julgancnio daquclcs quc sao ficis
icsicnunIas da Hisioria do icno dc V. M., quc
clc dara a quc iodo o nundo acrcdiic quc os
consclIos quc ninisiro a V. M. nao icrao ouiro
oljciivo quc nao scjan os inicrcsscs do Esiado c
o lucro dc vossa Pcssoa, da qual scrci
cicrnancnic,
ScnIor,
Muiio Iunildc, nuiio ficl, nuiio olcdicnic,
nuiio aaionado, nuiio olrigado, sudiio c
scrvidor.
Arnand Du Plcssis.
32

PRIMEIRA PARTE
33

CAPTULO I
Sucinia narraao dc iodas as grandcs acs do
Fci, aic a az, fciia no ano dc...

Quando Vossa Majcsiadc sc rcsolvcu a dar-
nc ao ncsno icno a cnirada cn scus consclIos
c grandc dosc dc sua confiana ara a dircao dc
scus ncgocios, osso dizcr con vcrdadc quc os
Iugucnoics ariilIavan o Esiado; quc os grandcs
sc conduzian cono sc nao fosscn sudiios, c os
nais odcrosos govcrnadorcs das Provncias,
cono sc fosscn solcranos nos scus cargos.
Posso dizcr quc o nau ccnlo dc uns c
ouiros cra iao rcjudicial a csic Fcino, quc as
ConanIias nclIor rcguladas scniian-sc do scu
dcsrcgrancnio c dininuan cn ccrios casos a
lcgiina auioridadc, ianio quanio lIcs cra
ossvcl, ara lcvar a sua alcn dos icrnos da
razao.
Posso dizcr quc cada un ncdia scu ncriio
cla sua audacia; quc cn lugar dc rcconIcccr os
lcncfcios quc rccclian dc V. M. clo
corrcsondcnic aos scus scrvios, so fazian caso
quando clcs cran roorcionados scgundo o
dcsrcgrancnio dc sua faniasia, c os nais
34
cnrccndcdorcs cran julgados nais salidos c sc
acIavan os nais fclizcs.
Posso ainda dizcr quc as Alianas
Esirangciras cran dcsrczadas; os inicrcsscs
ariicularcs rcfcridos aos ullicos; cn una
alavra, a dignidadc da Fcal Majcsiadc or ial
forna rclaiada c iao difcrcnic do quc dcvia scr,
or dcficicncia daquclcs quc iinIan cniao a
rincial rcsonsalilidadc nos ncgocios Fcais,
quc cra quasc inossvcl rcconIccc-la.
Nao sc odia iolcrar or nais icno o
roccdincnio daquclcs aos quais V. M. confiou o
iinao do scu Esiado, scn iudo crdcr; c dc ouira
aric nao sc odia ianlcn nudar dc rccnic
scn violar as lcis da rudcncia, quc nao crniic
a assagcn dc una circnidadc ouira scn
assar-sc clo ncio.
O nau csiado dos ncgocios ullicos arccia
consirangcr a V. M. a rcsolucs rcciiiadas,
scn icno c scn ncio dc cscolIa, c cnircianio
scria rcciso cscolIcr con anlos ara iirar
rovciio da nudana quc a ncccssidadc cigia da
rudcncia dc V. M..
Os nclIorcs csriios nao acIavan quc sc
udcssc assar scn naufragio iodos os cscolIos
quc aarccian cn icno iao ouco scguro. A
coric csiava cIcia dc gcnic quc iacIava dc
icncridadc aquclcs quc quiscsscn cnrccndcr, c
35
iodos salcndo quc os rncics sao faccis cn
airiluir aos quc lIcs csiao roinos, os naus
succssos das coisas quc lIcs foran lcn
aconsclIadas; iao ouca gcnic julgava ossvcl
un fcliz rcsuliado da nudana quc sc ullicava
dcscjar cu fazcr, quc nuiios iinIan ninIa qucda
or scgura, anics ncsno quc V. M. nc iivcssc
clcvado.
Nao olsianic iodas csias dificuldadcs, quc
rcrcscnici a V. M. conIcccndo o quc odcn os
rcis quando usan lcn do scu odcrio, ousci
roncicr-lIc scn icncridadc, scgundo cnso,
quc V. M. cnconiraria o lcn do Esiado c quc
dcniro dc ouco icno a rudcncia c a fora dc
V. M. c as lcnaos dc Dcus darian cssa nova
fciao a csic Fcino.
Proncii-lIc cnrcgar ioda ninIa indusiria c
ioda a auioridadc quc lIc arouvcssc dar-nc,
ara arruinar o ariido Iugucnoic, rclaiar o
orgulIo dos grandcs, rcduzir iodos os sudiios ao
scu dcvcr c caliar o Scu nonc nas Nacs
Esirangciras, ao onio quc dcvia scr.
Fiz-lIc vcr quc ara aiingir a un ial
dcsidcraio, confiana nc cra inrcscindvcl; c
cnlora iodos os quc lIc scrviran iivcsscn
julgado o ncio nclIor c nais scguro dc adquiri-la
c conscrva-la, o afasiarcn a FainIa Mac, cu
ionava un caninIo conlciancnic conirario,
36
nao oniiindo csforos ara unir-vos, scndo cssa
uniao inorianic ara vossa rcuiaao c
vaniajosa ara o lcn do Fcino.
Assin cono o Succsso quc scguiu as loas
inicncs quc arouvc a Dcus dar-nc ara
Fcgulancnio dcsic Esiado, jusiificara clos
scculos afora a firncza con quc consianicncnic
crscgui cssc dcsgnio; ianlcn V. M. scra ficl
icsicnunIa dc quc nada csqucci do quc nc foi
ossvcl ara incdir quc o ariifcio dc nuiios
csriios nalcvolos sc iornassc odcroso
suficicnicncnic ara dividir o quc csiando unido
or naiurcza, dcvia ianlcn sc-lo cla graa. Sc
aos icr fclizncnic rcsisiido duranic varios anos
aos scus csforos, sua nalcia cnfin rcvalcccu;
c-nc consolo quc sc icnIa ouvido da loca dc V.
M. quc cnquanio cu nais iralalIava ara
grandcza da FainIa Mac, cla iralalIava cla
ninIa runa.
Dcio o csclarccincnio dcsic assunio ara
ouiro lugar, a fin dc nao alandonar o ncu fio c
nao roncr a ordcn quc dcvo guardar ncsia
olra.
Os Iugucnoics quc nao crdcran nunca,
ocasiao dc auncniarcn o scu ariido, icndo
surrccndido cn 1624 ccrios navios quc o Duquc
dc Ncvcrs rcarava conira o iurco, fizcran cn
37
scguida un arnancnio odcroso conira Vossa
Majcsiadc.
Enlora o cuidado con a MarinIa csiivcssc,
aic cssc icno, iao rclcgado quc nao ossua cla
un so navio, conduziu-sc V. M. con iania
dcsircza c coragcn, quc con os quc odc olicr dc
scus sudiios, 20 da Holanda c 7 aiacIos da
Inglaicrra, dcsafiou a arnada quc os dc La
FocIcllc uscran no nar. Isso sc dcu con iao
naravilIosa fclicidadc quc Iouvc vaniagcn do
socorro quc nao lIc Iavia sido dado scnao ara
scrvio aarcnic.
V. M. ionou, da ncsna forna a ilIa dc Fc,
da qual os Iugucnoics sc Iavian aossado.
Foran dcrroiados 4 a 5 nil Ioncns quc la
csiavan ara dcfcndcr a raa c foi consirangido
Soulizc, quc csiava fciio cIcfc, a fugir ara
Olcron; da scus anigos nao soncnic o iocaran
ara fora da ilIa scnao ianlcn ara fora do
rcino.
Esscs fclizcs succssos rcduziran cssas alnas
rclcldcs a una az iao gloriosa, quc os nais
difccis dc conicniar ficaran saiisfciios c iodos
confcssaran quc nada sc Iavia fciio dc
scnclIanic.
Os rcis, dc V. M. rcdcccssorcs, iinIan, clo
assado, nais rccclido do quc dado aos scus
sudiios. Enlora nao iivcsscn fciio ncnIuna
38
gucrra, crdian cn iodos os iraiados quc con
clcs fazian; c cnlora V. M. iivcssc ncssc icno
nuiias ouiras ocuacs, dcu a az, cniao,
rcscrvando-sc o Foric Lus con una cidadcla cn
La FocIcllc, c as ilIas dc Fc c Olcron, con duas
ouiras raas quc fornavan una loa
circunvalaao.
Ao ncsno icno V. M. garaniiu o Duquc dc
Savoia conira a orcssao dos csanIois quc o
aiacaran alcriancnic, c cnlora iivcsscn clcs
un dos naiorcs ccrciios quc dcsdc nuiio icno
nao sc via na Iialia, conandado clo Duquc dc
Fcria, Ioncn dc calca, incdiu dc ionar
Vcrna, quc nossas arnas, juniancnic con
aquclas do Duquc dc Savoia susicniaran
ccrcadas, con iania gloria, quc clcs foran cnfin
olrigados a lcvaniar o ccrco vcrgonIosancnic.
Os csanIois, icndo-sc iornado scnIorcs cn
ouco icno dc iodas as assagcns dos Criscs c
icndo foriificado os nclIorcs osios dc iodos os
scus valcs, V. M. nao odc, or una sinlcs
ncgociaao, livrar scus aniigos aliados dcssa
invasao na qual os injusios usuradorcs sc
fiavan con ncios ianio nais faccis quanio cra o
Paa quc os favorccia sol a va cscrana quc lIc
dcran dc algunas vaniagcns ara a rcligiao, c
assin, cla fora das suas arnas sc fcz o quc nao
sc Iavia odido olicr cla razao. Por cssc ncio sc
lilcriaria ara scnrc cssa naao, da iirania da
39
casa d'usiria, sc Fargis, scu cnlaiador na
EsanIa, nao iivcssc soliciiaao do cardcal dc
Dcrula fciio (cono confcssou nais iardc} scn
conIccincnio c conira ordcns crcssas dc V. M.,
un iraiado nuiio dcsvaniajoso, ao qual adcriu-
sc, cnfin, ara conrazcr ao Paa quc rcicndia
csiar dcnasiado inicrcssado ncssc ncgocio.
O falccido rci, dc inorial ncnoria, dcscjando
casar una das scnIoras irnas dc V. M. na
Inglaicrra, os csanIois acIaran lon airaalIar
ial rojcio c lcvaran a ciio casar una das suas
infanias.
O iraiado csiando concludo, o rncic dc
Calcs foi iao nal aconsclIado quc sc s
discriao dc un rncic quc, scndo scnIor da
sua cssoa, lIc odia diiar lcis a scu ialanic, c
assou incogniio cla Frana ara ir casar-sc na
EsanIa.
Assin quc sc icvc noicia ncgociou-sc dc ial
soric, quc nao olsianic as Ionras indizvcis quc
lIc foran rcsiadas ncssa coric, ondc o rci lIc
dcu scnrc nao dirciia, cnlora nao iivcssc a
coroa solrc a calca, o casancnio sc roncu c
ouco dcois o dc Frana sc iraiou, sc concluiu c
sc rcalizou cn condics ircs vczcs nais
vaniajosas ara a rcligiao do quc aquclas quc sc
iinIa rojciado roor ao icno do falccido rci.
40
Pouco icno dcois calalas forics sc
fornaran na coric. Os quc conduzian o scnIor
irnao dc V. M., uscran-no dcniro dcla ianio
quanio sua idadc o crniiia.
Sou olrigado a dizcr nuiio a coniragosio quc
una cssoa da naior considcraao a sc acIou
inscnsivclncnic cnlaraada, con nuiias ouiras
quc foncniavan c scguian suas rorias
aics. Nao osso calar solrc o ncriio quc
adquiriu V. M. dianic dc Dcus c dianic dos
Ioncns, alacando o lrilIo das suas
inrudcncias sc nao sc iivcssc saliancnic
dissinulado aquilo quc sc odia rcrinir con
iania scgurana quania razao.
Os inglcscs sc jogaran ccgancnic ncssas
calalas. Muiios dos grandcs do rcino ianlcn sc
ncicran. O duquc dc FoIan c o ariido
Iugucnoic dcvian fazcr a gucrra inicrna ao
ncsno icno quc os inglcscs aiacarian con
una odcrosa arnada as ilIas c a cosia dcsic
Esiado.
A ariida arccia iao lcn fciia quc oucos
acrcdiiavan ossvcl rcsisiir-sc fora dos
conjurados. Enircianio a risao do coroncl
Dornano, do duquc dc Vcndnc c do grandc
Prior; o casiigo dc CIalais c o afasiancnio dc
algunas rinccsas dissiaran dc alguna forna
41
cssa calala, cujos dcsgnios na coric conira V. M.
ficaran dissiados c scn cfciio.
Cono nao foi scn grandc londadc c scn
rudcncia, iudo cn conjunio, quc V. M.
conscniiu cn Nanics no casancnio do scnIor
scu irnao; a sinccridadc con a qual scus
vcrdadciros scrvidorcs arcscniaran os
inconvcnicnics quc da odian advir foi una
rova lcn lcal dc sua fidclidadc c un
icsicnunIo scguro dc quc nada iinIan cn
ncnic ara surrccndcr a V. M.
En iodos csscs cnlaraos quc arccian
cnfraqucccr o odcr nada conscguiu incdir a
coniinuaao dos duclos scnao o casiigo dos
scnIorcs Douiicvillc c dcs CIacllcs. Confcsso
quc ncu csriio ficou iao conlalido ncssa
ocasiao quc acnas udc incdir-nc dc ccdcr
conaiao univcrsal quc a dcsgraa c o valor
dcsscs dois jovcns gcniis-Ioncns inrinian no
coraao dc iodo o nundo, rcssao das cssoas
as nais qualificadas da coric c s inoriunacs
dos ncus nais roinos arcnics.
As lagrinas dc suas nulIcrcs nc iocavan
nuiio scnsivclncnic; nas os rios dc sanguc da
nolrcza quc nao odian scr sccados scnao cla
cfusao do scu sanguc dcran-nc a fora ara
rcsisiir a nin ncsno, firnando V. M. no dcvcr dc
cccuiar ara o lcn do scu Esiado aquilo quc cra
42
quasc conira o scniir dc iodo o nundo c conira
os ncus scniincnios ariicularcs.
Tcndo sido inossvcl incdir o curso c o
cfciio dos grandcs rcaraiivos quc os inglcscs
iinIan fciio ara a gucrra, V. M. foi olrigada a
oor-sc-lIcs cla fora. Esics ininigos do Esiado
dcsccran cn Fc c a siiiaran o Foric dc S. Mariin
ao ncsno icno quc Dcus quis afligir a Frana
con a nolcsiia quc a V. M. aarcccu cn Villcroi.
Esic dcsagradavcl acidcnic c a na conduia
quc o Coigncu c Puy Laurcns quiscran dc novo
fazcr ionar ao scnIor Prncic, nao incdiran
quc sc rcsisiissc sol sua sonlra a iodos os
csforos dcsia naao lclicosa. E V. M. assin quc
sarou, socorrcu a raa quc clcs iinIan siiiado,
dcsfazcndo os scus ccrciios nun conlaic
assinalado or icrra; c afasiando as suas foras
navais da cosia, fc-los rciornar aos scus orios.
V. M. aiacou cn scguida La FocIcllc c a
iornou dcois dc un ccrco dc un ano dc
duraao. E V. M. sc conduziu con iania
rudcncia quc cnlora soulcssc quc os
csanIois nao dcscjavan ncn a ionada dcssa
raa ncn a roscridadc cn conjunio dos scus
ncgocios julgando quc a aarcncia da sua uniao
lIcs udcssc favorcccr na rcuiaao do nundo, c
quc con cla nao faria ouco sc or un iraiado os
incdissc dc unircn-sc aos inglcscs, quc cran
43
cniao scus ininigos dcclarados, fcz V. M. con
clcs un iraiado quc roduziu o cfciio quc sc
Iavia roosio.
Os csanIois quc nao iinIan ouiro dcsgnio,
scnao aarcniar, sonlra dc cujas aarcncias
udcsscn olicr os dcsgnios dc V. M. c a ionada
dcssa cidadc, aninaran ianio quanio lIcs foi
ossvcl aos inglcscs a socorrc-la. E o cardcal dc
Cucva roncicu cn icrnos crcssos quc scu
scnIor nao cnviaria ncnIun socorro a V. M.
cnquanio V. M. iivcssc ncccssidadc c quc o
rciiraria anics quc udcsscn criurla-lo. Isio foi
rcligiosancnic cunrido, ianio quc D. Frcdcrico,
alniranic dc EsanIa quc iinIa ariido dc La
CorunIa con 14 navios dcois dc icr salido da
dcrroia dos inglcscs cn Fc, nao quis ficar ncn
un dia nais cn La FocIcllc salcndo da noicia
quc corria quc una nova froia vinIa socorrcr
cssa raa.
Essa scgurana dcu audacia aos inglcscs
fazcndo con quc icniasscn or duas vczcs o
socorro c Iouvc gloria ara V. M. cn iona-la con
suas foras soncnic visia dc una odcrosa
arnada, quc dcois dc dois conlaics inuicis viu-
sc inicirancnic inossililiiada dc cunrir os
scus dcsiinos.
44
Assin, ao ncsno icno a infidclidadc c as
iraaas da EsanIa ficaran scn cfciio c a dos
inglcscs foi solrcujada con un golc unico.
Duranic csic ccrco os csanIois aiacaran o
duquc dc Maniua na Iialia, ccrios dc quc V. M.
nao o odcria socorrcr.
O cardcal dc Dcrula c o guarda dos sclos dc
Marillac aconsclIaran V. M. a alandonar o olrc
rncic injusiia c avidcz insaciavcl, daqucla
naao ininiga do rcouso da crisiandadc, a fin
dc incdir quc cla o aiorncniassc. O rcsio do
consclIo foi dc arcccr conirario, ianio orquc a
EsanIa nao ousaria ionar rcsoluao
incdiaiancnic aos icr fciio un iraiado dc uniao
con os inglcscs, quanio orquc ncsno quc V. M.
acciiassc o nau consclIo csic nao odcria
incdir o dcscnvolvincnio dos scus dcsgnios.
Foi-nos rcrcscniado quc scria suficicnic
dcclarar-sc clo scnIor duquc dc Maniua,
cnquanio V. M. coniinuava o grandc ccrco nao
odcndo fazcr nada nais scn concicr una
laicza indigna dc un grandc rncic quc nisso
nao dcvcria conscniir ainda ncsno aufcrindo
vaniagcns.
Eu concicria un crinc sc nao fizcssc noiar
ncsic lugar quc V. M. scguindo os scniincnios do
scu coraao c sua raiica ordinaria, ionou ncssa
ocasiao o nclIor c o nais Ionroso ariido,
45
scguido dc un succsso iao fcliz quc ouco icno
dcois La FocIcllc foi ionada c scus ccrciios
ficaran caazcs dc socorrcr o rncic
injusiancnic aiacado.
Enlora o scnIor scu irnao, ficando viuvo
un ano dcois do scu casancnio, iivcssc dcscjos
dc casar con a rinccsa Maria, foi iao nal
aconsclIado, quc cn lugar dc favorcccr ao duquc
dc Maniua, scu ai, clc o criurlou nais do quc
os rorios ininigos, scarando-sc dc V. M. c
rciirando-sc ara Lorcna, quando dcvia unir-sc
csirciiancnic a V. M. ara iornar o scu odcrio
nais considcravcl.
Esia na conduia nao incdiu quc V. M.
coniinuassc a viagcn quc iinIa concado con
roosiio iao gcncroso, c Dcus a lcndissc iao
visivclncnic quc, assin quc cIcgou aos Alcs as
assagcns foran foradas cn lcno invcrno c o
duquc dc Savoia auiliado clos csanIois foi
laiido, scndo lcvaniado o ccrco dc Cazal c
olrigados iodos os ininigos a un aconodo.
Esia gloriosa aao quc irouc a az Iialia,
incdiaiancnic dcois dc icr sido fciia, V. M., cujo
csriio c coraao nunca acIaran rcouso scnao
no iralalIo, assou, scn dcscansar, ao
Langlcdoc, ondc, dcois dc icr ionado as cidadcs
dc Privas c dc Alcz cla fora, rcduziu or sua
crscvcrana o rcsio do ariido Iugucnoic c iodo
46
o scu rcino olcdicncia, dando cla sua
dcncncia a az quclcs quc iinIan ousado fazcr-
lIc gucrra; nao conccdcndo-lIcs vaniagcns
rcjudiciais ao Esiado cono iinIa aconiccido
anicriorncnic, nas ondo fora do rcino aquclc
quc cra o unico cIcfc dc un iao dcsgraado
ariido c quc o iinIa scnrc foncniado.
O quc c dc naior considcraao ncsia aao iao
gloriosa c quc V. M. arruinou alsoluiancnic cssc
ariido, cnquanio o rci da EsanIa sc
cncarrcgava dc o auncniar c dc firna-lo cada vcz
nais.
Elc acalava dc fazcr un iraiado con o duquc
dc FoIan ara fornar ncsic Fcino un coro dc
csiado rclcldc a Dcus c a V. M. rccclcndo un
nilIao quc iodos os anos lIc dcvia scr ago,
iornando as ndias, dcssa nancira, iriluiarias do
infcrno. Mas csscs rojcios foran scr
conscqucncia c ao ncsno icno quc icvc o
dcsrazcr dc salcr quc aquclc quc ia dc sua aric
rcalizar un iao glorioso ncgocio iinIa sido norio
na forca or un nandaio do arlancnio dc
Toulousc. V. M. icvc o conicniancnio dc crdoar
aquclcs quc nao sc odian nais dcfcndcr,
sulordinando sua facao c lcn iraiando suas
cssoas, quando cscravan o casiigo dos crincs
quc iinIan conciido.
47
Sci lcn quc a EsanIa cnsou lavar-sc dc
una aao iao ncgra alcgando o socorro quc V. M.
dava aos Iolandcscs, nas cssa cscusa c iao na
quanio a sua causa.
O scniido conun faz conIcccr a iodo o
nundo quc c lcn difcrcnic a coniinuaao dc un
socorro csialclccido lcgiiinancnic, scgundo a
dcfcsa naiural c ouiro qualqucr csialclccido
nanifcsiancnic conirario rcligiao c lcgiina
auioridadc quc os rcis rccclcran do ccu solrc os
scus sudiios.
E o rci, ai dc V. M., nunca iraiou con os
Iolandcscs scnao dcois quc o rci da EsanIa
fornou una liga ncsic rcino ara usurar-lIc a
coroa.
Esia vcrdadc c nuiio cvidcnic ara odcr scr
osia cn duvida c nao Ia icologia no nundo quc
nao ossa dizcr, scn ir conira os rincios da
luz naiural quc, assin cono a ncccssidadc olriga
aquclcs a qucn sc qucr iirar a vida a sc scrvircn
dc qualqucr socorro ara sc garaniir, ianlcn un
rncic icn o dirciio dc fazcr o ncsno ara
cviiar a crda do scu Esiado.
O quc c coniingcnic, no scu conco, iorna-sc
algunas vczcs ncccssario cn scguida. Ncsic caso
csia a ligaao quc V. M. nanicn con csscs
ovos, nao soncnic cn conscqucncia dos
iraiados do falccido rci, nas orquc a EsanIa
48
nao odc dciar dc scr ininiga dcsic Esiado
cnquanio rcicn una aric dos scus aniigos
donnios. claro quc a causa quc dcu lugar a
csic iraiado nao icndo ccssado, a coniinuaao do
cfciio c iao lcgiina quanio ncccssaria.
Os dcsgnios dos csanIois sao cada vcz
nais injusios cn lugar dc rcarar as rinciras
injurias quc clcs fizcran a csic rcino, auncnian-
nas iodos os dias.
Alcn disso o falccido rci nao sc uniu aos
Iolandcscs scnao dcois dc icrcn fornado un
coro dc Esiado, consirangidos cla orcssao
conira a qual nao sc odian garaniir
inicirancnic. Nao foi o causador ncn da sua
rcvolia ncn da uniao dc suas rovncias.
Nao foi lasianic a EsanIa favorcccr varias
vczcs aos rcvoliados Iugucnoics conira os scus
rcdcccssorcs. Ela quis uni-los cn coro dc
Esiado dcniro da Frana.
Un sanio zclo fc-los qucrcr scr auiorcs dc
un ial csialclccincnio c, o quc c noiavcl, scn
ncccssidadc c scn razao, a nao scr a coniinuaao
das suas aniigas usuracs alcn das novas quc
dcscjan fazcr c quc raiifican dc ial forna quc o
quc c roilido a iodo o nundo, lIcs-c crniiido
cn visia dc suas loas inicncs.
49
Tcndo iraiado longancnic dcsic assunio cn
ouira olra, alandono-o ara dar scguincnio ao
quc diz rcsciio s acs dc V. M.
A na fc dos csanIois os icndo lcvado a
aiacar dc novo o duquc dc Maniua, cn rcjuzo
do iraiado quc iinIan fciio con V. M., lcvou cla
scgunda vcz nossos ccrciios Iialia, ondc foran
dc ial forna lcndiios or Dcus, quc aos icrcn
gloriosancnic assado un rio guarnccido clo
duquc dc Savoia con 14.000 infanics c 4.000
cavalciros conira a fc do iraiado quc Iavian
assinado con V. M. no ano rcccdcnic, Pigncrol
cn rcscna das foras do incrador, foi ionada;
ianlcn visia das foras do rci dc EsanIa, c
nais da cssoa c dc ioda a fora do duquc dc
Savoia, iudo iornando a aao dc V. M. nais
gloriosa, c o narqucs dc Esnola un dos
naiorcs caiiacs do scu icno.
Dcssa nancira ionou-sc Susa doninando-sc
ao ncsno icno os ircs nais considcravcis
odcrcs da Euroa. a csic, a fonc, c a
inacicncia dos franccscs, coisas dc quc sc
acIarao oucos ccnlos na Iisioria.
En scguida conquisiou-sc a Savoia
culsando un ccrciio dc 10.000 infanics c
2.000 cavalciros quc iinIan nais facilidadcs dc
dcfcndcr-sc nun as dc nonianIas cono aquclc
50
cn quc csiavan, nais do quc scria facil a 30.000
Ioncns aiaca-los.
Os conlaics dc Vcillanc c dc Corianc
assinalaran ouco icno dcois o nosso ccrciio
cn Picnonic; c a ionada dc Valcna foriificada
clo duquc dc Savoia ara oor-sc aos dcsgnios
dc V. M., fcz conIcccr quc nada odc rcsisiir s
arnas jusias dc un rci iao fcliz quanio odcroso.
Cazal foi socorrida nao soncnic conira a
oiniao conun da naior aric, nas ainda conira
o rorio cnsancnio do duquc dc Moninorcncy,
quc iinIa sido cnrcgado ncsic csforo c conira o
dc Marillac quc o sulsiiiura, anlos dizcndo quc
a cnrcsa cra inossvcl.
O socorro dcssa raa dc gucrra foi ianio
nais glorioso quanio un ccrciio nais foric do
quc o scu csiava frcnic dos nilancscs quc lIc
fornccian ioda a soric dc conodidadcs ao alrigo
das nuralIas dc Cazal, osia s suas naos c
olrigada a conscniir nisso da ncsna soric quc as
cinco ouiras raas quc os csanIois iinIan nos
arrcdorcs dc Monic Fcrrai.
Sc sc salc quc no nais foric dcsia luia V. M.
csiava csgoiada c sua cssoa crigosancnic
cnfcrna c ainda nais o scu coraao; sc sc
considcra quc a rainIa nac, ludilriada or
alguns csriios cnvcncnados, fornou un
odcroso ariido quc cnfraqucccndo ao dc V. M.
51
foriificou nuiio os ininigos; sc sc rcrcscniar
ainda quc cla rccclia iodos os dias divcrsos
avisos sccrcios; os nais ficis scrvidorcs dc V. M.
quc odiavan c icnian csiando logo cn siiuaao
dc nao odcr-lIcs fazcr nal; scria inossvcl nao
sc rcconIcccr a londadc dc Dcus cono icndo
coniriludo ara iais lons succssos, nais do quc
a rudcncia c a fora dos Ioncns.
Foi cniao quc a rainIa nac fcz ioda a soric
dc csforos inaginavcis ara dcsiruir o consclIo
dc V. M. csialclcccndo un ouiro scgundo a sua
faniasia.
Foi cniao quc os naus csriios quc
doninavan o do scnIor rncic c iralalIavan
sol o scu nonc fizcran iudo o quc udcran ara
crdcr-nc.
A nac c o filIo fizcran un acordo nais
conirario ao Esiado do quc quclas cssoas quc
qucrian arruinar, ois quc no csiado rcscnic
dos ncgocios cra inossvcl qualqucr nudana
scn a crda conun.
O filIo iinIa ronciido nao dcsosar a
rinccsa Maria, o quc a nac icnia dc ial soric
quc ara, incdi-lo, cla o iinIa fciio rcndcr, na
sua auscncia, no casiclo dc Vinccnncs, dc ondc
nao saiu scnao aos a convcnao; c a nac sc
Iavia olrigado cn concnsaao a nc fazcr cair
52
cn dcsgraa junio dc V. M. dc qucn sc nc
afasiaria.
Para iornar as suas roncssas nais
inviolavcis clas foran cscriias c o duquc dc
Dcllcgardc irouc-as duranic nuiio icno cnirc a
clc a canisa cono sinal dc quc lIc iocava ao
coraao c cono ncio dc asscgurar quclcs quc a
Iavian assinado, dc quc so as crdcria con a
roria vida.
Janais facao foi nais foric nun Esiado.
Scria nais facil cnconirar gcnic quc fizcssc aric
dcla do quc nao ariicianics.
O quc auncniou a naravilIa da conduia dc
V. M. ncssa ocasiao foi quc rocurando cu o ncu
afasiancnio ara agradar rainIa quc o
dcscjava aaionadancnic, V. M. scn ouiro
consclIo, salvo o scu rorio, c scndo so a oor-
sc auioridadc dc una nac c aos ariifcios dc
iodos os scus adcrcnics aos cdidos quc cu
ncsno fazia conira nin, soulc rcsisiir.
Fala assin orquc o narccIal dc ScIonlcrg
quc cra ficl nao csiava cniao crio dc V. M. c o
guarda dos sclos, dc Marillac, quc cra un dos
quc sccundavan a rainIa nos scus dcsgnios,
agia conira V. M. c cla roria.
A rudcncia dc V. M. foi ial, quc afasiando o
guarda dos sclos dc noio rorio, sc lilcrou dc
53
un Ioncn dc ial forna cIcio dc si ncsno quc
nao acIava nada lcn fciio quc nao o fossc or
sua ordcn, c acrcdiiava quc nuiios naus ncios
lIc cran lciios dcsdc quc caazcs dc o fazcrcn
aiingir aos fins quc cran sugcridos or un zclo
quc sc odc cIanar indiscrcio.
Enfin, o roccdincnio dc V. M. foi iao salio
quc nada dcu rainIa, quc fossc conira o Esiado
c nada lIc foi rccusado salvo aquilo quc odcria
scr fciio scn fcrir sua conscicncia, c agir ianio
conira cla quanio a V. M. ncsno.
Eu odcria iscniar-nc dc falar da az quc foi
concluda cn Faiislonnc cnirc V. M. c a casa
d'usiria, orquc icndo sido assinada clo
cnlaiador cn condics quc o rorio
incrador rcconIcccu csiarcn acina dos scus
odcrcs, cla nao odc or csia razao scr osia no
nuncro das acs dc V. M.; nas sc sc considcra
quc a falia do cnlaiador nao lIc ossa scr
inuiada, cono cra ncccssaria nuiia londadc
ara suoria-la, nao foi ncccssaria, ianlcn,
ouca dcsircza ara rcara-la dc alguna soric
scn sc rivar da az ncccssaria a csic Esiado cn
un icno cn quc V. M. iinIa ianios airaalIos.
Esia aao scra julgada das naiorcs rcalizadas
or V. M. c dc conscqucncia quc nao odc scr
oniiida ncsic lugar.
54
A razao c a conduia dos Esiados rcqucria un
casiigo ccnlar naquclc quc iinIa uliraassado
as ordcns cn naicria iao dclicada c nuna
ocasiao iao inorianic; nas a londadc aiou as
naos jusiia dc V. M., orquc, cnlora clc fossc
o unico cnlaiador, nao agiu so ncssc ncgocio,
nas con un adjunio dc ial condiao, quc o
rcsciio fcz considcra-lo anics o noiivo da falia,
do quc a falia ncsna.
Elcs foran dc ial soric surrccndidos, un c
ouiro, con a gravc cnfcrnidadc quc V. M. sofrcu
cn Lion, quc agiran cn facc do csiado cn quc
csic rcino odcria csiar con a dcsgraa da sua
crda, nais do quc cono csiava cfciivancnic, c
scgundo as ordcns quc Iavian rccclido.
Nao olsianic a na condiao do scus
iraiados, os incriais foran olrigados a rcsiiiuir
logo Maniua. O icnor dos nossos ccrciios os
olrigou a dcvolvcr o quc Iavian usurado aos
vcnczianos c aos Crisons; c dcois quc V. M.
dciou cnirar as iroas do duquc dc Savoia no
Pigncrol, no foric c no valc dc Pcrusa ara
saiisfazcr ao iraiado dc Qucrasco, V. M. csiava
iao dc acordo con clc quc cn viriudc dc un novo
iraiado, cssas raas ficaran cricnccndo a V.
M., scgundo as vaniagcns c a conicnio dc ioda a
Iialia quc icra ncnos razao dc icncr ara o
fuiuro una injusia orcssao, cisiindo una oria
alcria ara scr socorrida.
55
Ncsic icno, os dcsconicniancnios quc o
duquc da Davicra iivcra con o incrador c os
csanIois, c o icnor quc iodos os ouiros clciiorcs
caiolicos c roicsianics iinIan dc scr dcsojados
dos scus Esiados, cono nuiios ouiros rncics
ja Iavian sido or soliciiaao, icndo lcvado a
dcscjar sccrciancnic o aoio dc V. M. Ela iraiou
con clcs con ial inircidcz c ianio succsso, quc
clcs incdiran na roria rcscna do incrador
a clciao do rci dos ronanos, cnlora a dicia dc
Faiislonnc fossc convocada ara cssc unico fin.
En scguida, ara conicniar o avido duquc da
Davicra, saiisfazcr os clciiorcs c varios ouiros
rncics c ara os firnar a iodos na rcsoluao
quc iinIan ionado, dc iornar a liga Caiolica
indccndcnic, nao do incrio nas da EsanIa
quc usurava a sua dircao, scus cnlaiadorcs
sc govcrnaran con ial corrcsondcncia, con
csics rncics quc clcs lIcs faciliiaran os ncios
dc fazcr dcor Walsicin do conando dos ccrciios
do incrio, o quc ocasionou un rciardo nos
ncgocios do scu scnIor.
O crcdiio dc V. M. nao foi ncnor no Noric
ois quc o larao dc CIarnacc scn iiiulo dc
cnlaiador, rocurou quasc ao ncsno icno a
az cnirc os rcis da Polnia c da Sua, az quc
Iavia sido inuiilncnic icniada or varios ouiros
oicniados.
56
Essa az dcu lugar cnrcsa quc o rci da
Succia fcz ouco dcois ara incdir a orcssao
dos rncics do incrio, na AlcnanIa, c cssc
dcsgnio, assin quc foi do nosso conIccincnio,
rocurou-sc rcvcnir o rcjuzo quc a rcligiao
caiolica odcria icr; V. M. fcz un iraiado con clc
cn quc o olrigava a nao criurlar o ccrccio
rcligioso cn iodos os lugarcs dc sua conquisia.
Eu lcn sci quc os ininigos, quc cnsan
jusiificar as suas acs dcsacrcdiiando as dc V.
M., nada csqucccran do quc udcran, ara
iornar cssa convcnao odiosa; nas scu dcsgnio
nao roduziu ouiro cfciio scnao o dc aicnicar a
sua nalcia.
A inoccncia dc V. M. c ianio nais clara
quanio o cnlaiador nao cnirou janais cn
ncnIun iraiado con csic conquisiador (Cusiavo
Adolfo}, scnao scis ncscs dcois dc icr clc
cnirado na AlcnanIa, o quc jusiifica
cvidcnicncnic quc as convcncs quc foran
fciias con csic rncic foran o rcncdio do nal,
cuja causa nao odc scr avaliada.
Os iraiados assados nao soncnic con csic
grandc rci, nas ianlcn con nuiios ouiros
rncics da AlcnanIa, sao ianio nais jusios
quanio foran alsoluiancnic ncccssarios ara a
salvaao do duquc dc Maniua, injusiancnic
aiacado c ara a salvaao dc ioda a Iialia, solrc a
57
qual os csanIois nao iinIan ncnos dirciio do
quc solrc o Esiados dcsic olrc rncic, ois
quc csiinavan quc a sua conodidadc cra dirciio
suficicnic c lcgiino.
As criurlacs roduzidas ncsic rcino cla
divisao quc os csanIois alcriancnic susciiaran
cn sua casa rcal, olrigava V. M. a rccorrcr a
ccdicnics quc lIc udcsscn iornar nais
scguro.
O scnIor rncic icndo sado da coric c da
Frana, cla icrccira vcz, or divcrsos ariifcios
dos quais os csanIois foran os rinciais
auiorcs, c o cardcal infanic, icndo rciirado a
rainIa nac ara Flandrcs c facil dc julgar quc sc
csscs lons vizinIos nao iivcsscn iido alguna
noiavcl ocuaao inicrna, icria lcvado os ncgocios
nuiio adianic, ara rcjudicar V. M. ncsic rcino.
Era rcciso ncccssariancnic afasiar a
icncsiadc c sc rcarar ara nanicr o csforo,
caso nao fossc ossvcl cviia-la.
Ncsia considcraao, dcois quc V. M. ficou
scgura daquclc odcroso aulio, fcz cono
aquclcs quc, ara rcvcnircn o coniagio con quc
o ar os ancaa, urgan-sc con ianio nais
cuidado quanio a lincza inicrna c, a scu
criicrio, o nclIor c o nais scguro ncio quc icn
dc sc garaniircn conira as injurias cicrnas.
58
A rovidcncia dc Dcus lIc foi iao favoravcl
ncsia circunsiancia, quc, aquclcs quc, aninando
a rainIa c o scnIor rncic conira a Frana,
cnsavan fazcr a V. M. nuiio nal, nao
conscguiran scnao nosirar-sc incaazcs; c sua
conduia arcccu ianio nais naravilIosa ncsia
ocasiao, quanio cIanando un c dcscjando a
volia da ouira, sua londadc a scu rcsciio foi
rcconIccida or ioda a gcnic, ao ncsno icno
quc os cfciios da sua jusiia caran solrc aquclcs
quc o iinIan ajudado a ionar naus consclIos.
O duquc dc Dcllcgardc ficou rivado do
govcrno da DorgonIa c or conscqucncia as
cIavcs das orias quc clc iinIa alcrio ao scnIor
rncic, ara fazc-lo sair do rcino.
O duquc d'Ellocuf foi igualncnic dcsojado
do govcrno da Picardia quc V. M. lIc Iavia dado
ouco icno anics.
O duquc dc Cuisc rcnido clos icnorcs da
sua conscicncia, icndo-sc rciirado ara a Iialia
quando V. M. o cIanou coric ara rcsiar
conia das suas acs, cssa rciirada crininosa fc-
lo crdcr o govcrno con quc o falccido rci, ai dc
V. M., o iinIa Ionrado.
Assin sc livrou V. M. dc govcrnadorcs
ingraios c inficis c a DorgonIa, a Picardia c a
Provcna, rovncias dc grandc considcraao,
59
ficaran nas suas naos, livrcs dcsscs csriios
crigosos.
V. M. colocou na rincira o rinciro rncic
dc sanguc, quc a dcscjava ardcnicncnic, c or
cssc ncio V. M. o inicrcssou rudcnicncnic nos
ncgocios do icno, dando nuiio cn quc cnsar
ao scnIor rncic, quc, con razao nada no
nundo icnia ianio, quanio o csialclccincnio dc
cssoa quc dc crio o scguissc.
Esialclcccu na scgunda o duquc dc
CIcvrcusc, rncic da Lorcna, ara icsicnunIar
quc as falias sao cssoais c quc sua indignaao
nao sc csicndia scnao aos dcssa casa quc sc
Iavian iornado culados or sua na conduia.
Foi graiificado o narccIal dc Viiri con a
icrccira, ianio or causa da sua fidclidadc quanio
orquc, scndo naniido or auioridadc, clc cra dc
scu naiural caaz dc fazcr frcnic quclc quc dcla
iinIa sado.
Enircianio as dcclaracs quc V. M. fcz,
ncsias ocasics, rcgisiar no arlancnio, foran
ianio nais arovadas or iodo o nundo, quanio
condcnados os culados c os scciarios da rainIa
c do scnIor rncic, clas cscusavan csias duas
cssoas quc sao iao caras quanio roinas dc V.
M., cnlora no assado, usasscn do arcnicsco
dc nancira conlciancnic coniraria ao ccnlo
rcscnic.
60
Vossa najcsiadc con nuiia vigilancia odc
incdir dcsgnios c nuiias cnrcsas ncdiiadas c
icniadas sol o nonc da rainIa c do scnIor
rncic solrc divcrsas raas do rcino; sua
acicncia foi ial ncsics dcsgraados cnconiros,
quc osso quasc dizcr quc V. M. fcz conIcccr
acnas o quc nao cra ossvcl dissinular dc sua
na conduia.
Enircianio, ara cviiar o curso c conirariar a
liccna con a qual arccia quc lIcs fossc
crniiido iudo cnrccndcr sua sonlra, V. M.
fcz coriar a calca ao narccIal dc Marillac, con
iania nais razao quania, icndo sido condcnado
con jusiia, a consiiiuiao rcscnic do Esiado
rcqucria un grandc ccnlo.
Esics grandcs c alorrccidos ncgocios nao lIc
incdiran dc rcrinir, con iania auioridadc
quania razao, ccrias acs do arlancnio dc
Paris, quc iinIa suoriado cn nuiias ouiras
ocasics, o quc c nais noiavcl or icr sido fciio
no calor dos dcsconicniancnios da rainIa, do
scnIor rncic c dc iodos os scus ariidarios do
quc c cla aao ncsna. En scguida, o scnIor
rncic cnirou nao arnada cn Frana,
soliciiaao dos csanIois, c do duquc dc Lorcna,
con iroas quc csscs lons vizinIos forncccran
cn grandc aric.
61
Parccia quc o conIccincnio quc V. M. icvc
cn scguida dc quc clc cra cscrado no Langucdoc
clo duquc dc Moninorcncy nuiio auiorizado
ncssa rovncia, dc quc cra govcrnador, lIc
dcvcssc dcsviar do dcsgnio quc lIc Iavia
conduzido Lorcna, ara livrar csic duquc do
nau ariido cn quc sc Iavia osio; nas
acalando aquilo quc sc Iavia concado con iao
lons roosiios, V. M. fcz scguir ao scnIor scu
irnao dc crio clo narccIal dc ScIonlcrg c iao
roniancnic avanou aos Iavcr rccclido ircs
raas do duquc dc Lorcna cono garaniia dc sua
fc, quc iodos os csforos daquclcs quc sc Iavian
ligado conira El Fci iornaran-sc vaos.
A viioria quc as arnas dc V. M., conandadas
or csic narccIal, conscguiran cn
Casiclnaudari foi un arguncnio iao scguro da
lcnao dc Dcus solrc V. M. cono as graas quc
V. M. conccdcu cn scguida ao scnIor rncic c
aos scus, dcsdc quc o nau csiado dos ncgocios
lIc dcu ncios dc agir dcssa forna, foran un
icsicnunIo cvidcnic dc londadc.
A sinccridadc, con a qual quis olscrvar iodas
as roncssas quc foran fciias cn Dczicrs,
cnlora V. M. soulcssc scgurancnic quc Puy
Laurcns nao iinIa ouiro dcsgnio scnao cviiar a
sonlra dc un arrccndincnio, o crigo cn quc
clc sc acIava, conira o qual nao sc odia garaniir
or ouira via, foi una rova iao auicniica do
62
grandc coraao dc V. M., quanio dc sua fc
inviolavcl.
O casiigo do duquc dc Moninorcncy, quc nao
odia scr discnsado scn alrir a oria a ioda
soric dc rclclics crigosas cn iodos os icnos c
ariicularncnic naquclc cn quc un Icrdciro
rcsuniivo da coroa sc iornara, or nau
consclIo, cIcfc daquclcs quc sc scaravan do
scu dcvcr, fcz vcr a iodo o nundo quc a firncza
igualava cn V. M. a rudcncia.
Essa uniao fcz vcr ianlcn quc os
scrvidorcs dc V. M. rcfcrian os inicrcsscs
ullicos aos scus ariicularcs, ois quc rcsisiian
ncssa ocasiao soliciiaao dc varias cssoas quc
lIcs dcvian scr dc grandc considcraao, c s
ancaas do scnIor rncic, quc Puy Laurcns
lcvava aic cssc onio, fazcndo dizcr quc sc
Moninorcncy norrcssc, o scnIor rncic fa-los-
ia norrcr ianlcn.
A acicncia con a qual V. M. sofrcu os novos
nonoolios quc Puy Laurcns csialclcccu cn
Flandrcs sol o nonc do scnIor rncic, ara
ondc sc rciirara cla icrccira vcz c scnclIanic
qucla quc lcva un ai a dcscular os
dcsrcgrancnios conciidos or un dos scus filIos
sado da olcdicncia.
Aqucla quc lIc fcz sofrcr or iao longo icno,
quanio o lcn do Esiado c sua conscicncia
63
udcran crniiir, a nalcia c lcviandadc quc
lcvaran varias vczcs o duquc dc Lorcna a arnar-
sc conira V. M., c una viriudc quc cnconirara na
Iisioria oucos ccnlos scnclIanics.
A londadc con a qual V. M. sc oriou, ara
scgurar-sc das suas scgundas falias, do cnIor
dc algunas dc suas raas, caaz dc conic-lo no
scu dcvcr sc a loucura nao iivcssc igualado a sua
falia dc alavra, acIar-sc-a ianio nais
inconaravcl quanio Ia oucos rncics quc
crdcn ocasiao dc sc iornarcn scnIorcs dc un
Esiado vizinIo quando icn nuiios noiivos
lcgiinos ara o fazcrcn c ianlcn o odcr.
Aos ianias rccadas conciidas clo duquc
scu vassalo, dcois dc lIc icr, conira a sua fc,
conira o dirciio divino c o da consiiiuiao, fciia
clos Ioncns, rciirado un cnIor quasc iao
rccioso quanio o rorio Esiado; a rudcncia
con a qual V. M. o dcsojou, quando a sua
nalcia c a sua inconsiancia nao odian nais icr
ouiros rcncdios alcn daquclcs, circnos, c
nuiio nais noiavcl do quc sc anics o fizcssc;
odcr-sc-ia r cn duvida a sua jusiia. Tanlcn
nao sc odcria cscrar nais scn V. M. arcccr
inscnsvcl, concicndo or onissao una falia
igual qucla quc concicria un rncic quc or
una ura violcncia dcsojassc a un ouiro scn
razao.
64
Quc nao sc dcvc dizcr da loa naiurcza dc quc
V. M. c doiado, quc o lcvou a rovocar a volia do
scnIor rncic Frana cla icrccira vcz;
quando arccia quc nao sc odcria nais falar da
sua fc cn visia das divcrsas rccadas c da
ciraordinaria na fc dos scus ariidarios?
Muiios acIavan, con razao, quc clc nao
odcria voliar scn conroncicr a scgurana dos
nais ficis scrvidorcs; c no cnircianio clcs cran
sos cn soliciiar a sua rciirada do crigo cn quc
sc Iavia osio.
Esia aao cnconirara oucos ccnlos na
aniiguidadc sc sc considcran as circunsiancias;
c rovavclncnic icra oucas iniiacs ara o
fuiuro.
Cono nao cra ossvcl scn una circna
ousadia aconsclIar V. M. a dar ao scnIor
rncic, conira scus rorios scniincnios, un
noiavcl auncnio dc aanagio, un govcrno dc
rovncia c una raa, quando foi qucsiao dc
rciira-lo dc Lorcna na rincira vcz quc clc saiu
do rcino; nao foi ossvcl scn grandc firncza
rcsisiir duranic un ano s suas insiancias ara
icr una na fronicira, ara ondc clc quis rciirar-sc
saindo dc Flandrcs.
Nao foi ouca fclicidadc icrcn csics dois
consclIos dado iao lon rcsuliado, quc a
conccssao da rincira raa foi causa da sua
65
rincira volia; c causa iao inoccnic quc scndo
uiil ncssa ocasiao, nao sc odc dcois alusar,
quando os scus quiscran fazcr.
A rccusa da scgunda, incdi-lo-ia dc voliar
ao scu dcvcr, c ao scu as naial, unico lugar dc
sua salvaao; ao conirario, a sua aquicsccncia
olrigou-o a voliar cnfin con una inicnao iao
rcia, quc clc c os scus dcois confcssaran quc a
sua fc cra na quando sol rcicio dc asscgurar a
sua cssoa, cdia un lugar dc rciiro a fin dc
criurlar dc novo a az da Frana.
Os favorcs ciraordinarios quc V. M.
conccdcu a Puy Laurcns ara olriga-lo a insirar
una loa conduia ao scu scnIor, sao dignos dc
ncnoria, c nao dcvcn scr csquccidos ncsic
lugar.
O casiigo quc rccclcu logo quc V. M.
rcconIcccu coniinuava a alusar das graas, cra
dcnasiado jusio c ncccssario, confornc o
rcconIcccu V. M. cn scguida.
A osicridadc noiara, csiou scguro, ircs
coisas lcn considcravcis a csics rcsciio. un
iniciro dcsligancnio dc iodos os ouiros inicrcsscs
alcn dos ullicos, cn criaiuras quc icndo
rccclido or crcsso conando na sua aliana
nao dciaran dc aconsclIar V. M. a rcndc-lo,
orquc o lcn do Esiado assin rcqucria; una
grandc rudcncia or icr cccuiado csia aao cn
66
rcscna do scnIor rncic, quc nao odia
scnao arovar dc crio un consclIo quc dc longc
arccndcria or si ncsno, sc a ccricncia nao o
fizcssc conIcccr, quc nao cra a clc quc iudo sc
dirigia. Una grandc audacia cn dar-lIc ao
ncsno icno iania lilcrdadc, quania iinIa clc
anics; con o unico fundancnio dc quc, icndo-sc
conduzido or nais consclIos, o cfciio ccssaria
quando a causa ccssassc, c logo quc clc fossc
dcsiiiudo dos ncsnos scguiria, or scus
rorios scniincnios, un caninIo conirario
quclc a quc o Iavian lcvado os dc ouircn.
Esia aao c varias ouiras quc iivcran lugar
duranic o rcinado dc V. M. farao, csiou scguro,
icr or naina ccria, quc c rcciso cn ccrias
ocasics, ara o lcn do Esiado, una viriudc
nascula quc assa algunas vczcs or cina das
rcgras da rudcncia ordinaria c quc c ouiras
vczcs inossvcl garaniir-sc dc alguns nalcs, sc
nao sc dciar alguna coisa foriuna, ou, nclIor
diio, rovidcncia dc Dcus quc nao rccusa o scu
socorro quando a nossa salcdoria, csgoiada,
ncnIun odc dar-nos.
Dc rcsio, a conduia dc V. M. scra
rcconIccida cono ianio nais jusia, quanio,
aquclcs quc lcrcn a Iisioria vcrao quc V. M. nao
faz unir ningucn scnao dcois dc icr, or
noiavcis graas icniado nanicr os sudiios no scu
dcvcr.
67
O narccIal d'Ornano foi fciio narccIal con
cssc roosiio.
O grandc Prior icvc o conando do nar,
quando, icndo crvcriido o csriio do scu irnao,
dcran anlos noiivo a quc vossa najcsiadc lIcs
iirassc a lilcrdadc.
O narccIal dc Dossonicrrc nao sulsisiiu
scnao clos rcais lcncfcios quando sua nancira
dc falar c dc agir na coric olrigou V. M. a
cnccrra-lo na DasiilIa.
O guarda dos sclos dc Marillac csiava ianio
nais olrigado a conduzir-sc lcn, quanio a
osiao a quc a sua loa foriuna o iinIa clcvado
nao lIc dciava lugar a dcscjar nais, or naior
quc fossc a sua anliao.
O narccIal scu irnao, csialclccido cn
Vcrdun c clcvado a un ofcio da coroa, iinIa
iodas as ocasics or cssas graas dc cviiar o
sulcio quc ncrcccu cla sua ingraiidao c clos
scus cccssos.
Os divcrsos conandos quc o duquc dc
Moninorcncy icvc no ccrciio cnlora clc fossc
ainda noo ara ncrccc-los, o cargo dc MarccIal
dc Frana, o livrc accsso quc V. M. lIc dcu junio
a sua cssoa, c a faniliaridadc quc iinIa con
suas criaiuras, cran graas c rivilcgios
68
suficicnicncnic grandcs ara o incdircn dc
corrcr inrudcnicncnic cn lusca dc sua runa.
Havia ouco quc CIaicauncuf iinIa sido
Ionrado con os sclos, quando sc concou a
dcscolrir scu roccdincnio nau, dando lugar a
dcsconfiar quc no conco da sua nagisiraiura,
iivcssc quasc as ncsnas inicncs quc quando a
icrninou.
Enircianio, cssc rinciro cargo da jusiia ao
qual V. M. o cIanou, alcn dos dcz nil cscudos
quc rccclcu da rcal lilcralidadc, cn un ano, o
govcrno dc una das rovncias, graas
ciraordinarias ara un Ioncn da sua
rofissao, nao foran considcracs
suficicnicncnic odcrosas ara incdi-lo dc scr
o auior da sua roria runa.
As divcrsas c grandcs graas quc Puy
Laurcns rccclcu cn ouco icno da londadc dc
V. M. foran iao ciraordinarias quc aquclcs quc
dclas soulcrcn ficarao csaniados, c ialvcz nais
do quc do scu nau roccdincnio, conun
quclcs quc a foriuna clcva nun insianic c scn
ncriio.
O crdao dos crincs quc V. M. lIc dcu or
ocasiao dc sua volia dc Flandrcs nao scra
csiinada coisa ncdocrc cla osicridadc.
69
As sonas incnsas quc rccclcu das rcais
lilcralidadcs, o govcrno do Dourlonnais, a
qualidadc dc duquc c ar, c a ninIa aliana,
cran ligacs suficicnicncnic forics ara conicr
cn scu dcvcr, qualqucr ouira cssoa quc nao
fossc clc, incaaz dc nanicr-sc dcniro dc jusios
liniics.
Quando o condc dc Cranail foi osio na
DasiilIa, acalava dc rccclcr, or cIanada
coric, dcnonsiraao do csquccincnio das suas
rinciras falias. Mas cssc favoravcl iraiancnio
nao o incdiu dc voliar ao scu riniiivo irilIo,
dcsscrvindo o csiado rcscnic dos ncgocios, c
rocurando dcsviar V. M. da sua aniiga conduia,
quc os aconiccincnios jusiificavan cono fcliz, c
a lcnao dc Dcus, cono jusia.
A cscolIa quc sc Iavia fciio do narccIal dc
Viiri ara a Provcna o olrigava vivcr con nuiio
concdincnio nun grandc cnrcgo quc sua
coragcn c sua fidclidadc lIc Iavian ouiorgado.
Mas sua cccssiva avidcz c scu Iunor insolcnic c
alianciro nao coniriluran ouco a riva-lo do
ncsno, ara -lo nun govcrno dc ncnor
cicnsao.
Sc dcvcnos falar daquclcs quc foran
sinlcsncnic afasiados da coric, quc olrigacs
nao rccclcu o duquc dc Dcllcgardc dc V. M. c dos
scus scrvidorcs?
70
A londadc dc un c a clarividcncia dos ouiros
iiraran-no dc ccrios cnlaraos dc galincic; nos
quais sua circna vaidadc c os dcsrcgrancnios
dc suas aics o iinIan jogado. Elc cra duquc
cla Fcal graa c ianio nais olrigado a lcn
conduzir-sc junio do scnIor rncic, quando clc
o ajudou a sair do rcino, quanio V. M. o
csialclcccu nos rinciros cargos da sua casa,
dos quais nao rccclcu ouca rcnuncraao.
Dc olrc c sinlcs gcniil-Ioncn quc cra
TIoiras, foi visio nun insianic narccIal dc
Frana c iao carrcgado dc lcncfcios, quc rccclcu
nao soncnic os nclIorcs cnrcgos c os naiorcs
govcrnos do rcino nas nais dc scisccnios nil
cscudos dc graiificaao.
La Fargis csiava ianio nais olrigado a lcn
conduzir-sc quanio V. M. ondo-o junio da
rainIa sua nulIcr, iinIa-o osio acina dos
dicIoics a scu rcsciio.
Os duqucs dc Cuisc c d'Ellocuf rccclcran
visia dc iodo o nundo, graas indizvcis dc V. M.
Ao ncsno icno quc a rinccsa dc Coniy
fornava calalas calorosas na coric, iirava nuiio
da rcal lolsa cla vcnda dc CIaicaurcnauli; nas
isso nao cra suficicnic ara nanic-la no scu
dcvcr.
71
O afasiancnio do duquc dc La Vallciic,
cnlora voluniario, c nao forado, dando-nc
lugar a -lo ncsia classc, nao osso dciar dc
rcrcscniar quc ouco icno anics quc
soliciiassc ao scnIor scu irnao c ao condc dc
Soissons dc voliarcn suas arnas, das quais clcs
iinIan cniao o conando, conira a cssoa dc V.
M. o Ionrou con a qualidadc dc duquc c ar, nao
osso discnsar-nc dc ajuniar, cn scguida, quc
ara firna-lo nais no rcal scrvio, V. M. acIou
lon quc clc sc ligassc con aquclcs, aos quais
rcndian laos inquclravcis c quc cn
considcraao da ninIa aliana, lIcs fossc
acordada a sucrinicndcncia do govcrno dc
Cuicnnc, auncniada a sua osiao, con o osio
dc coroncl dc infaniaria, con irinia nil lilras dc
lcncfcio. Posso dizcr, alcn disso, quc o crdao
quc V. M. lIc ouiorgou con una londadc
ciraordinaria, or un crinc iao sujo c iao
vcrgonIoso, avcriguado or dois rncics
irrcrocIavcis ncssa ocasiao, nao odc incdir
quc a sua fraqucza c o scu ciunc conira o
rncic dc Condc, c o arccliso Dourdcau, ou a
inicnao quc clc iinIa dc inicror-sc nos rcais
ncgocios, lIc fizcsscn crdcr nuiia Ionra
fugindo a ocasiao dc ionar Foniaralia quando os
ininigos nao odian nais dcfcndc-la.
Sc c un cfciio dc rudcncia singular icr
ocuado or dcz anos iodas as foras dos
ininigos do Esiado, or aquclas dos aliados,
72
ondo a nao na lolsa c nao nas arnas; cnirar
cn gucrra alcria quando os aliados nao odian
ficar sos, c ouira salcdoria c coragcn
conjuniancnic, quc jusiifican lcn a nancira dc
arranjar o rcouso do rcino; V. M. fcz cono os
ccononisias quc, cuidadosos dc auncniar a sua
foriuna, salcn dcscndc-la a roosiio, a fin dc
sc garaniircn conira naior crda.
Dcois dc aiacar ao ncsno icno c cn
divcrsos lugarcs, o quc nao fizcran nunca os
ronanos ncn os oionanos, arcccra scn duvida,
a nuiia gcnic, una inrudcncia c una
icncridadc lcn grandcs. Enircianio, c una
rova dc fora c c ianlcn dc salcdoria, ois quc
cra ncccssario ocuar os ininigos dc V. M. dc
iodas as arics, a fin dc quc nao udcsscn scr
invcncvcis cn ncnIuna.
A gucrra da AlcnanIa cra un ouco forada,
ois quc cssa aric da Euroa cra icairo no qual
cla concara Iavia nuiio.
Enlora a gucrra dc Flandrcs nao iivcssc iido
o succsso quc sc cscrava, cra inossvcl rojcia-
la nclIor.
A dos Crisons cra ncccssaria ara forar os
rncics da Iialia a ionar arnas, iirando-lIcs a
arccnsao dos alcnacs; c ara dar coragcn
quclcs quc os naniinIan na AlcnanIa,
73
fazcndo-os vcr quc a Iialia nao odia socorrcr os
ininigos aos quais fazian frcnic no scu as.
A da Iialia nao cra ncnos inorianic; ianio
orquc cra o vcrdadciro ncio dc insiigar o duquc
dc Savoia, quanio orquc, ianlcn o Milancs
scndo o coraao dos Esiados quc a EsanIa
ossui, cra cssa aric quc sc dcvia aiacar.
Dc rcsio sc sc considcra quc V. M. iinIa
aliados dc iodos os lados, quc dcvian unir suas
foras s nossas arnas acIar-sc-a, c a razao
assin o nosira, quc or una ial uniao, os
csanIois aiacados cn divcrsos lugarcs,
dcvcrian sucunlir sol o cso das nossas foras.
Nao c quc duranic o curso dcsia gucrra quc
durou cinco anos, nao iivcssc aconiccido ncnIun
acidcnic, quc nao arcccria scr scnao ara gloria
dc V. M.
En 1635 o ccrciio quc V. M. nandou ara
os Pascs Daios ganIou sua cnirada una
cclclrc laialIa, anics dc juniar-sc ao ccrciios
dos Esiados Ccrais. E sc o rncic dc Orangc
conandando a anlos, nao olicvc ncnIun
succsso digno da sua grandc fora c do quc sc
cscrava dc un caiiao da sua rcuiaao, a falia
nao odc scr inuiada a V. M.
Tcndo sulnciido o ccrciio ao conando dcsic
rncic, dclc sc dcvia cigir coniinuaao dc
74
viiorias ara o ccrciio quc rccclcu viiorioso. Mas
a lcniidao dc una naao naiuralncnic norosa,
nao soulc arovciiar do ardor dc V. M. quc cdia
nais cccuao do quc consclIo; c quc nao icndo
laialIas incdiaiancnic, crdcu a vaniagcn quc
o fogo dc sua naiurcza lIc dava solrc iodas as
ouiras nacs do nundo.
Ncssc ncsno ano as foras do incrio icndo
assado o FIcno cn Drisac, cIcgaran iao crio
dc nossas froniciras, quc sc V. M. nao odc
iscnia-las dc icnorcs, soulc lcn garanii-las do
nal, do qual os ininigos nao ficaran iscnios.
Viu-sc crcccr na Lorcna un dos nais
odcrosos ccrciios quc o incrio s cn c dc
gucrra; c sua crda c ianio nais considcravcl,
quanio a acicncia daquclc quc conandava as
nossas foras ncssc onio foi a causa.
Ao ncsno icno o duquc dc FoIan
favorccido con as rinciais influcncias dos
Crisons, quc dcscjavan sua lilcrdadc, cnirou
con fclicidadc no scu as, scn incdincnio,
aodcrou-sc da assagcn c dos osios nais
inorianics; c foriificou-os nao olsianic as
oosics quc a vizinIana do Milancs faciliiava
aos csanIois a lcvarcn a icrno conodancnic.
Os duqucs dc Savoia c dc Crcqui quc
conandavan os ccrciios dc V. M. na Iialia,
ionaran un foric no Milancs c consiruran un
75
ouiro no Po, quc foi criurlador csinIo nos cs
dos nossos ininigos.
En 1936, a covardia dc ircs govcrnadorcs
das raas fronicirias, icndo dado lugar aos
csanIois, a quc ionasscn c ncsic rcino,
adquirindo laraio una vaniagcn noiavcl, nao
alaicu a coragcn dc V. M. Quando ncsno iodos
arccian crdidos, V. M. colocou cn scis
scnanas un iao odcroso ccrciio cn c dc
gucrra, quc dc anicnao sc odcria rcvcr a
dcrroia inicira dos ininigos, sc aquclcs a qucn V.
M. dcu o conando o iivcsscn lcn cnrcgado.
Scus dcfciios olrigaran V. M. a ionar o
conando; c Dcus lIc assisiiu dc ial soric, quc no
ncsno ano foran rcionadas visia daquclcs quc
Iavian vcncido cssas raas, orquc dclas V. M.
sc Iavia afasiado, salvo a unica quc inoriava ao
Esiado.
Solrcujou V. M. ncssa cccuao a nuiios
cnccilIos quc foran osios clos ncsnos
auiliarcs dc V. M., quc cIcios dc ignorancia ou
dc nalcia, dcsarovavan francancnic un
dcsgnio iao alio.
Sc o ccrco dc Dlc nao foi un succsso, a
razao quc olriga cada un a corrcr ao quc nais
inoria foi a unica causa. V. M. rovidcnciou
foras con iania nais rudcncia, quanio cra
76
nais inorianic rcionar Corlia do quc ionar
Dlc.
Ao ncsno icno Calas icndo cnirado ncsic
rcino calca das rinciais foras do incrio,
s quais o duquc dc Lorcna sc iinIa juniado con
a sua, anlos foran culsos da DorgonIa con a
vcrgonIa dc lcvaniarcn o ccrco dc Sao Joao dc
Launc, na raa; c o dcsgosio dc crdcr una
aric dc scus canIcs, c iao grandc nuncro dc
scus soldados, quc dc irinia nil Ioncns con os
quais clcs cniraran ncsic rcino saran con
ncnos dc dcz.
O Tccino foi ncsic ano icsicnunIa dc una
aao nao ncnos fcliz na Iialia, ondc os nossos
ganIaran un cclclrc c sangrcnio conlaic. E
icvc V. M. cn Waliclinc vaniagcn ianio nais
considcravcl, quanio os ininigos icndo-sc varias
vczcs rcsolvido ao conlaic con nossas iroas,
ara culsa-las fora, janais conscguiran os
scus dcsgnios; conlaicrcn c scrcn laiidos foi-
lIcs a ncsna coisa scnrc.
En 1637 V. M. ionou duas raas aos
ininigos cn Flandrcs, c foi rcionada una
daquclas quc no ano rcccdcnic iinIan sido
cnircgucs cla covardia dos govcrnadorcs.
Una icrccira siiuada no Lucnlurgo foi
ionada logo dcois, c os ininigos sofrcran ianio
cla cnirada dos nossos ccrciios no scu as
77
quanio clcs dcscjarian fazcr V. M. sofrcr clo
ncsno cfciio.
Sc un icrror anico daquclc quc conandava
as nossas foras cn Waliclinc c a infidclidadc dc
alguns daquclcs, ara cuja lilcrdadc V. M. novcu
a cananIa, fizcran crdcr or covardia c or
iraiao conjunias a vaniagcn quc V. M. adquiriu
cla fora c cla razao, csic ano foi fclizncnic
coroado con a rcionada das ilIas dc Sania
Margarida c dc Sanio Honoraio c clo socorro dc
Lcucarc siiiado clos csanIois.
Pcla rincira dcsias acs, dois nil c
quinIcnios franccscs dcsccran cn lcno dia
nuna ilIa guarnccida or ouiros ianios
csanIois c iialianos; ilIa foriificada or cinco
forics rcgularcs, ligados or linIas dc
conunicaao, quc as fccIavan quasc iodas con
un lon araciio. Nossa gcnic dcsdc quc
dcsccu, cnirou cn conlaic, c dcois dc icr
olrigado a naior aric a rciirar-sc ara iras dos
araciios, cn scis scnanas foraran-nos a
ccdcr or ianios ccrcos quanios forics Iavia;
cnlora Iouvcssc una forialcza dc cinco lasiics
rcais, cono canIcs c con ial guarniao c iudo
quc cra ncccssario, quc arccia dcsafiar os
nossos aiaqucs. Pcla scgunda un ccrciio
odcroso, iao lcn cnirincIcirado, quc nao Iavia
scnao una frcnic dc nil iocsas cla qual udcssc
scr alordado, frcnic iao lcn foriificada quc dc
78
duzcnios cn duzcnios assos Iavia forics c
rcduios guarnccidos dc canIcs c dc infaniaria,
foi aiacado dc noiic c forado or un ccrciio quc
or ncnos nuncroso nao dciou dc vcnccr o
advcrsario inicirancnic, dcois dc varios
conlaics.
Esias duas acs sao iao ciraordinarias quc
nao sc odc dizcr quc scjan cfciio assinalado da
coragcn dos Ioncns, scn ajuniar quc cran
sccundados cla rovidcncia c nao dc Dcus quc
conlaic visivclncnic or nos.
En 1638, cnlora o conco do ano fossc
infcliz na Iialia, Saini Oncr, c cn Foniaralia cla
na soric dos ccrciios c cla inrudcncia,
covardia, ou nalcia dc alguns daquclcs quc
conandavan os nossos, o fin coroou a olra cla
ionada dc Drissac aos un longo ccrco, duas
laialIas c divcrsos conlaics icniados ara
socorrc-los.
Dc rcsio nao icvc V. M. cicncia do
aconiccincnio nau rclaiivo ao ccrco dc Saini
Oncr scn ir incdiaiancnic c cn cssoa ao lugar
ondc arccia quc sc odcria icncr dcsgraados
aconiccincnios. V. M. coriou o curso dc
dcsgraas dos scus ccrciios, fazcndo ionar c
arrasar Fcniy, foric grandcncnic incnodo na
fronicira.
79
En scguida ao quc o Casiclci, a unica raa
quc csiava cnirc as naos dc ininigos, foi ionada
a fora sua visia, scn quc clcs ousasscn oor-
sc aos cfciios das nossas arnas.
A laialIa naval, na qual caiorzc galcras c
quairo navios dunqucrquc iodos rciirados na
cnscada dc Caiiary sol cinco laicrias dc icrra,
or nao ousarcn afroniar o nar dianic dc
dczcnovc dos dc V. M., foran iodos qucinados ou
osios a iquc, con crdas dc quairo a cinco nil
Ioncns, dc quinIcnios canIcs c dc una grandc
quaniidadc dc nunics dc gucrra ara socorro
dc Foniaralia, consiiiui un lon coniracso nao
das crdas quc sc icvc cn Saini Oncr c
Foniaralia quc nao foran grandcs, nas da viioria
quc falIou cla ionada dc iais raas.
Sc sc adicionar a ial vaniagcn aqucla quc V.
M. icvc anics quando os rcais ccrciios fizcran
crdcr aos ininigos no orio dc Passagcn caiorzc
grandcs navios, grandc nuncro dc canIcs,
landciras c ioda a soric dc nunics, acIar-sc-a
quc sc os csanIois julgan csic ano favoravcl,
clcs sc csiinan fclizcs quando a sua dcsgraa c
ncnor do quc o scu icnor.
Enfin, o conlaic das galcras odc scr
considcrado o nais cclclrc quc sc icnIa dado no
nar, ondc quinzc das dc V. M. aiacaran ouiras
ianias dos csanIois c as conlaicran con ial
80
vaniagcn, quc os ininigos crdcran quairo a
cinco nil Ioncns c scis galcras, cnirc as quais
una caiiania c duas aironas", nao
assinalando ouco una aao iao gloriosa.
Esic conlaic, digo cu, fcz vcr quc a
rudcncia da rcal conduia nao foi soncnic
aconanIada dc fclicidadc; nas quc a audacia
daquclcs quc conandaran os ccrciios dc V. M.
foi scguida.
Varias coisas sao noiavcis ncsia gucrra.
A rincira c. Quc V. M. nao cnirou ncla
scnao dcois dc vcr a inossililidadc dc cviia-la,
c dcla nao saiu scnao no noncnio cn quc dcvia.
Esia noia c ianio nais gloriosa a V. M.
quanio, csiando cn az, foi or varias vczcs
convidada clos aliados a ionar arnas scn
qucrcr fazc-lo; c quc, duranic a gucrra, scus
ininigos lIc rouscran consianicncnic una
az ariicular, scn quc iivcssc nunca qucrido
ouvir, orquc nao dcvia scarar-sc dos inicrcsscs
dos aliados.
Aquclcs quc soulcrcn quc V. M. foi
alandonada or divcrsos rncics, quc iinIan
aliana con cla, scn icr qucrido alandonar a
ncnIun c ainda quc alguns daquclcs quc ficaran
firncs no scu ariido, lIc icnIan faliado cn
divcrsas coisas inorianics; rccclcran scnrc
81
dc V. M. cfciios conforncs s suas roncssas;
csscs rcconIcccrao quc sc a fclicidadc dc V. M.
arcccu grandc nos lons succssos dc scus
ncgocios, sua viriudc nao c ncnor do quc a sua
fclicidadc.
Sci lcn quc sc V. M. Iouvcssc faliado sua
alavra, icria nuiio crdido da sua rcuiaao, c
quc a ncnor crda dcsic gcncro faz quc un
grandc rncic nada nais icnIa a crdcr. Mas
nao c ouco icr saiisfciio no scu dcvcr cn
divcrsas ocasics cn quc a vingana c o rcouso
naiuralncnic dcscjado dcois da gucrra davan
lugar a fazcr jusiancnic o conirario.
Nao foi rcciso ncnos rudcncia do quc
fora, ncn ncnos csforo dc csriio do quc dc
arnas ara crsisiir quasc so, no ncsno rojcio
ara cuja rcalizaao sc coniava a colaloraao dc
nuiios.
Enircianio, c vcrdadc quc a dcfccao dc
varios rncics da AlcnanIa (1}; a rciirada quc o
duquc dc Parna foi olrigado a fazcr do rcal
ariido, or ncccssidadc dos scus ncgocios; a
noric do duquc dc Maniua, c a lcviandadc da
nac adoiiva do jovcn duquc, quc nao foi cn
scguida ananic, scnao csqucccndo as olrigacs
quc dcvia Frana, voliando-sc conira cla
alcriancnic; a falia do duquc dc Savoia c a
inrudcncia dc sua viuva, quc sc crdcu or nao
82
qucrcr suoriar quc sc salvassc. c vcrdadc, digo
cu, quc iodos csics acidcnics nao alalaran a
firncza dc V. M. c cnlora iivcsscn alicrado scus
ncgocios nao conscguiran janais nudar os scus
dcsgnios.
A scgunda noia digna dc grandc considcraao
ncsic assunio c quc V. M. janais quis ara
garaniir-sc do crigo da gucrra, cor a
crisiandadc ao das arnas oionanas, quc lIc
foran or nais dc una vcz ofcrccidas.
V. M. nao ignorava odcr acciiar un ial
socorro con jusiia, c cnircianio o conIccincnio
dcssc faio nao foi suficicnicncnic foric ara lIc
fazcr ionar una rcsoluao rollcnaiica ara a
rcligiao, cnlora vaniajosa ara olicr a az.
O ccnlo dc alguns dc scus rcdcccssorcs c
dc divcrsos rncics da casa d'usiria, quc afcia
ariicularncnic arcccr rcligiosa dianic dc Dcus
ianio quanio cla c dcvoia, con cfciio, dos scus
rorios inicrcsscs, foi nuiio fraca ara lcvar V.
M. a raiicar o quc a Iisioria nos cnsina cono
raiicado varias vczcs or ouiros.
A icrccira circunsiancia quc causou csanio
ncsia gucrra foi o grandc nuncro dc ccrciios c
dc calcdais con quc foi susicniada.
Os naiorcs rncics da icrra iivcran scnrc
dificuldadc cn cnrccndcr duas gucrras ao
83
ncsno icno; a osicridadc icra dificuldadc cn
acrcdiiar quc csic rcino icnIa sido caaz dc
nanicr scaradancnic, s suas ccnsas, ircs
ccrciios dc icrra c duas arnadas, scn coniar
aquclas dos scus aliados ara as quais nao ouco
coniriluiu.
Enircianio c vcrdadc quc, alcn dc un
odcroso ccrciio dc vinic nil Ioncns a c c
dczcsscic nil cavalciros quc V. M. icvc scnrc na
Picardia ara aiacar scus ininigos, nanicvc na
ncsna rovncia un ouiro conosio dc dcz nil
infanics c quairo nil cavalciros, ara incdir a
cnirada or cssa fronicira.
vcrdadc alcn disso, quc V. M. icvc scnrc
cn cananIa un ouiro dc nuncro igual ao
acina ciiado.
En DorgonIa un ccrciio dc igual fora.
Na AlcnanIa ouiro nao ncnos odcroso.
Ouiro igualncnic considcravcl na Iialia, c
ainda un na Waliclinc duranic algun icno. E o
quc c digno dc adniraao, a naior aric dos
ccrciios csiava anics dcsiinada a aiacar do quc
a dcfcndcr-sc.
Enlora scus rcdcccssorcs icnIan
dcsrczado o nar aic o onio dc o falccido rci scu
ai nao icr un so navio, V. M., nao dciou dc icr
84
no nar Mcdiicrranco, duranic o curso dcsia
gucrra, vinic galcras, vinic navios rcdondos c
nais dc scsscnia lcn cquiados no Occano. Con
isio nao soncnic cviiou a rcalizaao dos dcsgnios
dos scus ininigos, nas cosias dc Frana, cono
lIcs causou o ncsno nal quc clcs nos cnsavan
fazcr.
Alcn disso socorrcu, duranic iodos os anos
os Iolandcscs con un nilIao c duzcnias nil
lilras, c as vczcs nais, c ao duquc dc Savoia con
nais dc un nilIao.
A coroa da Succia foi auiliada con igual
sona.
O Landgravc dc Hcssc con duzcnios nil
Fisdallcs", c varios ouiros rncics con ouiras
sonas, scgundo as ocasics o rcqucrian.
Cargas iao cccssivas fizcran quc a dcscsa
dc cada un dos cinco anos dc gucrra quc a
Frana suoriou sc clcvassc a nais dc scsscnia
nilIcs, o quc c ianio nais adniravcl quanio cla
sc naniinIa scn suscndcr agancnio dc
ordcnados dos oficiais, scn iocar na rcnda dos
ariicularcs, c ncsno scn cdir ncnIuna
alicnaao dos fundos do clcro, ncios iodos
ciraordinarios aos quais scus rcdcccssorcs
foran conuncnic olrigados a rccorrcr cn
gucrras ncnorcs.
85
Assin scsscnia nilIcs dc dcscsa ara cada
un dos cinco anos; ccnio c cinqucnia nil
infanics; ianio ara os ccrciios quanio ara as
guarnics das nossas raas, c nais dc irinia
nil cavalciros, scrao ara a osicridadc un
arguncnio inorial do odcrio dcsia coroa.
Sc acrcsccnio quc cssas divcrsas ocuacs
nao incdiran a foriificaao ao ncsno icno, c
dc forna crfciia, dc iodas as froniciras, cn
lugarcs quc csiavan alcrias anics aos ininigos,
csics nao as odcndo vcr agora scnao con
csanio, icrci iocado un onio nao ncnos
considcravcl ara a osicridadc, ois quc, ondo
ara scnrc csic rcino cn scgurana, V. M.
rccclcu do assado acnas iralalIos c aflics.
Aquclcs aos quais a Iisioria Ia dc cnsinar os
olsiaculos quc V. M. cnconirou ara a rcalizaao
dc iodos os scus dcsgnios, cla invcja quc a
roscridadc c o icnor do scu odcrio airaran
dos divcrsos rncics csirangciros, cla
dclilidadc dc alguns dc scus aliados, clas
crfdias dos scus naus sudiios, or un irnao
nal aconsclIado duranic algun icno, or una
nac scnrc ossuda dc naus csriios, dcsdc
quc sc icndo qucrido rivar dos consclIos V. M.
cla disiinguiu os scus inicrcsscs dos do scu
Esiado, rcconIcccndo quc iais olsiaculos nao
clcvan ouco a rcal gloria, rcconIcccndo ianlcn
quc os grandcs coracs icndo fornado grandcs
86
rojcios nao odcn scr dcsviados clas
dificuldadcs quc cnconiran; sc considcran alcn
disso a lcviandadc naiural dcsia naao, a
inacicncia dos niliiarcs ouco acosiunados s
fadigas incviiavcis na vida das arnas, c cnfin a
fraqucza dos insiruncnios quc a ncccssidadc
olriga a scrcn usados ncssas ocasics, cnirc os
quais iono Eu o rinciro lugar, scrao olrigados a
confcssar quc nada solrcujou a falia dc
uicnslios, scnao a ccclcncia dc V. M. cono
arificc.
Enfin sc sc rcrcscniarcn quc solrcujando
a iodos os olsiaculos V. M. conscguiu a
conclusao dc una az na qual a falia dc alguns
aliados c a afciao quc V. M. lIcs dcu fizcran
rclaar cn aric aquilo quc sc Iavia conquisiado
unicancnic clas foras dc V. M., inossvcl scra
quc nao rcconIcan quc sua londadc c igual ao
scu odcr, c quc na rcal conduia a rudcncia c a
lcnao dc Dcus narcIan arclIas.
Eis a scnIor, aic agora, quais foran as acs
dc V. M. quc csiinarci fclizncnic icrninadas; sc
sao scguidas dc un rcouso quc lIc dc ncios dc
cunular scu Esiado dc ioda a soric dc lcncfcios.
Para isio fazcr c rcciso considcrar as
divcrsas ordcns do rcino, o Esiado quc clas
conc; sua cssoa quc c cncarrcgada dc ial
conduia; coisa quc nao rcqucr cn gcral, scnao
87
un lon c ficl consclIo; fazcr caso das
advcricncias, c scguir a razao nos rincios quc
rcscrcvc ara o govcrno dos scus Esiados; cis ao
quc sc rcduzira o ccniro dcsia olra, iraiando
disiiniancnic iais naicriais cn varios caiulos
suldivididos cn divcrsas sccs ara os
csclarcccr nais nciodicancnic.
REFORMA DAS DIVERSAS
ORDENS DO ESTADO
Podcr-sc-ian fazcr voluncs iniciros solrc o
assunio das divcrsas ordcns dcsic rcino; nas nao
scndo o ncu oljciivo ial, scnao cssc quc o iraio
dc nuiias coisas nais quc conccrncn a lcn
discorrcr solrc iodas as arics dc un Esiado,
scn considcrar sc o ullico iira ou nao uiilidadc
do rcscciivo raciocnio; rcsiringir-nc-ci a
rcrcscniar cn oucas alavras a V. M. o quc c
nais inorianic ara conscguir a vaniagcn dc
iodos os sudiios nas suas divcrsas condics.
88

CAPTULO II
DAS FEFOFMAS DA OFDEM ECLESISTICA
SEO I
Quc rcrcscnia o nau csiado cn quc a igrcja
csiava no conco do rcinado; csiado cn quc csia
agora; c o quc c rcciso fazcr ara -la no csiado
cn quc dcvc csiar.

