Manual

pr
kushtet dhe krkesat teknike, pr mbrojtjen, administrimin, rehabilitimin, vjeljen, tharjen, ambalazhimin dhe transportin e bimet mjekesore, tanifere dhe eterovajore

Ministria e Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit t Ujrave

Ky botim u mundsua nga MMPAU nprmjet Projektit t Zhvillimit t Burimeve Natyrore

Prgatitn: Msc. Admir Seci, Dr. Ervin Toromani, Dr. Nehat ollaku, Fiorentina Jorgji Redaktor: Msc. Admir Seci, Dr. Ervin Toromani
T gjitha t drejtat jan t autorve dhe MMPAU.

Printuar:

Manuali i BMTE

Shqipria ka burime natyrore t pafundme. Ti prdorim ato n mnyr t qndrueshme. T mendojm pr brezat e ardhshm!

Manuali i BMTE

Manuali i BMTE

T PRGJITHSHME
(Parathnie)

Bimt mjeksore, tanifere e eterovajore jan lnda e par baz pr industrin farmaceutike, at kozmetike si dhe gjejn prdorim edhe n industrin ushqimore e kimike. Nisur nga vlera e tyre ekonomike, ekologjike dhe shkencore, ato prbjn nj ndr pasurit kombtare natyrore me rndsi mjaft t madhe. Shqipria konsiderohet si nj vend i pasur me nj diversitet t lart biologjik,ekologjik dhe peisazhistik duke prbr mjedisin pr bio-resurset si: bimet mjeksore, aromatike dhe kozmetike. Flora e vendit ton sht shum e pasur. Ajo prbhet nga 3200 lloje, prej t cilave mbi 300 lloje trajtohen si bim mjeksore, eterovajore e tanifere. E rndsishme sht se pjesa m e madhe e ktyre bimve i jan prshtatur rritjes dhe zhvillimit n terrene t thyera, n toka t varfra e t thata ku bimt e tjera bujqsore nuk mund t rriten qoft edhe me ann e kultivimit. Tradicionalisht Shqipria mban vendin e par n Europ pr eksportin e sherebels duke eksportuar mbi 3300 ton n vit me nj vler tregu prej 8.25 milion $ (SEED HQ 2000). Shumica e eksporteve shqiptare (96%) jan klasifikuar
Manuali i BMTE 5

nn kodin HS 1211 me destinacion kryesor Gjermanin (3374 ton), SHBA (1018 ton), Turqin (717 ton), Francn (672 ton), Italin (566 ton), dhe Maqedonin (488 ton). Bimt aromatiko-mjeksore gjenden n gjendje natyrale n vendin ton, por sasia e tyre ka rn ndjeshm vitet e fundit. Mjaft specie jan br t rralla, jan t rrezikuara pr shkak t humbjes ose modifikimit t habitatit, nga mbishfrytzimi, erozioni i toks dhe faktorve t tjer. N mjaft raste, pr t marr lulet, frutat apo gjethet, bimt priteshin trsisht ose shkuleshin. Kjo praktik e gabuar ka mundsuar paksimin e prgjithshm dhe rrezikun e zhdukjes s disa bimve me vlera t mdha. Mjafton t prmendim masivet me aj mali (Sideritis raeseri) t Lunxheris, ajupit, Sevasterit, Gramozit, Llogaras etj, t cilt jan degraduar. Ashtu si aji (Sideritis) sht paksuar edhe salepi, xhirokulli (Colchicum), boronica (Myrtilli), dllinja e kuqe (Juniperus oxycedrus) dhe dellinje e zez (Juniperus communis), rigoni (Origanium vulgare), trndafili i egr(Rosa canina), murrizi (Crataegus monoggyna) dhe shum bim t tjera q vazhdimisht krkohen nga tregu. Aktiviteti i grumbullimit t bimve mjeksore-aromatike prbn nj ndr aktivitetet kryesore prej t cilit gjenerohen shum t ardhura q prbjn bazn pr jetesn e familjeve t varfra n zonat rurale. Shum fermer krkojn q tokat e tyre me pjellori t ult ti mbjellin me bim mjeksore, eterovajore e tanifere. Duke qn se aktiviteti i grumbullimit t bimve mjeksorearomatike ka marr nj zhvillim t madh kto vitet e fundit, nprmjet ktij manuali,synojm t shtjellojm disa nga problemet q kan t bjn me kultivimin, rregullat e vjeljes, tharjes e manipulimit t bimve medicinale. Zbatimi me korrektsi i ktyre rregullave teknike do t oj n prmirsimin e habitatit t ktyre specieve si dhe n rritjen e prodhimtarise s tyre.
6 Manuali i BMTE

kuptojm me Bim Mjeksore Tanifere dhe Eterovajore (BMTE). Me termin bim mjeksore tanifere dhe eterovajore (BMTE), kuptojm t gjitha ato bim t cilat n organet e tyre vegjetative dhe riprodhuese prmbajn prbrs kimik (aktiv) t cilat mund t lirohen nga keto dhe futen n pergatitjen e medikamenteve q prdorn pr kurimin e smundjeve t ndryshme, prdoren n kozmetik, industrin ushqimore dhe at t leht. Prdorimi i BMTE n kurimin e smundjeve t ndryshme sht i vjetr sa edhe vet njerzimi. Populli shqiptar ka tradit t mir n prdorimin e bimve mjeksore n kurimin e smundjeve t ndryshme. Keto njohuri jane trashguar brez pas brezi q nga koha e Ilirve. Princi ilir Genci ka prdorur bim t ndryshme mjeksore pr kurimin e smundjeve (zanza quhet dhe gencian). Tendencat per te larguar BMTE nga prdorimi n mjeksin bashkkohore apo prdorimet e tjera, kan mbetur pa sukses, madje koht e fundit hulumtimet tregojn s BMTE po prdoren gjersisht n industrin farmaceutike, kozmetik, industrin ushqimore etj.

T dhna t prgjithshme mbi grumbullimin e BMTE Mbledhja e bimve mjeksore sht nj proes q krkon koh, ka kosto t lart dhe krkon njohuri t mira praktike n grumbullimin e tyre. Duhet q secili grumbullues t njihet me speciet q grumbullohen, pjest q vilen, kohn e vjeljes dhe rregullat teknike pr vjelien e tyre. Gjat periudhs s vegjetacionit mund t mblidhen pjes t ndryshme t s njjts bim. sht mir q gjat nj dite t mblidhet vetm nj pjes e trupit t bims, n mnyr q t mos bhet przierja e tyre. Mbledhja e bimve fillon gjithmon n koh t mir, zakonisht pas ors 10. Pas mbledhjes s bimve, ato duhet t pastrohen menjher. Lulet zakonisht mblidhen n fillim t lulzimit t bimve, pasi kan er m t
Manuali i BMTE 7

fort dhe prmbajn m shum lnd kuruese. Gjethet nuk duhet t dmtohen gjat mbledhjes. Ato duhet t jen t shndosha dhe me ngjyr t gjelbr. Rrnjt (Radix) pasi t nxirren, duhet t pastrohen dhe t coptohen. Fara dhe frytet mblidhen kur t kete arritur pjekja e plote, ndrsa lngu q nxirret nga lvoret (cortex) grumbullohet hert n pranver, sepse n kt koh, prmbajtia e lngjeve sht maksimale pr faktin se vegjtacioni i bims n kt periudh sht shum i lart .T gjitha bimt e mbledhura duhet t grumbullohen n vende t pastra dhe jo n vende t ndotura (si linjat e elektrikut, rreth rrugve, hekurudhave, fabrikave t ndryshme etj). T gjith personat q mbledhin bim mjeksore, duhet t ken kujdes edhe nga minat kur kemi parasysh se vendi yn ka kaluar trazirat e vitit 97 te cilat uan n hapjen e depove luftarake, prandaj duhet t kontaktojn me institucionet prkatse, n mnyr q t njihen me zonat e rrezikshme.

Si duhet t mbidhen BMTE Gjat mbledhjes s bimve mjeksore duhet pasur kujdes. Kshtu lulet dhe gjethet nuk duhet t dmtohen. Sa m shpejt q t jet e mundur, ato duhet ti vendosim n vendin ku duhet t thahen (ambjente me hije), sepse nse ato qndrojn pr nj koh t gjat pa u vendosur ne keto ambjente, ather ato humbasin prmbajtien e lndve kuruese. Gjat mbledhjes s bimve mjeksore grumbulluesit duhet t jen t pajisur edhe me mjete t cilat shpejtojn proesin e vjeljes si dhe ruajtien e tyre nga dmtimet. Kshtu lulet kputen me dor, por nganjher edhe me grshr. Pjest mbitoksore mblidhen duke i prer me thik, me grshr. Asnjher nuk duhet ti mbledhim t gjitha bimt n nj rajon sepse disa prej tyre duhet ti lm, n mnyr q ato t shumzohen. Gjithmon grumbullimi dhe mbledhja nuk duhen br n koh me shi, me mjegull, er dhe temperature t lart.

Manuali i BMTE

Rreziku nga bimt helmuese Gjat mbledhjes s bimve aromatiko-mjeksore vmendje t veant duhet ti kushtojm njohjes s bimve helmuese. Personat q i mbledhin kto bim duhet tu prmbahen disa kshillave q nga mbledhja e tyre e deri tek paketimi. Gjate grumbullimit apo prpunimit t bimve aromatiko-mjeksore nuk lejohet ngrnia e ushqimit, pirja e duhanit si dhe prekja e syve me dor. Pas do pune duhen lar duart me sapun dhe me uj t nxeht disa her. Bimt helmuese, gjithmon, duhet ti ndajm n objekte t veanta nga bimt e tjera. Nse helmohemi, menjher duhet t lajmrojm mjekun dhe ti tregojm se pr ciln bim helmuese bhet fjal. Rndsi te veant ka edhe mbledhja e rrnjve. Duhet pasur kujdes q ato t mos prmbajn shtesa t ndryshme q mbesin gjat nxjerries s tyre. Prandaj bari i prfituar duhet t jet plotsisht i pastr, homogjen dhe ti prkas s njjts bim.

Manuali i BMTE

RREGULLAT TEKNIKE PER VJELJEN E BIMEVE MJEKSORE, TANIFERE E ETEROVAJORE

N bimt mjeksore, tanifere dhe eterovajore natyrore prfshihen: drurt, shkurret, shkurrzat, bimt barishtore dhe krpudhat q rriten spontanisht n gjendje t lir, t cilave pr prdorim brenda vendit, ose pr eksport u grumbullohen organet mbitoksore dhe nntoksore si: sythat, lulet, gjethet, frutat farrat, krcelli, lvorja, rrnjt dhe rizomat. Vjelja e prodhimit t ktyre bimve bhet sipas disa rregullave. Kto rregulla prcaktojn kohn dhe mnyrn e vjeljes s ktyre bimve dhe t organeve t tyre. Pr do organ ve e ve duhet t zbatohet kjo mnyr vjelje. 1. Sythat: (Gemmae, Turiones) a) Grumbullohen n pranver hert, kur tek bima shfaqen shenjat e para t rifillimit t aktivitetit, por para se t hapen luspat q mbulojn sythat. b) Grumbullohen sythat vetm nga degt ansore n drur me mosh mbi 7 vjet. Sythat grumbullohen gjithashtu edhe nga drurt t cilt sipas rregullave duhet t priten ose krasiten. c) Grumbullimi i sythave bhet vetm duke i kputur ato me dor. Pr kt qllim ndalohet prerja e degve.
10 Manuali i BMTE

2. Lulet (Flores) a) Lulet grumbullohen kur kan arritur eljen n masn 50-60 pr qind t tyre. Ato grumbullohen duke i kputur nj nga nj ose me mjete t posame n form krehri, grshrsh etj. b) Ndalohet grumbullimi i luleve n koh me lagshti. Ato duhet t grumbullohen pas vess s mngjesit n koh t that e mundsisht me diell. c) N shumicn e rasteve lulet grumbullohen t plota, me t gjitha organet e tyre duke i kputur me bisht jo m t gjat se 2 cm. ) Lulet e drurve t lart si bliri (Tilia sp), Akacia (Robinia sp), Gshtenja (Castanea sativa) etj grumbullohen duke i prer me grshr t vendosur n maj t nj shkopi t gjat. d) Lulet q kputen me vshtirsi, si p.sh. lulet e Shtogut (flores Sambucus), grumbullohen duke i prer me grshr dhe shkoqja bhet pas tharjes. dh) Lulet e kulumbris (flores Prunus-spinosa) grumbullohen me shkundje. Paraprakisht posht degve t shkurres vihet nj shtres plasmasi ose beze, degt goditen leht pa i thyer apo dmtuar n mnyr q t bien vetm lulet. e) Lulet e bimve barishtore q rriten n mas e nuk jan shum t degzuara, si sht kamomili (Camomilla), grumullohen me krhr t posam, ose direkt me dor. f) N lulet q grumbullohen vetm petalet, si tek Ciani (Cyani), Lulkuqja (Papaver rhoeas), Luledielli (Helianthus annus), etj ndalohet kputja e t gjith lules. Petlat q grumbullohen duhet t kapen leht e t mos shtrngohen me gishta sepse prodhimi dmtohet dhe u prishet ngjyra. g) Lulet e sapo grumbulluara hidhen n arka kartoni, n shporta
Manuali i BMTE 11

ose n ambalazh tjetr t prshtatshm dhe do 2-3 or hapen pr ajrosje. Si rregull, brenda dits transportohen n vende t posame t hijezuara ku hapen n shtresa me trashsi 2-3 cm dhe her pas here (do dit ose do dy dit) przihen deri sa thahen plotsisht. 3. Gjethet (Folium) a) Gjethet grumbullohen kur kan arritur pjekurin. Si rregull grumbullohen duke i kputur me dor ose duke i prer me grshr. T voglat, t papjekurat dhe nj pjes e gjetheve nuk mblidhen me qllim q t mos pengohet zhvillimi i mtejshm i bims. N tufat e gjetheve xhufkore si delli i ngusht, gjethet e mesit nuk mblidhen. b) Ndalohet prerja e degve pr t grumbulluar gjethet, me prjashtim t rasteve kur teknikisht lejohet q t bhet ricungimi i bimve. c) Sherebela (Salvia officinalis) grumbullohet duke i korrur me kiz buqetat e vitit n vazhdim, n gjatsi t till q t prmbaj jo m shum se tet gjethe. Koha m e mir pr grumbullimin e sherebels sht pak para lulzimit ose sapo t filloj lulzimi i degs kryesore. (Si rregull jo para mesit t Qershorit). Mund t merren dy korrje. E para n ver dhe e dyta n vjesht (ShtatorTetor). ) Ndalohet rreptsisht prerja rrafsh me tokn dhe shkulja e sherebels pr t marr gjethet. d) Gjethet e shqems (Rhus coriaria) dhe t crmdellit (Cotinus coggygria) mblidhen duke i kputur me dor nj nga nj, ose priten bashk me bisqet njvjeare me gjatsi deri 25 cm. Mbledhja e tyre si rregull fillon n Korrik dhe vazhdon deri n Shtator. Mnyra m e mir sht mbledhja duar-duar, duke kputur n Korrik flett e mposhtme, t cilat jan m t pjekura dhe pastaj t tjerat me rradh deri n Shtator.
12 Manuali i BMTE

dh) Gjethet e porsa-grumbulluara hapen do 2-3 or pr ajrosje. Transporti i tyre n vendin e tharjes duhet t bhet brenda dits. Aty hapen n shtresa t holla dhe przihen deri sa t thahen sipas krkesave teknike. 4. Frutat: (Fructus) a) Koha e grumbullimit t frutave ndryshon n vartsi t llojit t bims, kushteve t klims dhe krkesave t tregut. Kshtu frutat e mishta si kokrrat e Boronics (Fructus -Vaccinium myrtillus), t Dllinjave (Fructus Juniperus) t shtogut (Fructus- Sambucus nigrae), etj mblidhen pasi t jen pjekur. Frutat e bimve q nuk bien nga dega si p.sh. kokrrat e Murrizit (Fructus Crataegus monogyna), mblidhen edhe m von. Kur frutat krkohen n gjendje t freskt, mblidhen para pjekjes s plot. Grumbullimi i kokrrave t trndafilit t egr (Rosa canina) fillon kur ato kan marr ngjyr t kuqe n vishnje dhe vazhdon deri sa kokrra t jet e fort e t mos jet zbutur. b) Si rregull frutat grumbullohen duke i kputur me dor. N disa bim, si tek dllinjat, grumbullimi i kokrrave bhet edhe me shkundje t leht, n mnyr q t mos dmtohet bima dhe t mos hidhen posht kokrrat e papjekura q do t japin prodhim vitin e ardhshm. Edhe kokrrat e gshtenjs s egr (Castanea sativa) grumbullohen pasi t bien nga druri, ndrsa frutat e shtogut (Sambucus nigrae) grumbullohen duke i prer me grshr veshulet dhe duke i thar. M pas frutat shkoqen. c) Kokrrat e boronics ose qershigls (Vaccinum myrtillus) grumbullohen me dor ose me mbledhse n form krhri. Ndalohet shkulja e bims pr t mbledhur kokrrat ose gjethet. ) Valanidhit (Quercus macrolepis) i mblidhet zhgualli. Mbledhja e tij bhet n dy faza: faza e par zakonisht fillon n Korrik dhe vazhdon deri nga mesi i Gushtit. Prodhimi i ksaj periudhe q
Manuali i BMTE 13

