AHMET YESEV NVERSTES Yerel Ynetimler Yksek Lisans Program Anayasa ve dare Hukuku Dersi devi

Bakanlk ve Yar Bakanlk Sitemlerinin Trkiyede Uygulanabilirilii

HAZIRLAYAN Yusuf ACAR 112178514

anakkale/ 22 Mays 2012

nsanlar melek olsayd, devlete lzum kalmazd James Madison*

Siyasi partiler, dorudan bir araya gelemeyen toplumsal snf ve katmanlarn uzlamasn salayan aralardr. Belli uzlamalarn salanamad, asgari mtereklerin aklc ekilde tespit edilemedii durumlarda, toplumsal snflar arasndaki elikiler sosyal patlamaya sebebiyet verir. te siyaset, bu toplumsal uzlamann salanmas, snflarn asgari mtereklerinin tespiti, talepler arasndaki elikilerin en uygun ekilde zme kavuturulabilmesi bilimidir. Bir toplumun kendi geleceini kendi tayin etmesinin en gzel yolu, dorudan demokrasidir. Yani toplumsal yaam ilgilendiren kurallarn konmas, uygulanmas ve uyumazlklarn zmlenmesinde, her bir bireyin dorudan karar verebildii dorudan demokrasi, ortak akln dorudan tesis edildii en verimli sistemdir. Ancak toplumlar geliip, daha st seviyelerde birbirlerine uyum salayarak bydklerinde, her bir bireyin, kamusal yaamn oluumuna dorudan katlma imkn fiilen ortadan kalkmtr. Temsili demokrasinin ortaya kmasnn sebebi iste bu gelime ve bymenin ortaya kard, fiili & dorudan demokrasi imknszldr. Temsili demokraside asl olan, tm sosyal snf ve katmanlarn, kamusal organlarda temsil edilmesidir. Tm snf ve katmanlar arasnda bir sosyal uzlamay ancak bu yaygn temsil temin edebilir. Dnyadaki lkelerin rejimleri ne olursa olsun lkeler Bakanlk, Yar Bakanlk ve Parlamenter sistem olmak zere ekilde idare edilirler. Trkiyede 1920 ylndan bu yana askeri darbelerin getirdii ara dnemler hari hep parlamenter demokrasi ile ynetilmitir. Bununla birlikte 1970li ve 1990l yllarn koalisyon hkmetlerinin lkeye getirdii istikrarszlk nedeniyle bakanlk ve yar bakanlk sistemleri zaman zaman tartlmtr. Bundan sonra halkn oyu ile seilecek olan Cumhurbakan ve gndemdeki anayasa tartmalar ekseninde bir kez daha tartlmaya balayan Bakanlk Sistemi ne mevcut sistemleri inceleyerek bakmakta yarar vardr.Bakanlk sisteminin yeniden gndeme getirilmesine ihtiya duyulmasnn lkenin uzun vadeli ihtiyalarnn m gzetilerek, siyasal aktrlerin geleceini garantiye almak iin mi tartlmaya aldndan emin olmak pek mmkn gzkmemektedir. Sistem ve ikbal tartmalarnn birbirine kart bir siyasal konjonktrde ynetim sistemi tartmalarna girilmesinin salkl sonular douramayaca da ortadr. Bat dillerinde kullanlan Latince kkenli parlamento kelimesi, Trke deki meclis ve divan kelimelerinin karldr ve bir konuda karara varmak zere grme yapan kurul anlamna gelmektedir. Hukuk ve siyasi bilimlerde ise parlamento, halk temsil etmek zere, halk tarafndan seilen yelerden meydana gelen, kanun yapan ve devletin nemli ilerine karar veren siyasi kurul demektir. Buna gre, devlet ynetiminde grev alan bir kurulun parlamento olabilmesi iin, halk tarafndan seilmi olmas, kanun yapma ve nemli siyasi kararlar alma yetkisinin bulunmas gerekmektedir. nemli siyasi kararlar almasna ramen, yeleri halk tarafndan seilmedii iin Osmanl dneminin divan- hmayun ve ura-y saltanat parlamento saylamaz. Devlet ilerinin grld her kurul parlamento olmad gibi, parlamentosu bulunan her lkenin hkmet ekli de parlamenter sistem deildir. Temsili demokrasiyi benimseyen her lkede bir parlamento vardr. Fakat bu lkelerin hkmet ekilleri, parlamenter hkmet olabilecei gibi, bakanlk hkmeti veya meclis hkmeti de olabilir. Bu nedenle, temsili demokrasiyi benimseyen her lkenin bir parlamentosu vardr, fakat parlamentosu olan her devletin hkmet ekli parlamenter sistem olmayabilir.