Quando cu nc lcnlro quc vi, na ninIa
nocidadc, gcniis-Ioncns c ouiras cssoas laicas
ossuir or lcgado, nao soncnic a naior aric
dos rioraios c aladias, nas ianlcn os curaios
c lisados, c quando considcro quc nos ncus
rinciros anos, a liccna cra iao grandc nos
nosiciros dc Ioncns c dc nulIcrcs quc nclcs
nao sc acIava ncssc icno scnao cscandalo, c
naus ccnlos, na naior aric dos lugarcs ondc
jusiancnic sc dcvia rocurar cdificaao, confcsso
quc nao icnIo ouco consolo vcndo quc iais
dcsordcns foran iao alsoluiancnic lanidas
duranic o rcinado dc V. M., quc agora os lcgados
c os dcsrcgrancnios dos nosiciros sao nais
raros quc as osscsscs lcgiinas, c as rcligics
nais vivas do quc nao csiavan naquclc icno.
89
Para coniinuar c auncniar csia lcnao, V.
M. nao icn ouira coisa a fazcr, a ncu vcr, scnao
ionar un cuidado ariicular rccncIcndo os
lisados con cssoas dc ncriio c dc vida
ccnlar; nao dar aladias c ouiros lcncfcios
sinlcs, dc sua noncaao, scnao a cssoas dc
rolidadc, rivando da sua visia c dc sua graa
aquclcs quc icnIan una vida livrc, cn iao sania
condiao; cono c aqucla quc liga ariicularncnic
os Ioncns a Dcus, casiigando ainda
ccnlarncnic aos cscandalosos.
Podcr-sc-ia roor nuiios ouiros ccdicnics
ara a rcforna do clcro; nas dcsdc quc V. M.
qucira olscrvar cssas quairo condics c iraiar
favoravclncnic as cssoas dc lcn dcssa
rofissao, saiisfara ao scu dcvcr c iornara os
cclcsiasiicos ao scu csiado, ou iais quais dcvcn
scr, ou quando ncnos, iao rudcnics cono con
csforo odcn iornar-sc.
Dcvo a roosiio rcrcscniar a V. M. quc c
rcciso icr cuidado cn nao sc cnganar quanio
caacidadc dos lisos.
Un odc scr salio, odc scr caaz c no
cnianio acIar-sc nal no cargo, orquc, alcn da
cicncia sc rcqucr zclo, coragcn, vigilancia,
caridadc, aiividadc, iudo cn conjunio.
Nao c suficicnic scr Ioncsio c Ioncn dc lcn
ara scr un lon liso, nas scndo lon ara si
90
rorio c rcciso, solrciudo, scr lon ara os
ouiros.
Con facilidadc arcndi quc as cssoas dc loa
csiirc sc conicn nais dificilncnic no scu dcvcr,
c sao ncnos rcgularcs na sua vida do quc ouiras.
nuiios iocados or csic icnor, csiinan quc os
douiorcs dc iao loa vida quanio laio
nascincnio, sao nais rorios a iais cnrcgos,
do quc os quc sao dc ciraao nais alia;
cnircianio, varias coisas solrc csic assunio Ia a
considcrar.
Para icr un liso a conicnio, cra rcciso quc
fossc salio, cIcio dc icdadc, dc zclo, dc loa
csiirc; orquc dc ordinario a auioridadc
rcqucrida cn iais cargos nao sc cnconira scnao
cn cssoas dc qualidadc. Mas scndo difcil dc
cnconirar iodas csias condics nuna ncsna
cssoa; dirci scn icnor quc os lons cosiuncs,
quc scn coniradiao dcvcn scr considcrados
nais quc ouiras coisas, cono ncccssarios; a
qualidadc c auioridadc quc dc ordinario sao
conanIia, dcvcn scr rcfcridos naior cicncia.
Tcndo frcqucnicncnic visio cssoas douias cono
cssinos lisos, ou inrorios a govcrnar cn
visia da laicza da sua ciraao, ou orquc
vivcsscn cn conculinaio, iudo icndo rclaao
con o scu nascincnio rorio a dcscnvolvcr a
avarcza; cn lugar disso a nolrcza quc icn
viriudcs icn un ariicular dcscjo dc Ionras c dc
91
glorias, quc roduz o ncsno cfciio quc o zclo
causado clo uro anor dc Dcus; quc vcn, dc
ordinario, con lusirc c lilcralidadc confornc a ial
cargo; c salc nclIor a nancira dc agir c dc iraiar
con o nundo.
rcciso solrciudo quc un liso scja
Iunildc c caridoso, quc icnIa salcdoria,
icdadc, coragcn firnc, c un zclo ardcnic ara a
igrcja c ara a salvaao das alnas a scu cargo.
Aquclcs quc rocuran os lisados or
anliao c or inicrcssc, ara fazcrcn con clcs
foriuna, sao dc ordinario os quc fazcn coric, a
fin dc olicrcn or inoriunaao o quc nao
odcrian olicr clo ncriio; ianlcn nao dcvcn
scr cscolIidos, scnao quando rcviancnic
indicados or Dcus; o quc sc conIccc cla sua
nancira dc vida difcrcnic, confornc con a funao
cclcsiasiica quc raiican nos scninarios; c scria
nuiio uiil quc V. M. dcclarassc quc nao
cscolIcria scnao aquclcs quc iivcsscn assado
un icno considcravcl dcois dos scus csiudos
iralalIando na diia funao nos scninarios quc
sao os lugarcs csialclccidos ara arcndc-la; nao
scndo razoavcl quc o nais difcil, c o nais
inorianic ofcio do nundo, sc ccra scn quc
icnIa arcndido, quando nao c crniiido ccrccr
as ncnorcs c as nais vis funcs, scn varios
anos dc arcndizado.
92
Dcois dc iudo, a nclIor rcgra quc sc dcvc
icr ara csia cscolIa c nao icr ncnIuna rcgra
gcral, nas cscolIcr algunas vczcs gcnic salia,
ouiras vczcs cssoas ncnos lciradas c nais
nolrcs, gcnic noa cn algunas ocasics, gcnic
vclIa cn ouiras, scgundo iivcrcn os varios
rcicndcnics condics considcradas rorias ao
govcrno.
Scnrc cnsci assin, nas or nais quc nc
quiscssc scrvir dc iais rccciios, confcsso quc
varias vczcs nc cnganci; ianlcn c nuiio difcil
quc a gcnic nao sc cnganc cn iais julgancnios
ois quc c difcil scnao quasc inossvcl cncirar
no inicrior dos Ioncns ou fazcr arar nclcs a sua
inconsiancia.
Os Ioncns, cn gcral, nudando dc condiao
nudan dc Iunor, ou, or assin dizcr,
dcscolrcn aquilo quc duranic nuiio icno
iinIan dissinulado a fin dc olicrcn o quc
iinIan cn visia.
Duranic o icno cn quc ial gcnic vivc na
niscria icn cuidado dc aarcniar loas
qualidadcs quc nao ossui; nas logo quc cIcgan
quilo quc dcscjan nao sc consirangcn nais,
cscondcndo o quc icn dc nau c quc foi scu
naiural scnrc.
Enircianio sc sc ionan rccaucs iais
quais roonIo, cnlora clas nao saiisfaan
93
scnrc, nao sc icra cula dianic dc Dcus c con
audacia o digo, quc V. M. nao icra nada a icncr,
dcsdc quc cscolIcndo con csia circunscao
olriguc os cscolIidos a rcsidir nas suas dioccscs,
csialclcccr scninarios ara a insiruao dos scus
cclcsiasiicos, fazcr con quc visiicn scus
rclanIos, cono a isso os olrigan os canoncs.
Assin V. M. lIcs dara iodos os ncios dc cunrir
con os scus dcvcrcs con fruio.
Falo assin, scnIor, orquc agora isso lIcs c
conlciancnic inossvcl con as cnrcsas quc
os oficiais dc V. M. icn fciio iodos os dias solrc a
sua jurisdiao.
Scis coisas sao igualncnic a dcscjar, ara
quc as alnas quc lIcs sao cnircgucs, dclcs
rccclan ioda a assisicncia quc dcvcn cscrar.
Trcs dccndcn da vossa roria auioridadc;
una dc Fona sinlcsncnic; c as duas ouiras dc
Fona c dc vossa auioridadc conjuniancnic.
As ircs rinciras sao os rcgulancnios das
aclacs c alusos, o dos casos rivilcgiados, c a
surcssao da rcgalc" (inosio dc clcro}
rcicndida cla Sania Cacla dc Paris, solrc a
naior aric dos lisados dcsic rcino; aic quc
aquclcs quc V. M. noncar icnIan fciio o scu
jurancnio dc fidclidadc.
94
A quaria c un rcgulancnio ara a naior
aric das scnicnas rcqucridas clos canoncs
ara uniao dc un crinc conciido or un
cclcsiasiico, a fin dc quc os culados nao
ossan, dc fuiuro, iscniar-sc dos casiigos quc
ncrcccn, clos rciardancnios das fornalidadcs
quc sc raiican.
E as duas ouiras, quc dccndcn da
auioridadc solcrana da igrcja c da dc V. M. cn
conjunio, sao as iscncs dos caiulos c o dirciio
dc arcscniar os curas quc icn divcrsos aladcs
sol suas ordcns c divcrsos sccularcs.
rcciso caninar disiiniancnic iodos csics
onios, un aos ouiro.
95

SEO II
Das aclacs cono dos alusos c dos ncios dc
rcgulancnia-los

Nao cnrccndo ncsic lugar a iarcfa dc
csclarcccr a origcn das aclacs c dos alusos,
cn visia dc scrcn coisas cujo conIccincnio nao
c alsoluiancnic ncccssario, dcsdc quc sc saila
dar rcncdio ao nal, ouco inoriando salcr
quando clc concou.
Sci lcn quanio c difcil dcscolrir a
vcrdadcira fonic dcsia raiica; o advogado gcral
Scrvicn cosiunava dizcr quc sc clc conIcccssc o
auior dc un rcgulancnio iao lon, icr-lIc-ia
crigido una csiaiua.
Enircianio odcnos acrcdiiar quc o rinciro
fundancnio dcsic cosiunc vcn da confiana quc
os cclcsiasiicos iivcran scnrc na auioridadc
rcal quando naliraiados clos aniiaas
Clcncnic VII, Dcncdiio XIII c Joao XXIII.
Fcfugiados cn AvinIao rccorrcran ao rci Carlos
VI quc cniao rcinava, ara sc dcscarrcgarcn das
anuidadcs, das cnscs c dos sulsdios
ciraordinarios quc clcs lIcs inunIan
conuncnic.
96
As rcclanacs do clcro dc Frana lcvaran
csic rci a fazcr una ordcnana quc roilia a
cccuao dc ordcns, nandaios c lulas quc os
aas udcsscn dar da or dianic, con
rcjuzos das franquias c lilcrdadcs quc a igrcja
galicana gozava.
Esia ordcn dcu lugar rincira cnrcsa dos
oficiais do rci solrc a jurisdiao cclcsiasiica.
Enircianio nao foi isio fciio scn quc o icnor
con quc ficaran dc scr rcjudicados cn lugar
das vaniagcns quc cscravan lcvassc o rci a
susiar a cccuao duranic alguns anos. En
scguida, a coniinuaao dos vcancs roduzidos
clos lcncfcios fc-los cccuiar duranic alguns
anos, dcois dos quais a ordcnaao foi suscnsa
clo rci Carlos VII no conco do scu rcinado, or
causa dos divcrsos alusos quc cran conciidos
na sua raiica.
A ccricncia do nau uso dc una ial ordcn
olrigou o clcro a suoriar con acicncia or
algun icno os naus iraios quc rccclia dos
oficiais da coric dc Fona.
Mas cnfin o rcdolrancnio das cacs quc
sc fazian solrc clcs os consirangcu a sc unircn
cn Dourgcs cn 1438 ara conlinarcn os ncios
dc sc lilcriarcn dcssc nal.
97
Esia asscnllcia, cclclrc clo nuncro c o
ncriio dos rclados quc a sc acIavan, clininou
cuidadosancnic os divcrsos nalcs clos quais a
igrcja andava afliia, c julgou quc o nclIor
rcncdio quc sc odcria dar cra o dc rccclcr os
dccrcios do consclIo da Dasilcia quc rcduzindo
quasc iodas as causas a condiao do dirciio
conun c cannico iirava iodos os ncios aos
oficiais da coric dc Fona dc algo cnrccndcr
conira o clcro.
En scguida fornou una ragnaiica dos
dccrcios dcssc consclIo rcsolvcndo a cccuao
sol a sanao do rci quc ficou cono o roicior. O
rci adcrcnic sulicaao do scu clcro dcicrninou
or ordcnana, crcssa aos scus juizcs rcais (2}
dc fazcr olscrvar rcligiosancnic a ragnaiica quc
iinIa rcsolvido; c c da quc a igrcja sofrc o nal
ncsic rcino; or inironissao dos oficiais do rci,
rcionou nova fora dcois do conco quc iinIa
iido sol o rcino dc Carlos VI. E c da quc os
arlancnios icn ocasiao dc ionar a si a naior
aric dos assunios quc nao cricnccn scnao ao
irilunal da igrcja dc Dcus.
Foi-lIcs nuiio facil airilurcn-sc ccluscs
dos juizcs sulalicrnos, o quc anics iinIa sido
cncargo soncnic dclcs, csicndcndo sol ial
rcicio scu odcr alcn dos jusios liniics, visio
quc ncsic onio nao iinIan a conlaicr scnao
infcriorcs.
98
Nos csialclccincnios dc rincira ordcn,
fciios ara rcncdiar as infracs da ragnaiica
sanao, as aclacs (3} nao iinIan lugar.
Casiigavan-sc soncnic aquclcs quc oliinIan
rcscriios ou nandaios da coric dc Fona, conira o
dirciio conun, solrc a sua qucia quc cra fciia c
avcriguada no scniido dc scr ionado
conIccincnio do fundo da causa.
Dcois, o icno quc nuda iodas as coisas,
junio ao odcrio, quc cono o fogo cIana iudo a
si, fcz quc dc una ial ordcn csialclccida ara a
conscrvaao do dirciio conun, c das franquczas
da igrcja galicana, conira as cnrcsas dc Fona,
sc assasscn s aclacs cono dc alusos, cujo
dcsrcgrancnio anulou conlciancnic a
jurisdiao dos rclados franccscs c ianlcn a da
Sania Sc.
Sci lcn quc os nais suiis ariidarios dos
arlancnios, ara auiorizar a sua raiica odcn
dizcr quc os rclados rcunidos cn Dourgcs, icndo
sulicado ao rci quc incdissc or scus oficiais
quc a Sania Sc nao coniravicssc ragnaiica,
dcran-lIc iaciiancnic dirciio a sc oorcn s
coniravcncs quc odcrian a scr fciias or clcs
ncsnos. Isio da lugar a ionar conIccincnio das
scnicnas quc sc dao iodos os dias no scu
irilunal.
99
Mas ncsic lugar sc odc alcgar o rovcrlio
vcrdadciro, quc nao Ia no ncrcado scnao aquilo
quc no ncrcado sc c, c c una coisa iao ccria
quanio cvidcnic quc a igrcja galicana rcunida cn
Dourgcs nunca cnsou, no quc rcicndcn csscs
scnIorcs, c nunca icvc ocasiao dc o fazcr.
Fccorrcu ao rci conira a cnrcsa dc Fona
orquc a Sania Sc nao iinIa irilunal sucrior na
icrra; os rncics icnorais cono roiciorcs da
igrcja odcn fazcr arar o curso dos
dcsrcgrancnios dos oficiais dc Fona, cnquanio
quc as acs dos lisos odcn scr rcrinidas
or scus sucriorcs aos quais sc dcvc rccorrcr.
Enfin, aquclc quc da arnas ao scu anigo
ara dcfcndc-lo nao dcvc nunca scr acusado dc
dar-lIc arnas sc clc sc naiar. Os arlancnios
nao odcrian rcicndcr quc a roicao quc
rclados rcunidos cn Dourgcs cdiran ao rci,
dcssc dirciio aos scus oficiais a orinircn a sua
jurisdiao.
Enircianio, cono os nalcs sao naiorcs no
scu rogrcsso c nos scus crodos, do quc no scu
conco, o dcsgnio do arlancnio colcrio or
divcrsos vcus, cn ccrio icno, concou a
aarcccr scn nascara no scculo roccdcnic (4}
sol o rci Francisco I, quc foi aquclc quc rinciro
sc scrviu do nonc dc aclaao (5} conira alusos
ncssas ordcnacs.
100
Varios conIcccndo o nau fundancnio dcsic
uso, do qual a igrcja sc qucia agora, cnsarao,
ialvcz, quc odcndo scr alolida con jusiia scria
a roosiio fazc-lo assin; nas csiino quc una ial
nudana faria nais nal do quc aquclc quc sc
qucr cviiar, c quc nao Ia scnao o aluso dc una
ial ordcn quc scja nalcfico.
Qualqucr fundancnio quc ossa icr o uso
quc csia agora cn raiica, c ccrio quc, quando sc
quis csialclcccr alcriancnic, nao sc rcicndcu
quc clc scrvissc scnao ara arar o curso das
cnrcsas quc os juizcs cclcsiasiicos odcrian
lcvar a cfciio conira a jurisdiao rcal.
Dcois nao sc conicniaran cn scrvir-sc dcla
conira as coniravcncs fciias nas ordcnanas do
rcino, quc alraan nuiias naicrias alcn das
quc dizcn rcsciio jurisdiao, nas ainda sc
csicndcu quclas dos sanios canoncs c dos
dccrcios da igrcja c da Sania Sc, c cnfin or
cccsso dc alusos a ioda a soric dc naicrias, cn
quc os laicos rcicndcn lcsao dc olcia quc
susicnian cricnccr aos oficiais do rncic.
Podcr-sc-ia cdir con razao quc o cfciio dcssc
rcncdio sc rcsiringissc ncsics rinciros icrnos,
quc nao iinIan ouira cicnsao scnao a cnrcsa
da jurisdiao rcal, suficicnicncnic rcgulada clo
ariigo rinciro da ordcnana dc 1539. Mas ara
iirar iodo rcicio dc lcsao aos oficiais do
101
rncic, c fazcr quc clcs nao ossan con
aarcncia rcicndcr quc lIcs c inossvcl fazcr
olscrvar a ordcnana or causa da cnrcsa da
igrcja; csiino quc cla odc conscniir quc Iaja
lugar ara aclacs cono dc alusos, quando os
juizcs ronunciarcn dirciancnic conira a
ordcnana cono c o caso cn quc Carlos IX c
Hcnriquc III clo ariigo 59 da ordcnana dc Dlois
qucrcn quc scjan adniiidos. Conianio quc sol
csic rcicio nao scjan csicndidas s
coniravcncs fciias aos canoncs c aos dccrcios,
cnlora nuiias ordcnanas, ariicularncnic as
caiiularcs dc Carlos Magno, rciian
consianicncnic o ncsno icor daquclas da igrcja.
Sci lcn quc scra incnodo fazcr a indicaao
iao caia das ordcnacs ara os fins quc
rcicndo, a fin dc quc nao aconica, cono
algunas vczcs, surgir-nos cnlarao nas rorias
rcgras quc sc qucr fazcr; nas c vcrdadc quc sc
nao sc acIar dificuldadc na voniadc dos oficiais
do rci, quc csiao cncarrcgados dc cccuiar as
suas, a ordcn quc o rci lIcs dcr scrvira dc rcgra.
A rcicnsao quc icn os arlancnios dc,
quando os juizcs cclcsiasiicos julgan conira os
canoncs c os dccrcios, dos quais os rcis sao
cccuiorcs c roiciorcs, dc corrigircn os alusos
dc suas scnicnas; c con cfciio una cnrcsa iao
dcsiiiuda dc ioda a cscrana dc jusiia quc or
si ncsna cla sc faz insuoriavcl.
102
Sc ioda a igrcja julgassc conira canoncs c
dccrcios odcr-sc-ia dizcr quc o rci, quc dclas c
roicior, odcria c dcvcria susicnia-las or una
via ciraordinaria cnanada da sua auioridadc;
nas osio quc quando un juiz ronuncia conira
o scu icor, a scnicna odc scr rcfornada c
corrigida or scu sucrior; os oficiais do rncic
nao odcn, scn r a nao no iurlulo, c scn un
aluso nanifcsio, qucrcr fazcr o quc nao cricncc
scnao quclcs quc sao ariicularncnic
consagrados a Dcus. E quando clcs usan assin,
anics quc a uliina scnicna da igrcja scja dada,
sua aao nao c soncnic dcsiiiuda dc jusiia,
nas ncsno dcsiiiuda dc ioda a aarcncia dcla.
Sao dcsgnios quc icn ainda os arlancnios
dc irazcr ioda a jurisdiao csiriiual c cclcsiasiica
ao irilunal dos rncics, sol rcicio dc quc a
jusiia icnoral nao c ncnos dcsiiiuda dc
fundancnio c dc aarcncia; cnircianio nao Ia
juiz ordinario ncn juiz rcal, quc nao qucira
ordcnar ao icno das rocisscs a Iora das
grandcs nissas c varias ouiras ccrinnias, sol
rcicio dc conodidadc ullica; assin o
accssorio rcjudica o rincial, c no lugar quc o
culio dc Dcus dcvc narcIar rinciro c dar as
rcgras a iodas as acs civis, clc nao icn lugar
scnao dcois quc os oficiais icnorais dos
rncics dao crnissao.
103
Sci lcn quc a na jusiia quc sc disirilui
algunas vczcs, or aquclcs quc ccrccn a
jurisdiao cclcsiasiica, o icno gasio c as
fornalidadcs rcscriias clos canoncs, dao
rcicios cscciosos s icniaiivas dos oficiais do
rci, nas isio nao c con razao, visio quc un
inconvcnicnic nao csialclccc ouiro, nas olriga a
corrigi-los anlos, coisa quc rcicndo agora fazcr.
Passaria cn silcncio a rcicnsao quc icn
ainda os arlancnios dc iornar alusivo iudo
aquilo quc sc julgar conira os scus cdiiais, aos
quais or cssc ncio qucrcn dar a ncsna fora
quc s ordcnanas, sc nao csiivcssc olrigado a
fazcr vcr quc csic aluso c ianio ncnos suoriavcl
quanio or un ial ncio clcs qucrcn igualar sua
auioridadc qucla dc scu scnIor c do scu rci.
O nal quc a igrcja rccclc dc iais icniaiivas c
ianio nais insuoriavcl, quanio incdc
alsoluiancnic os rclados dc aicndcrcn a scus
cargos. Sc un liso qucr unir un cclcsiasiico,
clc sc sulirai incdiaiancnic sua jurisdiao or
una aclaao conira aluso; sc fazcndo una
visiia clc dcicrnina una ordcnana o cfciio c
incdiaiancnic incdido, orquc cnlora cn
naicria dc discilina os aclos scjan soncnic
dcvoluiivos, os arlancnios os iornan
suscnsivos conira ioda a razao.
104
Enfin odc-sc dizcr con vcrdadc quc a igrcja
csia sol fcrros, c quc sc scus ninisiros icn os
olIos alcrios, icn as naos ligadas, dc soric quc
conIcccndo os nalcs nao csia cn scu odcr dar-
lIcs rcncdio.
O quc nc consola ncsia circnidadc c quc
isio quc a rcsciio c inossvcl igrcja, scra facil
a V. M. dc cuja voniadc dccndc o rcncdio a iais
dcsrcgrancnios.
A rincira coisa quc c rcciso fazcr ara
garaniir-sc c ordcnar quc, dc fuiuro, as aclacs
cono dc alusos, nao scjan nais adniiidas scnao
cn caso dc una nanifcsia cnrcsa solrc a
jurisdiao rcal, c dc una cvidcnic coniravcnao
s ordcnanas urancnic cnanadas da
auioridadc icnoral dos rcis, c nao da
ccricncia da igrcja.
Essa ordcnana rcssuosia, ara fazc-la
rcligiosancnic olscrvar, V. M. a rcgulancniara
dc soric quc conicnIa scis onios rinciais. O
rinciro onio dcssc rcgulancnio dcvc olrigar a
fazcr quc dc fuiuro iodas as aclacs dc alusos
scjan scladas do grandc sclo clo arlancnio dc
Paris, c cn iodos os ouiros quc o afasiancnio da
coric olriga, sirvan-sc dos cqucnos sclos, nao
odcndo scr scladas scnao dcois da sclagcn
rcvia dos ircs aniigos advogados con scus sclos
105
cscciais, orquc a Ia lugar a alusos;
sulncicndo-sc nulia sc for dc ouira forna.
O scgundo dcvc dcclarar quc iodos os aclos
lanados cn naicria dc discilina scrao soncnic
(6} dcvoluiivos c nao suscnsivos.
O icrcciro onio dcvc fazcr quc o aluso do
qual algucn sc quciar, scja csccificado na
razao dc aclaao c na scnicna quc cair solrc
clc. o quc c ianio nais ncccssario, quanio foi
frcqucnic aconicccr cn casos do assado;
cnlora nao Iouvcssc aluso scnao or falia dc
fornalidadc, ou cn un so onio da scnicna, quc
coniaria varios, quando o arlancnio julgou
icr Iavido aluso, a scnicna scria dcsrczada cn
iodos os onios, cnlora cla nao dcvcssc scr
scnao cn una so das circunsiancias quc dc
ordinario nao cra inorianic.
O quario, dcvc adsiringir os arlancnios a
orcn a causa das aclacs cono dos alusos,
as rinciras no rol, fazcndo-as cIanar c julgar
rcfcrcncialncnic a iodas as ouiras scn
csccifica-las, ara cviiar dcnora; quc c
frcqucnicncnic dcscjada or aquclcs quc nao
icndo ouiro fin scnao iludir a uniao dos scus
crincs, nao icn ouiro fiio scnao cansar, scus
juizcs ordinarios, aos quais aclan. nao scndo
razoavcl rivar o ullico da adninisiraao da
jusiia cclcsiasiica, iornando aquclcs quc sao
106
rinciais oficiais, sinlcs soliciiadorcs anic un
irilunal infcrior ao scu.
O quinio, inora a ncccssidadc, aos
arlancnios, dc condcnar scnrc a nulia c a
cusias aquclcs quc nal aclaran, scn
ossililidadc dc discnsa or causa alguna c
rcicio algun, voliando aos ncsnos juizcs aos
quais aclaran scn razao. Isio c ianio nais
ncccssario quanio scn csic rcncdio Iavcria
lilcrdadc a iodos os crininosos dc sc sulirarcn
jurisdiao ordinaria inicrondo un aclo or
aluso, scn razao.
Ora; orquc as nclIorcs ordcnanas c os
nais jusios rcgulancnios sao cn gcral
dcsrczados or aquclcs quc os dcvcn nais
rcligiosancnic olscrvar, con a liccna das corics
solcranas fazcn frcqucnicncnic aic csic onio,
violando ou rcfornando as ordcns dc V. M., cono
lcn lIcs arccc; ara iornar cfciiva a rcal
voniadc, fazcndo quc V. M. scja olcdccido cn
onio iao inorianic, a razao qucr quc a csics
cinco rinciros onios, sc junic un scio, quc
scra rcncdio iao odcroso ara consirangcr scus
oficiais a cunrircn o scu dcvcr a csic rcsciio,
cono o das aclacs dc alusos c ccclcnic ara
incdir os juizcs cclcsiasiicos a faliarcn ao scu,
no ccrccio da sua jurisdiao.
107
Esic rcncdio nao rcqucr ouira coisa scnao a
crnissao quc lIc cdc iodo o clcro dc aclar da
jusiia a V. M. ncsna, valcndo-sc do consclIo
quando os arlancnios falian s olscrvacs da
rcal ordcn c dos rcais rcgulancnios.
Isio c ianio nais razoavcl quanio cn lugar dc
rcrinir as cnrciiadas da igrcja, valcndo-sc
dianic dos juizcs cono sc sc valcsscn dc un
irilunal dc ordcn difcrcnic c infcrior, or sua
naiurcza, rccorrcrao ao rcal consclIo ara
incdir o curso da ordcn dos arlancnios,
valcndo-sc dc rcnoniao dc una ordcn da
ncsna csccic. E scn coniradiao aquclcs
ncsnos quc cnvian franquias da igrcja nao
odcrian acIar do quc criiicar, ois quc cn lugar
dc iorna-la indccndcnic da jurisdiao icnoral,
auncnian dc un grau a sua sujciao.
Enfin scra ianio nais vaniajoso ara V. M.
quanio conicndo o odcr da igrcja nos scus
rorios liniics, rcsiringira ianlcn o odcr dos
arlancnios cn cicnsao jusia quc lIcs c
rcscriia cla razao c clas lcis.
Alcn disso, o conando dc V. M. cn rclaao
ao scu consclIo, usando ncssc scniido do odcr
quc icn dc incdir cla rcal auioridadc as acs
dc iodos os rcais sudiios c ariicularncnic as dos
oficiais quc ccrccn jusiia ncssc rcino; cla iona
un cuidado ariicular rccncIcndo nao con
108
gcnic cuja rcicnsao c inoriunaao scjan os
rinciais iiulos a arcscniar ara olicr scus
fins, nas cssoas cscolIidas clo scu uro ncriio
cn ioda a cicnsao do rcino; icra o
conicniancnio dc vcr quc aquclcs quc nao
quiscrcn conicr-sc nos liniics do scu dcvcr cla
razao, scrian olrigados cla fora da jusiia c
isso nao durara nuiio icno scn quc sc vcja
clarancnic quc aquilo quc foi forado dc conco
sc iornara cnfin voluniario.
109

SEO III
Dos casos rivilcgiados c dos ncios dc os rcgular

As cssoas quc sc consagran a Dcus,
ligando-sc sua igrcja sao iao alsoluiancnic
iscnias da jurisdiao icnoral dos rncics, quc
clas nao odcn scr julgadas scnao clos scus
sucriorcs cclcsiasiicos.
O dirciio divino c o das gcnics csialclcccn
clarancnic csia inunidadc. O dirciio das gcnics
no quc clc icn dc rcconIccido or iodas as
nacs. O dc Dcus cla confissao dc iodos os
auiorcs quc cscrcvcran anics c a jurisrudcncia
nodcrna do uliino scculo.
A igrcja ficou ncsia ossc aic quc a na ordcn
roduzida na adninisiraao da jusiia
cclcsiasiica dcu lugar anliao dos oficiais dos
rncics icnorais, dc ionarcn a si ial assunio.
Ela ncsna rcconIcccndo quc a dcsgraa dos
icnos a incdiu udcssc rcrinir or sua
roria fora, nuiias dcsordcns quc Iavian iido
lugar cnirc os quc csiavan sulnciidos sua
jurisdiao, rcsolvcu-sc, ara iirar iodo o noiivo
dc qucia, c cn razao da inunidadc dos crincs
quc sc conciian sonlra da sua auioridadc,
110
dar odcr aos juizcs sccularcs dc ionar
conIccincnio do assunio cn alguns casos
cIanados rivilcgiados (7} orquc clcs nao odian
ionar conIccincnio scnao cn viriudc do
rivilcgio quc lIcs cra ariicularncnic conccdido
ara ial cfciio.
rcciso noiar a csic rcsciio quc ouiros sao
os casos julgados rivilcgiados cn iodos os
Esiados, c aquclcs julgados iais ariicularncnic
cn Frana.
Os rinciros sc odcn rcduzir a dois, quc
sao os dc Ionicdio voluniario, conciido con
roosiio dclilcrado, c a aosiasia nanifcsia,
cono induzir os adrcs a dcsrczar c alandonar
a vida cclcsiasiica, alandonar a laiina, vivcndo
cn vida cscandalosa no nundo; scja lcvando
arnas, scja fazcndo alguna ouira aao coniraria
sua rofissao.
Os scgundos cran dc conco cn cqucno
nuncro. Quando a ragnaiica foi csialclccida
nao Iavia scnao dois. o oric dc arnas c a
infraao da salvaguarda do rci, nas, ouco a
ouco sua cicnsao sc iornou naior.
Toda a coniravcnao da ragnaiica foi
julgada caso rivilcgiado.
A dc concordaias foi osia cn scguida na
ncsna caicgoria.
111
O rcconIccincnio dc ccdula anic o juiz rcal,
ianlcn sc julgou do ncsno gcncro.
Os raios, os roulos fciios nos caninIos, o
falso icsicnunIo, a nocda falsa, o crinc dc lcsa-
najcsiadc, c iodos os casos cnorncs foran
julgados da ncsna naiurcza clos arlancnios.
Enfin, a dar-sc-lIcs crcdiio, iodas as falias
dos cclcsiasiicos; ncsno as sinlcs injurias, sc
cnconirarao cono casos rivilcgiados, nao
Iavcndo nais dcliio conun.
Os crincs rcconIccidos rivilcgiados cn
iodos os Esiados sao clo conscniincnio c or
oiniao conun dc ioda a igrcja, c nuiios
daquclcs assin julgados ncsic rcino, sao or
aluso ou or dccisao dos oficiais rcais.
Elcs sc airiluran ianio nais
audaciosancnic o dirciio dc inicrvcnao cn iodos
os casos dos clcrigos, scgundo a ordcn dos
canoncs, quc rcqucr ircs scnicnas conforncs
ara condcnaao dc scus dcliios; c nuiio difcil
unir ncsno os nais noiavcis c inossvcl fazc-
lo cn ouco icno. (8} Enlora csic rcicio scja
lausvcl, c olriguc rcforna das fornalidadcs
olscrvadas na adninisiraao da jusiia da igrcja;
os aniigos jurisconsulios nao udcran vcr ial
cnrciiada scn jogar-sc conira cla alcriancnic.
112
Dc nada scrvc dizcr quc csscs crincs iornan
os cclcsiasiicos indignos da sua inunidadc, ois
quc or scnclIanic raciocnio sc infcririan
nuiias concluscs iao falsas quanio rcjudiciais
quclcs ncsnos quc iiran iais conscqucncias.
A unica conscqucncia quc sc odc infcrir da
dcnora c dos dcsrcgrancnios quc sc noian na
adninisiraao da jusiia da igrcja, c quc c rcciso
lcvar a a ordcn rcqucrida, c assin cono os
cclcsiasiicos sao olrigados a cla os rcis ianlcn
sao a nanic-la na inunidadc quc Dcus dcu sua
igrcja.
Para saiisfazcr a csias duas olrigacs a
igrcja dcvc rcncdiar clos ncios quc roorcnos
aqui, as insuoriavcis dcnoras das ircs
scnicnas rcqucridas clos aniigos canoncs,
iornando-sc iao caia na uniao dos crincs
conciidos or aquclcs sulnciidos ao scu odcr,
quc ningucn sc acrccla dc un cscandalo scn
quc vcja ao ncsno icno una uniao ccnlar.
E o rci fazcndo una dcclaraao quc
conrccnda iodos os casos rivilcgiados, quc
odcn scr rcduzidos quclcs quc odcn scr
conciidos or iais, cn iodos os Esiados, c cn
ioda a ordcn, c alcn disso o oric dc arnas; a
infraao da salvaguarda do rci, o rcconIccincnio
das ccdulas, a aosiasia nanifcsia, assin cono
acina foi clicado, o roulo nos caninIos, a
113
nocda falsa, c iodos os ouiros crincs dc lcsa-
najcsiadc, dcvc-sc alsoluiancnic roilir a scus
oficiais ionar conIccincnio dc iodos os ouiros
casos, aic quc os acusados lIcs scjan cnviados
clos juizcs da igrcja; ois quc sc clcs coniravcn
a csia ordcn c rcciso quc sc saila, quasc ao
ncsno icno, da sua uniao c do scu dcliio.
Ora, orquc a jusiia qucr quc sc ionc un
caio conIccincnio dc una falia anics quc sc
cnsc no scu casiigo, c quc ao rci nao c ossvcl
disiriluir jusiia a iodos os scus sudiios, S. M.
saiisfara sua olrigaao sc cla ordcnar ao scu
consclIo rivado dc rccclcr a qucia das
coniravcncs quc scus oficiais dc quaisqucr
qualidadcs fizcrcn a un ial rcgulancnio,
unindo scvcrancnic a iais acs. Ncssc caso a
igrcja ficara conicnic con ial ordcn c sc iornara
iao cuidadosa cn disiriluir a jusiia, quanio
ficara con rccclc-la do scu rncic.
114

SEO IV
Quc faz vcr dc quc conscqucncia c a rcgalc"
rcicndida cla Sania Cacla dc Paris solrc os
lisos dc Frana nosirando os ncios dc as
surinir.

Ainda quc os cncgos da Sania Cacla dc
Paris (9} susicnicn quc a "rcgalc" lIcs foi dada or
Sao Lus, scu fundador, c vcrdadciro quc a
rincira ccssao quc sc cnconira c dc Carlos VII
quc lIcs da or ircs anos soncnic c dirciio dc
gozar da rcnda icnoral dos lisados vagos aos
quais a rcgalc sc liga. O icrno dcsia graa icndo
cirado, clc lIa conccdcu or nais ircs anos, c
or quairo scguinics; iudo sol condiao dc quc a
nciadc dos dinIciros quc da rovicsscn, scria
cnrcgada na nanuicnao dos cIanircs, quc
dcvian fazcr o scrvio; c a ouira nas rcaracs,
nos viirais, nos ornaios, c na nuiriao dos
ncninos do coro, assin cono scria ordcnado cla
canara das conias dc Paris. Carlos VII icndo
norrido, scu filIo Lus XI conscrvou cssa ncsna
graa Sania Cacla, or iodo o icno dc sua
vida, o quc arcccu cniao iao ciraordinario, quc
a canara das conias nao quis vcrificar as carias
scnao or novc anos.
115
En scguida ao rcino dc Lus XI, scus
succssorcs Carlos VIII, Francisco I c Hcnriquc II
coniinuaran csia ncsna graa, cada un duranic
a sua vida.
Carlos IX assou alcn (10} c conccdcu
crciuancnic Sania Cacla o quc scus
rcdcccssorcs nao lIc iinIan conccdido scnao
icnorariancnic.
A inicnao quc iivcran csics rncics c
digna dc louvor, ois quc lcvaran a lon fin un
dirciio quc lIcs cricncia. Mas a nancira cla
qual aquclcs da Sania Cacla usaran, nao
odcria scr suficicnicncnic rccrininada, cn visia
dc quc cn lugar dc conicniarcn-sc do quc sc lIcs
dcra, quiscran sol ial rcicio sulordinar iodos
os lisados dc Frana, rcgalc".
O arlancnio dc Paris quc rcicndc scr o
unico a icr conIccincnio da rcgalc", ficou a ial
onio ccgo con rclaao ao scu rorio inicrcssc
quc nao icncu sujciiar a una ial scrviiudc (11}
iodos os lisados, ncsno os quc no nosso icno
foran unidos coroa, ordcnando cn icrnos
crcssos aos advogados dc nao orcn duvida
quc a cicnsao da rcgalc" nao fossc iao grandc,
quanio a do rcino.
Esia cnrciiada dcnasiado anla ara icr
cfciio, dcu lugar s igrcjas quc sc acIan iscnias
dcssc dirciio dc nao qucrcrcn nais conIcccr csic
116
irilunal cono julgador c aos rcis dc avocar iodas
as insiancias dcsia naiurcza ao scu consclIo.
A cicnsao dcsic dirciio solrc iodos os
lisados do rcino c una rcicnsao iao nal
fundada quc ara dclc sc conIcccr a injusiia,
lasia lcr un iiulo (12} cujo original csia na
canara das conias; c quc o rcsidcnic Lcnaiirc
fcz inrinir, cnuncrando os lisados sujciios
rcgalc" c os iscnios.
Ouirora a oiniao conun cra dc quc alcn do
Loirc, nao Iavia rcgalc"; (13} os rcis Luiz o Cordo
c Luiz o Jovcn iscniaran o arcclisado dc
Dordcau c scus sufraganics.
Fainundo, condc dc Toulousc, conccdcu
cono graa a lisos dc Langucdoc c da Provcna
aquilo quc dcois lIcs foi confirnado or Filic, o
Dclo; c Sao Luiz (14} ccdcu a rcgalc" dc ioda a
DrcianIa aos duqucs da rcgiao, clo iraiado fciio
con Pcdro Mauclcrc; o quc nosira lcn quc clc
nao a dcu Sania Cacla quando a fundou.
Varios ouiros lisados, cono Lion, Auiun,
Aucrrc c divcrsos ouiros csiao ccriancnic
iscnios dcsia sujciao quc ningucn c cn
duvida.
As ordcnacs fciias cn divcrsas cocas dao
clarancnic a conIcccr quc janais os rcis
rcicndcran quc a rcgalc" iivcssc lugar solrc
117
iodos os lisados; c cssa vcrdadc c iao cvidcnic,
quc Pasquicr, advogado do rci na canara das
conias, foi olrigado a confcssar quc susicniar
csia douirina c anics dc un lajulador da coroa,
do quc scra dc un jurisconsulio franccs"; iais sao
os scus icrnos.
A ignorancia, ou or nclIor dizcr, a covardia
c o inicrcssc dc alguns lisos nao coniriluiu
ouco ara o vcanc quc sofrcn rcscnicncnic
os rclados dcsic rcino, quc ara sc livrarcn da
crscguiao quc sofrcn no quc lIcs diz rcsciio,
nao icncn rccclcr da Sania Cacla quiiaao
daquilo quc con cfciio nao lIc agan.
A scgurana cn quc ficaran dc quc
disuiando scu dirciio dianic dos juizcs quc cran
scus ariidarios, clcs scrian condcnados, fc-los
csiinar quc odcrian inoccnicncnic concicr
una ial falia, cujo scguincnio scria dc nuiio
crigosas conscqucncias sc a londadc dc V. M.
nao rcarassc o nal dc sua fraqucza.
O dirciio conun qucrcndo quc a disosiao
dos fruios dc un lcncfcio vago scja rcscrvada ao
fuiuro succssor; nao sc odc usar dc ouira
nancira scn iiulo auicniico quc lIc dc odcr.
Enircianio nao sc cnconira onio quc
csialclca iao clarancnic a rcicnsao quc icn os
rcis dc disorcn assin cono lcn lIcs arccc, c
ara jusiificar c rcciso rccorrcr ao cosiunc.
118
Esia vcrdadc c iao ccria quc iodas as
ordcnanas fciias ncsic scniido nao fazcn
ncnao scnao da aniiga ossc.
Ora; orquc c facil s oicncias solcranas
airilurcn-sc sol divcrsos rcicios aquilo quc
nao lIcs cricncc; c quc or cssc ncio una
usuraao injusia na sua origcn, odc scr cn
qualqucr icno julgada lcgiina cn viriudc da
sua ossc, arccc quc sc odcria r cn duvida
con razao, quc o cosiunc odc icr fora dc iiulo
auicniico cn rclaao aos solcranos.
Mas nao icndo rcsolvido disuiar o dirciio dc
V. M. nas soncnic lcnlrar a ncccssidadc dc
rcgula-lo; dc soric quc nao Iaja conscqucncias
rcjudiciais, salvaao das alnas, c scn qucrcr
arofundar nais a origcn c o fundancnio da
rcgalcs" quc suonIo validas; nao rcicndo
ouira coisa scnao csclarcccr o quc a Sania Cacla
odc rcicndcr cn viriudc da conccssao rccclida
dc scus rcais rcdcccssorcs, c roor o rcncdio
quc c rcciso dar aos alusos quc sc concicn no
gozo dc una ial graa.
Aconiccc frcqucnicncnic quc un liso rico
cn iodas as qualidadcs quc lIc dao os canoncs, c
quc a icdadc das gcnics dc lcn odc dcscjar;
nas olrc or sua nasccna, fica dois ou ircs
anos na inossililidadc dc rcgularizar o scu
cargo, ianio clo agancnio das lulas a quc a
119
concordaia olriga, quc inoria frcqucnicncnic
cn un ano iniciro dc rcnda, quanio orquc csic
novo dirciio lIc sulirai ouiro. Dc soric quc, sc sc
junia a csias duas dcscsas aqucla quc c rcciso
quc clc faa ara conrar os ornancnios dc quc
icn ncccssidadc, c ara dc iudo sc rovcr
scgundo a sua dignidadc, clc sc cnconirara
frcqucnicncnic cn siiuacs iais quc ircs anos
sc assan anics quc ossa iirar algo ara scu
susicnio, o quc faz con quc nuiios nao cIcgucn
aos scus lisados, cscusando-sc con a sua
ncccssidadc; ou furiando-sc noniagcn dc casa
a quc sao olrigados, c rivan-sc da rcuiaao dc
quc dcvcn gozar cono asiorcs anic scu
rclanIo, cono ianlcn fican incaazcs dc varias
acs dc caridadc scnao or alavras.
Aconiccc ianlcn algunas vczcs quc ara
cviiar csics inconvcnicnics clcs sc conroncicn
dc ial soric quc alguns sao lcvados a raiicar nas
acs ara livrarcn-sc das dvidas; c aquclcs quc
nao cacn ncssa circnidadc, vivcn cn crciua
niscria, c frusian cnfin os scus crcdorcs daquilo
quc lIcs c dcvido, cla inossililidadc dc agar-
lIcs.
O rcncdio a csic nal c iao facil quanio
ncccssario, ois quc clc nao consisic scnao cn
ancar Sania Cacla una aladia dc rcnda igual
qucla quc odc iirar dc ial csialclccincnio.
120
Dir-sc-a ialvcz quc nao scra facil csclarcccr
convcnicnicncnic csic onio, or causa da
dificuldadc quc a conanIia oora cn r a
lino aquilo quc cla qucr icr cscondido. Mas sc
V. M. ordcna quc cn dois ncscs jusiifiquc clos
aios do scu rcgisiro aquilo dc quc gozava anics
da conccssao crciua quc lIc fcz Carlos IX, c
isio sol cna dc crda dc dirciio, csic roccsso
nuiio jurdico fara vcr jusiancnic o c quc c
rcciso ionar ara rcconcnsar os lcncfcios quc
cla rccclcu dc scus rcais rcdcccssorcs. Sci lcn
quc cssc caiulo rcicndcra quc sc dcva
considcrar a rcnda rccclida da rcgalcs" ial cono
dcla sc goza rcscnicncnic nas c ccrio quc ao
icrcn asscgurada a crciuidadc dcsia graa clc
a csicndcu solrc divcrsos lisados quc sao
iscnios; c claro quc o icno quc roonIo c
aquclc dcniro do qual sc odc jusiancnic ionar
iais ncdidas.
Sc V. M. assin dcicrninar, con oucos
gasios garaniira un lcn indizvcl sua igrcja,
or ncio da qual as alnas odcrao nais
facilncnic rccclcr o ao quc lIcs c iao ncccssario
c quc dcvcn cscrar dc scus asiorcs.
Sc cn scguida coniinuar na rcsoluao
ionada c quc coniinua dc Ia nuiio icno, dc
nao dar cnsao solrc os lisados, o quc c
alsoluiancnic ncccssario, nao oniiira coisa
alguna do quc csia cn scu odcr, ara incdir
121
quc a ncccssidadc dos lisos onIa-os fora dos
ncios dc cunrircn o scu dcvcr.
122

SEO V
Da ncccssidadc quc Ia dc cncuriar as dcnoras
quc sc olscrvan na jusiia cclcsiasiica, do quc
advcn ficarcn ircs crincs inuncs.

Nao Ia ningucn quc nao saila quc as ordcns
quc sao da ura olcia na igrcja odcn c dcvcn
frcqucnicncnic scr nudadas scgundo a nudana
dos icnos. Na urcza dos rinciros scculos do
crisiianisno, csic uso foi lon, nas agora scria
rcjudicial.
O icno, quc c ai dc ioda a corruao,
icndo iornado os cosiuncs dos cclcsiasiicos
difcrcnics daquclcs quc iinIan no fcrvor do scu
riniiivo zclo; c ccrio quc cn lugar do quc,
duranic o curso dc varios inoccnics anos da
igrcja, nos quais o zclo dos rclados os iornavan
iao scvcros na uniao dos crincs quanio sao
rcscnicncnic covardcs c ncgligcnics, c ccrio,
digo cu, quc sc lcn ncssc icno as dcnoras das
fornalidadcs da jurisdiao cclcsiasiica nao
dcvian scr icnidas, clas sao agora nuiio
rcjudiciais c a razao nao crniic quc coniinucn.
Esia considcraao faz quc scja ncccssario
alolir a aniiga ordcn rcscriia clos canoncs,
123
quc rcqucrcn ircs scnicnas conforncs ara
convicao dos clcrigos.
O nau uso quc duranic nuiio icno sc fcz
dc una ial ordcn, auior dc ioda a inunidadc c
or conscguinic da dcsordcn na igrcja, olriga a
sc fazcr jusiia ncsic onio, ara iirar iodo o
rcicio aos juizcs icnorais dc scguir a oiniao
dc ccrios icologos quc nao icncran dizcr quc
nais valc quc a ordcn scja roduzida or un juiz
inconcicnic do quc dciar quc a dcsordcn
rcinc.
E inossvcl iirar o dirciio dc jurisdiao dos
arcclisados dos rinados da Sania Sc, do quc
aconiccc nuiio frcqucnicncnic scrcn dadas scis
ou scic scnicnas anics quc ircs csicjan
conforncs; odc-sc rcncdiar a csic inconvcnicnic
ordcnando quc a scnicna dos juizcs dclcgados
do Paa, or aclaao do rinado ou do
arcclisado scja dcfiniiiva c solcrana; c, a fin dc
quc csic julgancnio ossa scr oliido
roniancnic, c quc o zclo da igrcja aarca na
loa adninisiraao da jusiia, c rcciso quc o rci
sc junic ao scu clcro ara olicr da Sania Sc dc
quc cn lugar dc rccorrcr cn iodos os casos
ariicularcs quc c rcciso julgar, Iaja or lcn
dclcgar cn iodas as rovncias do rcino, cn
cssoas dc caacidadc c rolidadc rcqucridas,
quc scn novas fornalidadcs ossan julgar
124
solcranancnic iodas as aclacs quc sc fizcrcn
cn scu irilunal.
Esia roosiao nao odc scr odiosa ara
Fona ois quc a concordaia olriga os Paas a
dclcgar in ariilus" ara a dccisao das causas
quc sc arcscniarcn; soncnic a Iavcra difcrcna
quc no lugar cn quc agora c rcciso cn cada
causa, sc dirigir a Fona ara dclcgaao dos diios
juizcs, clcs sc acIarao iodos noncados ara a
dccisao dc iodas as causas do rcino; o quc
faciliiando a uniao dos crincs dos cclcsiasiicos
crininosos dcvc iirar iodo rcicio aos
arlancnios dc cnrccndcr cono fazcn conira a
jusiia da igrcja c aos cclcsiasiicos iirando iodo o
noiivo dc quc sc ossan quciar.
Tanlcn aquclcs quc sao ininigos dcclarados
da igrcja ou quc invcjan a sua inunidadc icrao
dc fuiuro a loca fccIada conira cla. c os
nclIorcs dos scus filIos quc aic a rcscnic daia
nao quiscran falar a csic rcsciio ara susicniar
a sua causa, falarao audaciosancnic, dc calca
lcvaniada, dcfcndcndo a sua auioridadc conira
aquclcs quc qucrcrian orini-la scn razao.
Sci lcn quc a Sania Sc arccndcra con scus
dclcgados csialclccidos cono cu o roonIo,
odcndo ionar con o icno una diiadura
crciua; nas nudando-sc dc icnos cn
icnos, cono julgo a roosiio c ncccssario, csic
125
inconvcnicnic nao dcvc scr icnido c sc sc
cosiunar olicr dc Fona aclacs cn cada
causa, cono dcvc scr, os dirciios dc Fona ficarao
iniciros c scn dininuiao.
Dir-sc-a ialvcz quc nao Iavia ncccssidadc dc
nais icno ara olicr dc Fona nova dclcgaao
dc juizcs ara cada crinc conciido, do quc ara
cnviar os casos aos dclcgados; nas Ia nuiia
difcrcna, scndo ccrio quc un dos rinciais
alusos quc incdcn a uniao dos crincs dos
clcrigos consisic cn quc o aclanic olicn dc
ordinario dc Fona a sua dcvoluao ao juiz quc
dcscja, cn Frana, or conivcncia con os
lanquciros, quc or dinIciro scrvcn aos scus
ariidarios cono clcs qucrcn.
126

SEO VI
Quc rcrcscnia o nal quc rccclc a igrcja das
quairo iscncs dc quc gozan divcrsas igrcjas
con rcjuzo do dirciio conun c roc os ncios
dc os rcncdiar.

A iscnao c una discnsa ou rclaaao da
olrigaao quc sc icn dc olcdcccr a scu sucrior.
Ela conoria difcrcnics csccics; unas sao dc
dirciio, ouiras sao dc faio.
As iscncs dc dirciio sao aquclas dc quc sc
goza cla conccssao dc un sucrior lcgiino quc
as da con conIccincnio dc causa.
A iscnao dc faio c aqucla dc quc sc iona
ossc scn iiulo (15} nas soncnic clo uso dc un
icno incnorial.
Enquanio o rinciro gcncro dc iscnao c
arovado clos casusias cono faio dc lcgiina
auioridadc, o uliino quc dc si ncsno nao c
lcgiino nao c scnrc condcnado or clcs;
orquc, aquclcs quc gozan dc icnos incnoriais
dc un rivilcgio iivcran ouirora lulas, quc lIas
acordavan, cnlora nao ossan nosira-las.
127
Ha ircs csccics dc iscncs dc lugar; a
rincira c aqucla do nonasicrio dos
ncndicanics, quc o liso nao visiia, cnlora scja
rccclido solcncncnic quando a aarccc,
odcndo icr sua ordcn c fazcr ccrccr iodas as
funcs ciscoais quc sc lIc aniolIan.
A scgunda c dc nuiios ouiros lugarcs, nos
quais clcs nao sao rccclidos, c nao odcn
ccrccr ncnIuna funao ciscoal, scn darcn
una dcclaraao dc quc scja scn rcjuzo dos
dirciios c rivilcgios dos diios lugarcs. aladia dc
Marnouiicr, a dc Vcndonc, c varias ouiras csiao
ncsic caso.
A icrccira c dc ccrios icrriiorios na cicnsao
dos quais os lisos nao ccrccn ncnIuna
jurisdiao, ncn ncsno solrc os laicos, solrc os
quais aquclcs quc gozan dc una ial iscnao icn,
so clcs, a jurisdiao c o odcr cIanado
conuncnic dc lc diococsana. As aladias dc Sao
Ccrnano dcs Prcs, dc Corlia, dc Sao Florcncio dc
Vicil dc Fcscan c varias ouiras sao ncsic caso,
cn ioda a cicnsao do scu icrriiorio, os unicos
rcligiosos ccrccndo ioda a jurisdiao ciscoal.
Dao discnsa dc landos", conccdcn
noniiorios, ullican os julilcus, assinan a
cicnsao cn scguida rovisao dc Fona; visios
sc ccdcn cn scus noncs; rcicndcndo ncsno
icr o dirciio dc cscolIcr os lisos quc lons lIcs
128
arcan, ara dar as ordcns scn crnissao do
scu cIcfc dioccsano.
Enfin clcs dao as dcnissorias ara rccclcr
as ordcns dc ial liso quc scja scu rcfcrido.
Tal c a iscnao do caiulo dc CIarircs, cn
viriudc da qual o liso nao odc fazcr sua
cnirada na igrcja, scn dar o aio clo qual
roncic conscrvar iodos os rivilcgios da igrcja;
scn isso nao odc fazcr ncnIuna visiia, ncn a
do sanio sacrancnio, ncn dos sanios olcos.
Essas cssoas sao dc ial forna iscnias da
jurisdiao dos lisos quc quando un cura sc
iorna dclinqucnic, o caiulo lIc da juizcs ara o
roccssarcn c scn a aclaao do julgancnio cla
sc rovc cn Fona ara icr juizcs in ariilus
orquc cssa igrcja ad sancian ronanan
ccclcsian adnisso nullo ncdio, criinci".
Pullican indulgcncias; icn ccnio c ianias
aroquias; ccrccn ioda a jurisdiao dioccsana, c
a aclaao dc iodas as suas scnicnas vai a
Fona ordcnando clcs, iodas as rocisscs gcrais.
Dcssa ncsna naiurcza c Sao MariinIo dc
Tours.
Quairo sorics dc cssoas sc cnconiran
rincialncnic iscnias na igrcja! Os lisos dos
rinazcs, os lisos dos arcclisos; os nongc c
129
os rcligiosos, dos lisos; c os cncgos dos lisos
c arcclisos.
Tais iscncs sao difcrcnics cn varias
circunsiancias; unas soncnic iscnian cssoas c
ouiras iscnian ianlcn os lugarcs dc sua
norada c iodas dc fornas difcrcnics.
Aniigancnic os arcclisos csiavan sujciios
aos rinazcs (16} aos quais o Paa nandou o
alliun" ara ccrccr odcr c auioridadc solrc
os ncirooliianos.
Dcsdc cssc icno aquclcs dc Frana con
iscnao dos dc Tours, dc Scns, c dc Paris,
oliivcran ou or lula ou or rcscriao, liccna
dc nao rclcvar os rinazcs.
Alguns lisos (17} iscniaran-sc ianlcn clo
Paa da sujciao aos scus arcclisos.
Os nongcs sao quasc iodos iscnios da
jurisdiao ordinaria, c scu dirciio csia fundado na
roria conccssao dos lisos ou na dos Paas;
suas iscncs as nais aniigas, cono sao aquclas
quc lIcs foran conccdidas Ia 700 ou 800 anos,
vcn dos lisos c arcclisos; nas iodas aquclas
quc foran oliidas dcsdc cssc icno, lIcs foran
dadas clos Paas con o fiio ou dc incdir quc a
rcuniao dos lisos criurlassc a sua solidao ou
ara garanii-los do rigor dc alguns, clos quais
130
clcs cran ou sc rcssuunIan ir scr rudcncnic
iraiados.
Os uliinos quc sc iscniaran dc scus
sucriorcs foran os cncgos. En sua rincira
insiiiuiao clcs csiavan iao csirciiancnic ligados
c unidos aos scus lisos, quc nada odian fazcr
scn a sua crnissao; c sulirair-sc sua
olcdicncia, scria o naior crinc quc ncssc icno
odcria scr conciido.
Varios julgaran quc ioda a sua iscnao vinIa
dos aniiaas, ou quc clas fosscn
nanifcsiancnic sul-rcicias ou sinlcsncnic
fundadas solrc a ossc cn icno incnorial; nas
c coisa ccria, quc Ia algunas nais aniigas do
quc os cisnas, c nais auiorizadas quc aquclas
quc rccclcn sua fora c sua viriudc dos
aniiaas.
Os nais lcgiinos conccdcran algunas (18} ou
cn scguida s conccsscs dos lisos, or
iransacs fciias con clcs; ou dc noio rorio,
sol rcicio dc garaniir os cncgos do nau
iraiancnio rccclido dclcs.
Para cncirar csia naicria aic ao fundo c
disiinguir clarancnic as loas iscncs das nas c
rcciso considcrar dc nancira difcrcnic as lulas
quc as auiorizan.
131
Ouiras sao aquclas quc foran conccdidas
clos aas anics da dcsgraa dos cisnas.
E ouiras aquclas quc foran dadas dcois da
ciinao dos ncsnos.
Aquclas do rinciro gcncro dcvcn scr iidas
cono loas c validas; nas iais lulas scndo una
iscnao do dirciio conun quc c scnrc odioso, c
rcciso canina-las con cuidado, a fin dc quc
nao Iaja cngano quanio ao scu icor; scndo ccrio
quc nuiias odcn scr lcvadas adianic cono
lulas dc iscnao, quc scjan sinlcs lulas dc
roicao quc aniigancnic sc oliinIan, c lulas
quc conccdcn alguns rivilcgios ariicularcs,
nas nao una iscnao da jurisdiao ordinaria, ou
lulas quc dao soncnic odcr aos caiulos, dc
ccrccr una jurisdiao sulalicrna dos lisos,
scnclIanic dos arquidiaconos, quc cn ccrias
igrcjas icn dirciio dc cconungar, inicrdizcr c
ordcnar cniicncias ullicas, cnlora csicjan
scnrc sulnciidos jurisdiao dos lisos.
Quanio s lulas do scgundo gcncro, scndo
clas nulas dc lcno dirciio, or falia dc odcr
lcgiino naquclcs quc a ouiorgaran,
ariicularncnic cla consiiiuiao do Paa
MariinIo V (19}, a qual quclra iodas as lulas
oliidas duranic os cisnas; nao sc odc scn
nalcia ou scn ignorancia qucrcr quc rcvalcan
con rcjuzo do dirciio conun.
132
Aquclas do icrcciro gcncro foran acordadas
ou ara scrvircn dc nova iscnao, ou ara
confirnar rcccdcnics.
As rinciras dcvcn scr rcuiadas nulas, ou
orquc scjan dirciancnic conirarias ao dccrcio
dc quc falou MariinIo V, ou orquc iivcsscn sido
sulrciiciancnic oliidas, assin cono foi julgado
clos arlancnios dc Paris c Toulousc, conira os
caiulos dc Angcrs c dc CaIors.
As scgundas nao icndo sido conccdidas
scnao ara confirnar un dirciio aniigo, quc nao
sc acIa nunca csialclccido cn vao, dcvcn
scgundo julgancnio dc iodas as cssoas
dcsrovidas dc aiao, ficar scn cfciio.
Fcsia a vcr sc as iscncs (20} fundadas sol
sinlcs conccsscs fciias clos lisos, ou cn
iransacs c scnicnas arliirais dadas ncssc
scniido conira clcs c scus caiulos; ncssc caso
sao loas c validas.
Sc nao c nunca crniiido aos lisos alicnar
o scu icnoral scn una vaniagcn c un ganIo
nanifcsio, ncnos odcn clcs rcnunciar sua
auioridadc csiriiual, con rcjuzo da igrcja, quc
vc or cssc ncio a divisao dos scus ncnlros cn
facc do scu cIcfc, c nudar-sc a rcgra quc a faz
sulsisiir, cn confusao quc a crdc c a arruina.
133
A nulidadc dc iransacs dos conronissos
ou das scnicnas arliirais c or cssc rincio,
cvidcnic; aquclc nao odc conroncicr ncn
iransigir con aquilo cuja disosiao nao lIc c
faculiada; c sc sc cnconiran auiorcs quc
csiinan quc sc odc iransigir con as coisas
csiriiuais, iodos iscnian algunas, cnirc as
quais a sujciao dcssa naiurcza icn rinciro
lugar; c con cfciio cssa soric dc iiulos c iao
invalida ara o faio dc quc sc iraia, quc quando
ncsno fossc confirnada clos aas, nao icrian
clcs suficicnic fora ara rivar do scu dirciio os
succssorcs dos lisos quc sc iivcsscn dcsojado
dc sua auioridadc dc una das ircs nanciras
csccificadas acina.
A razao faz conIcccr quc ncnIuna dcsias
nanciras odc valcr conira o dirciio conun; cla
faz vcr ianlcn quc as lulas sinlcsncnic
confirnaiivas das conccsscs, iransacs ou
scnicnas arliirais, nao dao ncnIun dirciio
quclcs quc dcla sc qucrcn scrvir orquc nao
odcn icr nais fora do quc os fundancnios quc
suc.
Un ial onio fica sujciio a canc, isio c, a
salcr sc o cosiunc c as aniigas osscs nas quais
sc acIan os caiulos conira a auioridadc dc
scus lisos, sao iiulos suficicnicncnic valido
ara fazcr sofrcr igrcja o nal quc lIc irazcn as
iscncs.
134
O cosiunc (21} c una rcgra cnganosa; os
naus cosiuncs cnlora nuiio aniigos sao
univcrsalncnic condcnados c iodos aquclcs quc
sao conira o dirciio conun c quc dcsirocn una
ordcn csialclccida or consiiiuics
cclcsiasiicas, dcvcn scr iidos or iais, c nao
odcn icr o jusio fundancnio dc rcscriao
nuiio ncnos ainda no quc diz rcsciio ao dirciio
cannico, do quc ao civil, visio quc os
csialclccincnios da igrcja iiran sua origcn dc
un rincio nais scguro; c or iudo dcvc-sc
dccidir a dificuldadc roosia, dizcndo quc o
cosiunc dcvc scrvir dc iiulo cn iudo aquilo quc
odc scr ossudo or dirciio conun, orcn
nunca naquilo cuja ossc o viola, cn cujo caso c
inuiil sc nao aconanIado dc un iiulo iao
auicniico quc scja iscnio dc ioda susciia. Da
rcsulia quc o dirciio conun sujciiando iodos os
curas aos scus lisos, nao Ia cosiunc
suficicnicncnic odcroso ara os iscniar dc ial
sujciao.
inossvcl dc sc inaginar os divcrsos nalcs
cn quc as iscncs icn origcn c causa. Elas
criurlan a ordcn quc a igrcja csialclcccu dc
confornidadc con a razao, quc qucr quc os
infcriorcs scjan sulnciidos aos scus sucriorcs.
Elas arruinan a concordia quc dcvc cisiir
cnirc o cIcfc c os scus ncnlros, auiorizan ioda
a soric dc violcncias c iornan varios crincs
135
inuncs ianio na cssoa dos rivilcgiados quanio
naquclas dc nuiios lilcriinos quc rocuraran
colrir-sc con a sua sonlra.
Podc-sc rcncdiar a csic nal or dois ncios,
ou alolindo alsoluiancnic iodas csias iscncs
ou iraiando-sc dc as rcgular.
Sci lcn quc o rinciro ccdicnic, cono o
nais alsoluio c nais difcil; nas nao inossvcl;
nao o dcio dc roor a V. M. quc scnrc icvc
razcr cn fazcr aquilo quc os scus rcdcccssorcs
nao ousaran scqucr icniar.
Nao csiino cnircianio a roosiio lanar nao
dcssc rccurso no quc diz rcsciio s iscncs, das
quais gozan os rcligiosos c scus nonasicrios.
Esarsos cn divcrsas dioccscs. a unifornidadc
do csriio quc dcvc rcgc-las, rcqucr un lugar dc
govcrno or divcrsos lisos, cujos csriios sao
difcrcnics, quc scjan govcrnados or un so cIcfc
rcgular, c ncssc fundancnio susicnio
audaciosancnic quc c iao ncccssario dcia-lo na
ossc da lcgiina iscnao dc quc goza, cono c
jusio rcconIcccr a validadc clo canc da lula,
cnlora a csicndan algunas vczcs alcn do liniic
nao crniiido cla razao.
Mas digo nais, quc sc odc alolir as ouiras
iscncs con ianio rovciio ara a igrcja quanio
csic noiivo univcrsal c suficicnic ara fazcr
136
dcsrczar os inicrcsscs ariicularcs ncsia
ocasiao.
Dasia quc una coisa scja jusia, ara quc a
gcnic scja lcvado a cnrccndc-la, c ncssc
caninIo nos olriganos quando a coisa c
ncccssaria.
A igrcja icndo sulsisiido aic o rcscnic scn a
nudana quc roonIo, nao suonIo quc Iaja
cssa uliina qualidadc, nas digo quc scria
circnancnic uiil no quc diz rcsciio a sc iirar
iodo noiivo quc cscusa aos lisos sc falIasscn
no rccncIincnio do scu cargo.
Para sc scrvir dcssc rinciro ncio nao scria
ncccssario ouira coisa scnao una rcvogaao, fciia
or S. Saniidadc, das iscncs c rivilcgios dc
quc iraianos, c un odcr aos lisos dc ccrccr a
sua jurisdiao solrc scus caiulos c iodos os
iscnios, con cccao daquclcs quc acina falci.
Una lula dcsic icor aconanIada dc una
dcclaraao dc V. M. vcrificar cn scus
arlancnios c no scu grandc consclIo, roncria
as cadcias quc ligan as naos aos rclados do scu
rcino, c os iornaria rcsonsavcis clas dcsordcns
dc dioccscs, clas quais c inossvcl quc ossan
agora rcsondcr.
A olicnao dcssa, lula scria a ncu vcr, ianio
nais facil, quanio cla c confornc s rcnissas do
137
consclIo dc Trcnio quc dcclara noninalncnic, (22}
quc os caiulos c os curas nao odcn, cn
viriudc dc alguna iscnao, cosiunc, ossc
scnicna, jurancnio c concordaia ou coisa
scnclIanic, incdir dc scrcn visiiadas, corridas
c casiigadas or scus lisos ou ouiras cssoas
dcuiadas dc sua aric; c quando ncsno csic
ccdicnic nao fossc do gosio dc Fona, ondc as
novidadcs cnlora uicis sao conuncnic odiosas c
ondc a ncnor oosiao incdc dc ordinario
grandcs lcncfcios; V. M. fazcndo olscrvar
quanio a isso o dccrcio do conclio, nao icra
ncccssidadc dc ncnIuna nova ccdiao.
Sci lcn quc csic rcncdio scra dcsarovado
clo arlancnio, no csriio do qual o uso c a
raiica rcvalcccn frcqucnicncnic a algunas
razcs quc ossan scr irazidas; nas aos icr
rcvisio csic lcn c considcrado iodos os
olsiaculos quc odcn scr cnconirados; digo scn
icnor quc scria nuiio nclIor assar or cina, do
quc arar or noiivo dc oosiao quc sc lIc faa,
c V. M. odc scr lcvado a nudana con iania
nais razao quania ondo as coisas no dirciio
conun, cla as rcsialclcccria cn sua naiurcza,
scndo algunas vczcs lon aos solcranos icrcn
audacia quc c jusia, c cuja inoriancia nao odc
scr osia cn duvida (23}.
Os cncgos icn scus iiulos iao cscondidos,
quc c inossvcl dc ionar-sc dclcs conIccincnio
138
scn auiorizaao do rci; odc-sc suor ncsno quc
nao os icnIan; c Pcdro dc Dlois c Pcdro o
Vcncravcl disso sc quciavan alcriancnic.
Enlora a uiilidadc dcsics dois ccdicnics
icnIan o ncsno cfciio, dcvc-sc fazc-los arovar;
o icnor quc icnIo dc quc a dificuldadc quc
Iavcria na cccuao os iornasscn inuicis, fcz-nc
assar ao scgundo quc consisic cn fazcr noncar
conisscs dc lisos, curas c rcligiosos, quc junio
aos dcuiados do consclIo c dos arlancnios sc
fizcsscn arcscniar iodas as iscncs c
rivilcgios da igrcja; a fin dc quc scndo lcvados a
V. M. aquclas quc fosscn cnconiradas loas c
validas, udcsscn scr rcguladas c aquclas quc
nao iivcsscn lcgiino fundancnio fosscn
alolidas. Ha ianio nais clarcza na raiica dcsic
ccdicnic quc a ordcnana dc Orlcans (24} fciia
sol Francisco II icn un ariigo crcsso ara
rcgular a iscnao.
Sc cn scguida o aa quiscssc dar odcr cn
cada nciroolc aos juizcs dclcgados quc nos
rouscnos acina rcgulando cla auioridadc da
Sania Sc, aquilo quc os lisos nao odcrao fazcr
or si ncsnos cn visia das iscncs quc ficaran
cn lcna fora c vigor, V. M. cigindo do scu
consclIo ionar conIccincnio das disuias quc
solrcvicrcn, rcncdiara alsoluiancnic a iodos os
nalcs dos quais iais rivilcgios sao causa.
139

SEO VII
Quc rcrcscnia os inconvcnicnics quc rovcn do
faio dc os lisos nao gozarcn dc lcno dirciio,
dos lcncfcios quc lIcs sao dcvidos.

Fcsia falar do nal rovcnicnic dc quc os
lisos nao discn da naior aric das aroquias
dc sua dioccsc, s quais os aironos
cclcsiasiicos, ou os laicos, icn dirciio dc
arcscniar.
Os aironos concaran a gozar do dirciio dc
aironagcn no conclio dc Orangc, ondc foi
ordcnado quc os lisos quc quiscsscn consiiiuir
igrcjas cn ouiras dioccscs icrian dirciio dc nclas
orcn os adrcs a sua voniadc, dcsdc quc fosscn
julgados caazcs clos lisos dioccsanos. O
ncsno dirciio foi ianlcn dado or Jusiiniano
aos laicos quc quiscsscn fundar caclas, o quc
oliivcran cn scguida cn rclaao aos rorios
nonasicrios, dos quais clcs sc iornavan
fundadorcs. O nono conclio dc Tolcdo csicndcu
ainda o dirciio dc aironagcn laica s igrcjas
aroquiais, crniiindo aos fundadorcs noncar os
curas, dc nodo quc a ncgligcncia con a qual os
lisos saiisfizcsscn s suas fundacs
dcsviasscn dc novas (25}.
140
O dirciio sc crdia quando os fundadorcs
crdian a vida; Jusiiniano, Crcgorio c Pclagio o
csicndcran a scus filIos. cnfin sol Carlos
Magno assou aos Icrdciros, fosscn quais
fosscn, c assin coniinua aic o rcscnic.
Esic dirciio louvado or varios ais da igrcja,
icndo sido confirnado or divcrsos conclios c
csccialncnic clo dc Trcnio, dcvc scr
considcrado cono sanio c inviolavcl or sua
aniiguidadc, or sua auioridadc fundada solrc os
canoncs dos ais c dos conclios c cla uiilidadc
dc quc goza a igrcja, cn favor da qual fazcn-sc
nuiias fundacs ara quc sc adquira, or cssc
ncio, o odcr dc noncar aquclcs quc dcvcn
usufru-la.
Mas quando onIo dianic dos ncus olIos
quc a ncccssidadc nao icn lcis c quc o uso dc un
rivilcgio quc foi lon no fcrvor dos fundadorcs c
agora iao rcjudicial cla corruao daquclcs quc
sao Icrdciros dc iais lcns c quc nao o sao do scu
zclo, ncn da sua viriudc, ncn algunas vczcs da
sua rcligiao, c inossvcl dcia-los coniinuar scn
cor nuiias alnas a crda. Ouso dizcr
alcriancnic quc nao sc odc dciar dc rcncdiar
a una dcsordcn dc iais conscqucncias, scn quc
sc scja rcsonsavcl anic Dcus.
Muiios cnsarao quc o nclIor rcncdio dcsic
nal csia cn alolir inicirancnic a causa, nas
141
quando considcro quc o quc c lcgado a iiulo
oncroso, isio c, clo iransoric dc scu rorio
lcn, nao odc scr ossudo con jusiia, scnao
con o cunrincnio das condics s quais
dcvcn olcdcccr, c quc os ais do conclio dc
Trcnio, quc conIccian os alusos nao ousaran
cnsar cn nuda-los, nao crcio quc un ariicular
ossa scn icncridadc roor un ial rcncdio;
valcndo nais rccorrcr a un ncio nais docc nao
roosio clo conclio dc Trcnio, cnlora ncnIun
clc icnIa arcscniado.
Esic ncio c (26} quc o snodo clcja os
caninadorcs clos quais iodos os asiranics aos
lcncfcios cncarrcgados dc alnas, scjan
cuidadosancnic caninados, a fin dc quc a sua
caacidadc c a sua rolidadc scndo conIccidas,
clcs ossan cn scguida roor dois ou ircs dos
nais caazcs aos aironos das aroquias quc
vagarcn, a fin dc quc cscolIan c arcscnicn ao
liso, aquclc quc lIc for nais agradavcl.
Sci quc csic ccdicnic iira un ouco da
lilcrdadc quc icn Iojc os aironos cn Frana,
nas, osio quc rcsiringindo-a clcs a conscrvan
iirando o ncio dc orcn cssoas incaazcs nas
curias, dcvc csic ccdicnic scr rccclido ianio
nais voluniariancnic a ncu vcr, quanio
rcncdiando ao nal quc vcn da arcscniaao das
curias, sc a ordcn do conclio c olscrvada,
rcncdiara ianlcn quclcs nalcs quc sao
142
causados cla facilidadc con a qual os arcclisos
invcsicn frcqucnicncnic os adrcs quc scus
sufraganics rccusaran, c cono qucr o conclio,
quc os caninadorcs quc rocn ara scr juizcs
da caacidadc daquclcs quc dcvcn scr noncados
ara as curias, scjan olrigados a dar conias da
sua aao aos conclios rovinciais; ianlcn nao
qucr quc os arcclisos asscn or cina dos scus
julgancnios scn un noiivo iao lcgiino quc nao
ossa scr osio cn duvida.
143

SEO VIII
Da rcforna dos nosiciros.