quhet psofaqi bie vet nga degt, prandaj grumbullohet i rrzuar n tok. Faza e dyt fillon n Shtator e mund t vazhdoj deri n Nntor. Zakonisht vjelja fillon pas hapjes s zhguajve dhe rnies n tok t lendeve. Pjesa q nuk bie vet, rrzohet nga degt me lekundje. d) Ndalohet shkundja me shkop e valanidhit. dh) Pr t mos humbur cilsit, zhgualli i valanidhit i rn n tok duhet t mblidhet menjher, pa e ln t kalbet nga rnia e shirave. e) Ndalohet prerja e degve t valanidhit dhe e bimve t tjera, si dhe shkulja e tyre pr t grumbulluar frutat. f) Grumbullimi dhe mbledhja e frutave, nuk duhen br n koh me shi, me mjegull, er dhe temperature t lart, gjithmon duhet t mblidhen pas tharjes s vess. 5. Krcelli ose bima e tr pa rrnj (Herba) a) Bimt barishtore t cilave nuk u drunjzohet krcelli, grumbullohen duke i prer disa centimetra mbi siprfaqen e toks n mnyr q prodhimi t mos przihet me papastrti. Po kshtu priten edhe bimt q formojn buqeta gjethesh mbi siprfaqen e toks. b) Bimt barishtore shumvjeare grumbullohen duke i prer mbi pikn e degzimit t krcellit me qllim rigjenerimi. c) Vjelja e bimve barishtore bhet n koh pa lagshti. d) aji i malit (herba Sideritis raeseri) vilet vetm duke zgjedhur bimt q kan elur t paktn 1/3 e lules s tyre. Mnyra e vjeljes bhet vetm duke i prer bimt. Ndalohet prerja e krcejve t palulzuar. Kta lihen pr t siguruar prodhimin e mvonshm, riprtritjen dhe zhvillimin e bims.
14 Manuali i BMTE

dh) Ndalohet kategorikisht shkulja e bimve barishtore kur atyre nuk u grumbullohen rrnjt ose rizomat. e) Pr t garantuar vazhdimsi t prodhimit t ajit t malit dhe bimve t tjera barishtore, n do 3-4 m siprfaqe t lihet detyrimisht pa u vjelur t paktn nj tuf nga aji i malit dhe bimt e tjera t dobishme, me qllim q kur fara t ket arritur pjekjen e plot, t bjer n tok dhe t vlej pr t zgjeruar mbirjet. 6. Lvorja: (Cortex) a) Lvorja mblidhet nga drurt e rinj ose nga degt. Ajo duhet t jet e lmuar, me shklqim, pa pjes drusore, pa alga, myshqe e krpudha dhe pa njolla t zeza e myk n pjesn e brendshme. b) Lvorja vilet n pranver kur lngjet (limfa) qarkullojn vrullshm n dru. N kt faz lvorja hiqet me lehtsi dhe vazhdon deri n formimin e gjetheve t para. c) Pjest e shkurreve dhe t drurve, prej t cilave vilet lvorja, priten. Atyre u bhen prerje n form rrethi me thik, n largsi 10-15 cm njra nga tjetra, pastaj bhet nj prerje gjatsore dhe me majn e thiks hiqet lvorja n form tubi. Kur degt jan t trasha lvorja hiqet n form brezash me gjatsi 10 cm dhe gjrsi sa m t madhe. 7. Rrnjt dhe rizomat: (Radix, Rhizoma) a) Rrnjt, rizomat dhe zhardhokt e bimve mjeksore grumbullohen n pranver hert, ose n vjesht von, kur bima sht n qetsi dhe nuk ka lvizje t lngjeve. b) Pr nxjerrien e rrnjve dhe rizomave prdoren shati, kazma, beli dhe mjete t tjera t prshtatshme. c) Larja dhe pastrimi i rrnjve dhe rizomave t bimve helmuese
Manuali i BMTE 15

si sht p.sh. shtara, n asnj rast nuk duhet t bhet n nj vend me rrnjt dhe rizomat e bimve t tjera dhe as n vende ku mund t pij uj bagtia. ) Me qllim q bimt t mos paksohen, n do 3-4 m siprfaqe, t lihet detyrimisht t paktn nj bim e dobishme pa u shkulur. Kto rregulla duhet t zbatohen nga t gjith personat fizik apo juridik q merren me vjelien e bimve mjeksore, eterovajore e tanifere natyrore. Po t zbatohen kto rregulla teknike n natyr, bimt mjeksore, eterovajore e tanifere nuk paksohen apo zhduken .

16

Manuali i BMTE

METODAT E THARJES S BIMVE MJEKSORE

Tharja sht operacion i cili vjen pas mbledhjes s bimve mjekuese dhe ka rndsi t veant pr kualitetin e prgatitjes s bimve mjekuese. sht me rndsi q sa m shpejt q sht e mundur t bhet tharja e bimve, pr arsye se pengohet ndikimi negativ i fermenteve n zbrthimin e lndve kuruese n bim. Kshtu q me tharjen e shpejt t bimve arrijm t ruajm ngjyrn natyrale t bims. Bimt mjekuese nuk lejohet q t thahen n koh t vrenjtur. Ato duhet t thahen n koh me diell dhe gjithmon nn hije. N diell mund t thahen vetm rrnjt dhe frutat. Tharja natyrale Tharja natyrore bhet n temperatura normale si psh: n garazhe, n tavane t shtpive dhe n vende t ndryshme. Por gjithmon duhet t kemi parasysh kohn, sepse nse koha sht e ftoht, ather lokalet ku bhet tharja, duhet t ngrohen, por temperatura nuk duhet t arrij mbi 50 C.
Manuali i BMTE 17

Tharja artificiale Kryhet me rritjen e temperaturs, me tharse speciale. Vendi ku vendosen bimt duhet t jet prej druri apo prej betoni dhe i mbuluar me karton apo me rrogoz. Duhet pasur kujdes q gjat tharjes t ket ventilim t duhur pr shkak t qarkullimit t ajrit. Me rndsi sht t vlersojm kohn kur bima t jet thar. Nse e teprojm me tharjen, bimt gjat paketimit, coptohen.

18

Manuali i BMTE

PAKETIMI I BMTE

Pas tharjes, bimt menjher duhet t paketohen, e sidomos bimt q thithin m shum lagshti. Ato bim paketohen me paketim t dyfisht prej letre (disa lule dhe gjethe). Disa lloje bimsh pas tharjes coptohen leht. Q t mos ndodh nj gj e till, kto bim duhet ti lm t ftohen gjat gjith nats, e pastaj ti paketojm. sht me rndsi t dim se gjat paketimit nuk duhet t bjm shtypjen e bimve dhe duhet t jemi t kujdesshm q t paketohen vetm bimt e pastruara nga papastrtit e ndryshme organike e inorganike. Ka ambalazhe t ndryshme pr paketimin e bimve, n varsi se ciln pjes t bims s thar paketojm (letr, karton, qese etj). Ambalazhi ka rndsi t veant pr ruajtien e ktyre barnave nga lagshtia, drita, papastrtia, temperatura, insektet e ndryshme etj. do paketim duhet t ket etiketn me emrin e barit dhe shnime t tjera t nevojshme, si: klasa, viti i vjeljes dhe mundsisht edhe prejardhia e barit t prgatitur. Depot pr grumbullimin e ktyre barnave duhet t jen t thara, t pastra dhe t ajrosura. N fund duhet t theksojm se t gjitha barnat mjekuese nuk duhet t ruhen m shum se nj vit e disa specie edhe m pak, sepse i humbasin vetit e tyre mjekuese. N mnyr q ti ruajm m mir, mundemi q me an t presimit ti paketojm, si dhe prmes trierit ti pastrojm.
Manuali i BMTE 19

Vrejtje: Disa lloje bimsh mjeksore jan t rrezikuara, sepse gjenden n listn e kuqe, por duhet treguar kujdes gjate mbledhjes s tyre qe t mos mbishfrytzohen n mnyr q numri i tyre t mos zvoglohen n natyr. N nivel ndrkombtar kto specie mbrohen nga Konventa mbi Tregtin Ndrkombtare t Specieve t Rrezikuara t Flors s egr. Po kshtu n nivelin Europian ekziston Konventa per Ruajtien e Jets s egr dhe Habitateve Natyrale e vitit 1982 (Konventa e Berns). N vendet e Bashkimit Europian, CITES sht implementuar nga Kshilli i Rregullores (EC) nr 338/97 dhe amendimet ne Direktivn e Kshillit 92/43 EEC (Habitatet, Direktiva per Floren dhe Faunn). Prandaj duke mbrojtur bimt aromatiko-mjeksore ne mbrojm natyrn dhe u trashgojm brezave t ardhshm nj pasuri t madhe.

20

Manuali i BMTE

RREGULLAT TEKNIKE PER RUAJTJEN NE MAGAZINE TE PRODHIMEVE TE BIMEVE MJEKSORE, TANIFERE ETEROVAJORE
Artikujt bimor ruhen n magazina ose ambiente t pastra, t ajrosura, pa lagshti, me hapsirn dhe ndriimin e nevojshm, ku rrezet e diellit nuk bien direkt mbi to. Artikujt bimor nuk vendosen direkt mbi dysheme, por sipr saj vendosen drrasa n nj lartsi 10-15 cm dhe mbi drrasa vendosen thast me bim. Po ashtu thast me bim, vendosen rreth 50 cm larg mureve te magazins apo ambienteve t tjera. Thast stivohen nga 4-7 cop njri mbi tjetrin, ndrsa n stinn e that t vers, sipas nevojs mund t vendosen n lartsi edhe m t mdha. Gjat sistemimit t mallit n magazin duhet t lihet rrug kalimi pr t kontrolluar gjendjen e bimve dhe pr t br manipulimet e nevojshme. N do 3 deri 4 rradh me thas lihet rrug kalimi. N qoft se malli qndron pr nj koh t gjat n magazin, do muaj bhet lvizja e tij me qllim ajrosjen, duke i nxjerr thast e fundit prsipr dhe anasjalltas. Gjat ksaj pune bhen edhe kontrolle mbi gjendjen cilsore aktuale. Duhet mbajtur parasysh se disa artikuj bimor (si rrnja e sanzit, gramit, shpatores, lvorja e drunakuqit etj) jan mjaft higroskopik, prandaj duhen ruajtur n vende t thata e pa lagshti
Manuali i BMTE 21

ajrore. Ambientet ku ruhen artikujt bimor duhet t jen gjithnj t pastra nga pluhurat, merimangat, etj. Po kshtu malli i vendosur pr ruajtje duhet t sistemohet bukur. Ambientet ku ruhen artikujt bimor, jan terren i prshtatshm pr zhvillimin e insekteve t ndryshme. Prania e insekteve n prodhimet bimore e nxjerr t pavlefshm dhe jasht prdorimit mallin. N kt rast marrja e masave mbrojtse sht e domosdoshme, por si malli ashtu edhe ambalazhi nuk duhet t ken kontakt direkt me insekticidin q do t prdoret. Masa mbrojtse duhen marr gjithashtu pr mbrojtien nga zjarri. Sipas tregut t shitjes, bhet edhe ambalazhimi i mallit. Prgjithsisht malli bhet sipas standartit neto dhe bruto. Ai futet n ambalazh t rregullt. M pas bhet marketimi i tij. Malli i presuar vendoset n ballo me mas neto 50 kg dhe sipas llojit t press me prmasa [55x60x70 cm 2] cm. Pas ksaj kapaku i ballos qepet bukur duke e shtrnguar mir gjat qepjes, n mnyr q ambalazhi t mos jet i lir. Transporti i artikujve bimor bhet me do lloj mjeti t pastr dhe t mbuluar kur koha sht me shi.

22

Manuali i BMTE

BIMT KRYESORE MJEKSORE, TANIFERE DHE ETEROVAJORE

Manuali i BMTE

23

24

Manuali i BMTE

agulija do lloj mjeti t pastr dhe t mbuluar kur koha sht me shi. (Primula officinalis Jacq; sin. Primula veris L. em Huds)
BIMT KRYESORE MJEKSORE, TANIFERE DHE ETEROVAJORE

Emrtimi n gjuhn popullore: Edhe n gjuhn popullore njihet me emrin agulie.

Agulija

Prshkrimi:

Esht bim shumvjeare me ann e rizomave, rritet n lartsi deri 10 25 cm lartsi. Gjethet n form vezake t zgjatur. Lulet (Primula officinalis Jacqt ; sin. Primula n veris L. em Huds) jan t bardha, vendosura nj ombrell t thjesht n maj t Emrtimi n gjuhn popullore: Edhe n gjuhn krcellit lulor. Lulzon n Prill Qershor.

popullore njihet me emrin agulie.

 Prhapja: Rritet spontanisht n pyje, livadhe dhe deri n kullotat Prshkrimi: subalpine.

Esht bim shumvjeare me ann e rizomave, rritet n krkesa pr Klima dhe toka: Rritet pothuaj kudo, nuk ka shum token klimn. lartsi deri 10 apo 25 cm lartsi. Gjethet n form vezake t zgjatur. Pjest Lulet q jan t bardha, t vendosura n nj dhe lulet e prdoren: I prdoren rrnjt, rizomat ombrell t thjesht n maj t krcellit lulor. Lulzon n plota. Prill Qershor.
Vjelja: Rrnjt shkulen gjat lulzimit ose n pranver t hershme
25

Prhapja: Rritet spontanisht n pyje, livadhe dhe deri n kullotat subalpine. Manuali i BMTE
21

para se t filloj vegjetacioni, kurse lulet mblidhen n muajt Prill Maj. Krkesat teknike: Rrnjt pasi shkulen, lahen menjher dhe thahen n temperatur 40-45C dhe amballazhohen n thas. Lulet pasi grumbullohen thahen n hije apo diell dhe amballazhohen n kuti kartoni ose arka. Prdoret pr smundjet e t ftohtit, n bronshite por dhe si diuretik e laskativ i leht. Shnim: Duhet kujdes n grumbullimin dhe ruajtjen sepse sht lloj i rrezikuar.

26

Manuali i BMTE

mblidhen n muajt Prill Maj. Krkesat teknike: Rrnjt pasi shkulen, lahen menjher dhe thahen n temperatur 40-45C dhe amballazhohen n thas. Lulet pasi grumbullohen thahen n hije apo diell dhe amballazhohen n kuti kartoni ose arka. Prdoret pr smundjet e t ftohtit, n bronshite por dhe si diuretik e laskativ i leht. Shnim: Duhet kujdes n grumbullimin dhe ruajtjen LULE SHQERR sepse sht lloj i rrezikuar. (Bellis perennis L.)