Parlamenter sistemin ortaya kmas, krala ait yasama yetkisinin seimle oluan bir parlamentoya gemesi, yani yasama ve yrtme kuvvetlerinin ayrlmas eklinde olmutur. Bu nedenle parlamenter sistem yasama ile yrtme kuvvetlerinin ayrl prensibine dayanr. Parlamenter sistemin benimsedii ayrlk hukuki eitlik, karlkl ibirlii ve etkilemeye dayanan bir ayrlktr. Bu zelliinden dolay parlamenter sisteme, kuvvetlerin ibirlii sistemi de denilmektedir. Parlamento ile hkmet arasndaki ibirlii, nemli devlet kararlarnn alnmasnda aka grlr. rnein, kanunlarn yaplmasnda, yasama (parlamento) ve yrtme (hkmet) organlarnn ayr ayr grev ve yetkileri vardr. Parlamento, kanunlar grerek kabul eder, hkmet ise kanunlar hazrlar, teklif eder ve kabul edildikten sonra da yaynlar. Parlamenter rejimde yasama ve yrtmenin birbirlerini karlkl olarak etkilemeleri de nemlidir. Yrtmenin babakan ve devlet bakan olmak zere iki ba vardr. Bunlardan devlet bakan (genellikle cumhurbakan) parlamento tarafndan seilir. Esas nemlisi parlamento, hkmetin faaliyetlerini kontrol eder ve gerektiinde onun siyasi sorumluluunu belirler. Buna karlk yrtme, meclisin feshedilmesini talep ederek yasama organ zerinde etkili olmaktadr. Parlamenter hkmet sistemini, temsili demokrasinin teki uygulamalarndan ayran balca zelliklerin, iki bal yrtme, bamsz ve sorumsuz devlet bakanl, parlamentoya kar sorumlu kabine, uyumlu ve birlik iinde alan bir bakanlar kurulu, yrtme organnn yasamay feshedebilmesi olduu sylenebilir. Parlamenter sistemde yrtme organnn, devlet bakan ve babakan olmak zere iki ba vardr. Bunlardan devlet bakan, adndan da anlalaca zere, devleti de temsil eden kii olarak, yrtmenin sorumsuz badr. Babakan ise, bakanlarla birlikte kolektif bir organ olup, yrtmenin sorumlu kanadn oluturmaktadr. Babakan, dar anlamda hkmet, ya da kabine olarak da adlandrlan bakanlar kurulunun badr. Parlamenter sistem, olduka uzun saylabilecek bir geliim sonucunda 18. yzylda ngilterede domu ve 19. yzylda dier bat lkelerinde benimsenmitir. Batda bu yllarda halkn setii parlamentolar karsnda mutlak monarilerin geriledii grlmektedir. Gerileyen monarilerle glenen parlamentolarn belli noktalarda uyumalar, parlamenter sistemi dourmutur. Ancak parlamenter sistemin kuruluunun, tm lkelerde ayn aamalarda gerekletirildii sylenemeyecei gibi, gnmzde de tek tip bir parlamentarizmden sz edilemez. Bakanlk sistemi, yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirinden sert bir ekilde ayrld bir hkmet sistemidir. Bu sistemde, yrtme organ tek bir kiiden oluur. Bu kii de bakandr. Bakan belli bir sre iin dorudan doruya halk tarafndan seilir ve sresi dolmadan da grevden alnamaz. Yani bakan, yasama organ karsnda sorumsuzdur; yasama organ bakan gvensizlik oyuyla grevden alamaz. Buna karlk, yasama organ da bakan tarafndan feshedilemez. Yani bakanlk sisteminde, yasama ve yrtme organlar birbirlerinin hukuksal varlna son verememektedirler. Bakanlk sisteminde ayn kii, ayn anda hem yasama, hem de yrtme organnda grev alamaz. Bu tanm erevesinde dnyada hepsi birbirinden farkl, kendi tarihi, sosyolojik ve siyasal koullarnn rn olan bakanlk rejimleri mevcuttur. Btn bu rejimlerin iinde herkes tarafndan en baarl bulunan rnek, ABD bakanlk sistemidir. Bundan dolay Trkiye'de her ne zaman bakanlk sistemi tartmalar balasa bir n kabul olarak hep Amerikan tarz bakanlk sisteminden bahsedildiinden hareket ediliyor. "Bakanlk Sistemi" derken ncelikle tam olarak neyi kastettiimizin son derece ak olmas gerekmektedir. nk dnyada tek bir eit bakanlk sistemi yoktur ve demokratik standartlar asndan baarl olanlarn says da ve nitelii de bellidir. Bakanlk sisteminin temel unsurlar: A) Bakan, halk tarafndan dorudan ve dolayl olarak belirli bir sre iin seilir. Bu sre hibir biimde parlamento tarafndan ksaltlamaz ve feshedilemez. B) Kuvvetler ayrl kesin bir biimde uygulanr. Devlet organlarnn egdm iinde aksamadan almas iin fren ve denge sistemiyle organlarn yetki ve g suiistimali engellenir. 3