Dcois dc iao jusios rcgulancnios cono
aquclcs quc foran dcscriios acina c da icdadc
dc V. M. auiorizar, ianio quanio udcr, a rcforna
das rcligics.
Sci lcn quc nuiias considcracs dao lugar
a icncr quc aquclas quc nasccran cn nosso
icno nao scjan iao ausicras cn sua
coniinuaao, quanio dc conco, nas c rcciso
nao dciar dc anarar c dc favorcccr, visio quc o
lcn nao nuda dc naiurcza or scr dc ouca
duraao, nas quc c scnrc lcn, c aquclc quc faz
o quc odc con rudcncia c lon iniuiio, faz o
quc dcvc c saiisfaz ao quc Dcus cdc dos scus
cuidados.
lcn vcrdadc quc scnrc cnsci, c assin o
csiino ainda agora, quc valcria nclIor
csialclcccr rcfornas nodcradas na olscrvaao
das quais os coros c os csriios ossan
sulsiiiuir con facilidadc, do quc cnrccndc-las
iao ausicras quc os nais forics csriios c os
coros os nais rolusios icnIan dificuldadc cn
suoriar-lIcs o rigor. as coisas icncradas sao
144
dc ordinario csiavcis c crnancnics, nas c
rcciso una graa ciraordinaria ara fazcr
sulsisiir o quc arccc forar a naiurcza.
ainda dc noiar quc a rcforna das rcligics
ncsic rcino dcvc scr difcrcnic da dos ouiros
Esiados, os quais csiando iscnios dc Icrcsias,
rcqucrcn anics una rofunda Iunildadc c una
sinlicidadc ccnlar nos rcligiosos, quc a
douirina alsoluiancnic ncccssaria ncsic rcino,
no qual a ignorancia dos nais viriuosos rcligiosos
do nundo odc scr iao rcjudicial a algunas
alnas quc icn ncccssidadc da sua crudiao,
cono o scu zclo c a sua viriudc sao uicis a
ouircn c a clcs ncsnos.
Dcvo dizcr dc assagcn, a csic rcsciio, quc
no quc conccrnc ariicularncnic rcforna dos
nosiciros dc nulIcrcs, c un ccdicnic ncn
scnrc infalvcl o dc rcncicr as iscncs, c
ariicularncnic as iricnais ao lugar da noncaao
do rci.
As lrigas c as faccs quc ionan c na
fraqucza dcsic sco sao iao grandcs algunas
vczcs, quc sc iornan insuoriavcis; vi or duas
vczcs V. M. scr olrigado a iira-las dos lugarcs
ondc Iavia colocado, a fin dc r as coisas no
scu riniiivo csiado.
Cono c da icdadc dc V. M. iralalIar no
rcgulancnio das aniigas rcligics c dc sua
145
rudcncia incdir o nuiio grandc nuncro dc
novos nosiciros quc sc csialclcccn iodos os
dias.
Isso c rcciso; dcsrczando-sc a oiniao dc
ccrios csriios, iao fracos quanio dcvoios c nais
zclosos do quc rudcnics, quc csiinan
frcqucnicncnic quc a salvaao das alnas c do
Esiado dccndc daquilo quc c rcjudicial a
anlos.
Assin scria rcciso scr ou nau ou ccgo, ara
nao vcr c nao confcssar quc as rcligics nao sao
soncnic uicis nas ncsno ncccssarias; ianlcn c
rcciso csiar rcvcnido dc un zclo
cccssivancnic indiscrcio, ara nao conIcccr quc
o cccsso c incnodo c odcria cIcgar a un ial
onio quc sc iornassc ruinoso.
O quc sc faz clo Esiado, fazcndo-sc or
Dcus quc c dclc a lasc c o fundancnio;
rcfornando as casas ja csialclccidas, cviiando
cccsso dc novos csialclccincnios, scrian duas
olras agradavcis a Dcus, quc qucr rcgra cn iodas
as coisas.
146

SEO IX
Da olcdicncia quc sc dcvc ao aa.

A ordcn quc Dcus qucr quc scja olscrvada
cn iodas as coisas, nc da azo a rcrcscniar aqui
a V. M. quc assin cono os rncics sao
olrigados a rcconIcccr a auioridadc da igrcja c sc
sulncicn ao scu sanio dccrcio, nosirando
inicira olcdicncia no quc conccrnc ao odcr
csiriiual quc Dcus lIc s cn naos ara
salvaao dos Ioncns, c quc assin cono c do scu
dcvcr nanicr a Ionra dos aas cono succssorcs
dc S. Pcdro c vigarios dc Jcsus Crisio, assin
ianlcn nao dcvcn ccdcr sua inosiao sc
qucrcn csicndcr o scu odcrio alcn dc iais
liniics.
Sc os rcis sao olrigados a rcsciiar a iiara do
Suno Ponificc clcs ianlcn o sao dc conscrvar o
odcr da sua coroa.
Essa vcrdadc c rcconIccida or iodos os
icologos, nas nao Ia ouca dificuldadc cn lcn
disiinguir a cicnsao c a sulordinaao dcsscs
dois odcrcs.
En ial naicria nao sc dcvc crcr ncn nos
alacianos quc ncdcn dc ordinario o quc diz
147
rcsciio ao rci, cla forna da sua coroa, quc
scndo rcdonda nao icn fin; ncn aquclcs quc or
cccsso dc un zclo indiscrcio iornan-sc
alcriancnic ariidarios dc Fona.
A razao qucr quc sc csicnda una c ouira
ara rcsolvcr cn scguida as dificuldadcs or
cssoas iao douias quc nao ossan cnganar-sc
or ignorancia; c iao sinccras quc ncn os
inicrcsscs do Esiado ncn os dc Fona, ossan
doninar-lIcs a razao.
Posso dizcr con vcrdadc icr scnrc acIado
os douiorcs da faculdadc dc Paris, c os nais
salios rcligiosos dc iodas as ordcns iao razoavcis
ncssc onio, quc nao lIcs cnconirci ncnIuna
fraqucza quc lIcs incdissc dcfcndcr os jusios
dirciios dcsic rcino; ianlcn nunca noici nclcs
ncnIun cccsso dc afciao clo scu as naial
quc os lcvassc a qucrcr coriar os vcrdadciros
scniincnios da rcligiao, dininuir aquclcs da
igrcja ara auncniar os ouiros.
En iais ocasics as oinics dos nossos
adrcs, dcvcn scr dc grandc cso; os
Iisioriadorcs c os nais cclclrcs auiorcs
dcsrovidos dc aiao, quc cscrcvcran cn cada
scculo, dcvcn scr consuliados cuidadosancnic,
solrc os assunios nos quais nada nos odc scr
iao conirario quanio a fraqucza ou a ignorancia.
148

SEO X
Quc csclarccc o csiado quc sc dcvc fazcr das
lciras c nosirar cono clas dcvcn scr cnsinadas
ncsic rcino.

A ignorancia quc vcnIo dc rcrcscniar scr
algunas vczcs rcjudicial ao Esiado da-nc lugar
a falar das lciras, un dos naiorcs ornancnios
dos Esiados; c dcvo fazcr ncsic lugar, ois quc o
scu incrio c jusiancnic dcvido Igrcja; cn visia
dc quc ioda a soric dc vcrdadcs icn naiural
rclaao con a rincira, dos sagrados nisicrios da
qual a saicncia cicrna quis quc a ordcn
cclcsiasiica fossc dcosiiaria.
Cono o conIccincnio das lciras c
conlciancnic ncccssario nuna rcullica, c
ccrio quc clas nao dcvcn scr indifcrcnicncnic
cnsinadas a iodo o nundo.
Assin cono un coro quc iivcssc olIos cn
iodas as suas arics scria nonsiruoso, da
ncsna forna un Esiado o scria sc iodos os scus
sudiios fosscn salios; vcr-sc-ia a iao ouca
olcdicncia, quanio o orgulIo c a rcsunao
scrian conuns.
149
O concrcio das lciras laniria alsoluiancnic
o das ncrcadorias quc cunula os Esiados dc
riquczas; arruinaria a agriculiura, vcrdadcira nac
dos ovos; c faria dcscriar cn ouco icno as
nassas dc soldados, quc surgcn anics na rudcza
da ignorancia do quc na olidcz da cicncia. cnfin,
cncIcria, a Frana dc cIicanisias, nais rorios
a arruinar as fanlias ariicularcs c a criurlar o
rcouso ullico, do quc a conquisiar lcns ara o
Esiado.
Sc as lciras fosscn rofanadas or ioda a
soric dc csriios, vcr-sc-ia nais gcnic caaz dc
fornular duvidas do quc dc rcsolvc-las c nuiios
scrian nais rorios a oor-sc vcrdadc quc a
dcfcndc-la.
ncsia considcraao quc os oliicos nun
Esiado lcn rcgulado qucrcn nais ncsircs cn
arics nccanicas do quc ncsircs cn arics lilcrais,
ara cnsinar as lciras.
Frcqucnicncnic vi, cla ncsna razao, o
cardcal Du-Pcrron, dcscjar ardcnicncnic a
surcssao dc una aric dos colcgios dcsic rcino;
clc dcscjava fazcr csialclcccr quairo ou cinco
cclclrcs cn Paris c dois cn cada cidadc
ncirooliiana dc rovncias.
Acrcsccniava a iodas as considcracs
cosias, quc cra inossvcl quc sc acIassc, cn
cada scculo, gcnic suficicnicncnic salia ara
150
cncIcr a nuliidao dc colcgios; cnquanio quc sc
sc conicniasscn iodos cn icr nuncro nodcrado,
clcs odcrian scr cIcios dc dignos cidadaos quc
conscrvarian o fogo do icnlo na sua urcza c
quc iransniiirian or succssao ininicrruia a
cicncia na sua crfciao.
Parccc con cfciio, quando considcro o grandc
nuncro dc gcnic quc faz rofissao dc cnsinar as
lciras c a nuliidao dc crianas quc sc faz
insiruir, quc vcjo un nuncro infiniio dc docnics
quc nao icndo ouiro dcsiino scnao lclcr agua
ura c clara ara sua cura, csiivcssc con scdc
iao dcsrcgrada quc ionando indifcrcnicncnic
iodas as aguas quc sc lIcs arcscniasscn, a
naior aric lclcria linfa inura c
frcqucnicncnic cn vasos cnvcncnados, o quc
auncniaria a sua scdc c o scu nal cn lugar dc
alaca-los.
Enfin, dcssc grandc nuncro dc colcgios
indifcrcnicncnic csialclccidos cn iodos os
lugarcs, rovcn dois nalcs. un vcn da ncdocrc
caacidadc dos quc sao olrigados a cnsinar, nao
scndo ossvcl cnconirar gcnic cnincnic ara
cncIcr as cadciras; ouiro cla ouca disosiao
naiural quc icn clas lciras nuiios daquclcs
cujos ais os fazcn csiudar; or causa da
conodidadc quc cnconiran scn quc o alcancc
dos scus ialcnios scja caninado, da vcn quc
quasc iodos aquclcs quc csiudan fican con una
151
ncdocrc iiniura dc lciras; uns or nao scrcn
caazcs dc nais c ouiros or nal insirudos.
Enlora csic nal scja dc grandcs
conscqucncias, o rcncdio nao c difcil, ois quc
nao c rcciso ouira coisa scnao rcduzir iodos os
colcgios das cidadcs quc nao sao ncirooliianas
a duas ou ircs classcs suficicnics ara iirar a
juvcniudc dc una ignorancia grosscira iao
rcjudicial quclcs ncsnos quc dcsiinan sua
vida s arnas ou quc qucrcn cnrcga-la no
concrcio.
Por cssc ncio, anics quc os ncninos scjan
dcicrninados a alguna condiao, dois ou ircs
anos farao conIcccr o alcancc do scu csriio. cn
scguida os quc sao lons, scndo rcnciidos ara as
grandcs cidadcs, icrao rcsuliados ianio nclIorcs
quanio nais gcnio iivcrcn ara as lciras c scndo
insirudos clas nclIorcs naos.
Tcndo sido cviiado cssc nal nuiio naior do
quc arccc, c rcciso ainda garaniir-sc dc un
ouiro, no qual a Frana cairia scn duvida, sc
iodos os colcgios quc csiao csialclccidos
csiivcsscn nuna ncsna nao.
As faculdadcs rcicndcn quc fican
rcjudicadas nao sc lIcs dciando rivaiivancnic
a faculdadc dc cnsinar nocidadc.
152
Os jcsuias dc ouiro lado nao ficarian
alorrccidos sc ficasscn con o nonoolio dcsia
funao.
A razao quc dcvc dccidir dc ioda a soric dc
disuias nao crniic frusiar un aniigo ossuidor
daquilo quc ossui con lon iiulo. c o inicrcssc
ullico nao odc sofrcr quc una conanIia nao
soncnic rcconcndavcl or sua icdadc, nas
cclclrc or sua douirina, cono c a dos jcsuias,
scja rivada dc una funao da qual odc
cncarrcgar-sc con grandc uiilidadc ara o
ullico.
Sc as univcrsidadcs cnsinasscn sos, scria dc
icncr quc con o icno clas voliasscn ao orgulIo
quc iivcran aniigancnic c quc odcria scr ara o
fuiuro iao rcjudicial, quanio o foi ara o
assado.
Sc dc ouiro lado os jcsuias nao iivcsscn
conanIciros na insiruao da nocidadc, alcn dc
quc sc odcria icncr o ncsno inconvcnicnic, icr-
sc-ia jusio noiivo dc icncr varios ouiros.
Una conanIia quc sc govcrna nais do quc
ncnIuna ouira clas lcis da rudcncia c quc
dando-sc a Dcus scn sc rivar do conIccincnio
das coisas do nundo vivc nuna iao crfciia
corrcsondcncia, quc arccc quc o ncsno
csriio anina a iodos os coros. una conanIia
quc csia sulnciida or un voio dc olcdicncia
153
ccga a un cIcfc crciuo nao odc, scgundo as
lcis dc una loa oliica, rccclcr nuiia
auioridadc nun Esiado, no qual una
conunidadc odcrosa dcvc scr icnvcl.
Sc c vcrdadc cono c coisa ccria, quc c
agradavcl coniriluir ara o rogrcsso daquclcs
dos quais sc rccclc a rincira insiruao c quc os
ais icn scnrc ariicular afciao or aquclcs
quc cnsinan aos scus filIos, ianlcn c vcrdadc
quc nao sc odcria dar aos jcsuias o cncargo da
cducaao conlcia dos ncninos scn cor-sc a
dar-lIcs un odcr ianio nais susciio ao Esiado
quanio iodos os cargos c os graus dc quc sc lIc
dcssc o nancjo, scrian cnfin cIcios da sua
discilina c aquclcs quc dcsdc ccdo iivcsscn
asccndcnic solrc os scus csriios or ccrio
coniinuarian a ic-los or ioda a vida.
Sc sc acrcsccnia quc a adninisiraao do
sacrancnio da cniicncia da a cssa conanIia
auioridadc solrc ioda a soric dc cssoas, o quc
nao c dc ncnos cso do quc a rincira insiruao;
sc sc considcra quc or csscs dois caninIos clcs
cnciran o nais sccrcio novincnio dos coracs
c das fanlias, scra inossvcl nao concluir quc
clcs nao dcvcn ficar sos no cnsino c no ninisicrio
dc quc sc iraia.
Esias razcs foran iao odcrosas cn iodos os
Esiados, quc nao vcnos ncnIun quc iivcssc
154
qucrido aic o rcscnic, dciar o incrio das
lciras, c ioda a insiruao dc sua nocidadc
soncnic a cssa conanIia.
Essa socicdadc, loa c sinlcs cn si ncsna,
dcu ianio ciunc ao arquiduquc Allcrio, rncic
dos nais icdosos da casa d'usiria, c quc nao
agia scnao or insiigaao do consclIo dc
EsanIa, quc clc nao icncu cclu-la dc ccria
univcrsidadc cn quc sc Iavia csialclccido na
Flandrcs, c dc oor-sc aos csialclccincnios
novos quc quis rcalizar na ncsna rcgiao.
Sc cla dcu lugar a ccria rcullica dc afasia-la
or conlcio dc scu donnio cnlora con rigor
cccssivo, o ncnos quc sc odc fazcr ncsic rcino
scra dar-lIc alguna coisa, visio quc cla c nao
soncnic sulnissa a un cIcfc crciuo
csirangciro, nas quc alcn disso csia sujciia c
scnrc dccndcnic dc rncics quc arcccn nao
icr nada cn naior rcconcndaao do quc o
rclaiancnio c a runa dcsia coroa.
Assin cono cn naicria dc fc iodos os
caiolicos do nundo nao icn scnao una douirina
no quc nao lIcs conccrnc, Ia nuiias difcrcnics
cujas nainas fundancniais icn origcn
naqucla; isio faz quc, Iavcndo ncccssidadc dc
icologos quc ossan cn ccrias ocasics dcfcndcr
corajosancnic as oinics quc cn iodos os
icnos foran a rccclidas c conscrvadas or
155
iransnissao nao inicrronida, c rcciso quc scja
dcsiacada dc iodo o odcr susciio c quc nao
icnIa dccndcncia quc o rivc dc lilcrdadc
quanio s coisas quais a fc a iodo o nundo.
A Iisioria nos cnsina quc a ordcn dc S.
Dcncdiio foi iao alsoluiancnic scnIora das
cscolas quc cn ncnIun ouiro lugar sc cnsinava c
isio fcz dccrcsccr iao conlciancnic a cicncia c a
icdadc no X scculo da igrcja quc foi cIanado
dcsgraado quanio a csic assunio. Ela nos cnsina
ainda quc os doninicanos iivcran cn scguida as
ncsnas vaniagcns quc csscs lons adrcs
rinciro ossuran c quc o icno lIcs rivou
cono aos ouiros con grandc rcjuzo da igrcja,
quc sc cnconirou cniao infcsiada dc nuiias
Icrcsias. da ncsna forna cla nos cnsina quc
con as lciras sc dcvc agir cono con as avcs dc
arrilaao. nao sc dcvc scnrc arar nun ncsno
lugar. A rudcncia oliica qucr quc sc rcvinan
iais inconvcnicnics quc, icndo solrcvindo duas
vczcs, dcvcn scr icnidos con jusia razao ara
icrccira quc rovavclncnic nao vira sc cssa
conanIia iivcr conanIciros na ossc das
lciras.
Todo o ariido c crigoso cn naicria dc
douirina c nada c iao facil quanio fornar un sol
rcicio dc icdadc quando una conanIia
cnsa csiar olrigada a clc or inicrcssc dc sua
sulsisicncia.
156
A Iisioria do aa Dcncdiio XI, conira o qual
os Cordclicrs csicaados quanio ao noiivo da
crfciao da olrcza, isio c, da rcnda S.
Francisco, aninaran-sc a ial onio quc nao
soncnic clcs lIcs fizcran alcriancnic a gucrra
clos livros nas clas arnas do incrio,
sonlra das quais un aniiaa sc clcvou,
consiiiuiu grandc rcjuzo ara a igrcja, scndo
csic un ccnlo nuiio odcroso ara quc sc diga
alguna coisa nais.
Mais una conanIia c ficl ao scu cIcfc, nais
cla dcvc scr icnida, ariicularncnic or aquclcs
aos quais cla nao c favoravcl.
Pois quc a rudcncia nao olriga soncnic a
incdir quc sc criurlc ao Esiado, nas ianlcn
quc sc lIc ossa criurlar; orquc nuiias vczcs
icr o odcr faz nasccr a voniadc.
Pois quc ianlcn, a fraqucza da nossa
condiao Iunana rcqucr un coniracso cn
iodas as coisas, o quc c o fundancnio da jusiia.
nais razoavcl quc a univcrsidadc c os jcsuias
cnsincn cada un do scu lado, a fin dc quc a
cnulaao auncnic a sua viriudc c quc as
cicncias scjan ianio nais asscguradas no
Esiado, quanio, scndo dcosiiadas nas naos dos
scus guardadorcs, sc uns crdcrcn un iao
sagrado dcosiio, o ncsno csiara a salvo cn
ouiras naos.
157

SEO XI
Mcios dc rcgular os alusos quc concicn os
graduados na olicnao dos lcncfcios.

Porquc assin cono c dc icncr quc ioda a
soric dc csriios scjan lcvados s lciras, c dc sc
dcscjar quc os lons or clas scjan airados. V.
M. nao odcria fazcr una coisa nais uiil ara
csic fin do quc incdir os alusos quc sc
concicn na disiriluiao dos lcncfcios quc
dcvcn scr fciios quclcs aos quais sao dcvidos
cono rcconcnsa dos scus iralalIos.
Scria rcciso scr ininigo das lciras c da
viriudc ara duvidar dcssc dirciio. (27}
O conclio dc Dasilcia (28} c a concordaia quc
foi assada cn scguida ao conclio dc Lairao
cnirc Lcao X c Francisco I o csialclcccn nuiio
clarancnic ara quc Iaja csic cnsancnio; scria
rcciso scr nuiio conirario jusiia c razao,
ara nao sc qucrcr corrigir alusos iao grandcs
clas crnuias fraudulcnias, cla rcsignaao
suosia, clos ariifcios dos colciorcs c cla
auioridadc dos induliarios, nais odcrosos do
quc os graduados c cla indusiria daquclcs quc
nao dcvcn o scu grau scnao sua lolsa. Pois quc
158
c o quc falia, scja agora cssc rivilcgio rcnio da
viriudc, quando c soncnic do ariifcio c da na fc
daquclcs quc scndo ignoranics cn lciras, sao
douios c salios cn cIicana.
O vcrdadciro rcncdio dcsic nal consisic cn
fazcr quc conforncncnic aos sanios canoncs, os
douiorcs c liccnciados cn icologia, scjan
rcfcridos a iodos aquclcs quc iivcrcn o ncsno
grau cn ouiras faculdadcs.
Quc cnirc os icologos iguais cn grau quclcs
quc iivcrcn rcgado or nuiio icno a alavra
dc Dcus ou a icologia, scjan rovidos anics dos
ouiros.
Quc os douiorcs c liccnciados cn dirciio
icnIan a ncsna vaniagcn solrc os sinlcs
ncsircs cn arics c quc cnirc csics uliinos sc
rcfiran aquclcs quc iivcrcn rcgido nuiio icno.
Quc ncnIun ossa rccclcr cssas carias dc
ncsircs cn arics ncn scu grau cn dirciio civil c
cannico, scnao na univcrsidadc ondc iivcrcn
csiudado.
Quc nao sc dc caria dc ncsirana, scnao
quclcs quc iivcrcn aiualncnic fciio scu curso
iniciro dc filosofia; cn ncnIun grau cn dirciio
civil c cannico, scnao quclcs quc iivcrcn
csiudado ircs anos na cscola dc dirciio c quc
iivcrcn rcalizado ullicancnic scus aios con os
159
inicrvalos dc icno rcqucridos. Sc forcn
olscrvadas cuidadosancnic csias ordcns, vcr-sc-
a scgurancnic o ncriio das lciras icr rcnio c a
ignorancia nao odcra nais colrir-sc con scu
nanio, ara rccclcr sol sua caa aquilo quc nao
lIc c dcvido.
Sc cn scguida V. M. livrar aquclcs quc sc
iivcrcn iornado cclclrcs nas lciras, cla
crscguiao dos induliarios, cla fara quc nuiios
rcdolrcn os scus iralalIos ara rccclcr o fruio
quc ncrcccn.
160

SEO XII
Do dirciio dc indulio.

O dirciio dc indulio icn sua fora c sua
origcn nuna lula do aa Eugcnio (29} quc nao
sc cnconira; c qucn a quiscssc caninar con
rigor, acIaria quc o fundancnio nao c solido,
ois a razao qucr quc sc onIan as coisas quc
nao odcn scr vcrificadas c aquclas quc nao icn
fundancnio cn igual caicgoria.
Sci lcn quc Paulo III qucrcndo olrigar os
rcsidcnics c consclIciros do arlancnio dc Paris
(30} quc sc ounIan vcrificaao da concordaia,
dcu-lIcs odcr dc noncar ara os lcncfcios,
ianio rcgularcs, quanio sccularcs. Sci ainda,
lcn, quc o cIancclcr dc Frana, cono cIcfc
dcssa conanIia, rccclcu igual rivilcgio, cla
ncsna lula. Mas sc sc considcra quc cssa lula
aufcrc suas viriudcs daqucla quc scu rcdcccssor
iinIa c quc nao sc cnconira, cssa considcraao
nao icra fora, ois quc os jurisconsulios
cnsinan clarancnic quc una rclaao nao odc
fazcr fc sc a coisa rclaiada nao c clara c cvidcnic
(31}.
161
Mcnos o fundancnio dcssc rivilcgio c ccrio,
nais os alusos quc sc concicn sao
insuoriavcis.
Enlora cssc dirciio scja cssoal; nao icndo
sido conccdido scnao cssoa dos oficiais
csccificados cla lula do aa Paulo II, assa
agora viuva c aos Icrdciros cono sc fossc una
Icrana icnoral; c ainda quc cssa graa nao
lIcs iivcssc sido fciia, a fin dc graiificar
lcgiiinancnic scus filIos, ou alguns dos scus
arcnics ou dc scus anigos, caazcs dos
lcncfcios aos quais scrian noncados, clcs
frcqucnicncnic foran conira as lcis divinas c
Iunanas quclcs quc olicn lcncfcios cn
viriudc dos scus indulios, dc os rcsignar cn
qucn lon lIcs arcccr, alusando aic ial onio
dcsic rivilcgio, quc frcqucnicncnic aquclcs quc
nao qucrcn scr dclaiorcs nao odcn cviiar csic
crinc, scnao or ouiro quc os iorna culados dc
sinonia dianic dc Dcus.
A fraqucza do fundancnio dcsia graa c a
quaniidadc (32} dc alusos quc sc concicn,
odcrao dar lugar lcgiino a V. M. dc a alolir, o
quc scria ianio nais facil quanio nao rccisaria
ouira coisa ara cssc fin, scnao rccusar ara o
fuiuro aos induliarios suas carias dc noncaao,
scn as quais nao udcsscn rcicndcr ncnIun
lcncfcio; nas a ccricncia nos fazcndo
conIcccr quc un nal a quc sc csia acosiunado c
162
frcqucnicncnic nais suoriavcl do quc un lcn
cuja novidadc inconoda, V. M. dcvc sc conicniar
con fazcr un iao lon rcgulancnio, quc aquclcs
quc dcvcn gozar dcsia graa, nao ossan alusar
dcla ara o fuiuro, cono o fizcran no assado.
Sc incdc quc un ncsno oficial ossa icr
sua noncaao solrc varios lcncfcios, faz quc
aquclc arcscniado ara scr noncado nao o
ossa scr, scnao aos un lon canc fciio clas
ordcnacs, scn favor.
Sc cla ordcna quc as carias dc noncaao
iragan icrnos crcssos; quc os lcncfcios aos
quais sao noncados scjan rcalncnic ara clcs;
cono clcs nao odcn scr consirangidos a
rcsignar cn favor dc ningucn, c quc sc forcn
dcscolcrios, ficarao cono crininosos; alcn do
quc clcs fican, or un ial crinc, incaazcs dc
rccclcr nunca nais, lcncfcios, ficando sujciios a
casiigos.
Sc cn scguida sc incdc quc csic dirciio quc
nao c cssoal scja iransniiido aos Icrdciros, a
olscrvaao dc un ial rcgulancnio fara quc
vossos oficiais nao scndo rivados da graa quc
vossos rcdcccssorcs lIcs fizcran olicr, os
iniclcciuais rccclcrao una grandc vaniagcn sol
vosso rcino c csiarao livrcs dc un grandc vcanc.
Podcr-sc-ia ainda nao crniiir aos oficiais
quc iivcrcn noncado un Ioncn ara un
163
indulio, quc o sulsiiiua ondo ouiro no lugar, sc
norrcr anics do rccncIincnio.
164

CAPTULO III
DA NODFEZA
SEO I
Divcrsos ncios dc clcvar a nolrcza c fazc-la
sulsisiir con dignidadc

Dcois dc icr rcrcscniado o quc csiino
alsoluiancnic ncccssario ara o
rcsialclccincnio da rincira ordcn do rcino,
asso scgunda c digo quc c rcciso considcrar a
nolrcza cono un dos rinciais ncrvos do
Esiado, caaz dc coniriluir nuiio ara sua
conscrvaao c scu csialclccincnio. Ela foi dcsdc
algun icno iao rclaiada clo grandc nuncro
dc oficiais quc a dcsgraa do scculo clcvou ara
scu rcjuzo quc icn agora grandc ncccssidadc
dc scr naniida conira as acs dc ial gcnic.
A oulcncia c o orgulIo dc uns anargan a
ncccssidadc dos ouiros quc nao sao ricos scnao
cn coragcn, o quc os lcva a cnrcgar livrcncnic
a sua vida ara o Esiado do qual os oficiais iiran
os scus ncios dc cisicncia.
Cono rccisan sc nanicr conira aquclcs quc
os orincn c rcciso Iavcr un cuidado
165
ariicular dc incdir quc nao iraicn aos quc
csiao alaio dclcs cono sao iraiados clos
ouiros.
un dcfciio nuiio frcqucnic naquclcs quc
sao nascidos ncsia ordcn usar dc violcncia
conira o ovo a quc Dcus arccc nais icr dado
lraos ara ganIar a sua vida, do quc ara
dcfcndc-la.
nuiio inorianic incdir o curso dc iais
dcsordcns or una scvcridadc coninua, quc faa
crcr quc os quc sao fracos, cnlora dcsarnados
icnIan sonlra das lcis iania scgurana
quanio aquclcs quc icn arnas nas naos.
A nolrcza icndo icsicnunIado na gucrra,
fclizncnic icrninada cla az, quc cra Icrdcira
da viriudc dos scus anicassados, o quc dcu
lugar a Ccsar dc rcfcri-la a iodas as ouiras; Ia
ncccssidadc dc discilina-la dc soric quc ossa
adquirir dc novo c conscrvar sua rincira
rcuiaao, c quc o Esiado scja uiilncnic scrvido.
Aquclcs quc scndo rcjudiciais ao ullico
nao lIc sao uicis, c ccrio quc a nolrcza nao lIc
scrvindo na gucrra nao c soncnic inuiil, nas
una carga ao Esiado, quc ncssc caso odc scr
conarado ao coro quc suoria o lrao oliico,
ou con un fardo quc o carrcga cn lugar dc
alivia-lo.
166
Cono os fidalgos ncrcccn scr lcn iraiados
quando fazcn o lcn, c rcciso icr con clcs
scvcridadc, sc falian quilo quc o scu
nascincnio os olriga; c cu nao onIo ncnIuna
dificuldadc cn dizcr quc aquclcs quc dcgcncran
da viriudc dc scus avos, nao scrvcn a coroa con
sua csada c sua vida, con a consiancia c
firncza quc as lcis do Esiado rcqucrcn,
carcccrian scr rivados das vaniagcns do scu
nascincnio c rcduzidos a carrcgar una aric do
fardo do ovo.
A Ionra lIcs dcvcndo scr nais cara do quc a
vida, valcria a cna casiiga-los con a rivaao dc
una anics do quc da ouira.
Tirar a vida a cssoas quc a ccn iodos os
dias, or ura inaginaao dc Ionra, c nuiio
ncnos do quc iirar-lIcs a Ionra dciando a vida,
quc ncsic caso lIcs scria un sulcio crciuo.
Sc c rcciso nada csqucccr ara nanicr a
nolrcza na vcrdadcira viriudc dos scus ais,
nada sc dcvc oniiir ara conscrva-la na ossc
dos lcns quc aquclcs lIcs dciaran, c ianlcn sc
dcvc dar-lIcs ncios ara quc ossan adquirir
novos.
Assin cono c inossvcl acIar un rcncdio a
iodos os nalcs, assin ianlcn c nuiio difcil dc
cnconirar un ccdicnic gcral aos fins a quc nc
roonIo.
167
Os divcrsos casancnios quc sc fazcn ncsic
rcino cn cada fanlia, cn lugar dc quc scjan
cono cn ouiros Esiados, nao Ia aqui scnao o
nais vclIo quc sc casa; cssa c una das
vcrdadciras razcs orquc as nais odcrosas
fanlias sc arruinan cn ouco icno. Mas sc
cssc cosiunc cnolrccc as fanlias ariicularcs,
cnriquccc dc ial forna o Esiado cuja fora
consisic na nuliidao dc gcnic dc iralalIo, quc
cn lugar dc sc quciar, dcvcr-sc-ia louvar c cn
lugar dc irocar cssc cosiunc dcvia o Esiado dar
ncios dc sulsisicncia, dcccnic c corajosa quclcs
quc cn no nundo.
Ncsic assunio dcvcn scr disiinguidas a
nolrcza quc csia na coric daqucla quc csia na
cananIa.
Aqucla quc csia na coric scra noiavclncnic
aliviada sc sc coriar o luo c as insuoriavcis
dcscsas quc sc iniroduziran ouco a ouco,
scndo ccrio quc una ial discilina scra nais uiil
do quc iodas as cnscs quc sc lIcs da.
Quanio nolrcza dc cananIa, cnlora cla
nao rcccla iania ajuda ncssc scniido orquc a
sua niscria nao lIc crniic fazcr dcscsas
sucrfluas, nao dciara dc rcsscniir o cfciio dcssc
rcncdio iao ncccssario a iodo o Esiado quc so clc
odc cviiar a sua runa.
168
Sc V. M. acrcsccnia nas rcgras con quc
dcscja r fin a ial dcsordcn, o csialclccincnio
dc 50 conanIias dc gcndarncs, c dc igual
nuncro dc cavalciros, agos nas rovncias, nas
condics quc sao csccificadas adianic, nao
dara oucos ncios con quc a sulsisicncia da
nolrcza scja surida scn dificuldadc.
Sc cn scguida cla surinc a vcnalidadc dos
govcrnos do rcino c dc iodos os cargos niliiarcs,
quc cssa ordcn aga suficicnicncnic con o rco
do scu sanguc; sc raiica da ncsna forna no
quc conccrnc aos cargos da sua casa; sc cla faz
con quc a cnirada scja inicrdiia aos quc nao sao
dc nascincnio nolrc cn lugar dc fazcr cono Iojc
quc iodas as cssoas ncla scjan rccclidas or
suja iransaao dc dinIciro; sc cla nao csiivcr
nais alcria quclcs ncsnos quc iivcrcn cssa
vaniagcn scnao or cscolIa quc V. M. fizcr cn
considcraao do scu ncriio, ioda nolrcza
rccclcra uiilidadc c Ionra, iudo junio, dc rcgras
iao loas.
En lugar dc cono agora os fidalgos nao
odcrcn clcvar-sc aos cargos c dignidadcs scnao
ao rco da sua runa, sua fidclidadc ficara ianio
nais asscgurada ara o fuiuro, quc, quanio nais
clcs forcn graiificados, ncnos clcs sc acrcdiiarao
crcdorcs das Ionras quc dcvcn s suas lolsas c
quclas dos scus crcdorcs, quc nao lIcs fazcn
lcnlrar nunca daquilo quc sc lIcs dcvc, scn quc
169
icnIan dcsgosio dc scrcn clcvados or cssc
ncio.
Sc alcn disso, sua londadc sc csicndc aic a
qucrcr cuidadosancnic graiificar aos scus filIos,
(quc ncrcccn a rcal icdadc} con una aric dos
lcncfcios quc sao da sua lolsa, cssa ordcn lIc
scra ianio nais olrigada, quanio dcscarrcgando-
a dc una aric quc a csnaga, sc lIc daria o
vcrdadciro ncio dc nanicr as suas casas, ois
quc o susicnio c a conscrvaao das nclIorcs,
dccndc frcqucnicncnic daquclcs quc ionando a
vida cclcsiasiica, considcran voluniariancnic
scus solrinIos cono scus filIos, c nao icn naior
conicniancnio do quc fazc-los cducar, alguns
nas lciras c ouiros na viriudc, ara odcrcn
iornar-sc caazcs dc cncarrcgar-sc daquilo quc
ossucn.
Podcr-sc-ia adianiar nuiias ouiras coisas
ara o alvio da nolrcza; nas dcio dc csclarcccr
iais cnsancnios; considcro quc assin cono c
nuiio facil cscrcvc-los, scria difcil, ialvcz
inossvcl dc os r cn raiica.
170

SEO II
Quc iraia dos ncios dc cviiar os duclos.

Foran fciios varios cdiiais ara incdir os
duclos, scn quc aic o rcscnic sc iivcssc
qualqucr fruio cono sc cscrava, c sc dcscjava;
ianio c difcil cnconirar un ncio scguro ara
incdir a coniinuaao dcssc flagclo.
Os franccscs dcsrczan dc ial forna suas
vidas quc a ccricncia nos nosira quc as cnas
nais rigorosas nunca foran as nclIorcs ara
fazcr arar o scu frcncsi.
Varias vczcs csiinaran quc Iavia nais gloria
cn violar os cdiiais, quanio fazian vcr or una
ial ciravagancia, quc a Ionra lIcs cra un lcn
nais rcconcndavcl do quc a vida, scndo ncnos
caazcs dc cor-sc a crdcr as suas
conodidadcs scn as quais nao odcn vivcr
fclizcs ncsic nundo, do quc norrcr scn a graa
dc Dcus, scn a qual scrao dcsgraados no ouiro;
o icnor dc crdcr scus cargos, scus lcns, c sua
lilcrdadc, faz nais cfciio solrc scus csriios do
quc o dc crdcrcn a vida.
Nada csqucci do quc nc foi ossvcl ara
cnconirar algun rcncdio rorio cura dcsic
171
crigoso nal. Frcqucnicncnic consulici ara
salcr, sc assin cono c crniiido aos rcis, fazcr
quc dois ariicularcs sc laian ara cviiar una
laialIa, c dccidir or cssc ncio a conicnda quc
lIcs s as arnas nas naos, nao odcrian
ianlcn dar liccna ara alguns conlaics ara
cviiar a nuliidao dc duclos quc icn lugar iodos
os dias. dizia quc Iavia grandc cscrana dc quc
sc udcssc or cssc ncio garaniir a Frana dcssc
frcncsi quc lIc causa ianio nal, visio quc a
cscra da liccna dc conlaic quclcs quc
iivcsscn jusio noiivo dc a rcicndcr, cada un sc
sulncicria voluniariancnic aos juizcs dcuiados
ara conIcccrcn a qualidadc dc suas ofcnsas; o
quc incdiria aarcnicncnic a dcsgraa dos
duclos, visio quc oucas qucrclas Iavcria quc
nao udcsscn scr icrninadas or un lon
acordo.
Acrcsccniava ara favorcccr a cssc
cnsancnio, quc ouirora sc Iavian crniiido
varios duclos ncsic rcino, o quc cra raiicado
ianlcn cn ouiros Esiados.
Esiinava ainda quc sc odcria or cssc ncio
alolir o uso da larlaria quc qucr quc iodo
Ioncn ofcndido sc faa jusiia or si ncsno, c
cnconirc a sua saiisfaao no sanguc do scu
ininigo. Mas dcois dc icr lido c rclido o quc
ouiros auiorcs nais auicniicos dizcn solrc cssc
inorianic assunio c cnsado varias vczcs solrc
172
csia naicria iao inorianic, acIci, clo criicrio
dos ncnos cscruulosos c nais rcsoluios icologos
do icno, quc os rcis scndo csialclccidos ara
conscrvar os scus sudiios c nao ara os crdcr,
nao odcn cor suas vidas scn alguna
uiilidadc ullica ou ncccssidadc ariicular; cono
clcs nao odian crniiir os conlaics
ariicularcs scn cor o inoccnic a rccclcr a
cna dos culados, visio quc Dcus nao sc icndo
olrigado a iornar a razao scnrc viioriosa, a
soric das arnas c inccria; c quc cnlora iais
crnisscs icnIan algunas vczcs sido
auiorizadas clo ncnos cn divcrsos Esiados, c
ncsno do conscniincnio dc algunas igrcjas
ariicularcs, clas scnrc foran alusivas; o quc
arccc lcn cvidcnic, ois quc cnfin a igrcja
univcrsal as roiliu c condcnou sol grandcs
cnas; rcconIcci quc Iavia grandc difcrcna
cnirc fazcr-sc laicr a dois ariicularcs ara cviiar
una laialIa c acalar una gucrra, c fazc-los
laicr-sc ara cviiar os duclos.
O rinciro c crniiido orquc a naiurcza nos
cnsina quc as arics dcvcn cor-sc clo iodo, c
quc a razao qucr quc o ariicular sc arrisquc clo
gcral; orquc alcn dc quc cssc ccdicnic foi
raiicado cn iodos os icnos, cnconiran-sc
ccnlos na sania cscriiura, c scu cfciio c sao c
ccrio, scja qual for o dcsfccIo dc un duclo,
crniiido ncsic caso, clc salva a vida a un
173
grandc nuncro dc cssoas quc odcn scrvir o
ullico cn ouiras ocasics.
Mas nao sc da o ncsno do scgundo, quc c
ilciio or sua naiurcza, ois quc cn lugar dc
salvar ccriancnic o gcral, con risco dc alguns
ariicularcs, c assin garaniir dc un naior nal
or un ncnor, clc cc dcicrninadancnic os
ariicularcs sua crda, inaginando una
uiilidadc ullica quc nao icn fundancnio ccrio;
cssc ncio c ianio ncnos rcconcndavcl quanio,
cn lugar dc incdir a coniinuaao dos duclos,
clc c caaz dc auncniar-lIcs a liccna; orquc a
ccgucira da nolrcza c iao grandc quc nuiios
csiinan quc, cdir o conlaic or ial jciio, scria
rocurar o ncio dc nao sc laicr, cciiando a
vaidadc a ionar un caninIo nais curio ara
iirar razao dc suas injurias dando rovas dc
coragcn.
O rci dcfunio quis cn 1609 rccorrcr a csic
ccdicnic con iodas as circunsiancias quc clc
odia fazcr valcr. rivava dos lcns, dos cargos c
da vida aquclcs quc sc laiian scn icr oliido
rcvia liccna; nas iudo foi inuiil. c foi o quc
olrigou a V. M. dcois da ncsna ccricncia, no
conco do scu rcino, a rccorrcr clo scu cdiio do
ncs dc naro dc 1626 a un ouiro rcncdio quc
icvc ianio nais cfciio quanio as cnas, or scrcn
nais nodcradas, sao nais arcciavcis ara
174
aquclcs quc fazcn ncnos caso da sua vida do quc
dos scus lcns c dc sua lilcrdadc.
Scndo as nclIorcs lcis do nundo inuicis sc
nao sc faz quc scjan olscrvadas inviolavclncnic,
frcqucnicncnic aquclcs quc cacn ncssc gcncro
dc falia usan ianios ariifcios ara cviiar as
rovas quc c coisa scnrc inossvcl dc os iornar
convicios.
Nao icno dizcr a V. M. quc nao c suficicnic
unir os aclos c os duclos avcriguados con o
rigor dos scus cdiios, nas quando Iouvcr
noioricdadc scn rovas, dcvcis ionar os
dclinqucnics, c -los risionciros a suas
ccnsas or nais ou ncnos icno scgundo as
divcrsas circunsiancias dc suas falias; dc ouira
forna a ncgligcncia dc quc usan os rocuradorcs
gcrais a infornar, a indulgcncia do arlancnio, c
a corruao do scculo c ial, quc cada un csiina
ianio a Ionra dc ajudar a cscondcr os crincs dos
quc sc laicran, quania vcrgonIa icria un gcniil-
Ioncn dc cncolrir o roulo dc un ladrao,
iornando rcais cdiios c scus cuidados inuicis.
un ial caso, ondc soncnic a via dc faio
odc fazcr olscrvar as lcis c as ordcnanas, c
ncssa ocasiao quc a rcal auioridadc dcvc assar
or cina da forna ara nanicr a rcgra c a
discilina, scn a qual un Esiado nao odc
sulsisiir, c dar ncio aos oficiais ara casiigar os
175
crincs cla forna; icndo nisso grandc aarcncia
acIar-sc-a nais facilncnic a causa c a rova dc
un dcliio, cujos culados scrao rcsos, do quc
csiando cn lcna lilcrdadc sc odcra fazcr ioda a
soric dc diligcncias ara quc nao sc csalIc o
conIccincnio. Sc cn scguida V. M. ordcnar quc
os cnconiros asscn or duclos c cono iais
scjan unidos aic quc aquclcs quc forcn
culados voluniariancnic sc arcscnicn
risionciros c scjan alsolvidos or scnicna, V.
M. icra fciio iudo o quc odc, rovavclncnic,
ara incdir o curso dcssc frcncsi, c o cuidado
quc ionar ara conscrvar a vida da nolrcza
iornar-la-a scnIora do scu coraao c olrigara a
iania fidclidadc quc cla con usura agara alcn
da ccciaiiva, os cnrcgos con quc scja
graiificada.
176

CAPTULO IV
DA TEFCEIFA OFDEM DO FEINO

Para iraiar con nciodo da icrccira ordcn do
rcino c vcr clarancnic o quc c ncccssario ara
fazc-la sulsisiir, no csiado cn quc dcvc csiar
dividirci cn ircs arics.
A rincira conicra o coro dos oficiais dc
jusiia.
A scgunda, aquclcs quc nancjan as suas
finanas.
A icrccira o ovo, quc suoria quasc scnrc
os cncargos do Esiado.
177

SEO I
Quc ioca dc crio a dcsordcn da jusiia c
nosira, ariicularncnic, sc a surcssao da
vcnalidadc c da Icrcdiiaricdadc scria lon
rcncdio a iais nalcs.

nais facil rcconIcccr os dcfciios da jusiia
do quc conscguir-lIcs rcncdio; nao Ia cssoa
quc nao vcja quc aquclcs quc sc csialclcccn con
dcscjo dc icr a lalana jusia cn iodas as coisas,
carrcgan un raio dc ial forna, scgundo o scu
inicrcssc, quc nao Ia nais coniracso.
Os dcsrcgrancnios da jusiia cIcgaran a ial
onio, quc nao odcn assar adianic; cniraria
nos dcialIcs dcsia dcsordcn c naquclcs dos
rcncdios quc sc lIcs odc dar, sc o conIccincnio
quc icnIo daquclc quc rccncIc rcscnicncnic o
rinciro cargo da jusiia c do dcscjo quc icn dc a
iornar iao ura quc a corruao dos Ioncns a
ossa sofrcr, nao nc olrigasscn a nc conicniar
con roor soncnic a V. M. ccrios rcncdios
gcrais ara incdir a coniinuaao das rinciais
dcsordcns.
No julgancnio da naior aric do nundo, o
ncio naior consisic cn surinir a vcnalidadc c
178
ciinguir a Icrcdiiaricdadc dos ofcios, dando-os
graiuiiancnic a cssoas dc una caacidadc c dc
una rolidadc iao conIccidas quc o scu ncriio
nao ossa scr conicsiado cla roria invcja.
Mas cono nao c coisa quc sc ossa fazcr cn
ouco icno, scndo difcil raiicar cssc
ccdicnic ou qualqucr ouiro, scria agora inuiil
roor os ncios ara cIcgar a cssc fin.
Quando sc quiscr cnrccndcr ial oljcio,
acIar-sc-ao scn duvida ouiros quc nao sc odcn
rcvcr agora, c aquclcs quc sc quiscssc
rcscrcvcr nao csiarian nais cn coca quando
sc uscssc nao olra.
Enircianio cnlora scja quasc scnrc
crigoso csiar-sc sozinIo nuna oiniao, ouso
dizcr quc no csiado rcscnic dos ncgocios, c
naquclc quc sc odc rcvcr ara o fuiuro, valc
nais, scgundo a ninIa oiniao, coniinuar a
Icrcdiiaricdadc dos ofcios do quc nudar o quc
csia csialclccido.
Ha ianios inconvcnicnics a icncr nuna ial
nudana, quc cnlora as clcics ara os
lcncfcios scjan nais aniigas c nais cannicas
do quc a noncaao dos rcis, clas causarao
grandcs alusos scndo inossvcl cviia-los, o quc
iorna o uso da noncaao nais suoriavcl cono
sujciio a ncnor nuncro dc nas conscqucncias.
179
Tanlcn, cnlora a surcssao da vcnalidadc
c da Icrcdiiaricdadc dos ofcios scja confornc
razao, c a iodas as consiiiuics do dirciio os
alusos incviiavcis, quc sc concicrian na
disiriluiao dos cargos, iao dccndcnics da
sinlcs voniadc dos rcis, dccndcrian or
conscqucncia do favor c do ariifcio daquclcs quc
sc cnconirasscn nais odcrosos junio dclcs,
iornando a nancira cla qual os cargos sc
rovcn, agora, nais iolcravcl do quc aqucla dc
quc a gcnic sc scrvia no assado or causa dos
grandcs inconvcnicnics quc scnrc o
aconanIaran.
Scria rcciso csiar ccgo ara nao vcr a
difcrcna quc Ia cnirc csscs dois ariidos c nao
dcscjar dc iodo o coraao a surcssao da
vcnalidadc c da Icrcdiiaricdadc dos ofcios
suosio quc ncsic caso os cargos fosscn
disiriludos cla ura considcraao da viriudc.
Tanlcn c inossvcl nao rcconIcccr quc cn
ial caso os ariifcios da coric odcrian nais do
quc a razao, c nais do quc o ncriio.
Nada dcu ianios ncios ao duquc dc Cuisc
ara sc iornar odcroso na liga conira o rci c scu
Esiado do quc o grandc nuncro dc oficiais quc
iinIa iniroduzido sua influcncia nos rinciais
cargos do rcino.
180
Arcndi do duquc dc Sully quc cssa
considcraao foi o noiivo nais odcroso quc
lcvou o falccido rci ao csialclccincnio do dirciio
anual; cssc grandc rncic nao iinIa ianio cn
visia a rcnda quc odcria iirar, quanio o dcscjo
dc sc garaniir ara o fuiuro dc iais
inconvcnicnics, c quc cnlora o fisco udcssc
nuiio solrc clc, a razao dc Esiado foi nais
odcrosa ncssa ocasiao.
No novo csialclccincnio dc una rcullica
nao sc odcria scn crinc dciar lanir a
vcnalidadc orquc cn ial caso a razao qucr quc
sc csialclcan as lcis as nais crfciias quc a
socicdadc do Ioncn odc sofrcr. Mas a
rudcncia nao crniic agir da ncsna forna
nuna aniiga nonarquia cuja incrfciao
consiiiui Ialiio c cuja dcsordcn faz (nao scn
uiilidadc} aric das ordcns do Esiado.
rcciso ncssc caso sucunlir fraqucza c
sc conicniar anics dc una rcgra nodcrada do
quc do csialclccincnio dc una nais ausicra c
quc scria ialvcz ncnos convcnicnic, scu rigor
scndo caaz dc causar qualqucr criurlaao
naquilo quc sc qucr firnar.
Sci lcn quc sc diz conuncnic quc aquclc
quc conra a jusiia or aiacado odc vcndc-la a
rcialIo; nas c vcrdadc cnircianio quc un oficial
quc c a naior aric dos scus lcns nun cargo
181
nao scra ouco incdido dc nal fazcr, dc ncdo
dc crdcr iudo aquilo quc icn cono valioso; c cn
ial caso o rco dos ofcios nao c un nau cnIor
da fidclidadc dos oficiais. As qucias quc sc fazcn
da vcnalidadc foran conuns cn iodos os icnos
da nonarquia; nas cnlora iivcsscn sido scnrc
rcconIccidas razoavcis cn si ncsnas, nunca sc
dciou dc iolcrar a dcsordcn quc disso cra a
causa, rcssuondo quc nao sonos caazcs da
ausicra crfciao quc icn or fin.
Scria rcciso scr ignoranic na Iisioria, ara
nao salcr quc alguns quc a cscrcvcran, nao
livrando o rorio rci S. Lus ccnsuraran scu
rcino, orquc ao scu icno nao sc davan os
cargos graiuiiancnic; condcnando ouiros quc
vicran cn scguida, orquc o irafico dos ofcios
csiava ja iao ullico quc sc fiavan os cusios
quc dcla rovinIan, iornando a ncnoria do
grandc rci Francisco odiosa, orquc foi o rinciro
quc, cnurrado clas ncccssidadcs do scu
scculo, -las cn concrcio rcgulado quc dcsdc a
scnrc coniinuou.
Confcsso quc foi una dcsgraa cssc grandc
rncic icr sido rinciro auior dc iao nau
csialclccincnio; nas ialvcz clc nao fossc iao
condcnavcl sc sc conIcccsscn lcn as razcs quc
o consirangcran.
182
O conIccincnio quc clc iinIa dc quc os
ariicularcs vcndian sua graa con sua
ignorancia, c a inoriancia do grandc ncgocio
con o qual ficou acalrunIado, fizcran-no crcr
quc nao Iavia nclIor ncn nais ronio
ccdicnic ara iirar voluniariancnic o lcn dos
scus sudiios scnao dar-lIcs Ionra or dinIciro.
O falccido rci assisiido dc un lon consclIo
nuna az rofunda c nun rcino iscnio dc
ncccssidadc acrcsccniou o csialclccincnio anual
vcnalidadc iniroduzida or cssc grandc
rncic.
Nao c dc rcsunir quc clc icnIa fciio scn
alguna considcraao c scn icr rcvisio ianio
quanio a rudcncia Iunana odc crniiir, as
conscqucncias; c c coisa scgura quc aquilo quc c
fciio clos rncics cuja condcnaao foi judicial
nao odc scr nudado con razao sc a ccricncia
nao faz conIcccr o rcjuzo c sc nao sc vir
clarancnic quc nclIor odc scr fciio.
As dcsordcns quc foran csialclccidas cla
ncccssidadc ullica c quc sc foriificaran cla
razao dc Esiado nao odcn scr rcfornadas scnao
con o icno. rcciso lcvar o csriio doccncnic
nao o fazcndo assar dc una circnidadc a
ouira.
Un arquiicio quc cla ccclcncia dc sua aric
corrigc os dcfciios dc una aniiga consiruao c
183
quc scn alaic-la iorna-a dc sinciria suoriavcl,
ncrccc nuiio nais louvor do quc aquclc quc
arruina iudo ara fazcr un novo cdifcio crfciio
c conlcio.
Dificilncnic odcr-sc-ia nudar a ordcn
csialclccida ara a disosiao dos ofcios, scn
alicrar o coraao daquclcs quc ossucn, cn cujo
caso scria dc icncr quc cn lugar dc, cono
aconicccu no assado, nao scrvissc ouco a
nanicr os ovos nos scus dcvcrcs, conirilusscn
ara o fuiuro nais do quc qualqucr ouiro aos
scus dcsrcgrancnios. algunas vczcs da
rudcncia cnfraqucccr os rcncdios ara quc clcs
faan nais cfciio. E as ordcns as nais conforncs
razao nao sao scnrc as nclIorcs orquc nao
sao algunas vczcs roorcionais ao alcancc
daquclcs quc as dcvcn raiicar.
En lugar quc a surcssao da vcnalidadc c da
Icrcdiiaricdadc dos ofcios dcvcria alrir a oria
viriudc, cla alriria a lrigas c a faccs, cncIcndo
os cargos dc oficiais dc laia ciraao
frcqucnicncnic nais carrcgados dc laiin do quc
dc lcns, advindo da nuiios inconvcnicnics. Sc
sc udcssc cnirar nos cargos scn dinIciro, o
concrcio sc acIaria alandonado or nuiia gcnic
quc, fascinada clo cslcndor da dignidadc,
corrcria anics aos ofcios c sua runa, iudo
junio, do quc scrian lcvados ao irafico quc
roduz a foriuna das fanlias.
184
Dc rcsio nao Ia ningucn quc nao saila quc a
fraqucza do nosso scculo c ial quc a gcnic sc
dcia lcvar anics cla inoriunaao, do quc
conduzir cla razao c cn lugar dc scr guiado cla
jusiia gcralncnic sc c lcvado clo favor.
A ccricncia do assado nos dcvc fazcr
icncr o fuiuro ianio orquc nos faz vcr quc os
nais odcrosos cn crcdiio ganIan
frcqucnicncnic a sua causa con rcjuzo da
viriudc quanio orquc o rncic c scus
confidcnics nao odcndo conIcccr o ncriio das
cssoas scnao clo julgancnio dc un icrcciro c
quario nao odcrian incdir dc ionar
frcqucnicncnic a sonlra clo coro.
Un laio nascincnio roduz rarancnic as
arics ncccssarias ao nagisirado c c ccrio quc a
viriudc dc una cssoa dc lcn logo icn qualqucr
coisa dc nais nolrc do quc aqucla quc sc acIa
nun Ioncn dc laia ciraao. Os csriios dc
ial gcnic sao dc ordinario difccis dc nancjar c
nuiios icn una ausicridadc iao csinIosa quc
nao c soncnic incnoda nas rcjudicial.
Os rinciros con rclaao aos scgundos sao
cono as arvorcs quc laniadas nuna loa icrra
roduzcn fruios nuiio nais loniios c nclIorcs
quc aquclas laniadas cn icrra na; c da so
faliaria quc sc condcnassc a vcnalidadc orquc
cclui do cargo c dos ofcios gcnic dc laia
185
condiao; ao conirario scria un dos noiivos dc a
iornar nais iolcravcl.
Os lcns sao un grandc ornaio ara a
dignidadc c sao dc ial forna clcvados clo lusirc
cicrior quc sc odc dizcr con audacia quc dc
duas cssoas quc icn ncriio igual, aqucla quc
icn nais facilidadc nos scus ncgocios c rcfcrvcl
ouira, scndo ccrio quc un olrc nagisirado
dcvc icr una alna lcn foric ara nao sc dciar
algunas vczcs anolcccr clos scus inicrcsscs;
ianlcn a ccricncia nos cnsina quc os ricos sao
ncnos sujciios a concussao do quc os ouiros, c
quc a olrcza consirangc un oficial a scr nuiio
cscruuloso da sua rcnda.
Dir-sc-a ialvcz quc sc csscs inconvcnicnics
lasian ara quc sc sofra a vcnalidadc, clo
ncnos c vcrdadc quc o dirciio anual dcvia scr
surinido orquc c os ofcios fora dc rco c
incdc quc as cssoas dc viriudc ossan cIcgar
a clcs ncsno con dinIciro.
O falccido rci rcvcndo csic nal iinIa
inscrido nun cdiio fciio a csic rcsciio,
rccaucs caazcs dc o rcvcnir, ccciuando
nao soncnic do dirciio anual o cargo dos
rinciros rcsidcnics, dos rocuradorcs c
advogados gcrais; nas rcscrvando-sc alcn disso o
odcr dc disor dos ofcios quc nisio csiao
conrccndidos quando vagasscn, agando
186
rcviancnic aos Icrdciros daquclcs quc o
iinIan, o rco dc avaliaao.
Esias rccaucs cran iao rcjudiciais
quanio ncccssarias c, dizcndo a vcrdadc, o nal
quc causa o dirciio anual no Esiado nao roccdc
ianio do vcio do scu naiural, quanio da
inrudcncia con a qual sc uscran corrciivos
quc cssc grandc rincio Iavia irazido. Sc o cdiio
coniinuassc na urcza do scu rinciro
csialclccincnio, os ofcios janais icrian cIcgado
aos cccssos dc rco a quc cIcgaran agora. As
nudanas quc sc iniroduzcn iornaran o uso iao
rcjudicial quanio scria inoccnic sc sc o iivcssc
dciado nos icrnos aniigos; scria anics rcciso
corrigir alusos do quc nudar o csialclccido.
A rcvogaao do dirciio anual olrigara os
vclIos oficiais a sc rciirarcn dos scus cargos,
quando a ccricncia c a nadurcza os iornasscn
nais caazcs dc scrvircn ao ullico. Enircianio
c ncccssario quc sc icnIan vclIos c noos
orquc a rudcncia dos rinciros odc scrvir a
conduzir os ouiros c o vigor dos noos c
ncccssario ara acordar c aninar os vclIos.
Sc o ncu fin fossc soncnic adquirir con csia
olra a conlaccncia do ovo anics do quc
ncrcccr-lIc a lcncvolcncia iornando-nc uiil ao
Esiado, cu susicniaria quc scria rcciso surinir
a vcnalidadc c o dirciio anual iudo junio; cada
187
un dc ial forna sc crsuadiu quc cssas duas
fonics dc dcsrcgrancnio do rcino consiiiucn crro
quc a voz ullica nc daria coroa dc louros scn
caninar sc cu a ncrccia ou nao.
Mas salcndo quc aquclc quc icnia adquirir
rcuiaao or ncio dc rcforna nais confornc
con o rigor das lcis, do quc roorcional fora
do Esiado, nao rocura scnao o scu inicrcssc,
nao udc cscusar-nc dc un cuidado nao
soncnic condcnavcl, nas ainda crininoso c iao
rcjudicial ao ullico, quanio a ncgligcncia c
nalcia dc un ouiro qualqucr.
Janais cu agiria assin. Muiios sao os
inconvcnicnics na surcssao dcsscs dois cdiios
ara ousar concluir quc o roosiio scria o fazc-
lo.
Sc clcs alrisscn a oria ncgligcncia c ao
vcio cono dc ordinario sc suc, cu nao
rcgaicaria cn dizcr quc nao sc dcvia sofrc-lo. Mas
quando considcro quc so cniran nos ofcios
cssoas dcsiiiudas das qualidadcs quc dcvian
icr, c isio or cula soncnic dos rocuradorcs
gcrais, quc infornan dc sua vida c dc scus
cosiuncs c cla da conanIia quc cono juizcs
da sua caacidadc c da sua viriudc dcvcn
rccusa-los quando nao icnIan condics
rcqucridas. Nao osso dciar dc dizcr quc o
rcncdio dcsic nal consisic nais cn fazcr
188
olscrvar a ordcnana do quc cn alolir a
vcnalidadc c o dirciio inuiil quc sao causa dclc.
Dir-sc-a ialvcz quc sc os ofcios dc judicaiura
nao sc vcndcsscn odcr-sc-ia ccrccr a jusiia
graiuiiancnic, nas dcsdc quc os culios scjan
rcgulados clcs nao dcvcn scr considcrados cono
un nal, dc quc a gcnic sc qucic.
Sci lcn quc ionando as coisas con rigor o
unico rco quc sc dcvc cla adninisiraao da
jusiia c ago cla rivaao da lilcrdadc daquclcs
quc voluniariancnic sc sulncicn olscrvaao
das lcis; c quc, assin, olrigar quclcs quc
rccorrcn jusiia a gasiarcn nais dinIciro, c
olriga-los a conrar una scgunda vcz aquilo quc
carancnic ja foi ago cla sua sujciao; ial
cosiunc orcn dc ial forna ficou forialccido, quc
cnlora as cscciarias scjan icanics cla sua
naiurcza, ningucn sc quciaria dclas nos
alacios c qucn rouscssc alolir o scu uso
cor-sc-ia s risoias do nundo.
Ha alusos quc c rcciso sofrcr dc ncdo dc
cair cn conscqucncias nais crigosas; o icno c
as ocasics alrirao os olIos quclcs quc vicrcn
nun ouiro scculo, ara quc faan uiilncnic
aquilo quc nao sc ousaria cnrccndcr ncsic scn
quc sc cuscssc inrudcnicncnic o Esiado a
alguna dcsordcn.
189
Todas as razcs cosias acina c nuiias
ouiras nadurancnic considcradas, cnlora a
vcnalidadc c a Icrcdiiaricdadc dos cargos nao
scjan cannicas; cnlora fossc dc dcscjar quc o
ncriio iivcssc scnrc o unico rco dos ofcios, c
a viriudc o unico iiulo quc udcssc iransniiir a
succssao aos Icrdciros dos ofcios, cn lugar dc
concluir quc sc dcvia nudar isso quc csia
csialclccido, a consiiiuiao rcscnic do Esiado
nc olriga a dizcr dcicrninadancnic ircs coisas.
A rincira c quc sc a vcnalidadc fossc
alolida, a dcsordcn quc roviria das luias c dos
concIavos, clos quais sao rovidos os ofcios,
scria naior do quc aqucla quc nascc da lilcrdadc
dc os conrar ou vcndcr.
A scgunda, quc soncnic a Icrcdiiaricdadc
fossc alolida alcn da nodcraao quc vicsscn a
vagar, iornaria as arics casuais quasc
infruifcras, c or cssc ncio sc iniroduziria un
sujo concrcio quc daria lugar a quc nuiia gcnic
dc ouco ncriio ariilIassc sccrciancnic as
graas quc os rcis cnsarian fazcr aos oficiais,
caindo no nal dc quc o falccido rci quis garaniir
csic Esiado quando csialclcccu a Paulciic"
rivando os grandcs do rcino dos ncios dc
adquirir, sua cusia, criaiuras quc udcsscn
scrvi-los cn icno c lugar con rcjuzo dos
inicrcsscs ullicos.
190
A icrccira c quc dcsdc quc a viriudc dos
Ioncns nao c suficicnicncnic foric ara lcva-los
a rcfcrir scnrc o ncriio ao favor, valc nais
dciar a vcnalidadc c o dirciio anual, do quc
alolir csics dois cosiuncs difccis dc nudar dc
rccnic scn rcjudicar o Esiado.
Acrcsccnio quc c alsoluiancnic ncccssario
nodcrar o rco dos ofcios, quc cIcgou a ial
onio quc c inossvcl suoriar-lIcs o cccsso.
Sc os consclIos sao ianio nais ccclcnics
quanio nais uicis c faccis dc cccuiar, dcvc-sc
fazcr caso dcsic cujo fruio c cvidcnic c cuja
raiica c nuiio nais facil, ois quc sua cccuao
nao rcqucr ouira coisa alcn da rcosiao do cdiio
dc dirciio anual, nos rinciros icrnos
csialclccidos.
Ncsic caso os ofcios scndo rcduzidos a un
rco razoavcl, quc nao cccdcra nciadc
daquclc ao qual o dcsrcgrancnio os clcva agora;
scndo livrc c facil ao rci aga-lo aos Icrdciros,
ara disor dos cargos novos sua voniadc; c
rcciso quc o Esiado fiquc con cssc cncargo nas,
coniudo, ouso rcciir, ainda ganIara. No rcsio,
odc-sc rcduzir as coisas a csic onio, scn dar
lugar a qucias s arics inicrcssadas, ois quc c
facil dc as livrar do nal quc sc fizcran or
divcrsos ncios quc nao csccifico agora orquc,
191
sc clcs fosscn dcscolcrios, crdcrian sua fora
anics quc sc quiscssc -los cn raiica.
192

SEO II
Quc roc os ncios gcrais quc sc odcn
raiicar ara cviiar o curso das dcsordcns da
jusiia.

Dcois daquilo quc dissc nao nc rcsia ouira
coisa a dizcr anics dc acalar csic caiulo, scnao
o quc rcrcscnici a V. M. solrc o assunio da
rincira ordcn do scu rcino.
Sc cla faz grandc caso dos oficiais da jusiia,
cuja rcuiaao scja ccclcnic, sc nao vc con lons
olIos os quc, nao icndo iido ouiro ncio scnao o
do dinIciro ara cIcgar nagisiraiura, acIar-sc-
ao dcsiiiudos dc iodo o ncriio; sc riva
inicirancnic dc sua graa c faz casiigar quclcs
quc alusando do scu dcvcr, vcndcrcn a jusiia
con rcjuzo dos scus sudiios, fara
alsoluiancnic iudo o quc odc scr raiicado
ara a rcforna dcsic coro, a qual dccndc iao
lcn quanio a ordcn cclcsiasiica, nais daquclcs
quc icn a adninisiraao, do quc das lcis c dos
rcgulancnios quc fican inuicis sc aquclcs quc
icn o cncargo dc fazc-la olscrvar, nao icn
voniadc dc fazc-lo.
193
Quando ncsno as lcis fosscn dcfciiuosas, sc
os oficiais sao cssoas dc lcn, sua rolidadc
scra caaz dc surir cssa falia, c or loas quc
clas udcsscn scr, sao or conlcio infruifcras,
sc os nagisirados ncgligcncian a cccuao;
nuiio nais sc clcs sao naus ara crvcricr o uso
scgundo suas aics c dcsrcgrancnios, scndo
difcil scr jovcn c juiz ao ncsno icno. Nao
osso dciar dc narcar, cn scguida daquilo quc
dissc, scnao quc, ara rcfornar a jusiia, nao c
coisa dc cqucna conscqucncia, fazcr olscrvar
cuidadosancnic as ordcnanas solrc o assunio
da idadc con a qual os funcionarios odcn scr
rccclidos.
Nao sc odcria a ncu vcr scr nuiio caio,
ncn or conscqucncia nuiio scvcro con rclaao
aos rocuradorcs gcrais quc faliarcn ao scu
dcvcr nas olrigacs quc icn, dc icr olIo vivo
ara quc os inicrcssados nao ossan
surrccndcr os juizcs ncssc assunio, scn iludir
or suosiao c fraudc as loas inicncs do
rncic.
Alcn dc quc or csic jusio rigor garaniir-sc-a
do nal da juvcniudc, quc nao c cqucno,
rcscrvar-sc-a ianlcn daquclc da ignorancia,
quc c fonic dc nuiios ouiros.
Os oficiais nao sc odcndo rcciiiar cono
fazcn no rcscnic na sua rcccao, csiudarian
194
nais, ois quc dc ouira forna scria rcciso quc
clcs ficasscn scn fazcr nada, o quc nao aconiccc
quclcs quc csiudaran soncnic dcois dc
olicrcn o fin a quc sc rocn.
Nao dcvo oniiir a csic roosiio quc scria
ainda a dcscjar quc sc afasiassc alsoluiancnic a
raiica dc ccrios douiorcs quc falando cono
jovcns aagaios arcndcn frcqucnicncnic a
dizcr aquilo quc nao conrccndcn, iornando-sc
Ialcis soncnic cn cnganar o ullico
cnganando-sc a si rorios.
Tal gcnic c scnclIanic aos aiiradorcs quc
nao sao lons scnao ara insiruir os Ioncns ara
sua roria runa, incdindo-os dc salcr os
vcrdadciros ccrccios da gcnic dc gucrra, quc
nao sc arcndcn scnao nos ccrciios con icno
c fadiga.
O lanincnio dc uns c dos ouiros nao scria
dc cqucna uiilidadc cnlora na raiica fossc iao
difcil quanio csia roosia c facil. Prcfiro
conicniar-nc con condcnar os ais quc
suorian quc scus filIos scjan insirudos dcssa
nancira, c os convidar ara o fuiuro a nao
concicr nais una ial falia conira o scu rorio
sanguc, do quc sulicar a V. M. rcscrcvcr solrc
cssc assunio novas lcis, quc nao scrian fciias
scn quc sc acIasscn nil ncios dc iludir-lIcs o
cfciio, c cviiar a raiica.
195
A ccricncia quc 20 anos dc coninua
ocuaao na adninisiraao dos ncgocios ullicos
dao-nc, olriga-nc a noiar quc cnlora fossc ara
dcscjar quc as conanIias scdcniarias quc sao
alsoluiancnic csialclccidas ara disirilurcn a
jusiia a cada un c rcvcnir c rcgular iodas as
dcsordcns do rcino, cunrisscn iao lcn o scu
dcvcr quc nao Iouvcssc ncccssidadc dc rccorrcr a
conisscs ciraordinarias ara as nanicr, c
cnircianio iao difcil cscrar o quc sc dcvc dcscjar
ncsic assunio, quc ouso avanar quc ara icr
csic grandc Esiado con a olcia c na discilina
scn as quais clc nao odc scr florcsccnic, nada
sc odcria fazcr nais a roosiio do quc cnviar dc
icnos cn icnos s rovncias, canaras dc
jusiia conosias dc consclIciros dc Esiado c dc
ncsircs dc sulicaao, lcn cscolIidos, ara
cviiar os csinIos do arlancnio, quc foncnia
dificuldadcs solrc iodas as coisas a fin dc quc
cssa conanIia rccclcndo as qucias quc
odcrian scr fciias conira ioda a soric dc cssoas
scn cccao dc qualidadc, cla a iudo rovcja cn
dcvido icno.
Sci lcn quc as corics solcranas sofrcrao dc
na voniadc un ial csialclccincnio, nas scndo
inossvcl quc nao rcconIcan quc un solcrano
nao c olrigado a sofrcr a sua ncgligcncia, c quc a
razao qucr quc sura a sua falia, nao icno dizcr
quc valc nais ncsia ocasiao adquirir sua csiina
corrcsondcndo a sua olrigaao, do quc
196
conscrvar a sua loa voniadc faliando ao quc c
dcvido aos inicrcsscs ullicos. Ora orquc c
inossvcl cnviar iais conanIias ao ncsno
icno a iodas as rovncias, c quc scra suficicnic
quc una, dcssa naiurcza, conosia dos ncsnos
oficiais ou dc difcrcnics, faa a volia da Frana
cn 6 anos; crcio quc scra nuiio uiil cnviar
frcqucnicncnic s rovncias, consclIciros dc
Esiado, ou ncsircs dc sulicaao lcn cscolIidos,
nao soncnic ara fazcr as vczcs dc inicndcnics
dc jusiia nas caiiais, o quc odc nais scrvir
sua vaidadc do quc uiilidadc do ullico; nas
ara ir a iodos os lugarcs das rovncias
indagando dos cosiuncs dos oficiais da jusiia c
das finanas; vcndo sc as inosics sao
cccuiadas confornc a ordcnana; sc os
rccclcdorcs nao concicn injusiias vcando os
ovos, dcscolrindo a nancira cla qual ccrccn
os scus cargos, cnsinando cono sc govcrna a
nolrcza, c incdindo quc icnIa curso ioda a
soric dc dcsordcns c csccialncnic as violcncias
daquclcs quc scndo odcrosos c ricos, orincn
os fracos c olrcs sudiios do rci.
197

SEO III
Quc rcrcscnia quanio c inorianic incdir quc
os oficiais da jusiia nao usurcn a auioridadc
do rci.

Aos icr rcrcscniado o quc dcvc scr
raiicado c o quc odc scr, con facilidadc, ara
iornar os oficiais da jusiia iais cono dcvcn scr
cn facc dos ariicularcs, nao odcria alsicr-nc,
scn crinc, dc roor o quc c rcciso fazcr ara
incdir quc un coro iao odcroso, cono c
aquclc quc concn, nao scja rcjudicial ao
Esiado iodo.
Parccc quc Ia nuiio a dizcr solrc csic
assunio, c no cnircianio dirci suficicnicncnic cn
ircs alavras dcclarando quc nao Ia ouira coisa
iao ncccssaria quanio a rcsiriao aos oficiais da
jusiia, a fin dc quc nao sc ncian no quc diz
rcsciio aos sudiios do rci scnao ara dar-lIcs
jusiia, fin ara quc foran criados.
Os nais salios dos vossos rcdcccssorcs
iivcran un cuidado singular rcconcndando con
nuiia razao, no quc V. M. lIcs scguiu o ccnlo,
cnquanio cu icnIo iido a Ionra dc csiar sol suas
ordcns; con cfciio c una coisa iao inorianic,
198
quc sc sc dciassc scguir rcdca solia cssa
conanIia odcrosa, dcois cla nao odcria scr
dciida nos liniics do scu dcvcr.
Scria inossvcl incdir a runa da
auioridadc rcal, sc sc scguisscn os scniincnios
daquclcs quc, scndo iao ignoranics na raiica do
govcrno dos Esiados, quanio sc rcsuncn salios
na icoria da sua adninisiraao, nao sao ncn
caazcs dc julgar solidancnic a sua conduia,
ncn rorios a dar arcccr solrc o curso dos
ncgocios ullicos, quc cccdcn a sua
caacidadc.
Tanlcn, cono nao sc dcvc sofrcr odcrosas
conanIias, nada quc ossa fcrir a auioridadc
solcrana, c rudcncia iolcrar alguns dos scus
dcfciios cn ouiros assunios.
rcciso conciir con as incrfcics dc
un coro quc icndo varias calcas nao odc icr
un ncsno csriio, c quc scndo agiiado or
ianios novincnios, quanios assunios o conc,
nao odc frcqucnicncnic scr lcvado ncn a
conIcccr ncn a sofrcr o scu rorio lcn.
Nao Ia ningucn quc nao dcva dcsarovar o
scu roccdincnio, ao qual sao lcvados or alguns
dcsrcgrancnios, nas condcnando-os, c con
razao, c difcil dc acIar rcncdio ara isso.
orquc, nas grandcs conanIias, o nuncro dc
naus solrcuja scnrc ao nuncro dc lons, c
199
quando clcs fosscn iodos salios, nao scria coisa
scgura, quc os nclIorcs scniincnios sc
acIasscn na naior aric, iao divcrsos sao os
julgancnios naquclcs ncsnos quc, nao icndo
ouiro dcsgnio scnao dc lcn fazcr, sao difcrcnics
nas suas inicncs c nos scus fins.
coisa iao ordinaria, a iais conanIias,
olIar c acIar o quc dizcr no govcrno dos Esiados
quc isio nao dcvc arcccr csiranIo.
Toda a auioridadc sulalicrna olIa scnrc
con invcja qucla quc lIc c sucrior, c cono nao
ousa disuiar o odcr, da-sc a lilcrdadc dc
dcsacrcdiiar-lIc a conduia.
Nao Ia csriios iao rcgulados aos quais o
donnio nais docc do nundo nao scja dc
qualqucr nancira odioso. ianlcn or cssa
considcraao c quc un aniigo dissc con razao
quc dos Ioncns quc sao iguais or naiurcza,
oucos sao os quc nao sofrcn con dcsgosio a
difcrcna quc a foriuna cnirc clcs c, c quc
scndo consirangidos a ccdcr, nao rcclancn
conira os quc os conandan, ara nosirar quc sc
clcs lIcs sao infcriorcs no odcr, solrcujan-nos
cn ncriio.
200

SEO IV
Dos oficiais das finanas.