LULE SHQERR Emrtimi n gjuhn popullore: (Bellis perennis L.) Lule buke (Pogradec), lule kacidhe (Leskovik), lule dhensh (Elbasan), lule dele (Tiran) etj. Prshkrimi: Bim barishtore shumvjeare, q rritet deri n 22 20 cm. Pjesa nntoksore e saj  prbhet nga rrnj kacavjerrse. Gjethet i ka t grumbulluara rreth e prqark krcellit n trajt rozete n pjesn e poshtme t tij, rrafsh me  siprfaqen e toks ose n qafn e rrnjs. Vet krcelli nuk prmban gjethe ndrsa n majn e tij ka nj lule. Lulja prbhet nga flett (petalet) ansore me ngjyr t bardh dhe trndafili ndrsa thekt jan vendosur n shtratin e lules, t rrethuar nga petalet. Thekt kan ngjyr t verdh si t arit. Lule shqerra lulzon nga fundi i Marsit deri n Qershor, por n vendin ton lulzon pr her t dyt n viset e ngrohta nga Tetori-Nntori. Prhapja gjeografike: Rritet kudo n vendin ton n formacione
Manuali i BMTE 27

pak a shum t mdha, n kullota, livadhe, lndina, qofshin ato fusha ose kodra. Toka dhe klima: Preferon toka t pasura dhe me lagshti, por rritet edhe n toka t varfra dhe t thata. Rritet q nga zona mesdhetare deri n zonn malore. Megjithse rritet kudo n gjendje natyrale, kultivimi i saj sht me leverdi ekonomike. Afati dhe mnyra e mbjelljes: Fillimisht fara sigurohet nga bimsia spontane pasi luleve tu ket filluar rrnia e petaleve (n fazn e fillimit t tharjes s luleve). N kt koh vilen me kujdes lulet, thahen mir q t shkoqen lehtsisht. Materiali bimor i shkoqur nuk mund t ndahet nga fura pr kt arsye pr mbjellie hidhet i gjith materiali i lules s shkoqur. Meqense fara sht e imt, duhet t mbillet n toka t shkriftuara mir. Mbillet n periudhn Nntor-Janar, duke prdorur rreth 6 kg far pr ha ose 1.5 kg pr 1 dynym. Gjat mbjelljes fara przihet me rr n raport 1:10 (1 kg far : 10 kg rr) dhe hidhet n tok n nj thellsi prej rreth 0,5 cm, pastaj ngjishet me drras prsipr. N tokat e pjerrta mbjellja bhet me vullaja pr eliminimin e ujrave t larta. Fara shprndahet uniformisht me dor. Si shrbim pas mbjelljes kryhet pastrimi i barishteve q konkurrojn bimsin e mbjell, ndonj plehrim kimik dhe capitje. Vjelja e prodhimit: Fillon kur lulet kan hyr n fazn e lulzimit t plot q i bie nga mesi i muajit Prill. Pjes t prdorshme jan vetm lulet. Vjelja bhet me dor ose krehr, n koh t kthjellt, pas kalimit t vers duke kputur vetm kokat e luleve me bisht deri n 2 cm. Pas vjeljes bhet tharja e luleve n hije n shtresa 1-2 cm duke i vendosur posht plasmas ose material tjetr pr ta mbajtur t pastr prodhimin. Pas tharjes prodhimi vendoset n thas t pastr dhe bhet gati pr dorzim dhe shitje. Prodhimi i prgatitur duhet t ket keto karakteristika cilsore:
28 Manuali i BMTE

1. Pamja: Lule t thata, t plota, me petale pr rreth dhe me bisht jo m tepr se 2 cm. Pa arom. 2. Ngjyra: Petale t bardhe me nuanc roz, n qendr t verdha. Nuk lejohen t kalbura, t mykura, t nxira, qime, insekte t gjalla ose t ngordhura dhe papastrti t ndryshme. 3. Lagshtira: Jo m shum se 14 prqind. 4. Lule me ngjyr jonormale: Jo m shum se 4 prqind. 5. Lnd organike t vet bims: prqind. Jo m shum se 1

6. Pluhur lulesh q kalon n sitn me vrima me diametr 2 mm: Jo m shum se 5 prqind. 7. Lnd minerale: Jo m shum se 0.5 prqind. Nga 1 ha mund t merret 3-5 kv lule e that. T ardhurat pr kt sasi prodhimi shkojn nga 150-300 mij lek t reja. Lule shqerra prdoret pr luftimin e tuberkulozit, pastrimin e gjakut, si diuretik dhe antiseptik.

Manuali i BMTE

29

Nga 1 ha mund t merret 3-5 kv lule e that. T ardhurat pr kt sasi prodhimi shkojn nga 150-300 mij lek t reja. Lule shqerra prdoret pr luftimin e tuberkulozit, pastrimin e gjakut, si diuretik dhe antiseptik. KOKOELI
(Centaurea cyanus L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: KOKOELI Kokoeli i kaltr, klokoel (Drenov e(Centaurea Kor). cyanus L.)

Prshkrimi: Bim barishtore nj ose dy vjeare. Krcellin e ka t drejt, t degzuar, t lart 3060 cm. Gjethet ipopullore: ka heshtake, t Emrtimi n gjuhn Kokoeli i kaltr, poshtmet me bisht tre rreshtash klokoel (Drenov e Kor). ose pendore me vringuj, t tjerat  Prshkrimi: Bim barishtore nj ose dy vjeare. pa bisht dhe t plota. Lulet i ka me bisht t t gjat me ngjyr t kaltr. Lulzon gjat muajve MajKrcellin e ka drejt, t degzuar, t lart 30-60 cm. Qershor. Gjethet i ka heshtake, t poshtmet me bisht tre rreshtash

ose pendore me vringuj, t tjerat pa bisht t plota. Prhapja gjeografike: Kokoeli n dhe vendin ton takohet me shumic n t rrz t me malit t Moravs si Lulzon n: Devoll, Kor, Lulet i ka me bisht gjat ngjyr t kaltr. Pogradec, Peshkopi e gjetk. N natyr rritet si bar i keq n tokat gjat muajve Maj-Qershor.
e mbjell me grur, thekr dhe bim t tjera bujqsore.Takohet Prhapja gjeografike: Kokoeli n m vendin ton takohet kryesisht n lartsit mbi 500 mbi nivelin e detit, ndrsa m rrall n kullotat dimrore dhe ato subalpine. me shumic n rrz t malit t Moravs si n: Devoll,

Kor, Pogradec, Peshkopi e gjetk. N natyr sirritet n do Toka dhe klima: Preferon toka t pasura, porrritet n fakt
lloj toke qofshin ato t varfra e t thata.

30 Manuali i BMTE

26

Afati dhe mnyra e mbjelljes: Kokoeli, deri tani n vendin ton nuk sht kultivuar, por duke par se lulja e tij sht mjaft e krkuar, kultivimi sht me interes ekonomik. Ashtu si edhe bimt e tjera, fillimisht fara sigurohet nga bimsia spontane. Pr kt qllim grumbullohen lule t pjekura dhe me zhvillim t mir. Pasi thahen bhet shkoqja e tyre dhe ndarja e fars. Toka duhet t prgatitet n mnyr t till q n momentin e mbjelljes t jet e shkriftuar imt, gj kjo q garanton mbulimin normal t fars. Afati m i mir i mbjelljes sht 20 Tetor - 20 Nntor duke prdorur 4-5 kg far pr 1 ha. Mbjellja bhet me rreshta me distanc 20-30 cm dhe brenda rreshtit fara hidhet zinxhir. Kjo mnyr mbjellje mund t realizohet me makinat e mbjelljes s grurit (lloj makinash t trhequra nga pend) t prshtatshme pr terrenet e thyera. Mjaft mir realizohet mbjellja edhe me shprndarje t fars me dor. N kt rast fara przihet me rr (pr lehtsi shprndarje uniforme) n raport 1:10 (1 kg fare:10 kg rr) dhe hidhet n tok n thellsin 0.5-1 cm dhe m pas bhet ngjeshja me drras. N t gjitha rastet, n tokat e pjerrta bhen vijat e mbledhjes s ujrave pr t eliminuar grryerjen e toks. Pas mbirjes shrbimet e para kulturore jan pastrimi i barishteve q konkurojn bimn e mbjell, si dhe n qoft se ka mundsi edhe nitrifikimi me nj dor t leht nitrat. Vjelja e prodhimit: Lulet e kokoelit grumbullohen gjat muajve Maj-Qershor, kur kan elur plotsisht. Vilet lulja s bashku me kupn ose vetm petalet (vetm pjesa blu e lules). Vjelja duhet t bhet n koh me diell dhe pasi t ket kaluar vesa. Mnyra e tharjes sht identike si tek lulet e shqerrs. Pas tharjes prodhimi vendoset n thas t pastr dhe prgatitet pr dorzim dhe shitje me kto karakteristika cilsore: 1. Pamja: Lule t elura, s bashku me kupn, t thata, me bisht jo m t gjat se 0.5 cm. 2. Ngjyra: Lulja t ket ngjyr blu, ndrsa kupa e gjelbr n
Manuali i BMTE 31

gri me nuanca kafe. Nuk lejohen t mykura, t kalbura, t nxira, insekte t gjalla ose t ngordhura dhe papastrti t ndryshme. 3. Lagshtira: Jo m shum se 14 prqind. 4. Pjes t ndryshme t vet bims: prqind. Jo m shum se 1

5. Lule me ngjyr jo normale: Jo m shum se 3 prqind. 6. Lule t paelura ose kup me petale t rna: Jo m shum se 5 prqind. 7. Lnd minerale: Jo m shum se 0.5 prqind. N kushte t mira kultivimi, mund t merren 5-7 kv/ha lule cjani me kup ose 1.5-3 kv/ha lule cijani pa kup. T ardhurat shkojn 100-200 mij Lek t reja. Lulja e kokoelit ka veprim t leht rrudhs dhe prdoret kundr smundjeve t syve. Nxit urinimin dhe prodhimin e tmthit.N saj t ngjyrs blu, t plqyeshme, nganjher futet n prbrjen e ajrave.

32

Manuali i BMTE

7.

Lnd minerale: Jo m shum se 0.5 prqind.

kushte t mira kultivimi, mund t merren 5-7 kv/ha cjani me kup ose 1.5-3 kv/ha lule cijani pa kup. T hurat shkojn 100-200 mij Lek t reja. Lulja e oelit ka veprim t leht rrudhs dhe prdoret kundr mundjeve t syve. Nxit MLLAGA urinimin dhe prodhimin e thit.N saj t ngjyrs blu, t plqyeshme, (Malva silvestris L.) nganjher t n prbrjen e ajrave.

Emrtimi n gjuhn popullore: MLLAGA Mllag pyjesh, mllag. Prshkrimi: sht bime barishtore (Malva silvestris L.) nj ose shumvjeare, q ritet 3050 cm e lart.Nxjerr shum krcenj cilindrik, t degzuar. Gjethet i ka t kmbyera, t rrumbullakta dhe t dhmbzuara me bisht deri 3 cm. Lulet i ka pak a shum t mdhaja  29 me bisht 1-2 cm, me ngjyr roz n manushaqe t cilat dalin n sqetullat e gjetheve. Kupa prbhet nga gjethza gjatore me 5 vringuj n form trekndshe. Kupa ka 5 petale. Ka shum thek. Frutat i ka n form kulai, me ngjyr t verdh deri n gri-kafe, me diametr rreth 8 mm. Ato prbhen nga 9-11 fara. N vendin ton n viset e ulta dhe bregdet, lulzimi fillon nga 15 Maji dhe vazhdon deri n fund t Shtatorit, kurse n viset e ftohta, lulzimi fillon n Qershor dhe vazhdon deri n fund t Shtatorit. Prhapja gjeografike: Rritet dhe zhvillohet thuajse kudo n vendin ton, duke filluar nga bregdeti deri n 1300 m lartsi mbi
Manuali i BMTE 33

nivelin e detit.Takohet me shumic rrz Gramozit, n kodrinat dhe pllajat e Delvins dhe Konispolit, n Vlor, Berat, Bilisht dhe Peshkopi. M pak takohet n Prmet, Tepelen, Klcyr, Gjirokastr, Elbasan, Peqin, etj. Megjithse rritet kudo n gjendje t lir, kultivimi i saj sht me mjaft leverdi ekonomike. Toka dhe klima: Meqense sht e prhapur kudo, mund t themi se mllaga nuk ka krkesa t theksuara pr tok. Ajo i prshtatet thuajse t gjitha tokave si atyre t papunuara, n grmadha, n vende t braktisura, npr rrug etj. Mllaga rritet dhe zhvillohet n t gjitha klimat dhe mikroklimat e vendit ton. Afati dhe mnyra e mbjelljes: Koha e mbjelljes ndryshon, por pr t marr lule me cilsi t mir, kshillohet mbjellja e hershme n periudhn Mars-Prill. Fara pr mbjellje sigurohet fillimisht nga bimt spontane. Ajo grumbullohet kur sht e pjekur plotsisht, pastaj shkoqet, pastrohet dhe bhet gati pr tu mbjell. Toka ku do t hidhet fara prgatitet n mnyr t till q gjat mbjelljes t jet e shkrift dhe me vlag me qllim q fara t mbulohet mir dhe t mbij shpejt (2-3 jav pas mbjelljes). Mbjellja bhet me makin mbjellse t lashtash, n rreshta me largsi 45-60 cm, ndrsa brenda rreshtit zinxhir. N tokat ku nuk hyn makina, mbjellja bhet me shat duke hapur lehtsisht vija n distancat 30-45 cm dhe pastaj hidhet fara me dor dhe mbulohet me shat. Norma e fars pr rastin e par shkon 5-7 kg/ha, ndrsa pr rastin e dyt 10-12 kg/ha. Shrbimet fillojn rreth 2 jav pas mbirjes. Me prashitjen bhet njkohsisht edhe rrallimi duke i ln bimt brenda rreshtit 30 cm larg njra-tjers. Pastaj shrbimet e tjera vazhdojn me pastrimin e barishteve t kqija deri sa mullaga t mbuloj mir tokn. N qoft se sht e mundur, prashitjet shoqrohen me plehrime kimike (nitrat, ure, superfosfat, etj). Vjelja e prodhimit: Mllaga kultivohet pr t marr prej saj lulet dhe gjethet. Mllaga e mbjell hert n pranver krijon mas t gjelbrt t pasur me lule. N vitin e par, lulzimi fillon n fillim
34 Manuali i BMTE

t Korrikut dhe vazhdon deri n Shtator, ndrsa n vitin e dyt n Qershor. Lulet kputen me dor bashk me kupn e lules. Vjelja bhet me intervale 2-3 ditore, n dit me diell, pa lagshti e ves. Tharja bhet n hije. Vjelja dhe tharja e luleve vazhdon 6-7 jav, derisa mbaron krejt lulzimi i bims. Raporti i lules s njom me at t that qndron 5(6) me 1. N kushte t mira kultivimi mund t merren 7-10 kv/ha lule t that. Prve lules, mllags i merret edhe gjethja duke ndjekur pr tharje ato kritere q prmendm pr lulet. Vilen vetm flett e plota dhe t zhvilluara. Raporti sht 4:1 (pra nga 4 kg flet t njoma, pas tharjes merret 1 kg mas e that). Pas tharjes, prodhimi futet n thas t pastr dhe sipas rastit bhet ose jo me pesh standart dhe prgatitet pr dorzim dhe shitje. Duhet theksuar edhe nj her se lulet e mllags jo vetm nuk duhet t thahen n diell, por edhe pas tharjes, prodhimin nuk duhet ta zn rrezet e diellit, pasi n kto raste lulet ngjyrosen dhe nuk kan m vler. Prodhimi i lules i prgatitur pr dorzim e shitje duhet t ket kto karakteristika: 1. Pamja: Lule t elura sbashku me kupn e tyre, me bisht jo m t gjat se 2 cm, t thata. Arom karakteristike t vet bims, me shije mulciloze. 2. Ngjyra: Lule me ngjyr manushaqe t errt, manushaqe t elur dhe kupa e gjelbrt e elur. Nuk lejohen t kalbura, t nxira, papastrti t ndryshme dhe insekte t gjall ose t ngordhur. 3. Lagshtia: Jo m shum se 14 prqind. 4. Lule me ngjyr jo normale: Jo m shum se 6 prqind. 5. Lnd oranike t vet bims: Jo m shum se 3 prqind. 6. Lnd minerale: Jo m shum se 0.5 prqind.
Manuali i BMTE 35

7. Ndrsa prodhimi i fletve prgatitur pr dorzim dhe shitje, duhet t ket kto karakteristika: 8. Pamja: Flet t zhvilluara, t thata, t plota pjesrisht t coptuara, me bishtin e tyre natyral jo m t gjat se 2 cm, pa er, shije specifike e vet bims (mulciloze), flet pa njolla ndryshku, t pabrejtura nga insektet. 9. Ngjyra: E gjelbrt, e gjelbrt e hapur. Nuk lejohen flet t nxira, t mykura, t kalbura dhe papastrti t ndryshme. 10. Lagshtia: Jo m shum se 12 prqind. 11. Flet t coptuara: 3 mm: Jo m shum se 3 prqind. 12. Flet me ngjyr jo normale: Jo m shum se 5 prqind. 13. Lnd organike t vet bims: Jo m shum se 3 prqind. 14. Lnd minerale: Jo m shum se 0.5 prqind. Nga nj siprfaqe prej 1 ha t mbjell me mllag mund t merren rreth 150-200 mij Lek t reja t ardhura (duke prfshir lulen dhe flett). Flett e mllags prdoren pr t zbutur dhe qetsuar acarimet e aparatit t frymmarrjes. Gjithashtu edhe pr mjekimin e ibanve.