C) Hkmet yeleri (sekreterler) bakan tarafndan seilir ve azledilir. Bakan hkmet yelerinin dncelerine uymak zorunda deildir. Hkmet yeleri yasama organ iinden Bakan tarafndan seilebilir ancak seildikten sonra yasama organ yeliklerini srdremezler. D) Devlet bakan, hkmet bakan ayrm yoktur. E) Bakan grevi ile ilgili ilerden dolay sorumsuzdur. Bakanlk sisteminin iyi ilemesi iin gerekli olduu ileri srlen koullar unlardr: A)Bakann yasama organn feshetme yetkisi olmamaldr. B)Bakana yasalar veto edebilme hakk tannmaldr. Bakann vetosu da yasama organnn zel ounluu tarafndan alabilmelidir. rnein 3/5 veya 2/3 gibi. C) Bakan yasama organnn yesi olmamaldr. ABD Anayasas, gerekten de yrtme ve onu denetleyen yasamay birbirinden ayrm ve yukarda szn ettiimiz, ayn iradenin her iki kuruma da egemen olmasn genelde nlemitir. Seim sistemlerinin ve tarihlerinin farkll nedeniyle ABD bakanlar, baarllar hari, hep muhalefetin ounlukta olduu meclislerle uramak ve kongre denetiminin Demokles klc altnda i grmek zorunda kalmlardr. Amerika'da Kongre denetimi uzun sredir sistematik hale getirilmi ve hkmetteki her bakanln simetrii olarak kongrede onu denetleyen bir daimi komite kurulmutur. Her siyasi atmann sonunda uzlama ile zlmesi bakanlk sisteminin ilemesi iin hayati nem tar. Byle bakldnda demokrasinin, effafln, denetimin, bireysel hak ve zgrlklerin daha da gelitirilmesi, demokrasilerin olmazsa olmaz olan gler ayrl ilkesinin glendirilmesi iin parlamenter sistemden vazgememiz ve herhangi bir tecrbeye sahip olmadmz bakanlk sistemine gememiz gerekmemektedir. Bakanlk sistemin doal sonucunun iyi ynetim, iyi ynetiim ve daha iyi bir demokrasi, daha zgr ve mreffeh bir lke anlamna gelmediini rneklerin** bir ka istisna dnda neredeyse tamam ispatlamaktadr. Dier bir sistem olan Yar bakanlk sistemi, hkmet bakan ve cumhurbakan arasnda yrtme yetkilerinin paylald, yasama ve yrtmenin ibirlii iinde alt kesin kuvvetler ayrlnn olmad bir hkmet sistemidir. Bu sistemde de Cumhurbakan genel oy ile halk tarafndan seilmekte ve hkmet millet meclisi nnde sorumlu saylmaktadr. Fransa'nn uygulad bu sistemde parlamenter rejime gre temel farkllklar unlardr: Klasik parlamenter rejim Cumhurbakanna sembolik grevler ykledii halde, yar bakanlk sisteminde yetki sahas daha genitir. rnein meclisi databilme, referandum isteyebilme, anayasa konseyi yelerini atama ve olaanst durum ilan ederek yasama, yrtme ve hatta yarg gcn elinde toplayabilmektedir. Cumhurbakan, d politika ve savunma konularnda da arla sahiptir. Fransa da cumhurbakanlar, her lkede olduu gibi anayasal dzenin istikrar iinde ilemesi ve devlet organlarnn uyum iinde almasndan sorumludurlar. Anayasa bu grevi yerine getirebilmek iin onlara geni yetkiler tanr. Fransa Cumhurbakan parlamentoyu datarak yeniden seime gtrebilir, hkmeti atar ve bunun iin gvenoyu gerekmez. Hkmet yeleri eer ayn zamanda meclis yesi iseler, meclis yelikleri der. Ancak parlamento atanm bir hkmet iin gvensizlik oyu verebilir. Dolaysyla babakan ve kabinesi meclis dnda ve cumhurbakan ile meclis arasnda bir konumdadr. Fransz anayasasnn atmalar zc ve uyumu kolaylatrc birok hukuki incelikleri daha varsa da bunlarn hepsini sergilemek iin yerimiz yetersizdir. Burada dikkat edilmesi gereken parlamentoya hakim irade ile hkmete hakim iradenin ksmen birbirlerinden ayrlmasdr. Byle bakldnda kendi krizlerinden k yolunu birok denemeden sonra bulabilen Fransa ile benzerliklerimiz ok deildir. Trk siyasetinin zerinde dnrken yok sayamayacamz alkanlklarndan biri uzlama eksiklii ve rakipler arasnda genellikle arya gtrlen siyasi tutum sertliidir. Bu konuda sadece siyasetileri sulayarak bir yere varamayz; nk bu siyasi tarzn Trk 4