Os financciros c scus auiliarcs sao una
classc scarada, rcjudicial ao Esiado cnlora
ncccssaria. Esic gcncro dc funcionarios c un nal
scn o qual nao sc odcria assar nas quc c
rcciso rcduzir a icrnos suoriavcis.
Scus cccssos c o dcsrcgrancnio quc sc
insinuou cnirc clcs vcio a ial onio quc nao sc
odc nais suoria-los.
Elcs nao odcrian crcsccr nais scn arruinar
o Esiado c scn quc sc crcan, dando lugar a quc
sc ioncn os scus lcns clo sinlcs
conIccincnio da sua cccssiva riqucza
conscguida cn ouco icno, vcndo-sc a difcrcna
vcrificada cnirc aquilo quc clcs iinIan quando
cniraran ara o cargo, c aquilo quc ossuran
dcois.
Sci lcn quc un ial roccsso csia sujciio a
grandcs cnganos c quc odcria scrvir dc rcicio
a violcncias lcn injusias; ianlcn nao ioco csic
onio dc assagcn ara aconsclIar a raiica
sujciia a nuiios alusos; nas susicnio quc
ningucn sc odcria quciar con jusiia sc sc
201
govcrnassc con ial circunscao, quc casiigando
quclcs quc cnriqucccsscn cn ouco icno cla
indusiria so dc suas naos, nao sc iocassc sol
csic rcicio no lcn daquclcs quc sc iornaran
ricos c odcrosos. ou clo scu airinnio, un
dos nais inoccnics ncios quc os Ioncns icn dc
cnriqucccr, ou or graiificaao cnanada do uro
favor dc scus scnIorcs o quc os iscnia dc crinc,
ou or uras rcconcnsas quc foran dadas cn
viriudc dc scrvios, o quc c nao soncnic jusio c
Ioncsio, nas o nais lcgiino quc ossa scr, ois
quc scndo uiil aos ariicularcs, c vaniajoso ao
Esiado quc assin scra nclIor scrvido, quando
aquclcs quc o scrvcn uiilncnic forcn nclIor
iraiados.
alsoluiancnic ncccssario rcncdiar os
dcsrcgrancnios dos funcionarios dc finanas,
orquc dc ouira forna clcs causarian a runa do
rcino quc nuda dc ial forna dc asccio or scus
roulos, quc sc nao sc incdissc o scu curso, cn
ouco icno o rcino nao scria rcconIccvcl.
O ouro c a raia, quc icn cn alundancia,
da-lIcs aliana con as nclIorcs casas do rcino,
quc sc alasiardan or cssc ncio, c nao
roduzcn nais, con isso, scnao noiivos iao
afasiados da gcncrosidadc dos scus anccsirais,
quanio o sao, cn gcral, cla scnclIana da sua
fisiononia; osso dizcr or icr visio, quc cn
202
nuiias ocasics sua ncgligcncia ou nalcia nuiio
rcjudicou os ncgocios ullicos.
Dcois dc icr lcn cnsado cn iodos os
rcncdios ara iais nalcs, dc quc sao causa, ouso
dizcr quc nao Ia nclIor do quc rcduzi-los ao
ncnor nuncro quc scja ossvcl, c fazc-los scrvir
or conissao nas ocasics inorianics, gcnic dc
lcn, roria ara os cnrcgos quc lIcs forcn
dados, c nao cssoas quc scndo rovidas or
iiulo, cnsan icr un quc scja suficicnic ara
roular inuncncnic.
Scra nuiio facil, con una rofunda az
surinir nuiios dos oficiais dcssa naiurcza c or
cssc ncio livrar o Esiado daquclcs quc scn
roduzir ncnIun scrvio, iiran ioda a sua
sulsisicncia cn ouco icno.
Sci lcn quc, dc ordinario, sao iraiadas cono
sangucssugas, a quc frcqucnicncnic con un
grao dc sal sc faz voniiar iodo o sanguc quc
sugaran, ou cono as csonjas quc sc dcia
cncIcr, orquc con una cqucna rcssao sc faz
dcvolvcr o quc anics Iavian iirado.
Mas c un nau ccdicnic a ncu vcr, c crcio
quc os iraiados c as conosics fciias s vczcs
con os financisias sao un rcncdio ior do quc o
nal, ois quc roriancnic falando c dar-lIcs un
iiulo ara roular dc novo, na cscrana dc una
nova graa, c quc sc or cssc ncio sc iira alguna
203
coisa dc sua lolsa, clcs rccolran nao soncnic o
rincial quc dcran, nas ainda o inicrcssc, iaa
nais alia do quc aqucla quc crniic a ordcnana.
O quc nc faz concluir quc, alcn dc ccrios oficiais
ncccssarios cono un icsourciro dc ccononia, un
rccclcdor gcral, dois ou ircs icsourciros dc
Frana, cn cada rcariiao gcral, c ianios clciios
quanios scjan ncccssarios, nao scra rcsiar
cqucno scrvio ao Esiado, dcsinicrcssando os
ariicularcs quc dc loa fc dcran o scu dinIciro
ara quc con ial cnrcgo, scgundo o curso dos
icnos, sc lIcs surina iodo o rcsio. Scn csic
rcncdio, qualqucr quc scja a rcgra quc sc ossa
fazcr, scra conlciancnic inossvcl conscrvar o
dinIciro do rci, nao Iavcndo cruzcs ncn
sulcios suficicnicncnic grandcs ara incdir
quc nuiios dos oficiais dcssc gcncro nao sc
aroricn dc una aric daquilo quc or suas
naos assa.
204

SEO V
Do ovo

Todos os oliicos csiao dc acordo cn quc, sc
os ovos vivcsscn nuiio voniadc scria
inossvcl dc os conicr nas rcgras do scu dcvcr;
scu fundancnio c quc icndo ncnos
conIccincnio quc as ouiras ordcns do Esiado,
nuiio nais culiivadas ou nais insirudas, sc nao
fosscn olrigados scn alguna ncccssidadc,
dificilncnic sc nanicrian nas rcgras quc lIcs sao
rcscriias cla razao c clas lcis.
A razao nao crniic dc os iscniar dc iodos os
cargos, orquc crdcndo a narca da sua sujciao
crdcrian ianlcn a ncnoria da sua condiao, c
sc csiivcsscn livrcs dc iriluio cnsarian csiar
ianlcn da olcdicncia.
rcciso conara-los s nulas quc, csiando
acosiunadas carga, csiragan-sc or un longo
rcouso nuiio nais do quc con o iralalIo; nas
assin cono o scrvio dcvc scr nodcrado, cono a
carga dcsscs aninais dcvc scr roorcional sua
fora, ianlcn c o ncsno quanio aos sulsdios
con rclaao aos ovos; sc nao fosscn nodcrados,
205
quando ncsno fosscn uicis ao ullico nao
dciarian dc scr injusios.
Sci lcn quc quando os rcis cnrccndcn
iralalIos ullicos, diz-sc con vcrdadc quc, o quc
o ovo ganIa lIcs volia clo agancnio dc iaas;
da ncsna nancira odc-sc susicniar quc o quc
os rcis iiran do ovo ao ovo volia, nao Iavcndo
adianiancnio scnao ara rciirar clo gozo do scu
rcouso c do scu lcn, quc nao lIc odc scr
conscrvado, sc nao conirilui ara a nanuicnao
do Esiado.
Sci, alcn disso, quc varios rncics
crdcran scus Esiados c scus sudiios or nao
nanicrcn a fora ncccssaria sua conscrvaao,
dc ncdo dc os solrccarrcgar; c varios sudiios
caran cn scrvidao dc scus ininigos or
qucrcrcn dcnasiada lilcrdadc sol scu solcrano
naiural; nas Ia un ccrio onio quc nao odc scr
uliraassado scn injusiia; o scniido conun
cnsina a cada un quc dcvc Iavcr roorao cnirc
o fardo c a fora daquclcs quc o suorian.
Essa roorao dcvc scr iao rcligiosancnic
olscrvada, quc assin cono un rncic nao odc
scr considcrado lon, sc iira nais do quc c
rcciso dos scus sudiios, os nclIorcs nao sao
scnrc aquclcs quc iiran scnao aquilo quc c
rcciso.
206
Dc rcsio, cono quando o Ioncn csia fcrido,
o coraao quc sc cnfraquccc cla crda dc sanguc
nao cIana cn scu socorro o sanguc das arics
laias, scnao dcois quc a naior aric do sanguc
da aric alia csia csgoiado; assin ianlcn nas
grandcs ncccssidadcs do Esiado os solcranos
dcvcn, ianio quanio odcn, rcvalcccr-sc da
alundancia dos ricos, anics dc sangrar os olrcs
alcn do ordinario.
o nclIor consclIo quc osso dar a V. M.
quc o raiicara facilncnic, odcndo iirar ara o
fuiuro a rincial sulsisicncia do scu Esiado das
suas fazcndas gcrais, quc inicrcssan nais aos
ricos do quc aos olrcs, no quc csias gasiando
ncnos nao conirilucn ianio ara aquilo quc lIcs
volia.
207

CAPTULO V
QUE CONSIDEFA O ESTADO EM SI MESMO
SEO I
Quc rcrcscnia quanio c inorianic quc as
divcrsas arics do Esiado fiqucn cada una na
cicnsao dos scus liniics

Dcois dc icr falado scaradancnic das
divcrsas ordcns dc quc o Esiado sc conc, nao
nc rcsia quasc nada a dizcr cn linIas gcrais
scnao quc, assin cono un iodo nao sulsisic
scnao cla uniao das arics cn sua ordcn c no
scu lugar naiural, ianlcn csic grandc rcino nao
odc scr florcsccnic, sc V. M. nao faz sulsisiircn
os coros dc quc c conosio cn sua ordcn; a
igrcja icndo o rinciro lugar, a nolrcza o
scgundo, c os oficiais quc narcIan frcnic do
ovo, o icrcciro.
Digo scn icnor orquc c iao inorianic
quanio jusio incdir o curso das icniaiivas dc
ccrios funcionarios quc, cIcios dc orgulIo, scja
or causa dos scus grandcs lcns ou cla
auioridadc quc lIcs da o cnrcgo c scus cargos,
fican rcsunosos a ial onio, quc qucrcn icr o
208
rinciro lugar naquilo quc nao odcn icr scnao
icrcciro. O quc c dc ial forna conira a razao c
conira o lcn do rcal scrvio quc c alsoluiancnic
ncccssario incdi-los coniinuar ois quc dc ouira
forna a Frana nao scria nais o quc foi, c o quc
dcvc scr; nas soncnic un coro nonsiruoso,
quc cono ial nao odcria icr sulsisicncia ncn
duraao.
Cono c una coisa nuiio ccria quc os
clcncnios quc sao caazcs dc cso nao icn cso
scnao quando csiao no scu lugar; c coisa nuiio
ccria ianlcn quc ncnIuna das ordcns do
Esiado icra cso ara as ouiras scnao quando
cada una fiquc no lugar quc lIc concic cn
viriudc do scu nascincnio.
E cono o fogo, o ar c a agua nao odcn
susicniar un coro icrrcsirc orquc clc csa fora
do scu lugar, c ccrio quc ncn a igrcja ncn a
nolrcza odcrian suoriar o cargo dos oficiais,
quando clcs quiscsscn csiar fora do scu lugar.
A scgurana quc icnIo quc V. M. salcra lcn
conicr cada un nos scus liniics faz quc, scn quc
nc csicnda nais solrc o assunio, assc a duas
qucsics quc iraio ncsic caiulo, orquc clas
dizcn rcsciio igualncnic s ircs ordcns do
Esiado.
209

SEO II
Quc canina sc valc nais iornar os govcrnos
iricnais ncsic rcino ou dcia-los crciuos
scgundo o uso quc foi raiicado aic o rcscnic.

Cada un csiinara cn rinciro lugar quc c
nclIor iorna-los iricnais; nas quando sc csan
lcn as uiilidadcs quc odcn rovir con os
incnodos quc sc icn a icncr, ialvcz sc csiinc,
cono ja o fiz noiar, quc cnlora a noncaao ara
os oficiais nao scja iao cannica quanio as
clcics, scu uso cnircianio c nais uiil ncsic
icno or nuiias razcs; assin ianlcn a
surcssao da vcnalidadc, scndo coisa a dcscjar
or divcrsas razcs, nao sc odc dciar dc iolcrar
o scu uso scn cair cn nuiios inconvcnicnics ja
crcssos anicriorncnic.
Tanlcn nao sc odc iornar o govcrno das
rovncias c das raas iricnais, scn sc cor a
nuiios inconvcnicnics, nais do quc aquclcs quc
ossan scr icnidos clo csialclccincnio da
crciuidadc dos govcrnadorcs.
Sci lcn quc sc odc dizcr quc aquclc quc nao
iivcr un govcrno scnao or ircs anos, nao icra
rovavclncnic ouiro cnsancnio, scnao cair dclc
210
con rcuiaao, conduzindo-sc con ial
nodcraao, quc sua adninisiraao scja rcfcrida
qucla do scu rcdcccssor, cn lugar quc, sc
csiivcr asscgurado ara ioda a vida, a scgurana
do scu cargo lIc faciliia a liccna.
Mas Ia nuiio nais scgurana dc quc aquclc
quc soulcr nao csiar ara scnrc nun cargo
qucrcra iirar, cn ouco icno, iodo o rovciio
quc odcria cscrar ara ioda a vida, c scria dc
icncr quc a lcviandadc da nossa naao cnconirc
csriios iao nal confornados, quc, rcvcndo o
fin dc una adninisiraao quc lIcs fossc
agradavcl, clcs sc rcsolvcsscn a crciuar-sc a,
rccclcndo or scnIorcs aquclcs quc dcvcrian icr
or ininigos.
Sc sc arcscnia a raiica da EsanIa quc
nuda consianicncnic os govcrnadorcs, dcois dc
icr rcsondido quc nao Ia nada iao crigoso
quanio csic govcrno, acrcsccniarci quc assin
cono Ia fruios cujo uso c lon, ccclcnic nun
as, odc scr vcncno cn ouiro; alguns usos na
raiica dc un Esiado sao lons, scndo crniciosos
cn ouiros.
Dir-sc-a ialvcz ara rcvcnir as oljccs quc
sc odc fazcr conira o uso da ordcn da EsanIa
ncsic rcino; quc aquclcs quc sc rciiran do cargo
dcois da sua adninisiraao, nao icra noiivo dc
csiar dcsconicnics, ois quc scrao cnrcgados
211
cn ouiros quc odcn scr nclIorcs; nas
cnconirar-sc-a na raiica dc una ial ordcn, iais
dificuldadcs, quc scra inossvcl solrcuja-las.
Un quc odc scr rorio ara govcrnar a
Picardia, or icr nascido ncssa rovncia, nao
scra lon ara scr cnrcgado na DrcianIa, da
qual nao conIccc os Ialiios, c ondc o cargo quc
sc lIc quiscssc dar ialvcz nao lIc dcssc ncios
suficicnics dc sulsisicncia. Os govcrnos cn
Frana sao quasc iodos iao ouco rcndosos quc
sc nao sao dados a cssoas quc o dcscjan nais
or Ionra c or conodidadc dc sua vizinIana
quc or ouira considcraao, oucos sc acIarian
caazcs dc suoriar as dcscsas. E nao Ia nas
rovncias gcnic suficicnic ara fazcr as
nudanas ncccssarias sc os cnrcgos forcn
iricnais.
Tais nuiacs sao, nao soncnic raiicavcis,
nas alsoluiancnic ncccssarias aos grandcs
cargos da EsanIa, cono ao do vicc-rci dc
Naolcs, dc Siclia, da SardcnIa, ao govcrno dc
Milao c ouiros cnrcgos dc igual considcraao; c
iodos rcndcn ianio aquclcs quc os ocuan quc
quando dcian a alundancia dc uns cniran na
oulcncia dos ouiros.
Os lugarcs afasiados da norada dos
rncics rcqucrcn nudana dc govcrnadorcs
nos cargos dc ianio odcr quanio sao aquclcs dos
212
quais acalo dc falar; orquc una dcnora nais
longa do quc dc ircs anos odcria dar ncios dc
fornar iao forics Ialiios cono ara
csialclccincnio crnancnic; visio
rincialncnic quc a anliao dos Ioncns c iao
odcrosa, quc or ouco quc un csriio scja
dcsrcgrado, nao lIc scra difcil dciar-sc lcvar o
scu cnsancnio a nudar a sua condiao dc
sudiio cla dc scnIor.
Nao c da ncsna forna cn Frana cujos
govcrnos nao sao suficicnicncnic afasiados da
norada dos rcis ara quc sc ossa icncr un ial
inconvcnicnic, ncn os cargos suficicnicncnic
odcrosos ara dar iania auioridadc quc clcs sc
crcian scnIorcs.
Tanlcn, cnquanio V. M. c scus succssorcs
sc rcscrvarcn o odcr dc nudar os govcrnos
cono lcn lIcs arccc, dcsdc quc Iaja un
nnino noiivo, o quc odcrao fazcr scnrc con
jusiia, sc a vcnalidadc scndo csialclccida clcs
dao graiuiiancnic. Nao icno dizcr quc nais valc
ficar ncsic onio na raiica da Frana do quc
iniiar a EsanIa; a qual cnircianio c iao oliica
c iao razoavcl, visio a cicnsao do scu donnio,
quc cnlora nao ossa scr uiilncnic raiicada
ncsic rcino, dcvc-sc a ncu vcr adoia-la ara os
lugarcs quc a Frana ossui na Lorcna c na
Iialia.
213

SEO III
Quc condcna as solrcvivcncias.

As solrcvivcncias dc quc vanos iraiar ncsic
lugar sao dadas ou conira a voniadc dos
ossuidorcs dos cargos ou con sua aquicsccncia.
Nao Ia ningucn quc nao rcconIca quc c
injusio dar un succssor a un Ioncn vivo,
conira a sua voniadc, visio quc or cssc ncio sua
vida fica cosia aos ariifcios daquclc quc dcvc
icr rovciio da sua noric, c o icnor quc odc
jusiancnic doninar o scu csriio lIc c cono
una anic-noric.
Esia raiica quc cra nuiio frcqucnic no
assado, csia agora alolida ncsic rcino. Ela c iao
crigosa quc os conclios c divcrsas consiiiuics
dos rncics icnorais a condcnan ianio
quanio o faz a razao.
O conscniincnio dos ossuidorcs nao odc
nclIor jusiificar csic uso, orquc or naior quc
scja a confiana quc ossan icr naquclcs quc lIc
sao dados ara succssorcs, sao frcqucnicncnic
cnganados, c scndo inossvcl dc conicniar nun
Esiado a cada un or graas, c inorianic ao
ncnos dciar a cscrana quclcs aos quais nada
214
nclIor sc odc dar. O quc nao sc odc fazcr sc os
cargos, ofcios c lcncfcios sao asscgurados
frcqucnicncnic aos filIos quc, no cunulo dc scu
ncriio c da sua idadc, nao ousarian ialvcz
cnsar cn cIcgar s Ionras c osiao quc sc
lIcs dcu no lcro.
Tais graas quc inicrcssan grandcncnic ao
Esiado, nao olrigan quasc aos ariicularcs.
Esics nao cnsan quc sc lIcs dc o quc vccn nas
naos dc scu ai ou dc ouiro arcnic, c crccn quc
a scgurana quc sc lIcs qucr olicr c nais un
dirciio dc Icrcdiiaricdadc do quc un cfciio da
londadc do rncic.
Ainda quc o lcn do Esiado rcqucira quc na
ronoao quc sc faz aos cargos sc considcrc nais
o ncriio dos sudiios quc a clcs sao clcvados do
quc dc ioda ouira coisa; no quc diz rcsciio
solrcvivcncia icn-sc nais cn visia o scrvio
daquclc quc cdc un succssor, do quc aquclc
quc odc rcsiar o quc succdc. O favor dc uns
icn cn gcral cn iais ocasics valor dc ncriio
ara os ouiros, quc nao icn ncnIun iiulo quc
os rcconcndc alcn da sua inoriunaao.
Concluo da quc o ncnos quc sc odc dar dc
iais graas c scgurancnic o nclIor. quc scria
ainda nais uiil nao dar nada, orquc qualqucr
considcraao ariicular quc sc ossa alcgar, a
conscqucncia c crigosa nos Esiados cn quc os
215
ccnlos icn frcqucnicncnic nais fora do quc
razao.
Sc algucn noiar quc cu condcno ncsic ariigo
una coisa dc quc sofri a raiica ncsno con
rclaao aos ncus (33} ficara, csiou scguro, nuiio
saiisfciio sc sc considcra quc cnquanio una
dcsordcn icn lugar scn quc sc ossa dar-lIc
rcncdio, a razao qucr quc sc rcconIca a ordcn;
o quc cnsci fazcr conscrvando os cargos
csialclccidos or ncus cuidados aquclcs quc
nais csirciiancnic cu odcria olrigar a scguir
ninIas inicncs c ninIas dircirizcs; sc na
criurlaao dc un rcino agiiado or divcrsas
icncsiadcs cu iivcssc odido fazcr csialclcccr o
rcgulancnio quc roonIo, icria sido dclc un
rcligioso olscrvador.
216

CAPTULO VI
Quc rcrcscnia ao rci o quc sc csiina cono
dcvcndo considcrar cn rclaao sua cssoa.

Dcus scndo o rincio dc iodas as coisas, o
solcrano ncsirc dos rcis c aquclc quc os faz
rcinar fclizncnic, sc a dcvoao dc V. M. nao fossc
conIccida or iodo o nundo, cu concaria csic
caiulo quc conccrnc sua cssoa,
rcrcscniando-lIc, quc sc nao scguc a voniadc do
scu criador, c nao sc sulncic s suas lcis, nao
dcvc cscrar fazcr olscrvar as suas, vcndo os
sudiios olcdicnics s suas ordcns.
Mas scria una coisa sucrflua coriar V. M.
dcvoao; cla c iao lcvada cla sua roria
inclinaao c iao confirnada clo Ialiio dc sua
viriudc, quc nao c dc icncr Iaja nunca
dcscaninIo.
o quc faz quc cn lugar dc lIc rcrcscniar a
vaniagcn quc os rncics rcligiosos icn solrc
iodos os ouiros, conicnio-nc cn r-lIc dianic
dos olIos, quc a dcvoao, quc c ncccssaria aos
rcis dcvc scr iscnia dc cscruulos, c isio, c,
ScnIor, orquc a dclicadcza da conscicncia dc V.
M. lIc faz frcqucnicncnic icncr ofcndcr a Dcus
217
fazcndo ccrias coisas, das quais scgurancnic nao
sc alsicria scn ccado.
Sc lcn quc os dcfciios dos rncics, quc sao
dcsia naiurcza, sao nuiio ncnos crigosos ara
os Esiados quc aquclcs quc sc inclinan
rcsunao c ao dcsrczo daquilo quc dcvcn
rcvcrcnciar.
Mas dcsdc quc lcvan o nonc dc dcfciios, c
rcciso corrigi-los, rincialncnic sc sao
vcrdadciros, c c ccrio quc odcn advir nuiios
inconvcnicnics rcjudiciais ao Esiado.
Sulico ncsia considcraao a V. M. quc
qucira foriificar-sc cada vcz nais conira os
cscruulos, ondo dianic dos olIos quc nao odc
scr culado dianic dc Dcus sc scguc (nas
ocasics quc sc arcscniarcn dc difcil discussao,
no quc diz rcsciio sua conscicncia} ouiras
oinics do scu consclIo, confirnadas or
aquclas dc alguns icologos nao susciios,
rclaiivas aos faios dc quc sc iraic.
Esic rinciro fundancnio osio, nada scndo
nais ncccssario ao lcn dos ncgocios dc V. M. do
quc a conscrvaao da sua saudc, c-nc inossvcl
nao voliar a un assunio dc ial inoriancia.
As cuidadosas c diligcnics olscrvacs quc
fiz dc iudo quc lIc ioca fazcn-nc dizcr
frcqucnicncnic quc nada c ncccssario a un fin
218
iao inorianic, quanio a sua roria voniadc,
quc cnircianio c o nais odcroso ininigo quc
ossa icr a csic rcsciio; orquc conuncnic nao
cusia ouco fazcr qucrcr aos rncics o quc lIcs
c nao soncnic uiil nas dc iodo ncccssario.
O csriio dc V. M. dona iao alsoluiancnic o
scu coro, quc a ncnor das suas aics iona
conia do scu coraao, c criurla ioda a ccononia
da sua cssoa. Varias ccricncias nc fizcran
conIcccr csia vcrdadc iao ccria, quc nao a vi
docnic or ouira causa.
Dcus fcz csia graa a V. M. dc dar-lIc a fora
dc suoriar con firncza o quc a odcria nais
inicrcssar nos ncgocios dc naior inoriancia;
nas or coniracso dcssa naior qualidadc, foi
crniiido quc V. M. fossc iao scnsvcl no quc ioca
aos scus nais Iunildcs sudiios, quc coisas quc
nao arcccn dc rincira visia odcr dcsgosiar,
alicran-na dc ial soric quc c inossvcl cn iais
ocasics aconsclIa-la c alivia-la cono sc
dcscjaria. o icno quc da lugar ao funo, quc
surrccndc os scniidos, na cvaoraao, foi aic
agora o unico rcncdio a iais nalcs cn V. M. quc
janais foi rcsa dc un alorrccincnio scn quc sc
scguissc una indisosiao cororal.
V. M. c nisso scnclIanic quclcs quc
dcsrczando os golcs dc csada cla grandcza
dc sua coragcn nao odcn or una ccria
219
aniiaiia naiural, suoriar a icada da agulIa
ara una sangria.
Sc fossc inossvcl a iodos os Ioncns
rcvcnir cla razao as surrcsas quc rccclcn dc
suas aics, cu nao csiinaria quc isio sc
rcfcrissc a V. M. quc icn nuiias ccclcnics
qualidadcs quc os ouiros nao icn.
Crcio quc os rinciros ardorcs da sua
nocidadc icndo assado, a flcugna dc una idadc
nadura lIc dara algo con quc sc garaniir ara o
fuiuro, clo raciocnio, dc un ininigo ianio nais
crigoso, quanio c inicrno c doncsiico, c quc lIc
fcz ianio nal, ariicularncnic duas ou ircs vczcs,
dc ial soric quc ouco faliou ara quc lIc iirassc
a vida.
Cono c una coisa inorianic a saudc,
ianlcn c ara rcuiaao, c sua gloria, quc nao
odc sofrcr scnao aquilo quc nao c nada na
razao, nas nuiio nos scniincnios quc dcvcn
scgui-la cn iodas as coisas.
Nao asso ainda, scn rciicrar a roosiio,
una sulica quc varias vczcs fiz a V. M.
conjurando a alicar o scu csriio s grandcs
coisas do Esiado, dcsrczando as cqucnas cono
indignas dos scus cuidados c dos scus
cnsancnios.
220
Scr-lIc-a uiil c glorioso rcassar
frcqucnicncnic clo csriio os rojcios nais
considcravcis, quc o curso dos ncgocios uscr cn
narcIa; nao Ia vaniagcn na rcocuaao do
dcialIc, ao conirario rcjuzo soncnic, c nao so
orquc iais ocuacs disiracn dc ouiras
nclIorcs, nas orquc ianlcn os cqucnos
csinIos scndo nais caazcs dc fazcr nal do quc
os grandcs, quc sc crcclcn nais facilncnic,
scr-lIc-ia inossvcl garaniir-sc dc nuiios
dcsgosios, inuicis aos ncgocios, c conirarios
sua saudc.
A grandc agiiaao, dc quc vi o scu csriio
agiiado cn divcrsas ocasics, olrigan-nc a
rcrcscniar ncsic lugar o quc fiz cn varias
ocasics, ois quc cuidados sao ncccssarios ara
lcn sc rcalizarcn os ncgocios; alguns nao odcn
roduzir ouiro cfciio, scnao alicrarcn a loa
disosiao daquclc quc os iona con nuiio calor,
c rovocan ial csanio quclcs quc scrvcn, quc a
criurlaao do scu csriio os iorna ncnos
rorios a fazcr aquilo quc dclcs sc dcscja.
A ccricncia quc 25 anos dc rcino c dc
govcrno, dao a V. M. nao crniic ignorar quc nos
grandcs ncgocios, os cfciios nao rcsondcn
nunca ao quc sc ordcnou no onio dcscjado; a
ccricncia cnsina ianlcn quc dcvc anics
iornar-sc conaivcl con aquclcs a qucn
concicn a cccuao dc suas voniadcs, sc scu
221
iralalIo nao succdcr a conicnio, anics do quc
inuiar-lIc os naus aconiccincnios dc quc nao
sao culados.
Nao Ia scnao Dcus quc ossa ionar
rcsoluao infalvcl, c cnircianio sua londadc c
ial, quc dciando agir o Ioncn scgundo sua
fraqucza, sofrc a difcrcna quc Ia cnirc scus
aconiccincnios c suas disosics; o quc cnsina
os rcis a sofrcr cla razao, con acicncia, o quc
scu criador nao sofrc scnao or sua londadc.
V. M. scndo dc una naiurcza dclicada, dc
una saudc fraca, c dc un Iunor inquicio c
inacicnic, cono c or consiiiuiao naiural,
csccialncnic quando csia no ccrciio a conduzi-
lo, cu cnsaria concicr un crinc sc nao
sulicassc quc cviiassc ara o fuiuro a gucrra,
ianio quanio lIc fossc ossvcl; o quc fao solrc
csic fundancnio, dc quc a lcviandadc c a
inconsiancia dos franccscs nao odc scr vcncida
scnao cla rcscna do scu scnIor c quc V. M.
nao odc, scn sc cor a sua crda, sulncicr-sc
a una cnrcsa dc longa duraao, ncn or
conscguinic cscrar da lon succsso.
Dcnasiado fcz conIcccr o scu valor c a sua
fora clas arnas, ara nao cnsar ara o fuiuro
scnao cn gozar do rcouso conquisiado ara o
rcino clos scus iralalIos assados, ficando cn
222
csiado dc o dcfcndcr dc iodos aquclcs quc conira
a fc ullica, dc novo quiscsscn ofcndc-lo.
Scndo coisa ordinaria a nuiios Ioncns, nao
icrcn aao, scnao sol o inulso dc una aiao,
o quc o faz considcrar cono o inccnso quc nunca
cIcira lcn scnao csiando ao fogo, nao osso
dciar dc dizcr a V. M. quc csia consiiiuiao,
crigosa a ioda a soric dc cssoas, o c
ariicularncnic aos rcis, quc dcvcn, nais do quc
iodos os ouiros, agir cla razao. E con cfciio sc a
aiao lcva una vcz ao lcn, nao c scnao or
acaso; ois quc or sua naiurcza cla dcsvia ianio
quc ccga aquclcs cn quc csia, cono un Ioncn
rivado dc visia cnconira algunas vczcs o lon
caninIo, c naravilIa quc nao sc iransvic, c sc
nao cai dc cIcio, nao odcria iscniar-sc varias
vczcs dc irocar, scnao or una facilidadc
ciraordinaria.
Tanios nalcs advicran aos rncics c aos
scus Esiados, quando anics scguiran os scus
scniincnios do quc a razao, c quc cn lugar dc sc
conduzircn cla considcraao dos inicrcsscs
ullicos, suas aics foran scus guias c
inossvcl quc cu nao suliquc a V. M. dc rcflciir,
a fin dc quc sc confirnc, cada vcz nais, naquilo
quc scnrc raiicou cn conirario.
Sulico quc rcassc frcqucnicncnic na
ncnoria aquilo quc varias vczcs lIc rcrcscnici,
223
quc nao Ia rncic cn iao nau csiado quanio
aquclc quc nao odcndo scnrc fazcr, or si
ncsno, as coisas a quc csia olrigado, cusia a
sofrcr quc clas scjan fciias or ouircn, c quc scr
caaz dc sc dciar scrvir nao c das ncnorcs
qualidadcs quc ossa icr un grandc rci; ois quc
scn isso as ocasics assan anics quc sc ossa
disor a iona-las c or cssc ncio sc crdcn
ocasics favoravcis ao rogrcsso do Esiado, or
assunios dc ncnIuna considcraao.
O falccido rci scu ai csiando cn una
circna ncccssidadc, agava aos scus scrvidorcs
con loas alavras, c fazia-os rcalizar or suas
carcias, as coisas quc a ncccssidadc nao lIc
crniiia conscguir or ouiro ncio.
V. M. nao icndo gcnio ara isso, icn una
sccura naiural, uada da rainIa nac, cono cla
ncsna dissc varias vczcs na ninIa rcscna, o
quc incdc dc scguir a csic rcsciio a inclinaao
do falccido rci. Nao osso dciar dc lIc r dianic
dos olIos quc o rcal scrvio rcqucr quc faa o
lcn quclcs quc lIc scrvcn c c razoavcl quc ao
ncnos ionc un cuidado ariicular cn nada dizcr
quc os ossa dcsgosiar.
Dcsdc quc iraio agora da lilcralidadc quc
dcvcn icr os rncics, nada nais dirci ncsic
lugar; csicndcr-nc-ci orcn, solrc os nalcs quc
224
aconicccn aquclcs quc falan nuiio livrcncnic
dos scus sudiios.
Os golcs dc csada curan-sc facilncnic,
nas o ncsno nao sc da con os da lngua,
ariicularncnic vindos dos rcis, cuja auioridadc
iorna os golcs quasc scn rcncdio, sc csic nao
vcn dclcs ncsnos.
Mais una cdra c jogada dc alio, nais
inrcssao faz ondc cai; ial nao sc inconodaria dc
scr airavcssado clas arnas dos ininigos do scu
scnIor, c nao odc suoriar o ncnor arranIao dc
sua nao.
Assin cono a nosca nao c asio ara aguia,
c o lcao dcsrcza os aninais quc nao sao da sua
fora; un Ioncn quc aiacassc a una criana
scria ccnsurado or iodo nundo; ianlcn ouso
dizcr quc os grandcs rcis nao dcvcn nunca
naliraiar con alavras os ariicularcs quc nao
icn grandcza roorcional sua.
A Iisioria csia cIcia dc naus aconiccincnios
rovindos da lilcrdadc quc, os grandcs
aniigancnic davan sua lngua, con rcjuzo da
cssoa quc clcs csiinavan dc ncnIuna
considcraao.
Dcus fcz cssa graa a V. M. quc dc scu
naiural nao c lcvado a fazcr o nal, nas c jusio
225
quc rcgulc dc ial forna as suas alavras quc nao
causcn ncnIun rcjuzo.
Posso asscgurar quc dc roosiio dclilcrado
nao caira ncssc inconvcnicnic; nas scndo difcil
dc rcicr os scus rinciros inulsos c suliias
agiiacs dc csriio, quc o doninan algunas
vczcs, cu nao scria scu scrvidor sc nao advcriissc
dc quc a sua rcuiaao c inicrcsscs rcqucrcn
quc icnIa un cuidado ariicular, visio ncsno
quc ial lilcrdadc dc linguagcn quc nao odcra
fcrir sua conscicncia, nao dciara dc fazcr grandc
nal a iodos os rcais ncgocios.
Assin cono falar lcn dos scus ininigos c
una viriudc Icroica, un rncic nao odc falar
liccnciosancnic daquclcs quc dcscjarian icr nil
vidas, ara -las a scu scrvio, scn concicr
una falia noiavcl, conira a lci dos crisiaos, c
conira a dc ioda a loa oliica.
Un rci quc icn as naos livrcs o coraao
uro, c a lngua inoccnic nao icn ouca viriudc,
c qucn icnIa as duas rinciras qualidadcs
cnincnics, cono V. M., odc con nuiia
facilidadc adquirir a icrccira.
Sc c grandcza dos rcis scr rudcnics nas
suas alavras dc nancira quc nada saia dc sua
loca quc ossa ofcndcr aos ariicularcs; c nao
soncnic sua rudcncia nada dizcr quc dcsagradc
s rinciais conanIias do scu Esiado; dcvcn
226
alcn disso falar dc soric quc icnIan ocasiao dc
acrcdiiar scrcn scus afcioados; os nais
inorianics ncgocios do Esiado olrigan iao
frcqucnicncnic ao cIoquc clo lcn ullico quc
a rudcncia qucr scjan conicniados con as
coisas quc nao sao dcsia naiurcza.
Nao c suficicnic aos grandcs rncics nunca
alrircn a loca ara nal falar scja dc quc for,
nas a razao rcqucr quc fccIcn os ouvidos s
nalcdiccncias c s inirigas, lanindo c
culsando aquclcs quc sao auiorcs, cono csics
crigosas quc cnvcncnan as corics c o coraao
dos rncics, c o csriio dc iodos aquclcs quc
dclc sc aroinan. Sc aquclcs quc icn livrc
accsso aos ouvidos do rci, scn o ncrcccr, sao
crigosos, aquclcs quc ossucn o coraao or
uro favor o sao lcn nais, ois quc ara
conscrvar un ial icsouro c rcciso or
ncccssidadc quc a aric c a nalcia suran a falia
dc viriudc, quc nclcs nao sc cnconira.
Nao osso dciar dc dizcr a roosiio, quc
nuiio nais icni o odcr dc ial gcnic or V. M.,
do quc o odcr dos naiorcs rcis do nundo, V. M.
dcvcndo nais guardar-sc do ariifcio dc un
criado, quc o qucr surrccndcr, do quc dc iodas
as faccs quc os grandcs odcrian fornar no
scu Esiado, quando ncsno convcrgisscn ara
un ncsno fin.
227
Quando cnirci ara os ncgocios, aquclcs quc
iinIan iido a Ionra dc scrvir anics, julgavan
quc, cnirc fazcr un rclaiorio cn scu rcjuzo, c
crsuadir a V. M. nao Iavia difcrcna, c sol ial
fundancnio o rincial cuidado cra icr scnrc
confidcnics scus crio dc V. M. ara sc
garaniircn do nal quc iinIan a icncr.
Enlora a ccricncia quc icnIo, da firncza
dc V. M. rclaiivancnic ninIa cssoa nc
olriguc a rcconIcccr, ou quc os julgancnios quc
clcs fazian cra nal fundado, ou quc as rcflccs
quc o icno olrigou a fazcr a scu rcsciio,
iiraran cssa facilidadc da sua rincira nocidadc,
nao dcio dc conjurar a quc sc firnc dc ial soric
na conduia quc icn usado rclaiivancnic a nin,
quc ningucn ossa icncr una coniraria.
En scguida dcvo dizcr quc assin cono os
ouvidos dos rncics dcvcn scr fccIados s
calunias, ianlcn dcvcn scr alcrios s vcrdadcs
uicis ao Esiado, c cono a lngua dcvc scr inovcl
ara nada dizcr cn rcjuzo da rcuiaao dc
ouircn, ianlcn dcvc scr livrc c franca ara falar
quando scja qucsiao dos inicrcsscs ullicos.
Noio csscs dois onios orquc varias vczcs
olscrvci quc nao cra una cqucna cruz a V. M.
icr acicncia dc cscuiar o quc lIc cra nais
inorianic; c quando o lcn dos scus ncgocios
olrigava a fazcr conIcccr as suas voniadcs, nao
228
soncnic aos grandcs, nas ainda aos cqucnos, c
s cssoas dc ncdocrc condiao, cla nao iinIa
ouca cna a rcsolvcr-sc quando rcvia o
dcsagrado.
Confcsso quc cssc icnor c un icsicnunIo dc
londadc; nas ara nao ncniir nao osso dciar
dc dizcr quc c ianlcn un cfciio dc alguna
fraqucza, quc odcndo scr iolcravcl nun
ariicular, nao o odc scr cn un grandc rci; visio
os inconvcnicnics quc da odcn solrcvir.
Nao lcvo cn considcraao quc un ial
roccdincnio rcjciiaria ioda a invcja c o odio das
rcsolucs solrc o consclIo dc V. M. orquc scria
ouca coisa, sc os ncgocios udcsscn ir lcn
assin, nas o quc c a considcrar c quc
frcqucnicncnic qualqucr quc scja a auioridadc
do ninisiro, cla nao odc scr suficicnicncnic
grandc ara roduzir ccrios cfciios quc rcqucrcn
a voz dc un solcrano c un odcr alsoluio.
Enircianio sc una vcz grandcs sc crsuadcn
dc quc una na vcrgonIa incdc un rci dc
rccncIcr o ofcio dc rci, conandando
alsoluiancnic, rcicndcrao scnrc olicr or
inoriunaao o conirario daquilo quc icria sido
ordcnado cla razao, c cnfin sua audacia odcria
cIcgar a ial onio, quc conIcccndo-sc quc o
rncic icnia fazcr-sc dc scnIor, clcs dciarian
ianlcn dc fazcr-sc sudiios.
229
rcciso icr una viriudc nascula, c fazcr
iodas as coisas cla razao scn sc dciar arrasiar
clo dcclivc das inclinacs, quc lcvan
frcqucnicncnic os rncics clos grandcs
rccicios, sc aquclas quc lIcs colrindo os olIos
os lcvan ccgancnic a fazcr o quc lIcs agrada,
sao caazcs dc roduzir o nal dcsdc quc o sigan
scn rudcncia; a avcrsao naiural quc icn
algunas vczcs scn noiivo odcn causar naiorcs
nalcs, sc a razao nao icncra, cono c ara
dcscjar.
En algunas ocasics V. M. icvc ncccssidadc
da sua rudcncia ara sc rcicr na inclinaao
dcssas duas aics; nas nais ainda cn rclaao
uliina do quc rincira; orquc c nais facil
fazcr o nal, scgundo a sua avcrsao, o quc nao
rcqucr ouira coisa nun rci scnao o conando, do
quc fazcr o lcn scgundo a sua inclinaao, o quc
nao sc odc scn dcsojar-sc do quc c rorio,
ara o quc nuiias cssoas nao icn ouca
dificuldadc cn ionar rcsolucs.
Esics dois inulsos sao conirarios ao csriio
dos rcis, rincialncnic sc, rcflciindo ouco a
scu rcsciio, scgucn nais ao scu insiinio do quc
ao scu raciocnio.
Elcs os lcvan algunas vczcs a ionar ariido
nas diviscs quc dc ordinario cisicn nas corics
cnirc os ariicularcs, do quc vi aconicccrcn
230
nuiios inconvcnicnics; sua dignidadc os olriga a
sc rcscrvar ara o da razao, quc c o unico quc
dcvc dcsosar cn ioda soric dc cnconiros; nao
odcn usar dc ouira nancira scn sc dcsojarcn
da qualidadc dc juizcs c dc solcranos, ara
ionar aiiiudc dc ariidarios, rclaiando-sc dc
alguna nancira condiao dc ariicularcs.
Ecn or cssc ncio scu Esiado a nuiias
calalas c faccs, quc cn scguida sc fornan;
aquclcs quc icn dc dcfcndcr-sc do odcr dc un
rci, conIcccn nuiio lcn quc nao o odcn fazcr
cla fora, c ara icrcn ouiros rccursos con quc
sc garanian, or inirigas, or ariifcios c or
nanolras, causan frcqucnicncnic grandcs
criurlacs nos Esiados.
A sinccridadc quc dcvc icr un Ioncn quc faz
un icsiancnio nao crniic ninIa cna dc
acalar csia scao scn fazcr una confissao ianio
nais vcrdadcira quanio vaniajosa ara a gloria dc
V. M. ois quc fara fc a iodo nundo, quc a lci dc
Dcus foi scnrc liniic caaz da arar a violcncia
dc qualqucr inclinaao ou avcrsao quc ossa icr
surrccndido scu csriio, quc, sujciio aos nais
lcvcs dcfciios dos Ioncns, foi scnrc, graas a
Dcus, iscnio das nais noiavcis incrfcics dos
rncics.
231

CAPTULO VII
Quc faz vcr o csiado rcscnic da casa do rci c
dcclara o quc arccc ncccssario ara -la no
csiado cn quc dcvc csiar

A ordcn das arics c dc ioda a loa discilina
qucr sc conccc scnrc o scu iralalIo or aquilo
quc sc acIa nais facil.
Sol csic fundancnio a rincira coisa quc faz
un arquiicio quc qucr cnrccndcr a consiruao
dc un grandc cdifcio c fazcr un nodclo ondc as
roorcs scjan iao lcn olscrvadas, quc lIc
sirvan dc ncdida c dc c ara o scu grandc
rojcio; c sc clc nao odc lcvar a icrno con o
rojcio fracassa da sua cnrcsa; o scniido
conun fazcndo conIcccr aos nais grossciros quc
aquclc a qucn o ncnos nao foi ossvcl, c
inicirancnic incaaz do nais.
Ncsia considcraao os csriios ncsnos
ncdocrcs rcsuno do nundo, ianlcn a fanlias
ariicularcs sao vcrdadciros nodclos dos Esiados
c das Fcullicas, cada un icndo or coisa nuiio
ccria quc aquclc quc nao odc ou nao qucr
rcgular a sua casa, nao c caaz dc rcgular un
232
Esiado; a razao qucr quc ara sc cIcgar
rcforna dcsic rcino sc conccc cla casa dc V. M.
Enircianio confcsso quc nunca icnici
cnrccndcr isso orquc a londadc dc V. M.
icndo iido scnrc avcrsao cla ordcn quc
csiinava dc cqucna conscqucncia, orquc o
inicrcssassc a ariicularcs, nao sc odia roor
un ial cfciio, scn cIocar alcriancnic a sua
inclinaao c o inicrcssc dc nuiia gcnic quc
csiando coniinuancnic crio dc V. M. con
grandc faniliaridadc, icria odido cviiar as
ordcns nais ncccssarias ao scu Esiado, ara
incdir as dcsordcns daquclcs dc sua casa, cujos
dcsrcgrancnios lIc fosscn uicis.
Mas cono un icsiancnio c a claro nuiias
inicncs, quc o icsiador nao iinIa ousado
divulgar duranic sua vida, csic convidara V. M.
rcforna dc sua casa, quc foi oniiida, ianio
orquc lIc arcccu lcn nais facil do quc aqucla
do Esiado, scndo dc faio nais difcil; cono
orquc ianlcn a rudcncia olriga a sofrcr cn
ccrias ocasics cqucnas crdas ara ganIar cn
ouiras coisas
Cono c assunio conIccido dc ioda a gcnic,
quc nunca Iouvc rci quc icnIa lcvado nais alio a
dignidadc do scu Esiado do quc V. M., ianlcn
nao sc odc ncgar quc nunca Iouvc qucn
dciassc ir iao laio o lusirc da sua casa.
233
Os csirangciros quc vicran Frana no ncu
icno, nuiios sc csaniaran dc vcr nun Esiado
odcroso, una casa iao insignificanic.
Con cfciio, cla inscnsivclncnic dcclinou a ial
onio quc alguns cIcgan a ossuir os rinciros
cargos, quando no rcino dos scus rcdcccssorcs
nao icrian scqucr ousado cnsar nos nais
ncdocrcs; iudo isio foi confusao quc doninou
dcsdc a cozinIa aic o galincic.
En lugar dc, cono no icno cn quc o rci scu
ai, os rncics, os oficiais da coroa c iodos os
grandcs do rcino conian dc ordinario rcal
ncsa; agora cla arccc icr sido osia ara criados
ou sinlcs cavalciros ou gcnic dc arnas; c
ianlcn icn sido iao nal scrvida, quc alguns
scnIorcs dcsrczan-na cn lugar dc a rocurar
avidancnic.
No quc diz rcsciio sua cssoa os
csirangciros algo acIaran cn quc falar, visio quc
sua ncsa cra scrvida or sinlcs c sujos
narniics" cn lugar dc o scrcn cono as dos
ouiros rcis, or gcniis-Ioncns.
Sci lcn quc cssc cosiunc nao foi iniroduzido
cn scu icno, nas or scr aniigo nao c nais
iolcravcl, afasiado cono csia da dignidadc c da
grandcza dc un iao grandc rncic.
234
Sci lcn ainda quc cssa raiica foi sofrida aic
agora sol rcicio da scgurana dos rcis, dizcndo
quc c inossvcl aos oficiais rcsondcr clo quc
fizcrcn, sc clcs ncsnos nao sao rcsonsavcis
clo iransoric aic V. M.
Mas cssa razao arccc-nc ouco
considcravcl, nao arcccndo quc un narniiao"
scja nais ficl ao scu scnIor do quc un gcniil-
Ioncn quc cn divcrsas ouiras ocasics odcria
irair sc quiscssc.
Oiicnia jovcns fidalgos quc V. M. nanicn,
agcns ou dc sua canara ou das suas
cavalarias, scrao lcn nclIor cnrcgados ncsic
scrvio do quc dciando-os sinlcsncnic a cargo
dos naiorcs fidalgos ou cscudciros quc os
conandan, sc nais clcs nao gosiasscn dc
arovciia-los o quc farian con dignidadc
scrvindo a V. M. con nao ncnos fidclidadc.
A lincza c a ordcn cn iodos os lugarcs c
rcqucrida con nais foric razao na casa dos rcis.
A oulcncia dos novcis c ianio nais ncccssaria
quanio os csirangciros nao concclcn a grandcza
dos rncics scnao clo quc aarccc no cicrior;
c cnircianio cnlora V. M. icnIa nuncrosos
novcis loniios c ricos, quc sc crdcn nos lugarcs
cn quc dcvian scr conscrvados; frcqucnicncnic
sc vccn na sua canara iais, quc aquclcs quc
235
dcvcn arovciiar quando cla os alandona, dclcs
nao qucrcn nais scrvir-sc.
A cnirada dc scu galincic foi crniiida a
iodo nundo nao soncnic con rcjuzo da rcal
dignidadc, nas ainda nais con rcjuzo da rcal
scgurana.
Os cnlaiadorcs nuiias vczcs ficaran nais
acriados or agcns c ouiros oficiais ncnorcs do
quc or grandcs do Esiado nas suas audicncias;
c cnircianio a rcal dignidadc c o aniigo cosiunc
do rcino qucrcn quc cn iais ocasics V. M. scja
aconanIada dc rncics, duqucs c arcs, dc
oficiais da sua coroa c ouiros grandcs do Esiado.
Sci quc divcrsos rcinos icn divcrsos
cosiuncs; quc na EsanIa os grandcs vccn scu
rci nais frcqucnicncnic do quc na Inglaicrra; a
ordcn a csia iao lcn csialclccida a cssc
rcsciio quc iodas as orias scndo alcrias nao sc
vccn na canara c nos galincics scnao aquclcs
aos quais a cnirada c livrc or sua dignidadc c
or scu cargo.
Sci alcn disso quc c un rivilcgio daquclcs
quc irazcn coroa scrcn rodcados dc scus
sudiios; nas dcvc Iavcr csia disiinao quc dc
ordinario dcvia scr dc nolrcza, c na ocasiao dc
rccclcr os csirangciros, cssoas qualificadas, quc
sao cn grandc nuncro ncsic rcino, ara fazcr
236
noiar a grandcza c a singularidadc dcssa
rcrrogaiiva.
En una alavra, a dcsordcn c iao univcrsal
cn ioda a casa dc V. M., quc nao Ia cargo
ariicular quc csicja dcla iscnio.
Enlora iodos os grandcs rncics scjan
cuidadosos c icnIan cquiagcns con nuiios
cavalos, convcnicnics sua grandcza, V. M. nao
icvc nunca na sua cavalaria un dc quc sc
udcssc scrvir cnlora fizcssc naior dcscsa do
quc os scus rcdcccssorcs.
Scr-nc-ia facil csccificar nuiios ouiros
dcfciios nao ncnos noiavcis quc csics; nas nao
cnirarci cn dcialIcs dc un dcsrcgrancnio iao
gcral, ianio orquc scria nuiio difcil dc o fazcr
scn dcsccr nuiio laio ara a dignidadc dcsia
olra, quanio orquc c suficicnic conIcccr un
nal scn ullica-lo, ara rcscrcvcr os rcncdios.
saiisfarci ao quc dcvo, sc roonIo a V. M. o
vcrdadciro ncio dc dar lusiro sua casa, cn
lugar da laicza c da dcsordcn quc ncla rcinan.
A rincira coisa quc c ncccssaria ara cssc
fin c quc V. M. qucira foricncnic csia rcforna;
scndo ccrio quc nos ncgocios dcssa naiurcza c da
voniadc dos rcis cono da dc Dcus, cn rclaao s
coisas nais difccis, s quais o qucrcr c o fazcr c
una ncsna coisa.
237
A scgunda c quc nao lIc agradc ara o fuiuro
nao qucrcr rccncIcr nais os rinciros cargos da
sua casa scnao con cssoas dc nascincnio, quc
irazcn iodas as qualidadcs rcqucridas ara
cunrir dignancnic o scu cnrcgo.
Por grandc quc scja un oficial, clc sc alicara
s ncnorcs dccndcncias do scu cargo, dcsdc
quc scja caaz, julgando cn conscqucncia, cono
sao con cfciio.
Sc os naiircs d'Hoicl", or ccnlo, nao icn
un cuidado ariicular cn icr linos dia c noiic
os lugarcs cn quc sc conc, logo dcois quc as
ncsas sc lcvanicn, icrao faliado a una das
coisas nais ncccssarias ao scu cargo.
rcciso dizcr o ncsno dc iodos os ofcios
rinciais c ariicularncnic dos rinciros gcniis-
Ioncns da rcal canara quc dcvcn scr
cuidadosos cn irazcr iodos os aariancnios dc
V. M. iao linos c cn ordcn quc nao scra dcnais
linar c crfunar ircs a quairo vczcs or dia, cn
visia do grandc acunulo dc gcnic quc nao sc
odc cviiar, or nais rcgulada quc scja.
Dcsdc quc cada un scja rorio ara scu
lugar iudo ira cono V. M. odc dcscjar c dcsic
onio unico dccndc a rcgulagcn dc iodo o rcsio;
orquc qualqucr rcgra quc sc ossa csialclcccr
scra scn duvida inuiil sc nao Iouvcr gcnic caaz
dc a fazcr olscrvar c sc iodos nao sao
238
suficicnicncnic inicligcnics ara fazcr o quc a
razao insira cono nais digno onio do scu cargo
c do scrvio do scu scnIor.
O icrcciro consisic cn quc V. M. sc faa
scrvir cn iodos os cargos da casa salvo os nais
laios, or gcniis-Ioncns, o quc coniriluindo
nuiio sua dignidadc, iornara a nolrcza ianio
nais afcioada, quanio cla icra nais ncios dc
cIcgar crio da sua cssoa.
Por cssc ncio V. M. odc fazcr dc quairo
conanIias dos scus gcndarncs dc coros, as
quairo nclIorcs conanIias dc gcndarncs do
scu rcino; scndo ccrio quc Ia nuiios gcniis-
Ioncns quc ficarao saiisfciissinos dc vivcr
ncssa qualidadc, dcsdc quc sc dc graiuiiancnic
aquilo quc agora sc vcndc cn lalcao ois quc
aquclc quc da c rcfcrido aos ouiros.
Ncsic caso, un ial csiara lcn alcgrc dc icr
csic cnrcgo, quc or nada no nundo Iojc
ionaria, dcsdc quc c usurado or cssoas quc
nao o ncrcccn.
E iodos o icrao dc loa voniadc clo accsso
quc icn na coric, ondc un acaso c qualqucr
Ialiio odcn roduzir sua foriuna, nun
insianic.
Dia vira ainda cn quc ncnos Iaja lclcus
iscnios dc agancnios dc iaa clos cargos da
239
casa rcal, c cn quc nais gcnic sc cnconirc ara
ajudar o ovo a lcvar o fardo dc quc csia Iojc
cncarrcgado.
O quario c quc V. M. dc, dc fuiuro
graiuiiancnic, os cargos da sua casa, scn
crniiir quc scjan vcndidos or qualqucr
considcraao quc ossa scr.
Dir-sc-a ialvcz quc nao c razoavcl quc aquclcs
quc conraran caro os grandcs cargos, scjan
rivados da liccna dc os vcndcr; nas scndo
inossvcl fazcr rcgras uicis ao ullico, quc nao
icnIan algo dc incnodo ara os ariicularcs,
csic inconvcnicnic nao c considcravcl, alcn dc
quc nao icndo conrado scu cargo con a
scgurana dc o rcvcndcr, cono sc faz con os
ofcios dc aulciic" odcn scr clcs rivados da
cscrana quc ialvcz iivcsscn, scn quc Iaja
injusiia.
E cnlora qualqucr ariicular ossa acIar-sc
fcrido nuna ial nudana, ioda a nolrcza c os
naiorais a cnconirarao una noiavcl vaniagcn
nisio, cn lugar dc scrcn olrigados cono no
assado, a vcndcr una aric considcravcl dos
scus lcns, ara icr iais cargos, o quc nuiias
vczcs arruinou algunas das nclIorcs fanlias do
rcino, c agora nao odcrao nais cscra-los scnao
do scu ncriio. O quc os incdira dc crdcr os
scus lcns c os olrigara a adquirir viriudc quc no
240
scculo rcscnic c ianio nais dcsrczada, quanio
o rco dc iodas as coisas nao consisic scnao cn
dinIciro.
Dc rcsio cnconirar-sc-ao ianios ncios ara
dcsinicrcssar quclcs quc, or considcracs
ariicularcs, scrao dignos dc scr iscnios das
rcgras gcrais, quc o ullico odcra rccclcr nais
graas quc V. M. lIc qucira dar, scn quc os
ariicularcs quc sc odcrian quciar jusiancnic,
icnIan ncnIun rcjuzo.
Cono c inossvcl duvidar da uiilidadc
dcsias roosics, a facilidadc cn cccuia-las c
nanifcsia, ois quc assin cono cu dissc acina,
nao c rcciso scnao voniadc firnc c consianic dc
V. M. ara sc icr fruio c rcsialclcccr sua casa cn
scu lusirc riniiivo.
241

CAPTULO VIII
DO CONSELHO DO PFNCIPE
SEO I
Quc nosira quc os nclIorcs rncics icn
ncccssidadc dc un lon consclIo.

Nao c una cqucna qucsiao cnirc os oliicos
salcr sc un rncic quc sc govcrna no scu
Esiado or sua calca c nais ara dcscjar do quc
aquclc quc, nao sc fiando ianio cn suas luzcs,
dcia nuiio ao scu consclIo, c nada faz scn
ouvi-lo.
Far-sc-ian voluncs iniciros con razcs quc
sc odcn arcscniar dc un lado c do ouiro, nas
rcscrvando csia qucsiao ao faio ariicular quc nc
olriga a iraa-lo ncsic lugar, dcois dc icr
rcfcrido o rncic quc agc nais or ncio dc un
consclIo do quc clo scu rorio, quclc quc
rcfcrc a sua calca a iodas as razcs dos
consclIciros; nao osso dciar dc dizcr quc assin
cono o ior govcrno c aquclc quc acnas sc
lascia na calca dc un rncic, quc scndo
incaaz c iao rcsunoso quc nao faz caso dc
consclIo ncnIun, o nclIor dc iodos c aquclc
242
cujo rincial inulso c o csriio do solcrano,
quc cnlora caaz dc agir or si ncsno icn iania
nodcsiia quanio julgancnio, quc nada faz scn
lon consclIo, fundado solrc csic rincio dc
quc un olIo nao vc iao clarancnic quanio varios.
Alcn dc quc a razao faz conIcccr a solidcz
dcsia dccisao; a vcrdadc nc olriga a dizcr quc a
ccricncia nc dcu un ial conIccincnio, quc cu
nao odcria calar-nc scn forar-nc a nin
ncsno.
Un rncic caaz c un grandc icsouro nun
Esiado; un consclIo Ialil c ial cono dcvc scr,
nao o c ncnos, nas o conjunio dc anlos c
incsiinavcl, ois quc c da quc dccndc a
fclicidadc dos Esiados.
ccrio quc os Esiados os nais fclizcs sao
aquclcs cn quc os rncics c os consclIciros sao
salidos.
ccrio ainda quc oucos rncics sc
cnconiran quc ossan sozinIos govcrnar o scu
Esiado, c alcn disso, ncsno quc Iouvcssc
varios, clcs nao dcvcrian agir assin.
O iodo odcr dc Dcus, sua infiniia salcdoria,
c sua rovidcncia nao incdcn quc clc sc sirva,
cnlora udcssc fazcr or scu sinlcs qucrcr, do
ninisicrio das causas scgundas, c or
conscguinic os rcis, cujas crfcics icn liniics,
243
cn lugar dc scr infiniios concicrian una falia
noiavcl sc nao scguisscn o scu ccnlo.
Mas cnquanio nao csia no scu odcr, cono
no odcr dc Dcus, surir a falia daquclcs dc quc
sc scrvcn; dcvcn scr circnancnic cuidadosos,
cscolIcndo os nais crfciios c conlcios ara
scus scrvidorcs.
Muiias qualidadcs sao rcqucridas ara fazcr
un consclIo crfciio; odcn scr rcduzidas
cnircianio a quairo a salcr, caacidadc,
fidclidadc, coragcn c alicaao quc conrccndcn
varias ouiras.
244

SEO II
Quc rcrcscnia qual dcvc scr a caacidadc dc un
lon consclIciro.

A caacidadc dos consclIciros nao rcqucr
una suficicncia cdanicsca; nada Ia nais
crigoso ara o Esiado do quc aquclcs quc
qucrcn govcrnar os rcinos or nainas iiradas
dos livros. Elcs os arruinan dc iodo or cssc
ncio, orquc o assado nao sc inicgra no
rcscnic, c a consiiiuiao dos icnos, dos
lugarcs, c das cssoas c difcrcnic. Ela rcqucr
soncnic londadc c firncza dc csriio, solido
julgancnio, vcrdadcira fonic da rudcncia,
iiniura razoavcl das lciras, conIccincnio gcral dc
Iisioria c da consiiiuiao rcscnic dos Esiados
do Mundo, c ariicularncnic dcsic.
Duas coisas sao rincialncnic a considcrar
a csic rcsciio.
A rincira, quc os naiorcs csriios sao nais
crigosos do quc uicis no nancjo dos ncgocios; sc
nao icn nuiio nais dc cIunlo do quc dc
ncrcurio, nada valcn ara o Esiado.
Alguns Ia quc sao fcricis cn inicrvcncs, c
alundanics cn cnsancnios, nas iao variavcis
245
cn scus dcsgnios, quc os da noiic c os da nanIa
sao scnrc difcrcnics, c icn iao ouca scqucncia
c clarcza na cscolIa dc suas rcsolucs, quc
nudan as loas ianio quanio as nas, c nunca
fican consianics cn ncnIuna.
Posso dizcr con vcrdadc, salcndo or
ccricncia, quc a lcviandadc dc ial gcnic nao c
ncnos crigosa na adninisiraao dos ncgocios
ullicos do quc a nalcia dc nuiios ouiros.
Ha nuiio a icncr dos csriios cuja
vivacidadc c aconanIada dc ouco julgancnio,
c quando os ccclcnics cn assunios judiciarios
nao iivcsscn grandc cicnsao, nao dciarian dc
odcr scr uicis aos Esiados.
A scgunda noia quc sc dcvc fazcr a csic
rcsciio c quc nada Ia nais crigoso nun Esiado
do quc r cn grandc auioridadc ccrios csriios
quc nao icn luzcs suficicnics ara sc conduzircn
or si ncsnos c cnsan, cnircianio, icr dcnais
ara ncccssiiarcn dc consclIo alIcio.
Elcs nao odcn icr loa dirciriz dc sua
calca, ncn scguir consclIo dos quc sao caazcs
dc os dar, c ianlcn concicn cnorncs falias.
A rcsunao c un dos grandcs vcios quc un
Ioncn ossa icr nos cargos ullicos, c sc a
Iunildadc nao c rcqucrida naquclcs quc sc
dcsiinan a conduzir os Esiados, a nodcsiia lIcs
246
c dc iodo ncccssaria, scndo ccrio quc quanio
naior c o csriio, ncnos sc acIa clc, algunas
vczcs, caaz dc socicdadc c dc consclIo,
qualidadcs scn as quais aquclcs ncsnos aos
quais a naiurcza dcu nais luzcs sao ouco
rorios aos govcrnos.
Scn a nodcsiia os grandcs csriios sao iao
ciosos dc suas oinics quc condcnan iodas as
ouiras, cnlora scndo nclIorcs, c o orgulIo dc
sua naiural consiiiuiao, junio sua auioridadc,
iorna-os insuoriavcis.
O Ioncn nais Ialil do nundo dcvc
frcqucnicncnic ouvir os consclIos daquclcs quc
clc cnsa scrcn ncnos Ialcis do quc clc.
Cono c da rudcncia do ninisiro do Esiado
falar ouco, ianlcn c dc cscuiar nuiio. iira-sc
rovciio dc ioda a soric dc oinics; os lons
consclIos sao uicis or si ncsnos, c os naus
confirnan os lons.
En una alavra, a caacidadc dc un
ninisiro dc Esiado rcqucrcr a nodcsiia, c sc con
cssa qualidadc icn londadc, csriio c solido
juzo, icra iudo o quc lIc c ncccssario.
247

SEO III
Quc rcrcscnia qual dcvc scr a rolidadc dc un
lon consclIciro.

coisa difcrcnic o scr Ioncn dc lcn
scgundo Dcus c scgundo os Ioncns.
Aquclc quc icn cuidado iodo ariicular cn
olscrvar a lci do scu criador csia nos rinciros
icrnos; nas ara csiar nos scgundos, c rcciso
guardar a quc rcscrcvc a Ionra dos Ioncns.
Esias difcrcnics rolidadcs sao ara dcscjar
nos consclIciros dc Esiado; nas ainda c inccrio
sc aquclc quc icn iodas as qualidadcs cigidas
cla do nundo icnIa ianlcn ordinariancnic
aquclas quc o iornan Ioncn dc lcn dianic dc
Dcus. Un odcria icr cuidado ariicular cn
rcgular a sua conscicncia scgundo a voniadc do
scu criador, nas rivado dc algunas das
condics dcssa rolidadc scra ncnos rorio ao
ninisicrio ullico do quc aquclc quc, icndo
iodas, csiara sujciio a alguns dcfciios arciais
con rclaao rincira.
Enircianio, cono o dcsrcgrancnio da
conscicncia c a vcrdadcira fonic dc iodas as
incrfcics do Ioncn, digo francancnic quc as
248
duas rolidadcs dc quc falo sao igualncnic
rcqucridas ara a crfciao dc un consclIciro dc
Esiado, quc nao odcria icr a scgunda scndo
dcsiiiudo da rincira.
En una alavra, o Ioncn dc Esiado dcvc
scr ficl a Dcus, ao Esiado, aos Ioncns c a si
rorio; o quc o fara, sc alcn das qualidadcs
crcssas acina for afcioado ao ullico,
dcsinicrcssado cn scus consclIos.
A rolidadc dc un ninisiro ullico, nao
suc una conscicncia iinoraia c cscruulosa;
ao conirario nada Ia nais crigoso ara o
govcrno do Esiado; visio quc da falia dc
conscicncia odcrian advir nuiias injusiias c
crucldadcs; o cscruulo odc roduzir nuiias
cnocs c indulgcncias rcjudiciais ao ullico; c
c nuiio ccrio quc aquclcs quc ircncn das coisas
nais scguras, clo icnor dc sc crdcrcn, crdcn
nao raro os Esiados, quando odcrian salva-los
salvando-sc con clcs.
Cono a rolidadc do consclIciro dc Esiado
nao sc odc conaiililizar con ccrio rigor,
conanIciro da injusiia, cla nao c coniraria
scvcridadc, da qual sc dcvc usar or ncccssidadc
cn nuiios lugarcs, ao conirario aconsclIa-a c a
rcscrcvc algunas vczcs, olrigando ncsno a scr
inicdoso.
249
Ela nao incdc quc un Ioncn ossa gcrir
os scus ncgocios gcrindo os do Esiado; nas cla
rolc quc nclcs cnsc con rcjuzo dos
inicrcsscs ullicos, quc lIc dcvcn scr nais caros
quc sua roria vida.
Essa rolidadc nao sofrc, naquclcs quc sao
cnrcgados nos ncgocios ullicos, una ccria
londadc, quc os incdc dc rccusar rudcncnic
quclcs quc icn rcicnscs injusias; ao
conirario, qucr quc cn conccdcndo o quc c
razoavcl, ncguc-sc con firncza o quc nao o scja.
Nao osso assar aqui scn dizcr o quc
Fcrdinando, Crao-duquc dc Florcna, quc vivcu
cn nosso icno, dizia a cssc rcsciio. quc clc
rcfcria un Ioncn corronido ao facil, orquc o
corronido nao odc scnrc csiar a scrvio dos
scus inicrcsscs, ois quc ncn scnrc clcs csiao
na ordcn do dia, cnquanio o facil c lcvado or
iodos aquclcs quc solrc clc fazcn rcssao, o quc
aconiccc ianio nais frcqucnicncnic, quanio sc
rcconIccc nao scr clc caaz dc rcsisiir aos
criinazcs.
Essa rolidadc rcqucr quc iodos aquclcs quc
sao cnrcgados no govcrno do Esiado narcIcn
con o ncsno c, c quc cono clc ajan ara o
ncsno fin, icnIan linguagcn scnclIanic; dc
ouira forna sc sc cnconira algucn quc agindo
lcn, fala nais fracancnic quc os ouiros ara
250
dcclinar a invcja, alcn dc quc nao icra a
rolidadc rcqucrida ao ninisiro dc Esiado,
carrcgara dc odio quclcs cuja fraqucza dc
alavras corrcsondc firncza das suas acs.
Enconira-sc gcnic cuja viriudc consisic nais
cn quciar-sc das dcsordcns do quc cn dar-lIcs
rcncdio clo csialclccincnio dc una loa
discilina.
Nao sao csscs os quc rocuranos; sua
viriudc nao c scnao aarcnic, c nao icndo aao
quc ossa scrvir, cla difcrc nuiio ouco do vcio,
quc scnrc rcjudica.
A rolidadc dc un consclIciro dc Esiado
dcvc scr aiiva; dcsrcza as qucias c sc nunc dc
coisas solidas, dc quc o ullico odc iirar
vaniagcn.
Ouiros sc cnconiran, quc nao icndo nada
scnao o lcn do Esiado na loca, icn anliao iao
dcsrcgrada no coraao, quc ncnIun lcn c
icrno aos scus dcscjos, c nada os saiisfaz ncn os
conicnia.
Ouiros, assando alcn, nao conicnics dc nao
o scrcn nunca, convcricn sol lindos rcicios os
inicrcsscs ullicos nos scus rorios, c cn lugar
dc conduzircn os ariicularcs clos ullicos,
fazcn con iania injusiia quania audacia,
jusiancnic o conirario.
251
Tal gcnic c nao soncnic dcsiiiuda da
rolidadc ncccssaria ao cnrcgo dos ncgocios
ullicos, nas consiiiui vcrdadcira csic no
Esiado; sao os javalis da cscriiura, na vinIa cIcia
dc vindina con quc dc saciar-sc nao sc
conicnian, nas csiragan c dcsirocn iudo o
nais.
Aquclcs quc sao vingaiivos or naiurcza, quc
scgucn anics as suas aics do quc a razao, c
quc cn lugar dc cscolIcrcn os Ioncns cla
considcraao unica dc sua caacidadc no quc sc
qucr cnrcga-los, cscolIcn-nos or afcioados
aos scus inicrcsscs, nao odcn ainda scr
csiinados cono ossuidorcs da rolidadc
rcqucrida ara o nancjo dos Esiados.
Sc un Ioncn csia sujciio s suas vinganas,
dar-lIc auioridadc, c r a csada na nao dc un
furioso; sc clc scguc nas suas clcics scus
aciiics c nao a razao, c cor o Esiado a scr
anics scrvido or gcnic dc favor do quc dc ncriio;
do quc advirao nuiios inconvcnicnics.
O Ioncn dc lcn nao dcvc nunca vingar
suas injurias, scnao quando icn razcs vindas do
Esiado; nas c rcciso quc clc nao sc lcvc
vingana ullica clo scniir dos scus inicrcsscs
ariicularcs; c sc clc o faz, cono aquclcs quc icn
rolidadc cscruulosa fazcn s vczcs nal or
252
un lon rincio, odc-sc dizcr, con vcrdadc,
quc faz ouco lcn, or un nau caninIo.
Sc a rolidadc do consclIciro dc Esiado
rcqucr quc csicja rova dc ioda a soric dc
inicrcsscs c dc aics, cla qucr quc csicja
ianlcn das calunias, c quc iodos os olsiaculos
quc sc lIc uscr frcnic nao o ossan
dcscncorajar dc lcn fazcr.
Dcvc salcr quc o iralalIo quc sc faz ara o
ullico nao c cn gcral rcconIccido or ncnIun
ariicular, c quc nao sc dcvc cscrar ouiras
rcconcnsas na icrra alcn do rcnonc, rorio a
scr aga ara as grandcs alnas.
Dcvc ianlcn salcr quc os grandcs Ioncns
osios no govcrno dos Esiados sao cono aquclcs
quc sc condcnan ao sulcio, con a difcrcna
acnas quc csics icn a cna dc suas falias, c os
ouiros dc scu ncriio.
Alcn disso dcvc salcr quc nao c scnao das
alnas grandcs scrvir ficlncnic aos rcis, c
suoriar a calunia quc os naus c os ignoranics
inuian gcnic dc lcn, scn quc ossan
dcsgosiar-sc ncn frouar o scrvio quc sc c
olrigado a rcsiar.
Dcvc salcr, ainda, quc a condiao daquclcs
quc sao cIanados ao nancjo dos ncgocios
ullicos c nuiio dc lancniar, orquc cnlora
253
faan o lcn, a nalcia do nundo dininui a
gloria, rcrcscniando quc nclIor sc odcria fazcr,
ncsno quc isso fossc conlciancnic inossvcl.
Enfin dcvc salcr quc aquclcs quc csiao no
Minisicrio dc Esiado sao olrigados a iniiar os
asiros, quc nao olsianic os laiidos dos cacs nao
dcian dc ilunina-los, scgundo scu curso; o quc
dcvc olriga-los a dcsrczar dc ial forna iais
injurias, quc sua rolidadc nao ossa scr
alalada, ncn clcs afasiados dc narcIar con
firncza aos fins a quc sc rocn ara o lcn do
Esiado.
254

SEO IV
Quc rcrcscnia qual dcvc scr o coraao c a fora
dc un consclIciro dc Esiado.

A coragcn dc quc sc iraia agora nao rcqucr
quc o Ioncn scja audaz a onio dc dcsrczar
ioda soric dc crigos. Nada Ia nais caaz dc
crdcr os Esiados; c c ncccssario quc o
consclIciro dc Esiado saila conduzir-sc assin
quc, ao conirario, va cn quasc iodas as ocasics
a asso dc cIunlo, nada cnrccndcndo scnao
con grandc considcraao, a icno c a roosiio.
rcciso, ainda, quc a coragcn rcqucrida ao
crfciio consclIciro dc Esiado o olriguc a nao
cnsar so nas grandcs coisas, o quc aconiccc
frcqucnicncnic s alnas as nais clcvadas,
quando clas icn nais coragcn do quc
julgancnio. Ao conirario c dc ioda a forna
ncccssario quc clc sc laic aic os ncdocrcs
cnlora dc conco arcan alaio do scu nvcl c
do scu alcancc, orquc frcqucnicncnic as
grandcs dcsordcns nasccn dc cqucnos concos
c as coisas nais considcravcis icn algunas vczcs
rincios quc arcccn dc ncnIuna
considcraao.
255
Mas a coragcn dc quc sc iraia, rcqucr quc
un Ioncn scja iscnio dc fraqucza c dc icnor,
quc iornan aquclc quc csia rcvcnido conira
csscs dois dcfciios nao soncnic incaaz dc ionar
loas rcsolucs ara o lcn ullico, nas ainda
dc cccuiar aquclas quc ionou.
Fcqucr un ccrio fogo quc faz dcscjar c
crscguir as alias coisas con ianio ardor, quc o
julgancnio os alracc con salcdoria.
Fcqucr alcn disso una ccria firncza quc faz
nanicr foricncnic as advcrsidadcs c faz quc o
Ioncn nao arca nudar ou nao nudc cn facc
dos naiorcs iransiornos da foriuna.
Dcvc dar ao ninisiro dc Esiado una Ioncsia
anliao dc gloria scn a qual os nais caazcs c
os nais Ioncsios fican frcqucnicncnic scn sc
assinalar or ncnIuna aao vaniajosa ao
ullico.
Dcvc dar a fora dc rcsisiir scn csanio, s
invcjas, aos odios, s calunias c a iodos os
cnccilIos quc sc cnconiran dc ordinario na
adninisiraao dos ncgocios ullicos.
Enfin dcvc jusiificar na sua cssoa o dizcr dc
Arisioiclcs, quc asscgura quc cn lugar quc
aquclc quc c fraco sc scrvc dc rusga c nanIa,
aquclc quc c foric dcsrcza a un c a ouiro
256
jusiancnic cla jusia confiana quc icn cn si
ncsno.
rcciso noiar a csic roosiio quc scr
valcnic, c scr corajoso, nao c a ncsna coisa.
A valcniia suc una disosiao a sc cor
voluniariancnic cn iodas as ocasics, aos
crigos quc sc arcscnian, o quc a coragcn nao
rcqucr, nas soncnic rcsoluao, suficicnic ara
dcsrczar un crigo, quando nclc a gcnic sc
cnconirc, c ara suoriar consianicncnic una
advcrsidadc, quando cla aarccc.
Podc-sc ncsno ir adianic c dizcr quc alcn da
disosiao csccificada acina, a valcniia rcqucr
una ouira, cororal, quc iorna o Ioncn rorio
a icsicnunIar o scu valor clo scu lrao.
Sci lcn quc aquclcs quc no assado falaran
solrc as rinciais viriudcs do Ioncn nao
conIcccran cssas disiincs, nas sc sc as
considcra nadurancnic, cnconirar-sc-a a
rincira alsoluiancnic ncccssaria, c a scgunda
nao sucrflua; or isso quc a naior aric do
nundo nao concclc un Ioncn valcnic scnao
quando lcva a cfciio varios golcs dc nao, cono
icsicnunIos daquilo quc clc valc.
Dc qualqucr forna quc sc iona a valcniia, cla
nao c ncccssaria a un consclIciro dc Esiado;
ncn Ia ncccssidadc quc o consclIciro icnIa
257
disosiao a cor-sc a iodos os crigos, ncn
ncsno quc icnIa aiidao cororal a fazcr o quc
valc cla viriudc do scu lrao; c suficicnic quc
icnIa o coraao cn iao lon lugar quc un nau
icnor, c os cnccilIos quc ossa cnconirar, nao
consigan dcsvia-lo dos scus lons c gcncrosos
roosiios; c cono c o csriio quc govcrna, c nao
a nao, lasia quc o scu coraao nanicnIa a sua
calca, cnlora nao ossa fazcr agir o scu lrao.
258

SEO V
Quc rcrcscnia qual dcvc scr a alicaao dos
consclIciros dc Esiado.