36

Manuali i BMTE

12. Flet me ngjyr jo normale: Jo m shum se 5 prqind. 13. Lnd organike t vet bims: Jo m shum se 3 prqind. 14. Lnd minerale: Jo m shum se 0.5 prqind. Nga nj siprfaqe prej 1 ha t mbjell me mllag mund t merren rreth 150-200 mij Lek t reja t ardhura (duke prfshir lulen dhe flett). Flett e mllags NJE MIJE FLETESHI prdoren pr t zbutur dhe qetsuar acarimet e aparatit t (Achillea millefollium frymmarrjes. Gjithashtu edhe pr mjekimin L.) e ibanve.

Emrtimi n gjuhn popullore: Bar nozll (Luz i Krujs), Bishtamith NJE MIJE FLETESHI (Orosh), Ermen (Libohov).
(Achillea millefollium L.)

Prshkrimi: sht bim barishtore shumvjeare, pak a shum pushbut, me rizom zvarritse prej t cils dalin stolone nntoksore. Nga rizoma Emrtimi n gjuhn popullore: Bar nozll (Luz i formohet nj krcell i drejt, i holl me Krujs), Bishtamith (Orosh), Ermen (Libohov). ose i pa degzuar i cili rritet 20-100 cm i lart. Gjethet i bim ka t barishtore vogla me shumvjeare, gjyr Prshkrimi: sht pak a  t gjelbrt n me hiri, pa bisht, t buta, shum pushbut, rizom zvarritse prej t cils dalin thuajse pushtore, dyfish t prera nj krcell i stolone nntoksore. Nga pendore, rizoma formohet leshtore. Lulet jan t bardha ose trndafili, t grumbulluara n kaptinza t vogla, t vendosur n ant e degve n form 34 vistaku.  Lulet jan dyformshe, n periferi ato femrore me gjuhza t bardha ose purpurime, n qendr hermafrodite me 5 dhmb. Fruti sht aken, n form vezake ose gjatore i shtypur pa push. Lulzon prej pranvers deri n vjesht. Prhapja gjeografike: Rritet thuajse kudo n kodra, pllaja, male t that e gjetk. N vendin ton takohet kryesisht n veri, nga
Manuali i BMTE 37

Burreli deri n Kuks dhe nga Shkodra deri n Bog etj. Kjo bim sht gjetur me shumic n katundin Lis (Burrel), n fushn e Bumarit, rreth e prqark Peshkopis, n Maqellar, Shupenz, Kastriot, tek ura e Zerqanit, n rrethin e Kuksit, n Lajthiz, Rrap, n rrethin e Shkodrs n krahinat e Zadrims,Jubanit, prgjat rrugs Bog-Theth, n Prrenjas (Librazhd), Pllo (Pogradec), n rrethin e Kors, n Dajt, Shnjergj, Shmri, Biz etj. Toka dhe klima: Rritet dhe zhvillohet mir n toka me pjellori t dobt, me prbrje t mesme. Kjo bim i reziston shum thatsirs dhe si e till i prshtatet tokave t thata, t zhveshura. I reziston gjithashtu ngricave, megjithat preferon zonat e ulta malore. Afati dhe mnyra e mbjelljes: Njmij fletshi deri tani nuk sht kultivuar, por duke par se sht bim e krkuar, kultivmi i saj sht me leverdi ekonomike. Fara sigurohet nga bimsia spontane. Pr kt qllim zgjidhen bimt e zhvilluara mir dhe farrat t jen pjekur plotsisht. Koha e marrjes s fars prkon me kohn e lulzimit (nga pranvera deri n vjesht). Afati m i mir i mbjelljes sht hert n pranver me largimin e ngricave. Farat fillimisht mbillen n fidanishte n vullaja. Hidhen farat dhe pas ksaj bhet ngjeshja me drras. N qoft se toka sht e that, vaditet deri sa t mbij. Mbirja realizohet 14-18 dit pas mbjelljes. Toka n fidanishte mbahet e pastr nga barrat e kqija dhe sigurohet nga i ftohti i papritur. Kur fidant bhen me tre-katr gjethe dhe po ta prkulsh nuk thyhet, jan t gatshm t nxirren n vendin e prhershm. Paraprakisht toka duhet t jet e punuar dhe e shkriftuar. Mbjellja e fidanve bhet n fillim t muajit Prill n distancat 45x20 cm. Mbjellja realizohet me nj kunj t thjesht q quhet dare me t cilin realizohet mbjellja e duhanit dhe e disa lloje perimesh. Pas mbjelljes fidani shtrngohet me qllim q rrnja t ket kontakt t plot me tokn. Shrbimet agro-teknike konsistojn n prashitje t lehta. Rendimenti maksimal arrihet n vitin e dyt dhe t tret. Mbjellja realizohet edhe me far direkt.
38 Manuali i BMTE

N kt rast duhet vepruar si pr luleshqerrn apo kokoelin. Si pjes t prdorshme t bims jan majat e lulzuara. Vjelja e prodhimit: Vjelja e mass s lulzuar bhet sapo fillon lulzimi, pasi edhe ato lule q nuk kan elur, elin pas prerjes. Lulzat priten me drapr ose grshr me bishta 15-20 cm. Para tharjes, bimt pastrohen nga papastrtit, nga ato bim q kan zn fara. Tharja m e mir bhet n trajt tufash duke i varur npr vende t ndryshme sipas kushteve rrethanore. Tharja bhet n hije. Pas tharjes, prodhimi ambalazhohet n thas t rregullt dhe bhet gati pr dorzim dhe shitje. Nga 1 ha mund t merret 25-30 kv mas e that duke siguruar rreth 100-150 mij Lek t reja t ardhura. Karakteristikat cilsore t prodhimit t prgatitur pr shitje duhet t jen: 1. Pamja: Lule t elura, t lulzuara por jo t farzuara, t thata, me petale prreth lules, me bisht jo m t gjat se 20 cm. Arom karakteristike t vet bims. 2. Ngjyra: Petalet t bardha dhe n qendr me ngjyr t verdh t elur. Nuk lejohen t jen t mykura, t nxira, lule me bisht t gjat, insekte t gjalla ose t ngordhura dhe papastrti t ndryshme. 3. Lagshtia: Jo m shum se 13 prqind. 4. Lule t paelura ose t farzuara: Jo m shum se 5 prqind. 5. Lule me ngjyr jo normale: Jo m shum se 2 prqind. 6. Lnd minerale: Jo m shum se 0.5 prqind. Njmijfletshi prdoret n hemorragjit e brendshme si kolagog, spasmolitik, si aperitiv etj. N industri prdoret pr t nxjerr azulenn.

Manuali i BMTE

39

se 2 prqind. Lnd minerale: Jo m shum se 0.5 prqind.

jfletshi prdoret n hemorragjit e brendshme si og, spasmolitik, si aperitiv etj. N industri prdoret nxjerr azulenn. LULEKUQJA
(Papaver rhoeas L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Lulkuqe, perulink-lule gruri, LULEKUQJA bezhur, koko.

(Papaver rhoeas L.)

Prshkrimi: sht bim barishtore njvjeare, e veshur me qime dhe e shogt. Krcellin e ka 30-60 cm t gjat, t drejt e pak t degzuar. Gjethet i ka t vendosura kryesisht n 38 pjesn e poshtme t krcellit n mnyr t kmbyer. Kan form heshtake, t ara thellsisht me maj t zgjatur, t dhmbzuara dhe t veshura me  push. Lulet q dalin n maj t bisqeve t gjata, jan t mdha dhe t vetmuara. Kupa prbhet prej dy sepalesh t veshura me qime. Sepalet jan t gjata dhe kan form konkave. N periudhn e formimit, daljes s gonxheve e deri n elje, sepalet qndrojn t mbyllura dhe mbshtjellin brenda t gjith lulen me organet e saj. Me zhvillimin e mvonshm, t dyja sepalet ndahen nga njratjetra dhe nxjerrin n pah lulen e kuqe. Me eljen e lules, sepalet e mbarojn funksionin e tyre dhe bien. Kurora ka katr petale t
40 Manuali i BMTE

mdha t plota me ngjyr t kuqe intensive dhe me nga nj njoll t zez n fund. Fruti i lulkuqes sht nj kapsoll e gjat me form vezake e cila n krye mbulohet nga nj shtres n form atie t rrumbullakt, ndrsa prbrenda prmban shum fara.N vendet e ulta dhe n zonat bregdetare, lulkuqja e fillon lulzimin nga mesi i Prillit dhe vazhdon deri n fund t Qershorit.N vendet e ftohta si n Kor, Kolonj, Pogradec dhe n zonn veri-lindore t vendit tone lulzimi fillon nga fundi i muajit Prill. Prhapja gjeografike: Lulkuqja n vendin ton takohet me shumic n rrethet e Kors, Kolonjs, Pogradecit, Fierit, Lushnjs, Elbasanit etj. Ajo sht e prhapur dhe rritet e zhvillohet thuajse kudo n vendin ton. Toka dhe klima: Lulkuqja nuk ka krkesa t shumta. Ajo rritet n toka t lehta, t rnda si dhe n toka argjilore. Pr zhvillim t mir krkon toka t ngrohta, t ekspozuara nga dielli qofshin kto edhe t pjerrta e t thata. I sht prshtatur klims mesdhetare si dhe zonave me klim mesdhetare malore. Afati dhe mnyra e mbjelljes: N vendin ton deri sot lulkuqja nuk sht kultivuar, por duke par krkesat e tregut pr lulen e saj me vler, kultivimi sht me leverdi ekonomike. N vendet e ngrohta mbillet n vjesht duke filluar nga mesi i Tetorit deri n mesin e Nntorit n mnyr q t futet n dimr e rrnjzuar mir e ti bj ball kushteve t dimrit. N vendet me klim pak m t ftoht ose mesatare mbillet n pranver gjat Prillit, por nuk duhet shtyr pr m von sepse e zn muajt e that e t nxeht pa mbir mir. Pr mbjellie fillimisht duhet siguruar fara nga bimsia spontane. Pr kt qllim mbidhen kapsulat e pjekura e t thata dhe shkoqen pr t nxjerr prej tyre farn e cila pastrohet dhe bhet gati pr mbjellje. Mnyra e mbjelljes sht n varsi t toks dhe mundsive q ka fermeri. N toka t pjerrta mbjellja bhet me shprndarje t fars me dor, po kshtu mund t bhet mbjellja edhe n tokat e sheshta n qoft se nuk
Manuali i BMTE 41

ka makina mbjellse. N t dyja rastet toka duhet t jet punuar dhe shkriftuar mir me qllim q t realizohet mbulimi i plot i fars. Norma e fars lviz n 5-8 kg/ha. Mbirja realizohet rreth 15 dit pas mbjelljes. Shrbimet pas mbjelljes jan kryesisht prerja e barrave q konkurojn bimn e mbjell. Jo vetm tek lulkuqja, por edhe tek bimt e tjera q kemi trajtuar dhe do t trajtojm, prdorimi i plehrave kimike (superfosfatit, nitratit, ures) rrit n mnyr t ndjeshme prodhimin. Vjelja e prodhimit: Bima nuk i nxjerr menjher t gjitha lulet, por koh pas kohe, prandaj edhe vjelja do t vazhdoj nga Prilli deri n fund t Qershorit. Lulet mblidhen me dor dhe me kujdes n koh t that, pasi t ket kaluar vesa e mngjesit. Petalet e mbledhura vendosen n thas t pastr, por n asnj mnyr ato nuk duhet t ngjishen sepse prmbajn nj lnd ngjitse (rrshir) dhe prodhimi bhet si top. Tharja duhet t bhet n hije, me shum kujdes. Prodhimi shtrihet mbi letra, araf ose qoft edhe n imento t pastr n shtresa t holla dhe przihen 2-3 her n dit me qllim q t bhet tharja normalisht dhe petlat t ruajn ngjyrn e tyre t kuqe t bukur. Pas tharjes, materiali (prodhimi) i prgatitur pr shitje, duhet t ket kto karakteristika: 1. Pamja: N gjendje t that petalet t plota dhe pjesrisht t coptuara me madhsi t ndryshme. 2. Ngjyra: E kuqe e errt, e kuqe n vishnje t errt, q n baz kan njoll t zez. 3. Shija: E hidhur (lehtsisht e hidhur me mucilaginoz). 4. Lagshtia: Nuk duhet t prmbajn m shum se 8 prqind. 5. Era: E keqe. 6. Petla me ngjyr jo normale: Deri 5 prqind.
42 Manuali i BMTE

7. Lnd organike t vet bims: Deri 2 prqind. 8. Lnd organike t bimve t tjera: Deri 1 prqind. 9. Lnd t papranueshme: Malli nuk duhet t prmbaj lule t nxira, t mykura ose t dmtuara nga insektet. Lulkuqja prdoret si diuretik dhe qetsues. sht prdorur me sukses kundr pagjumsis tek fmijt dhe pleqt.

Manuali i BMTE

43

SHTOGU
(Sambucus nigra L.)


Prshkrimi: sht shkurre ose dru SHTOGU i vogl q rritet 2-5 m i lart dhe deri 25 cm i trash. Trungu, degt, lkura kan ngjyr hiri, kurse druri (Sambucus nigra L.) dhe palca jan t bardha. Gjethet i ka t prkundrejta thuajse pa bisht,vezake, majgjata, t Prshkrimi: sht shkurre ose dru i vogl q rritet 2-5 dhmbzuara n form sharre, me m i lart dhet deri 25 cm trash. Trungu, degt, lkura ngjyr gjelbrt ti errt. Lulet kan me ngjyr hiri, druri dhe palca jan t bardha. ngjyr t kurse bardh n t verdh Gjethet i ka jan t prkundrejta thuajse t elur me bisht t gjat, me pa bisht,vezake,  majgjata, dhmbzuara n form sharre, me ngjyr t er tt kndshme, t vendosura e t grumbulluara form ombrelle. Kupn e verdh ka t vogl me pes gjelbrt t errt. Luletn me ngjyr t bardh n t dhmb. Kurora me vriguj t holl, vezak. Vezorja e ngjitur t elur jan me bisht t pes gjat, me er t kndshme, t me kupn ka tre kthina njfarshe. Fruti sht nj kokrriz e zez vendosura e t grumbulluara n form ombrelle. Kupn e form tre brthama tme zgjatura q kan ka t n vogl mebake pesme dhmb. Kurora pes vriguj tsiprfaqe me rrudha t trthorta.N vendin ton shtogu lulzon sipas pozicionit holl, vezak. Vezorja e ngjitur me kupn ka tre kthina gjeografik. Nuk i nxjerr t gjitha lulet njhersh, por koh pas kohe njfarshe. Fruti sht nj kokrriz e zez n form bake (zakonisht n do 5-6 dit). N vendet e ftohta si n Peshkopi, me tre brthama t zgjatura siprfaqe medhjetditshin rrudha Tropoj, Kor, Bilisht q etj.kan lulzimi fillon n e par t trthorta.N vendin ton shtogu lulzon sipas t muajit Prill. Fruti piqet gjat muajve Gusht-Shtator. pozicionit gjeografik. Nuk i nxjerr t gjitha lulet njhersh, por koh pas kohe (zakonisht n do 5-6Manuali i BMTE 44 dit). N vendet e ftohta si n Peshkopi, Tropoj, Kor,