toplumsal yapsndan kaynaklanan temelleri vardr. Trkiye'de ne yazk ki, Trkiye iin neyin iyi olduu konusunda taban tabana zt dnen "segmentler" vardr; siyasi edebiyatmzda "hain" sulamalarna sk rastlanr ve bu hal, toplumsal dokular devrimler ya da ani deiimlerle yrtlmln yara izlerini tayan btn lkelerde grlmektedir. Tarihi-toplumsal geliimi nedeniyle Rusya, tpk Trkiye gibi siyasi uzlamadan ok siyasi radikalizme yatkn ve atmac bir siyasi kltr gelitirmitir. Rusyann siyasi sistemi Yar Bakanlk olarak deerlendirilse de kendine zg yaps nedeniyle ayr bir yere sahiptir. Rus Anayasas, her ne kadar giri metninde ABD Anayasas'n taklit etmi ise de genel hukuki mantk asndan 1958 Fransz 5. Cumhuriyet Anayasas'na benzer. Cumhurbakan halk tarafndan tek dereceli olarak seilir ve geni yetkileri vardr. Atad babakan meclise onaylanmak zorunda ise de, bakanlar babakan onayyla cumhurbakan atar. Cumhurbakan tek tek bakanlar grevden alabilecei gibi, btn hkmeti de grevden alabilir. Cumhurbakannn bir baka yetkisi de belli artlar olutuunda meclisi datmak ve seime gtrmektir. Bu artlarn en ilginlerinden biri yledir: Hkmet meclisten gvenoyu alamad takdirde cumhurbakan muhayyerdir. Hkmeti grevden alabilir ya da meclisi datarak seime gider. Sper Yetkili Cumhurbakanl Yar bakanlk Sistemi dolaysyla, Rusyada hem yasamann hem de yrtmenin stnde yer alan bir bakanlk sistemi vardr. Bu deerlendirmeler nda Trkiyede mevcut sistemden ikyet edip onu deitirmek isteyen siyasilerin hayali aslnda Amerika ya da Fransa tarz bakanlk sistemlerinden ok Rusya tarz bakanlk sistemine daha yakn gzkmektedir. Ancak tm eksiklilerine ramen parlamenter sistemin krizleri giderici mekanizmalar bulunmaktadr. Bakanlk Sistemi iinde ise bu trden srekli krizlerin Trkiye'de varaca yer Moskova'da Ekim 1993'te olanlara benzer olacaktr. Bilindii gibi eski anayasann kilitledii cumhurbakan Yeltsin ve Rus Parlamentosu arasndaki anlamazlk sonucu, parlamento iinden Aleksandr Rutskoy'u bakan seerek Yeltsin'i tanmadn ilan etmi; Yeltsin de parlamentoyu topa tutturmutu. Trkiyede 12 Eyll Anayasas ve para blk anayasa deiiklikleri parlamenter sistemdeki yetki-sorumluluk dengesini bozmutur. Bugn tek parti iktidar ve siyasi istikrar vardr ama ileride yeniden koalisyonlar kargaas da karmza kabilir ama zm, yz yllk parlamenter geleneimizin ve kurumlarmzn stne bakanlk sistemini aktarmak deildir. Parlamenter sistemin etkin ve dengeli ilemesini salayacak dzeltmelerin neler olaca konusunda kafa yormamz gerekmektedir.

* James Madison- Amerikan demokrasisinin kurucularndan, Amerikann 4. Bakan (18091817) ** Bakanlk Sistemi uygulayan lkeler; Afganistan, Arjantin, Ermenistan, Beyaz Rusya, Bolivya, Brezilya, ili,Guatemala, Kolombiya, Kostarika, Gney Kbrs, Dominik Cumhuriyeti, Ekvator, El Salvador, Haiti, Honduras, Endonezya, ran, Kenya, Liberya, Meksika, Nikaragua, Nijerya,Panama, Peru,Filipinler, Gney Kore, Seyel Adalar, Srilanka, Sudan, Surinam, Tanzanya, Uganda, ABD, Uruguay, Venezuella, Sierra Leone, Zambia.

Kaynaklar ;
Wikipedia Hrriyet Gazetesi

Bakanlk ve Yar bakanlk Sistemi; TRKYEde uygulanabilirlii tartmalar, stanbul Ticaret niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yl:6 Say:11 Bahar 2007/2 s.163-181 www.anayasa.gen.tr Site Politik Danmanlk Raporu