A alicaao nao rcqucr quc un Ioncn
iralalIc inccssanicncnic nos ncgocios ullicos;
ao conirario nada c nais caaz dc o iornar inuiil
do quc un ial roccdincnio.
A naiurcza dos ncgocios dc Esiado rcqucr
ianio nais dcscanso quanio nais csado c o scu
fardo c dc nais solrccarga quc qualqucr ouiro, c
ial quc a fora do csriio c do coro dos Ioncns
cn ouco icno sc csgoia.
Ela crniic ioda a soric dc divcrscs
Ioncsias, quc nao divcricn quclcs quc as
ionan, coisas a quc dcvcn scr rincialncnic
ligados.
Mas rcqucr quc aquclc quc csia osio nos
ncgocios ullicos faa dcsics scu rincial, c a
clc csicja ligado dc csriio, dc cnsancnio c dc
afciao; rcqucr quc o naior dos scus razcrcs
scja o lon succsso dos scus ncgocios.
Fcqucr quc faa consianicncnic a volia ao
nundo ara rcvcr o quc odc aconicccr,
259
acIando ncios dc rcvcnir os nalcs quc dcvcn
scr icnidos c dc cccuiar as cnrcsas quc
aconsclIa a razao dos inicrcsscs ullicos.
Cono cla olriga a nao crdcr un noncnio
cn ccrios ncgocios quc sc odcn iransiornar
con o ncnor airaso, qucr ianlcn quc nao sc
rcciiic cn ouiros, cn quc o icno c ncccssario
ara ionar as rcsolucs das quais dcois nao sc
icnIa noiivo dc arrccndincnio.
Un dos naiorcs nalcs dcsic rcino consisic
cn quc cada un sc liga nais a coisas dc quc nao
odc sc ocuar scn falia, do quc s dc quc nao
odc fugir scn crinc.
Un soldado fala do quc o scu caiiao dcvcria
fazcr; o caiiao dos dcfciios quc clc inagina icr
scu ncsirc dc cano; un ncsirc dc cano icn o
quc dizcr do scu gcncral; o gcncral lancnia a
conduia da coric c ncnIun cnirc clcs c, no scu
cargo, o quc dcvia scr, ncn cnsa cn cunrir as
coisas a quc csia olrigado, con caiidao.
Ha cssoas dc iao ouca aao c dc
consiiiuiao iao fraca, quc nao sc inconodan
nunca cn conscguir or si ncsnos alguna coisa;
nas rccclcn soncnic as ocasics quc fazcn
nais nclcs do quc clcs nclas.
Tal gcnic c nais roria a vivcr nun clausiro
do quc a scr cnrcgada no nancjo dos Esiados
260
quc rcqucrcn alicaao c aiividadc conjunias;
ianlcn qualqucr dclcs a faz ianio nal cla sua
conduia norosa, quanio un ouiro odc fazcr
lcn or una aiiva alicaao.
rcciso nao cscrar grandcs cfciios dc iais
csriios, ncn sc dcvc cscrar solrc o lcn quc
clcs fazcn, ncn sc dcvc qucrcr-lIcs nal clo quc
dclcs sc rcccla, orquc, roriancnic falando, o
acaso agc nais nclcs do quc clcs ncsnos.
Nada Ia nais conirario alicaao
ncccssaria aos ncgocios ullicos do quc o acgo
quc aquclcs quc icn a adninisiraao odcn icr
clas nulIcrcs.
Sci lcn quc Ia ccrios csriios dc ial forna
sucriorcs c scnIorcs dc si ncsnos, quc cnlora
scndo advcriidos do quc dcvcn a Dcus or
alguna afciao dcsrcgrada, nao sc criurlan or
isso con rclaao ao quc dcvcn ao Esiado. Alguns
sc acIan iao scnIorcs da sua voniadc, nao
fraqucjando ara aquilo quc consiiiui o scu
razcr, quc nao rcsian aicnao scnao s coisas
quc sua funao olriga.
Ha oucos dcsia naiurcza c c rcciso
confcssar quc cono una nulIcr crdcu o
nundo, nada c nais caaz dc crdcr os Esiados
do quc csic sco, quando ionando c solrc
aquclcs quc os govcrnan, fa-los novcr cono lcn
arccc, c nal, or conscqucncia.
261
Os nclIorcs cnsancnios das nulIcrcs sao
quasc scnrc naus, naquclas quc sc conduzcn
clas suas aics, quc icn dc ordinario lugar dc
razao no scu csriio, ao asso quc a razao c o
unico c o vcrdadciro noiivo quc dcvc aninar c
fazcr agir quclcs quc csiao no cnrcgo dos
ncgocios ullicos.
Qualqucr fora quc icnIa un consclIciro dc
Esiado, c inossvcl quc ossa lcn alicar-sc ao
scu cargo, sc nao c inicirancnic livrc dc
scnclIanics ligacs. Elc odc lcn con clas nao
faliar ao scu dcvcr, nas sc csiivcr iscnio fara
nuiio nclIor.
En qualqucr Esiado quc csicja, ara lcn
fazcr, dcvc disiriluir scu icno dc soric quc
icnIa as Ioras ara iralalIar so no ccdicnic a
quc scu cargo olriga, c ouiras ara dar
audicncias a iodo nundo, a razao cigindo quc
iraic cada un con coricsia c con iania civilidadc
quania a sua condiao c as divcrsas qualidadcs
das cssoas quc icn ncgocios con clc, rcqucrcn.
Esic ariigo icsicnunIara osicridadc a
ninIa ingcnuidadc, ois quc dcscrcvi coisas quc
nao nc foi ossvcl olscrvar conlciancnic.
Scnrc vivi civilncnic con aquclcs quc
iraiaran conigo; a naiurcza dos ncgocios, quc
nc olriga a rccusar audicncia a nuiia gcnic, nao
nc crniic iraia-las nal ou clo rosio ou con as
262
alavras, quando nao osso conicnia-las or
cfciio; nas a ninIa na saudc nao odc suoriar
quc cu ouvissc a iodo nundo, cono dcscjaria, o
quc nc dcu ianio dcsgosio, quc csia
considcraao algunas vczcs nc fcz cnsar na
ninIa rciirada.
Enircianio osso dizcr, con vcrdadc, icr dc
ial forna lcvado a fraqucza das ninIas foras,
quc sc nao udc corrcsondcr ao dcscjo dc iodo
nundo, clas janais udcran incdir-nc dc
saiisfazcr o ncu dcvcr con rclaao ao Esiado.
Enfin a alicaao, a coragcn, a rolidadc c a
caacidadc fazcn a dcfcsa do consclIciro dc
Esiado, c o concurso dc iodas cssas qualidadcs
dcvcn cnconirar-sc na sua cssoa.
Un ial, odc scr Ioncn dc lcn, nas nao
icndo ialcnio ara os ncgocios dc Esiado, scria
inuiil, ocuando cargos quc nao udcssc
rccncIcr.
Tal odcria scr caaz c icr a rolidadc
rcqucrida, nas nao icndo suficicnic coragcn ara
susicniar as divcrsas coisas inossvcis dc cviiar
nos govcrnos dc un Esiado, a scria rcjudicial,
cn lugar dc scr uiil.
Tal odcria scr ainda lcn inicncionado,
caaz c corajoso, nas cuja rcguia nao dciassc
263
dc scr ruinosa ao ullico, sc nao sc alicassc a
funcs do scu cnrcgo.
Tal odc icr loa conscicncia, scr caaz,
corajoso c alicado ao scu cnrcgo, nas or scr
nais aicnio aquilo quc o ioca do quc ao quc
conccrnc aos inicrcsscs ullicos, cnlora os sirva
uiilncnic nao dcia dc scr ara icncr.
Da caacidadc c da rolidadc nascc un
acordo iao crfciio cnirc o cnicndincnio c a
voniadc, quc assin cono o cnicndincnio salc
cscolIcr os nclIorcs oljcios c os ncios nais
convcnicnics ara adquirir scu odcr, a voniadc
salc ianlcn alraa-lo con ianio ardor quc nao
csquccc nada do quc odc, ara cIcgar aos fins a
quc o cnicndincnio sc ros.
Da rolidadc da coragcn nascc una Ioncsia
audacia cn dizcr aos rcis o quc lIcs c uiil,
cnlora isso nao lIcs scja agradavcl.
Digo Ioncsia audacia, orquc sc cla nao c
lcn rcgulada, c scnrc rcsciiosa, cn vcz dc scr
osia na qualidadc das crfcics do consclIciro
dc Esiado scria un dos scus vcios.
E rcciso falar ao rci con alavras dc scda.
Cono c olrigaao do ficl consclIciro advcrii-lo cn
ariicular dos scus dcfciios con jciio, nao scria
ossvcl rcrcscnia-los cn ullico scn concicr
una falia noiavcl.
264
Falar alio daquilo quc sc dcvc dizcr orclIa c
una rccrininaao quc odc iornar-sc crininosa
na loca daquclc dc qucn sai, sc ullica as
incrfcics do scu rncic ara iirar ariido,
dcscjando anics, or una va osicniaao, fazcr vcr
quc nao icn un dcscjo sinccro dc sc corrigir.
Da coragcn c da alicaao nascc una
firncza iao grandc nos dcsgnios cscolIidos clo
cnicndincnio, c alraados cla voniadc, quc clas
sao luscadas con consiancia, scn scr caso da
nudana quc roduz frcqucnicncnic a
lcviandadc dos franccscs.
Nao falci da fora c da saudc do coro,
ncccssarias ao ninisiro dc Esiado, orquc
cnlora scja isso un grandc lcn, quando sc
cnconirc con iodas as ouiras qualidadcs dc
csriio, acina csccificadas; nao sao iao
ncccssarias quc scn clas os consclIciros nao
ossan ccrccr suas funcs.
Ha nuiios cnrcgos no Esiado, cn quc a
saudc c alsoluiancnic rcqucrida, orquc a c
rcciso agir, nao soncnic dc csriio nas con
nao c coro, iransoriando-sc ara divcrsos
lugarcs; o quc dcvc scr fciio con roniidao; nas
aquclc quc icn o iinao do Esiado, c nao icn o
cuidado scnao da dircao dos ncgocios, nao icn
ncccssidadc dcsia qualidadc.
265
Assin cono o novincnio do ccu nao icn
ncccssidadcs scnao da inicligcncia quc o novc,
assin a fora do csriio c a unica ncccssaria c
suficicnic ara conduzir un Esiado, c a dos
lraos c das crnas nao c ncccssaria ara novcr
o nundo.
Assin cono aquclc quc govcrna un navio
nao icn ouira aao scnao da visia ara vcr a
lussola; cn scguida a quc clc ordcna quc sc virc
o iinao, confornc julga a roosiio; assin
ianlcn, na conduia do Esiado, nada sc rcqucr
scnao a ocraao do csriio, quc vc c ordcna cn
conjunio, o quc julga dcvcr scr fciio.
Sc c vcrdadc quc o Sol, quc csqucnia iudo,
nao c qucnic nclc ncsno, c claro quc ara fazcr
agir cororalncnic iodo nundo, a aao do coro
nao c rcqucrida.
Confcsso cnircianio quc nuiio dcscjci sair do
govcrno do Esiado or causa dc ninIa na saudc,
cuja inicircza foi iao dcficicnic quc algunas vczcs
quasc nc foi inossvcl cccdcr-nc na ncdida.
Enfin, dcois dc or nuiios anos icr scrvido
a V. M. nos nais csinIosos ncgocios quc sc
ossan cnconirar nun Esiado, osso confirnar
or ccricncia, o quc a razao cnsina a iodo
nundo; quc a calca, c nao o lrao, govcrna c
conduz os Esiados.
266

SEO VI
Quc rcrcscnia qual dcvc scr o nuncro dos
consclIciros dc Esiado, c quc cnirc clcs dcvc
Iavcr un con auioridadc sucrior.

Dcois dc icr caninado c rcconIccido as
qualidadcs ncccssarias quclcs quc dcvcn scr
cnrcgados no ninisicrio dc Esiado, nao osso
dciar dc noiar quc assin cono a alundancia dc
ncdicos causa algunas vczcs a noric do docnic
cn lugar dc ajudar a cura, ianlcn o Esiado icra
nais rcjuzo do quc vaniagcn, sc os
consclIciros sao cn grandc nuncro.
Acrcsccnio quc lasian quairo, Iavcndo un
cnirc clcs quc icnIa auioridadc sucrior, quc
scja cono un rinciro noior quc novc iodos os
ouiros ccus, scn scr novido scnao cla sua
inicligcncia.
Cusio a nc rcsolvcr a cor csia roosiao
orquc arcccra quc qucro susicniar a ninIa
causa; nas considcrando quc nc scria facil dc
nc rovar or varias assagcns auiorizadas da
cscriiura, clos airiarcas, c oliicos, c cla
confiana ariicular dc quc V. M. scnrc nc
Ionrou, cnquanio nc icn dado aric na dircao
267
dos ncgocios ullicos, nao icn ncccssidadc ara
sua dcfcsa dc ouiro rincio, scnao daquclc quc
foi ncccssario ara o scu csialclccincnio, qucr
dizcr, da sua voniadc, quc assara ao csriio da
osicridadc, or jusia razao da auioridadc quc
scnrc iivc nos scus consclIos. AcIo quc osso
falar a cssc rcsciio scn susciao, c quc dcvo
fazc-lo ara rovar cla razao o quc a Ionra quc
scnrc rcccli da rcal londadc auiorizar clo
ccnlo.
A invcja naiural quc sc acIa dc ordinario
cnirc odcrcs iguais c nuiio conIccida or iodo
nundo, scn quc scja ncccssario longo discurso
ara fazcr vcr a vcrdadc da roosiao quc aqui
conIo.
Divcrsas ccricncias iornaran-nc iao salio
ncsic assunio, quc cu nc iornaria rcsonsavcl
dianic dc Dcus, sc csic icsiancnio nao lcvassc
cn icrnos crcssos, quc nada Ia nais crigoso
ara un Esiado do quc divcrsas auioridadcs
iguais na adninisiraao dos ncgocios.
O quc un cnrccndc, o ouiro airaalIa c o
quc c nais Ioncn dc lcn sc nao c nais Ialil,
quando ncsno as suas roosics fosscn
nclIorcs, clas scrian scnrc osias nargcn
clo nais odcroso cn csriio.
268
Cada un icra scus ariidarios, quc fornarao
divcrsos ariidos no Esiado dividindo as foras
cn lugar dc as rcunir.
Assin cono as nolcsiias c a noric dos
Ioncns, nao vcn scnao do nau acordo dos
clcncnios dc quc sao conosios; assin ianlcn
c ccrio quc as coniraricdadcs c a falia dc uniao
quc sc cnconira scnrc nos odcrcs iguais,
alicran o rcouso dos Esiados, dc quc icn a
dircao c roduzcn divcrsos acidcnics quc odcn
crdc-lo. Sc c vcrdadc quc o govcrno nonarquico
iniia nais o dc Dcus do quc ncnIun ouiro; sc
iodos os oliicos sagrados c rofanos cnsinan
quc csic gcncro dc rcgcr solrcuja iodos aquclcs
quc ja foran osios cn raiica, odc-sc dizcr scn
icnor, quc sc o solcrano nao odc, ou nao qucr
or si ncsno icr coniinuancnic olIos solrc sua
caria, c solrc sua lussola, a razao qucr quc clc
cncarrcguc ariicularncnic algucn quc fiquc
acina dc iodos os ouiros.
Assin cono divcrsos iloios nao cn junios
a nao no iinao, ianlcn c rcciso quc un so
conduza o Esiado.
Podc lcn rccclcr consclIo dos ouiros, dcvc
ncsno algunas vczcs ir rocura-los; nas dcvc
caninar a londadc dos ncsnos, virar a nao dc
un lado c ouiro, scgundo csiinar nais a
269
roosiio, ara cviiar a icncsiadc c fazcr o scu
caninIo.
Tudo scra fazcr una loa cscolIa, ncssa
ocasiao, c nao cnganar-sc.
Nada Ia iao facil cono acIar un rinciro
noior, quc nova iudo scn scr novido or
ncnIuna ouira auioridadc sucrior, scnao a do
scu scnIor; nas nao Ia nada iao difcil cono
cnconirar un, quc nova lcn, scn odcr scr
novido or ncnIuna considcraao, quc ossa
dcsrcgular scu novincnio.
Toda a cssoa sc csiinara or scu rorio
scniido, caaz dcssa funao; nas ncnIun
odcndo scr juiz na sua causa, o julgancnio dc
un faio iao inorianic dcvc dccndcr daquclcs
quc nao icn inicrcssc, quc lIcs ossa vcndar os
olIos.
Un ial nao scra caaz dc scr novido clas
raiicas c clos rcscnics dos ininigos do
Esiado, odcndo sc-lo or scus ariifcios.
Tal scra caaz dc scr novido or inicrcsscs
quc nao fosscn crininosos, c quc cnircianio nao
dciarian dc irazcr grandcs rcjuzos ao Esiado.
Frcqucnicncnic sc cnconira gcnic quc
norrcria anics do quc falscar sua conscicncia, c
quc cnircianio nao scria uiil ao ullico, orquc
270
scria caaz dc vcrgar-sc s inoriunacs c s
carcias daquclcs quc anan.
Tal, quc c incaaz dc scr novido or inicrcssc
qualqucr quc scja odcria sc-lo or icnor, or
susio ou or icrror anico.
Sci lcn quc a caacidadc, a rolidadc, a
coragcn, cn una alavra, as qualidadcs quc
airilunos aos consclIciros dc Esiado odcn
rcncdiar a iais inconvcnicnics; nas ara dizcr a
vcrdadc, cono o ninisiro dc qucn nos falanos
dcvc csiar acina dc iodos os ouiros, ianlcn c
rcciso quc icnIa iodas csias qualidadcs cn
cnincncia; c or conscqucncia c rcciso
caninar cuidadosancnic, anics dc csialclcccr
cscolIa.
O rncic dcvc conIcccr or si ncsno
aquclc quc cncarrcgara dc un ial cnrcgo, c
cnlora cssa cssoa dcva scr cscolIida or clc so,
a cscolIa quc fizcr dcvc scr, sc ossvcl
aconanIada dc una arovaao ullica; orquc
sc iivcr o voio dc iodo nundo, scra nais caaz dc
fazcr o lcn.
Assin cono aquclcs quc sao nais inicligcnics
nos calculos asironnicos nao odcrian
cnganar-sc dc un so ninuio, odcndo os
julgancnios quc fazcn cn scguida csiar civados
dc falsidadcs, assin c vcrdadc quc sc as
qualidadcs daquclc quc dcvc govcrnar os ouiros
271
so sao loas na aarcncia, sua conduia scndo na,
sc nao sao scnao ncdocrcs, o scu govcrno nao
scra ccclcnic.
facil dc rcrcscniar as qualidadcs quc dcvc
icr csic rincial ninisiro; c difcil dc as acIar
iodas nun ncsno Ioncn.
Enircianio, c rcciso dizcr quc a fclicidadc ou
a dcsgraa dos Esiados dccndc da cscolIa quc
sc fizcr; o quc olriga csiriiancnic os solcranos,
ou a cuidarcn disso cssoalncnic, orquc o cso
da sua coroa assin o cija, ou a cscolIcrcn iao
lcn aquclc solrc qucn dcscarrcgucn o cso
dcla, quc sua oiniao scja arovada clo ccu, c
cla icrra.
272

SEO VII
Quc rcrcscnia qual dcvc scr o rci cn rclaao aos
scus consclIciros; c faz vcr quc ara scr lcn
scrvido, iraia-los lcn c o nclIor ccdicnic quc
sc odc ionar.

V. M. icndo assin cscolIido os scus
consclIciros, calc a cla -los cn csiado quc
ossan iralalIar ara grandcza c a fclicidadc do
scu rcino.
Quairo coisas rincialncnic sao rcqucridas
ara cssc fin. A rincira, quc V. M. icnIa
confiana nclcs c quc clcs sailan, o quc c
alsoluiancnic ncccssario, orquc dc ouira forna
os nclIorcs consclIciros odcrian scr susciios
aos rncics, c sc os ninisiros nao csiivcsscn
scguros dc quc a sua sinccridadc cra conIccida,
alsicr-sc-ian cn nuiias ocasics, cn quc o scu
silcncio Iavia dc scr rcjudicial.
E un dizcr conun, quc un ncdico quc
saiisfaz ao docnic, c quc c or clc anado, iira
dois rovciios. E c coisa ccria, quc nao Ia
ncnIun quc ossa iralalIar francancnic na
cura dc un docnic, sc salc quc o docnic
dcsconfia dclc.
273
A scgunda c a quc dcicrnina o falar
livrcncnic, asscgurando o odcr-sc fazcr scn
crigo.
Esia condiao c alsoluiancnic ncccssaria,
nao soncnic ara ccrios csriios frios c inidos,
quc icn ncccssidadc dc scr cnurrados; nas
ara aquclcs quc nao scndo icncrosos or
naiurcza, cnrcgan ianio nais uiilncnic scu
zclo ara vaniagcn do ullico, acrcdiiando quc
sua audacia nao lIcs odc scr rcjudicial.
O soldado quc aiira roicgido, csia nuiio
nais scguro do quc o quc salc quc aiirando odc
scr alvcjado; c con cfciio, oucos ariicularcs sc
cnconirarian quc quiscsscn cor-sc sua
crda, ara fazcr lcn ao ullico.
vcrdadc quc un Ioncn dc lcn nao dcvc
considcrar scu inicrcssc, quando sc iraic dos
inicrcsscs ullicos, c quc o nais alio onio da
fidclidadc, quc sc ossa dcscjar a un lon
scrvidor, c dizcr ingcnuancnic o quc salc scr uiil
ao scu scnIor, scn icncr incorrcr no odio
daquclcs quc sao nais odcrosos crio dclc, ncn
dc lIc dcsagradar, nas Ia oucos iao zclosos quc
quciran corrcr un ial risco.
A icrccira c dc quc o rci os iraic lilcralncnic,
c quc crcian quc os scus scrvios nao fiqucn
scn rcconcnsa.
274
O quc c ianio nais ncccssario, quanio ouca
gcnic ana a viriudc ioda nua, c o vcrdadciro ncio
dc incdir quc un scrvidor nao cnsc nuiio nos
scus inicrcsscs, c raiicar o consclIo daquclc
incrador quc rcconcndou a scu filIo quc
iivcssc grandc cuidado con os ncgocios daquclcs
quc iraiasscn lcn dos scus ncgocios.
Nunca un Ioncn dc lcn cnsa cnriqucccr
cusia do ovo, scrvindo-o.
Mas assin cono scria un crinc icr un ial
cnsancnio, nada c nais vcrgonIoso a un
rncic, do quc vcr aquclcs quc cnvclIcccran no
scu scrvio, carrcgados dc anos, dc ncriio, c dc
olrcza, iudo junio.
O quario c quc clc os auiorizc c nanicnIa
iao alcriancnic, quc fiqucn asscgurados dc quc
nao icn a icncr ncn os ariifcios ncn a fora
daquclcs quc os quciran crdcr.
O inicrcssc do rncic o olriga a usar assin,
ois quc nao Ia Ioncn quc ossa scrvir
uiilncnic ao ullico, scn airair o odio c a invcja
da iodo nundo, c oucos scrian suficicnicncnic
viriuosos ara lcn fazcr, sc cnsasscn rccclcr,
cn iroca, o nal.
Nao Ia lugar no nundo quc, or foric quc
scja cn si ncsno, ossa garaniir-sc dc scr
275
ionado, cnfin, sc nao dcfcndc o cicrior con
cuidado.
Assin ianlcn os naiorcs rcis nao
conscrvarian a sua auioridadc inicirancnic, sc
nao iivcsscn cuidado ciraordinario cn susicnia-
la nos ncnorcs dc scus oficiais, roinos ou
afasiados dc suas cssoas, orquc sao as cas
dc fora aquclas quc rinciro sc aiacan. A ionada
dclas da nais audacia no csforo, conira as cas
dc dcniro, cnlora arcan inaiingvcis, cono
sagradas c ligadas roria cssoa dos rcis.
Ha oucas cssoas quc ousan aiacar fora,
aquclcs quc un rncic iivcr cscolIido ara o
scrvir, orquc nao Ia qucn nao rcconIca quc
scu odcr nao odc scr igual ao odcr dc un
solcrano, quc icn nuiio inicrcssc cn roicgcr os
scus scrvidorcs, ara faliar nisso con scu
rcjuzo, nas scnrc sc acIan aquclcs quc
rocuran arruina-lo or ariifcios c naus ncios,
difccis dc dcscolrir.
Covcrna-sc dc ordinario iao financnic cn
iais ocasics, quc cn iais cnrccndincnios dcvc-
sc ic-los cono asscgurados, nao ara fazcr nal
quclcs quc sc julga culados, anics quc scjan
convicios; nas ara os rcvcnir con rudcncia.
Os ariifcios dos Ioncns fazcn quc clcs sc
cscondan dc ccn nodos ara cIcgar a scus fins;
ial fala alcriancnic sol rcicio dc nao odcr
276
calar-sc scn crinc; nas oucos sao dcsic gcncro;
ial fingc scr anigo daquclc quc qucr crdcr; ial
faz falar a ouiros, c rcscrva-sc soncnic ara
aoiar os naus ofcios concados; cnfin Ia
ianios ncios ara fazcr o nal ncsic gcncro, quc
un rncic nao odcria csiar dcnasiado scguro
con guarda, ara sc garaniir dc surrcsas, nun
faio iao inorianic.
Por ouco quc sc falc cscondido conira o
govcrno do scu Esiado sol qualqucr rcicio quc
sc ossa ionar, dcvc-sc icr or scguro quc c ara
arruina-lo c ara o crdcr.
Aquclcs quc assin roccdcn fazcn cono os
docnics quc icn fclrcs ianio nais nalignas
quanio ncnor o fogo arccc fora, scndo ianio
naior o alrasancnio or dcniro.
E rcciso roccdcr-sc cn iais nalcs, scn
cscrar quc dclcs sc icnIa un iniciro
conIccincnio, orquc frcqucnicncnic nao sc
odc ic-lo scnao clo aconiccincnio c o cfciio do
nau dcscjo quc sc rojciou.
Aquclcs quc rcalizan iais cnrcsas salcn
nuiio lcn o crigo a quc sc ccn concando-
as scn o roosiio dc as acalar. En iais ocasics
vai-sc a rincio con asso dc cIunlo c dc la;
nas dcois a naiurcza dc iais ncgocios olriga a
dolrar o asso c a corrcr dc ncdo dc scr
surrccndido cn caninIo.
277
Iniia-sc nisio a cdra jogada do alio dc una
nonianIa; scu rinciro novincnio c lcnio, c
quanio nais cla dcscc nais cso iona,
rcdolrando a vclocidadc da qucda. Da ncsna
forna c rcciso nais fora ara fazc-la arar no
nais foric do scu curso, do quc no conco;
ianlcn c nuiio difcil arar una consiraao,
quc nao icndo sido sufocada no nasccdouro ja
csicja nuiio crcscida.
Mais una raa c inorianic, nais o ininigo
sc csfora or lIc scduzir o govcrnador; nais
una nulIcr c loniia, nais cnconira gcnic quc
qucira icr a suas loas graas; ianlcn nais o
ninisiro c uiil ao scu scnIor c odcroso no scu
csriio c na sua graa, nais cssoas o invcjan,
dcscjando scu lugar, c cnsaiando fazc-lo cair ara
ocuar-lIc o osio.
Enirc os govcrnadorcs ficis, aquclcs sao os
nais csiinados quc nao soncnic rcsisicn s
roosics quc lIcs sao fciias conira o scu
dcvcr, nas quc rccusan cscuia-las, c quc dc
conco fccIan a loca quclcs quc os qucrcn
icniar or iais ncios.
Enirc as nulIcrcs casias, aquclas quc nao
icn ouvidos ara ouvir insinuacs nas quc sc
lIcs qucr fazcr ara nacular a sua urcza, sao
clo julgancnio dc iodos os salios rcfcrvcis
278
quclas quc os alrcn, ncsno quando fccIan o
coraao.
Assin cnirc os scnIorcs quc icn scrvidorcs
dc fidclidadc iao conrovada cn divcrsas c iao
inorianics ocasics, quc dclcs nao scja ossvcl
duvidar con razao; sao nais salios aquclcs quc
fccIan a loca a iodos os quc sao naldizcnics.
Qualqucr viriudc quc Iaja cn rcjciiar una
icniaao, os rncics c os naridos sao csiinados
dcnasiado indulgcnics, sc crniicn a scus
govcrnadorcs, ou as suas nulIcrcs cscuiar coisa
a quc nao qucrcn quc adiran c s quais nao
odcn conscniir adcsao scn crinc; c os scnIorcs
dcvcn condcnar-sc a si ncsnos, sc rcsian
ouvido ao quc sc qucr dizcr conira aquclcs cuja
fidclidadc c irrcrocIavcl. A razao riniiiva dcssa
dccisao consisic cn quc, assin cono cor-sc
audaciosancnic cn un crigo c nuna ocasiao
jusia c uiil, c una aao dc valcniia; fazcr o
ncsno scn noiivo c scn razao c una
icncridadc; c ncssc scniido foi diio, con nuiia
razao, quc qucn alrc os ouvidos s calunias
ncrccc scr or clas cnganado.
Talvcz sc nc diga quc Ia grandc difcrcna
cnirc o dcvcr do govcrnador, da nulIcr c do
rncic, no faio quc c rcrcscniado; quc c
vcrdadc quc o govcrnador c a nulIcr fazcn nuiio
nclIor cn nao cscuiar, orquc nao odcn cn
279
caso ncnIun conscniir naquilo quc sc lIcs qucr
dizcr; nas nao c o ncsno do rncic quc dcvc
icr ouvidos alcrios, ois quc sc lIcs odc dizcr
coisas vcrdadciras c iao inorianics quc scjan
olrigados a rovcr.
A isio rcsondo rincirancnic falando
acnas dos scrvidorcs cuja fidclidadc c iao
irrcrocIavcl, c cuja conduia, rovada cn
divcrsas ocasics, iao inorianics quc nao sc
ossa acIar quc cisian ouiras; a difcrcna scra
iao cqucna na conaraao cosia, quc dcvc
cla razao scr iida cono nula, a rcgra das causas
norais olrigando a nao coniar or nada o quc c
dc fraca conscqucncia.
Acrcsccnio, cn scgundo lugar, quc quando
udcssc aconicccr algun inconvcnicnic cn
fccIar os ouvidos ao quc sc quiscr dizcr conira
un scrvidor dc fidclidadc conrovada, c isso iao
ouco considcravcl con rcsciio aquilo quc scra
incviiavcl, sc sao clcs alcrios conira cssoas
dcssa qualidadc, quc osso dizcr scgurancnic
quc o govcrnador, a nulIcr c os rncics dcvcn
icr igualncnic fccIados os scus ouvidos nas
ocasics rcrcscniadas acina.
Nao Ia lugar a rcsunir quc aquclc quc foi
ficl ioda sua vida iornc-sc inficl nun insianic,
scn noiivo c scn razao, rincialncnic sc iodos
280
os inicrcsscs da sua foriuna csiao ligados qucla
do scu scnIor.
Un nal quc nao odc aconicccr scnao
rarancnic dcvc scr rcsunido cono nao dcvcndo
aconicccr, rincialncnic sc ara cviia-lo cc-
sc a gcnic a nuiios ouiros quc sao incviiavcis c
dc naior conscqucncia, o quc sc cnconira no faio
dc quc sc iraia. scndo ccrio quc c quasc
inossvcl conscrvar scus nais ficis c nais
scguros scrvidorcs, sc sol rcicio dc nao fccIar
scus ouvidos vcrdadc, clc os alrc nalcia dos
Ioncns; alcn dc quc c consianic quc crdcra
nuiio nais, sc crdcr un dcssa qualidadc, do
quc sc or nao cscuiar iolcra cn qualqucr un os
cfciios quc nao odcn scr dc grandc
conscqucncia, sc o julgar ficl nas nais
inorianics ocasics quc sc ossan cnconirar.
Sc aquclc quc da voluniariancnic alrigo aos
assassinos quc naian un Ioncn c culado da
sua noric, aquclc quc rccclc ioda a soric dc
dcsconfianas c dc calunias quc inicrcsscn a
fidclidadc dc un dos scus scrvidorcs, scn lcn
csclarcccr-sc, c rcsonsavcl dianic dc Dcus dc
un ial roccdincnio.
As nclIorcs acs sao nas ara duas sorics
dc csriios ara os naliciosos quc inuian iudo
a nal or cccsso dc sua nalcia, c ara aquclcs
281
quc sao sujciios s dcsconfianas, quc clican
iodo o nal cla sua fraqucza.
Nao Ia Ioncn no nundo, or viriuoso quc
scja, quc assc or inoccnic no csriio dc un
scnIor quc, nao caninando as coisas or si
ncsno, alra os ouvidos s calunias.
Cono nao Ia scnao dois ncios ara rcsisiir
ao vcio, ou o da fuga ou o do conlaic, nao Ia
ianlcn scnao dois ara rcsisiir inrcssao quc
fazcn as calunias; una consisic cn rcjciia-las
or conlcio, scn ouvi-las; a ouira cn canina-
las iao cuidadosancnic quc sc avcriguc a vcrdadc
ou a ncniira.
Para cviiar iodos os inconvcnicnics, garaniir-
sc dos ariifcios dc quc os naus csriios odcn
scrvir-sc ara crdcr as cssoas dc lcn, nao sc
rivando dos ncios dc dcscolrir os naus
cccssos daquclcs quc scrvcn nal, o rncic
dcvc icr or calunias iudo aquilo quc sc lIc vcn
dizcr ao ouvido.
Ncssa ocasiao rccusar ouvir; sc algucn qucr
susicniar cn rcscna daquclc quc acusa, o quc
disscr conira clc, cniao odc-sc cscuiar assin,
con a condiao dc una loa rcconcnsa, sc clc
diz qualqucr coisa inorianic ara o ullico, quc
scja vcrdadcira, c dc una grandc uniao sc a
acusaao c falsa ou nao considcravcl c
inorianic quando ncsno fossc vcrdadcira.
282
Scnrc suliquci a V. M. quc roccdcssc
assin rclaiivancnic ninIa cssoa, a fin dc dar
iania lilcrdadc quclcs quc quiscsscn ccnsurar
as ninIas acs, ara quc udcsscn fazcr, cono
V. M. nc daria or cssc ncio, clcncnio ara
incdi-las.
Posso dizcr con vcrdadc quc V. M. janais
icvc ncnIun dcsgosio con a ninIa conduia
scnao quando nao raiicou csic consclIo ianio
nais louvavcl c inoccnic quanio facil dc raiicar.
FIM DA PRIMEIRA PARTE
283

II PARTE

Os consclIos solrc os quais acalo dc
discorrcr na 1a. aric dcsia olra, csiando lcn
csialclccidos, c aos consclIciros quc calc
iralalIar cono gcnic dc lcn, scgundo ccrios
rincios gcrais, dos quais dccndc a loa
adninisiraao dos Esiados.
Enlora as roosics ossan scr nuiias,
aarcnicncnic nuiio uicis, as cicncias, scndo
nais ccclcnics c nais faccis dc conrccndcr,
quando os rincios sao cn nuncro nais
rcduzido, dcduzirci aquclcs quc sao nais
fundancniais ara o govcrno dcsic rcino, cn
nuncro dc novc conlciancnic ncccssarios a
ncu vcr.
Sc alguns dclcs icn divcrsos ranos, nao
auncniarao o scu nuncro, da ncsna nancira
quc as ranagcns alundanics nas arvorcs
coadas nao nuliilican os coros.
284

CAPTULO I
O rinciro fundancnio da fclicidadc dc un
Esiado c o csialclccincnio do rcino dc Dcus

O rcino dc Dcus c o rincio do govcrno dos
Esiados. c con cfciio c una coisa iao
alsoluiancnic ncccssaria, quc scn cssc
fundancnio nao Ia rncic quc ossa lcn
rcinar, ncn Esiado quc ossa scr fcliz.
Scria facil conor voluncs iniciros a rcsciio
dc assunio iao inorianic, ao qual a cscriiura, os
Pairiarcas c iodas as Iisiorias, nos forncccrian
nuncros infiniios dc ccnlos, dc rcicios c dc
coriacs quc consiran ara un ncsno fin.
Mas c coisa iao conIccida or iodos cla roria
razao, quc nao iira scu scr dc si ncsna; nas quc
Ia un Dcus criador c or conscqucncia dircior,
nao Ia ningucn quc nao sinia quc a naiurcza
inriniu cssa vcrdadc no scu coraao, con
caracicrcs quc nao odcn aagar-sc.
Tanios rncics sc crdcran, clcs c scus
Esiados, or fundar a sua conduia solrc un
julgancnio conirario ao scu rorio
conIccincnio; c ianios ouiros foran cunulados
dc lcnaos or icrcn sulnciido sua auioridadc
285
qucla dc quc dcrivava, or nao icrcn rocurado
grandcza scnao naqucla do scu criador, c or icr
iido nais cuidado con scu rcino, do quc con o
rorio, nao nc csicndcrci nais solrc vcrdadc
dcnasiado cvidcnic, ara quc Iaja ncccssidadc
dc rova.
Soncnic, dirci una alavra, quc assin cono
c inossvcl quc o rcino dc un rncic, quc
dcia rcinar a dcsordcn c o vcio cn scu Esiado,
scja fcliz; ianlcn Dcus nao sofrcra facilncnic,
quc scja infcliz aquclc quc iivcr cuidado
ariicular cn csialclcccr o scu incrio na
cicnsao do scu donnio.
Nada c nais uiil a un govcrno do quc a vida
sa dos rncics, a qual c lci falanic c
inulsionadora con nais cficacia do quc iodas
aquclas quc odcrian fazcr ara olrigar ao lcn
quc qucrcn olicr.
Sc c vcrdadc quc qualqucr crinc cn quc
ossa cair un solcrano, clc cca nais clo nau
ccnlo do quc cla naiurcza da sua falia; nao c
ncnos induliiavcl quc scjan quais forcn as suas
lcis, clc raiica o quc rcscrcvc, scu ccnlo nao
c ncnos uiil olscrvaao das suas voniadcs, do
quc iodos os casiigos das suas ordcnanas, or
gravcs quc ossan scr.
286
A urcza dc un rncic casio lanira nais as
inurczas do scu rcino, do quc iodas as
ordcnacs cscriias ara cssc fin.
A rudcncia c o concdincnio daquclc quc
nao jura alolirao anics os jurancnios c as
llasfcnias, conuns nos Esiados, do quc sc
cnrcgar rigor conira os quc icn cono Ialiio
iais cccracs.
Ncn or isso sc dcvc dciar dc casiigar
rigorosancnic os cscandalos, os jurancnios c as
llasfcnias; ao conirario, nao nc odcria nisso
scr cccssivancnic caio, c or sanio c ccnlar
quc udcssc scr a vida dc un rncic c dc un
nagisirado, janais scrao conscrvados or
fazcrcn o quc dcvcn, sc alcn dc olrigarcn con o
ccnlo consirangcrcn clo rigor das lcis.
Nao Ia solcrano no nundo quc, or cssc
rincio, nao scja olrigado a rocurar a
convcrsao daquclcs quc, vivcndo sol scu rcinado,
dcsvian-sc do caninIo da salvaao. Mas cono
or naiurcza o Ioncn c racional, os rncics
sao csiinados or icrcn saiisfciios ncsic onio
sua olrigaao, raiicando iodos os ncios ao scu
alcancc ara cIcgarcn a iao lon fin; c a
rudcncia nao lIcs crniic icniar un iao
arriscado quc ossan ccifar o lon irigo qucrcndo
coriar o joio, dc quc scria difcil urgar un
Esiado dc ouira forna quc nao a doura, scn
287
cor-sc a un alalo caaz dc o crdcr, ou ao
ncnos dc lIc causar un noiavcl rcjuzo.
Cono os rncics sao olrigados a
csialclcccr o vcrdadciro culio dc Dcus, dcvcn icr
cuidado cn lanir as falsas aarcncias, iao
rcjudiciais aos Esiados, quc con vcrdadc sc
odc dizcr quc a Iiocrisia icn scrvido dc vcu
ara colrir a fciura das acs nais crniciosas.
Muiios csriios cuja fraqucza c cquivalcnic
nalcia, scrvcn-sc algunas vczcs dcsic gcncro dc
csiraiagcna, nais ordinario nas nulIcrcs orquc
scu sco c nais lcvado dcvoao, c o ouco dc
fora quc o aconanIa iorna-as nais caazcs dc
iais disfarccs quc suc ncnos solidcz do quc
fincza.
288

CAPTULO II
A razao dcvc scr a rcgra c a dirciriz dc un Esiado

A luz naiural faz conIcccr a cada un quc, o
Ioncn icndo sido fciio racional, nada dcvc clc
fazcr quc nao scja cla razao, ois quc dc ouira
forna agiria, conira sua naiurcza, c or
conscqucncia conira clc rorio.
Ela cnsina, ainda, quc quanio nais un
Ioncn c grandc c clcvado, nais dcvc arovciiar
dcssc rivilcgio c ncnos dcvc alusar do
raciocnio quc consiiiui o scu scr; orquc as
vaniagcns quc icn solrc os ouiros Ioncns
consirangcn-no a conscrvar o quc c da naiurcza
c do fin a quc sc ros con a clcvaao quc o
criou.
Dcsics dois rincios sc scguc clarancnic
quc sc o Ioncn c solcranancnic racional, dcvc
solcranancnic fazcr rcinar a razao; o quc nao
rcqucr soncnic quc nada clc faa scn cla, nas o
olriga alcn disso a fazcr nais con quc iodos
aquclcs quc csiao sol sua auioridadc a
rcvcrcncicn scguindo-a rcligiosancnic.
Esia conscqucncia c fonic dc una ouira, quc
nos cnsina quc assin cono c rcciso nada qucrcr
289
quc nao scja razoavcl c jusio, c rcciso nada
qucrcr do quc nao sc faa cccuiar, c ondc as
ordcns scjan scguidas cla olcdicncia; orquc dc
ouira forna a razao nao rcinaria solcranancnic.
A raiica dcsia rcgra c ianio nais facil
quanio o anor c o nais foric noiivo ara olrigar
olcdicncia, c c inossvcl quc sudiios nao
ancn a un rncic sc rcconIcccn quc a razao
guia iodas as suas acs.
A auioridadc olriga olcdicncia, nas a
razao crsuadc, c c nais rorio conduzir os
Ioncns or ncios quc ganIcn inscnsivclncnic
sua voniadc, do quc or aquclcs quc as nais das
vczcs os fazcn agir forados.
Sc c vcrdadc quc a razao dcvc scr o facIo quc
ilunina os rncics cn sua conduia c na dos
scus Esiados, c vcrdadc ainda quc nao Iavcndo
nada no nundo quc scja ncnos conaivcl con
cla do quc a aiao, quc ccga dc ial forna quc faz
algunas vczcs ionar a sonlra clo coro. Un
rncic dcvc solrciudo cviiar inor un ial
rincio quc o iorna ianio nais odioso, quanio c
conirario dirciancnic quclc quc disiinguc o
Ioncn dos aninais.
Arrccndcno-nos frcqucnicncnic, con
naduro raciocnio, do quc a aiao nos fcz fazcr
con rcciiiaao, c janais sc icn
290
arrccndincnio con aquilo quc sc faz or
considcracs razoavcis.
rcciso qucrcr foricncnic o quc sc rcsolvcu
or scnclIanics noiivos, ois quc c o unico ncio
dc sc scr olcdccido, c assin a Iunildadc c o
rinciro fundancnio da crfciao crisia, a
olcdicncia c o nais solido da sujciao, iao
ncccssaria sulsisicncia dos Esiados quc sc cla
c dcfciiuosa clcs nao odcn scr florcsccnics.
Ha nuiias coisas quc sao dcsia naiurcza, quc
cnirc o qucrcr c o fazcr nao Ia difcrcna, or
causa da facilidadc quc sc cnconira cn sua
cccuao; nas c rcciso qucrc-las cficazncnic,
isio c, con ial firncza quc sc qucira scnrc, c
quc aos ordcnar a cccuao, casiiguc-sc
scvcrancnic aquclcs quc nao olcdcccn.
Aquclas quc arcccn nais difccis c quasc
inossvcis, nao o sao scnao cla indifcrcna con
quc arccc quc as qucrcnos c con quc as
ordcnanos; c c vcrdadc quc os sudiios scrao
scnrc rcligiosos cn olcdcccr, quando os
rncics forcn firncs c crscvcranics cn
conandar; dondc sc conclui quc c coisa ccria quc
a indifcrcna da sua fraqucza scja causa.
En una alavra, assin cono qucrcr
foricncnic c fazcr o quc sc qucr c una ncsna
coisa nun rncic auiorizado, no scu Esiado,
291
assin qucrcr fracancnic c nao qucrcr sao coisas
iao ouco difcrcnics quc icn o ncsno fin.
O govcrno do rcino rcqucr una viriudc
nascula, c una firncza inalalavcl, coniraria
nolcza quc cc aquclcs cn quc cla sc cnconirc
aao dos scus ininigos.
rcciso cn iudo agir con vigor, visio
rincialncnic quc quando ncnos o succsso do
quc sc cnrccndc fossc lon, ao ncnos Iavcria a
vaniagcn dc, nada sc Iavcndo oniiido ara o
succsso, cviiar-sc a vcrgonIa da cula quando
nao sc odc cviiar o nal dc un nau
aconiccincnio.
Quando ncsno sc sucunlissc cunrindo-sc
un dcvcr, a dcsgraa scria fcliz; c, ao conirario,
qualqucr lon succsso quc sc consiga con o
rclaancnio daquilo a quc a Ionra nos olriga c
nais a conscicncia, dcvc scr csiinado
dcsgraado, ois quc nao odcria irazcr ncnIun
rovciio quc igualc s dcsvaniagcns quc sc icn
do ncio clo qual foi oliido.
No quc diz rcsciio ao assado, a naior aric
dos grandcs iniuiios da Frana dcsfizcran-sc cn
funo, orquc a rincira dificuldadc quc sc
cnconirava na sua cccuao fazia arar a iodos
aquclcs quc cla razao nao dcvian dciar dc lcva-
los adianic; c sc aconicccu dc forna difcrcnic
292
duranic o rcinado dc V. M. a crscvcrana con
quc consianicncnic sc agiu disso c causa.
Sc una vcz nao sc csia cn condics dc
cccuiar un lon iniuiio, c rcciso cscrar ouira
ooriunidadc; c dcsdc quc sc s nao olra, sc
as dificuldadcs quc sc cnconiran olrigan a
alguna inicrruao ou adiancnio, qucr a razao
quc scjan ionadas as rinciras dircirizcs assin
quc o icno c a ocasiao favoravcl iivcrcn
cIcgado.
En una alavra, nada dcvc dcsviar dc una
loa cnrciiada, scnao un acidcnic quc a iornc
dc iodo inossvcl, c c rcciso nada csqucccr do
quc odc lcvar avanic a cccuao daquclas quc sc
rcsolvcu con razao.
o quc nc olriga a falar ncsic lugar do
scgrcdo c da discilina quc sao iao ncccssarios ao
lon succsso aos ncgocios quc nada odc scr
nais.
Alcn dc quc a ccricncia faz fc, a razao c
cvidcnic a, visio quc o quc surrccndc fa-lo dc
ial soric quc iira os ncios dc oosiao, c
rosscguir lcniancnic cccuao dc un dcsgnio
c divulga-lo c o ncsno quc falar dc una coisa
ara nao fazc-la.
Da vcn quc as nulIcrcs, rcguiosas c
ouco discrcias dc scu naiural, sao iao ouco
293
rorias ara o govcrno quc, sc sc considcra
ainda quc sao iao sujciias s aics c or
conscqucncia ouco susccivcis dc razao c dc
jusiia, csic so rincio as cclui dc iodas as
adninisiracs ullicas.
Nao c quc nao ossa cisiir alguna dc ial
nancira iscnia dc iais dcfciios quc udcssc scr
nclc adniiida.
Ha oucas rcgras quc nao scjan assvcis dc
cccao; csic scculo ncsno irouc algunas quc
nunca dcnasiadancnic scrian louvadas; nas c
vcrdadc quc dc ordinario sua nolcza iorna-as
incaazcs dc una viriudc nascula, ncccssaria
adninisiraao c c quasc inossvcl quc scu
govcrno scja iscnio ou dc laicza ou dc
dininuiao do quc a fraqucza dc scu sco c
causa; ou dc injusiia ou dc crucldadc, dc quc o
dcsrcgrancnio dc suas aics, quc lIcs iona o
lugar da razao, c a vcrdadcira origcn.
294

CAPTULO III
Quc nosira quc os inicrcsscs ullicos dcvcn scr
o unico fin daquclcs quc govcrnan os Esiados,
ou quc clo ncnos dcvcn scr rcfcridos aos
ariicularcs

Os inicrcsscs ullicos dcvcn scr o unico fin
do rncic c dc scus consclIciros, ou clo ncnos
uns c ouiros sao olrigados a ic-los cn iao
singular rcconcndaao, quc os rcfiran a iodos
os ariicularcs.
inossvcl concclcr o lcn dc un rncic,
scn isso, c aquclcs dos quais sc scrvc cn
ncgocios odcn fazcr nuiio lcn sc scgucn
rcligiosancnic csic rincio, c nao sc odcria
inaginar o nal quc advcn a un Esiado quando
sc rcfcrcn os inicrcsscs ariicularcs aos
ullicos, csics uliinos scndo rcgulados clos
ouiros.
A vcrdadcira filosofia, a lci crisia, c a oliica,
cnsinan iao clarancnic csia vcrdadc, quc os
consclIciros dc un rncic nao odcrian r-
lIc con frcqucncia sol os olIos un rincio iao
ncccssario, ncn o rncic casiigar scvcrancnic
295
aquclcs do scu consclIo, quc or iao niscravcis
nao o raiican.
Nao osso dciar dc noiar, a roosiio, quc a
roscridadc quc scnrc aconanIou a
EsanIa dcsdc alguns scculos, nao icn ouira
causa scnao o cuidado quc scu consclIo icvc dc
rcfcrir os inicrcsscs do Esiado aos ouiros iodos,
c quc a naior aric das dcsgraas solrcvindas
Frana foran causadas clo cccssivo acgo quc
nuiios daquclcs foran cnrcgados na
adninisiraao iivcran clos inicrcsscs cssoais
con rcjuzo dos ullicos.
Os rinciros scnrc scguiran os inicrcsscs
do ullico, quc cla fora da sua naiurcza os
lcvaran aquilo quc sc julgava nais vaniajoso ao
Esiado.
E os ouiros aconodando iodas as coisas ou
sua uiilidadc ou ao scu caricIo, frcqucnicncnic
os dcsviaran do scu rorio fin, ara os conduzir
qucla quc lIcs fossc nais agradavcl ou
vaniajosa.
A noric ou a nudana dos ninisiros janais
iroucran nuiaao no consclIo da EsanIa.
Mas nao foi assin ncsic rcino ondc os
ncgocios nao so foran nudados cla nudana
dos consclIciros, nas ionaran ianias fornas
difcrcnics sol os ncsnos, cla divcrsidadc dos
296
consclIos, quc un ial roccdincnio scgurancnic
icria arruinado csia nonarquia, sc Dcus cla sua
londadc nao iirassc das incrfcics da nossa
naao o rcncdio dos nalcs dc quc sao causa. Sc
a divcrsidadc dc nossos inicrcsscs c nossa
inconsiancia naiural nos lcvan frcqucnicncnic a
rcconcciios icrrvcis, nossa lcviandadc ncsna
nao nos crniic ficar firncs c csiavcis no quc c
dc nosso rorio lcn, c nos lcva iao roniancnic
quc nossos ininigos, nao odcndo ionar jusias
ncdidas solrc variacs iao frcqucnics, nao icn
o dcscanso ara arovciiar das nossas falias.
O consclIo dc V. M. icndo nudado dc
roccdcr dcsdc ccrio icno, scus ncgocios
ianlcn nudaran dc facc con grandc lcncfcio
ara o rcino; c sc ara o fuiuro coniinuasscn a
scguir o ccnlo do rcino dc V. M. nossos
vizinIos nao icrian a vaniagcn quc iivcran
anics. Mas csic rcino, ariilIando a salcdoria
con clcs, icra scn duvida aric na loa foriuna,
ois quc cnlora scr salio c fcliz nao scja a
ncsna coisa, o nclIor ncio quc sc odc icr, ara
nao sc scr dcsgraado, c ionar o caninIo quc a
rudcncia c a razao cnsinan, c nao o
dcsrcgrancnio conun no csriio dos Ioncns c
ariicularncnic no dos franccscs.
Sc aquclcs cn quc V. M. confiar,
cncarrcgando-os do cuidado dos scus ncgocios,
icn a caacidadc dc quc acina falci, nao icra
297
nais a rccavcr-sc no quc diz rcsciio a cssc
rincio; o quc or si ncsno nao lIc scra difcil,
ois quc o inicrcssc da roria rcuiaao do
rncic c os do ullico nao icn scnao un unico
fin.
Os rncics conscnicn facilncnic nos
rcgulancnios gcrais dos scus Esiados, orquc
fazcndo-os nao icn dianic dos olIos scnao a
razao c a jusiia, quc sc alraa voluniariancnic
quando nao sc cnconiran olsiaculos quc
dcsvian do lon caninIo. Mas quando a ocasiao
sc arcscnia dc r-sc cn raiica os rincios
csialclccidos, nao nosiran scnrc a ncsna
firncza, orquc c cniao quc os inicrcsscs do
icrcciro c do quario, a icdadc, a conaiao, o
favor c as inoriunacs os soliciian c sc ocn
aos scus lons dcsgnios, nao icndo clcs
frcqucnicncnic fora suficicnic ara vcnccr-sc a
si rorios c dcsrczar as considcracs
ariicularcs quc nao dcvcn scr dc ncnIun cso
con rcsciio aos ullicos.
cn iais ocasics quc dcvcn rccolIcr ioda a
sua fora conira sua fraqucza, ondo dianic dos
olIos quc aquclcs quc Dcus dcsiina a conscrvar
os ouiros nao dcvcn scr scnao ara vcr o quc c
vaniajoso ao ullico c sua conscrvaao, iudo
cn conjunio.
298

CAPTULO IV
Quanio a rcvidcncia c ncccssaria ao Covcrno dc
un Esiado

Nada c nais ncccssario ao govcrno dc un
Esiado do quc a rcvidcncia, ois quc or ncio
dcla sc odc facilncnic rcvcnir a nuiios nalcs,
quc nao sc odcn curar scnao con grandcs
dificuldadcs quando aarcccn.
Assin o ncdico quc odc rcvcnir nolcsiias c
nais csiinado do quc aquclc quc iralalIa cn
cura-las. Tanlcn os ninisiros dc Esiado dcvcn
frcqucnicncnic r dianic dos olIos c
rcrcscniar a scu ScnIor, quc c nais inorianic
considcrar o fuiuro do quc o rcscnic, c quc Ia
nalcs cono ininigos do Esiado, dianic dos quais
nais valc avanar do quc acnas afasiar dcois
quc cIcgaran.
Aquclcs quc agircn dc ouira forna cairao cn
grandcs confuscs, s quais lcn difcil scra
irazcr cn scguida, rcncdio.
Enircianio, c coisa conun aos csriios
ncdocrcs conicniarcn-sc con cnurrar o icno
con o onlro, c rcfcrir conscrvar sua saiisfaao
or un ncs, do quc rivar-sc dcla or cssc ouco
299
dc icno ara garaniir-sc do incnodo dc varios
anos quc clcs nao considcran, orquc nao vccn
scnao o quc csia rcscnic c nao aniccian o
icno or una salia rcvisao.
Aquclcs quc vivcn ao dia a dia, vivcn
fclizncnic, ara clcs, nas vivc-sc
dcsgraadancnic quando sol sua dircao ou sol
scu govcrno.
Mais un Ioncn c Ialil, nais scnic o fardo
do govcrno dc quc csia cncarrcgado.
Una adninisiraao ullica ocua dc ial
forna os nclIorcs csriios, quc as crciuas
ncdiiacs a quc sao consirangidos ara rcvcr c
rcvcnir os nalcs quc odcn advir, rivan-nos
dc rcouso c dc conicniancnio, fora do quc
odcn icr vcndo nuiia gcnic dornir scn icnor
sonlra das suas viglias, c vivcr fclizcs cla sua
niscria.
Cono c ncccssario vcr, ianio quanio scja
ossvcl dc anicnao, qual odc scr o succsso dos
dcsgnios quc sc cnrccndcn ara nao sc
cnganar sua conia, a salcdoria c a visia dos
Ioncns icndo scnrc liniics alcn dos quais
nada crcclcn, nao Iavcndo scnao Dcus quc
ossa vcr o uliino fin das coisas, c suficicnic, cn
gcral, salcr quc os rojcios quc sc fazcn sao
jusios c ossvcis ara quc scjan cnrccndidos
con razao.
300
Dcus concorrc cn iodas as acs dos Ioncns
or una coocraao gcral quc scguc o scu
dcsgnio, c a clcs calc usar cn iodas as coisas dc
sua lilcrdadc scgundo a rudcncia da qual a
divina salcdoria fc-los caazcs.
Mas quando sc iraic dc grandcs cnrcsas
quc dizcn rcsciio conduia dos Ioncns, dcois
dc icr saiisfciio olrigaao quc icn dc alrir
dulancnic os olIos ara ionar suas ncdidas;
dcois dc sc icr scrvido dc ioda a considcraao dc
quc o csriio Iunano c caaz, dcvcn rcousar
solrc a londadc do csriio dc Dcus, quc
insirando algunas vczcs aos Ioncns o quc c dc
ioda a cicrnidadc nos scus dccrcios, conduzir-
los-a cono or sua nao aos scus rorios fins.
301

CAPTULO V
A cna c a rcconcnsa sao dois onios
conlciancnic ncccssarios dircao dos Esiados

dizcr conun, nas ianio nais vcrdadciro
quanio icn csiado cn iodos os icnos na loca c
no csriio dc iodos os Ioncns, quc a cna c a
rcconcnsa sao os dois onios nais inorianics
ara a dircao dc un rcino.
ccrio quc quando ncsno nao sc scrvissc ao
govcrno dos Esiados or ncnIun rincio scnao
o dc casiigar aos quc o dcsscrvcn, c rcligiosos
scndo a rcconcnsar aquclcs quc lIcs rocuran
alguna vaniagcn noiavcl, nao sc odcria nal
govcrnar, nao Iavcndo ningucn quc nao scja
caaz dc scr coniido no scu dcvcr clo icnor ou
cla cscrana.
Fao narcIar a cna adianic da rcconcnsa,
orquc sc fossc ncccssario rivar-sc dc una das
duas, valcria nais discnsar a uliina do quc a
rincira.
O lcn dcvcndo scr alraado clo anor
rorio, cn rigor nao sc dcvc rcconcnsa ao quc
a clc sc sulordina. Mas nao Iavcndo crinc quc
nao violc ao quc sc c olrigado, nao Ia un quc
302
nao olriguc cna quc c dcvida dcsolcdicncia,
c cssa olrigaao c iao csiriia quc cn nuiias
ocasics nao sc odc dciar una falia scn
concicr-sc ouira.
Falo dc falias quc fcrcn o Esiado or
dclilcraao rojciada, c nao dc varias ouiras quc
surgcn or acaso c or dcsgraa, ara os quais
os rncics odcn c dcvcn usar dc indulgcncia.
Enlora crdoar cn ial caso scja una coisa
louvavcl, nao casiigar nuna falia dc
conscqucncia c cuja inunidadc alrc a oria
liccnciosidadc, c una onissao crininosa.
Os icologos csiao dc acordo con os oliicos
solrc isso c iodos convcn quc cn ccrios onios
ou os rncics farian nal cn nao crdoar, ou
aquclcs quc sao cncarrcgados do govcrno ullico,
scrian ianlcn indcsculavcis, sc cn lugar dc
una scvcra uniao usasscn dc indulgcncia. A
ccricncia cnsinando quclcs quc icn una
longa raiica do nundo, quc os Ioncns crdcn
facilncnic a ncnoria dos lcncfcios quc rccclcn,
c quc, quanio nais rccclcn, o dcscjo dc os icr
naiorcs iorna-os frcqucnicncnic anliciosos c
ingraios, cla nos faz conIcccr ianlcn quc os
casiigos sao o ncio nais scguro ara conicr cada
un no scu dcvcr. Visio quc sc csqucccn ianio
ncnos quanio naior inrcssao fazcn solrc
nossos scniidos, nais odcrosos solrc a naioria
303
dos Ioncns, do quc a razao, quc nao icn fora
solrc nuiios csriios.
Scr rigoroso cn rclaao aos ariicularcs quc
sc jacian dc dcsrczar as lcis c as ordcns dc un
Esiado c scn duvida lon ara o ullico. E nao
sc odcria concicr un naior crinc conira os
inicrcsscs ullicos, do quc sc iornar indulgcnic
ara con aquclcs quc os violan.
Enirc varios nonoolios, faccs c scdics
quc sc icn fciio no ncu icno ncsic rcino,
janais vi quc a inunidadc iivcssc lcvado
ncnIun csriio naiuralncnic a sc corrigir dc
sua na inclinaao. Mas ao conirario voliaran ao
scu rinciro voniiar, c aic con nais
csiardalIao na scgunda vcz do quc na rincira.
A indulgcncia raiicada aic agora ncsic rcino,
-lo nuiias vczcs cn grandcs c dcloravcis
circnos.
As falias a ficando inuncs, cada una faz
una rofissao do scu cargo, c scn rcsciio clo
quc consiiiua sua olrigaao ara cunri-la
dignancnic, considcrou soncnic o quc odia
fazcr ara nclIor rovciio.
Sc os aniigos acIaran crigoso vivcr sol un
rncic quc nada qucria r sol a conia do rigor
do dirciio, ianlcn noiaran quc ainda nais o cra
304
vivcr nun Esiado cuja fraqucza alrc a oria a
ioda soric dc liccnas.
Tal rncic, ou nagisirado, icncra ccar or
cccsso dc rigor, dcvcndo dar conias a Dcus, c
nao odcria scnao scr ccnsurado or Ioncns
cquililrados sc nao ccrcc o rigor rcscriio clas
lcis.
Varias vczcs fiz vcr a V. M. c sulico ainda
quc sc rccordc con cuidado, orquc assin cono
sc cnconiran rncics quc icn ncccssidadc dc
scr dcsviados da scvcridadc, ara cviiar a
crucldadc a quc sao lcvados or naiural
inclinaao, V. M. icn ncccssidadc dc scr
advcriida conira un falsa dcncncia, nais
crigosa do quc a roria crucldadc, ois quc a
inunidadc da lugar a ccrcc-la nuiio quando
nao c incdida dc vcz clo casiigo.
A vara, quc c o snlolo da jusiia, nao dcvc
scr janais inuiil; sci lcn, ianlcn, quc nao dcvc
scr iao aconanIada dc rigor, ncn dcsiiiuda dc
londadc; nas cssa uliina qualidadc nao sc
cnconira na indulgcncia quc auioriza as
dcsordcns, quc, or cqucnas quc scjan, sao cn
gcral iao rcjudiciais ao Esiado, quc odcn
causar a sua runa.
Sc sc cnconira algucn iao nal avisado quc
condcnc ncsic rcino a scvcridadc ncccssaria aos
Esiados, orquc aic agora nao foi raiicada, nao
305
scra ncccssario nais do quc alrir-lIc os olIos,
ara fazc-lo conIcccr quc a inunidadc aic o
rcscnic foi nuiio conun, c a unica causa or
quc a ordcn c a rcgra a janais iivcran cnirada,
c quc a coniinuaao das dcsordcns consirangc a
rccorrcr aos uliinos rcncdios, ara incdir-lIcs
o curso.
Tanios ariidos quanios sc fornaran no
assado, conira os rcis, nao iivcran ouira
scncnic scnao a cccssiva indulgcncia. Enfin
dcsdc quc sc saila a nossa Iisioria, nao sc
odcra ignorar csia vcrdadc, dc quc rcroduzo
icsicnunIo ianio ncnos susciio naquilo dc quc
sc iraia, quanio c iirado da loca dos nossos
ininigos o quc cn ouira ocasiao iorna-lo-ia nao
acciiavcl.
O cardcal Zaaia, Ioncn dc lon scnso,
cnconirando os scnIorcs Daarui c Dauiru na
aniccanara do rci scu ScnIor, un quario dc Iora
dcois quc a noicia cIcgassc a Madri, da
cccuao do duquc dc Moninorcncy, fcz-lIc csia
crgunia.
Qual cra a causa rincial da noric do
duquc? Dauiru rcsondcu roniancnic, scgundo
a qualidadc do scu csriio fogoso, cn csanIol.
Sus falias. No, rcirucou o cardcal, cro la
clcncncia dc los rcycs anicassados; o quc
cquivalia a dizcr quc as falias quc os
306
rcdcccssorcs do rci concicran cran nais a
causa do casiigo dcssc duquc, do quc as suas
rorias.
En naicria dc crinc dc Esiado, c rcciso
fccIar a oria icdadc c dcsrczar as qucias
dos inicrcssados, c os discursos da oulaao,
ignoranic, quc sc qucia algunas vczcs do quc
lIc c nais uiil c s vczcs conlciancnic
ncccssario.
Os crisiaos dcvcn crdcr a lcnlrana das
ofcnsas quc rccclcn cssoalncnic, nas os
nagisirados sao olrigados a nao csqucccr
aquclas quc inicrcssan o ullico; c con cfciio
dcia-las inuncs c anics concic-las dc novo,
ois quc crdoa-las c rcfazc-las.
Ha nuiia gcnic cuja ignorancia c iao
grosscira quc csiina suficicnic rcncdiar un nal,
scn csialclcccr dcfcsa nova; nas ianio c
ncccssario rcvcnir quc osso dizcr con vcrdadc
quc as novas lcis nao sao ianio rcncdios s
dcsordcns dos Esiados, cono icsicnunIos da
sua nolcsiia c rovas scguras da fraqucza do
govcrno; icndo cn visia quc sc as aniigas lcis
fosscn lcn cccuiadas, nao Iavcria ncccssidadc
ncn dc rcnova-las ncn dc fazcr ouiras ara
incdir dcsordcns quc nao iivcsscn surio scn
quc una grandc auioridadc logo vicssc unir os
nalcs conciidos.
307
As ordcnacs c as lcis sao inuicis, sc nao
sao scguidas dc cccuao, iao alsoluiancnic
ncccssaria, quc cnlora cn caninIo dos ncgocios
conuns, a jusiia rcqucr una rova auicniica,
nao scndo o ncsno no quc conccrnc ao Esiado;
ois quc cn ial caso, o quc arccc or
conjcciuras incdiaias dcvc algunas vczcs scr
iido or suficicnicncnic csclarccido; ianio quc os
ariidos c os nonoolios quc sc fornan conira a
salvaao ullica, iraian-sc dc ordinario con
ianio scgrcdo, quc nunca sc icn rova cvidcnic,
scnao clo aconiccincnio quc nao icn rcncdio.
rcciso cn iais ocasics concar algunas
vczcs cla cccuao, ao conirario do quc sc faz
cn ouiros casos; o csclarccincnio do dirciio or
icsicnunIas ou or rovas irrccusavcis dcvc
rcccdcr a iudo.
Esias nainas arcccn crigosas, c con
cfciio nao sao inicirancnic iscnias dc crigo; nas
clas o scrao con cfciio, sc nao sc scrvindo dos
uliinos c circnos rcncdios, aos nalcs quc nao
sc vcrificarcn scnao or conjcciuras, for
inicrronido soncnic o scu curso or ncios
inoccnics, cono o afasiancnio ou a risao das
cssoas susciias.
A nicgra conscicncia c a cnciraao dc un
csriio judicioso, salio duranic o dclaic,
conIccc iao ccriancnic o fuiuro quanio o
308
rcscnic; quc o julgancnio ncdocrc cla visia
das rorias coisas, garaniira cssa raiica dc
nas conscqucncias; c or ior quc scja, o aluso
quc sc odc concicr nao c crigoso scnao ara os
ariicularcs, vida dos quais nao sc ioca or ial
via, c nao dcia dc scr rccclvcl, visio quc scu
inicrcssc nao c conaravcl ao do ullico.
Enircianio c rcciso scr concdido ara nao
alrir or cssc ncio una oria iirania, conira a
qual odia Iavcr garaniia sc cono dissc acina,
nao nos scrvirnos cn casos duvidosos, scnao dc
rcncdios inoccnics.
As unics sao iao ncccssarias no quc
conccrnc ao inicrcssc ullico quc nao sc odc icr
ncssc caso, falias dc indulgcncia, concnsando
un nal rcscnic or un lcn assado, isio c,
dciar un crinc inunc, orquc aquclc quc o
concicu, scrviu lcn cn ouiras ocasics.
E cnircianio o quc aic agora sc icn raiicado
ncsic rcino, ondc nao soncnic as falias lcvcs
foran csquccidas, cla considcraao dos scrvios
dc grandc inoriancia; nas os naiorcs crincs
alolidos or scrvios insignificanics, o quc c
conlciancnic insuoriavcl.
O lcn c o nal sao iao difcrcnics c iao
conirarios quc nao dcvcn scr osios cn aralclo
un con o ouiro; sao dois ininigos cnirc os quais
nao sc dcvc csialclcccr iroca ncn concrcio; sc
309
un c digno dc rcconcnsa, o ouiro o c dc casiigo,
c iodos dois dcvcn scr iraiados scgundo scu
ncriio.
Quando a conscicncia udcssc sofrcr quc sc
dciassc una aao assinalada scn rcconcnsa, c
un crinc noiavcl scn casiigo, a razao dc Esiado
nao o odcria crniiir.
A uniao c as rcconcnsas dizcn rcsciio
nais ao fuiuro dc quc ao assado c rcciso quc
un rncic scja scvcro, ara afasiar os nalcs
quc sc udcsscn concicr, con a cscrana dc
graa, sc o soulcrcn cccssivancnic indulgcnic,
c quc clc faa o lcn quclcs quc sao nais uicis
ao ullico, ara dar-lIcs lugar a quc coniinucn
a fazcr o lcn, c a iodo o nundo dc os iniiar
scguindo o scu ccnlo.
Havcria a razcr cn crdoar un crinc, sc a
inunidadc nao dciassc lugar ao icnor das nas
conscqucncias; c a ncccssidadc do Esiado
discnsaria algunas vczcs lcgiiinancnic dc
rcconcnsar un scrvio, sc, rivando aquclc quc
o rcsiou, do scu salario, nao sc rivassc ianlcn
conjuniancnic da cscrana dc o rccclcr dc
fuiuro.
As alnas nolrcs ionando ianio razcr con o
lcn, quanio icn asco dc fazcr o nal, dcio o
discurso a rcsciio dos casiigos c dos sulcios
ara icrninar agradavclncnic csic caiulo
310
iraiando das rcconcnsas; solrc o quc nao qucro
dciar dc noiar, quc Ia cssa difcrcna cnirc as
graas or rcconIccincnio dc scrvios c aquclas
quc nao icn ouiro fundancnio alcn do uro
favor dos rcis, quc csics dcvcn scr grandcncnic
nodcrados, cnquanio os ouiros nao dcvcn icr
ouiros liniics, scnao aquclcs ncsnos dos
scrvios fciios ao ullico.
O lcn dos Esiados rcqucr iao alsoluiancnic
quc scus rncics scjan lilcrais, quc sc algunas
vczcs nc vcio ao csriio, quc Ia Ioncns quc or
sua rocnsao naiural nao sao lcnfazcjos,
scnrc csiinci quc cssc dcfciio, ccnsuravcl cn
iodas as cssoas, c una crigosa incrfciao nos
solcranos, quc scndo nais csccialncnic do quc
os ouiros Ioncns, fciios inagcn do Criador,
quc or sua naiurcza faz lcn a iodo o nundo,
nao odcn liniiar-sc ncssc onio scn quc
fiqucn rcsonsavcis anic Dcus.
A razao csia cn quc Dcus qucr quc os
solcranos icnIan razcr scguindo-lIc o ccnlo
c quc disiriluan os lcns dc anino londoso; dc
ouira forna, olrigando, scn cssa condiao,
arcccn-sc aos avaros, quc scrvcn lons
concsivcis nos scus fcsiins, nas iao nal
rcarados, quc os convidados os concn scn
razcr, c scn ficarcn agradccidos aos quc fazcn
a dcscsa.
311
Esicndcr-nc-ia nais solrc csic assunio sc
nao iivcssc falado cn ouiro dos caiulos
rcccdcnics, rcrcscniando quanio c inorianic
quc os rncics faan lcn aos do scu consclIo,
quc os scrvcn ficlncnic.
312

CAPTULO VI
Un iraiar coninuo nao conirilui ouco ao lon
succsso dos ncgocios.