Prhapja gjeografike: Shtogu rritet e zhvillohet pa prjashtim n t gjitha klimat dhe mikroklimat e vendit ton n jug, bregdet, Myzeqe, Shqiprin e Mesme, n zonn veri-lindore, etj. Ajo preferon toka q jan t freskta dhe t shkrifta, por ndeshet edhe n toka t varfra, gurishtore, etj. Kultivimi: Shumzohet me ann e filizave, me copa, me rrnj zvarritse ose me far. Pr shumzimin me far duhet patur parasysh q fara t jet e re (menjher pas vjeljes, ose t shumtn nj muaj pas vjeljes). Farrat mbillen n fidanishte, duke prgatitur tokn n form vullajash. Para mbjelljes toka shkriftohet mir dhe bhet shprndarja e fars. Pas ksaj ngjishet me drras. Deri n mbirjen e plot, fidanishtja mbahet vazhdimisht e lagt dhe pastrohet nga bimsia tjetr. Fidanishtja mbillet n Maj dhe fidani nxirret n vendin e prhershm n muajin Tetor. Distanca e mbjelljes sht [1.52] metra d.m.th. 1.5 m bima nga bima dhe 2 m rreshti nga rreshti. Shtogu mbron mjaft mir tokn nga grryerja. Vitin e par nuk merret prodhim. Mbjellja e fidanit bhet me kunj. Mjaft praktike sht mbjellja me deg, shpatulla e kalema. Kjo mnyr shkurton shum kohn e futjes n prodhim. Koha e mbjelljes s shpatullave sht periudha Tetor-Nntor. Vjelja: Meqense lulet nuk elin njhersh, edhe mbledhja e tyre do t vazhdoj deri sa t ket lulzim. Lulet mbillen n lulzim jo t plot, n koh t that dhe kur sht zhdukur vesa. Nuk kshillohet vjelja n koh t lagsht, sepse gjat tharjes lulet humbasin ngjyrn, pra nxihen. Lulet e shtogut priten me grshr n form tufe dhe thahen n diell. Tharja kosiderohet e plot kur bishti i lules thyhet me lehtsi gjat prekjes me gishta. Kur lulet jan t thara plotsisht thrmohen me dor, kalohen n shosh pr largimin e bishtave, degve, etj. Koha e vjeljes s gjetheve sht kur bima sht n fazn e lulzimit. Gjethet thahen n diell. Lvorja merret vetm nga degt e reja, n kohn kur bims i kan rn gjethet. Frutat vilen kur jan pjekur plotsisht. Me grshr pritet lulesa ku jan vendosur frutat dhe bhet shkundja e saj.
Manuali i BMTE 45

Tharja e frutave bhet n diell. Nga 1 hektar tok e mbjell me shtog mund t merren deri 250 000 Lek t reja. Krkesat cilsore t: a) Lules: N pamje lulet duhet t jen t elura, t shkoqura nga ombrella, pa bishta dhe me arom t vet bims. Ngjyra e verdh ose e verdh e elur. Nuk lejohen t kalbura, t mykura, t nxira, insekte t gjall ose t ngordhur dhe papastrti t ndryshme. Lagshtia duhet t jet jo m shum se 10 prqind, lule me ngjyr jo normale jo m shum se 8 prqind, lnd t vet bims (bishta dhe krcenj lulesh t coptuara, por kto jo m t gjata se 10 mm), jo m shum se 4 prqind dhe lnd minerale jo m shum se 0.5 prqind. b) Kokrrs: N pamje kokrra t pjekura, t thata t rrudhura, t ndara nga bishti, aroma dhe shija karakteristike t vet bims. Ngjyra si brenda dhe jasht duhet t jet e zez. Nuk lejohen kokrra t kalbura, t mykura, t papjekura, dmtues dhe ekskremente kafshsh.Lagshtira deri 15 prqind. Kokrra me ngjyr jo normale dhe t djegura, jo m shum se 3 prqind. Lulet e shtogut, n saj t esencs, vitamins P dhe C, tanineve, glukoziteve rutin dhe sanbunigrin, substancave t ngjashme me hormonet dhe mucilagjeve q prmbajn, kan veti zbutse, ndihmojn djersitjen dhe lirojn spazmat e musklaturs s but, pra rekomandohet n smundjet e t ftohurit dhe rrugve t frymmarrjes q shoqrohet me temperatur. Lulet prdoren edhe pr t qetsuar dhimbjet e traktit trets dhe n rastet e fryrjes s zorrve nga gazrat.

46

Manuali i BMTE

TRFILI I KUQ
Paraqesin interes dy lloje trifilesh t kuq: TRFILI I LIVADHEVE (Trifolium pratense L.) dhe TRFILI I ALPEVE (Trifolium alpestre L.)

TRFILI I KUQ I LIVADHEVEVE

TRFILI I KUQ

(Trifolium pratense L.)

Paraqesin interes dy lloje trifilesh t kuq: TRFILI I LIVADHEVE (Trifolium pratense L.) dhe TRFILI I ALPEVE (Trifolium alpestre L.)

Prshkrimi: sht bim barishtore shumvjeare deri 60 cm e lart. Gjethet treshe. Gjethzat vezake TRFILI I KUQ eliptike, t gjeraI LIVADHEVEVE 1.5-5 cm t gjata, n maj shyt ose pratense pak anngrn, (Trifolium L.) n majn e siprme me nj njoll t deri 60 Prshkrimi: sht bim barishtore shumvjeare bardh, bishta t barabart. cm e lart. me Gjethet treshe. Gjethzat Lulja vezakesi eliptike, t kaptin sferike vezake, pa bisht gjera 1.5-5 cm t gjata, n maj shyt oseose pak e anngrn, nga gjethzat e siprme. Lulet n rrethuar majn e siprme me nj njoll t bardh, me bishta t deri 15 Lulja mm, si tkaptin gjata, ngjyr roz ose barabart. sferike vezake, pat bisht ose e kuqe,nga pasgjethzat lulzimit roz rrethuar e marrin siprme.ngjyr Lulet deri 15 mm, t gjata, ngjyr roz ose tmuajin kuqe, pas lulzimit marrin dy lulzime n n kafe. Lulzon n Tetor duke realizuar ngjyr roz n kafe. Lulzon n muajin Tetor duke vit.
realizuar dy lulzime n vit. Klima dhe toka: Bima rritet n vende me lagshti Manuali i BMTE mesatare, toka aluvionale, shkurreta e pyje t rralla e t freskta, n kullota dimrore dhe verore.Nuk jan shum
47

Klima dhe toka: Bima rritet n vende me lagshti mesatare, toka aluvionale, shkurreta e pyje t rralla e t freskta, n kullota dimrore dhe verore.Nuk jan shum t prshtatshme tokat shum t lehta t cilat e humbasin shpejt lagshtin dhe pr kt arsye nuk takohet n tokat kodrinore.Rrnjt e bims deprtojn thell n tok (1 m) duke shfrytzuar lagshtin e shtresave t poshtme t toks, pr rrjedhoj trifili i kuq i livadheve shkon n toka aluvionale t thella. kodrinore.Rrnjt e bims deprtojn thell n tok (1 TRFILI I eALPEVE m) duke shfrytzuar lagshtin shtresave t poshtme t toks, pr rrjedhoj trifili i kuqalpestre i livadheve (Trifolium L.) shkon n toka aluvionale t thella. Bim barishtore shumvjeare, deri 30 cm e lart. GjethetTRFILI treshe. Gjethzat jan I ALPEVE gjatore, heshtore t ngushta, deri 4 cm t alpestre L.) gjata, me nervatur (Trifolium paralele. Ndaj gjethet i ka t mdha, deri 35 cm t gjata, vezake heshtore, me maj t mpreht, n pjesn m t madhe t ngjitur me bishtin e gjethes. Lulesa me madhsi mesatare, deri 30 cm e lart. Bim kaptin, barishtore shumvjeare, deri 4Gjethet cm e gjat, sferike ose vezake e ngjeshur, treshe. Gjethzat jan gjatore, heshtore t  zakonisht pa bisht, e mbledhur nganervatur gjethet paralele. Ndaj ngushta, deri 4 cm t gjata, me e msiprme. Lulet me madhsi mesatare, deri 15 mm t gjata, gjethet i ka t mdha, deri 35 cm t gjata, vezake ngjyr t kuqe e purpurt. E gjith bima ka qime. Lulzon n Qershorheshtore, me maj t mpreht, n pjesn m t madhe t Korrik. Bima rritet n shpate glqerore t kullotave subalpine dhe ngjitur me bishtin gjethes. Lulesat kaptin, me madhsi alpine. Prshtatet n etoka t pjerrta, thata kodrinore e malore. mesatare, deri 4 cm e gjat, sferike ose vezake e Afati dhe mnyra e pa mbjelljes: i livadheve n zonn e ngjeshur, zakonisht bisht, e Trfili mbledhur nga gjethet e agrumeve mbillet n Shtator-Tetor, n zonn fushore bregdetare, msiprme. Lulet me madhsi mesatare, deri 15 mm t n Shkurt kurse n zonn e ftoht, n fillim t Prillit. Trfili i gjata, ngjyr t kuqe e purpurt. E gjith bima ka qime. alpeve mbillet n afatin kohor 15 Prill - 15 Maj. Paraprakisht pr Lulzon n Qershor-Korrik. Bima rritet n shpate glqerore t kullotave subalpine dhe alpine. Prshtatet n Manuali i BMTE 48 toka t pjerrta, t thata kodrinore e malore.

t dy llojet e trfileve toka duhet t jet e prgatitur n mnyr q n momentin e mbjelljes t jet e shkrift. Edhe mnyra e mbjelljes sht e njjt pr t dy llojet e trfileve. Shprndarja e fars mund t bhet me dor, duke hedhur 25-30 kg far pr ha, ose me makina mbjellse duke hedhur 15-17 kg far pr ha me distanc 30-45 cm rreshti nga reshti. Vjelja: Fillon kur kan lulzuar 60-70 prqind e bimve. Ajo kryhet n ditt me diell dhe pas kalimit t vess. Masa e vjelur thahet mir n hije dhe futet n ambalazh t pastr. Nga 1 hektar mund t merren 250 000-300 000 Lek t reja. Malli i prgatitur pr shitje duhet t ket kto karakteristika: 1. Pamja: Lule t plota dhe pjesrisht t shkoqura. Lulja t prmbaj kupn t shoqruar nga tri flet, me bisht jo m t gjat se 1 cm, lule t elura normalisht (t pa farzuara), t thata. Me arom t leht karakteristike, pa shije. 2. Ngjyra: Natyrore, trndafili, me nuanca vjollc e gri n t verdh. Nuk lejohen t mykura, t kalbura, t nxira, t farzuara, me ngjyr kafe, qime, lnd t huaja (papastrti), prania e insekteve, etj. Lagshtia deri 13 prqind, lule me ngjyr jo normale deri 3 prqind, lule me bishta 1-3 cm deri 5 prqind, lule t llojeve t trfileve t tjera deri 3 prqind. Lnd organike t vet bims dhe t bimve t tjera jo m shum se 0.5 prqind. Lulja e trfilit prdoret kundr heqjes s barkut, n diarre dhe si desinfektues i lkurs n ekzem dhe n plag t qelbzuara. Prdoret gjithashtu edhe pr kompresa n shyta. Shnim: Meqense prve trfilit me lule t kuqe (q n rastin ton e kemi quajtur trfili i kuq), paraqet interes edhe trfili me lule t bardh (ose trfili i bardh), e shohim me vend t sqarojm se: pr t eliminuar paralelizmat ndrmjet trifilit t kuq dhe t bardh, duhet t vem n dukje se kan t njjtn teknologji kultivimi e prpunimi, por aktualisht pr efekt t mimit t shitjes n treg, nga trifili i bardh merren pak t ardhura.
Manuali i BMTE 49

i desinfektues i lkurs n ekzem dhe n plag t zuara. Prdoret gjithashtu edhe pr kompresa n .

im: Meqense prve trfilit me lule t kuqe (q n ton e kemi quajtur trfili i kuq), paraqet interes trfili me lule t bardh (ose trfili i bardh), e m me vend t sqarojm se: pr t eliminuar NETULLA elizmat ndrmjet trifilit t kuq dhe t bardh, duhet (Verbascum thapsiforme L.) m n dukje se kan t njjtn teknologji kultivimi e nimi, por aktualisht pr efekt t mimit t shitjes n nga trifili i bardh merren pak t ardhura.
Emrtimi n gjuhn popullore: Netull, lule peshku, fion, rill peshku, barNETULLA peshku. Lidhja e ksaj bime me peshkun sht pr arsye se (Verbascum thapsiforme L.) n kohn e lulzimit lulet ose pjes t tjera t bims, po t shtypen e t hidhen n pellgje me uj q ka peshk, prej tyre shkaktohet helmimi i peshqve.

50

 Prshkrimi: Si lloje netullash jan tre. T treja speciet jan bim barishtore dy ose shum vjeare q rriten 60-200 cm t gjata. N vitin e par formojn vetm rozet gjethesh pran rrnjs. Krcellin e kan t drejt, t fort, t thjesht ose t degzuar. Gjethet i kan t mdha, t trasha, t kmbyera e t pajisura me qime bardhoshe.
Lulet i kan t mdha, t verdha, thuajse pa bisht, t grumbulluara n trajt vile. Kupa prbhet nga 5 ndarje dhe kurora nga 5 petale t ngjitura e me madhsi 2.5-3 cm diametr. Siprfaqja e brendshme e kurors sht e lmuar, kurse e jashtmja e veshur me
50 Manuali i BMTE

qime. Kan 5 thek. Fruti sht nj kapsoll e mbushur me fara t vogla. Koha e lulzimit prkon me muajt Qershor-Korrik. Prhapja gjeografike: N vendin ton takohet thuajse kudo npr bregore, n vende ranore, glqerore, n toka t thata, ans rrugve etj. N zonat e ftohta, si n pjesn veri-lindore t vendit ton, gjendet me pakic. Toka dhe klima: Rritet mir n toka t varfra, n vende kodrinore e malore t ngrohta, preferon sidomos tokat e pasura q prmbajn kalcium dhe tokat ranore me humus. I reziston mjaft mir thatsirs. Prsa i prket klims, sht prshtatur t rritet dhe zhvillohet n zonn mesdhetare dhe n zonn e ult malore. Megjithse sht mjaft e prhapur, kultivimi i saj sht me leverdi ekonomike. Kultivimi: Pr kultivimin e netulls, fillimisht duhet siguruar materiali mbjells (fara).Fara merret nga bimsia spontane n periudhn kur bima e ka prfunduar lulzimin, ka formuar farrat dhe sht kryer pjekia teknike e tyre. Fara e ruan fuqin mbirse pr dy vjet. Dy jan mnyrat e kultivimit t netulls: a. Me fidan t prgatitur n fidanishte b. Me mbjellje t fars direkt n ar Pr mbjellien me fidana, fillimisht gjat muajit Mars prgatiten vullaja t thjeshta, shkrifrohet mir toka brenda vullajs dhe hidhet fara. 250-300 gr far jan t mjaftueshme pt t siguruar fidant pr 1 hektar tok. Deri n momentin e mbirjes s fars, vullajat mbahen t buta me vaditje n qoft se moti sht pa reshje. Pas mbirjes, vullajat mbahen t pastra nga barishtet e tjera dhe sipas nevojs vaditen her pas here. N qoft se siprfaqja e toks (vendi ku do t mbillen fidant) sht e vaditshme, fidant shkulen nga fidanishtja dhe mbillen n vendin e prcaktuar n Gusht ose
Manuali i BMTE 51

Shtator, duke br menjher pas mbjelljes vaditjen, nse sht e nevojshme. N qoft se siprfaqja e toks sht e pavaditshme, ather nxjerria e fidanve nga fidanishtja n vendin e mbjelljes bhet me fillimin e shirave t vjeshts. Para se t filloj shkulja e fidanve, vullajat vaditen me uj t bollshm me qllim q fidanit t shkulur t mos i demtohet sistemi rrnjor. Pas shkuljes bhet seleksionimi i fidanve, duke zgjedhur pr mbjellie ato m t shndosht. Mbjellja bhet me rreshta [45x60] cm ose [50x50] cm. Mbjellja e fars n fidanishte, mund t bhet edhe n muajin Tetor, ndrsa nxjerrja e fidanit n ar bhet n muajin Prill. Ky afat sht m ekonomik. Mbjellja me far direkt n ar sht m e vshtir dhe me m shum shpenzime, ndaj rekomandohet q kultivimi i netulls t bhet me fidana t paraprgatitur. Shrbimet pas mbjelljes konsistojn n mbajtjen pastr t toks nga barishtet e tjera, ndonj plehrim kimik me nitrat ose ure (po t kemi mundsi) dhe capitja e siprfaqes s mbjell. Vjelja e prodhimit: Pjest e prdorshme t bims jan lulet dhe flett. Lulet mblidhen n mngjes pas kalimit t vess. Merren lulet q kan elur plotsisht. Tharja e tyre bhet edhe n diell. Gjethet vilen gjat muajve Qershor, Gusht, kur ato kan zhvillim t plot. Ambalazhimi i prodhimit duhet br shpejt pasi lulet e netulls jan delikate. Ato thithin lagshti dhe mund t nxihen, prandaj duhen ruajtur mir nga kontakti me vendet me lagshtir. Pr 1 hektar tok t mbjell me netull, mund t merren 180 mij 220 mij Lek t reja (dhe m shum) t ardhura. Malli i prgatitur pr shitje duhet t ket kto karakteristika cilsore: 1. Lulet t jen t elura, t thata, t shkoqura nga kupa. Ngjyra e luleve duhet e verdh e elur dhe e verdh me ngjyr gri. Nuk lejohen t nxira, t mykura, t kalbura, etj. Nuk lejohet gjithashtu q n mallin e prgatitur pr shitje t ket insekte t gjall ose t ngordhur dhe papastrti t ndryshme.
52 Manuali i BMTE

2. Lagshtira jo m shum se 10 prqind. 3. Lule me ngjyr jo normale, jo m shum se 5 prqind; 4. Lule t paelura dhe pjes t tjera t vet bims, jo m shum se 3 prqind. 5. Lule t llojeve t tjera t netullave, jo m shum se 0.5 prqind. 6. Lnd minerale, jo m shum se 0.5 prqind. Si rrjedhoj e lndve q prmban netulla, ajo prdoret pr t lehtsuar kollitjen, zbusin kolln dhe prdoret kundr pezmatimit t gojs dhe fytit. Ka prdorim gjithashtu edhe pr lirimin e ngreve.

Manuali i BMTE

53

um se 0.5 prqind.

Lnd minerale, jo m shum se 0.5 rqind.

oj e lndve q prmban netulla, ajo prdoret htsuar kollitjen, zbusin kolln dhe prdoret MLLAGA E BARDH ezmatimit t gojs (Althaea dhe fytit. Ka officinalis L.) prdorim edhe pr lirimin e ngreve.
Emrtimi n gjuhn popullore: Mllag e bardh,E mllag mjeksore, MLLAGA BARDH mallohire.

(Althaea Esht officinalis L.) Prshkrimi: bim barishtore shumvjeare q rritet 40 - 120cm. Rrnjt i ka t gjata, heshtake, cilindrike, t ulta, t trasha e t degzuara. Rrnja kryesore sht drunore, ndrsa rrnjt ansore jan mishtake. Krcellin e Mllag ka t i n gjuhn popullore: e bardh, drejt, t thjesht, cilindrik, me mjeksore, mallohire.  deg t kmbyera, me ngjyr t gjelbrt. Gjethet i ka t kmbyera, mi: Esht bim q n form zemre,barishtore t ndara n 3 - shumvjeare 5 vringuj, me buz t sharruara dhe t veshura me push. Lulet t mdha thuajse pa bisht. - 120cm. Rrnjt i ka t jan gjata, heshtake, Kupa me 5 vringuj vezake, me ngjyr t gjelbrt n t bardh. , t ulta, e t degzuara. Rrnja Kurorat ka 5trasha petla t rrumbullakta q tejkalojn pr gati 2 - 3 her Ka shum thek monodelf me ansore fill t theksuar n pjesn e sht kupn. drunore, ndrsa rrnjt jan siprme. Fruti sht i rrumbullakt dhe prbhet nga shum akene Krcellin e ka t drejt, t veshtake, thjesht, cilindrik, njfarshe. Farrat kan form t lmuara dhe m ngjyr t murrme. Lulzon nga t Qershori n Shtator. t kmbyera, me ngjyr gjelbrt. Gjethet i ka
54 Manuali i BMTE

55

Prhapja gjeografike: N vendin ton takohet me shumic n fushn e Maliqit, Pojan (Kor), Dukat (Vlor), Fier, Kavaj, n fushn e Krujs etj. Toka dhe klima: Tokat m t prshtatshme pr kultivimin e mllags jan ato me taban t thell dhe lagshti mesatare. Kjo bim mund t rritet edhe n tokat e kripura. Prgjithsisht i sht prshtatur kushteve klimatike mesatare. Kultivimi: Fara e ruan aftsin mbirse pr 3 - 4 vjet, ndrsa me kalimin e viteve ajo e ul at. Meqense fara sht e veshur me nj cip t fort n kushte normale mbirja e saj zgjat 2 -3 jav, ndrsa n kushte jonormale (n kushte thatsie) shkon deri edhe n 7 jav. Shumzimi i mllags bhet me far ose n mnyr vegjetative. Rezultate m t mir jep shumzimi me far. Pasi sht siguruar materiali mbjells (fara), prgatitet fidanishtja me t njjtn mnyr si dhe pr netulln. Pr do m2 nevojiten 2-3 gram far, ndrsa pr t mbjell 1 ha duhen rreth 150 m2 fidanishte. Po kshtu (si pr netulln) bhen edhe proeset e tjera t puns deri n nxjerrjen e fidanit n ar. Koha m e prshtatshme e mbjelljes n fidanishte sht pranvera; n kt rast fidanet nxirren n ar n vjesht, por fidanishtja mund t mbillet edhe n vjesht dhe n kt rast fidant nxirren n are n pranver. N kushtet e pavaditshme, n t dy rastet fidant nxirren n ar pasi ka rn ndonj shi dhe ka krijuar kushte t favorshme lageshtie. Mbjellja bhet me rreshta n distancat [80x40] cm (80 cm rreshti nga rreshti dhe 40 cm bima nga bima brenda rreshtit) duke siguruar kshtu rreth 32000 bime/ha. Vjelja e prodhimit: Pjes t prdorshme t bims jan: gjethet, lulet dhe rrnjt. Vjelja e gjetheve kryhet gjat lulzimit t bims, kurse lulet n lulzim t plot dhe rrnjt n Shtator-Tetor ose n Shkurt-Mars. Mnyra e tharjes s gjetheve sht e thjesht, ndaj nuk e shikojm t arsyeshme ta trajtojm.

Manuali i BMTE

55

Lulet thahen n hije duke i vendosur n shtresa 2 -3cm trashsi duke i przier 2 -3 her n 24 or (ditn e par dhe t dyt), ndrsa ditt e tjera deri n tharjen e plot nuk przihen m. Rrnjt para tharjes lahen mir; pastaj pjest e buta te rrnjs pastrohen (priten me gershr) nga rrnjt e drunjzuara dhe degzimet e vogla. Rrnjt e buta thahen n diell pr pak koh pastaj me thik i hiqet lkura e siprme dhe priten n copa 15-20 cm t gjata dhe vazhdon tharja e plot. Nga 1 ha t mbjell me mllag mund t merret 125 000 - 200 000 Lek t reja t ardhura. Meqense rrnja sht pjesa m shum e prdorshme e bims, krkesat cilsore t mallit t prgatitur pr shitje duhet t jen: 1. N pamje t jn rrnj t thata, t pastruara nga lkura, gjatsia e copave 20cm. 2. Trashsia 1-3cm, t pastruara nga pjest e rrenjv t drunjzuara, t mos jen t nxira apo t mykura, ngjyra normale e bardh n krem, t mos ket papastrti t tjera. Rrnja prdoret me sukses kundr pezmatizmit t rrugve t frymmarrjes dhe t fytit, pr t lehtsuar nxjerrjen e glbazs dhe nga jasht pr t shplar fytin dhe hundn. Ashtu si rrnja, gjethet prdoren n pezmatimin e rrugve urinare dhe t zorrve si dhe kundr diarres, veanrisht n heqjet e forta t barkut.

56

Manuali i BMTE

BARI I BLETES
(Melissa officinalis L.) pezmatimin e rrugve urinare dhe t zorrve si dhe kundr diarres, veanrisht n heqjet e forta t barkut. Emrtimi n BARI gjuhn popullore: I BLETES Milc, mickl, pselik, spelinak.
(Melissa officinalis L.)

Prshkrimi: sht gjysmshkurre, q n kushte t favorshme klime dhe toke jeton 25-30 vjet, por pr prodhim ajo mund t mbahet me leverdi vetm 3-5 vjet. Formon nj sistem n rrnjor me shum nyje rritjeje Emrtimi gjuhn popullore: Milc, mickl, pselik,  nga ku dalin mjaft krahza rreth 30 spelinak. cm t gjata, t cilat ngarkohen me Prshkrimi: sht gjysmshkurre, n kushte shum qime thithse. Krcejt n q prgjithsi jan t t drejt, por favorshme dhe kacavjerrs toke jeton q 25-30 vjet, por pr n disa klime raste edhe arrijn lartesin 60-100 cm apo prodhim mund t mbahet me leverdi vetmrombi 3-5 vjet. edheajo deri n 120 cm. Gjethet kan form apo zemre 2-6 cm t dhe 1.5-5.0 t gjera. me maj Formon njgjata sistem rrnjor mecm shum nyje Jan rritjeje nga ku t shkurtr, me dhmbzime nga ana e siprme dalinanash mjaft krahza rreth t 30rregullta. cm t Shpesh gjata, t cilat jan t mbuluara me qime push dhe prfundojn me nj ngarkohen me shum thithse. Krcejt n bisht 5-3.5 cm t gjat. Jan t pasura me vaj eterik. Lulet jan prgjithsi jan t drejt, por n disa raste edhe sqetullore, me ngjyr t bardh n t kaltr, lejla elt ose t bardh n t kacavjerrs q arrijn lartesin 60-100 cmt apo edhe deri verdh. N vendin ton lulzon nga dhjetditshi i tret i Majit n 120 cm. Gjethet kan form rombi apo zemre 2-6 cm deri nga fundi i Korrikut. E ka marr emrin bari i blets, pasi t gjata cm tme gjera. Jan maj t shum nga lulet dhe e saj 1.5-5.0 jan t pasura nektar dhe me frekuentohen shkurtr, anash me dhmbzime t rregullta. Shpesh nga ana e siprme jan t mbuluara me push dhe prfundojn Manuali i BMTE 57 me nj bisht 5-3.5 cm t gjat. Jan t pasura me vaj eterik. Lulet jan sqetullore, me ngjyr t bardh n t

blett. Farrat jan t imta, 15 mm t gjata, 0.75-1 mm t gjera, t strgjatura, ovale, me qoshe. Vendi i ngjitjes ka form patkoi dhe sht i bardh, pjesa tjetr sht e verdh deri n ngjyr gshtenj e shklqyeshme. Siprfaqja e tyre sht e pikzuar, me gropza qe po t lagen pak jargzohen. Farrat kan mbules t fort e pr rrjedhoj, n kushte lagshtie dhe n temperatur rreth 200C mbijn pr 21-28 dit. Fara e ruan fuqin mbirse per 2-3 vjet. Toka dhe klima: N gjendje t egr gjendet n toka t pasura, n faqet jugore t ngrohta, t rrahura mir nga dielli. N zonat e ulta ku ka lagshti dhe mjegull t shpesht nuk rritet mir dhe jep prodhim t pakt. Rritet mir n zona me klim t mesme, sht shum e ndjeshme karshi ngricave q shoqerohen me ulje t temperaturs dhe q vazhdojn pr nje koh t gjat. Pr kt arsye, n vendet me klim t ashpr mund t kultivohet si bim njvjeare. Kultivimi: Nisur nga krkesat e tregut pr fletn e barit t blets, kultivimi i ksaj bime sht me leverdi ekonomike. Prgatitja e toks bhet njsoj si pr kulturat e tjera. Mbjellja bhet me far ose me copa t rrnjzuara t cilat prgatiten n vullaja. Vullajat prgatiten si kemi prmendur pr kulturat e tjera dhe ngrihen n vendet ku ka mundsi ujitjeje. N kto vullaja mbillen fara ose copa, n zonn e ngroht n fillim t Marsit ndrsa n zonn e ftoht n fund t muajit Mars ose n fillim t Prillit.Meqense farat jan t imta, para mbjelljes przihen me rr pr lehtsi shperndarjeje. Pr nj 1 m2 vullaj nevojiten 5 gr far. Fillimisht fara sigurohet nga bimsia spontane sipas atyre kritereve q kemi prcaktuar edhe pr kulturat e tjera. Ekonomikisht interes ka mbjellja e ksaj bime me copa t rrnjzuara. Pr kt nga bim 2-3 vjeare, n fillim t Marsit (pr zonn e ngroht e t mesme) dhe n fund t Marsit (pr zonn e ftoht) nxirren copa nga qafa e rrnjs t bimv mm, mundsisht me pak rrnjza. Kto copa mbillen n vullaja me rreshta 25-30 cm larg njri tjetrit dhe 5-6
58 Manuali i BMTE

cm bima nga bima brenda rreshtit duke u prqendruar n kto shrbime: ujitje, prashitje dhe hedhja e 5-6 gr nitrat pr do m2. Fidant e prgatitur ne kt mnyr, jan gati pr tu mbjell n vendin e prhershm q n vjesht (Nntor) t po atij viti pr zonat e ngrohta dhe n pranver pr zonat e ftohta. N vendin e prhershm mbjellja bhet n rreshta 60-70 cm larg njritjetrit dhe 30-40 cm bima nga bima brenda rreshtit. Vitin e par zakonisht kryhen dy prashitje,ndrsa ujitjet bhen sipas nevojs. Kto shrbime kryhen edhe n vitet e tjera. Vjelja e prodhimit: Korrja bhet n fazn e lulzimit t plot t bims. Gjat korrjes krcejt priten 5-8 cm mbi siprfaqen e toks me qllim q t mbeten mjaft nyje apo pika rritjeje pr zhvillimin e krcejve dhe bimve t reja. Korrja kryhet n mngjes pasi ka kaluar vesa. Masa e korrur lidhet leht ne duaj dhe ngrihen n kmb pr tharje. Pas tharjes bhet shkoqja e gjethes. Zakonisht bhen dy korrje. Nga 1ha (sipas toks dhe shrbimeve) mund t merren 100 mij - 200 mij Lek t reja t ardhura. Malli i prgatitur pr shitje duhet t ket vetm flet t thata, ta pastra, me bisht deri 2 cm, me ngjyr t gjelbrt, e gjelbrt n t errt, me nuanca t lehta n t verdh. Nuk lejohen gjethet e nxira, t mykura dhe me papastrti t tjera, lagshtia deri n 13%. N saj t prmbajtjeve, bari i blets prdoret pr qetsimin e neurozave kardiake, rrahjet e forta t zemrs dhe rregullimet psikoneurotike.

Manuali i BMTE

59

HITHRA
(Urtica dioica L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Hotha, hithi, HITHRA hithe, hiskll, hiths, hithra.

(Urtica dioica L.)