Os ncgocios lucran ianio con o iraio
coninuo quando conduzidos con rudcncia, quc
nao c ossvcl acrcdiiar sc nao sc salc disso or
ccricncia roria.
Confcsso quc nao soulc dcssa vcrdadc scnao
cinco ou scis anos dcois dc icr sido cnrcgado
no nancjo dos ncgocios. nas icnIo disso, agora,
iania ccricza quc ouso dizcr scn ncdo, quc
iraiar scn ccssar, alcriancnic ou sccrciancnic
cn iodos os lugarcs, cnlora nao sc icnIa un
fruio rcscnic c o quc sc ossa cscrar ara o
fuiuro nao scja aarcnic, c coisa ncccssaria ao
lcn dos Esiados.
Posso dizcr con vcrdadc icr visio cn ncu
icno nudar or conlcio a facc dos ncgocios da
Frana c da crisiandadc, ara icr, sol a
auioridadc do rci, raiicado csic rincio, aic
cniao alsoluiancnic ncgligcnciado ncsic rcino.
Enirc as scncnics, Ia algunas quc
roduzcn fruios nclIorcs do quc ouiras; Ia
algunas quc assin quc cacn cn icrra gcrninan
313
c sacn-lIc lroios, cnquanio ouiras dcnoran
nuiio icno anics dc roduzircn o ncsno cfciio.
Aquclc quc ncgocia cnconira cnfin un
insianic quc c rorio a aiingir os scus fins; c
quando ncsno nao o cnconirassc, clo ncnos c
vcrdadc quc nada odc crdcr nisso, c or ncio
das ncgociacs fica advcriido do quc sc assa no
nundo, o quc nao c dc ouca conscqucncia ara
o lcn dos Esiados.
As ncgociacs sao rcncdios inoccnics quc
janais fazcn nal, c c rcciso agir or ioda a
aric, crio c longc c solrciudo cn Fona.
Enirc os lons consclIos quc Anionio Pcrcz
dcu ao falccido rci, s-lIc na idcia iornar-sc
odcroso ncssa coric c nao scn razao, ois quc
os cnlaiadorcs c iodos os rncics da
crisiandadc quc a sc acIan julgan quc aquclcs
quc sao ncssa coric os nais odcrosos, cn
crcdiio c cn auioridadc, sao clcs ncsnos, con
cfciio, quc icn nais odcr c foriuna; c cn
vcrdadc scu julgancnio nao c nal fundado,
scndo ccrio quc cnlora nao Iaja ningucn no
nundo quc dcva fazcr ianio alardc cono os
Paas, nao Ia lugar cn quc o odcrio scja nais
considcrado do quc na sua coric; o quc nosira
clarancnic quc o rcsciio quc a sc ninisira aos
cnlaiadorcs crcscc ou dininui c nuda dc facc
iodos os dias, scgundo o ncgocio dc scus
314
scnIorcs vao lcn ou nal, dondc rovcn
frcqucnicncnic quc csscs ninisiros vccn duas
caras or dia cn cada cssoa, scgundo scjan as
noicias do corrcio da iardc, cn rclaao s quc
vcn dc nanIa.
Os Esiados sao cono os coros Iunanos; a
loa cor quc aarccc na facc do Ioncn faz julgar
o ncdico quc nada Iaja csiragado or dcniro, c
da ncsna forna quc a loa icz roccdc da loa
disosiao das arics nolrcs inicrnas ianlcn c
ccrio quc o nclIor ncio quc icn un rncic
ara csiar lcn, cn Fona, c csialclcccr scus
ncgocios inicrnos dc nancira crfciia, orquc c
quasc inossvcl icr grandc rcuiaao ncssa
cidadc, quc Ia nuiio foi calca c quc c o ccniro
do nundo, scn csiar univcrsalncnic cn osiao
vaniajosa quanio aos inicrcsscs ullicos.
A luz naiural cnsina a cada un quc c rcciso
fazcr caso dos scus vizinIos, orquc cono sua
vizinIana lIcs da lugar a odcrcn criurlar,
c-nos ianlcn cn siiuaao dc odcr scrvir,
assin cono o cicrior dc una raa, quc incdc
quc os ouiros sc aroincn das nuralIas.
Os csriios ncdocrcs fccIan os scus
cnsancnios na cicnsao dos Esiados cn quc
nasccran, nas aquclcs aos quais Dcus dcu nais
luz, arcndcndo dos ncdicos, quc nos nalcs
naiorcs, as rcvolucs sc fazcn violcniancnic
315
clas arics nais afasiadas, nao csqucccn nada
ara sc foriificarcn ao longc.
E rcciso agir cn ioda a aric (o quc c lon
noiar} scgundo o Iunor c os ncios convcnicnics
ao alcancc daquclcs con quc sc ncgocia.
Divcrsas nacs icn divcrsos novincnios,
unas conclucn raidancnic o quc qucrcn fazcr
c as ouiras narcIan cn iudo con asso dc
cIunlo.
As Fcullicas sao dcsic uliino gcncro, vao
lcniancnic, c dc ordinario nao sc olicn dclas da
rincira vcz o quc sc cdc, nas conicniando-sc
con ouco logo sc olicn nais.
Cono os grandcs coros novcn-sc nais
dificilncnic quc os cqucnos, iais gcncros dc
Esiados, scndo conosios dc varias calcas, sao
nuiio nais iardos cn suas rcsolucs c cn suas
cccucs, quc os ouiros.
or cssa razao a rudcncia olriga aquclcs
quc ncgocian con clcs a dar-lIcs icno, c nao sc
arcssarcn scnao ianio quanio sua consiiiuiao
naiural crniic.
dc noiar quc assin cono as razcs forics c
solidas sao ccclcnics ara os grandcs c
odcrosos gcnios, as fracas sao nclIorcs ara os
ncdocrcs, orquc csiao nais ao scu alcancc.
316
Cada un concclc os assunios scgundo sua
caacidadc; os naiorcs arcccn faccis c
cqucnos aos Ioncns dc lon cnicndincnio c dc
grandc coraao, c aquclcs quc nao icn cssas
qualidadcs acIan dc ordinario iudo difcil.
Tais csriios sao incaazcs dc conIcccr o
cso do quc lIcs c roosio, c fazcn algunas
vczcs ouca conia do quc con cfciio c dc grandc
inoriancia, c algunas vczcs ianlcn nuiio caso
do quc ncn ncrccc scr considcrado.
rcciso agir con cada un scgundo o
alcancc do scu csriio. En ccrias ocasics c
rcciso falar c agir corajosancnic; dcois quc sc
s o dirciio do nosso lado, aic a onio dc
ruiura, c o conirario sc dando c rcfcrvcl
rcvcnir c afoga-lo no nasccdouro.
En ouiros, cn lugar dc rcncgar fora dc
roosiio ccrios discursos fciios
inrudcnicncnic or aquclcs con os quais sc
iraia, c rcciso sofrc-los con rudcncia c
dcsircza, nao icndo orclIas scnao ara ouvir o
quc convcn ara sc cIcgar ao fin.
Ha gcnic iao rcsunosa, quc cnsa dcvcr
usar dc lravura cn iodos os cnconiros,
acrcdiiando quc c un lon ncio ara olicr o quc
nao odc rcicndcr cla razao, c a quc nao
salcrian consirangcr cla fora.
317
Pcnsan icr fciio o nal quando ancaaran
fazc-lo; nas alcn dc quc csic roccsso c conirario
razao, nao da rcsuliado con gcnic Ioncsia.
Cono con os lolos nao sc odc ncgociar, Ia
csriios finos c iao dclicados quc nao sao nais
rorios quc os ouiros, orquc da londadc dc
scus csriios, ara incdi-los dc scrcn
cnganados, dcvcn sc guardar dc nao usa-los
ianlcn ara cnganar aos ouiros con quc
iraian.
Dcsconfia-sc scnrc daquclc quc sc vc agir
con fincza, c quc da na inrcssao da franqucza
c fidclidadc con quc sc dcvc agir; isso nao
adiania scus ncgocios.
As ncsnas alavras icn nuiias vczcs dois
scniidos, un quc dccndc da loa fc c da
ingcnuidadc dos Ioncns, ouiro dc sua aric c
suiilcza, clas quais c facil dc iorccr o vcrdadciro
significado dc una alavra ara clicacs iodas
cssoais.
As grandcs ncgociacs nao dcvcn icr un so
noncnio dc inicrruao; c rcciso rosscguir no
quc sc cnrccndc con crnancncia dc
inicncs, dc soric quc sc nao ccssc dc agir scnao
cla razao, c nao or rcguia dc csriio, or
indifcrcna das coisas, vacilaao dc cnsancnios
c rcsoluao coniraria.
318
Nao sc dcvc ianlcn icr dcsgosio or un
aconiccincnio nau, ois quc isso aconiccc
algunas vczcs, c o quc sc cnrccndc con nais
razao, algunas vczcs da rcsuliados infclizcs.
E difcil conlaicr consianicncnic c scnrc
scr vcnccdor, c c narca dc una ciraordinaria
lcnao quando os succssos sao favoravcis s
grandcs coisas c soncnic conirarios naquclas
cujo aconiccincnio c ouco inorianic.
nuiio quc as ncgociacs scjan iao
inoccnics, quc dclas sc ossan iirar grandcs
vaniagcns scn sc rccclcr, nunca, algun nal.
Sc algucn diz frcqucnicncnic quc alguns sao
dcsagradavcis, consinio quc dcscsiinc
conlciancnic o ncu julgancnio, sc nao
rcconIccc, no caso cn quc qucira alrir os olIos,
quc cn lugar dc odcr inuiar os naus succssos
quc noiou no rcncdio quc roonIo, orquc nao
c ara aquclcs quc dclc sc nao soulcran lcn
scrvir.
Quando nao roduzissc ouiro lcn alcn dc
ganIar icno cn ccrias ocasics, o quc aconiccc
dc ordinario, o uso scria nuiio rcconcndavcl c
uiil aos Esiados, ois quc nuiias vczcs nao c
rcciso nais do quc un insianic ara cviiar una
icncsiadc.
319
Ainda quc as alianas quc sc coniracn or
casancnios cnirc as coroas nao roduzcn
scnrc o fruio quc sc odc dcscjar, nao dcvcn
scr dcslciados, cono un dos nais inorianics
noiivos das ncgociacs.
Scnrc sc iira cssa vaniagcn. rcicn or un
icno os Esiados cn alguna considcraao dc
rcsciio uns cn rclaao aos ouiros, c dcssa
siiuaao c suficicnic quc algunas vczcs
arovciicn.
Assin cono ara sc icr lons fruios c rcciso
cncriar; os rncics dc Frana, quc iiran scu
nascincnio dc arcnics dc igual c dc alia
qualidadc, dcvcn scr cla ncsna razao clcvados,
c scn duvida sua classc sc conscrva ianio nais
ilusirc quanio ncnos nisiurada con ouira.
Enfin as alianas scrvcn algunas vczcs ara
ciinguir as ligas c as ligacs conira os Esiados
c cnlora nao roduzan scnrc csic lon cfciio,
a uiilidadc quc usufrui a casa da usiria nosira
lcn quc clas nao sao ara dcsrczar.
En naicria dc Esiado c rcciso iirar rovciio
dc iudo; c o quc odc scr uiil nao dcvc scr
dcsrczado.
As ligas sao dcsic gcncro; o fruio c inccrio, c
cnircianio c rcciso quc nao sc dcic dc fazcr
caso; cnlora scja vcrdadc quc cu nao
320
aconsclIaria nunca a un Crandc Prncic quc
cnlarcassc voluniariancnic, cnsando nuna
liga, cn un rojcio dc cccuao difcil, sc nao sc
scnic suficicnicncnic foric ara fazc-lo vingar,
acsar da falia ossvcl dos scus colcgas.
Duas razcs nc fazcn avanar cssa
roosiao.
A rincira iira a sua origcn c sua fora da
fraqucza das unics, quc janais sao dcnasiado
scguras cnirc divcrsas calcas coroadas.
A scgunda consisic cn quc os cqucnos
rncics sao cn gcral iao zclosos c diligcnics cn
fazcr cnirar os grandcs rcis cn cnrcsas dc
inoriancia quanio lcrdos cn sccunda-los,
cnlora csiriiancnic olrigados, Iavcndo alguns,
ncsno, quc fogcn da rcsonsalilidadc cusia
daquclcs quc fizcran cnlarcar conira a voniadc.
Enlora scja un dizcr conun, quc qucn icn
a fora icn ordinariancnic a razao, c vcrdadc,
cnircianio, quc duas oicncias dcsiguais, junias
or un iraiado, a naior corrc nais risco dc scr
alandonada do quc a ouira; a razao c cvidcnic; a
rcuiaao c iao inorianic ara un Crandc
Prncic, quc nao sc lIc odc roor ncnIuna
vaniagcn quc ossa concnsar-sc a crda sc
faliar aos conronissos dc alavra c dc fc. E
odc-sc fazcr un iao lon ariido quclc cujo
odcr c ncdocrc, cnlora sua qualidadc scja
321
solcrana, quc rovavclncnic clc rcfcrira sua
uiilidadc sua Ionra, o quc o fara faliar sua
olrigaao cn rclaao quclc quc rcvcndo a sua
infidclidadc, nao odcria rcsolvcr-sc a rcvcni-la;
orquc scr alandonado or scus aliados nao lIc
c dc iao grandc conscqucncia quanio o rcjuzo
quc rccclcria sc violassc a fc.
Os rcis dcvcn ionar cuidado con os iraiados
quc fazcn; nas quando clcs sao fciios, dcvcn
olscrva-los rcligiosancnic.
Sci quc nuiios oliicos cnsinan o conirario,
nas scn considcrar ncsic lugar o quc a fc crisia
odc forncccr-nos conira iais nainas; susicnio
quc, dcsdc quc a crda da Ionra c nais do quc a
crda da vida, un Crandc Prncic dcvc anics
arriscar sua cssoa, c ncsno o inicrcssc do scu
Esiado, do quc faliar sua alavra, quc clc nao
odc violar scn crdcr a sua rcuiaao, c or
conscqucncia a naior fora dos solcranos.
A inoriancia dcsic lugar nc faz noiar quc c
dc iodo ncccssario scr caio na cscolIa dos
cnlaiadorcs c ouiros ncgociadorcs; c quc nao sc
scria dcnasiado scvcro unindo aquclcs quc
uliraassasscn scus odcrcs; ois quc, or iais
falias, conroncicn a rcuiaao dos rncics, c
o lcn dos Esiados, iudo junio.
A facilidadc ou a corruao dc ccrios
csriios, c algunas vczcs iao grandc, c a coccga
322
quc icn alguns ouiros quc nao sao ncn fracos
ncn naus, dc fazcr alguna coisa, c s vczcs iao
ciraordinaria, quc sc nao sao naniidos dcniro
dc liniics quc lIc sao rcscriios, clo icnor da
sua alsoluia crda, scnrc sc cnconirara qucn
sc joguc a fazcr anics naus iraiados do quc
ncnIun.
Conscgui iania ccricncia dcssa vcrdadc,
quc cla nc consirangc a icrninar csic caiulo
dizcndo quc qucn dciar dc scr rigoroso cn iais
ocasics, faliara ao quc c ncccssario
sulsisicncia dos Esiados.
323

CAPTULO VII
Una das naiorcs vaniagcns quc sc ossa
conscguir ara un Esiado c dcsiinar cada un ao
cnrcgo ara o qual c nais rorio

Aconicccn ianios nalcs aos Esiados, or
causa da incaacidadc daquclcs quc sao
cnrcgados nos rinciais cargos c nas
conisscs nais inorianics, quc o Prncic, c
aquclcs quc fazcn aric da adninisiraao dos
scus ncgocios, nao odcrian considcrar zclo
cccssivo aquclc quc visassc dcsiinar cada un s
funcs ara as quais c caaz.
Os csriios nais clarividcnics, scndo ncsno
algunas vczcs ccgos no quc lIcs diz rcsciio, c
cnconirando-sc oucos Ioncns quc quciran
inor-sc liniics clas rcgras da razao; aquclcs
quc conian con a lcncvolcncia dos rncics,
crccn scnrc scr dignos dc ioda a soric dc
cnrcgos, c sol csic falso fundancnio nada
csqucccn do quc odcn fazcr ara olic-los.
Enircianio c vcrdadc quc aquclc quc c caaz
dc scrvir o ullico cn ccrias funcs scra caaz
dc arruina-lo cn ouiras.
324
Assisii a iao csiranIos inconvcnicnics dcvido
s nas cscolIas fciias no ncu icno, quc nao
osso dciar dc noiar a rcsciio a fin dc quc
scjan cviiados os ncsnos casos no fuiuro.
Sc os ncdicos nao conscnicn ccricncias
con cssoas dc considcraao, dcvcnos
considcrar quanio c crigoso r nos rinciais
cargos do Esiado cssoas scn ccricncia, dando
lugar or cssc ncio, a quc arcndizcs
ccrincnicn cn ocasics cn quc ncsircs c
olras-rinas sao ncccssarios.
Nada c nais caaz dc arruinar un Esiado, do
quc un ial roccdcr, vcrdadcira fonic dc ioda a
soric dc dcsordcns.
Un cnlaiador nal cscolIido ara fazcr un
grandc iraiado odc, or sua ignorancia, irazcr
un rcjuzo noiavcl.
Un gcncral dc ccrciio, incaaz dc ial
cnrcgo, c caaz dc arriscar cn na Iora ioda a
foriuna do scu scnIor c a fclicidadc do scu as.
Un govcrnador dc raa foric inorianic,
dcsiiiudo das condics ncccssarias sua
guarda, odc, nun insianic, rovocar dc ial
forna a runa dc iodo un rcino, quc ialvcz un
scculo acnas lasic ara rcarar scus crros.
325
Ouso dizcr, ao conirario, quc sc iodos aquclcs
quc csiao nos cnrcgos ullicos fosscn dignos
dclcs, os Esiados nao soncnic csiarian iscnios
dc nuiios acidcnics quc criurlan scu rcouso,
nas gozarian dc una fclicidadc indizvcl.
Sci lcn quc c nuiio difcil cnconirar cssoas
quc icnIan iodas as qualidadcs rcqucridas ara
os cargos quc sc lIcs dcsiina; nas ao ncnos c
rcciso quc scjan rovidas dos rinciais, c
quando nao sc odc cnconirar dcfiniiivos, nao c
cqucna saiisfaao cscolIcr os nclIorcs quc sc
cnconircn nun scculo csicril.
Sc a nascara, con quc a naior aric dos
Ioncns colrcn o rosio, c sc os ariifcios dos
quais scrvcn-sc ordinariancnic ara cscondcr
scus dcfciios, fazcn-nos dcsconIccidos a ial
onio quc scndo osios nos grandcs cargos,
arcccn iao naliciosos quanio a cscrava-sc quc
fosscn viriuosos quando foran cscolIidos; c
rcciso roniancnic rcarar o cngano, c sc a
indulgcncia odc fazcr iolcrar alguna lcvc
incaacidadc, nao dcvc nunca suoriar a nalcia
nuiio rcjudicial aos Esiados ara scr iolcrada
cn considcraao dos inicrcsscs ariicularcs.
ncsic onio quc sc rccisa rcrcscniar aos
rcis aic ondc sao rcsonsavcis dianic dc Dcus
quando dao or favoriiisno os cnrcgos c os
nais alios cargos quc nao odcn scr ossudos
326
or csriios ncdocrcs, scnao con rcjuzo dos
Esiados.
ncssa ocasiao quc sc dcvc conIcccr quc
nao sc condcnando or conlcio as afcics
ariicularcs quc sc odc icr or una ou ouira
cssoa; nao sc odc scn ouiro fundancnio alcn
da inclinaao naiural dcscular os rncics quc
sc dcian lcvar a ial onio quc dccn aos quc
csiinan dcssa nancira, cargos no ccrccio dos
quais arcccn scr iao rcjudiciais ao Esiado,
quanio uicis a si rorios.
Os fclizardos quc gozan das loas graas dos
rncics cla fora da sua inclinaao, sao scrcs
fclizcs a onio dc rccclcrcn vaniagcns scn quc
icnIan qualidadcs quc os ossan iornar dignos
dclas, c o ullico nao odc quciar-sc con razao,
scnao da sua falia dc nodcraao.
Mas c un sinisiro augurio ara un rncic,
quando aquclc quc c nais considcravcl ao scu
inicrcssc nao o c clo favor; c os Esiados nunca
csiao cn ior csiado do quc quando as
inclinacs quc o rncic icn or alguns
ariicularcs rcvalcccn solrc os scrvios
daquclcs quc sao nais uicis ao ullico.
En ial caso ncn a csiina do solcrano, ncn
o anor quc sc lIc iriluia, ncn a cscrana da
rcconcnsa cciian nais a viriudc; fica-sc ao
conirario nuna indifcrcna do lcn c do nal, c a
327
invcja c o ciunc, c o dcsciio lcvan cada un a
ncgligcnciar o scu dcvcr, orquc nao Ia ningucn
quc acIc quc a cunri-lo olicnIa vaniagcn.
Un rncic quc qucr scr anado clos scus
sudiios dcvc rccncIcr os rinciais cargos, c as
rinciras dignidadcs do scu Esiado, con cssoas
iao csiinadas or iodo o nundo, quc logo sc
ossa acIar a causa da cscolIa no ncriio.
Tal gcnic dcvc scr rocurada or ioda a
cicnsao do as c nao rccclida clas
inoriunacs ou cscolIida na nassa daquclcs
quc fazcn nais rcssao oria do galincic dos
rcis ou dc scus favoriios.
Sc o favor nao icn lugar nas cscolIas, c o
ncriio c unico fundancnio dclas, alcn dc quc o
Esiado sc acIara lcn scrvido, os rncics
cviiarao nuiias ingraiidcs, quc sc cnconiran
frcqucnicncnic cn ccrios csriios quc sao ianio
ncnos rcconIccidos dos lcncfcios quc rccclcn
quanio ncnos ncrcccn. Scndo ccrio quc as
ncsnas qualidadcs quc iornan os Ioncns
dignos do favor sao aquclas quc os iornan
caazcs c dcscjosos dc rcconIccincnio.
Varios icn lons scniincnios no noncnio cn
quc rccclcn favor, nas a consiiiuiao da sua
naiurcza os lcva ouco dcois, c clcs csqucccn
facilncnic o quc dcvcn aos ouiros orquc nao sc
inconodan scnao con clcs rorios; c cono o
328
fogo convcric iudo cn sua sulsiancia, nao
considcran os inicrcsscs ullicos scnao ara os
convcricr sua vaniagcn, c dcsrczan
igualncnic aquclcs quc lIcs fazcn lcn, c os
Esiados nos quais clcs o rccclcn.
O favoriiisno odc inoccnicncnic icr lugar
cn ccrias coisas; nas un rcino csia cn nau
csiado quando o irono dc ial dcus clcva-sc acina
da razao.
O ncriio dcvc scnrc csar nais na lalana,
c quando a jusiia csia dc un lado, o favor nao
odc rcvalcccr scn injusiia.
Os favoriios sao ianio nais crigosos, quanio
aquclcs quc sc clcvan cla foriuna scrvcn-sc
rarancnic da razao, c cono cla nao c favoravcl
aos scus dcsgnios, cnconira-sc ordinariancnic
na inossililidadc dc incdir as acs daquclcs
quc as concicn cn rcjuzo do Esiado.
A dizcr vcrdadc, nada vcjo iao caaz dc
arruinar o rcino nais florcsccnic do nundo, do
quc o aciiic dc ial gcnic, ou o dcsrcgrancnio dc
una nulIcr quc doninc o rncic.
Avano con iania convicao csia roosiao,
orquc a iais nalcs nao cisicn rcncdios scnao
os quc dccndcn do acaso c do icno, quc
dciando crcccr os docnics, scn os socorrcr,
329
dcvcn scr considcrados os iorcs ncdicos do
nundo.
Assin cono a luz nais inicnsa nao faz quc
un ccgo cncrguc o scu caninIo, ianlcn nao
Ia ncnIuna razao quc ossa clarcar os olIos dc
un rncic rclaiivancnic quclcs quc colrc dc
favor c dc aiao.
Qucn icnIa os olIos vcndados nao odc
fazcr loa cscolIa scnao or acaso, c a salvaao
do Esiado rcqucrcndo quc scjan fciias scgundo a
razao, rcqucr quc os rncics nao csicjan
sujciios a cssoas quc os rivan da luz dc quc
icn ncccssidadc ara vcr os oljcios quc sc cn
dianic dos scus olIos.
Quando o coraao dos rncics c ionado or
cssc lado, c quasc inuiil lcn fazcr, orquc os
ariifcios daquclcs quc sao scnIorcs dc suas
afcics cncgrcccn as nais uras acs c fazcn
frcqucnicncnic assar os scrvios nais
assinalados or ofcnsas.
Varios rncics sc crdcran or icrcn
rcfcrido sua afciao ariicular aos inicrcsscs
ullicos.
Tais dcsgraas aconicccran a alguns clo
cccsso das aics dcsrcgradas quc iivcran
clas nulIcrcs.
330
Alguns caran cn iais inconvcnicnics or
una iao sinlcs c iao ccga aiao concclida
clos scus favoriios, quc ara auncniar a sua
foriuna arruinaran a sua roria.
Ouiros Iouvc quc nao anando nada
naiuralncnic, nao dciaran dc icr novincnios
iao violcnios cn favor dc ccrios indivduos, quc
csics, foran causa dc sua crda.
Causara csanio ialvcz csia roosiao quc c
iao vcrdadcira, cnircianio, quanio c facil dc
concclcr; c sc sc considcra quc iais novincnios
sao nolcsiia nos csriios agiiados c quc assin
cono a causa das fclrcs c a corruao dos
Iunorcs, ianlcn sc odc dizcr quc cssas
csccics dc afcccs violcnias csiao anics
lascadas na falia daquclc cn qucn sc
cnconiran, do quc no ncriio daquclcs quc
rccclcn o cfciio c a vaniagcn.
Tais nalcs irazcn dc ordinario scu rcncdio
con clcs, orquc scndo violcnios sao dc ouca
duraao; quando coniinuan, cnircianio, irazcn
frcqucnicncnic, assin cono as fclrcs dcssa
naiurcza, a noric aos docnics, ou una falia dc
saudc quc, dcois, con dificuldadc sc rcara.
Os rncics nais salios cviiaran iodos csics
divcrsos nalcs, rcgulando dc ial forna as suas
afcics quc nclas a razao scrviu dc guia.
331
Muiios sc curaran dcois dc icr arcndido
sua cusia quc, sc nao o iivcsscn fciio, sua runa
cra incviiavcl.
Para voliar rccisancnic ao onio da qucsiao
roosia ncsic caiulo, quc icn or fin fazcr
conIcccr quanio c inorianic disccrnir aquclcs
quc sao nais rorios ara os cnrcgos;
icrninarci dizcndo quc, ois quc o inicrcssc dos
Ioncns c o quc os faz dc ordinario nal usar os
cargos quc lIcs sao confiados. os cclcsiasiicos
sao frcqucnicncnic rcfcrvcis a nuiios ouiros
quando sc iraic dos grandcs cnrcgos, nao
orquc scjan ncnos sujciios aos scus inicrcsscs,
nas orquc icn nuiio ncnos do quc os ouiros
Ioncns, visio quc, nao icndo nulIcr ncn filIos,
sao livrcs dos liancs quc ligan nais.
332

CAPTULO VIII
Do nal quc os aduladorcs, naldizcnics c
iniriganics causan aos Esiados, c quanio c
inorianic afasia-los dc junio dos rcis, lanindo-
os da sua coric

Nao Ia csic iao caaz dc arruinar un
Esiado, quanio os aduladorcs, naldizcnics, c
ccrios csriios quc nao icn ouiro dcsgnio scnao
fornar calalas c inirigas nas corics cn quc
vivcn.
Sao iao indusiriosos a csalIar scu vcncno,
or divcrsas fornas incrccivcis, quc c difcil
olicr-sc garaniia conira clcs scn ionar cuidado
dc nuiio crio.
Cono nao icn condiao ncn ncriio, ara
ionarcn aric nos ncgocios, ncn sao lons ara
ionarcn inicrcssc cla coisa ullica, nao sc
inorian dc os airaalIar; nas, cnsando
ganIar nuiio na confusao, nao csqucccn nada
do quc odcn, ara dcrrular or suas lajulacs
c scus ariifcios c or suas inirigas, a ordcn c a
rcgra quc os rivan ianio nais alsoluiancnic dc
ioda a cscrana dc foriuna quanio nun Esiado
lcn discilinado nao sc odc consiruir ial coisa
333
scnao con fundancnio no ncriio dc quc sao
dcsiiiudos.
Alcn dc scr coisa salida quc qucn nao c dc
un ncgocio icndc a arruina-lo, nao Ia nal quc
ial gcnic nao faa; c orianio nao Ia rccaucs
quc os rncics nao dcvan ionar conira a
nalcia quc sc cscondc dc ianias fornas quc c
difcil garaniir-sc conira clas.
Ha alguns quc, dcsiiiudos dc coraao c dc
csriio, nao dcian dc os icr suficicnics ara
fingir una iao grandc firncza quanio nais
rofunda c scvcra salcdoria, fazcndo-sc valcr,
acIando o quc dizcr cn iodas as acs alIcias,
ncsno quando sao louvavcis c inossvcis dc
nclIorar no assunio dc quc sc iraic.
Nada Ia iao facil quanio acIar razcs
aarcnics ara condcnar o quc nclIor nao sc
odc fazcr, c o quc foi cnrccndido con iao
solidos fundancnios quc nao sc odcria dciar dc
fazcr, scn concicr falia noiavcl.
Ouiros nao icndo loca ncn csriio,
condcnan or scus gcsios, ncncios dc calca c
sorrisos, o quc nao ousarian condcnar or
alavras, c quc cla razao nao sc odcria
condcnar.
Para nao adular, dcsdc quc sc iraic dc ial
gcnic, nao lasia o rncic inicrdizcr-lIcs o scu
334
ouvido; nas c rcciso lani-los do galincic c da
coric; orquc alcn dc scr a sua lcviandadc
algunas vczcs iao grandc quc cnirc o scu falar c
o crsuadir nao Ia difcrcna, quando ncsno clcs
nao odcn scr crsuadidos, nao dcian dc fazcr
una ccria inrcssao quc faz cfciio dc ouira vcz
sc nao laiidos clo ncsno ariifcio. E con cfciio
a ouca alicaao quc icn con os ncgocios, lcva-
os frcqucnicncnic a julgar o roccsso anics clo
nuncro dc icsicnunIas do quc clo cso das
acusacs.
Acnas odcria cu iraiar dc iodos os nalcs
dc quc csscs naus csriios foran auiorcs,
duranic o rcinado dc V. M. Mas dclcs icnIo vivo
rcsscniincnio or causa do inicrcssc do Esiado,
quc nc consirangc a dizcr quc c rcciso scr
inicdoso con rclaao a cssa gcnic a fin dc
rcvcnir iais novincnios cono aquclcs quc
iivcran lugar no ncu icno.
Por nais firnc c consianic quc scja un
rncic, clc nao odc scn grandc inrudcncia, c
scn cor-sc crda dc si rorio, conscrvar
junio dc si naus csriios quc odcn
surrccndcr dc inroviso, assin cono duranic o
coniagio un vaor naligno agarra nun insianic
o coraao c o ccrclro dos Ioncns nais forics c
rolusios, quando cnsan csiar nais saos.
335
rcciso culsar cssas csics ullicas c
nao dcia-las aroinar nunca scn quc
inicirancnic icnIan dcscarrcgado o scu vcncno,
o quc aconiccc iao rarancnic, quc o cuidado quc
sc dcvc icr con o rcouso, olriga anics
nanuicnao do scu afasiancnio, do quc a
caridadc convida ao scu cIanancnio.
Pullico scn icnor csia roosiao, orquc
nunca vi csriios quc gosiasscn dc faccs,
nuiridos nas inirigas da coric, crdcrcn scus
naus Ialiios, nudar sua naiurcza scnao or
inossililidadc; orquc o falar nao nudando
nclcs, visio quc a voniadc dc fazcr nal crdura, c
iirar dclcs o odcr.
Sc lcn quc alguns dcsscs naus csriios
ossan sinccrancnic convcricr-sc, a ccricncia
cnsinando-nc quc or un quc fica cn vcrdadciro
arrccndincnio, Ia vinic quc volian a scus
vniios, dccido quc c nclIor usar dc rigor con
rclaao a un quc scja digno dc graa, do quc
cor o Esiado a algun rcjuzo or cccsso dc
indulgcncia, ou con aquclcs quc guardan sua
nalcia no coraao c nao rcconIcccn sua falia
scnao or carias, ou con aquclcs cuja lcviandadc
dcvc fazcr icncr novas rccadas, iorcs do quc os
rinciros nalcs.
Quc os anjos nao faan nal, nao c
naravilIa, ois quc sao confirnados cn graa;
336
nas quc csriios olsiinados ncsic gcncro dc
nalcia faan o lcn quando odcn fazcr nal, c
una csccic dc nilagrc, dc quc a odcrosa nao
dc Dcus c o vcrdadciro novcl; c c ccrio quc un
Ioncn dc grandc rolidadc icra nuiio nais
dificuldadc cn sulsisiir nun scculo corronido
do quc aquclcs dc qucn nao sc icncn a viriudc,
or nao scrcn dc rcuiaao iao inicira.
Esiina-sc s vczcs quc c da londadc dos rcis
iolcrar as coisas quc arcccn dc ouca
inoriancia no scu conco; c cu digo quc clcs
scrian dcnasiado cuidadosos dcscolrindo c
afogando as ncnorcs inirigas dc suas corics, no
scu nasccdouro.
As grandcs foguciras nasccndo dc cqucnas
fascas, qucn ciinguc una, nao salc o inccndio
quc rcvcniu; nas ara o conIcccr, sc dcia
alguna scn aagar, c cnlora scnclIanics ncn
scnrc roduzcn os ncsnos cfciios, sc o fogo
cgar ialvcz nao sc ossa dar-lIc nais rcncdio.
Quc scja vcrdadciro ou falso quc un cqucno
cic ossa arar un grandc navio, ianio quanio
avanar un noncnio o curso lIc scria ossvcl, c
facil dc concclcr, clo quc os naiuralisias nos
conian dc ial cic. rcciso icr cuidado cn
lavar un Esiado do quc odc fazcr ara o curso
dos ncgocios, scn quc ossa or nada fazc-lo
caninIar nais dcrcssa.
337
En iais ocasics nao lasia afasiar os
grandcs or causa do scu odcr, c rcciso fazcr o
ncsno con os cqucnos, or causa da sua
nalcia. Todos sao igualncnic crigosos, c sc Ia
alguna difcrcna, a gcnic ncnor, or nais
cscondida, c nais ara icncr.
Assin cono o nau ar dc quc ja falci, fccIado
nun cofrc, infcsia c coniagia una casa, c odc
infcsiar una cidadc, assin as inirigas dc
galincic cncIcn a coric, os rncics, dc
arcialidadcs quc criurlan cnfin o coro do
Esiado.
Podcndo dizcr con vcrdadc quc janais vi
criurlaao ncsic rcino, con ouiro conco, digo
nais una vcz quc c nais inorianic do quc
arccc, aagar nao soncnic as rinciras fascas
dc iais diviscs, quando aarcccn, nas rcvcni-
las clo afasiancnio daquclcs quc nao icn ouiro
cuidado scnao accndc-las.
O rcouso do Esiado c una coisa nuiio
inorianic, ara odcr-sc faliar ao rcncdio scn
rcsonsalilidadc dianic dc Dcus.
Algunas vczcs vi a coric cn ncio da az, iao
cIcia dc faccs, or causa da falia dc
scguincnio a csic saluiar consclIo, quc ouco
faliou ara quc o Esiado falissc.
338
O conIccincnio disso c o conIccincnio quc
a Iisioria odc dar a V. M. dc scnclIanic crigo,
ao qual varios c csccialncnic os uliinos dos
scus rcdcccssorcs cnconiraran-sc cosios cla
ncsna causa, a iniuiao dc rccorrcr ao rcncdio;
vi a Frana iao calna icndo gucrra no cicrior,
quc vcndo o rcouso dc quc gozava, nao arccia
quc csiivcssc a lraos con as naiorcs oicncias.
Talvcz sc diga quc as faccs c as
criurlacs dc quc acalo dc falar anics vicran
da invcnao das nulIcrcs do quc da nalcia dos
lajuladorcs.
Mas cnlora cssa insiancia nada faa conira
o quc ccndi, confirna odcrosancnic, ois quc
falando dc aduladorcs c dc ouiros csriios
scnclIanics nao rcicndo ccluir as nulIcrcs,
algunas vczcs nais crigosas quc os Ioncns, c
ao sco sc ligan divcrsos gcncros dc airacs,
nais odcrosas ara odcr criurlar c dcrrular
os galincics, o rogrcsso c os Esiados, do quc a
nais suiil c indusiriosa nalcia dc alguns
csriios.
vcrdadc quc duranic os rcinados dc
Caiarina c Maria dc Mcdicis sua sonlra
divcrsas nulIcrcs sc nciian nos ncgocios, c
algunas, odcrosas cn csriio c cn airaao,
fizcran nalcs indizvcis, scus cargos lIcs icndo
scrvido ara iorna-las as nais qualificadas c
339
infclizcs nulIcrcs do rcino; icndo qucrido valcr-
sc das vaniagcns ara saiisfazcr a scus fins c s
suas aics, dcsscrviran aos quc nao lIcs cran
agradavcis, scndo cnlora uicis ao Esiado.
Podcr-nc-ia csicndcr solrc csic assunio, nas
varios rcsciios rcicn a ninIa cna, quc, or
nao scr caaz dc adulaao, quando condcna
alcriancnic nao odc iscniar-sc dc noiar quc os
favoriios, dos quais falci no caiulo rcccdcnic,
icn lugar daquclcs dos quais acalo dc caninar
a nalcia.
En scguida a csias vcrdadcs, nada nc rcsia
a dizcr scnao quc c inossvcl garaniir os
Esiados dos nalcs dos quais csscs divcrsos
gcncros dc csriio odcn scr causa, scnao
afasiando-os da coric; o quc c ianio nais
ncccssario, quanio nao sc odcria guardar ao scio
una scrcnic scn cor-sc coniingcncia dc scr
or cla icado.
340

CAPTULO IX
Quc iraia do odcr do rncic; c quc sc dividc
cn oiio sccs
SEO I
O rncic dcvc scr odcroso ara scr
considcrado clos scus sudiios c clos
csirangciros

O odcrio scndo una das coisas nais
ncccssarias grandcza dos rcis c fclicidadc do
scu govcrno, aquclcs quc icn a rincial rcdca dc
un Esiado sao ariicularncnic olrigados a nada
oniiir, quc ossa coniriluir a iornar o scu
scnIor iao auiorizado quc scja or cssc ncio
considcrado dc iodo o nundo.
Cono a londadc c oljcio do anor, o odcr c
causa do icnor, c c ccrio quc cnirc iodos os
rincios caazcs dc cciiar un Esiado, o icnor
quc sc funda na csiina c na rcvcrcncia icn a
fora dc inicrcssar nais cada un no
cunrincnio do scu dcvcr.
Sc csic rincio c dc grandc cficacia con
rclaao ao inicrior dos Esiados, nao c ncnos no
quc diz rcsciio ao cicrior, os sudiios c os
341
csirangciros, olIando con os ncsnos olIos un
odcr fornidavcl, uns c ouiros sc alsicn dc
ofcndcr un rncic quc rcconIcccn csiar cn
csiado dc lIcs fazcr nal, sc icn voniadc.
Noici dc assagcn, quc o fundancnio do
odcr dc quc falo dcvc scr a csiina c o rcsciio.
acrcsccnio quc c agora coisa iao ncccssaria, quc
sc iira sua origcn dc ouiros rincios, c nuiio
crigosa, visio quc cn lugar dc scr causa dc
icnor razoavcl, lcva a odiar os rncics, quc nao
csiao cn siiuaao ior do quc quando cacn na
avcrsao do ullico.
O odcrio quc faz considcrar c icncr os
rncics con anor icn varias csccics
difcrcnics; c una arvorc quc icn quairo ranos
divcrsos, quc iiran ioda sua nuiriao c
sulsiancia dc una ncsna raiz.
O rncic dcvc scr odcroso or sua
rcuiaao, or un razoavcl nuncro dc soldados
naniidos consianicncnic, c or una noiavcl
sona dc dinIciro no icsouro, ara rovcr nas
ocasics inrcvisias quc cIcgan quando nclas
ncnos sc cnsa.
Enfin, cla ossc do coraao dos scus
sudiios, cono sc odc clarancnic vcr.
342

SEO II
O rncic dcvc scr odcroso cla sua rcuiaao;
o quc lIc c ncccssario ara cssc fin

A rcuiaao c ianio nais ncccssaria aos
rncics, quc aquclc do qual sc faz lon juzo, faz
nais con o scu nonc do quc aquclcs quc nao sao
csiinados fazcn con ccrciios.
Dcvcn fazcr nais caso da rcuiaao do quc
da roria vida; c dcvcn anics arriscar sua
foriuna c grandcza do quc conscniir quc naqucla
sc consiga fazcr una lrccIa, scndo ccrio quc o
rinciro cnfraquccincnio quc cIcguc
rcuiaao dc un rncic c, or lcvc quc scja, o
asso dc nais crigosa conscqucncia ara a sua
runa.
Digo scn icnor quc os rncics, sol csic
onio dc visia, nao dcvcn nunca csiinar
ncnIun lucro ou vaniagcn sc icn arco
Ionra, ainda quc ouco, c clcs sao ou ccgos ou
inscnsvcis a scus vcrdadciros inicrcsscs sc
conscnicn cn ncgocios dc ial naiurcza.
Con cfciio a Iisioria nos cnsina quc cn
iodos os icnos c cn iodos os ascs, os
rncics dc grandc rcuiaao sao scnrc nais
343
fclizcs do quc aquclcs quc, ccdcndo ncsia
qualidadc, os solrcujan cn fora, riqucza c
iodo ouiro odcr.
Cono nao odcrian icr zclo dcnais solrc
cssc onio, scus consclIciros nao icrao ianlcn
cuidado quc scja cccssivo, dc fazcr valcr as loas
qualidadcs quc cisicn nas suas cssoas.
Aquclcs quc sc conduzircn solrc rcgras c
rincios coniidos ncsic icsiancnio adquirirao
scn duvida un nonc quc nao icra ouco ncnos
cso no csriio dos sudiios c dos vizinIos,
ariicularncnic sc scndo rcligiosos cn rclaao a
Dcus, sao nais ainda cn rclaao a si rorios.
Qucr dizcr. vcrdadciros cn sua alavra; ficis
s suas roncssas; condics iao alsoluiancnic
ncccssarias rcuiaao dc un rncic, quc
assin cono aquclc quc for dcsiiiudo dclas nao
odcria scr csiinado or ningucn, ianlcn c
inossvcl quc aquclc quc as ossui nao scja
rcvcrcnciado or iodo o nundo, c nao sc icnIa
nuiia confiana nclc.
Podcria dar varios ccnlos dcssa vcrdadc;
nas nao rcicndo quc csia olra scja un lugar-
conun; c facil dc fazcr or qualqucr un quc
qucira iira-los dos lons livros. Conicnio-nc con
nao adianiar nada quc nao scja iao ccrio c iao
claro, quc ioda a cssoa lcn scnsaia cnconirara
rova no scu raciocnio.
344

SEO III
O rncic dcvc scr odcroso cla fora das suas
froniciras

Scria rcciso scr rivado dc scnso conun
ara nao salcr quanio c inorianic ara os
Crandcs Esiados icr as suas froniciras lcn
foriificadas.
coisa ianio nais ncccssaria ncsic rcino,
quc quando ncsno a lcviandadc da nossa naao
a iornassc incaaz dc rcalizar grandcs
conquisias, o scu valor a iornara invcncvcl na
dcfcsa roria, sc iivcr grandcs conquisias, o scu
valor a iornara invcncvcl na dcfcsa roria, sc
iivcr grandcs raas iao lcn foriificadas c iao
lcn guarnccidas quc ossan fazcr aarcccr sua
coragcn scn cor-sc a sofrcr grandcs
incnodos, unicos ininigos quc icra a vcnccr.
Una fronicira lcn foriificada c caaz ou dc
fazcr quc os ininigos crcan a voniadc quc
udcsscn icr dc acs conira un as, ou ao
ncnos incdir-lIas dc incio ou na
inciuosidadc sc sao suficicnicncnic ousadas
ara vir con fora dcscolcria.
345
Os novincnios suiis dc nossa naao icn
ncccssidadc dc scr garaniidos clo icrror quc
udcssc icr dc un aiaquc inrcvisio, sc nao
soulcssc quc a cnirada do rcino icn rcaros iao
forics quc nao Ia inciuosidadc csirangcira
caaz dc lcva-la dc vcncida c quc das raas
fossc inossvcl ionar conia, scnao con nuiio
icno.
O novo nciodo dc alguns dos ininigos dcsic
rcino scndo anics fazcr crcccr cla fonc as
raas quc siiian, do quc iona-las a viva fora,
arruinando anics o as quc aiacan con nuiia
cavalaria, do quc avanar a c, con considcravcl
coro dc infaniaria cono sc fazia aniigancnic;
claro quc as raas da fronicira nao sao soncnic
uicis ara rcsisiir a iais csforos, nas quc sao a
salvaao dos Esiados, dcniro das quais c
inossvcl quc os ininigos faan grandcs
rogrcssos, sc dcian airas dc si cidadcs quc
corian a conunicaao con o scu as c os
conloios ao ncsno icno.
Essa considcraao nc olriga a rcrcscniar
quc nao c suficicnic foriificar as raas c nuni-
las ara o icno quc ossan rcsisiir a un aiaquc
dc viva fora, nas c rcciso quc scjan ao ncnos
fornccidas dc iodas as coisas ncccssarias ara
nais dc un ano, icno suficicnic ara dar lugar
dc os socorrcr conodancnic.
346
Sci lcn quc c quasc inossvcl aos grandcs
rcis dciar ncssas condics nuiias cidadclas;
nao sc da o ncsno con as grandcs cidadcs ondc
a socicdadc c os Ioncns roduzcn o
arnazcnancnio dc nuiias coisas dc quc un
govcrnador nao rccisa fazcr grandc rovisao, c c
facil dc olrigar os Ialiianics a sc rovcrcn dc
vvcrcs ara un ano, suficicnic scnrc, ncsno
or scis ncscs c nais sc sc discnsan as locas
inuicis cono a razao o qucr.
Con isso nao sc rcicndc quc ial ordcn
ossa iscniar os solcranos dc icr arnazcns
ullicos; ao conirario clcs nunca scrian dcnais,
c dcois dc icr arnazcnado, dcvcn csialclcccr
rcgras iao loas ara conscrvar os gcncros, quc
nao scja livrc aos govcrnadorcs, aos quais
cricncc disor, a dissiaao fora dc roosiio ou
or ura ncgligcncia ou clo dcscjo quc
udcsscn icr dc arovciia-la cn scu lcncfcio.
Nao csccifico osiiivancnic o nuncro dc
canIcs (34}, dc olvora, dc lalas c iodas as
nunics dc gucrra quc dcvcn cisiir cn cada
raa, orquc dcvcn scr difcrcnics os dcosiios
scgundo o iananIo dclas. Tanlcn dirci quc a
nuniao dc loca nao c nais ncccssaria do quc a
dc gucrra, ois cn vao una raa siiiada csiaria
lcn dc vvcrcs, sc lIc faliassc o quc c
alsoluiancnic ncccssario ara dcfcndcr-sc c
aiacar os ininigos, visio quc a ccricncia nos
347
nosira quc aquclcs quc nais aiiran nais gcnic
naian quando una raa csia siiiada, c anics sc
dcvc ccononizar o ao do quc a olvora.
Os aniigos icndo noiado nuiio a roosiio
quc a vcrdadcira fora das raas csia na dos
Ioncns, nao osso dciar dc dizcr quc iodas as
foriificacs sao inuicis sc o govcrnador c os
oficiais quc conandan nuna raa nao icn o
coraao iao foric quanio suas nuralIas c scus
laluarics c sc o nuncro dc Ioncns nao c
roorcional ao iananIo da raa c quaniidadc
dos osios a dcfcndcr.
A ccricncia nos fcz vcr cn divcrsas
ocasics, quc as ncnorcs licocas sao invcncvcis
sc Ia firncza c coragcn naquclcs quc as
dcfcndcn, c as nclIorcs forialczas nada rcsisicn
quando aquclcs quc csiao la dcniro nao icn
coragcn roorcional s suas foras.
Os rncics nao dcvian scnao icr
nuiissino cuidado cn lcn cscolIcr aquclcs aos
quais confian suas froniciras dcsdc quc a
salvaao c o rcouso do Esiado dccndcn
rincialncnic da sua fidclidadc, vigilancia,
coragcn c ccricncia; c quc frcqucnicncnic a
falia dc una dcssas qualidadcs cusia nilIcs aos
ascs, quando nao sao causa alsoluia da sua
crda.
348

SEO IV
Do odcrio quc un Esiado dcvc icr or suas
foras dc icrra (Esia scao icn cla alundancia
dc naicria varias suldiviscs, quc scrao
narcadas con suliiulos scn nuncraao}

O Esiado nais odcroso do nundo nao
odcria vangloriar-sc dc gozar dc rcouso scguro,
sc nao csia cn siiuaao dc garaniir-sc, a iodo o
icno, dc invasao inrcvisia c dc surrcsa
inoinada.
Por isso c ncccssario quc un grandc rcino,
cono csic, icnIa scnrc un coro dc soldados
crnancnic, suficicnic ara rcvcnir os dcsgnios
quc o odio c a invcja odcrian fornar conira sua
roscridadc c sua grandcza, quando sc julga
csicja nun scguro rcouso, ou ao ncnos ara os
afogar no nasccdouro.
Qucn icn a fora icn nuiias vczcs a razao
cn naicria inicrnacional; c o fraco odc
dificilncnic iscniar-sc dc icr cula no julgancnio
da naioria do nundo.
Cono nuiios inconvcnicnics sofrc o soldado
quc nao iraz scnrc consigo a sua csada; o
rcino quc nao csia scnrc na sua dcfcnsiva c cn
349
condics dc garaniir-sc dc surrcsa inoinada,
icn nuiio a icncr.
Os inicrcsscs ullicos olrigan quclcs quc
icn a dircao dos ascs a govcrna-los dc soric
quc ossan nao soncnic garanii-los dc iodo o
nal quc odc cviiar, nas ainda da arccnsao quc
udcsscn icr.
O poderIo dos prncIpes o nIco meIo capaz
de produzIr esse eIeIto, e resta, portanto,
saber que Ioras devem ser mantIdas neste
reIno.
A razao qucrcndo quc Iaja roorao
gconcirica cnirc o quc susicnia c o quc c
susicniado, c ccrio quc nao rcciso ouca fora
ara susicniar un coro iao grandc cono o dcsic
rcino.
As quc sao ncccssarias a un fin iao
inorianic odcn c dcvcn scr dc naiurcza
difcrcnic, isio c, cnirc os soldados, dcsiinados
conscrvaao dcsic Esiado, uns dcvcn scr
conscriios, ara csiarcn ronios iodas as vczcs
quc scja ncccssario, c os ouiros coniinuancnic
csiar a osios ara quc nao Iaja noncnio cn
quc sc nao csicja cn csiado dc loa dcfcsa.
Nmeros de soIdados que devem ser mantIdos
neste reIno.
350
Para lcn guarncccr as cidadcs fronicirias c
icr un coro cn csiado dc oor-sc a iodo o
iniuiio inoinado, c rcciso ao ncnos nanicr
4.000 cavalciros c 4.000 infanics a osios c odc-
sc scn carga cccssiva ara o Esiado nanicr
10.000 fidalgos c 5.000 ccs conscriios ronios
ara iodas as ocasics cn quc scjan rcqucridos.
Dir-sc-a ialvcz quc a dcfcsa do Esiado nao
rcqucr iao grandcs rcaraiivos. Mas alcn dc quc
c ncccssario csiar isso a cargo da Frana, ois
quc do conirario a nolrcza c o ovo iirarao
vaniagcn; digo quc c ncccssario scr caaz dc sc
fazcr a gucrra scnrc quc o lcn do Esiado assin
o rcqucira.
A guerra aIgumas vezes necessrIa.
No julgancnio dos nais scnsaios a gucrra c
algunas vczcs un nal incviiavcl; c cn ouiras
ocasics c alsoluiancnic ncccssario, c ial quc
dclc sc odc iirar o lcn.
Os Esiados icn ncccssidadc, cn ccrios
crodos, dcla, ara urgar-sc dc naus Iunorcs,
ara vingar una injuria, dc quc a inunidadc
rovocaria ouiras, ara garaniir dc orcssao scus
aliados, ara incdir a coniinuaao do orgulIo
dc un conquisiador, ara rcvcnir nalcs dc quc
sc csia ancaado, c dos quais nao sc odcria
iscniar or ouiro ncio, ou cnfin or ouiros
divcrsos acidcnics.
351
Susicnio quc, c c coisa vcrdadcira, nao odc
Iavcr gucrra fcliz quc nao scja jusia, orquc sc
nao fossc, ncsno quc o dcsfccIo fossc lon
scgundo o nundo, icr-sc-ia quc rcsiar conias ao
irilunal dc Dcus.
Ncsia considcraao, a rincira coisa quc
scria rcciso fazcr, quando sc c olrigado a lanar
nao das arnas, c caninar lcn a cquidadc quc
as c nas naos, o quc dcvc scr fciio or
douiorcs dc caacidadc c rolidadc rcqucridas.
Tal fundancnio rcssuosio, nao sc dcvc
cnsar scnao nos ncios dc lcn fazcr a gucrra,
cnirc os quais, arovciiar o icno nao c dos
ncnos inorianics.
Ha a difcrcna cnirc aquclc quc sc vinga or
colcra ou cla razao; o rinciro faz nal c sc
arrisca a rccclc-lo, rcfcrindo sofrcr o rcjuzo a
crdcr a ocasiao dc da-lo ao scu ininigo; c o
uliino dissinula scus scniincnios, aic quc ossa
causar nal cono cna or sua falia, scn ionar
aric nos scus sofrincnios.
O rinciro agc cono aninal inulsionado
clos novincnios dc sua naiurcza; c o uliino
conduz-sc cono Ioncn, dciando-sc lcvar cla
razao.
Para lcn fazcr a gucrra nao lasia lcn
cscolIcr a ocasiao, icr lon nuncro dc soldados,
352
dinIciro alundanic, vvcrcs c nunics; o
rincial c quc os Ioncns scjan rorios quilo
a quc sc dcsiinan, quc sc saila nanic-los cn
discilina, fazc-los vivcr con rcgra c quc sc
disonIa do scu dinIciro, dos scus vvcrcs c
nunics a roosiio.
facil csialclcccr csics rccciios gcrais, nas
a raiica c difcil c cnircianio, sc c dcsrczada, o
succsso dc una gucrra nao odcria scr fcliz
scnao or acaso ou or nilagrc, con o quc os
scnsaios nao dcvcn coniar.
Nao Ia naao no nundo iao ouco roria
ara a gucrra quanio a nossa; a lcviandadc c a
inacicncia quc icn nos ncnorcs iralalIos, sao
rincios quc dcnasiadancnic sc vcrifican.
Enlora Ccsar icnIa diio quc os franccscs
salcn duas coisas, a aric niliiar c a dc lcn
falar, confcsso quc nao udc conrccndcr, aic o
rcscnic, sol quc fundancnio clc lIcs airilui a
rincira dcsias qualidadcs, visio quc a acicncia
nos iralalIos c nos sofrincnios, qualidadc
ncccssaria na gucrra, nao sc cnconira nclcs
scnao rarancnic.
Sc cssa condiao aconanIassc sua valcniia,
o univcrso nao scria suficicnicncnic grandc ara
liniiar as suas conquisias; nas cono o grandc
coraao quc Dcus lIcs dcu iorna-os rorios a
vcnccr iudo o quc a clcs sc oc cla fora, sua
353
lcviandadc c sua rcguia iorna-os incaazcs dc
solrcujar os ncnorcs olsiaculos quc as dilacs
dc un ininigo asiuio oc ao scu ardor.
Da vcn quc ncn sao rorios ara as
conquisias quc rcqucrcn icno, ncn a conscrvar
aquclas quc fizcsscn nun insianic.
Nao sao soncnic lcvianos, inacicnics c
ouco acosiunados fadiga; sao acusados dc
nao csiarcn nunca conicnics con o icno
rcscnic, c dc scrcn ouco afcioados sua
Pairia; c csia acusaao icn ianio fundancnio
quc nao sc odcria ncgar quc nais sc cnconiran
aqui dos quc falian ao quc sao olrigados or
nascincnio, do quc cn iodas as ouiras nacs do
nundo.
Poucos ionan arnas conira a Frana, c a
nao sc cnconiran franccscs; c quando sao
arnados clo scu as, scus inicrcsscs lIcs sao
iao indifcrcnics, quc nao fazcn ncnIun csforo
ara doninar scus dcfciios naiurais cn scu
rovciio.
Corrcn ccnicnas dc lcguas cn lusca dc una
laialIa c nao qucrcrian cscra-la oiio dias. O
ininigo os cansa anics ncsno quc sc icnIa osio
naos olra.
Nao icncn o crigo, nas qucrcn cor-sc a
clc scn ncnIun sofrincnio; as ncnorcs dcnoras
354
lIcs sao insuoriavcis. Nao icn flcugna ara
cscrar un so noncnio sua fclicidadc, c sc
alorrcccn ncsno na coniinuaao da sua
roscridadc.
No conco dc sua cnrcsa, scu ardor c
ciraordinario c con cfciio sao nais do quc
Ioncns ncssc insianic; nas ouco icno dcois
clcs sc anolcnian dc soric quc sc iornan iguais
aos dc viriudc conun, acalando or sc
dcsgosiarcn c sc rclaiarcn a onio dc scrcn
ncnos do quc Ioncns.
Fican, cnircianio, con coragcn ara sc
laicrcn, dcsdc quc scjan conduzidos luia
incdiaiancnic; nas sao incaazcs dc cscrar
ocasiao; cnlora sua Ionra, a rcuiaao da sua
naao c o scrvio do scu scnIor os olrigucn a
isso.
Nao salcn ncn iirar ariido dc una viioria,
ncn rcsisiir foriuna dc un ininigo viiorioso;
ccgan nais do quc quaisqucr ouiros cn sua
roscridadc, nao icndo coragcn ncn julgancnio
na advcrsidadc c nos iralalIos.
Enfin sao sujciios a ianios dcfciios quc nao c
scn razao quc alguns judiciosos csriios sc
csanian dc cono csia nonarquia sc odc
conscrvar dcsdc o scu nascincnio, ois sc cla
scnrc cnconirou filIos ficis cn sua dcfcsa,
nunca foi aiacada scn quc os scus ininigos
355
dciasscn dc cnconirar, cn scu scio, ariidarios
quc cono vloras nada csqucccran do quc
udcran ara rocr as cniranIas naicrnas.
Sci quc coniralalanando cssas incrfcics
os franccscs icn loas qualidadcs; sao valcnics,
corajosos c cIcios dc Iunanidadc; scu coraao c
iscnio dc ioda crucldadc c sao iscnios dc rancor
ois quc con facilidadc sc rcconcilian.
Enlora cssas qualidadcs scjan ou
ornancnios da vida civil ou csscnciais
crisiandadc; c vcrdadc quc scndo dcsiiiudos dc
flcugna, acicncia c discilina, consiiiucn cono
una carnc salorosa scn o icncro quc lIc da
gosio.
Nao ignoro quc a rovidcncia dc Dcus quc c
adniravcl cn iodas as coisas, o c ariicularncnic
no coniralalanar as nas qualidadcs dc cada
naao, or ouiras vaniagcns quc concnsan os
scus dcfciios.
Sc a naao franccsa c lcviana c inacicnic,
sua valcniia c inciuosidadc a fazcn
frcqucnicncnic cccuiar dc un rinciro csforo
o quc ouiros so conscgucn con nuiio icno.
Sc sua inquiciaao incdc ficar
voluniariancnic nos ccrciios, a londadc divina
a iorna iao alundanic cn Ioncns, quc scnrc
sc cnconiran nuiios quc lcvados clo ncsno
356
rincio dc lcviandadc cniran quando os ouiros
sacn, c csics logo csiao ronios a voliar, quando
os ouiros alandonan a ariida.
Sc a ouca afciao quc clcs icn or scu as
lcva-os algunas vczcs a ionar arnas conira scu
rci, a inconsiancia c os novincnios suliios aos
quais csiao sujciios fazcn quc nclcs nao sc icnIa
confiana c con isso rovocan nais nal do quc
sao caazcs dc rcalizar dc noiu rorio ao scu
as.
coisa ccria quc os csanIois nos
solrcujan cn consiancia c cn firncza, cn zclo
c cn fidclidadc ara con scu rci c sua airia;
nas cn concnsaao cssc rcino csicril c iao
dcscrio cn ccrios lugarcs c iao ouco alundanic
cn Ioncns, quc scn a sua firncza csiaria
nuiias vczcs alandonado or si ncsno.
Dc rcsio sc cnirc os franccscs alguns
ariicularcs ionan ariido conira scu ScnIor, os
csanIois sc rclclan fazcndo noiin cn coros
dcniro dos ccrciios.
Sc o incrador icn a vaniagcn dc doninar
una naao quc c a scncnicira dos soldados, icn
ianlcn a dcsvaniagcn dc o vcr nudar
facilncnic dc ariido c dc rcligiao, alcn dc scr
sujciia a cnlriagucz scndo nuiio nais
dcsrcgrada quc a nossa cn cananIa.
357
En una alavra, cada naao icn os scus
dcfciios c rudcnics sao aquclcs quc rocuran
adquirir or arics o quc a naiurcza nao lIcs
dcu.
nais facil acrcsccniar coragcn, valcniia
c coricsia dos franccscs, a flcugna, a acicncia
c a discilina, do quc dar s nacs flcugnaiicas
o fogo quc o nascincnio nao iivcr dado.
Os franccscs sao caazcs dc iudo, dcsdc quc
aquclcs quc os conandan scjan caazcs dc
cnsinar convcnicnicncnic o quc c ncccssario quc
clcs raiiqucn.
Sua coragcn, quc os lcva a rocurar gucrra
aos quairo canios do nundo, vcrifica csia
roosiao. dcsdc quc clcs vivcn cono os
csanIois nos scus ccrciios, cono os succos no
scu as, cono os croaias nas suas iroas, c
cono os Iolandcscs nos scus Esiados.
Elcs olscrvan a discilina dc uns c ouiros; o
quc nosira lcn quc sc clcs fican no scu as
con scus dcfciios naiurais, c orquc csics sao
suoriados c nao sc salc corrigi-los.
Sc vivcn ncsic rcino scn discilina, nao c
ianio or falia sua, scnao dos cIcfcs quc os
conandan quc sc conicnian dc ordinario cn
fazcr lclas ordcnanas scn cuidado dc fazc-las
olscrvar.
358
Nada Ia nais facil do quc dar rcgras dc lcn
vivcr c nada nais difcil do quc fazc-las raiicar,
scn quc scja inossvcl.
rcciso, caso sc ossa, fazcr conrccndcr,
jusiia c razao, scndo cn scguida inicdoso c
inflcvcl no casiigo daquclcs quc as violcn.
Sc un, dois ou ircs casiigos nao aran a
scqucncia da dcsolcdicncia, a coniinuaao acala
vcnccndo; c cu ouso dizcr a V. M. quc sc cnconira
cIcfcs dignos dc conandar, nao faliara cn
sudiios rorios na olcdicncia. coisa ccria quc
a oiniao gcncralizada clo nundo quc os
franccscs sao incaazcs dc sulordinaao a rcgras
c discilina, nao icn ouiro fundancnio scnao na
incaacidadc dos cIcfcs, quc nao salcn cscolIcr
os ncios ncccssarios aos fins a quc sc rocn.
O ccrco dc La FocIcllc ondc duranic irczc
ncscs un ccrciio dc 25.000 Ioncns rccclcu
ordcns c olcdcccu cono rcligiosos quc lcvasscn
arnas, c a viagcn dc Pigncrol cn quc fizcran o
ncsno, vcrifican o quc digo.
Mas c rcciso quc aquclc quc conanda nao
faa ncnIuna cccao dc cssoa, scndo
rcconIccido cono conandanic; scndo ccrio quc
sc sc vissc quc nao iinIa suficicnic firncza ara
ficar inflcvcl no rigor da rcgra csialclccida or
clc, nao Iouvcssc ningucn quc cnsassc scr
olrigado a guarda-la, orquc do conirario nuiios
359
sc arriscarian a viola-la cnsando odcr fazc-lo
inuncncnic.
Mas sc un cIcfc sc cansa ncnos dc unir do
quc os dclinqucnics dc concicr suas falias, sua
firncza incdira o curso dc nossas cccssivas
lcviandadcs, a ncnos quc dc un ial rcncdio, nao
scja rcciso cscrar conicr nos liniics da razao
una naao iao fogosa c inciuosa cono a nossa.
Os casiigos dc Marillac c dc Moninorcncy, nun
insianic uscran no scu dcvcr iodos os grandcs
do rcino; c cu ouso asscgurar quc un oficial cn
dcz con cinqucnia soldados, scra caaz dc
nanicr os ccrciios cn discilina c cn csiado dc
fazcr iudo o quc sc quiscr.
Assin, sc sc casiigan iodos aquclcs quc
faliarcn saiisfaao dc scus dcvcrcs c
olrigacs, casiigados scrao oucos orquc
oucos sc cnconiran quc dc coraao alcgrc sc
conIan sua crda, quando a sailan
incviiavcl, c, con a noric dc oucos, a nuiios sc
icra conscrvado a vida, lcn cono a ordcn cn
iodas as coisas.
Nunca os dcfciios dcsia naao aarcccran
nais do quc sol o rcinado dc V. M. quc, scndo
assinalado or nuiia fclicidadc, c clo odcrio da
conduia cssoal, scra ianlcn aoiado clos
julgadorcs scnsaios, con iodas as infidclidadcs
360
sofridas c o grandc nuncro dc lcviandadcs
raiicadas conira o scu scrvio.
Dcois dc icr or varias vczcs rocurado as
razcs dc uns c ouiros, nao icno dizcr quc iais
lcviandadcs rovcn da fraqucza da ninoridadc dc
V. M. duranic a qual os csriios dc ial forna sc
acosiunaran a ioda soric dc liccnas, quc
acrcdiiaran odcr coniinuar con a ncsna
inunidadc dc anics.
A rincira razao c quc icndo nais colcgios dc
rcligiosos, nais oficiais dc jusiia c dc finanas
do quc no assado, iinIa ncnos soldados, o quc
fazia quc a dcscrao dos quc sc rciiran dos
ccrciios aarcccssc nais cnlora scndo ncnos
do quc anics cncIcndo a raa daquclcs quc
alandonan scu dcvcr.
A scgunda, quc as cssoas niliiarcs fazian
no assado nais foriuna do quc agora, da qual os
financciros c ariicianics rccolIcn ioda a graa,
con dcsgosio daquclcs quc sc vccn
consirangidos a cor a sua vida quasc
inuiilncnic.
A icrccira, quc os cIcfcs dc agora sao ncnos
cuidadosos da discilina niliiar c ncnos scvcros
cn casiigar os quc os alandonan, do quc cran
nossos ais.
361
A quaria, quc o quc os franccscs lcvaran scn
gucrra csirangcira ou scn ininigos odcrosos a
conlaicr fcz-lIcs quasc csqucccr a rofissao c os
dcsacosiunou das fadigas dc quc sao ouco
caazcs, cnlora scja rcciso nuiio sofrcr quando
sc icn assunio con ininigos odcrosos c asiuios.
Acrcsccnio a csias considcracs, quc a
saudc dc V. M. nao crniiiu ionar scnrc lugar
nos ccrciios c a injusiia dos franccscs c ial quc
nao sc conicnian nun lugar ondc arriscan a
vida, sc nao vccn o scu rci, con a rcscna do
qual csiinan-sc, dc alguna forna, scguros.
Nao calc aos ininigos dcsic Pas, fazcr a
gucrra con succsso, or sinlcs icncnics; a
flcugna dc sua naao lIcs da cssa vaniagcn,
nas a franccsa c ncnos roria do quc qualqucr
ouira a ial fin, orquc o ardor quc lIc da
coragcn c dcscjo dc conlaicr, da-lIc ianlcn
inacicncia quc nao odc scr vcncida scnao cla
rcscna do scu rci.
Sc aconicccu algunas vczcs quc una
cnrcsa icnIa cIcgado a lon fin sol icncnics,
scn duvida nuiias das quc assin foran fclizcs,
dccndcran dc cssoas dc grandc auioridadc,
ianio cla confiana do scu scnIor quanio clo
ncriio dc suas cssoas, ou cniao a gucrra nao foi
dc ial duraao quc solrcujando os ininigos
362
iivcsscn ianlcn quc vcnccr o Iunor dos
franccscs.
Nao c ouco iralalIo scr olrigado a dar a
conIcccr aqui os dcfciios quc V. M. varias vczcs
noiou na sua nolrcza; cnircianio clcs sao iao
ullicos, quc c inossvcl cscondc-los.
A afciao quc lIc dcdico, faz quc scja
ncccssario canina-los ara a cnconirar ccnlo
c rcncdio.
A csiina quc ncrcccu no assado quasc nao
crniic acrcdiiar quc fizcssc nal cn ccrias
ocasics, ao vosso rcinado; nas scn duvida farci
cla razao vcr cssc cfciio clos rcsuliados.
Nao Ia ningucn quc nao conrccnda
facilncnic quc Ia grandc difcrcna cnirc os
csriios quc or sua naiurcza solcn c as arics
nais grossciras dc scus coros quc fican laias.
A ccclcncia da nolrcza quc rocura a gucrra
voluniariancnic c cono os csriios quc solcn,
csiinada dc iodo o nundo; a quc nao vai
gucrra scnao cla ncccssidadc das lcis dcsic
rcino c, sc nao a lorra, clo ncnos o vinIo quc
csia alaio da csscncia c do qual iao ouco caso
sc faz quc acnas c scrvido aos criados.
Nao Ia conunIao cn quc o nuncro dc naus
sudiios nao scja naior do quc o nuncro dc lons;
363
cnircianio ouco joio scndo caaz dc csiragar
nuiio irigo, nao c naravilIa sc, quando una
nolrcza sc rcunc, o naior nuncro corronc o
ncnor cnlora csic scja nclIor; c cono o lon
vinIo nada valc nisiurado con a lorra, ianlcn
o scrvio da nclIor nolrcza c nao so inuiil cono
rcjudicial, quando cn coniaio con a lorra quc a
alicra.
ArrIre ban
Esic discurso dando-nc lugar a falar solrc o
lando c o cdiial (Arricrc lan}, nao osso dciar
dc dizcr quc c una asscnllcia dc nolrcza quc
nao icndo cIcfc quc icnIa auioridadc, conduz-sc
scn rcgra c vivc scn discilina.
Asscnllcia cuja sulsiancia c iao ouco
asscgurada, quc a lcviandadc, a covardia, a
nalcia ou o dcsgosio dc ircs ou quairo cssoas,
c caaz dc a dissiar nun noncnio. Asscnllcia
quc arruina nais os lugarcs ondc assa, do quc
as iroas rcgularcs quc arruinando o as dc V.
M. agan una aric do quc dcscndcn,
cnquanio csia nada aga.
Nao faz nunca guarda nun ccrciio. da
rovcn dulo nal, o da sua vadiaao c o dcsgosio
dos ouiros.
Sc cla nao conlaic assin quc cIcga, cono
foi ronia cn vir o c cn voliar, ancaando disso
364
a iodo o insianic. Fciirando-sc cla csiraga a
nuiia gcnic con o scu nau ccnlo, nas os
nais cngcnIosos da sua iroa invcnian iudo o
quc o ariifcio odc sugcrir ara colrir sua
infania, c fazcr crcr quc nao sc vai scn razao; o
quc faz quc cnfraqucccndo os ccrciios cla os
csania ao ncsno icno.
V. M. conIcccndo nclIor do quc cu csias
vcrdadcs dc quc viu a raiica cn sua rcscna,
scn cagcrar os dcfciios dc una ordcn, dc quc
arcscnici as crfcics, ninIa conscicncia nc
olriga a dizcr, con audacia, quc nao sc dcvc
socorrcr dc ial socorro, nuiio nais rcjudicial
quc uiil ao Esiado.
Mas, a fin dc quc csic rcino nao fiquc rivado
do scrvio da nolrcza, dc quc scnrc fui
rincial scrvo, c a quc c olrigado a scrvir cn
icno dc gucrra, or causa dos fcudos quc lIcs
foran dados con cssa condiao c as vaniagcns
quc icn duranic a az, solrc o ovo, c rcciso
iaar iodos csics cn cada disiriio scgundo a sua
rcnda, fornando con dinIciro da rcnda,
conanIias rcgularcs, nas quais os quc
rcfcrircn, cssoalncnic, scrvir a agar a
coniriluiao dos scus fcudos, scrao rccclidos,
dcsdc quc sc conroncian a saiisfazcr s
condics dc suas olrigacs.
365
A rudcncia qucr quc a gcnic sc sirva dos
Ioncns scgundo scu alcancc, surindo as falias
naiurais; c or cssa razao c rcciso scrvir-sc do
coro da nolrcza, sc sc qucr iirar alguna
uiilidadc.
En scguida a csia olscrvaao, assando
adianic, sou olrigado a noiar quc c quasc
inossvcl cnrccndcr con succsso grandcs
gucrras so con os franccscs.
MercenrIos necessrIos
Os csirangciros sao alsoluiancnic
ncccssarios, ara nanicr o coro dos ccrciios, c
sc a cavalaria franccsa c loa ara conlaicr, nao
sc odc rcscindir dos csirangciros ara noniar
guarda do ccrciio c suoriar as fadigas.
Nossa naao ardcnic c inulsiva nos
conlaics, nao c ncn vigilanic ara guardar-sc
ncn roria ara iniuiios ou cnrcsas quc nao
odcn scr cccuiadas scn iralalIo.
Os ccrciios franccscs cran scnrc
conosios a nciadc dc csirangciros c nos
ccrincnianos quanio c vaniajoso o scu
scrvio, na falia dc gcnic nossa, clas loas
qualidadcs daquclcs dc quc nos odcnos scr
assisiidos. c cnircianio corrigir os nossos
dcfciios, ianio quanio ossvcl nos scja.
366
Ora; orquc nos falian soldados lcn
discilinados, firncs c consianics no scu dcvcr,
nais ainda nos falian cIcfcs quc icnIan as
qualidadcs quc scjan ncccssarias; nao c lasianic
rcncdiar a un dcsics dcfciios; c rcciso rovcr ao
ouiro.
No nundo Ia oucos nas ainda ncnos cn
Frana quc cn ouira aric, quc nao fiqucn ccgos
na roscridadc c nao crcan coragcn c
julgancnio nos rcvcscs c advcrsidadcs.
ianlcn ncccssario quc Iaja gcnic na
adninisiraao do Esiado c no conando dos
ccrciios quc scja iscnia dcsscs dcfciios; dc ouira
forna scria difcil ou so or acaso sc iiraria fruio
das ocasics favoravcis quc Dcus da, crdcndo
nuiio no rinciro acidcnic dc foriuna quc
iivcsscnos.
Enlora scja a calca o quc guia o rcsio do
coro c quc o julgancnio scja a aric nais
csscncial ao quc conanda, c vcrdadc, cnircianio,
quc cu dcscjo anics, a un gcncral, nuiia
coragcn c csriio ncdocrc, do quc nuiio
csriio c ouco coraao.
Esaniara ialvcz csia roosiao, orquc c
coniraria ao quc nuiios a rcsciio cnsaran,
nas a razao dcla c cvidcnic.
367
Os quc icn nuiia coragcn nao sc csanian
con o crigo; iodo o csriio quc Dcus lIcs dcu c
scu julgancnio lIcs scrvc nuiio lcn ncssas
ocasics; nas aquclcs quc icn ouca coragcn
csaniando-sc facilncnic, fican criurlados con
o ncnor crigo, c or naior quc scja o scu
csriio clc lIcs c inuiil orquc o ncdo iira dclc o
convcnicnic uso.
Nao fao grandc difcrcna cnirc dar o nancjo
das finanas a un ladrao c o conando dc un
ccrciio a qucn nao icn coragcn.
Cono a avarcza c o dcscjo quc icn o rinciro
dc adquirir lcns fazcn quc clc arovciic iodas as
ooriunidadcs dc auncniar scus fundos orquc c
dcsoncsio, ianlcn o scgundo, quc icn o dcscjo
dc conscrvar a sua vida, garaniindo-sc dc crigos
quc nao icn fundancnio scnao na sua
inaginaao, c lcvado a crdcr c a cviiar nuiias
ocasics vaniajosas ara as suas arnas; c assin
sc o rinciro c caaz dc concicr falias clo
dcscjo dc cncIcr a sua lolsa, o scgundo nao o c
ncnos cla inicnao dc conscrvar a vida.
Enirc cssoas dc coragcn Ia os quc sao
naiuralncnic valcnics, c ouiros quc o sao
raciocinadancnic; os rinciros sao nclIorcs
soldados do quc gcncrais, orquc dc ordinario
sua valcniia c aconanIada dc lruialidadc; nas
os scgundos sao lons cIcfcs; cnircianio c scnrc
368
ara dcscjar quc sua razoavcl valcniia nao scja
dcsiiiuda da naiural, orquc dc ouira forna
scria dc icncr quc a rcvisao dc inconvcnicnics
quc odcn aconicccr, c nao aconicccn, dcsviassc
aquclc quc agir con dcnasiado raciocnio, dc
cnrccndcr o quc a ouiros ncnos racionais c
nais audazcs daria rcsuliado.
A falia dc julgancnio conirilui nuiio
valcniia dc ccrias cssoas quc dao golcs ianio
nais audaciosos quanio ncnos conIcccn o
crigo a quc sc ccn.
O julgancnio nao scrvc ouco a ouiros ara
fingir grandc audacia cn ccrias ocasics, quc,
crigosas na aarcncia, nao o sao ncn no cfciio
ncn no csriio daquclcs a qucn Dcus dcu nais
luzcs.
Cono nao c rcciso valcniia scn julgancnio
ara un gcncral, sc clc c clarividcnic c
cnincnicncnic judicioso, icn ncccssidadc dc
sinccridadc quc o incdc dc fazcr assar
ariifcios or acs dc coragcn. O Ioncn sc
cscondc nuiias vczcs dc ianias nanciras, quc c
lcn difcil disiinguir os cfciios da calca
daquclcs cujo coraao c causa rincial c noiora.
Ha gcnic iao naiuralncnic valcnic, quc assin
sc conscrva aic o iunulo.
369
Ouiros quc, nao o scndo dcssa nancira,
fazcn csforo na nocidadc ara arcccr iais, a
fin dc adquirircn alguna rcuiaao sonlra da
qual ossan assar a vida scn infania.
Esics uliinos nao oliivcran scus fins scn
quc os cfciios da sua valcniia dcsaarcccsscn,
orquc icn sua conia c o ariifcio c a fonic dc sua
coragcn c nao sua inclinaao naiural.
E rcciso cuidar-sc ara nao sc cscolIcr un
cIcfc dcsia naiurcza, lcnlrando-sc quc o ariifcio
c iao crigoso naquclcs quc conandan quanio o
julgancnio c a coragcn lIcs sao ncccssarios.
Esias duas qualidadcs dcvcn quasc narcIar
no ncsno c, nas cn conanIia dc varias
ouiras.
As grandcs cnrcsas nao scndo lrinqucdo dc
crianas, rcqucrcn naquclcs quc as dirigcn idadc
nadura; nas ianlcn c vcrdadc quc assin cono
a nadurcza do julgancnio quc avana con os
anos c uiil ara fornar dcsgnios, o fogo da
nocidadc nao o c ncnos ara r cn cccuao, c
c coisa ccria quc a foriuna ajuda os noos c vira
as cosias aos vclIos.
rcciso noiar a csic rcsciio, quc Ia grandc
difcrcna cnirc un noo c un vclIo. difcil scr
lon c nau ao ncsno icno.
370
Para scr ccclcnic, c rcciso scr jovcn na
idadc, nas nao cn scrvios c cn ccricncia. E
cnlora os vclIos scjan dc ordinario os nais
rudcnics, nao sao os nclIorcs ara cnrccndcr,
orquc clcs sc cnconiran frcqucnicncnic
dcsiiiudos do fogo da nocidadc quc sc rcqucr cn
iais ocasics.
Para concluir. o coraao, o csriio c a loa
soric sao ircs qualidadcs iao ncccssarias a un
cIcfc, quc cnlora nao sc cnconircn nuiios quc
as icnIan, c difcil cscrar, scn acaso, grandcs
aconiccincnios daquclcs quc sc cnconirarcn
dcsiiiudos dc una dclas.
Mas sc sc for suficicnicncnic fcliz ara acIar
aquclc cn qucn cssas condics cocisian, scra
facil rcncdiar os dcfciios daquclcs quc sc ocn
sua conduia.
Un daquclcs quc causa nais nal c, assin
cono noici, a lcviandadc da nossa naao, quc a
iornando quasc incaaz dc ficar nuiio icno
nuna ncsna siiuaao, faz quc un ccrciio,
acnas osio a c, logo sc rcduza a nciadc.
RemdIo para que os exrcItos subsIstam
Algunas vczcs considcrci quc o nclIor
ccdicnic quc sc odcria ionar ara fazcr
sulsisiircn os soldados cn c dc discilina, scria
csialclcccr os lcgionarios, cono ouirora sc
371
raiicava ncsic rcino, acrcsccniando alguns
ccdicnics ariicularcs conlciancnic
ncccssarios ara os iornar scguros; nas a razao c
a ccricncia nc fizcran crdcr cssa oiniao.
A razao orquc faz conIcccr clarancnic quc o
quc c dado ao cuidado dc varios c ianio ncnos
scguro quanio cada un dcscarrcga no
conanIciro, c quc as cscolIas quc sc fazcn cla
oiniao das conunidadcs rarancnic sao fciias
or noiivos dc razao, orquc cnlora Iaja nuiia
gcnic ajuizada c rola, o nuncro dc
dcscquililrados c dc naus c scnrc nuiio naior.
A ccricncia cnsina a iodo nundo quc nao
Ia dinIciro iao nal gasio quanio o quc fica a
cargo das conunidadcs.
Essa verdade cIaramente justIIIcada peIa m
admInIstrao dos dInbeIros de Imposto das
cIdades e das IbrIcas das Igrejas.
Alcn dc quc cu osso dizcr con vcrdadc quc
quando as ncccssidadcs urgcnics do Esiado
consirangcn V. M. a rccorrcr a iroas cnviadas
clos rncics, conduzidas c agas or scus
oficiais, o quc vi duas vczcs duranic csia uliina
gucrra; scnrc cusiaran o dolro c fizcran ianias
ou nais dcsordcns quc as ouiras c sulsisiiran
ncnos do quc as lcvaniadas ao ncsno icno,
conduzidas or ariicularcs cusia dc V. M.
372
Esias considcracs fizcran-nc vcr
clarancnic quc cn lugar dc cncarrcgar as
rovncias do lcvaniancnio c da nanuicnao dos
soldados, os solcranos dcvcn cncarrcgar-sc, ja
quc odcn fazc-los sulsisiir con ordcn sc
qucrcn scrvir-sc dos ncios uicis a ial fin,
scguindo a ordcn cosia.
Todos os soldados dcvcn scr arrolados cn
rclaao con os noncs, lugar dc nascincnio,
Ialiios, a fin dc quc, sc dclandarcn, ossan
scr cnconirados facilncnic.
O cscrivao dc cada lugar dcvc scr
cncarrcgado do nuncro do quc sc lcvaniar cn
ioda a cicnsao, c os juizcs olrigados a vcrificar
quc scjan casiigados, scgundo o rigor das
ordcnanas, iodos aquclcs quc voliarcn dos
ccrciios scn laia valida, sol cna aos diios
juizcs dc scrcn rivados dos scus cargos, sc sc
vcrificar quc icndo iido conIccincnio da volia
dos soldados, os iivcrcn dciado inuncs.
Para o arrolancnio dos soldados, cada un
dcvc scr olrigado a scrvir ircs anos scn cdir
laia, scnao cn caso dc nolcsiia cvidcnic, sol
condiao ianlcn dc quc cssc icrno icndo
cirado nao sc lIcs ossa rccusar, quando
cdircn.
Essa condiao arccc ianio nais ncccssaria,
quc o franccs quc crc scr consirangido c naniido
373
conira voniadc, nao cnsa, conuncnic, scnao
cn cscaar-sc, ncsno crdcndo nil vidas sc
ianias iivcssc, ao asso quc sc iivcr lilcrdadc dc
sc rciirar, arccc quc ficara voluniariancnic no
ccrciio, a naiurcza lcvando dc ordinario os
Ioncns a qucrcr ncnos o quc lIcs c crniiido do
quc o quc lIcs c roilido.
Todo o soldado quc oliivcr a sua laia dcvc
scr olrigado a rcgisirar-sc no cariorio da
jurisdiao na qual asscniou raa.
Os cIcfcs c os oficiais dc un rcgincnio or
coisa alguna odcrao rccclcr soldados dc ouiros,
sol cna dc scrcn dcgradados das arnas c dc
nolrcza sc sao fidalgos.
E o soldado quc alandonar scu caiiao scn
laia scra nandado s galcras scn rcnissao cn
qualqucr icno cn quc scja rcso, scn nudana
dc lugar ou dc condiao quc o ossa iscniar
dcssa cna.
NcnIuna laia scra julgada loa scn
assinaiura do ncsirc dc Cano ou ouiro quc
conandc o coro na sua auscncia, sclando con o
sclo do rcgincnio.
Cada rcgincnio icra un rclosic, un
conissario, un fiscal c un agador quc scrao
olrigados a aconanIar sua fora, sol cna dc
cassaao ou ncsno dc uniao ccnlar.
374
Sc algunas dcsordcns o rclosic nao
rocura casiigar scgundo as lcis niliiarcs, scra
clc o casiigado logo quc a qucia cIcgar ao
conIccincnio dc V. M. ou dc scus gcncrais.
Sc o nuncro dc rcgincnio nao csia conlcio
c o conissario c o fiscal nao avisan, rcsondcrao
no scu nonc c scrao scvcrancnic unidos.
Sc o soldo faliar or dcsdia do agador ou
or dcsfalquc dos fundos a scu cargo, ou or
qualqucr ouiro noiivo, nao odcra iscniar-sc do
agancnio do quadrulo daquclc valor, con
uniao ccnlar.
Os diios oficiais scrao soncnic cnrcgados
or conissao, divcrsas ccricncias icndo dado a
conIcccr quc nada crdc ianio aos oficiais do rci,
ariicularncnic cn caso dc gucrra, quanio
colocar os cargos a iiulo dc ofcios, quc a falar
vcrdadc consiiiui iiulo dc roulo c inunidadc.
Aquclcs quc conandan foras scrao
olrigados a fazc-las r cn laialIa iodas as
vczcs quc forcn soliciiados clos conissarios.
A fin dc quc aquclcs quc icn iais conisscs
ossan ficlncnic cunri-las, o conissario icra
200 lilras or ncs, o fiscal 150, o rclosic 100, o
noiario 50 c cada un dos scus arquciros 30.
375
Ora; orquc nada sc odcria avanar
rcgulando os soldados c os graduados, sc nao sc
rcscrcvcssc a ordcn a scr olscrvada clos
rinciais cIcfcs, os ncsircs dc cano, caiiacs,
sargcnios-norcs, icncnics c insgnias, nao
odcrao alsicr-sc dos scus cargos scn laia dos
scus gcncrais c conandanics dc iroas, ou dc V.
M., c cn caso dc quc ncnIun coniravcnIa o
rcgulancnio, dcvcn scr quclrados, dcgrcdados,
dc nolrcza c dc arnas, sc sao nolrcs, ou acnas
quclrados sc nao o sao, scn rcjuzo dc naior
cna. V. M. inora, sc lIc agradar cssa lci, or si
ncsna, dc nao lIcs dar laia duranic a gucrra
scn causa lcgiina; nas quando csiivcrcn cn
guarniao, usara dcssa londadc dc nao rccusar
laia ao icro dos oficiais, or quairo ncscs, a
fin dc quc nun ano sc ossa icr iodos dc volia.
Con csia rcgra quc nao odc scr julgada
dcnasiado ausicra or aquclcs ncsnos quc dcla
sofrcrcn, icr-sc-a un cuidado ariicular con os
soldados. Sc sc lIcs da ao or iodo o ano, scis
ncdidas c una roua; sc sc coniinuan as
nisscs niliiarcs raiicadas cn 1639 ara os
incdir dc cair docnics; sc cacn icn-sc o
Iosiial quc aconanIa o ccrciio or ioda a
aric, cono sc fcz no ncsno ano, c asscgurando
a vida quclcs quc sc inuiilizan no scrvio do rci,
no asilo dc S. Lus dcsiinado a cssc fin. Ouso
rcsondcr quc a infaniaria dcsic rcino scra, ara
o fuiuro, lcn discilinada.
376
A cavaIarIa
Da ncsna forna scra a cavalaria, sc, ondo-
a cn ordcn, o quc nao rciio ara nao
inoriunar, olriga-sc alcn disso, cada cavalciro
a icr dois cavalos dc scrvio c un dc lagagcn
cono nnino, olscrvando-sc ainda
rigorosancnic as ordcnanas quc olrigan a quc
sc nao alandoncn as arnas, c sc forcn osios
cn guarniao duranic a az nos lugarcs fccIados
ara cviiar as dcsordcns inossvcis dc sc cviiar
cn favor do ullico, quando os soldados csiao na
cananIa.
Ela sc oriou iao nal ncsias uliinas gucrras,
quc sc ficassc cono csia, nao sc odia nais fazcr
conia.
A vcrdadcira causa da sua dccadcncia c o
grandc nuncro dc lcvaniados ara sc oorcn
cavalaria csirangcira, quc c a cavalo gcnic dc
ioda a csccic.
Da vcn quc cla nao odc nais scr conosia
so da nolrcza, firnc c corajosa; nas icvc dc scr
cIcia nao soncnic con vclIos soldados, nas con
noos dc iodas as condics quc nunca
ccrincniaran ncn coraao ncn lrao.
Sc iniiando os csirangciros quc rccclcn dc
iudo na sua cavalaria, a nossa arcndcssc a
suoriar igualncnic lcn as fadigas, cnlora
377
iivcssc crdido aric do scu aniigo valor, quc a
iornava noiavcl, icranos consolo; nas a
lcviandadc c a dclicadcza quc sc cnconiran cn
quasc iodas as condics dc nossa naao,
nanicn os scus riniiivos dcfciios; assin cla
crdcu o quc iinIa dc nclIor scn adquirir o quc
nao ossua.
Enlora os ncdicos csiincn quc a cura dc
una nolcsiia csia adianiada quando a vcrdadcira
causa do scu nal c conIccida, confcsso quc
conIcccndo a origcn c a fonic daqucla dc quc sc
iraia, sua cura nao dcia dc scr nuiio difcil.
Sc sc rcduz a cavalaria nolrcza, nao sc icra
o nuncro ncccssario ara oor-sc ao ininigo; c sc
sc adniic iodo o nundo, c inossvcl icr una
cavalaria cono a Iisioria conia icr sido a
franccsa.
O unico ccdicnic quc sc icn a ncu vcr c
coriar os caiiacs a icr nas suas conanIias o
naino ossvcl dc nolrcs quc udcrcn,
ordcnando quc ncnIun scja rccclido na
dcnonsiraao dc arada, scn quc icnIa nciadc
dc gcniis-Ioncns.
Olrigar a iodos os fidalgos dc 20 anos, a
irazcrcn arnas, dcclarando quc nao scrao nunca
caazcs dc cargo ncn dignidadc, sc nao scrvircn
ircs anos nas iroas dc V. M.
378
Proilir a iodos os oficiais dc cavalaria dc dar
ingrcsso cn suas conanIias a soldado nao
gcniil-Ioncn quc nao icnIa 25 anos assados, c
quc nao icnIa scrvido na infaniaria ao ncnos
ircs anos.
Enfin fazcr cccuiar rigorosancnic as
aniigas ordcns niliiarcs, quc cigcn quc os
cavalciros quc alandonan scu cIcfc nun
conlaic scjan dcsarnados, lasiando a
noioricdadc da sua dcfccao.
Sc csic rcgulancnio c rcligiosancnic
olscrvado, nao duvido quc a cavalaria franccsa
volic a icr a sua aniiga rcuiaao, c V. M. icndo
sua infaniaria c sua cavalaria lcn discilinadas
odcra dizcr-sc foric clas arnas cn qualqucr
icno quc scja, c cn csiado dc dar duranic a az
iania scgurana a scus sudiios quanio icrror aos
scus ininigos.
Fcsia a vcr soncnic sc csic Esiado odcra
suoriar a dcscsa dc un iao grandc coro dc
soldados cono o quc csiou rojciando, coisa quc
cn scguida caninarci.
Enircianio, cnlora sc dcva cscrar quc or
ncio dc rcgulancnio iao uiil c iao facil dc
olscrvar cono o quc roonIo, os ccrciios
sulsisiirao no fuiuro cono c dc dcscjar; ou clo
ncnos scrao nclIorcs do quc cran; nas farci
scis advcricncias ianio nais ncccssarias ara
379
una grandc gucrra, quanio a rudcncia rcqucr
quc, nos ncgocios inorianics, icnIan-sc ianios
ccdicnics quc nao sc dcic dc icr ncdida
accriada ara iudo.
Notas para subsIstncIa dos exrcItos e para se
Iazer utIImente a guerra.
1. Sc sc qucr icr cinqucnia nil Ioncns
cfciivos, c rcciso lcvaniar ccn, nao csiinando
un rcgincnio dc vinic conanIias quc dcvcn icr
ccn Ioncns, scnao or nil.
2. rcciso frcqucnicncnic rcfrcscar os
ccrciios or novos rccruiancnios, scn os quais,
cnlora forics clo conirolc, scrao fracos
cfciivancnic.
3. Tais rcnovancnios dcvcn scr fciios
anics rccruiando clcncnios dc vclIos coros, quc
scria rcciso conscrvar, ncsno quando
csiivcsscn inicirancnic cnfraquccidos, do quc
or lcvaniancnio dc clcncnios novos aos quais
cnircianio sc rccorrc cono ccdicnic cn ccrias
ocasics dc rcncncia, orquc os soldados sc
alisian voluniariancnic scgundo os oficiais.
4. Quando as iroas csiao arruinadas,
nais valc aga-las no csiado a quc csiao
rcduzidas, do quc as rcfornar, orquc c
inossvcl usar assin scn quc sc crcan
ccclcnics oficiais c soldados agucrridos.
380
Sci quc sc odc ordcnar a assagcn do rcsio
dos soldados ara ouiros rcgincnios. Mas c
inossvcl conlciancnic a cccuao, a afciao
quc cada soldado icn clo scu caiiao dando-lIc
noiivo a quc sc rciirc, ou clo ncnos rcicio
sua lcviandadc ara agir assin.
Sci lcn ainda quc rcfornando rcgincnios
odcr-sc-ia iniiar os csanIois, quc nao assan
soncnic os soldados ara aniigos coros scnao
ianlcn os oficiais.
Mas cnlora scja facil rcsolvcr dcssa soric,
nao Ia scvcridadc suficicnic ara loa cccuao; o
Iunor anlicioso c o ouco juzo dos dc nossa
naao nao crniic quc scjan conandados dcois
dc icrcn sido conandanics, quaisqucr quc scjan
as vaniagcns quc iirasscn dc ial olcdicncia.
5. inossvcl, nas gucrras quc cigcn
csforos ciraordinarios, agar rcgularncnic as
noniuras do cssoal cngajado, cono sc faz nas
cnrcsas quc nao cccdcn as foras dc un
Esiado; nas cn ial caso csics dois ccdicnics
odcn rcncdiar a un ial dcfciio.
O rinciro consisic cn rovcr-sc iao lcn dc
vvcrcs quc o ao nao falic aos soldados.
O scgundo, conicniar os cIcfcs quc, csiando
saiisfciios icn nuiio inicrcssc cn nanicr a gcnic
quc conanda ara nao sc csforar. Ao asso quc
381
sc sao naliraiados, suas qucias c ncgligcncias
dao lugar liccna dos scus soldados c lIcs faz
icr dcscjo dc dclandar, quando csoniancancnic
nao cnsarian nisso.
Enircianio nao qucro csqucccr dc noiar quc,
ara fazcr dirciio, c rcciso dar ircs
dcnonsiracs duranic a cananIa, alcn dc
cinco ncscs dc quaricis dc invcrno quc as iroas
rcgularncnic dcvcn icr.
Ora; cono nao Ia nada iao inorianic
sulsisicncia dos soldados c ao succsso das
cnrcsas quc sc lcvan a cfciio cono rovisao
suficicnic, cla nunca dcvc faliar.
6. Esic cuidado c un dos rinciais a icr,
a ccononia c a olcia, scndo arics rinciais
dos gcncrais do ccrciio. Sc acnas os ccrciios
conlaicn una vcz no ano, da ncsna forna c
rcciso quc vivan dia a dia sulsisiindo con
ordcn, o quc nao sc odc fazcr scn grandc
ccononia c ciraordinario caso olcia.
A Iisioria rcgisira nuiio naior nuncro dc
casos dc ccrciios quc crcccran or falia dc ao
c dc oliciancnio, do quc clo csforo do ccrciio
ininigo; c cu sou ficl icsicnunIa dc quc iodas as
cnrcsas rcalizadas no ncu icno falIaran or
cssc noiivo.
382
Aquclcs quc nao icn ccricncia, csiinan,
dc ordinario, icr fciio iudo quando uscran
ccrciios cn c dc gucrra, agos dc scus soldos;
nas qualqucr agancnio, sc os ccrciios nao
csiao cn lugar ondc ossan vivcr conodancnic,
scu dinIciro lIcs c inuiil c nao odc incdi-los
dc crcccr.
Nao osso dciar dc dizcr, a csic rcsciio, quc
nao sc odc fiar na alavra dc un sinlcs
forncccdor quc sc olriga a forncccr ao ara o
ccrciio.
A vida dc ial gcnic c na cauao dos nalcs
quc sua ncgligcncia odc causar, ara quc sc
dcscansc solrc a sua fc.
O cuidado con os vvcrcs dcvc scr dado a
cssoas dc qualidadc, cuja vigilancia, fidclidadc c
caacidadc scjan conIccidas, dcsdc quc disso
dccndc a sulsisicncia dos ccrciios c, s vczcs,
dos Esiados.
Nao Ia gcnic quc sc ossa considcrar
dcnasiado clcvada ara scr cnrcgada cn iais
cargos.
Para quc nao Iaja cngano na conia, ondo
un ccrciio cn c dc gucrra, c rcciso considcrar
os vvcrcs dc soric quc Iaja ara cada rcgincnio
dc nil Ioncns, quinzc carroas ara iransoriar
scnrc quinzc dias dc ao, quc c nais ou ncnos
383
o ncccssario ara una cnrciiada dc
considcraao. Ainda sc dcvc icr ccn ou duzcnias
acina do calculo, orquc dc ouira forna faliaria.
rcciso nao csqucccr dc lcvar noinIo c
forno, orquc cnlora o uso nao scja conun c
facil c rcciso icr, ara dclcs sc lanar nao cn
ccrios lugarcs cn quc dc ouira forna nao sc icria
alincnio, dando ncsic caso con quairo dias dc
fonc, grandcs vaniagcns ao ininigo.
As ncnorcs coisas scndo a considcrar nos
grandcs rojcios, un gcncral dcvc icr cuidado
csccial con o dcialIc da sua cquiagcn.
Elc dcvc salcr quc as viaiuras lcvcs sc
dcscnlarcan nclIor do quc as carroas, fazcndo
volia nais facil nos lugarcs csirciios. Mas or
ouiro lado sao nais sujciias a virar c una virada
faz arar or nuiio icno ioda a cquiagcn.
Assin, calc-lIc considcrar os lugarcs ondc sc vai
scrvir dc unas ou dc ouiras scgundo sc julguc a
roosiio.
Dcvc salcr, alcn disso, quc Ia duas fornas
dc lcvar o ao, ou cn caics quc csan c
cnlaraan, ou cn viaiuras, acnas icladas dos
lados c colcrias con icla cnccrada, o quc c nais
cnodo.
384
En scguida a csias scis advcricncias, nao nc
rcsia scnao dar dois consclIos quclcs quc
conandan nossos ccrciios.
Princiro c quc sc dcvc scr scnrc o rinciro
cn cananIa, scndo difcil a un ccrciio, or
odcroso quc scja, rogrcdir quando cnconira
ouiro no icrrcno, fazcndo-lIc frcnic, scndo nais
facil ao quc conca, asscgurar-sc un lon
succsso.
Scgundo, ionar anics o ariido dc aiacanic,
dcsdc quc isso sc faa scn icncridadc, do quc o
dc dcfcsa; orquc alcn dc quc a audacia da ccria
inrcssao dc icnor ao aiacado, o naiural lcviano
dos franccscs c ncnos rorio ara a dcfcsa, c
scu fogo lIcs da qualidadcs loas ara quc cono
aiacanics cunran lcn o scu dcvcr.
Divcrsas ccricncias nc fazcn falar assin, c
nao icnIo duvida dc quc os ccrincniados no
conando falarao da ncsna forna.
385