Prshkrimi: sht bim barishtore shumvjeare dioike. Ka rizom zvarritse e t degzuar. Krcelli sht i drejt, i thjesht, me katr brinj ose iHotha, hithi, hithe, Emrtimi n gjuhn popullore: rrumbullakt, i veshur me qime, iskll, hiths, q kur hithra. i prek t djegin. Lartsia  e krcellit arrin 0.5-2 m. Gjethet rshkrimi: sht bim barishtore shumvjeare dioike. i ka t prkundrejta, t mdha deri 15cm t gjata, t pajisura Ka rizom e t t degzuar. Krcelli shtme i maj t me zvarritse katr ndajgjethsa lira, vezake ose heshtake rejt, i thjesht, me katr ose i rrumbullakt, i qime t mpreht dhe me buze brinj t dhmbzuara, t mbuluara me holla therse, bisht gjatt e me ngjyr Lartsia t gjelbrt e n t errt. eshur me qime, qme kur i t prek djegin. Lulet jan t vogla, t gjelbrta n t hapur, t grumbulluara n rcellit arrin 0.5-2 m. Gjethet i ka t prkundrejta, t kallinj, t degzuara npr sqetullat. Lulzon prej muajit Maj deri mdha deri 15cm tsht gjata, t pajisura me katr n vjesht. Fruti nj kokrr e vogl e shtypur dhe vezake.

dajgjethsa t lira, vezake ose heshtake me maj t Prhapja gjeografike: N vendin ton takohet n gjendje t mpreht dhe me buze t nga dhmbzuara, me n toka egr thuajse kudo, bregdeti derit nmbuluara majat e maleve, ime t holla therse, me bisht t gjat e me ngjyr t jelbrt n t errt. Lulet jan t vogla, t gjelbrta n t Manuali i BMTE 60 apur, t grumbulluara n kallinj, t degzuara npr

djerr, npr gjerdhe, rreth banesave etj. Me shumic takohet n Shqiprin e mesme dhe kryesisht ne fushat e Fierit, Beratit, Kavajs, Elbasanit etj. Toka dhe klima: Rritet n fardo lloj toke, por preferon tokat e freskta e t pasura. Takohet n zonat me klim mesdhetare fushore dhe kodrinore. Kultivimi: Meqense gjendet mjaft e prhapur, kjo bim deri tani nuk sht kultivuar. Duke par se flett, herba dhe rrnjt e saj jan mjaft t krkuara, kultivimi i saj sht me leverdi ekonomike. Dy jan mnyrat e shtimit: nprmjet fars me copa ose me degza. Mbjellja me far: N t gjitha rastet materiali mbjells sigurohet nga bimsia spontane. Fara mblidhet nga bimt me zhvilllim t plot. Merret fara e pjekur plotsisht gjat vers, ruhet dhe hidhet n tok pr mbjellie n pranver. Fuqia mbirse e fars ruhet pr nj vit, pastaj ajo bie mjaft. Pr kt arsye mbillet far e vitit t par. Pr 1 ha nevojiten 8-10 kg far. Para mbjelljes, toka duhet t jet prgatitur me kujdes (t jet e shkrift), pasi fara sht mjaft e imt. Pr t garantuar mbirje t mir, fara duhet t shprndahet pas rnies s ndonj shiu me qllim q toka t ket lagshtin e nevojshme. Pas mbirjes nuk ka nevoj pr ndonj shrbim, pasi gradualisht bimt e mbjella konkurojn barrat e kqia. Mbjellja me degza: Kjo mnyr sht mjaft ekonomike pasi jo vetm q eliminon mjaft proese t tjera pune, por shkurton mjaft koh. Degzat merren nga bimt spontane mm. Ato shkputen me pak rrnj me qllim q t garantojn mbirje t plot dhe mbillen direkt n ar. Ky proes bhet n vjesht n periudhn 20 Tetor-20 Nntor, ose n pranver gjate muajit Mars. Distanca e mbjelljes shte [60x40] cm.
Manuali i BMTE 61

Nj mnyr tjetr pr sigurimin e materialit mbjells sht prgatitja e fidanve n fidanishte. Proedura e puns pr kt qllim sht e njejt si pr bimt e tjera q kemi prmendur, por si e tham m lart ka m shum shpenzime. Vjelja e prodhimit: Gjethet vilen kur bima sht e zhvilluar mir. Vjelja e gjetheve kryhet gjat muajve Maj-Qershor dhe Korrik-Gusht. Afati i dyt sht pr zonat e ulta, ku m von gjethet fillojn t ndryshojn ngjyrn, zverdhen dhe thahen. Pr t mnjanuar djegien e duarve nga hithrat, kshillohet prdorimi i dorezave gjat vjeljes. M shpesh hithra vilet duke e kositur dhe lihet n kt gjndj derisa vyshket. N kt mnyr mnjanohet djegia e duarve dhe vjelja e gjetheve bhet m e leht. Tharja e gjetheve bhet n diell duke e hapur masn n vende t pastra dhe me trashsi 4-5 cm. Rrnjt vilen n vjesht ose hert n pranver. Pas shkuljes ato pastrohen mir nga dherat dhe ashtu si gjith rrnjt e tjera thahen n diell. Nga 1 ha tok e mbjell me hithr mund t merren 150-200 mij Lek t ardhura. Malli i prgatitur pr shitje duhet t ket kto karakteristika: 1. Flett t jen t thata, t plota, me ngjyr t gjelbrt t errt. Nuk lejohen t mykura, t nxira dhe papastrti t tjera. 2. Rrnjt t zhvilluara, t thara, t pastra nga pjest mbitoksore, t jen t prera 15-20 cm, t ken ngjyr t murrme n t verdh, ndrsa nga brenda e bardh n krem. Nuk lejohen rrnj t kalbura, t mykura dhe rrnj t bimv t tjera, apo papastrti e dhera t ndryshme.

62

Manuali i BMTE

KINA E FUSHES
(Centaurium umbellatum L. Fritsch)

Emrtimi n gjuhn popullore: Kin fushe, bar ethesh, kantarino, KINA E FUSHES kantalion, triko.

Centaurium umbellatum L. Fritsch) Prshkrimi: sht bim barishtore,

shumvjeare, me rrnj t holla, me krcell t lart 15-40 cm e t degzuar gjithmon me dy deg. N fund t krcellit ka nj rozet gjethesh t prkunderta, vezake, i n gjuhn popullore: Kin fushe, bar ethesh,  majgjat, me bisht t shkurtr, me kantalion, triko.Gjethet e krcellit jan 3-5 damar. t prkundrejta, pa bisht, rreth 3 cm t gjata dhe 1-1.5 cm t gjera. mi: sht barishtore, me n trajt Lulet bim me ngjyr trndafili janshumvjeare, t vogla e t grumbulluara tufash n maj krcejve. Kupn me 5 sepale holla, me krcell t t lart 15-40 cmeeka tcilindrike, degzuar t gjata, kurora prbhet nga 5 petale dhe 5 thek. Fruti sht me dy deg. N fund t ka nj rozet nj kapsoll cilindrike qkrcellit prbman brenda shum fara t vogla. Lulzon gjat muajve Maj Qershor, por n mnyr n prkunderta, vezake, majgjat, me bisht sporadike t lulzim t dyt e gjejm edhe n Tetor n viset e ngrohta.

me 3-5 damar. Gjethet e krcellit jan t Prhapja gjeografike: Rritet npr livadhe, lndina, n vende ejta, pa me bisht, rreth 3 n cm t gjata dhe t lagshti, ose vende t thata. N1-1.5 vendincm ton takohet n let me ngjyr trndafili jan t vogla e t 63 uara n Manuali trajti BMTE tufash n maj t krcejve. Kupn drike, me 5 sepale t gjata, kurora prbhet nga

livadhet dhe tokat e papunuara t Fierit, Roskovecit, Libofshs, Levanit, n fushat e Lushnjs, Lezhs dhe n vise t tjera. Toka dhe klima: Kina e fushs gjen kushte t prshtatshme rritjeje n tokat glqerore, argjilore, por edhe n tokat ranore dhe knetore. Tokat m t prshtatshme pr kultivimin e ksaj bime jan tokat livadhore dhe vendet q mbajn pak lagshti. Megjithat, bima sht e ndjeshme ndaj lagshtirs s vazhdueshme. Rritet ne zonat me klim mesdhetare dhe m rrall n zonn e ult malore. Kultivimi: Materiali mbjells (fara) sigurohet nga bimt spontane. Kriteret e marrjes s fars jan t ngjashme me kulturat e tjera. Pra fara merret nga bim t shndetshme e me lule t pjekura. Mnyrat e mbjelljes jan dy: a) me prgatitje t fidanit n vullaja ose n arka; dhe b) me hedhje t fars drejprdrejt n ar. N fidanishte mbjellja bhet gjat vers (Gusht) dhe ktu lihet t dimroj. Mnyra e prgatitjes s vullajave sht e njjt si pr bimt e tjera. Pr prgatitjen e fidanve mund t shfrytzohen edhe arka, t cilat mbushen me dhe mbi t cilin hidhet fara. Deri n mbirje vullajat lagen me uj. Pr t mos patur dmtime t fidanve, vullajat ose arkat n ditt e ftohta mund t mbulohen me plasmas (jo me plasmas t zi), sepse kjo bim ka nevoj pr drit. Kshtu,n kushte drite fara mbin pr rreth 14 dit, ndrsa n errsir nuk mbin as pr 3 vjet. Fidant e fituar n pranver, mbillen n ar sipas skems [20x10] cm. N kohn e nxjerries s fidanit, toka duhet t ket lagshti. Pr tia arritur ksaj, mbjellja bhet pas shirave t pranvers. Pr mbjelljen e fars direkt n ar, fara przihet me hi ose rr t shkrift pr lehtsi shprndarjeje t saj. Gjithashtu edhe n kt rast toka duhet t jet e shkrift dhe t ket lagshtin e nevojshme. Pr kt qllim prdoren 8-10 kg far pr 1 ha dhe mbillet n muajt Mars-Prill. Vjelja e prodhimit: N fillim t lulzimit mblidhet pjesa
64 Manuali i BMTE

mbitoksore e bims, kur gjethet e rozets pran rrnjs nuk kan filluar akoma t zverdhen dhe t thahen. Pjesa mbitoksore nuk pritet e gjitha. Asaj i lihen 1-2 degza t vogla n fund t krcellit, t cilat shrbejn pr riprtritjen e bims. kjo bim i preferon plehrimet kimike azotike, fosforike dhe potasike. Me plehrimet kimike, rendimenti i vitit t dyt sht dy her m i lart se ai i vitit t par. Pas vjeljes dhe para tharjes, bimt pastrohen nga papastrtit, nga bimt e farzuara ose t zverdhura, rregullohet gjatsia dhe rregullohet prodhimi n trajt tufash. Tharja bhet n hije, pasi tharja n diell i humbet ngjyrn e saj t bukur. Nga 1 ha e mbjell me kin fushe merret 200-250 mij Lek t reja t ardhura. Malli i prgatitur pr shitje duhet t ket kto karakteristika: T ket maja t lulzuara e t thara n hije, me flet e lule t pafarzuara, pa rrnj, t prera me gjatsi 15-30 cm, pa arom dhe me shije t hidhur, t ket ngjyr t gjelbrt, ndrsa lulet ngjyr roz. Nuk lejohen t nxira, t kalbura, t mykura etj.

Manuali i BMTE

65

LULE BASAMI
(Hypericum perforatum L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Agurdhus e shpuar, lule basami, bal, ba, bar i t premit, lule maji, lulja e gjakut etj. Prshkrimi: Esht bim barishtore shumvjeare. Prej rizoms s holl t degzuar dalin do vit disa kercj t drejt, t degzuar, t lmuar qe arrijn lartsin 20-60 cm. Gjethet i ka t prkundrejta, pa bisht, gjatore dhe t pajisura anash me pika t vogla t zeza. Lulet q dalin n trajt tufash n maj t krcejve kan ngjyr t verdh n t art dhe me pika t zeza n t murrme nga ana e jashme. Fruti sht kapsoll me 3 kthina, n brendsi t t cilave ndodhen shum fara t vogla t murrme. Lulzon nga fundi i Majit deri n Korrik. Prhapja gjeografike: Takohet rndom n form rrypash n tokat e papunuara, buz rrugve dhe arave, rrz pyjeve t thata, n livadhet e thata etj. Takohet prej zons s ullirit deri n zonn e ahut. Vendet kryesore ku grumbullohet lule basami jan: Fieri, Berati, Lushnja, Peqini, Kavaja, Shijaku, Elbasani, Pogradeci, Kora, Gjirokastra, Vlora, Shkodra, Peshkopia. Toka dhe klima: N gjendje t egr rritet n toka argjilore-ranore
66 Manuali i BMTE

dhe si klim preferon at mesdhetare dhe takohet edhe n zonn malore t ult dhe t mesme. Shumzimi i saj bhet me ann e fars. Fara merret nga bim t shndosha e t pjekura mir, ajo merret prpara se fruti te hapet. Nga tejpjekja farat bien n tok. Dy jan mnyrat e mbjelljes s lule basamit: a) me shprndarje t fars; dhe b) me prgatitje t fidanit n fidanishte. M e leht dhe m praktike sht mbjellja direkte n ar. N kt rast mbjellja bhet n pranver, n muajt Mars-Prill. Prsa i prket problemeve t tjera t mbjelljes, jan identike si kina e fushs. N mnyrn e mbjelljes me fidan, ndryshon koha e mbjelljes s fars. N kt rast fidanishtja prgatitet e mbillet n vjesht, ndrsa fidant nxirren n ar n pranver. N do rast si fidanishtja, ashtu edhe ara, duhet t mbahen t pastra nga barishtet e tjera. Skema e mbjelljes me fidan sht [40x15] cm, ndrsa pr mbjelljen m far prdoret deri 10 kg/ m2, duke e shprndar at me dor n mnyr sa m uniforme. Vjelja e prodhimit: Bims i merret pjesa ajrore e saj. Korrja bhet kur bima ka lulzuar n masn 50-70%, pasi ajo vazhdon t el edhe gjat tharjes. Tharja, manipulimi dhe prgatitja e mallit te lule balsamit sht e ngjashme me kinn e fushs. Pr 1 ha, mund t merren 150-170 mij Lek t reja ardhura. Malli i prgatitur pr shitje duhet t prmbush kto krkesa cilsore: 1. Pamja: Maja t lulzuara, t thata, me gjatsi 20-30 cm, krcelli pa rrnj, i degzuar, por jo i drunjzuar, i mbushur me flet. 2. Ngjyra: Krcelli dhe flett duhet t ken ngjyr t gjelbrt t elur, ndrsa lulja e verdh natyrale. Nuk lejohen herba t mykura, te nxira, t kalbura, ose krejtsisht t farzuara dhe papastrti t ndryshme. 3. Lagshtia jo m shum se 13%. 4. Bar me ngjyr jonormale deri 5%. 5. Bar me flet t coptuara deri 5%. 6. Bar i farzuar deri 5%. 7. Bar me gjatsi mbi 30 cm deri 5%.
Manuali i BMTE 67

TRENDAFILI I EGER
(Rosa canina L.)

atsi mbi 30 cm deri 5%.

Emrtimi n gjuhn popullore: Bythkrom, koa,I kroc, krom, TRENDAFILI EGER rodhostan i egr, trandafil qeni, thar e kuqe, krym - bythke, (Rosa canina L.) kaibardh.

Prshkrimi: sht shkurre (bim shumvjeare) q rritet 2-4 m e lart, me deg t prkulura t holla, t mbuluar me lkur t lmuar n ngjyr kafe n t kuqe dhe t popullore: pajisur me gjemba t fort, gjuhn Bythkrom, koa,  t shkurtr me maj t holl e me , rodhostan i egr, thar baz t gjer. Gjethettrandafil e kmbyera iqeni, ka me 5-7 fletzaevezake, t dhmbzuara e me form vezake. Lulet jan roz ose dhe t bythke, kaibardh. bardha 4-5 cm t gjra. Frutat jan eliptik, me ngjyr t kuqe n portokalli, t lmuar. N brendsi kan plot farra. Trndafili i sht shkurre shumvjeare) q rritet egr lulzon(bim gjat muajve Korrik, ndrsa frutat i pjek n vjesht.