SEO V
Do odcrio naval

O odcr das arnas cigc nao soncnic quc o
rci scja foric cn icrra nas ianlcn odcroso no
nar.
Quando Anionio Pcrcz foi rccclido cn Frana
clo falccido rci scu anicccssor c quc ara lIc
fazcr assar sua niscria con doura asscgurou-
lIc lon ordcnado, cssc csirangciro, qucrcndo
rcconIcccr a olrigaao quc iinIa ara con cssc
grandc rci, fcz vcr quc sc clc cra dcsgraado nao
cra ingraio, c dcu cn ircs alavras ircs consclIos
quc nao sao dc ouca considcraao. FOMA,
CONSEJO, PIELACO! (Fona, consclIo, nar}.
O consclIo dcsic vclIo csanIol consunido
nos ncgocios do Esiado nao dcvc ianio scr
considcrado cla auioridadc daquclc quc da,
scnao clo scu rorio cso.
Ja falando do cuidado quc sc dcvc icr con
rovcr-sc dc lon ConsclIo c dc scr auiorizado
cn Fona. Fcsia a rcrcscniar o inicrcssc quc o
rci icn dc scr odcroso no nar.
386
O nar c, dc iodas as Icranas aqucla solrc a
qual iodos os solcranos rcicndcn icr nais
aric, c cnircianio c aqucla solrc a qual os
dirciios dc cada un sao ncnos csclarccidos.
O incrio dcssc clcncnio nunca foi lcn
asscgurado a ningucn. Foi sujciio a nuiias
nudanas scgundo a inconsiancia dc sua
naiurcza, iao sujciia ao vcnio quc sc alandona
quclc quc nais o agrada c cujo odcrio c iao
dcsrcgrado quc sc nanicn cn csiado dc o
ossuir or violcncia, conira iodos aquclcs quc
odcrian disuia-lo.
En una alavra, os vclIos iiulos ara cssc
donnio sao a fora c nao a razao; c rcciso scr
odcroso ara rcicndcr cssa Icrana.
Para agir con ordcn c nciodo ncssc onio, c
rcciso considcrar o Occano c o Mcdiicrranco
scaradancnic, c fazcr disiinao dos navios
rcdondos, uicis nos dois narcs c das galcras cujo
uso nao c lon scnao no nar quc a naiurcza
fccIou crcssancnic cnirc as icrras ara o
cor ncnos s icncsiadcs c dar-lIcs nais
alrigo.
Janais un grandc Esiado dcvc ficar cn
csiado dc rccclcr una injuria scn odcr iirar
vingana.
387
A Inglaicrra csiando siiuada cono csia, sc a
Frana nao fossc odcrosa cn navios, odcria
cnrccndcr con rcjuzo scu, o quc lcn lIc
arcccssc, scn icnor dc iroco.
Ela odcria incdir as nossas cscarias,
criurlar o nosso concrcio, c fazcr, guardando a
cnlocadura dc nossos grandcs rios, agar o
dirciio quc quiscssc, aos concrcianics.
Podcria dcsccr inuncncnic cn nossas ilIas
c ncsno cn nossas cosias.
Enfin a siiuaao do as naial dcssa
orgulIosa naao, iirando-lIc iodo o noiivo dc
icnor das naiorcs oicncias dc icrra, a aniiga
scdc quc icn conira csic rcino dar-lIc-ia,
aarcnicncnic, lugar a ousar iudo, cnquanio
nossa fraqucza nos iiraria iodo ncio dc algo
cnrccndcr scn rcjuzo nosso.
A insolcncia dcla, ao icno do falccido rci c
do Duquc dc Sully, olriga a quc nos onIanos
cn condics dc nao sofrcr nais coisa
scnclIanic.
Essc duquc cscolIido or Hcnriquc IV, o
grandc, ara una cnlaiada ciraordinaria na
Inglaicrra, icndo cnlarcado cn Calais nun navio
franccs dc grandc nasiro, assin quc csicvc no
canal, un "ranlcrgc", quc csiava ara o rccclcr,
o olrigou cono franccs a laiar o avilIao.
388
O duquc acrcdiiando quc sua qualidadc o
garaniiria dc ial afronia, rccusou con audacia;
nas cssa rccusa scndo scguida or ircs iiros dc
canIao con lalas quc furaran o navio, c furaran
ianlcn o coraao dos franccscs, a fora os
olrigou quilo quc a razao dcvia nao acciiar, c
qualqucr qucia quc fizcssc nao icria ouira razao
do caiiao inglcs, scnao quc cono o dcvcr o
olrigava a Ionrar a sua qualidadc dc
cnlaiador, o olrigava ianlcn a iar o avilIao
do solcrano dos narcs cono scnIor dc ioda a
Ionra.
Sc as alavras do rci Jainc foran nais civis,
nao iivcran, cnircianio, ouiro cfciio quc nao
fossc olrigar o duquc a iirar saiisfaao dc sua
rudcncia fingindo csiar curado quando scu nal
csiava nais inicnso c sua fcrida incuravcl.
Foi rcciso quc o rci ai dc V. M. usassc dc
dissinulaao ncssa ocasiao; nas con cssa
rcsoluao dc ara ouira vcz susicniar o dirciio da
sua coroa cla fora quc o icno lIc Iavia dc
iornar ossvcl adquirir no nar.
Eu nc figuro cssc grandc rncic rojciando
ncssa ocorrcncia, o quc V. M. dcvc cccuiar
agora.
A razao qucr quc sc ionc un ccdicnic quc,
scn inicrcssar ncnIuna das coroas, da lugar
389
conscrvaao da loa inicligcncia quc sc dcvc
dcscjar cnirc iodos os rncics da crisiandadc.
Enirc nuiios ncios quc odcn scr roosios,
os quc scgucn arcccn-nc os nais raiicavcis.
Podcr-sc-ia convcncionar quc os navios
franccscs cnconirando os inglcscs nas cosias da
Inglaicrra, saudarian rinciro, laiando o
avilIao; c quando os navios inglcscs
cnconirasscn os franccscs nas cosias da Frana
rcsiarian a ncsna coniincncia, sol condiao dc
quando as arnadas inglcsa c franccsa sc
cnconirasscn fora das cosias dos dois rcinos,
cada un coniinuaria scu caninIo scn a ncnor
ccrinnia, scnao un rcconIccincnio rccroco
or alguns aiacIos quc sc aroinarian a iiro
dc canIao.
Podcr-sc-ia ianlcn csialclcccr quc scn
rcsiar aicnao s cosias dc Frana ou
Inglaicrra, a froia nais nuncrosa cn navios dc
gucrra scria saudada or aqucla quc fossc
ncnos, laiando, ou nao, a landcira.
Qualqucr ccdicnic quc sc cnconirc ncsic
scniido, dcsdc quc scja igual dc ioda a aric, scra
jusio sc V. M. c foric no nar, o quc scra razoavcl
ara os inglcscs, ccgos ncssa naicria c nao
conIcccndo ouira cquidadc scnao a fora.
390
A uiilidadc quc os csanIois, quc sc jacian
dc scr nossos ininigos aiuais, iiran das ndias,
olriga-os a scrcn forics no nar.
A razao dc una loa oliica nao nos crniic
quc scjanos fracos; nas cla qucr quc csicjanos
cn csiado dc nos oor aos dcsgnios quc
odcrian icr conira nos, criurlando suas
cnrcsas.
Sc V. M. icn odcr naval, a jusia arccnsao
quc a EsanIa icra dc vcr aiacar as suas foras,
unica fonic dc sua sulsisicncia, dc quc dcsanos
cn suas cosias quc icn nais dc 600 lcguas dc
cicnsao, quc sc surrccnda alguna das suas
raas, fracas c cn grandc nuncro, ial
arccnsao, digo cu, a olrigara a scr odcrosa no
nar c a nanicr guarnics iao forics quc a naior
aric das rcndas das ndias sc consunira cn
gasios ara rccclc-la ioda, c sc o quc rcsia lasia
ara conscrvar scus Esiados, ao ncnos icr-sc-a
cssa vaniagcn, quc lIc nao da ncios dc
criurlar os dos scus vizinIos cono fcz aic
agora. (Conlaic dc Caiarri}
Sc V. M. iivcssc sido fraco cono scus
rcdcccssorcs, nao icria rcduzido a cinzas, no
ncio das aguas, iodas as foras quc a EsanIa
odc rcunir cn 1638 solrc o Occano.
Essa solcrla c aliancira naao nao icria sido
consirangida a sofrcr o rclaiancnio do scu
391
orgulIo aos olIos nao soncnic dc ioda a Iialia
cono ianlcn dc ioda a crisiandadc, vcndo-sc
dcsojada, cla fora, das ilIas dc Sania
Margarida c Sanio Honoraio, das quais sc Iavia
aossado dc surrcsa. Viu-sc no ncsno insianic
c con os ncsnos olIos a vcrgonIa dcssa naao
insolcnic c a gloria c a rcuiaao da nossa.
Ela nao icria cnfin, nos narcs dc Ccnova,
dado o cclclrc conlaic dc galcras, quc dando
icrror aos scus ininigos auncniou o anor c a
csiina dc scus aliados, inrinindo rcvcrcncia
aos indifcrcnics quc o cso do rcsciio airaiu.
V. M. icndo aliados iao afasiados dcsic rcino
quc nao sc odc icr conunicaao con clcs scnao
or nar, sc clcs vccn a Frana dcsiiiuda dos
ncios ncccssarios a socorrc-los cn ccrias
ocasics, facil scria aos invcjosos da alIcia
fclicidadc, r a ncsna divisao cnirc os csriios
quc ja cisic cnirc os Esiados; nas sc as foras
nariinas sao considcravcis, cnlora divididas
quanio ao lugar, ficarao unidas dc coraao c dc
afciao a, csic as.
Parccc quc a naiurcza quis ofcrcccr o incrio
do nar Frana cla vaniajosa siiuaao das
duas cosias igualncnic rovidas dc ccclcnics
orios nos dois narcs, Occano c Mcdiicrranco.
A DrcianIa icn os nais lindos quc cisicn
no Occano; c a Provcna quc so icn ccnio c
392
scsscnia nilIas dc cicnsao, icn nais, naiorcs c
nais scguros do quc a EsanIa c a Iialia junias.
A scaraao dos Esiados quc fornan o coro
da nonarquia csanIola iorna a conscrvaao iao
difcil, quc, ara dar-lIcs alguna ligaao, o unico
ncio quc icn a EsanIa c a nanuicnao dc
grandc nuncro dc navios no Occano, c dc galcras
no nar Mcdiicrranco, quc or scu irajcio
coninuo rcuncn dc alguna forna os ncnlros a
scu cIcfc; irazcn c lcvan as coisas ncccssarias
sua sulsisicncia; con as ordcns do quc dcvc scr
conrccndido, os cIcfcs ara conandar, os
soldados ara cccuiar; o dinIciro quc c nao
soncnic o ncrvo da gucrra cono o lulrificanic da
az; da sc iira quc sc sc criurla a lilcrdadc
dcssc irajcio, csscs Esiados quc or si sos nao
odcn sulsisiir, nao odcrian cviiar a confusao,
a fraqucza c iodas as dcsolacs con quc Dcus
ancaa un rcino dividido.
Ora; cono a cosia do ocnic dcsic rcino
scara a EsanIa dc iodos os Esiados quc ossui
na Iialia, arccc quc Dcus, quc csa as coisas na
lalana, quis quc a siiuaao da Frana scarassc
os Esiados da EsanIa ara os cnfraqucccr
dividindo-os.
Sc V. M. icn scnrc nos orios quarcnia
lons navios lcn aarclIados c cquiados,
ronios a sair nas ocasics ncccssarias, icra
393
suficicnics ara garaniir-sc dc ioda injuria,
fazcndo-sc icncr cn iodos os narcs or aquclcs
quc aic agora dcsrczaran suas foras.
Cono os navios rcdondos sao ncccssarios
ara cssc fin no Occano, as galcras, navios lcvcs,
quc fora dc rcnos fazcn grandcs viagcns nas
calnas, nais conuns no Mcdiicrranco do quc
alIurcs, sao igualncnic no nar do Lcvanic.
Con irinia galcras V. M. nao cquililrara
soncnic o odcrio da EsanIa, quc odc cla
assisicncia dc scus aliados r cinqucnia cn
coro; nas cla solrcujara cla razao da uniao
quc nuliilica o odcr das foras quc unc.
As galcras dc V. M. odcndo ficar cn coro,
scja cn MarsclIa scja cn Toulon, csiarao scnrc
cn condics dc oor-sc junao das dc
EsanIa, dc ial forna scaradas cla siiuaao
dcsic rcino quc nao odcn rcunir-sc scn assar
visia dos orios da Provcna c ncsno scn
aguar algunas vczcs, or causa das icncsiadcs
quc as surrccndcn cn ncio do canal c quc os
navios lcvcs nao odcn suoriar scn risco, nun
irajcio cn quc sao frcqucnics.
O golfo dc Lion c o irajcio nais crigoso quc
cisic nos narcs do Lcvanic; a inconsiancia c a
coniraricdadc dos vcnios quc a rcinan fazcn
difcil cnconirar assagcn scgura, qualqucr quc
scja a forna or quc sc icnic.
394
Todo o icno forado a c nuiio crigoso c sc
nossas cosias nao sao favoravcis quclcs quc as
assan, rarancnic rcalizan o irajcio scn crigo.
A vcrdadcira razao do crigo dcssa assagcn
vcn da coniraricdadc dos vcnios, causados or
divcrsos asccios das cosias.
Quanio nais una cosia c nonianIosa c alia
nais vcnios rovoca quando o calor da icrra c
conlaiido cla fricza c unidadc (sic} da agua ou
da ncvc, dc quc sc colrc.
Da vcn quc as cosias da Provcna quc sao
dcssa naiurcza, csiando scnrc, duranic o
invcrno, alrunadas cla cIuva ou cla ncvc, nao
csiao nunca scn vcnios quc, vindos da icrra, sao
scnrc conirarios quclcs quc os qucrcn
alordar.
Ora; cono os vcnios sao conirarios cIcgada
dos navios, ianlcn nao sao clcs suficicnicncnic
odcrosos ara os irazcr aic os lugarcs dc ondc
saran orquc ouiros vcnios conuns, dc icrra, os
afasian; da vcn quc cla coniraricdadc dos
vcnios dc nossas cosias c das dc EsanIa, os
navios sao jogados no golfo ondc c conun icno
fcio c ncssc caso a sua crda c incviiavcl.
Para ir da EsanIa Iialia, os navios c as
galcras fazcn scnrc onio dc ariida do calo
Quirs c do golfo dc Fosa, c cscrando dc
395
ordinario o ocnic c o nisiral" ara cIcgar
fclizncnic s cosias dc Ccnova ou a Morgucs,
rincira cscala quc icn; nas cnlora arian
con vcnio favoravcl, nao cIcgan ao golfo scn
nudana.
Sc os vcnios salian ao LalccIc ou My-jour c
LalccIc, c ncccssario quc rclacn nas cosias dc
Provcna, ou sc assan ao Siroco c Lcvanic, c
inossvcl s galcras c navios quc sc cnconiran
crio dc nossas cosias, ncn acalar sua viagcn
Iialia, ncn ganIar a EsanIa, c con nau icno
c nilagrc sc nao sc crdcn nos cnIascos das
nossas cosias.
Dc ouira aric os navios quc vao da Iialia
ara EsanIa aricn dc ordinario dc Morgucs
quc c o uliino orio da Iialia.
Para fazcr loa viagcn cscran o naisiral" c
iranoniano" nas nao aiingcn nunca a ncio
golfo scn quc o icno nudc c scn crigo; orquc
un Siroco ou una icncsiadc dc My-jour iorna a
sua crda incviiavcl, sc nossos orios nao lIc sao
alcrios.
Assin, sc a Frana c foric cn galcras c cn
galccs, clcs nao odcn fazcr ncnIun irajcio
scguro, scndo ccrio quc nao odcrian
cnrccndcr o canal duranic o invcrno, scn risco
dc crda ou nas nossas cosias ou nas da
Darlaria, sc os vcnios assan ao Noric.
396
E cnlora o grcgo c iranoniano os jogucn
ara Maiorca c Minorca, o naisiral" c
iranoniano, lcvan-nos anics Corscga c
SardcnIa, ondc conuncnic a violcncia das
icncsiadcs os quclra c os crdc, anics quc
ganIcn o alrigo das ilIas quc lIcs sao
favoravcis.
E sc ara garaniir-sc dcssc crigo rcsolvcn
cscrar os vcnios favoravcis ara arrasar nossas
icrras, dc vinic irajcios quc icnian, una so vcz
assarao, assando nossa visia.
Quando fosscn scrvidos or un vcnio iao
favoravcl quc nada iivcsscn a icncr do nar, o
ncnor aviso quc iivcrnos dc sua assagcn nos
dara lugar a airavcssar ianio nais scgurancnic
quanio scnrc odcrcnos jogar-nos ao nar
quando nclIor nos arca, rciirando-nos scn
crigo quando ancaa o icno or causa da
vizinIana dos nossos orios quc nao ousan
alordar.
Trinia galcras darao cssa vaniagcn a V. M. c
sc a un ial coro sc agrcgar dcz galccs,
vcrdadciras cidadcs do nar, icnvcis ara as
galcras quando icn vcnio favoravcl cn visia dc
scu coro nao icr roorao con a fraqucza dc
navios lcvcs, nao os icncn csics nas naiorcs
calnas or causa dos canIcs iao lons quanio
397
os dos corsarios, c ronios scnrc a lIcs fazcr
nuiio nal, sc dcnasiado sc aroinan.
Quando o rci da EsanIa auncniassc dc
nciadc as suas foras nariinas, o quc nao odc
rcalizar scn cnornc dcscsa, nao csiaria cn
condics dc rcarar o nal quc nos lIc
odcranos fazcr, or causa da uniao dc nossas
foras c da divisao das suas.
Nada Ia quc cssc coro nao ossa
cnrccndcr, ncsno aiaquc s arnadas da
EsanIa, nos scus orios quando sc rcunircn, a
ccricncia nos icndo nosirado, na rcionada das
ilIas dc Sania Margarida c dc Sanio Honoraio,
quc as forialczas fluiuanics solrcujan as nais
scguras do nar, quando dclas a gcnic salc
scrvir-sc con audacia.
Por cssc ncio V. M. conscrvara a lilcrdadc
dos rncics iialianos quc foran aic agora cono
cscravos do rci da EsanIa.
Ela dara o scu coraao quclcs quc quiscrcn
sacudir o jugo dcssa iirania quc nao suorian
scnao orquc nao odcn livrar-sc c foncniara a
facao os quc csiinan os franccscs.
O falccido rci vosso ai icndo cncarrcgado o
Sr. d'Alincouri dc rcrocIar ao grao-duquc
Fcrdinando orquc dcois da aliana con clc
conirada, clo casancnio da rainIa vossa nac,
398
nao dciou dc ligar-sc novancnic con a
EsanIa. O grao-duquc dcois dc icr ouvido
acicnicncnic o quc lIc dizia rcsciio rcsondcu
dc forna, quc dcvc scr considcrada or V. M. c
scus succssorcs. Sc o rci iivcssc quarcnia
galcras cn MarsclIa, cu nao icria fciio o quc fiz".
A oria quc da PinIcrol a V. M. na Iialia
scndo lcn conscrvada sc for alcria una ouira
or nar, o icno c a firncza quc sc vcra nos
rcais consclIos, dos quais sc icnc a nudana
or causa da lcviandadc da nossa naao,
iransfornarao os coracs dc nuiios iialianos, ou
nclIor diio, darao ncio dc fazcr vcr o quc clcs
scnrc foran.
A Iialia c considcrada cono o coraao do
nundo, c, na vcrdadc, c o quc os csanIois icn
dc nclIor no scu incrio; o lugar ondc nais
icncn scr aiacados c criurlados, no qual c
nais facil lcvar solrc clcs vaniagcns noiavcis
dcsdc quc sc lcvc iudo cono c rcciso.
E or conscqucncia, cnlora nao sc iivcssc a
inicnao dc fazcr-lIcs nal, ao ncnos c rcciso
csiar cn condics dc dar-lIcs un coniragolc
norial quando icniarcn conira a Frana, dc
forna a iirar-lIcs dos lraos a fora ara
inicniar algo dc naldoso novancnic.
Essa fora nao nanicra soncnic a EsanIa
cla rcdca, nas fara quc o grao scnIor c scus
399
sudiios quc nao ncdcn o odcrio dos rcis
afasiados scnao clo quc icn no nar, scjan nais
cuidadosos do quc aic agora foran, no nanicr
iraiados fciios con clcs.
Algcr, Tunis, ioda a cosia da Darlaria,
rcsciiara c icncra nossa oicncia; aic agora
icndo sido dcsrczada con infidclidadc incrvcl.
Ncssc caso, os larlaros voluniariancnic
vivcrao cn az con os sudiios dc V. M. c sc nao
forcn inicligcnics c rovocarcn luia, scrao
suljugados, fazcndo a fora o quc a razao nao
odc.
Aiualncnic, cnlora cnscnos nao icr gucrra
con clcs, icnos iodos os inconvcnicnics c nao
gozanos da az ncn das ncsscs quc nos
dcvcrian causar, nas scndo forics
cnconirarcnos calna c scgurana na gucrra
vaniajosa fciia a gcnic cuja infidclidadc naiural c
iao grandc, quc conira cla nao Ia garaniia scnao
a fora.
Fcsia vcr dc quanio odc scr a dcscsa
ncccssaria a nanicr o nuncro dc navios do
rojcio acina, a qual or grandc quc scja, dcvc
scr csiinada cono cqucna cn conaraao con
as vaniagcns quc sc rccclcrao cnquanio cla odc
scr fciia con iania vaniagcn c cuidado quc sc
conscguc ic-la con dois nilIcs c quinIcnias nil
400
lilras, scgundo as conias inscrias no fin dcsic
livro o nosiran.
401

SEO VI
Quc iraia do concrcio cono dccndcncia do
odcr naval c csccifica aquclc quc conodancnic
sc odc rcalizar.

dizcr conun, nas vcrdadciro, quc assin
cono os Esiados auncnian sua cicnsao cla
gucrra, cnriqucccn ordinariancnic na az, clo
concrcio.
A oulcncia dos Iolandcscs quc nao sao
scnao un unIado dc gcnic rcduzida a un canio
da icrra ondc nao Ia scnao agua c lancic, c
ccnlo c una rova da uiilidadc do concrcio,
quc nao icn conicsiaao.
Enlora cssa naao nao iirc do scu solo
scnao naniciga c qucijo, fornccc quasc quc a
iodas as nacs da Euroa a naior aric do quc
lIcs c ncccssario.
A navcgaao iornou-a iao cclclrc c odcrosa
or ioda a aric do nundo, quc dcois dc sc icr
iornado scnIora do concrcio nas ndias Oricniais
con rcjuzo dos oriugucscs quc sc Iavian a
csialclccido dc longa daia, nao da ouco iralalIo
aos csanIois nas ndias Ocidcniais ondc ocua
a naior aric do Drasil.
402
Cono na Inglaicrra o naior nuncro dos quc
icn ncnos rccursos sc nanicn cono cscarias
ordinarias, os nais odcrosos fazcn o naior
irafcgo cn iodas as arics da icrra cla
nanufaiura dc scus iccidos, con o cIunlo, o
csianIo c o carvao dc cdra quc scu as roduz.
Nao Ia scnao a CIina, cn quc a cnirada c
roilida, ondc cssa naao nao icnIa csialclccido
iransacs concrciais.
A cidadc dc Ccnova quc nao icn scnao
rocIcdos, faz iao lcn valcr o scu ncgocio quc sc
odc dizcr quc c a nais rica cidadc da Iialia, c sc
o socorro da EsanIa nao iivcssc cnriquccido
ouiras cidadcs, scria ialvcz a unica rica, ao lado
dc Vcncza.
A Frana, or icr alundancia dc iudo,
ncgligcnciou, aic Iojc, o concrcio, cnlora ossa
rcaliza-lo conodancnic cono os scus vizinIos,
scn rivar-sc da assisicncia quc lIc nao da cn
ccrias ocasics scnao o quc c scu. As cscarias
no Occano sao o nais facil c o nais uiil concrcio,
quc odc scr rcalizado ncsic rcino. ianio nais
ncccssario quanio nao Ia Esiado no nundo nais
ouloso do quc a Frana, c o nuncro daquclcs
quc sc cnconiran dcsviados do caninIo da
salvaao c nuiio cqucno cn roorao ao dos
caiolicos quc vivcn sol as lcis da igrcja ronana,
alsicndo-sc no icro do arno do uso das carncs,
403
nuiio cnlora nao sc usc aqui das discnsas
raiicadas na EsanIa, ara quc a iodo o icno
sc cona carnc, a iiulo csccioso.
O concrcio nos c ianio nais facil quanio
icnos grandc nuncro dc narujos quc aic agora
ian rocurar cnrcgo no csirangciro or nao
cnconirar no scu as, c nos so concnos
lacalIau c arcnqucs. Mas icndo con quc
cnrcgar nossos narinIciros, cn lugar dc sc
vcrcn olrigados a forialcccr os nossos ininigos
cnfraqucccndo-nos, odcrcnos lcvar EsanIa c
ouiros ascs csirangciros o quc nos iroucran
aic agora or ncio dos nossos quc os scrvcn.
A Frana c iao fcriil cn irigo, iao alundanic
cn vinIo c cIcio dc linIo c canIano ara iccido
c cordas ncccssarias navcgaao, quc a
EsanIa, a Inglaicrra c iodos os ouiros Esiados
vizinIos icrian dc rccorrcr a cla.
E dcsdc quc sailanos arovciiar das
vaniagcns quc a naiurcza nos roorcionou,
iirarcnos dinIciro daquclcs quc quiscrcn nossas
ncrcadorias quc lIcs sao ncccssarias, c nos nao
nos carrcgarcnos dc scus roduios quc nos sao
ouco uicis.
Os iccidos da EsanIa, da Inglaicrra c da
Holanda nao sao ncccssarios scnao ara o luo;
nos odcnos fazcr iguais aos dclcs, conrando
las da EsanIa cono clcs fazcn, odcrcnos
404
adquiri-las, ncsno, con naior conodidadc or
ncio dc nossos ccrcais c dc nossos anos sc
fizcrnos iroca ara olicr dulo ganIo.
Nossos rcis icndo assado scn anos dc
Dcrry, odcnos nos, agora, conicniar-nos con
iccidos dc Sccau c dc Mcunicr quc agora sc fazcn
cn Frana, scn rccorrcr ao csirangciro, alolindo-
sc dcssa forna o uso, assin cono os dc CIalons
c dc CIarics dcslancaran os dc Milao.
Con cfciio os anos dc Sccau sao iao lcn
rccclidos no Lcvanic, quc dcois dos dc Vcncza
fciios dc la da EsanIa, os iurcos os rcfcrcn. E
as cidadcs dc MarsclIa c Lion iivcran scnrc un
irafico nuiio grandc con clcs.
A Frana c suficicnicncnic indusirial ara
discnsar sc quiscr, as nclIorcs nanufaiuras
dos scus vizinIos. En Tours sc iccc iao lcn quc
os anos da sao nandados EsanIa, Iialia c
a ouiros ascs. Os iafcias unidos quc sc fazcn a
ianlcn icn grandc sada or ioda a Frana, nao
Iavcndo ncccssidadc dc rocurar alIurcs.
Os vcludos vcrnclIos, violcias c couro sao
Iojc nclIorcs do quc os dc Ccnova. aqui
ianlcn o unico lugar ondc sc cnconiran sarjas
dc scda. O cIanaloic daqui c iao lon quanio o
inglcs; as iclas douradas sao aqui nclIorcs c
nais laraias do quc na Iialia.
405
Assin scr-nos-a nuiio facil rivar-nos dcsic
concrcio quc nao nos odc scrvir scnao ara
foncniar a nossa rcguia ou nuirir o nosso luo,
a fin dc ligar-nos solidancnic ao quc odc
auncniar a nossa alundancia, ocuando nossos
narinIciros dc ial soric quc nossos vizinIos nao
sc rcvalcan do nosso iralalIo sua cusia.
Alcn dcsscs acina csccificados quc sao os
nclIorcs do Occano, varios ouiros odcn scr
csialclccidos.
O das clcs do Canada c ianio nais uiil
quanio nao Ia ncccssidadc dc dinIciro, scndo
irocadas ncrcadorias quc nao dccndcn scnao
dos ocrarios, con csiojos, icsouras, facas,
canivcics, agulIas, alfincics, foiccs, nalIos,
csclIos, cordcs dc cIacu, c iodas as ouiras
csccics dc ariigos dc alacio.
O da cosia da Cuinc, na frica, ondc os
oriugucscs ocuaran un lugar cIanado
Casiclo dc Mina, quc os Iolandcscs, Ia dois ou
ircs anos, lIcs ionaran ara a conanIia das
ndias Ocidcniais, c dc naiurcza scnclIanic,
orquc a sc irocan quinquilIarias, lugigangas c
naus iccidos or ouro cn o, con os ncgros.
Os concrcianics dc Foucn ouirora fizcran
un concrcio dc iccidos c anos no rcino dc Fcz c
dc Marrocos or ncio do qual sc conscguia
grandc quaniidadc dc ouro.
406
Sc os sudiios do rci fosscn forics cn navios
odcrian rcalizar iodo o irafico do Noric, quc os
flancngos c Iolandcscs cIanaran a si, orquc
iodo o Noric icndo alsoluiancnic ncccssidadc dc
vinIo, vinagrc, alcool, casianIas, ancias c
nozcs; iodas ncrcadorias quc ncsic rcino
alundan c nclc nao sc consoncn; c facil fazcr
un concrcio ianio nclIor quanio sc odc irazcr
nadcira, colrc, lrcu c ic; coisas nao soncnic
uicis ara nos, nas ncccssarias aos nossos
vizinIos, quc dclcs nao odcrian alcanar scn
crdcr o frcic dos scus navios, dc ida.
Nao cniro nos dcialIcs do concrcio quc sc
odc fazcr con as ndias Oricniais c a Pcrsia,
orquc o Iunor dos franccscs scndo iao ronio
quc qucr o fin dos scus dcscjos incdiaiancnic
aos ic-los concclido, as viagcns quc sao dc
flcgo sao ouco rorias ara o scu naiural.
Enircianio, cono vcn grandc quaniidadc dc
scda c dc iacics da Pcrsia, nuiias curiosidadc
da CIina, c ioda a soric dc cscciarias dc
divcrsos lugarcs dcssa aric do nundo, quc nos
sao dc grandc uiilidadc, cssc ncgocio nao dcvc scr
ncgligcnciado.
Para fazcr un lon csialclccincnio, scria
ncccssario cnviar ao Oricnic dois ou ircs navios
conandados or cssoas dc concidadao,
rudcnics c salias, con aicnics c odcrcs
407
ncccssarios ara iraiar con os rncics c fazcr
aliana con os ovos dc iodos os lados, cono
fizcran os oriugucscs, os inglcscs c os
flancngos.
Esic iniuiio daria rcsuliado ianio nais
infalivclncnic quanio aquclcs quc icn c ncssas
nacs sao agora nuiio odiados, ou orquc as
iivcsscn cnganado ou orquc as sujciiaran cla
fora.
Quanio ao Ocidcnic, Ia ouco concrcio a
fazcr. Dralc, Tonas CavcndisI, Scrlcrg,
l'Erniic, lc Mairc c o falccido condc Maurcio quc
cnviou dozc navios dc quinIcnias ioncladas no
iniuiio dc fazcr concrcio ou or anizadc ou cla
fora, nao conscguiran rcalizar ncnIun
csialclccincnio. Ha ouco a cscrar dcssc lado
sc or una gucrra nao nos iornanos scnIorcs
dos lugarcs quc o rci da EsanIa agora ocua.
As cqucnas ilIas dc Sao CrisioIc c ouiras,
siiuadas frcnic das ndias, odcn irazcr algun
ialaco, clcs c ouiras coisas dc ouca
conscqucncia.
ComrcIo do mar MedIterrneo
Fcsia salcr o quc sc odc fazcr no
Mcdiicrranco. Mcnoria dos divcrsos concrcios
quc sc fazcn no Lcvanic
408
(Naoli dc Fonania} Os franccscs lcvan
algunas ncrcadorias c raia; irazcn scdas,
narroquins, las, ccra c qucijos, aric disso
ficando na Iialia.
(Saialia} Os franccscs lcvan dinIciro c
irazcn algodao, ccra c narroquins dc iodas as
csccics.
(Snirna} Os franccscs lcvan nuiio nais
ncrcadorias do quc dinIciro, ficando aric cn
Cuio, no arquiclago c Consianiinola. A
ncrcadoria quc sc lcva sao acis, loncs, scda dc
Paris, dc Langucdoc, Pau Drasil, CocIonilIa,
Escciarias, Cciins falricados cn Lion; irazcn
algunas vczcs scdas da Pcrsia, ruilarlo, algodao
ja fiado cn la, ccra, gona c iacics grossciros.
Pcrio dc Snirna Ia un orio rcccnicncnic
dcscolcrio.
(Scala Nova} Algunas vczcs nossos navios a
carrcgan irigo c lcguncs.
(Consianiinola} Os franccscs lcvan ara a
nuiia ncrcadoria, quc c a ncsna quc sc lcva a
Snirna, fora os csiofos dc ouro, dc raia c dc
scda, dos quais Ia nuiia sada, c lcvan
rarancnic dinIciro; irazcn couros c las orquc
nao Ia ouira coisa; c frcqucnicncnic or nao sc
acIar cnrcgo ao dinIciro das vcndas fciias, clc
c nandado a Snirna ou cniao c rcnciido or
409
lcira dc canlio a Alc, ondc Ia scnrc grandc
quaniidadc dc ncrcadorias a conrar.
(IlIa dc CIirc} A Ia divcrsos orios; lcva-sc
dinIciro, alguns iccidos c loncs c iraz-sc algodao
fiado cn la, scdas falricadas na diia ilIa c
algunas drogas.
(Alcandrcia c orio dc Alc} Lcva-sc da
Frana nuiia ncrcadoria c dinIciro. As
ncrcadorias sao scnrc as ncsnas lcvadas a
Snirna. Traz-sc grandc quaniidadc dc scda c
drogas, ioda a soric dc algodao, narroquins do
Lcvanic vcrnclIos, anarclos c azuis, iccidos dc
algodao c algunas vczcs ncrcadorias das ndias
quc sc irazcn cla Pcrsia. Anics quc os
Iolandcscs c inglcscs fosscn s ndias, iodas as
scdas, drogas c ouiras ncrcadorias da Pcrsia
vinIan a Alc dondc cran lcvadas a MarsclIa,
quc dcois disirilua cla Frana, Inglaicrra,
Holanda c AlcnanIa. Agora os diios inglcscs c
Iolandcscs nos iiraran cssc concrcio c rovcn
Frana, nao soncnic dc ncrcadoria da Pcrsia,
nas ainda das icrras do grao scnIor, quc fazcn
cla Pcrsia ara ir a Coa ondc carrcgan. As
ncrcadorias quc sc irazcn do Lcvanic sao
vcndidas na Siclia, cn Naolcs, Ccnova, Livorno,
Maiorca c ioda a EsanIa, Flandrcs c AlcnanIa.
(Scydc, Troli, Dciruic c S. Joao d'Acrc} Lcva-
sc ouca ncrcadoria c nuiio dinIciro; volia-sc
410
con scda, algodao cn fio, cinza roria ara fazcr
salao, drogas dc Danasco. Algunas vczcs
carrcga-sc arroz c quando a colIciia dc irigo c
loa, ianlcn sc iraz cssa ncrcadoria.
(Alcandria, orio do Eiro, c o grandc Cairo}
Os franccscs lcvan alguna ncrcadoria dc
Frana, cono scda, acis, Pau Drasil,
CocIonilIa; nas lcva-sc nais dinIciro do quc
ncrcadoria; iraz-sc nairon, drogas dc varias
qualidadcs c a naior aric das ncrcadorias quc
sc vcndcn na Iialia ou na EsanIa.
Ouirora dc Alcandria clo nar VcrnclIo
vinIan iodas as cscciarias quc sc lcvan a
MarsclIa, c agora quc os inglcscs c Iolandcscs
vao s ndias, c rcciso quc rccclanos dclcs.
(Tunis} Lcva-sc vinIo, ncl, iariaro, anos,
acis c ouiras ncrcadorcs c rarancnic dinIciro;
iraz-sc couro c ccra.
(Algcr c orios vizinIos} Lcvan-sc as ncsnas
ncrcadorias dc Tunis c iraz-sc couro c ccra.
Confcsso quc csiivc or nuiio icno
cnganado con o concrcio quc os rovcnais
fazcn no Lcvanic.
Considcrava, con nuiios ouiros, quc cra
rcjudicial ao Esiado, fundado na oiniao
conun; quc csgoiava o dinIciro do rcino, or nao
411
irazcr scnao ncrcadorias nao ncccssarias, nas
soncnic dc luo.
Mas dcois dc icr caio conIccincnio dcssc
irafico, condcnado cla voz ullica, nudci dc
oiniao con iao solidos fundancnios quc qucn
os conIcccr, crcra quc o fao con razao.
ccrio quc nao odcnos discnsar a naior
aric das ncrcadorias vindas do Lcvanic, cono
scdas, algodao, ccra, narroquinos, ruilarlo c
varias ouiras drogas quc nos sao ncccssarias.
ccrio quc sc nao as vanos luscar, os
csirangciros n-las irazcn c iiran or cssc ncio
o lucro quc nos ncsnos odcranos icr.
ainda ccrio quc nos lcvanos nuiio ncnos
dinIciro ao Lcvanic do quc ncrcadorias
falricadas cn Frana. nosso canIano, nossos
iccidos, nossa nadcira ara consiruir navios,
nais rocurados do quc dinIciro.
Todos aquclcs quc salcn o quc sc assa no
ncgocio do Lcvanic, salcn ccriancnic quc o
dinIciro quc a sc lcva vcn nao da Frana, nas
da EsanIa, dondc nos o iiranos clo irafico das
ncsnas ncrcadorias quc irazcnos do Lcvanic, o
quc c dc noiar.
Elcs salcn quc nais a cidadc dc MarsclIa
faz ncgocio do Lcvanic nais dinIciro icn.
412
Quc as scdas c o algodao cn fio, quc sao as
rinciais ncrcadorias vindas do Lcvanic, sc
nanolran cn Frana c sc iransorian dcois ao
csirangciro, con lucro dc ccnio or ccnio clo
rco dc conra da nanufaiura. Quc cssc
concrcio asscgura a vida a grandc nuncro dc
ariisias c arificcs.
Quc clc nos conscrva nuiios narujos uicis
na az c ncccssarios na gucrra.
Enfin quc os dirciios dc cnirada c sada quc
sc rccclc dcssc concrcio sao grandcs.
Porianio scria ncccssario scr ccgo ara nao
conIcccr quc csic irafico nao c soncnic
vaniajoso, nas conlciancnic ncccssario.
Qualqucr uiilidadc quc ossa irazcr o
concrcio dos dois narcs, janais os franccscs sc
jogarao a clc con ardor, sc nao sc lIcs nosira
caninIo iao facil quanio uiil.
Un dos nclIorcs ccdicnics quc sc odc icr
ara anina-los ara scu rorio lcn c, sc agrada
a V. M. vcndcr-lIcs iodos os anos, laraios, csscs
navios, sol condiao dc quc sc sirvan dclcs ara
o irafico c nao ossan vcndc-los ara fora do
rcino.
Esic ncio rcncdiando a sua inacicncia, quc
nao lIcs crniic cscrar quc un navio scja fciio
413
ara quc dcois va scrvir, scra ianio nais
convcnicnic, quanio sc lIcs dara ncio dc colIcr
quasc ao ncsno icno quc a scncadura sc faz.
Alcn do ganIo dos ariicularcs, o Esiado
rccclcra grandc vaniagcn dc ial coisa, orquc os
concrcianics cn scis anos csiarao considcravcis
clo nuncro dc scus navios c cn csiado dc
assisiir s ncccssidadcs cvcniuais do rcino, cono
sc raiica na Inglaicrra ondc o rci sc scrvc, cn
caso dc gucrra, daquclcs dos scus sudiios scn os
quais nao scria iao odcroso quanio c, no nar.
Dc rcsio o nuncro dc navios quc V. M. dcscja
nanicr nao dininuira orquc as oficinas ullicas
quc V. M. nandou rcsialclcccr farao anualncnic
quanios qucira.
Nao Ia Esiado iao rorio, na Euroa, ara
consiruir navios, quanio csic rcino, alundanic
cn canIano, iclas, cordas c ocrarios quc
nossos vizinIos arrccadan conuncnic, or falia
dc lIcs darnos iralalIo aqui.
Os rios Loirc c Caronc icn lugarcs iao
cnodos ara os csialciros, quc arccc quc a
naiurcza os dcdicou a cssc oljciivo, fazcndo-os.
A laraicza dos vvcrcs ara os ocrarios c a
conodidadc dc divcrsos rios quc naquclcs
dcsaguan c lcvan o ncccssario, jusiifican csia
roosiao.
414
Sc cn scguida a csic ccdicnic V. M. acIa
lon dcdicar ao irafico alguna rcrrogaiiva quc
dc qualidadc ao concrcianic, cn lugar dc iira-los
ara divcrsos ofcios quc nao sao lons scnao ara
nanicr sua vadiaao c cnvaidcccr suas nulIcrcs,
V. M. rcsialclcccra o concrcio a onio quc o
ullico c o ariicular iircn grandc vaniagcn.
Enfin sc alcn dcssas graas sc iivcr un
cuidado ariicular linando os narcs dcsic
rcino, dc corsarios, o quc odc scr fciio
facilncnic, a Frana acrcsccniara cn ouco
icno sua alundancia naiural, iudo o quc o
concrcio iras aos ascs nais csicrcis.
Para asscgurar o Occano nao c rcciso nais
do quc guarda-cosias dc duzcnias ioncladas c
scis inaas lcn arnadas, dcsdc quc csic
nuncro csicja scnrc no nar.
E ara linar o nar do Lcvanic scra
suficicnic fazcr ariir iodos os anos clo ncs dc
alril, una csquadra dc dcz galcras quc faan o
caninIo das ilIas Corscga c SardcnIa c quc
cosicicn a Darlaria, aic o csirciio, voliando clo
ncsno caninIo, ara rciirar-sc soncnic quando
a csiaao os consirangcr, cn cujo caso cinco ou
scis navios lcn cquiados ionarao scus lugarcs
ara fazcr a caravana duranic o invcrno.
415

SEO VII
Quc faz vcr quc o ouro c a raia sao una das
rinciais c nais ncccssarias oicncias do
Esiado, orquc adquirc os ncios dc iornar
odcroso csic rcino ncssc scniido; faz vcr qual c a
sua rcnda aiual c qual odc scr no fuiuro,
dcscarrcgando o ovo dc ircs quarios do fardo
quc aiualncnic o acalrunIa.

Scnrc disscnos quc as finanas sao os
ncrvos do Esiado; c c vcrdadc quc c cono o onio
dc Arquincdcs quc, scndo csialclccido con
scgurana, da ncio dc novcr iodo o nundo.
Un rncic ncccssiiado nao odcria
cnrccndcr ncnIuna aao gloriosa c a
ncccssidadc cngcndrando o csforo, nao odcria
csiar ncssc csiado scn sc cor ao dcsrczo dos
scus ininigos c dos invcjosos da sua grandcza.
O ouro c a raia sao os iiranos do nundo, c
cnlora scu incrio scja or si ncsno injusio, c
algunas vczcs iao razoavcl quc c rcciso sofrcr o
scu donnio; c algunas vczcs c iao dcsrcgrado
quc c inossvcl nao sc dcicsiar o scu jugo
insuoriavcl.
416
E rcciso quc Iaja, cono ja fiz noiar,
roorao cnirc o quc o rncic iira dos scus
sudiios c o quc clcs lIc odcn dar, nao soncnic
scn sua runa nas scn noiavcl dcsconforio.
Assin cono nao sc dcvc cccdcr o alcancc
daquclcs quc dao, ianlcn nao sc dcvc cigir
ncnos do quc a ncccssidadc do Esiado rcqucr.
So aos cdanics c aos vcrdadciros ininigos
do Esiado cricncc dizcr quc un rncic nada
dcvc rciirar dos scus sudiios c quc scus unicos
icsouros dcvcn csiar nos coracs daquclcs quc
csiao sulnciidos ao scu donnio.
Mas nao c scnao dc lajuladorcs c das csics
do Esiado c da coric, sorar aos ouvidos do
rncic quc clcs odcn cigir o quc lcn lIcs
arca c quc ncssc onio sua voniadc c a rcgra
do scu odcr.
Nada Ia iao facil cono cnconirar razcs
lausvcis ara favorcccr una iaaao, ncsno
injusia, c nada ianlcn nais facil dc quc
roduzir aarcnics, ara condcnar aquclas quc
sao as nais ncccssarias.
E rcciso scr inicirancnic dcsiiiudo dc
aiao ara lcn julgar c dccidir o quc c razoavcl
cn ial ocasiao; c nao Ia ouca dificuldadc cn
cnconirar con scgurana o onio dc una jusia
roorao.
417
As dcscsas alsoluiancnic ncccssarias ara
a sulsisicncia do Esiado, scndo asscguradas,
quanio ncnos sc solrccarrcgar o ovo, nclIor.
Para nao scr olrigado a iirar nuiio, c rcciso
dcscndcr ouco, c nao Ia nclIor ncio ara
fazcr dcscsas nodcradas, do quc lanir iodas as
rofuscs c condcnar iodos os ncios quc
conduzcn a ial fin.
A Frana scria nuiio rica c o ovo vivcria na
alundancia sc nao sofrcssc a dissiaao nos
dinIciros ullicos, quc os ouiros Esiados
dcscndcn con rcgra.
Ela crdc nais, a ncu vcr, do quc os rcnos
quc rcicndcn iguala-la, scn dcscndcr o scu
quanio ordinario.
Un cnlaiador dc Vcncza dissc-nc ccria vcz
a roosiio, algo quc ncrccc rcfcrcncia, solrc a
oulcncia da Frana. Dissc-nc clc quc ara
iornar a Frana conlciancnic fcliz nao scria
ncccssario ouira coisa alcn dc salcr dcscndcr o
quc dissiava scn razao, c quc a Fcullica salia
lcn nao cnrcgar ncnIun sciiil scn
ncccssidadc c scn nuiia considcraao.
Sc sc udcssc rcgular o aciiic dos franccscs,
csiinaria quc o nclIor ncio dc conduzir a lolsa
do rci, scria rccorrcr a cssc ccdicnic, nas
scndo inossvcl dar liniics colia dos
418
csriios dcsrcgrados, cono sao os nossos, o
unico ncio dc os conicr, c dc os iraiar cono os
ncdicos fazcn aos docnics dc fonc quc clcs
consirangcn alsiincncia, rciirando a
ossililidadc dc concrcn quaisqucr vvcrcs.
Para isso c rcciso rcfornar as finanas, cla
surcssao dos rinciais ncios clos quais sc
odc iirar iliciiancnic os dinIciros dos cofrcs do
rci.
Enirc iodos nao Ia ncnIun iao crigoso
cono o das conras sccrcias, nas quais o aluso
cIcgou a ial onio quc nao rcncdia-lo c crdcr o
Esiado sao una c a ncsna coisa.
Enlora scja uiil usa-lo cn algunas ocasics,
c ncccssario cn ouiras, os grandcs
inconvcnicnics c os alusos solrcujan dc ial
forna sua uiilidadc quc c alsoluiancnic
ncccssario aloli-lo.
Econonizar-sc-ao, or cssc ncio, nilIcs
iniciros, c sc dara rcncdio a nil rofuscs
cscondidas, ossvcis dc conIcccr cnquanio as
vias sccrcias dc dcscsa nos icsouros ullicos
csiivcrcn cn uso.
Sci lcn quc sc dira quc Ia ccrias dcscsas
csiranIas, quc or sua naiurcza dcvcn scr
sccrcias, c das quais o Esiado odc iirar fruio,
nas do qual sc rivara iodas as vczcs quc
419
aquclcs cn favor dos quais scjan fciias,
cnsarcn nao nais odcrcn iirar dinIciro.
Mas sol csic rcicio dao-sc ianias
roulalIciras, quc dcois dc lcn cnsar, nais
valc fccIar a oria a quaisqucr uiilidadcs quc sc
ossa icr, a dciar alcrias a ianios alusos quc
odcn scr conciidos con a runa do Esiado.
Enircianio, ara nao inicrroncr os ncios dc
fazcr algunas dcscsas sccrcias con vaniagcn,
odc-sc dciar a lilcrdadc ara un nilIao ouro,
dcscsas visia, nas dcsdc quc o gasio scja
assinado clo rorio rci c quc aquclcs quc
iivcrcn sido ariicianics dccn rccilo.
Sc sc soulcr quc os agancnios visia sao
ncccssarios ara fazcr assar as rcncssas quc
csiao cn uso, digo quc c una das razcs clas
quais c rcciso alolir.
Sc sc vivcu nos scculos assados scn
ncgocios assin, vivcr-sc-a lcn ainda scn clcs. Sc
lanindo o uso, sc lanissc ianlcn o dos ariidos
cn icnos dc az, sc un lcn causa un nal,
qucrcnos un lcn quc ossa causar ouiro.
Pcrguniar-sc-a ialvcz orquc, conIcccndo o
uso dos agancnios visia, nal fciios, nao dci
fin a clcs no ncu icno.
420
O grandc Hcnriquc, conIcccndo o nal
csialclccido cn vida do scu rcdcccssor, nao o
odc ciirar.
As criurlacs c as cnocs inicsiinas, as
gucrras csirangciras, c or conscqucncias as
grandcs dcscsas c os ariidos ciraordinarios
ionados, nao crniiiran cnsar na cccuao dc
iao lon consclIo.
Arruinar o ariido Iugucnoic, laiar o
orgulIo dos grandcs, nanicr una gucrra conira
ininigos odcrosos ara asscgurar cnfin, or
una loa az, o rcouso ara o fuiuro, sao ncios
dc quc nos scrvinos ara cIcgar aos fins quc nos
roonos, ois quc assin sc clininan as causas
da iolcrancia dc iais alusos.
O assunio dos agancnios icndo-nc dado
lugar a falar dos ariidos ciraordinarios, nao
osso dciar dc dizcr quc os grandcs auncnios
dc rccciia quc sc odc rcalizar or cssa forna, cn
lugar dc scrcn vaniajosos ao Esiado, sao
rcjudiciais c o cnolrcccn cn lugar dc o
cnriqucccr.
Talvcz csic rincio scja iido cono un
aradoo, nas c inossvcl canina-lo
cuidadosancnic scn conIcccr a jusiia c a
vcrdadc dclc.
421
O auncnio dc rccciia do rci nao odc rovir
scnao do inosio, carrcgado solrc iodos os
roduios, c orianio c claro quc sc sc acrcscc or
cssc ncio a rccciia, ianlcn sc auncnia a
dcscsa, ois quc c ncccssario conrar nais caro
o quc anics sc iinIa nais laraio.
Sc a carnc cncarccc, sc o rco dos csiofos c
dc iudo auncnia, o soldado icra nais dificuldadc
cn alincniar c nanicr-sc, c scra ncccssario
agar naior salario; c o salario dos ocrarios scra
nais alio do quc anics, o quc acarrcia auncnio
da dcscsa quc sc aroina do da rccciia c
causara grandc crda aos ariicularcs or ganIo
ncdocrc da aric do rncic.
Por a o olrc fidalgo, cujo lcn consisic cn
icrras, nao auncniara a sua rcnda con iais
inosios; o roduio da icrra ficando quasc
scnrc ao ncsno rco, rincialncnic no quc
lIc diz rcsciio, c sc o corrcr dos icnos o
cncarccc, o cccsso do rco iornara ncnor a
sada, o quc fara quc no fin do ano a olrc
nolrcza nao cnconirc auncnio na sua rccciia,
nas na sua dcscsa, cnquanio os novos
sulsdios icrao cncarccido iodas as coisas
ncccssarias nanuicnao da sua fanlia, quc
odcra fazcr sulsisiir scn sair dc casa, c nal,
nas nao odcra nais cnviar os scus filIos ao
ccrciio ara scrvir ao scu rci c ao scu as,
scgundo a olrigaao do scu nascincnio.
422
vcrdadc, c ccrio, quc a sada do quc c do
concrcio cnirc sudiios dininui ncdida quc sc
auncnian os inosios c odcra aconicccr quc
iais auncnios dininuan os dirciios do rcino cn
lugar dc os auncniar.
Sc sc iraiar do quc ncsic rcino sc consonc, c
ccrio quc quando as ncrcadorias csiao a rco
razoavcl, conra-sc nais c nais sc dcscndc; ao
asso quc sc o rco c cccssivo Ia rciraao
ncsno ara as coisas nais ncccssarias.
Sc or ouiro lado iraia-sc dc roduio quc icn
sada do rcino, c claro quc os csirangciros,
airados aic agora clo laio rco, iraiarao dc
rovcr-sc alIurcs sc lIcs da vaniagcn, o quc
dciara a Frana cIcia dos scus rorios
roduios, nas dcsrovida dc dinIciro; ao asso
quc sc os inosios sao nodcrados, a grandc
quaniidadc dc fruios quc scrao conrados clo
csirangciro concnsara a crda quc sc odia crcr
causada cla nodcraao dos sulsdios.
Ha nais; o auncnio dos inosios c caaz dc
rcduzir grandc nuncro dc sudiios vadiaao,
scndo ccrio quc a naior aric do ovo c dos
ariisias cnrcgados nas nanufaiuras, rcfcrirao
ficar arados, lraos cruzados, do quc consunir-
sc nun iralalIo ingraio a sada dos fruios da
icrra c a nao dc olra.. Isso os incdc ianlcn,
423
clo ncsno ncio, dc rccclcr rcnuncraao ao scu
iralalIo.
Para iornar ao fio do ncu discurso, dcois dc
icr condcnado o aluso dos agancnios c fciio vcr
quc o auncnio c algunas vczcs nao soncnic
inuiil, nas rcjudicial; digo quc dcvc Iavcr a
una roorao gconcirica cnirc os sulsdios c as
ncccssidadcs do Esiado, isio c, nao sc dcvc inor
scnao o quc c dc iodo ncccssario ara a
sulsisicncia do rcino na sua grandcza c na sua
gloria.
Esias uliinas alavras significan nuiio, ois
quc nao soncnic fazcn vcr quc sc odc iaar
solrc o ovo o quc sc rcqucr ara a conscrvaao
do rcino, cn qualqucr Esiado quc scja, nas
ianlcn sc odc ainda iirar o quc lIc odc scr
ncccssario ara o nanicr con lrilIo c rcuiaao.
Enircianio c rcciso ionar cuidado cn nao
csicndcr csias uliinas condics aic ial onio,
quc soncnic a voniadc do rncic scja sol cssc
rcicio, a rcgra dc iais iaacs, orquc so a
razao c quc dcvc scr; c sc o rncic uliraassa os
liniics, iirando nais do quc dcvc dos scus
sudiios, cnlora clcs lIc dcvan olcdicncia ncssc
caso, scra rcsonsavcl dianic dc Dcus quc lIc
cdira conias caias.
Dc rcsio, nao Ia razao oliica quc ossa
sofrcr quc sc alincnicn os cncargos do ovo scn
424
quc sc iirc ncnIuna uiilidadc; c airair a
naldiao ullica, quc iraz consigo grandcs
inconvcnicnics, scndo ccrio quc o rncic quc
iira dos scus sudiios nais do quc dcvc, nao faz
ouira coisa scnao csgoiar o scu anor c sua
fidclidadc, nais ncccssarios sulsisicncia do
Esiado c conscrvaao dc sua cssoa, do quc o
ouro c a raia quc odc acunular nos scus
cofrcs.
Sci quc nun grandc Esiado c rcciso quc
cisia scnrc dinIciro cn rcscrva ara as
ocasics inrcvisias; nas cssa ccononia dcvc scr
roorcional riqucza do Esiado c quaniidadc
dc ouro c raia anocdada quc corrc no rcino; c sc
cla nao fossc fciia ncssa lasc, a riqucza do
rncic scria sua olrcza orquc scus sudiios
nao icrian nais fundos, ara agar os dirciios
quc lcgiiinancnic sao dcvidos ao scu solcrano
Cono c rcciso scr cuidadoso no acunular
dinIciro ara aicndcr s ncccssidadcs do Esiado,
c rcligioso no conscrvar cnquanio nao sc
arcscnian ocasics dc gasiar, c rcciso scr
lilcral a cnrcgar quando o lcn ullico o
rcqucira, c a icno c a roosiio, orquc dc ouira
forna Ia rcjuzos quc cusian caro ao Esiado c
fazcn crdcr icno quc nao sc rccucra nais.
Prncics Iouvc quc, ara conscrvarcn o scu
dinIciro, crdcran o dinIciro c os scus Esiados
425
ao ncsno icno, c c coisa ccria quc aquclcs quc
gasian dc na voniadc, gasian cn gcral nais do
quc os ouiros, orquc o fazcn dcnasiado iardc.
Nao c ncccssario ouco criicrio ara conIcccr as
Ioras c os noncnios nais inorianics; c un
caaz dc acunular, odc nao scr ara gasiar
causando cnorncs nalcs.
Ora; orquc as nainas gcrais sao scnrc
inuicis, sc nao sc salc alica-las aos assunios
ariicularcs, rcsia vcr. qual odc scr a rcnda
dcsic rcino; qual a sua dcscsa. Quc rcscrva dc
fundos dcvc Iavcr nos scus cofrcs c aic quc
onio o ovo odc c dcvc scr aliviado.
A rcnda dcsic rcino odc scr considcrada dc
duas fornas. Ou cono sc usa cn icno dc az,
scn nudar dc anicnao os dinIciros quc sc iiran
rcscnicncnic da rccciia c da fazcnda gcral, ncn
fazcr ouiro auncnio scnao o jusio cla rcduao
ao dczcsscis; das vclIas rcndas quc sc quiscr
conscrvar, c dos dcosiios dc ccrios oficiais quc
sofrcrao nclIor a dininuiao do quc a surcssao
dos scus cargos con rccnlolso.
Ou, cono odc scr, fazcndo ccrias irocas,
csiinadas iao razoavcis c uicis or aquclcs aos
quais vi nancjarcn as finanas, quc or scu
julgancnio nao sc icn a icncr ouira oosiao
scnao a da novidadc.
426
No rinciro, a ccononia odc fazcr conia dc
rccclcr iodos os anos 35 nilIcs scgundo o
Esiado. Da ialIa 17.350.000 lilras. Dc galclcs
5.250.000 lilras. Das ajudas 1.400.000 lilras.
Da rcduao das rcndas ao dczcsscis, un nilIao.
Da rcduao dos icsourciros dc Frana aos dois
icros ao quc rccclcn nos scus cargos, c quc
sofrcrao dc loa voniadc, dcsdc quc fiqucn livrcs
dc novas iaas, 550.000 lilras. Das arics
casuais 2.000.000. Da fazcnda dc Dordcau
800.000. Dc ircs lilras or larril dc vinIo quc
cnira cn Paris 700.000. Dos irinia soldos aniigos
c dos novos dcz soldos dc vinIo, 503.000 lilras.
Da fazcnda dos 45 soldos cn lugar do cdagio
503.000 lilras. Das 9 lilras 8 soldos or ioncl da
Picardia, 154.000 lilras. Da fazcnda dc Drouagc
250.000 lilras. Do iraiado forciro dc Langucdoc,
cscciarias c drogarias dc MarsclIa, c dois or
ccnio dc Arlcs 380.000 lilras. Do icro solrciaa
dc Lion 60.000 lilras. Das cinco grandcs
fazcndas 2.400.000 lilras. Dos novos inosios
da Nornandia 240.000. Do dc Loirc 225.000. Da
fazcnda do fcrro 80.000. Das vcndas dc nadcira
ordinaria 550.000. Dos donnios 550.000 lilras.
No scgundo, dcscarrcgando inicirancnic o
ovo dc 17 nilIcs dc lilras quc cniran agora
nos cofrcs do rci, da ialIa, a rccciia odc sulir a
50 nilIcs, cono o jusiifico clarancnic. do
inosio solrc o sal ou solrc as salinas cn iodas
as rovncias do rcino, odc rcsuliar, fciios iodos
427
os gasios, 20 nilIcs. Do solo ara livrar as
ncrcadorias c roduios do rcino, 12 nilIcs. Das
ajudas 1.400.000 lilras. Da rcduao das rcndas
da rcfciiura 6 nilIcs; da rcduao dos
icsourciros dc Frana 550.000 lilras. Das arics
casuais dois nilIcs. Da fazcnda dc Dordcau
1.800.000 lilras. Das ircs lilras do vinIo cnirado
cn Paris, novo inosio, 700.000 lilras. Dos
irinia soldos aniigos da cnirada ara vinIo cn
Paris, 580.000 lilras. Da fazcnda aos 45 soldos
cn lugar do cdagio c "ociroi", 530.000 lilras.
Das 9 lilras 18 soldos or ioncl dc Picardia,
174.000 lilras. Da fazcnda dc Drouagc 254.000
lilras. Escciarias c drogarias dc MarsclIa c dois
or ccnio dc Arlcs 380.000 lilras. Da solrciaa
dc Lion 60.000 lilras. Das 5 grandcs fazcndas
2.400.000 lilras. Dos novos inosios da
Nornandia, 250.000 lilras. Das dc Loirc 220.000
lilras. Da fazcnda do fcrro 80.000; da vcnda das
nadciras 550.000; dos donnios 550.000, dondc
a sona ioial dc 50 nilIcs quairoccnios c oiicnia
c ircs nil lilras.
Sci lcn quc iais insirucs lcn
conrccndidas scrao julgadas jusias c razoavcis
or iodos aquclcs quc iivcrcn ccricncia c
caacidadc na conduia dos Esiados.
Enirc os divcrsos sucrinicndcnics dc
finanas quc foran do ncu icno, vi nais
cnicndidos no fisco quc igualavan o inosio do
428
sai, solrc as salinas, s ndias do rci da
EsanIa, c quc conscrvavan csic scgrcdo con o
vcrdadciro fundancnio ara aliviar o ovo, ara a
rcforna c a oulcncia do Esiado.
E con cfciio, or ouco scnso quc icnIan os
nais grossciros, scrao consirangidos a
rcconIcccr quc nao sc odcria csiinar a dcscarga
c o conicniancnio quc icria o ovo, sc lIc fossc
crniiido usar o sal cono o irigo, cada un
ionando o quanio quiscssc c udcssc consunir.
ccrio quc a surcssao quc sc faria dc
grandc nuncro dc funcionarios csialclccidos
ara o inosio do sal, c a lilcraao dos
cIicanisias c do roccdincnio quc icn clo dcvcr
dc scus cargos, c ianlcn or nalcia, ara
consirangcr os ovos a conrar sal ao qual sc
inc, causaria un alvio indizvcl.
E ccrio alcn disso, quc sc odcria con
jusiia rcconcnsar as rovncias quc aic agora
gozaran da iscnao do sal, or una ial dcscarga,
dc ialIa, quc, sc ara o fuiuro clcs conrasscn
nais caro do quc anics a dininuiao da ialIa
scria cquivalcnic ao auncnio do rco do sal ao
qual csiarian sujciios, cnlora o conrasscn
livrcncnic.
E ccrio ainda quc, cnlora sc ossa dizcr quc
a dininuiao da ialIa nao ioca o ovo c quc o
auncnio do rco do sal quc aic agora sc vcndcu
429
nas rovncias iscnio dc inosio, inicrcssaria os
cclcsiasiicos, a nolrcza c os iscnios. Todos
rccclcrian o cfciio c a dininuiao das ialIas,
cnquanio a rcnda das ialIas nao cisiindo nais,
a rcnda das Icranas auncniaria a roorao
quc os fazcndciros quc as fazcn valcr scrian
dclas dcscarrcgados c dos inosios quc cisicn
solrc Icranas c solrc a fazcnda.
ccrio cnfin, quc cnlora as dificuldadcs dc
ial organizaao scjan grandcs, odcnos donina-
las.
Sc dcois dc icr considcrado o
csialclccincnio do sal, canina-sc o do solo or
lilra, acIar-sc-a ianio nais jusio quanio cisicn
cn divcrsos Esiados c duas vczcs ficou rcsolvido
cn coro dc Esiados sol o grandc rci Francisco c
na Asscnllcia dos noiavcis dc Foucn sol o
grandc Hcnriquc, dc inorial ncnoria.
Enircianio, orquc as dcsconfianas sao iao
naiurais, os ovos c as conunidadcs, quc
csialclcccn dc ordinario sua rincial scgurana
na dcsconfiana quc os lcva scnrc a icncr quc o
quc lIcs c nais uiil scja dcsvaniajoso, c quc as
grandcs nudanas sao quasc scnrc sujciias a
criurlacs nuiio crigosas, cn lugar dc
aconsclIar ial ordcn dc coisas, cnso ladcar,
con firncza, iais novidadcs nao dcvcndo scr
430
cnrccndidas scn quc scjan alsoluiancnic
ncccssarias.
Ora, a Frana nao icn ncccssidadc disso, c
cu csiino nais facil dciar o ovo voniadc c dar
ao Esiado alundancia scn rccorrcr a iais
ccdicnics, do quc os raiicando, visio quc,
ncsno quc nao Iaja dificuldadc quc nao scja
doninada, Ia naiorcs sc rccorrcnos a iais
ccdicnics.
Para vcrificar cssa roosiao, nao c rcciso
nais do quc caninar a dcscsa con quc a gcnic
sc odc conicniar cn icno dc az, c vcr quc
rovciio sc iira da ccononia quc o icno crniic
fazcr.
A scgurana c o iananIo dcsic rcino nao
odcn sofrcr as dcscsas da gucrra, ncnorcs do
quc o rojcio acina, isio c, quasc dozc nilIcs.
A dcscsa das guarnics ordinarias quc vai
iodos os anos a ircs nilIcs, odcria scr
surinida, ianio orquc a naior aric dos
soldados quc c naniida con o Esiado cnira cn
guarniao nas raas, quanio orquc a naior
aric dos diios ircs nilIcs nao sai da lolsa do
rci scnao ara cnirar nas dos govcrnadorcs
ariicularcs, quc dc ordinario nao agan scnao
dcz Ioncns quando dcvian agar ccn.
431
Mas scndo difcil nao Iavcr raas
rivilcgiadas c dc ial inoriancia quc nao sc
ossa rccusar aos rcsciivos govcrnos guarnics
ariicularcs, con quc ossan ianio nclIor
rcsondcr quanio nais a scu gosio cscolIcn.
rcciso a ncu vcr coriar dois icros dcssa
dcscsa ara rcduzi-la a un nilIao.
A dcscsa do nar do Pocnic c do Lcvanic nao
odcria scr ncnor do quc dois nilIcs c
quinIcnias nil lilras, cono arccc or aios
ariicularcs a rcalizados.
A dcscsa da ariilIaria ira a scisccnias nil
lilras. A das casas do rci, da rainIa, do scnIor
rncic, a ircs nilIcs c quinIcnias nil lilras.
As cnscs dos suos, do agancnio dos
quais nao nos odcnos con Ionra, iscniar, sao
dc quairoccnias nil lilras.
As consirucs cusiarao irczcnias nil lilras.
Os cnlaiadorcs duzcnias c cinqucnia nil
lilras.
As foriificacs scisccnias nil lilras.
Podcr-sc-ian coriar inicirancnic as cnscs
iodas, quc cusian ao rci quairo nilIcs; nas
ianio quanio c inossvcl assar dc una
circnidadc a ouira scn ncio, c quc nao sc csia
na Frana, acosiunado a rcsisiir s inuiacs,
432
quando sao as nais injusias, crcio quc conviria
rcduzi-las nciadc. O quc c ianio nais
ncccssario quanio vaniajoso ao ullico, quc a
variaao da coric nao acIa rcconcnsas c quc
clas scjan iodas ligadas aos crigos da gucrra,
orcn as cnscs c aoniancnios nao scrao
cnrcgados dc fuiuro scnao or dois nilIcs.
Os ordinarios do rci 50.000 lilras.
As aicnics 400.000 lilras.
As arics inoinadas c viagcns, dois nilIcs.
Os nao valorcs 150.000 lilras.
O condado do rci 300.000 lilras.
Todas cssas dcscsas aiingcn a 25 nilIcs
quc scndo iirados dc 35 nilIcs, a quanio nonia
a rccciia, rcsiarao 10, os quais dcsdc o rinciro
ano scrao cnrcgados na dininuiao das ialIas.
O vcrdadciro ncio dc cnriqucccr o Esiado c
aliviar o ovo c dcscarrcgar una c ouira das suas
cargas, ois dininuindo as do Esiado c quc sc
odc dininuir as ialIas c nao dc ouira forna; c
cnircianio c o rincial fin quc nos dcvcnos
roor no rcgulancnio dcsic rcino.
Para lcn ionar csias ncdidas nun ncgocio
iao inorianic, c rcciso salcr quc cnlora iodos
os lcvaniancnios quc sc fazcn ncsic rcino
433
aiinjan a quasc oiicnia nilIcs, Ia nais dc 45
cn carga solrc os quais sc odc agir iao lcn quc
cn lugar dc scrcn cono Iojc sc diz, a runa do
rci, dclcs vira o alvio c a sua oulcncia.
Muiios acrcdiiarao scn duvida quc scria ara
dcscjar quc o Esiado fossc dcscarrcgado dc iodo
csic fardo, nas orquc c inossvcl fazcr
sulsisiir un grandc coro scn divcrsas dcscsas
alsoluiancnic ncccssarias sua nanuicnao,
cono o cso conjunio dc iodas cssas cargas nao
odc fazcr dcscjada con razao a surcssao
conlcia, odc-sc roor ircs ncios ara a
dininuiao das diias cargas.
O rinciro c a anuiaao do cccssivo gozo
quc os ariicularcs icn con os dinIciros do rci,
sol fundancnio dc quc dcscnlolsaran ara
adquirir as rcndas, os ofcios c os dirciios dc quc
gozan.
Sci quc nao scria difcil iirar dc alguns
ariicularcs rcndas c dirciios quc rccclcn
indcvidancnic, c con cssa volia Iavcria un lucro
grandc, a colrir o rorio gasio inicial con o
ofcio conrado.
Mas quando a jusiia dcsic ccdicnic nao
udcssc scr conicsiada, a razao nao crniiiria o
ccdicnic orquc a raiica iiraria iodos os
ncios, ara o fuiuro, dc icr dinIciro cn caso dc
434
ncccssidadc do Esiado, dc qualqucr forna quc
fossc.
E inorianic noiar a roosiio, quc ial coisa
odc lcn nao scr conira a razao dc una loa
oliica c quc c rcciso cviiar rccorrcr a
ccdicnics quc cnlora nao violando a razao,
nao dciarao dc violar a fc ullica.
Sc algucn diz quc os Inicrcsscs Pullicos
dcvcn scr rcfcridos aos ariicularcs,
confirnando a sua roosiao, co quc
considcrc quc na discussao dcsic onio as
difcrcnics naiurczas dc inicrcsscs, nao cniran
cn conia, nas quc os ullicos sao coniracsados
or ouiros da ncsna naiurcza c assin c quc o
fuiuro icn nuiio naior cicnsao quc o rcscnic
quc assa nun insianic. Os inicrcsscs quc dizcn
rcsciio ao fuiuro dcvcn, con razao, scr nais
considcrados do quc aquclcs do rcscnic, conira
o cosiunc dos nossos Ioncns scnsuais quc
rcfcrcn o quc vccn nais crio, orquc a visia
dc sua razao nao sc csicndc ara alcn dos scus
scniidos.
Sc sc guarda ncssc onio a fc ullica, cono
considcro ncccssario, o Esiado scra nais aliviado
do quc scria ncsno quc sc surinissc una aric
dos cargos scn novas finanas, orquc ficara
scnIor das lolsas dos ariicularcs cn iodas as
435
ocasics c nao dciara dc auncniar
considcravclncnic a sua rcnda.
O scgundo ncio ara dininuir as cargas do
rcino consisic no rccnlolso con rcsciio aos
fundos aiualncnic dcscnlolsados clos
ariicularcs; nas a vcrificaao scria difcil, visio
quc, ara faciliiar a alicnaao dos lcns do
Esiado, s vczcs sc dcu a quairo o quc or
coniraio dcvia scr a scis.
Esic ncio, jusio cn si ncsno, nao odc scr
raiicado scn dar rcicio a nuiias qucias,
cnlora nal fundadas.
O icrcciro ncio ara a dininuiao dos
cncargos do Esiado consisic cn rccnlolsar
aquclcs quc nao forcn ncccssarios, ao ncsno
rco quc alicnan cnirc ariicularcs,
rccnlolsando ncsic rco os roriciarios dos
ofcios das rcndas c dos dirciios quc sc quiscr
surinir, scn quc icnIan ncnIun rcjuzo c o
rci nao sc rcvalcccra da vaniagcn conun quc
Ia ara ariicularcs quc sc odcn lilcrar da
carga dc suas dvidas, dcsdc quc icn ncio dc as
agar ao ncsno rco or quc sc vcndcn
ordinariancnic.
Esic ncio quc c unico quc odc c dcvc scr
raiicado, odc roduzir scu cfciio dc divcrsas
fornas, ou cn nuiios anos, clo uso do cargo, ou
cn un so, agando una quaniia grandc quc
436
scria visia clo sulcncnio dc un fundo
ciraordinario.
A inoriancia naiural nossa naao nao
dando lugar a cscrar quc ossanos crscvcrar
quinzc c vinic anos nuna ncsna rcsoluao, a
rincira forna rcqucrcndo ianio icno nao c
acciiavcl.
O grandc fundo quc scria ncccssario ara
rccnlolsar ao ncsno icno cargos incnsos
cono sao os do Esiado, faz quc a roosia dcssa
scgunda forna scja iao ridcula quanio
inossvcl, dc forna quc a icrccira fica a unica
raiicavcl.
Para scrvir-sc dcla con iania jusiia quc
ningucn sc qucic, c rcciso considcrar os cargos
quc sc quiscr surinir, dc ircs nodos difcrcnics,
scgundo os divcrsos ncios dc conra.
As rinciras rcndas lascadas na ialIa, quc
sc vcndcn a cinco, nao dcvcn scr considcradas
ncn rccnlolsadas scnao orquc scu gozo faz o
rccnlolso iniciro cn scic anos c ncio.
As ouiras rcndas consiiiudas solrc a ialIa,
dcsdc a noric do uliino rci, agan-sc ou nas
clcics ou nas rccciias gcrais, dcvcndo scr
rccnlolsadas a scis orquc cusian, nas assin o
rccnlolso sc faria cn oiio anos c ncio.
437
Os ofcios das clcics con cnIor, iaaao
dos ofcios c ouiros dirciios quc lIcs sao
airiludos, dcvcn scr rccnlolsados a oiio quc c o
rco conun, dc iais cargos.
A razao olriga a ionar c ara o rccnlolso
dos cargos consiiiudos or ajuda, galclcs,
grandcs fazcndas, foro do Langucdoc c dc
Provcna, alfandcga dc Lion, conloio dc
Dordcau, cosiunc dc Dayonnc, fazcnda dc
Drouagc c iais rccnlolsos nao odcn scr fciios
ara gozo, scnao cn onzc anos.
Sci crfciiancnic quc iodos os dias sc
vcndcn rcndas dcssa naiurcza a rco ncnor
quc a oiio, nas roonIo o rccnlolso a ianio
ara saiisfaao dos ariicularcs, csiinando quc
nun ncgocio dc ial inoriancia dcvc Iavcr lcsao
c quc valc nais quc o rci a suoric do quc clcs.
O c dc iodos os rccnlolsos quc odcn scr
fciios csiando jusiancnic csialclccido, c rcciso
considcrar quc Ia ccrios cargos iao ncccssarios
ncsic rcino c conronciidos a iao alio rco quc
nao sao osios cnirc aquclcs no rccnlolso dos
quais sc dcvc cnsar cla nancira cono agora
roonIo.
Tais sao os cnIorcs dos arlancnios c
ouiras corics solcranas, dos rcsidiarios, scdcs
rcais, sccrciarios do rci, icsourciros dc Frana c
rccclcdorcs gcrais.
438
Nao c quc cu csiinc quc nao sc dcvc fazcr
ncnIuna surcssao ncsic gcncro dc ofcios.
Esiou lcn longc dc cnsar assin; nas ara
roccdcr con ordcn dininuiao dos cargos do
rcino, a razao qucr quc conccc clo rccnlolso
dos quc sao a nclIor rco c incnodos ao
ullico.
Ncsia considcraao rcfiro a surcssao das
rcndas csialclccidas solrc as ialIas c as dc
nuiios cargos dc clciao aos ouiros.
As das rcndas dcsia naiurcza, or causa do
laio rco c a dos clciios, orquc csics oficiais
sao a vcrdadcira fonic da niscria do ovo, ianio
or causa do scu cccssivo nuncro, nais dc 4
nilIcs dc iscnios, cono or causa do scu
nallaraio conun. Acnas un ou ouiro nao
dcscarrcga sua aroquia, nuiios iiran das quc
lIcs sao indifcrcnics c acalan iao alandonadas
quc nao icncn carrcgar-sc dc crincs,
auncniando cn rovciio rorio as inosics a
cargo do ullico.
Essa ncsna considcraao c a unica quc nc
incdc agora dc falar da surcssao dc nuiios
ofcios dc judicaiura cuja nuliidao c inuiil, scu
rco scndo iao ciraordinario quanio nnino o
scu cnIor. Scria un nau ncgocio iocar nisso na
siiuaao rcscnic. Quando sc quiscr dininuir o
nuncro, o ncio dc sc cIcgar a cssc fin scra
439
rcgular a aulciic". Os ofcios csiando rcduzidos
a rco nodcrado, o rci odcra quando vcnIan a
vagar, rccnlolsar os roriciarios c os surinir
ao ncsno icno.
Nao conrccndo ainda no nuncro das
surcsscs os colcgios dos sccrciarios do rci, os
cscriiorios dos icsourciros dc Frana c os
rccclcdorcs gcrais, nao or scrcn rcccnics scus
cnoluncnios, quc sao lons, nas or causa dc
suas finanas quc nao sao oucas.
Nao onIo a ianlcn as vclIas rcndas quc
foran criadas ao icno dos rcdcccssorcs dc V.
M. c quc sc agan no cscriiorio da cidadc dc
Paris, ianio orquc a aiual finana dcscndida
clos adquircnics c naior do quc a dc iodos os
ouiros, quanio orquc c lon quc os inicrcsscs
dos ariicularcs scjan dc alguna forna
nisiurados con os do scu solcrano, ncsno
orquc cnfin clcs assaran a divcrsas rcligics,
Iosiiais c conunidadcs, sulsisicncia dos
quais sao ncccssarios; c icndo ariilIado nas
fanlias, arccc quc clas fizcran raiz a nao sc
odcndo arrancar scn quc sc criurlc iodo o
csialclccido.
Enircianio, ara nao csqucccr nada quc sc
ossa fazcr razoavclncnic con vaniagcn ara o
Esiado, dcvo noiar duas coisas ncsic lugar.
440
A rincira c quc os cscriiorios dos
icsourciros dc Frana sulsisiindo, odc-sc
arovciiar dc un icro dc scu cnIor, scndo
ccrio quc scrao lcn iraiados na rcforna gcral do
rcino, sc asscgurando-lIcs a nao inosiao dc
novas iaas, rcduzcn-sc os scus cnIorcs a dois
icros daquclcs quc iivcran anics c or sua
rincira criaao.
A scgunda c quc, nao surinindo as rcndas
csialclccidas, na rcfciiura, ao icno do falccido
rci, iodas csialclccidas a dozc, o quc corrcsondc
a iania nais jusiia quanio os ariicularcs nao
sc consiiiucn scnao a iiulo dczoiio, roriciarios
das diias rcndas consiiiudas solrc a cidadc,
rcvalcccndo-sc cla graa do rci dos dois fundos
no gozo daquclas quc dcssa forna lIcs
corrcsondcn.
E cono cnconirarao nisso sua vaniagcn, o
rci cnconirara a sua, ois quc as rcndas dc quc o
Esiado sc carrcga scrao nclIorcs do quc as dos
ariicularcs, suondo-sc caio agancnio, scn
dininuiao cono c dc olrigaao c cono dcvc scr
ara o inicrcssc ullico.
Para saiisfazcr, ianio ao agancnio dcssas
rcndas cono aos cnIorcs dc varios oficiais, ou
alsoluiancnic ncccssarios ou ao ncnos nao
surinvcis nos icnos rcscnics, cnso quc dc
45 nilIcs dc quc csic rcino csia agora
441
solrccarrcgado, c rcciso conicniar-sc con a
surcssao dc irinia, dciando o rcsio ara a
aquisiao dos cargos quc ficarcn.
Dos irinia nilIcs a surinir Ia crio dc
scic cujo rccnlolso nao dcvcndo scr fciio scnao a
iio cinco, a surcssao sc fara cn scic anos c
ncio clo usufruio acnas.
Dos ouiros vinic c quairo cnconirar-sc-ao
ouiros ianios quc nao dcvcndo scr rccnlolsados
scnao a scis, quc c o rco corrcnic dc iais
cargos, odcrao scr surinidos cn oiio anos c
ncio clo usufruio.
Mas orquc assin cono rcrcscnici acina, os
rojcios dc flcgo nao sao os nais scguros ncsic
rcino, c sol cssa considcraao o ccdicnic scria
rcduzir iodas as surcsscs quc sc quiscr fazcr
nun nuncro dc anos quc nao cccdc o alcancc
dc nossa acicncia. Para fazcr quc iodos os
rccnlolsos cnrccndidos cunran-sc no ncsno
icno quc as rcndas quc sc agan a cinco, scrao
surinidas clo uso c gozo, c rcciso fazcr un
fundo ciraordinario do valor dc un scio do
rco corrcnic das diias rcndas, o quc rcrcscnia
scic nilIcs jusiancnic, una vcz agos, ara a
surcssao dc ouiro ianio dc rcnda.
Para icrninar a surcssao dos 30 nilIcs
roosios, rcsia ainda rccnlolsar os quc sao a
oiio, rco corrcnic dc conra.
442
Ora, orquc o rccnlolso dcsscs 16 nilIcs
nao odcria scr fciio scnao cn dozc anos clo
uso, c scndo a roosiio cncuriar csic icno,
ara rcduzir cssa surcssao dc scic anos cono a
dos 14 nilIcs rcccdcnics, c rcciso dc oiio
arics surir ircs or fundos ciraordinarios quc
aiingcn a 48 nilIcs.
Enlora o nonianic dcsia sona scja caaz dc
csaniar, aquclcs quc salcn a facilidadc dos
ncgocios dcsia naiurcza ncsic rcino nao
duvidarao quc cla nao scja ianio nais facil dc
acIar quanio o scu fornccincnio scra fciio cn
scic anos.
E a az acnas scja csialclccida o uso dos
ccdicnics conuns, ncsic icno, ara cnconirar
dinIciro scndo alolidos, aquclcs quc sc iivcrcn
alincniado cn iais ncgocios nao odcndo crdcr
nun insianic scus rinciros Ialiios, convcricrao
voluniariancnic ioda a sua indusiria cn dcsfazcr
o quc fizcran, clos ncsnos ncios dc quc sc
scrviran ara o csialclcccrcn anics; qucr dizcr,
a ciinguir c surinir cn viriudc dos ariidos
quc fornarcn ara csic cfciio, as rcndas, os
dirciios, da criaao dos quais icrao sido auiorcs
cn viriudc dc ouiros ariidos.
Assin o rcino odc scr aliviado cn scic anos,
dc 30 nilIcs, dos cargos ordinarios quc icn
agora.
443
O ovo dcscarrcgado cfciivancnic dos 22
nilIcs dc ialIas, quc c agora a nciadc do quc
lcva, a rcnda do rcino sc cnconirara dc 57
nilIcs assin cono a dcnonsiraao junia o
jusiifica.
Fccciia
Das ialIas 22 nilIcs.
Das ajudas 4 nilIcs.
Das galclcs iodas 19 nilIcs.
Das fazcndas iodas 12 nilIcs.
Toial 57 nilIcs.
Dos quais, icndo iirado 27 nilIcs, quc
cnirarao iodos os anos na ccononia, cssa sona
dcvc scr csiinada iao noiavcl quc nao Ia
ncnIun Esiado na crisiandadc quc iirc nciadc,
dcois dc saiisfciios os scus cncargos.
Sc cn scguida a cssas surcsscs, quc
sujciiarao nuiia gcnic ao agancnio das ialIas,
scn quc ossa quciar-sc, surinir-sc ainda,
iodos os oficiais quc sc ccrccn or sinlcs
naircula ou or sinlcs conissao; sc sc rcgula o
nuncro dos noiarios, nao soncnic rcais, nas das
jurisdics ordinarias, conscguir-sc-a un alvio
indizvcl ao ovo, ianio orquc scra livrado or
cssc ncio dc ianias sangucssugas quanias
cssoas forcn rciiradas, quanio orquc a Ia
nais dc ccn nil oficiais a rciirar dcsia forna, c
aquclcs quc sc acIarcn dcsiiiudos do scu
444
cnrcgo ordinario scrao consirangidos a ionar o
da gucrra, do concrcio ou da lavoura.
Sc sc rcduzcn cn scguida iodas as iscncs
nolrcza c aos concnsais da casa do rci, c
scguro quc as cidadcs c as conunidadcs iscnias,
as corics solcranas, os oficiais dos icsourciros dc
Frana, as clcics, os dcosiios dc sal, os ofcios
dc aguas c florcsias do donnio c dos dccinos, os
inicndcnics c rccclcdorcs dc aroquias, fazcndo
nais dc 100.000 iscnios, dcscarrcgarao os ovos
dc nais dc nciadc dc suas ialIas, scndo ainda
ccrio quc os nais ricos sudiios, sujciios s nais
alias iaas, sao aquclcs quc sc iscnian a cusia
da sua lolsa.
Sci lcn quc sc dira quc c facil fazcr iais
rojcios, scnclIanics aos da Fcullica dc Plaiao,
quc, lcla nas suas idcias c una quincra cn
rcalidadc.
Mas cu ouso asscgurar quc csic dcsgnio c
nao soncnic razoavcl, nas iao facil dc cccuiar,
quc sc Dcus faz a V. M. a graa dc olicr a az c
dc conscrva-la ara csic rcino con scus
scrvidorcs, dos quais cu nc csiino cono dos
ncnorcs, cn lugar dc dciar csia oiniao or
icsiancnio, cscro odcr lcva-la cccuao.
445

SEO VIII
Quc nosira cn oucas alavras, quc o uliino
onio dc odcrio dos rncics dcvc consisiir na
ossc do coraao dos scus sudiios.

As finanas scndo conduzidas scgundo acina
sc rcscrcvc, o ovo sc acIara conlciancnic
aliviado c o rci scra odcroso orquc ossuira o
coraao dc scus sudiios, quc, considcrando o
cuidado quc icn con os scus lcns, scrao lcvados
a ana-lo clo scu rorio inicrcssc.
Os aniigos rcis (Filics dc Valois} fizcran
una siiuaao iao csccial no coraao dc scus
sudiios quc alguns csiinavan quc nais valia scr
rci dos franccscs do quc da Frana.
Quanio a isio csia naao foi ouirora
rcconIccida iao aaionada clos scus rncics,
quc alguns auiorcs Ia (Annian Marccllin} quc a
louvan or csiar scnrc ronia a dcrranar scu
sanguc c dcfcndcr scus lcns clo scrvio c a
gloria do Esiado.
Sol os rcis da rincira, scgunda c icrccira
dinasiias, aic Filic o Dclo, o icsouro dos
coracs foi o unico lcn ullico quc sc
conscrvou no rcino. (Esia oliica cra fundada, no
446
dizcr dc un grandc Prncic, quc or scr rivado
da vcrdadcira luz quc consisic na Fc nao dciava
dc vcr iao claro cla da razao, quc cnsava nao
odcr nunca dciar dc icr dinIciro cn suas
ncccssidadcs orquc anava o scu ovo c o ovo
iinIa anor or clc Ciro XcnoIonic (Liv. 5
dc sua Insiiiuiao }.
Dcn sci quc o icno assado nao icn
rclaao ncn roorao con o rcscnic; c quc o
quc foi lon nun scculo, nuiias vczcs nao c
scqucr crniiido no ouiro.
Mas cnlora scja ccrio quc o icsouro dos
coracs nao odc lasiar agora, c coisa ianlcn
nuiio ccria quc o do ouro c da raia c quasc
inuiil scn o rinciro, un c ouiro ncccssarios c
qucn nao iivcr scnao un, csiara ncccssiiado cn
sua alundancia.
447

CAPTULO X
Quc conclui csia olra, fazcndo conIcccr quc iodo
o conicudo dcla scra inuiil sc os rncics c scus
ninisiros nao sao iao acgados ao govcrno do
Esiado quc, nada oniiindo daquilo quc c adsiriio
a scu cargo, nao alusan, nunca, do scu odcr.

Para icrninar con fclicidadc csia olra, nao
nc rcsia scnao dizcr a V. M. quc os rcis scndo
olrigados a fazcr nuiio nais coisas cono
solcranos do quc cono ariicularcs, clcs nao sc
odcn discnsar do scu dcvcr scn quc concian
naior falia or onissao do quc un ariicular
odcria fazc-lo or conissao.
Assin c con aquclcs solrc os quais os
solcranos dcscarrcgan una aric do fardo do
scu incrio, ois quc csia Ionra lIcs da as
ncsnas olrigacs a quc os solcranos csiao
sujciios.
Uns c ouiros considcrados cono cssoas
ariicularcs csiao sujciios s ncsnas falias,
cono iodos os ouiros Ioncns; nas sc sc
considcra a conduia do ullico dc quc sc
cncarrcgan, cnconirar-sc-ao sujciios a nuiias
ouiras, orquc ncssc scniido clcs nao odcrian
448
oniiir scn ccar, iudo o quc sao olrigados or
scu ninisicrio.
Ncsic scniido, odc scr lon c viriuoso cono
ariicular, scndo nau nagisirado c nau
solcrano, clo ouco cuidado cn saiisfazcr s
olrigacs do scu cargo.
En una alavra, sc os rncics nao fazcn
iudo o quc odcn, ara rcgular as divcrsas
ordcns do scu Esiado.
Sc nao icn un cuidado ariicular dc sc
iornarcn iais quc scu ccnlo scja una voz a
falar;
Sc sao ncgligcnics na cscolIa dc un lon
consclIo; sc dclc dcsrczan os consclIos
saluiarcs; sc sao rcguiosos no csialclcccr o
rcinado dc Dcus, da razao c da jusiia, iudo
junio;
Sc falian cn roicgcr os inoccnics, cn
rcconcnsar os assinalados scrvios quc sao
rcsiados ao ullico, c cn casiigar as
dcsolcdicncias c os crincs quc criurlan a
ordcn da discilina c a scgurana dos Esiados;
Sc nao sc alican ianio quanio dcvcn cn
rcvcr c rcvcnir os nalcs quc odcn advir,
afasiando, or cuidadosas ncgociacs, as
449
icncsiadcs quc as nuvcns irazcn facilncnic, c
frcqucnicncnic dc nais longc do quc sc suc.
Sc o favoriiisno os incdc dc lcn cscolIcr
aquclcs quc clcs Ionran con os grandcs cargos c
con os rinciais cnrcgos do rcino;
Sc nao nanicn odcrosancnic a nao no
csialclcccrcn o Esiado no odcrio quc dcvc icr;
Sc cn iodas as ocasics nao rcfcrcn os
inicrcsscs ullicos aos ariicularcs, cnlora
scjan concdidos, scrao nais culados do quc os
quc iransgridcn aiualncnic os nandancnios c
as lcis dc Dcus; scndo ccrio quc oniiir aquilo a
quc sc c olrigado c concicr o quc sc nao dcvc c a
ncsna coisa.
Dcvo ainda dizcr a V. M. quc sc os rncics c
aquclcs quc sao cnrcgados sol clcs nas
rinciras dignidadcs do rcino, icn grandcs
vaniagcns solrc os ariicularcs, gozan dc ial
lcncfcio a iiulo lcn oncroso, ois quc nao
soncnic csiao sujciios or onissao s falias
assinaladas, unas orquc ianlcn icn ouiras dc
conissao quc lIcs sao cscciais.
Sc sc scrvcn do scu odcrio ara concicr
alguna injusiia ou alguna violcncia, quc nao
odcn fazcr cono cssoas rivadas, fazcn or
conissao un ccado dc rncic c dc nagisirado,
do qual sua unica auioridadc c fonic c do qual o
450
rci dos rcis lIcs cdira, no dia do julgancnio,
una conia csccialssina.
Esics dois gcncros dc falias, incrcnics aos
rncics c aos nagisirados, dcvcn dar-lIcs a
cnsar quc sao lcn nais csadas do quc as dos
ariicularcs; orquc cono causas univcrsais, clas
influcn, suas dcsordcns dcicrninando ouiras cn
iudo o quc lIcs csia sujciio, rccclcndo inrcssao
do scu novincnio.
Muiios sc salvarian cono cssoas rivadas
scndo condcnados cono cssoas ullicas.
Un dos naiorcs rcis dos nossos vizinIos,
rcconIcccndo cssa vcrdadc, ao norrcr, griiou,
quc nao icnia ianio os ccados dc Filic cono os
do rci.
Scu cnsancnio cra vcrdadcirancnic
icdoso, nas clc icria sido nuiio nais uiil aos
scus sudiios c a si ncsno, sc iivcssc iido dianic
dos olIos, no aogcu da sua grandcza c dc sua
adninisiraao, cssc rincio, scnao quando
conIcccndo a inoriancia dclc, nao odia nais
iirar fruio ncccssario sua conduia, cnlora
udcssc rccclcr ara sua salvaao.
Sulico a V. M. quc cnsc dcsdc ja no quc
aquclc grandc rncic nao cnsou scnao Iora
da noric; c ara o convidar con o ccnlo ianio
quanio cla razao, a fazc-lo, roncio quc nao
451
Iavcra dia dc ninIa vida cn quc nao iraic dc r
no ncu csriio aquilo quc dcvcrci icr no dia da
ninIa noric no quc diz rcsciio aos ncgocios
ullicos, quc Iouvc or lcn dciar ao ncu
cargo.
F I M
452

POSTFCIO DO TRADUTOR.
Estudo sobre a evoluo dos
governos temporais

Dos clcncnios csiaiicos dc sociologia,
ncnIun icn sofrido ianias nodificacs ncn icn
csiado iao sujciio a ccricncias c golcs cono o
quc consiiiui o govcrno icnoral, c os clcncnios
sccundarios quc o inicgran.
Nas icocracias riniiivas, conscrvadoras, o
govcrno roriancnic diio csiando sulordinado
aos coros saccrdoiais con funao dc consclIo, a
sua aiuaao cra insignificanic ou ncsno ficava
ilusoria, dcsdc quc as casias dos lcIairias c dos
soudras (usanos as dcnoninacs Iindus ara
caraicrizar nclIor a funao} ficavan scnrc
ronias a agir scgundo os dcvcrcs incrcnics s
suas funcs, aqucla con caraicr inicrniicnic;
csia cono coordcnadora cconnica unica.
Sc as icocracias crnancccsscn, as casias
csiarian rcvalcccndo c nao sc icria iido idcia dc
socicdadc difcrcnic dcsscs nodclos nilcnarios do
Oricnic, quc vcn rcsisiindo a iodos os cnlaics
da influcncia ocidcnial.
453
Una vcz csialclccida, orcn, a civilizaao
grcga, anics ncsno quc sc firnassc o scu acl
sociologico-dinanico iniclcciual, o govcrno
icnoral icria forosancnic ionado un asccio
difcrcnic do conscrvador icocraiico do Oricnic. A
icndcncia nonarquia niliiar cono a figura
lcndaria dc Tcscu aicsia, da dirciriz s
socicdadcs cn fornaao. Dcois, orcn, quc a
inossililidadc da conquisia fora as cidadcs a
sc liniiarcn a vivcr dcniro dos scus cguos
iraios dc icrra, cnirc olsiaculos quasc
iniransonvcis, icndo conunicaao concrcial
airavcs do nar; dcois quc sc fiou cn ioda a
Crccia o asccio iniclcciual da sua civilizaao, os
govcrnos so scrian lons sc convicsscn ao
dcscnvolvincnio csiciico, filosofico ou cnfin
cicnifico da cliic grcga.
Foi o caraicr iniclcciual c a icndcncia icorica
das luculracs Iclcnicas quc dcicrninaran as
varias icniaiivas csloadas rinciro cn alsiraio,
dcois scguidas na rcalizaao concrcia,
dcicrninando os iios dc govcrno quc dao nonc
aic Iojc aos sisicnas con os quais sc joga ainda
agora, nas rcvolucs, nos rojcios ou nos
arguncnios lasicos das rcfornas oliicas.
Licurgo lcgisla. As suas fornulas alsiraias
sao acciias, c osias cn raiica. Dcriva da o
sisicna csiadocraiico conunisia cujo nodclo
cicrno c fornccido or Esaria. Solon lcgisla. As
454
suas roosias lilcrais sao acciias c un govcrno
livrc sc csialclccc na dcnocracia dc Aicnas.
vcrdadc quc a narcIa Enrica ja nosirara a
nonocracia auioriiaria dc Tcscu, onio dc
assagcn cnirc a icocracia riniiiva c os
sisicnas novos dc govcrno. Dcnonsiraao dc
dccadcncia foran as icniaiivas dc arisiocracia
cono a Tclana, dc iirania cono a aicnicnsc, c dc
oligarquia cono a corniia.
Tal rcsigio Iavia, dos iniclcciuais, quc o
sisicna roosio nos uliinos icnos cra dc un
govcrno dc filosofos. Mas cono o ovo nao salia
disiinguir o filosofo do dcnagogo, a iirania
acalou nas naos dc liicraios scn valor scnao
quanio s crcsscs con quc insuflavan a
vaidadc c o orgulIo da aiulcia.
Fona Icrdou da Crccia aniiga a forna
nonarquica dc govcrno, iransiao icocraiica
forosa. Scic rcis cncIcran a ncdida aos
arisiocraias orgulIosos, c Tarqunio Solcrlo caiu
ara dar lugar Fcullica arisiocraiica cn quc a
oulaao dc soldados sc dciava guiar or una
cororaao dc gcncrais (o Scnado}.
O oljciivo da civilizaao ronana cra a
conquisia.
PrccncIido o scu acl Iisiorico, a icndcncia
do Scnado cra iornar-sc cgosia ou dissoluio.
Dasiava un Ioncn ara nanicr sol scu
455
conirolc, scn novas conquisias, os liniics do
incrio. E o govcrno sc conccnirou, graas aos
golcs nagisirais dc Julio Ccsar, iao ouco
conrccndido ainda Iojc clos sofisiicadorcs da
lilcrdadc.
CIcgou a vcz dc dccair ianlcn Fona, a
orgulIosa Fona.
Os gcrnanos, os larlaros cn gcral,
ancaavan o ccniro cla crifcria. O ccniro,
cnfraquccido cla inconiincncia dos cosiuncs,
crniiia a infiliraao dc una douirina dc az c dc
Iunildadc, conlciancnic coniraria ao csriio
ronano; a icndcncia dcsagrcgaao cra
nanifcsia. Os gcncrais das froniciras ionaran,
or sua roria iniciaiiva, aiiiudcs dcfcnsivas dc
caraicr crnancnic, c assin surgiu o fcudalisno.
O asccio csiriiual da Idadc Mcdia c
rinordial.
O icnoral c sccundario; nas foi csic quc
dcu origcn aos govcrnos aiuais, or nodificacs
succssivas.
O aado icndcu a solrcujar. A viriudc, a
convcrgcncia crfciia dc oiniao scrviu dc lasc ao
donnio dos aas, no scu crodo inicial. Os
rcis, sinlcs scnIorcs fcudais, ossuidorcs dc
fcudos ouco naiorcs do quc os fcudos conuns,
acnas con suscrania solrc os quc dclc sc
456
considcravan vassalos, ara o quc dizia rcsciio
aos crigos quc cran dc iodos, sulncicran-sc
aos cIcfcs da igrcja.
vcrdadc quc o donnio do consclIo foi
cfcncro.
Logo os rcis sc sullcvaran conira a iuicla
csiriiual. Lilcriaran-sc do jugo icnoral quc
sol aarcncia dc consclIo irazia aiadas as naos
dos rcis.
Quando cIcgou a dcfinir-sc cssa siiuaao, os
rcis c os scnIorcs fcudais sc cnconiraran facc a
facc na disuia do solo.
Dc nancira gcral, odc-sc dizcr quc a
auscncia ou a dccadcncia do odcr csiriiual
caiolico foncniou a fornaao das grandcs
airias, a fin dc quc o conirolc dc una oicncia
ccniral rcsialclcccssc o cquillrio dc foras
quando fossc ronido.
Anics quc Iouvcssc a sisicnaiizaao dcssc
govcrno, iodos os rcis c os grandcs rncics
iraiaran dc olicr o donnio inicrno nos scus
rcscciivos ascs.
Por un rcsscniincnio csonianco, rcis c
scnIorcs fcudais sc jogaran aos lraos do ovo,
c foi csic quc dcu ganIo dc causa aos ariidos
quc adoiou. En gcral os rcis sc uniran ao ovo
457
conira os nolrcs, c dcssa uniao surgiu o
rcvalccincnio das diiaduras nonarquicas. Dois
casos dc uniao dc nolrcs c ovo conira os rcis
dcran a Fcullica vcncziana c o
arlancniarisno da Canara dos Lordcs c dos
Conuns, na Inglaicrra.
O iio franccs dc luia cla nonocracia rcal c
o quc icn naior inoriancia clos iios
Iunanos quc cniran cn jogo, c cla cnincnic
osiao sociologica da Frana no conjunio da
cvoluao Ocidcnial.
Dcsdc quc a fanlia cacingca dciara dc
cisiir, c dcra lugar a una nova dinasiia, a dos
Valois, os crros dc divisao Icrcdiiaria sc foran
acunulando. Fanlias rcais aralclas quc sc
consiiiua ccniro no rorio rci, foran fornando
Esiados nos Esiados.
Quando Carlos VII conscguiu lilcriar-sc da
gucrra inglcsa quc o cnfraqucccra dcnais,
cnsou ficar scnIor do scu rcino, doninando cla
fora os rncics quc lIc dcvian vassalagcn,
iornando-a cfciiva, conlcia c rcal, nas
cnconirou un rollcna sucrior sua
caacidadc dc rcalizaao.
Havia una fanlia rcal quc iinIa o ducado da
DorgonIa, c quc dcsccndia do rci Joao. Ouira,
con o ducado d'Orlcans, vinIa dc Carlos V.
Ainda una con o ducado d'Alcncon vicra dc
458
Filic III. Os duqucs da DrcianIa cran
dcsccndcnics dircios dc Luis VI; os dc Anjou, dc
Lus VIII, c os Dourlons, rcis da Navarra, c
dcois ianlcn rcis da Frana dcsdc Hcnriquc IV,
rovinIan dc Lus IX.
O rollcna dciado or Carlos VII, ara Lus
XI, cra dc difcil soluao. doninar os nolrcs,
inossililiiar-lIcs as acs niliiarcs c as rcvolias
arnadas; fornar da Frana una grandc Pairia.
Nao odcndo ir dirciancnic ao scu oljciivo,
or lIc faliarcn foras, Lus XI lanou nao dc
roccssos dando iodas as volias cn iorno do scu
oljciivo aic lograr aiingi-lo dcfiniiivancnic.
Foi o unico c o nais raido roccsso, aquclc
quc Lus XI adoiou. Foi cognoninado or Carlos o
Tcncrario, or isso, dc aranIa univcrsal".
Acsar dos dcfciios dc Lus XI, scndo cono
aranIa nas suas acs, foi o nais glorioso dc
quanios a Iisioria rcgisira nas suas aginas, o
iralalIo quc sc lIc dcvc dc conccniraao dc
odcr, c rincira fornaao dc Crandc Pairia or
agrcgaao.

EstabeIecImento do absoIutIsmo
A adniravcl uioia dc Hcnriquc IV cn rclaao
crciuidadc da az univcrsal nao fcz, ao
459
conirario, scnao rcccdcr dc nais ou ncnos dois
scculos a cvoluao csonianca das oulacs dc
cliic".
A. Conic Poliica Posiiiva IV 30'5

Todo o XVI scculo, c nais a rincira nciadc
do scculo scguinic consiiiuran o crodo dc
csialclccincnio da diiadura rcal, ou do
alsoluiisno, cn Frana.
Duranic cssc icno, govcrnaran a Frana
Lus XII, Francisco I, Hcnriquc II, c scus filIos.
Francisco II, Carlos IX c Hcnriquc III.
A luia sc caracicrizou clo rcdonnio
crcsccnic c cada vcz nais inconirasiavcl, da
voniadc dos solcranos, cn dcirincnio da
nolrcza, ficando o rci iscnio dc qualqucr conirolc,
visio quc o rincio doninanic dc govcrno cra.
Tudo o quc agrada o rci c a lci!"
Os rcis, visando anular or conlcio o odcr
dos nolrcs, aao quc Lus XI concara
dccisivancnic, iraiaran dc sc unir nassa
oular quc os rcsiigiou.
A luia foi dirciancnic conira os rivilcgios
dos nolrcs. O sisicna fcudal foi dcsaarcccndo,
os grandcs scnIorcs foran alandonando os scus
laiifundios foriificados, c sc foran conccnirando
460
cono sinlcs iiiularcs, cnsionados, cn
concnsaao ao alandono dc scus fcudos, nas
corics. A nassa oular, cIcfiada cla cliic
lurgucsa acalou dcrrulando o rci or sua vcz,
cono scndo a casia rcal o uliino rcduio dos
rivilcgios.
Dcsdc cniao o rci cIanou ninisiros
lurgucscs, aic quc a rcalcza cassc, con a
rcvoluao franccsa.
No XVI scculo, a unificaao icrriiorial da
Frana, iniciada con Lus XI ficou icrninada.
Con Lus XII Iouvc a ancaao do ducado dc
Orlcans. Con Francisco I, a do ducado dc
Angoulcnc.
A sulordinaao crcsccnic dos nolrcs
ncnorcs sc foi dando ianlcn clos noiivos
scguinics.
1. Os scnIorcs nao odian nais sc fazcr dc
solcranos dcniro dos scus icrriiorios; agavan
inosio c a jusiia cra ninisirada clos
funcionarios do rci.
2. A rcnda das icrras dininua, c o Ialiio do
luo assou ouco a ouco a consiiiuir scgunda
naiurcza nos ociosos.
3. Os nolrcs alandonavan as suas icrras
ara ircn scr criados dos rcis nas fausiosas
461
corics. Era o quc consiiiua a guarda dc Ionra
dos rcis, a sua casa", dc ondc surgiu o cosiunc
dc os govcrnos ccnirais, inclusivc os
rcullicanos, icrcn as suas casas niliiarcs c
civis.
ScnIor da nolrcza, Francisco I dcsdc a
concordaia dc 1316, cra scnIor do clcro galicano.
Por causa dcssa concordaia clc dava
lisados cono qucn dcssc cnsao, scn dar
saiisfaao ao Paa.
Os rcis, anics dc FicIclicu, cran assisiidos
clos grandcs oficiais, gcralncnic nolrcs, clo
scu consclIo rivado ou grandc consclIo, c clo
consclIo dc Esiado.
As rovncias cran govcrnadas or icncnics
gcncrais. Dcois dc Francisco I, foran criados os
osios dc conissarios, ara fiscalizaao dos
govcrnadorcs.
Dcsdc Francisco I foi criado ianlcn, o cargo
dc sucrinicndcnic dc finanas.
A rcnda ullica, cniao, rovinIa das
scguinics fonics.
l. Fcndas ordinarias ou roduios dos
donnios rcais.
462
2. Fcndas ciraordinarias, roduzidas or
inosios, dzinos, cic.
3. Ncgocios ciraordinarios, cono
vcnalidadcs dc ofcios c dc nonoolios,
cnrcsiinos, cic.
Da vcnalidadc, os cargos assaran
Icrcdiiaricdadc, c da ncsna forna quc Iavia a
iradicional nolrcza dc csada, surgiu
aralclancnic a nolrcza dc roua.
As gucrras dc rcligiao do icno dc Francisco
II, Carlos IX c Hcnriquc III, colriran a Frana dc
runas oliicas c naicriais.
Da auioridadc rovcrlial dc Francisco I
nuiio ouco rcsiava, c a roria unidadc da
Frana csiava cn crigo.
Sc a nolrcza cra ininiga do rci, o ovo nao
dcscjava nais ncn rci ncn nolrcza, iais cran as
suas dcsiluscs.
Hcnriquc IV dizia. As fazcndas c as vilas
csiao dcvasiadas c scn Ialiianics, a Frana
rccisa rcsirar".
Foi con o cdiio dc Nanics c o iraiado dc
Vcrvins quc, cn 1598, a az inicrna c cicrna,
ficou asscgurada.
463
Hcnriquc IV, ionou a si, cniao. rcorganizar o
as, c rcsiaurar na Frana a auioridadc rcal".
Hcnriquc IV iinIa 45 anos.
Fanoso cla lravura, cra inicligcnic, Ialil c
fino, alcn dc lilcral.
Julgava os Ioncns raidancnic c lcn.
Incaaz dc odios, cnrcgava os ininigos da
vcscra sc via nclcs caacidadc.
Agradccia scnrc, cordialncnic, quclcs quc
o olcdccian, c dcssc nodo logo sc ins.
Mas os quc o iraan scgunda vcz, csiavan
crdidos. Assin o narccIal Diron, quc foi
condcnado c dccaiiado sunariancnic logo
dcois dc sua scgunda iraiao.
O nclIor ninisiro dc Hcnriquc IV foi
Mainiliano dc Dciunc, duquc dc Sully, scic anos
nais noo do quc o rci, c scu conanIciro dcsdc
a vcscra dc Sao Darioloncu. Sully foi o nais
niino dos anigos dc Hcnriquc IV. Era un
grandc adninisirador csonianco. Hcnriquc fc-lo
sucrinicndcnic, grandc vcdor, c grao-ncsirc da
ariilIaria.
Cono inicndcnic fccIava olsiinadancnic o
icsouro a iodas as dcscsas cagcradas do
rorio rci.
464
Traiou dc dcscnvolvcr a agriculiura, fonic dc
nuiriao do as, c ianlcn orquc da classc dos
agriculiorcs saia a grandc naioria da soldadcsca
dc Frana.
Agriculiura c ccuaria, dizia o grandc
ninisiro, sao as duas icias quc alincnian a
Frana, c, ara cla, as suas vcrdadciras ninas
incsgoiavcis do Pcru".
Os canoncscs iivcran dozc anos dc az.
Esscs dozc anos dc az lasiaran ara
rccrgucr a Frana.
Sully dcscnvolvcu as indusirias dc iacics c
dc iccidos dc scda. Fcfcz as csiradas c as onics.
Dcois alriu canais, cono o dc Driarc, cnirc o
Scna c o Loirc.
Dcsdc 1610 a aiiiudc acfica dc Hcnriquc IV
sc nodificou. Concclcu un lano dc dcsiruiao
da casa da usiria, c iraiava, dcsdc cssc ano, dc
r cn raiica cssc rojcio, acsar da
inoularidadc dcssa gucrra.
O ovo dizia scr cla cn favor dos roicsianics
c conira o Paa.
A voz ullica cnlouqucccu un ial Favaillac a
onio dc csic scr lcvado a assassinar o rci
Hcnriquc con duas facadas.
465
Dcois dcssc aio calaniioso, a
inoularidadc da gucrra da usiria foi
csquccida, c so sc viu o quc a Frana c a
Hunanidadc dcvian ao grandc rci.

Antecedentes de Lus XIII
O odcr ninisicrial conlciado cla dilonacia
icndcu cniao a doninar a rcalcza, dcsdc logo
rcduzida osicniaao anics dcsdcnIada nos
dignos orgaos da conccniraao icnoral".
A. Conic Poliica Posiiiva III 559.

A noric dc Hcnriquc IV, foi onio dc ariida
dc novo crodo dc agiiaao, quc durou quinzc
anos.
Lus XIII iinIa soncnic novc anos dc idadc
quando scu ai foi assassinado. Foi rcciso
organizar una rcgcncia.
Maria dc Mcdicis, dcclarada rcgcnic, cra un
insirunucnio nas naos dc Elconora Caligai, sua
irna dc lciic, c dc scu narido o iialiano Concini,
quc foi fciio narqucs, narccIal, ninisiro, alcn
dc scr, dc faio, o scnIor da Frana, ondo c
disondo das coisas do govcrno.
466
Una ial siiuaao irriiou os ncnlros das
rinciais fanlias dc Frana, os Condc c os
Cuisc, ara cujos lolsos assaran logo dcois da
noric dc Hcnriquc IV as ccononias rcalizadas
or Sully.
Quando Maria dc Mcdicis, insirada or
Concini, foi ncnos condcsccndcnic con aquclcs
rncics, clcs sc lcvaniaran (1614} cigindo a
convocaao dos Esiados gcrais.
Dcois dcssa convocaao so Iouvc ouira, cn
1789, nos rinordios da rcvoluao franccsa.
Lus XIII foi logo dcclarado naior, nas
Concini coniinuou no odcr.
En 1617 os Condc dc novo sc lcvaniaran,
auiliados clos roicsianics do Sul. Concini
nais una vcz fcz un arranjo con clcs, ncdianic
a indcnizaao dc 1.500. 000 lilras franccsas, ou
scjan 7 nilIcs dc francos ouro.
Lus XIII insiigado or Luyncs, un dos scus
raros conanIciros, rcsolvcu dcsfazcr-sc dc
Concini, c nandou Viiry, o caiiao dc suas
guardas, quc fossc rcndc-lo con ordcn dc o
naiar sc rcsisiissc, o quc aconicccu, scgundo
rcgisira a Iisioria oficial.
Luyncs foi logo fciio ninisiro cn lugar dc
Concini, nas as agiiacs rcconcaran,
467
rovocadas or Maria dc Mcdicis, quc csiava
afasiada dos ncgocios, c nais iardc clos
roicsianics, scnrc scdcnios dc rcivindicacs.
A az con a rainIa-nac, foi facil.
A gucrra susicniada clos roicsianics
cncalcadas clo duquc dc FoIan foi dc longa
duraao c gravcs cfciios.
O rcsialclccincnio do culio caiolico oficial
cono unico crniiido, no Dcarn, foi o rcicio ou
a causa.
Os roicsianics do Noric nao aconanIaran
os dc La FocIcllc.
Poucas scnanas dcois do conlaic dc Moni-
aulan, cn 1621, Luyncs norrcu.
Con a noric dcsic, Maria dc Mcdicis voliou a
icr grandc asccndcncia solrc Lus XIII.
En 1624 cla conscguiu fazcr quc o rci, scu
filIo, adniiissc FicIclicu ao consclIo. Trcs ncscs
dcois, csic cra o cIcfc do consclIo c dirigia, scn
conirasic, o as.

VIda de RIcbeIIeu
Por ioda a aric orgaos naiuralncnic
sulalicrnos surgidos dc quaisqucr classcs
468
oliivcran, ianio cono o grandc FicIclicu, una
surcnacia oliica quc, crdcndo scdc aniiga,
dcvia fluiuar aic o surio da nova".
A. Conic Poliica Posiiiva III 559.

Arnand Du Plcssis dc FicIclicu, cardcal c
duquc, nasccu cn Paris cn 1585.
Dcsiinado a rincio carrcira das arnas,
acalou ionando ordcns, cn 1606.
Aos 22 anos foi liso dc Luon, cidadc da
Vcndcia. Ncsic lisado, olrc, ficou aic 1614.
Dcuiado aos Esiados gcrais, nclcs
dcscncnIou acl inorianic.
Maria dc Mcdicis fc-lo csnolcr c Concini
ionou-o ara sccrciario ariicular c da gucrra.
Caindo con Concini, FicIclicu aconanIou
Maria dc Mcdicis ao clio c dcois coniriluiu
ara a sua rcconciliaao con Lus XIII, rccclcndo
cono rcconcnsa, cn 1622, o cIacu dc cardcal.
Aos 39 anos cra ninisiro.
Sully dissc, ao salcr da noncaao dc
FicIclicu ara rinciro-ninisiro. O rci foi
insirado or Dcus ncssa cscolIa ara o
ninisicrio".
469
O rci Lus XIII, cra dc inicligcncia ncdocrc,
caraicr fraco, sonlrio c dcsconfiado, nas ncn
cra gasiador ncn dissoluio c ncn iinIa as
crigosas vclcidadcs niliiarcs. Conrccndcu con
clarcza a oliica ncccssaria a un rci dc Frana,
c, ncsno nao csiinando FicIclicu, nao o
alandonou.
Todas as criscs dc confiana icrninaran con
a viioria do grandc ninisiro, orquc o fin do rci
cra rovcr aos inicrcsscs da Frana.
Da o rograna inicrno csialclccido clo
grandc ninisiro.
1. Arruinar o ariido Iugucnoic.
2. Daiar o orgulIo dos grandcs fazcndo quc
iodos conrccndcsscn os scus dcvcrcs.
3. Fcsialclcccr o rcsigio cicrior da Frana,
clo auncnio dc valor inicrno.
Os roicsianics ionaran a iniciaiiva da luia
cn 1625. Nao conicnics con os rivilcgios quc
lIcs confcria o cdiio dc Nanics, visavan fundar
un Esiado scarado, no Sul da Frana, cn
condics scnclIanics s da Holanda.
O ccniro dc rcsisicncia cra La FocIcllc.
470
FicIclicu siiiou a cidadc, nas nao sc
scniindo suficicnicncnic foric, assinou una
ircgua con os rclcldcs.
En 1627 a luia rcconcou, csiando os
Iugucnoics con a aliana dos inglcscs. Os
siiiados, conandados clo nairc" Cuiion,
rcsisiiran or iodo un ano.
FicIclicu foi o gcncral do rci. FccIou a
forialcza clo lado dc icrra, or una irincIcira dc
12 quilonciros dc cicnsao, c or nar consiruiu
un diquc dc 1.500 nciros dc conrincnio c 8
nciros dc vcriicc. A fonc irouc a rcndiao
quando ja Iavian norrido 15.000 Ioncns.
FicIclicu nao ccrccu rcrcsalias. Acnas as
foriificacs foran arrasadas.
No Langucdoc ainda ficaran roicsianics cn
aiiiudc dc insulordinaao. Mas csics foran
facilncnic vcncidos con a ullicaao, or aric
dc FicIclicu, da Craa do Alais", quc dava aos
Iugucnoics o dirciio conun, iirando os
rivilcgios do cdiio dc Nanics.
Por cssa graa do Alais" dava lilcrdadc dc
culio c forava os caiolicos iniolcranics a
rcsciiarcn a lilcrdadc dc conscicncia dos scus
conairioias roicsianics.
471
A rcligiao, dizia FicIclicu, nao c con sanguc
quc sc scncia".
A EsanIa fcz o quc odc clos roicsianics,
ara sc vingar dos aulios da Frana aos
Iolandcscs; nas, dcois dc vcncidos, os
Iugucnoics assaran a scr acnas una sciia
nao confornisia, incaaz dc oosiao scria no
ais, c dcsiiiuda dc clcncnios naicriais
suficicnics.
A luia conira os grandcs do rcino durou aic
1642, isio c, aic a vcscra da noric dc FicIclicu.
O ccniro dc iodas as inirigas foi o duquc
Casiao dc Orlcans, irnao do rci c Icrdciro
rcsuniivo do irono, or nuiios anos.
Con Casiao a rainIa Ana d'usiria, c a
rainIa nac, Maria dc Mcdicis fizcran causa
conun.
En 1626, na consiraao dos Vcndnc,
irnaos naiurais do rci, foi dccaiiado, or ordcn
dc FicIclicu, o condc dc CIalais.
En 1630 FicIclicu foi dcniiido a cdido dc
Maria dc Mcdicis, nas o ninisiro nao csicvc fora
do scu osio ncn dozc Ioras, ois iardc Lus
XIII cIanou FicIclicu, c os anigos da rainIa-
nac foran cilados con cla. (cssc faio c
conIccido na Iisioria or Journcc dcs ducs"}.
472
En 1632 o duquc dc Moninorcncy,
govcrnador do Langucdoc, rcvoliou sua rovncia,
dc acordo con Casiao dc Orlcans, sccundado
cla EsanIa. FicIclicu, viiorioso cn
Casiclnaudary, condcna Moninorcncy, quc c
dccaiiado cn Toulousc.
En 1642, Cinq Mars, iraiando con a
EsanIa c scndo favoriio do rci, foi condcnado,
or crinc dc alia iraiao, noric, c dccaiiado
con scu anigo dc TIou, quc nao rcvclara
scgrcdos dc Esiado.
Dcois disso FicIclicu sc jogou conira os
duclos c as gucrras rivadas, uliinos rcsios do
quc sc cIanava dirciio fcudal".
Por causa dos duclos, cn 1626,
Moninorcncy-Douicvillc, condc dcsolcdicnic c
rcincidcnic, c dccaiiado, lcn cono CIacllcs.
As lagrinas dc suas rcscciivas csosas nc
iocaran rofundancnic, dissc FicIclicu, nas
con o sanguc dclcs cu csiancaria o dc nilIarcs
dc ouiros nolrcs, c isso nc dcu foras ara
rcsisiir.
En 1630 o condc dc Maniac c dccaiiado c
ircs ouiros gcncrais sao jogados DasiilIa.
FicIclicu doninou ianlcn o arlancnio dc
Paris, c so conscniia discusscs nos cdiios dc
473
finanas". O Congrcsso franccs, ncssc icno, cra
acnas orancniario.
FicIclicu foi o vcrdadciro rccursor dc 1789
na gucrra conira o rivilcgio.
rincira visia arccia quc as dcsiruics
igualiiarias daiavan da rcvoluao, nas o sisicna
vulgarncnic cIanado alsoluio ja Iavia
concado cssa olra dcsdc quc os rcis sc uniran
ao ovo conira os nolrcs.
Mas, ianlcn, cono o ovo sofria con o
cccsso dc inosios, s vczcs Iavia rcvolias
scrias. Assin, cn 1634 Iouvc a cIanada rcvolia
dos crocquanis".
En 1639, na Nornandia, Iouvc ouira, a dos
va nu icds". Todas clas cran rcrinidas con
sacrifcio, c sc rcclanava or ioda a aric a nao
dc fcrro do ninisiro.
O as csiava no augc do scu sofrincnio
quando FicIclicu norrcu, c so cniao foi facil dc
sc conrccndcr cono aqucla niscria quc iodos
vian c conira a qual griiavan conrara varias
viiorias no Lcsic c o conlcncnio icrriiorial da
Frana, cn cuja olra FicIclicu icrnina o acl
dc Lus XI, con a aquisiao do Foussillon, do
Ariois c da Alsacia.
474
FicIclicu cosiunava dizcr quc os quairo cs
quadrados do galincic do rci cran nais difccis
dc conquisiar quc iodos os canos dc laialIa da
Euroa".
Duranic o aogcu dc FicIclicu, a gucrra dos
irinia anos csiava accsa na Euroa. Essa gucrra
foi a uliina grandc luia cnirc caiolicos c
roicsianics.
A visao ciraordinaria dc FicIclicu, fc-lo
lolrigar csia vcrdadc. con os inicrcsscs nacionais
dc Frana csiavan (naquclc noncnio} iodos os
inicrcsscs fuiuros da Hunanidadc, nas quc no
noncnio, ianlcn, a ncia cnanciaao
roicsianic corrcsondia s ncccssidadcs dc
ordcn gcral, c quc, orianio, convinIa rcrinir o
surio Iugucnoic dcniro do as, auiliando o
roicsianiisno no cicrior.
Foi isso o quc fcz o adniravcl ninisiro.
A aarcnic incocrcncia dc sua conduia
quando c cncarado cono saccrdoic caiolico, fica
conlciancnic csclarccida dcois quc c visio
cono oliico dc gcnio, c dc coragcn, visio quc
cra rcciso coragcn ara arrosiar con os falsos
julgancnios da oiniao ullica, conrinindo na
Frana c foncniando no cicrior o surio
roicsianic.
475
Logo dcois o rollcna dc Hcnriquc IV cn
facc dos Halslurgos voliou ordcn do dia.
A uniao ausiro-csanIola corrcsondia a
una ancaa no cquillrio curocu, c nais ainda
quanio lilcrdadc rcligiosa.
Por isso FicIclicu c o rorio Urlano VIII sc
uniran aos Esiados roicsianics coniar a usiria
c a EsanIa.
Mas FicIclicu, nao odcndo racionalncnic
clicar os noiivos da sua conduia, rocurava
cscondcr a siiuaao, clicando no scu
icsiancnio oliico. o falccido rci sc juniou aos
Iolandcscs, dcois dc sc icrcn consiiiudo cn
coro dc Esiado, c rcnido clas circunsiancias.
Elc nao foi causa ncn dc sua rcvolia, ncn da
uniao dc suas rovncias".
FicIclicu ajudou aic ccuniariancnic ao rci
Cusiavo Adolfo da Succia, c quando o Icroi caiu
cn Lcuizcn (1632}, aos a dcrroia dos
roicsianics dc Nordlingcn, clc csirciiou rclacs
con Ocnsiicrn, inicrvindo na luia da ncsna
forna cono no icno do rci.
O iraiado dc Wcsifalia (1648} s fin
rcondcrancia dos Halslurgos, garaniiu a
scgurana dos roicsianics c csialclcccu o
rincio do cquillrio das oicncias da Euroa,
476
anics quc Frcdcrico II vicssc firna-lo
dcfiniiivancnic c sol novas lascs.
FicIclicu norrcu a 7 dc dczcnlro dc 1642,
icndo sido assisiido cn scus uliinos noncnios
clo caucIinIo Josc.
Esic lIc crguniou sc crdoava aos scus
ininigos. FicIclicu rcsondcu con dificuldadc,
or causa da disncia.
Janais iivc ouiros alcn daquclcs quc
cono iais o Esiado considcrava".
Lus XIII conunicou quc iodos os rojcios
concados or FicIclicu, qucr dcniro qucr fora
do as, scrian icrninados.
Urlano VII o Paa, noiando o rofundo
alisno cavado cnirc as concccs icologicas c o
dcvcr Iunano, dissc.
Sc Ia un Dcus, FicIclicu icra nuiio quc
clicar das lilcrdadcs ionadas, nas sc nao Ia
Dcus, clc foi, or ccrio, un Ioncn
ciraordinario".

PrIncpIos poItIcos tIrados do Testamento de
RIcbeIIeu

477
1. Ha alusos quc sc rccisa sofrcr, ara nao
sc cair cn conscqucncias crigosas; o icno c as
ocasics alrirao os olIos aos quc vicrcn cn
ouiros scculos, ara fazcrcn uiilncnic o quc
ncsic nao sc ousaria cnrccndcr scn cor o
Esiado a alguna criurlaao... " orquc o
assado c quc ilunina o fuiuro".
2. A liccnciosidadc cra iao grandc nos
convcnios dc Ioncns c nulIcrcs, quc ncssc
icno so sc vian cscandalos c naus ccnlos
nos rorios lugarcs cn quc sc dcvia rocurar a
cdificaao".
3. O lcn nao nuda dc naiurcza orquc durc
ouco, nas clc scndo scnrc lcn, aquclc quc o
faz con rudcncia c dc loa fc, faz o quc dcvc".
4. As rcfornas dcvcn scr nodcradas, a fin
dc quc nclas iodos sc sinian voniadc, c nao iao
ausicras quc os csriios nais forics c os coros
nais rolusios suoricn o rigor con dificuldadc".
5. As coisas icncradas sao, dc ordinario,
csiavcis c crnancnics, nas so con graa
ciraordinaria sc faz sulsisiir o quc fora a
naiurcza".
6. rcciso scr nau ou ccgo ara nao vcr
ncn confcssar quc as rcligics sao, nao soncnic
uicis, nas ncsno ncccssarias; ianlcn c rcciso
csiar-sc rcvcnido or un zclo indiscrcio ara
478
nao vcr quc o cccsso inconoda, c odc cIcgar a
onio dc iudo arruinar".
7. Conaro o grandc nuncro dc rofcssorcs
c a nuliidao dc alfalciizanics a un nuncro
infiniio dc docnics cuja unica dicia dcvcssc scr
agua ura c clara ara cura radical, nas cuja
scdc c iao dcsrcgrada quc rccclcndo
indifcrcnicncnic c lclcndo qualqucr agua, a
naior aric lclc agua suja quc lIc auncnia a
scdc c os cnvcncna cn lugar dc cura-los".
8. Tal c a naiurcza Iunana, quc cn gcral sc
sofrc o conando alIcio a coniragosio, nas os quc
assin roccdcn falan dos sucriorcs orquc,
nao odcndo clcvar-sc aic clcs cn odcr ou fora,
qucrcn rclaia-los cn ncriios c viriudcs, cla
calunia".
9. Nunca sc dcvc cigir dcnasiado; Ia un
ccrio onio quc nao sc uliraassa scn injusiia,
ois dcvc Iavcr roorao cnirc o fardo c as
foras daquclcs quc o suorian".
10. Os golcs dc csada, facilncnic sc
curan, nas isso nao aconiccc con os golcs c os
nalcs quc a lngua roduz".
11. A grandc quaniidadc dc ncdicos janais
scrviu ara salvar o docnic. Crandc nuncro dc
consclIciros nais rcjudican dc quc ajudan ao
Esiado".
479
12. Toda a cscolIa do rci dcvc scr scguida dc
una arovaao ullica".
13. 0 ariifcio dos Ioncns faz con quc clcs
sc cscondan ara nclIor aiingircn os scus fins.
Un fala alio, dizcndo nao odcr calar-sc scn ir
conira a sua conscicncia.
Ouiro sc fingc anigo dos ncsnos quc odcia,
ara nclIor crdc-los.
Tanios sao os ncios cnfin, or quc sc
cscondcn, quc o rncic nais avisado, scnrc o
csiara insuficicnicncnic.
14. Salios sao os quc fccIan a loca dos
naldizcnics. Todos os quc alrcn as orclIas c dao
ouvidos calunia, ncrcccn a iraiao dc quc sao
viinas.
15. O crinc, scja qual for, conciido or un
solcrano, c naior clo nau ccnlo quc dcia,
do quc cla naiurcza da falia quc concic.

Dilliografia. FicIclicu. Tcsiancnio
Poliico".
Augusio Conic. Poliica Posiiiva".
Allcri Malci. Lcs icns nodcrncs".
480

NOTAS
(1} Sac alandonou rincirancnic o rci da
Succia; Drandclurgo, o Landgravc dc Hcssc,
varias cidadcs anscaiicas, Wuricnlcrg, Parna c
Maniua o fizcran nais iardc.
(2} Os juizcs rcais iinIan ja concado a jogar-
sc ao conIccincnio daquilo quc nao cricncia
scnao igrcja sol rcicio do osscssorio dos
lcncfcios, aos quais a lula dos aas, fciia no
ano dc 1439, airilui o conIccincnio.
(3} Esic rinciro rcgulancnio nao icvc nunca,
ncn o nonc, ncn o fin, ncn o cfciio das
aclacs dc alusos.
(4} Ordcnana dc 1539.
(5} A alavra franccsa iirou sua origcn da
raiica dos rocuradorcs c dos advogados; os
quais scguindo, a ordcn dc sc dirigircn ao
arlancnio or aclos dcran ianlcn csic nonc
aos rccursos quc os cclcsiasiicos nclc iinIan.
(6} ScnclIanic rcncdio foi raiicado 15 anos
dcois da ragnaiica ara cviiar o curso das
usuracs dos juizcs sccularcs solrc a
jurisdiao cclcsiasiica; foi ordcnado quc aquclcs
quc quiscran olicr carias da cIancclaria, ara
oor-sc s rcscrics c s carias dos aas
481
scrian olrigados a cusicar cvidcnicncnic os
ncios clos quais clcs rcicndian jusiificar quc a
ragnaiica iinIa sido infringida.
(7} Ha 50 anos csia disiinao dc casos
rivilcgiados c dcliios conuns cra dcsconIccida
na igrcja. O dcliio conun conicn as falias cujos
conIccincnios cricnccn ao irilunal
cclcsiasiico.
(8} 0 scniido dcsic crodo ianlcn csia
olscurssino no original. N. do T.
(9} Por carias aicnics dc 1453, Carlos VII fcz
doaao Sania Cacla, cn lugar da qual Carlos
V lIc Iavia fciio do rcsio dc iodas as conias
dirigidas canara, quc qucria fosscn
cnrcgadas na rcaraao, ianio do alacio
quanio da Cacla Sania.
(10} Pclo cdiio dc fcvcrciro dc 1565.
(11} O liso du Dcllay.
(12} 0 iiulo conca or csias alavras.
Doninus rc".
(13} A ordcnana, Dun ciscous alicujus
ciscoaius uli rc Ialci rcgalian",
Filic IV nas suas filiinas do ano dc 1302,
usa dcsias alavras. in aliquilus ccclcsiis rcgni".
482
Filic VI na sua ordcnana do ano 1334, fala
dcsia nancira. aos lisados nos quais nos icnos
rcgalc".
(14} Luis XII, na sua ordcnaao dc 1499, ciiada
clo rinciro rcsidcnic Lcnaiirc. Nos icnos
roilido c roilinos a iodos os nossos oficiais c
aos arcclisados c lisados c aladias c ouiros
lcncfcios, nos quais nos nao icnos dirciio dc
rcgalc" ou dc guarda, quc nao o onIan sol
cna dc uniao cono sacrlcgos" (Pasquicr no
livro icrcciro das luscas caiulo 13}.
O falccido rci Hcnriquc IV clo scu cdiio do
ano dc 1606, ariigo 7. nao cnicndcnos gozo do
dirciio dc rcgalc" scnao nas ncsnas condics
quc nossos rcdcccssorcs c nos o icnos fciio scn
csicndcr cn rcjuzo das igrcjas iscnias; c cssc
lon rncic, crcndo quc o arlancnio dc Paris
julgaria ao conirario, susicvc or un ano iodas
as insiancias dc rcgalc", scgundo sua caria dc 6
dc ouiulro dc 1609. O rci rcscnic, Icrdciro dc
sua icdadc, cono dc scu rcino, dcclara cla
ordcnana dc 1629, ariigo 16, quc nao qucr gozar
da rcgalc", scnao cono scnrc foi no assado; c
os scnIorcs do clcro, sc Iavcndo quciado quc
csics icrnos nao cran suficicnicncnic rccisos,
S. M. fcz dar csia rcsosia cscriia clos scus
conissarios quc a ordcnana sc rcfcrindo dc
1606, csics icrnos nao cran suficicnics ara
483
icsicnunIar quc cla nao qucria gozar da rcgalc"
ondc cla nao iivcssc sido usufruda no assado".
A ordcnana doninus rc" usa dcsias
alavras. consucvii caarc rcgalian".
Filic IV na sua ordcnana dc 1302, diz.
rcgalias quas nos ci rcdccccssorcs nosiri
consucvinus crcicrc".
E a filiina do ano dc 1334. Nossos
rcdcccssorcs rcis or causa da rcgalc" da
nolrcza da coroa dc Frana usaran c
cosiunaran ficar dc ossc lcna c dcois os rcis
cn suas ordcnanas nao falaran scnao do
cosiunc c da ossc.
(15} Quod cnin, quac sinc rivilcgio oicsi
acquiri consuciudinc inncnorialis", dizcn os
canoncs.
(16} Dcsdc Ia 60 anos soncnic o arccliso dc
Foucn sacudiu o jugo do rinaz dc Lion c fcz-sc
rinaz da Nornandia.
(17} 0 liso dc Puy csia iscnio do arcclisado
dc Dourgcs c varios na Iialia ianlcn; dcvcn
orianio acIar-sc nos consclIos rovinciais quc o
arccliso convocar.
S. Crcgorio dc Tours iscniou un Iosiial,
una igrcja c un nonasicrio da jurisdiao do
liso dc Auiun a cdido da rainIa DruncIauci c
484
dc scu filIo o rci TIicrry. Croilcr, arccliso dc
Tours, iscniou dc sua jurisdiao o nonasicrio dc
S. MariinIo.
(18} Una caria dc Alcandrc III dada ao
caiulo dc Paris confirna quc os aas
conccdcran iscncs.
(19} A iscnao dc Scns, Paris, Dourgcs,
Dourdcau, Linogcs, Aucrrc c Mans, foran
oliidas dos aniiaas.
(20} As iscncs dc Aucrrc, Noyon, Orlcans,
Dcauvais, CIalons, Augcrs, Poiiicrs, c Lion sao
fundadas nas conccsscs dos lisos cn
iransacs rcalizadas con clcs.
(21} Ciriano. Frusira quidan qui raiionc
vincuniur consuciudincn nolis oonuni quasi
consuciudo najor sii vcriiaic aui non fucrii
insiriiualilus scqucndun; si nclius fucrii
siriiu sancio rcvclaiun".
(22} Caiiula caiIcdraliun ci aliarun
najorun ccclcsian illorun crsona
ccniionilus, consuciudinilus, scnicniiis,
jurancniis, concordaiis, ficri si ossini,
quoninus a suis ciscois, ci aliis najorlus
raclaiis cr sc isos solos, vcl illis quilus sinc
vidciur adjunciis, juia canonicas sanciioncs,
ioiics quoiics ous fucrii visiiari, corrigi ci
485
cncndari, ciian auioriiaic aosiolica ossini ci
valcani".
(23} Isidoro. Socc cr rcgnun icrrcnun,
caclcsic rcgnun rofccii, ui qui infra ccclcsian
osiii conira fidcn ci discilinan ccclcsic aguni,
vigorc rinciiun conicraniur".
(24} Ari. XI Todos os curas c caiulos,
sccularcs c rcgularcs, igrcjas caicdrais ou
colcgiais, ficarao indifcrcnicncnic sujciias ao
arccliso, ou ao liso dioccsano, scn quc
ossan alcgar rivilcgio, ou iscnao ara o quc
diz rcsciio a visiiaao c uniao dos crincs, nao
olsianic oosiao ou aclaao qualqucr, scn
rcjuzo daquclas das quais alcganos
conIccincnio, c aqucla cisicnic cn nosso
consclIo rivado.
(25} A csiola dc S. Crcgorio a Sccundino, do
ano 508 jusiifica csic onio.
(26} Idcn Sclf, nuncro 24 do ncsno caiulo
dc Fcff.
(27} Pcla concordaia quc sc fcz no conclio dc
Lairao cnirc Lcao X c Francisco I, ficou dccrciado
quc os graduados gozarian dos lcncfcios vagos
na icra aric do ano a salcr, nos ncscs dc
janciro, alril, julIo c ouiulro.
486
(28} 0 conclio dc Dasilcia ordcnou quc as ircs
arics dos lcncfcios scrian confcridas aos
ncsircs cn arics, lacIarcis, liccnciados c
douiorcs cn ncdicina, dirciio c icologia, os quais
iivcsscn csiudado un ccrio icno nuna
univcrsidadc rivilcgiada.
(29} Dula do aa Eugcnio conccdida ao rci
Carlos VIII.
(30} A lula foi cnviada ao rci Francisco I cn
1538.
(31} Non crcdiiar rcfcrcnii, nisi consici dc
rclaio."
(32} Augusiinus. isa nuiaiio consuciudinis
ciian qua adiuvani uiiliiaic noviias criurlai."
(33} Quando o cardcal foi cncarrcgado da
narinIa, o concrcio csiava quasc inicirancnic
arruinado c o rci nao iinIa un so navio.
(34} Para nao oniiir, noiarci ainda quc c
nclIor icr arnazcns dc azoiaios, cnofrc a
carvao, do quc olvora ja fciia; orquc cla sc
csiraga facilncnic con o icno, c un acidcnic dc
fogo c nais ara icncr.
487

CoyrigIi. Arnand-Jcan du Plcssus (Cardcal
FicIclicu}
CoyrigIi da iraduao. David Carnciro
CoyrigIi da cdiao clcirnica. Ed. Hdcndo
Custgut Mocs
Verso para eBook
eBooksBrasII.com

__________________
Agosio 2001
Vcrsao ara df c cDoolLilris
Fcvcrciro 2005

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

Você também pode gostar