me deg t gjeografike: prkulura t holla, t mbuluar Prhapja Trndafili i egr rritet npr pyje, livadhe, gjat luginave t lumenjve, anash arave etj. N vendin ton lmuar n ngjyr n e t dhe m tt larta sht i prhapur q kafe nga vendet ultakuqe deri n zonat mba t fort, t shkurtr me maj t holl e Manuali i BMTE 68 er. Gjethet e kmbyera i ka me 5-7 fletza

si n Peshkopi, Tropoj, Theth etj. Me shumic takohet sidomos n rrethin e Kors (Presp), Kolonjs, Leskovikut, n ajup, Skrapar, Prmet, Tepelen, Vlor, Berat, Puk, Rrshen etj. Toka dhe klima: Trndafili i egr nuk ka shum krkesa lidhur me tokn. Kjo bim i reziston thatsirs dhe t ftohtit, dhe rritet n zonn mesdhetare dhe n at t ult e t mesme malore. Kultivimi: Megjithse trndafili i egr sht kaq i prhapur, ka ardhur koha e kultivimit pasi kjo bim me vlera t larta sht dmtuar e pr rrjedhoj sht paksuar shum. Kultivimi i saj sht me leverdi ekonomike. Shumzimi bhet me rrug vegjetative ose me far. M ekonomike sht rruga vegjetative (me an t kalemave dhe t kmbzave). Pr kt nga bimt mm priten kalema ose kmbza me gjatsi rreth 20 cm me 3-4 sytha. Kalemat nxirren n vjesht ose n pranver (sa m hert prpara fillimit t vegjetacionit) dhe vendosen menjher n fidanishte. Fidanishtja prgatitet me vullaja (si kemi prmendur pr bimt e tjera). Kalemat futen 5-6 cm n tok me largsi 10-20 cm. Fidant q rrnjzojn n pranver mbillen n vendin e prhershm po n kt periudh, gjithashtu edhe ato q rrnjzojn n vjesht, mbillen n vjesht. Koha m e prshtatshme pr mbjellien e tokave t thata e t pjerrta sht vjeshta. N toka t mira mund t bhet mbjellja drejtprdrejt me kalema t parrnjzuar. N kt mnyr, kalemat e nxjerr nga mma mbillen direkt n ar. Kur mbjellja bhet me fidan t rrnjzuar, fidanishtja para shkuljes s fidanve vaditet me uj t bollshm me qllim q t mos dmtohet sistemi rrnjor. M pas kalemave u priten rrnjt e gjata, u hiqen rrnjt e thata dhe shkurtohen deri n 20 cm nga qafa e rrnjs. N tokn e prgatitur pr mbjellie, vendosen kalemat sipas skems [2x1] m, pr tokat e sheshta, pllajat ose tokat me pjerrsi t vogl dhe [1.5x1] m ose [1x1] m n toka shum t pjerrta, n rripa t ngusht ose n ledhe tarracash. N qot se do prdorim plehra organikoManuali i BMTE 69

kimike, ather mbjellja e fidanit bhet me gropa, ku hidhen edhe plehra, ndrsa n kushtet e mungess s plehrave, pr lehtsi prdoren kunja, duke praktikuar shtrngimin e fidanit me dheun. Me shrbimet agroteknike, synohet q toka t mbahet e shkrift dhe e pastr nga barishtet e tjera. Nj mas e domosdoshme sht krasitja e vazhdueshme e krcellit dhe heqja e thithakve. Kjo bn t mundur qe kurors ti jepet nj form sa m e prshtatshme. Vjelja e prodhimit: Koha e vjeljes s frutit sht e ndryshme, sipas zonave ku kultivohet. Momenti i vjeljes sht kur fruti merr ngjyr portokalli t elur.N kt koh fruti kontrollohet q t jet i fort, t mos ket filluar t zbutet apo t rrudhoset, pasi n kt faz prishet cilsia e tyre. Vjelja bhet me dor, duke kputur vetm frutat e pjekur, Shkundja me shkop nuk duhet aplikuar. Prodhimi i pjekur thahet n hije. Fruti i trndafilit t egr sht mjaft i pasur me vitamin C. N 100 g fruta t freskta, gjenden 70-130 mg vitamina C. Nga 1 ha tok e mbjell me trndafil mund t merret nj e ardhur prej 180-200 mij Lek t reja n vit. Malli i prgatitur pr shitje duhet t ket kto karakteristika: N pamje me kokrra t zhvilluara, t pjekura, me madhsi t ndryshme, pa bishta, me ngjyr t kuqe t elur deri n t kuqe t errt. Nuk lejohen t mykura, t kalbura dhe t dmtuara nga insektet. N saj t prmbajties s larmishme t vitaminave C, P, provitamins A, acideve organike, sheqerit, tanins etj, frutat e trndafilit jan mjaft kurative. Ato prve si pije freskuese prdoren kundr diarres, skorbutit (dobsis, anemis) dhe pr rritjen e rezistencs s organizmit.

70

Manuali i BMTE

BORONICA
(Vaccinium myrtillus L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Qershi toke, qershi e egr, rrush BORONICA mali, thrashegr.

(Vaccinium myrtillus L.)

Prshkrimi: sht shkurre me shum deg, q rritet deri ne 0,5 m e lart. Degt i ka kndeknde. Gjethet jan t kmbyera t lmuara, me ngjyr t gjelbr t elur, me bisht t shkurtr, me form eliptike ose vezake, me dhmbzim rtimi n gjuhn popullore: Qershi toke, qershi e t vogl dhe t mpreht. Lulet i , rrush mali, thrashegr.  ka t vendosura nj e nga nj n sqetullat e gjetheve. Ato kan shkrimi: sht shkurre me shum deg, q rritet ngjyr t gjelbrt ose trndafili. Fruti sht nj kokrr sferike me ne 0,5 ngjyr m e lart. Degt i ka knde-knde. Gjethet blu n t zez, me diametr deri n 10 mm. Lulzon gjat muajve Maj-Qershor. t kmbyera t lmuara, me ngjyr t gjelbr t

r, me bisht t shkurtr, me form ose vezake, Prhapja gjeografike: Rritet eliptike n pyjet e pishs, t bredhit, n pyjet e prbr prej drurve fletvogl si dhe n dhmbzim t vogl dhe t mpreht. Lulet i vendet ka t e sheshta q nuk shkelen nga bagtia. N vendin ton ndodhet n vendet dosura nj e nga nj n sqetullat e gjetheve. Ato gurishtore, n pyjet dhe kullotat e Shqipris s Veriut dhe t ngjyr t gjelbrt ose trndafili. Fruti sht nj rr sferike me ngjyr blu n t zez, me diametr deri Manuali i BMTE 71 0 mm. Lulzon gjat muajve Maj-Qershor.

Mesme. Takohet kryesisht n Tropoj, Puk, Mirdit, Peshkopi, Kuks (Shishtavec), Martanesh, Jabllanic, Elbasan (n malet e Shpatit dhe Vrcs) dhe Pogradec (malsin e Mokrs). Toka dhe klima: Preferon toka t pasura me humus, t freskta, ndrsa si klim preferon klimn Mesdhetare Malore. Kultivimi: Kjo bim n natyr (n zonat q prshkruajtm) ka qn mjaft e prhapur, por nga grumbullimi pa kriter, sht paksuar mjaft. Shtimi i saj nprmjet kultivimit ka leverdi t madhe ekonomike. Boronica (qershigla) kultivohet pr flett dhe frutat e saj. Nj mnyr m ekonomike dhe praktike sht shtimi i saj me shpatulla rrnjsh. Pr kt qllim hert n pranver, nga bimsia spontane shkputen deg e degza me gjith shpatull ose pak rrnj. Kto mbillen n ar (vendin e caktuar pr kt qllim) n rreshta 60x40 cm, jo m von se dy dit pas shkputjes nga bima mm. Mnyr tjetr e shtimit sht ajo me far, duke grumbulluar farrat e pjekura mir dhe duke i mbjelle n fidanishte n muajin Prill. Fidani nxirret n ar n pranvern e vitit tjetr. Mnyra e prgatitjes s fidanishtes sht njsoj si pr kulturat e tjera. Prodhimi maksimal merret pasi bima t ket arritur zhvillimin e saj t plot, q prkon me vitin e dyt. Vjelja e prodhimit: Vjelja e frutave bhet n kohn e pjekuris s plot (Gusht-Shtator) kur ato kan marr ngjyrn blu n t zez. Vjelja bhet me dor, duke i shkundur ose me krhr t posam. Gjethet vilen gjat dhe pas lulzimit. N vjelien e gjetheve duhet mbajtur parasysh q bima mos t zhvishet krejtsisht pasi nuk formon, rrit dhe zhvillon frutat. Pas vjeljes, frutat thahen n shtresa n vende t pastra. Frutat jan thar mir ather kur po t shtrngojm nj sasi n dor, nuk ngelen shuk. Edhe flett duan kujdes n tharje. Po t futen npr
72 Manuali i BMTE

thase pa u thar mir, u ikn ngjyra dhe marrin ngjyr t errt. Nga 1 ha tok e mbjell me qershigl mund t merren 300-400 mij Lek t reja t ardhura. Malli i br gati pr tregtim, duhet t plotsoj kta tregues cilsor: 1. Kokrra t thata, t pa shtypura, me shije t mbl pak t atht, ngjyr blu e errt. Nuk lejohen t kalbura, t mykura dhe papastrti t tjera. 2. Flett t zhvilluara, t plota, t thata pa arom e shije, me ngjyr t gjelbrt t hapur. Nuk lejohen t nxira, t mykura dhe papastrti t tjera.

Manuali i BMTE

73

SANZA
(Gentiana lutea L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Sanz, SANZA bar zemre, agushe, ksan, raven.

Prshkrimi:(Gentiana Njihet lutea ndryshe L.) si bima e Gentit. Esht bim barishtore shumvjeare. Ka rrnj t gjata 6090 cm dhe t trasha 2-12 cm, t tulta, t degzuara, cilindrike, me ngjyr t murrme prsipr e t verdh si n Emrtimi n gjuhn popullore: bar zemre, t murrme prbrenda. N vitet e Sanz, para t jets raven. bima nxjerr vetm nj rozet gushe, ksan,  gjethesh pran rrnjs dhe n vitin e tret ose t katrt zhvillon krcellin dhe fillon t lulzoj do vit. Krcellin e ka t drejtuar prpjet, t padegzuar 60-150 cm te Prshkrimi: ndryshe si bima etGentit. Esht lart meNjihet ngjyr t gjelbrt. Gjethet jan prkundrejta, vezake, t plota, me 5-7 damar tKa dukshm, pa bisht, t im barishtore shumvjeare. rrnj t tsiprmet gjata 60-90 kundrngjitura, t poshtmet shum t mdha, 20-30 cm t gjata m dhe dhe t 6-15 trasha 2-12 cm, t tulta, t degzuara, cm t gjra, eliptike me bisht t shkurtr.

ilindrike, me ngjyr t murrme prsipr e t verdh si Lulet i ka t mdha, t verdha, me bisht t shkurtr, t vendosura n t murrme prbrenda. vitetn eform para tufash t jets bima sqetullat e gjetheve t N siprmet t cilat lulzojn xjerr vetm nj rozet gjethesh pran rrnjs dhe n gjat muajve Korrik-Gusht. itin e tret ose t katrt zhvillon krcellin dhe fillon t ulzoj 74 do vit. Krcellin e ka t drejtuar prpjet, t i BMTE Manuali adegzuar 60-150 cm te lart me ngjyr t gjelbrt.

Prhapja gjeografike: Sanza takohet n zonn e ahut dhe t dushkut. Ne vendin ton sht e prhapur n Peshkopi dhe gjith zonat e saj, n Shkodr dhe n malsin e saj, n Kruj, n zonn malore t Tirans dhe Librazhdit. Toka dhe klima: Preferon tokat qlqerore, granitike, dhe takohet n altitudat 800-2500 m. Meqense sanza sht bim shumvjeare, ajo mund t mbillet n tokat ansore t fushave dhe t kullotave. Rritet dhe zhvillohet n t gjith zonat m e klim Mesdhetare Paramalore dhe Malore. Kultivimi: Sanza shumohet kryesisht me ann e filizave t rritura n fidanishte. Fara e sanzs e humbet shpejt fuqin mbirse, prandaj pr shumzim prdoret vetm fara e re. Fara e pjekur mir merret n vjesht nga bim t shndosha dhe po n vjesht mbillet n fidanishte. Fidanishtja duhet t jet prgatitur me koh. Ajo duhet t jet punuar, plehruar e shkrifruar mir dhe i jepet forma e vullajave. Fara para mbjelljes mund t przihet me rr n raport 1:10 pr lehtsi shprndarje meqense ajo sht mjaft e imt. Shprndarja e fars bhet n ditt me mot t mir n muajt Tetor-10 Nntor. Pr 1 m prdoren 3-4 g far, ndrsa pr t mbjell 1 ha duhen rreth 300-400 m fidanishte. Fara vendoset n thellsin 0.5 cm dhe i hidhet prsipr nj shtres dheu organik. Mir sht t prdoret pleh t imtash dhe pastaj t ngjishet me drras. Fidanishtja bhet n tok t kulluar dhe t mbrojtur nga errat e ftohta. Mbjellja e fars n fidanishte prvese n vjesht mund t bhet edhe n pranver, duke e mbajtur me ujitje deri n mbirjen e plot. N rastin e par (kur fidanishtja mbillet n vjesht) fidant nxirren n vendin e prhershm n pranver, ndrsa nse fidanishtja mbillet n pranver, fidant nxirren n vendin e prhershm n vjesht (Tetor), duke u mbjell n distancat 30-35 cm rreshti nga rreshti dhe 7-10 cm bima nga bima. Mbjellja bhet me kunj ose vija. Prvese me fidan fara mund t hidhet edhe direkt n vendin e prhershm n vjesht ose hert n pranver.
Manuali i BMTE 75

Toka ku do t hidhet fara duhet t jet e paraprgatitur pr mbjellje (t jet punuar e shkrifruar). Shprndarja e fars duhet t bhet me dor duke i kushtuar kujdes hedhjes uniforme t fares dhe mbulimit t saj. N vendin e prhershm toka mbahet e pastr dhe e shkrift me an t punimeve t nevojshme. Vjelja e prodhimit: Pjest e prdorshme t bims jan rrnjt. Rrnjt e sanzs vilen gjat muajve Korrik-Gusht, ose n vjesht n vitin e pest ose t gjasht t jets s saj. Rrnjt e shkulura pastrohen mir nga dherat, priten n copa me gjatsi 10-15 cm dhe vendosen pr 10-15 dit pr tharje n diell ose n dhoma t nxehta. Meqense rrnja sht shum higroskopike, ruajtja e mallit bhet n depo pa lagshti. Thast vendosen 3-4 njri mbi tjetrin dhe lvizen 1 - 2 her n muaj pr ajrosje, duke i nxjerr thast e poshtm sipr dhe anasjelltas. Malli i thar dhe i prgatitur pr shitje duhet t ket kto karakteristika cilsore: 1. Gjatsia e rrnjve t jet 10-15 cm, t pastruara nga pjest mbitoksore dhe rrnjt e holla si dhe nga pjest q jan ngrn nga insektet. Rrnjt e trasha t jen t ara n 2 ose 4 pjes m arom karakteristike t vet bims. 2. Ngjyra t jet e verdh deri n kafe. Nuk lejohen rrnj t nxira, t mykura, t kalbura dhe papastrti t ndryshme. Lagshtia duhet t mos jet m shum se 12%. Kjo bim e bukur e malsive tona, qe mban emrin e mbretir ilir Genti, sht njohur q n koht e vjetra si mjet qe nxit dhe prmirson funksionet tretse t organizmit dhe shum aftsi t tjera kuruese pr organizmin e njeriut. Duke qen mjaft e krkuar, vlera e saj ekonomike sht e lart. Nga 1 ha tok t mbjell me sanz, mund t merren mbi 1 milion Lek (t vjetra) t ardhura. Shnim: Gjat shkuljes dhe marrjes s rrnjve, n tok lihen pa u shkulur copa t vogla rrnjsh, t cilat ato rigjenerojn shum shpejt bim t reja, e n kt mnyr nuk ka nevoj pr mbjellje rishtaz.
76 Manuali i BMTE

SHPATORJA

(Iris florentina nerojn shum shpejt bim t reja, e nLam.) kt mnyr ka nevoj pr mbjellje rishtaz.

Emrtimi n gjuhn popullore: Shpatore, shpatza, zambak.

n 40-80 cm lartsi. Prsgjati krcellit zn vend 4Prhapja Shpatorja rritet (nga n gjendje t e egr tokat glqerore. ethe t drejta, n: form shpate forma t n cilave N vedin tone ndeshet n Tiran (Petrel, Dajt), Berat, e gjetk. marr edhe emrin bima) q e rrethojn mir at. Ka Prejardhien e ka nga vendet mesdhetare. E kultivuar gjendet si lloje shpatoresh si Iris Germanica, Iris Florentina Iris Pallida Lamarek. Lulet i ka t mdha me ngjyr Manuali i BMTE 77 i t hapur, gati pa bisht. Lulzon n pranver n

Prshkrimi: Shpatorja sht bim barishtore shumvjeare, (Iris florentina Lam.) e pajisur me rizom t trash zvarritse. Bn pjes n familjen shpatore (Iridaceae). Nga rizoma e saj shkeputet nj krcell cilindrik q popullore: rritet i drejt dhe rtimi n gjuhn Shpatore, shpatza, shkon 40-80 cm lartsi. Prsgjati bak. krcellit zn vend 4-5 gjethe  n form sht shpate (nga hkrimi:t drejta, Shpatorja bim barishtore forma e t cilave ka marr edhe mvjeare, e pajisur rizommir t trash emrin bima) qme e rrethojn at. Kazvarritse. disa lloje shpatoresh si pjes nIris familjen shpatore (Iridaceae). Nga rizoma e Germanica, Iris Florentina dhe Iris Pallida Lamarek. Lulet i ka t mdha me ngjyr mavi hapur, pa bisht. hkeputet nj krcell cilindrik q t rritet i gati drejt dhe Lulzon n pranver n muajt Prill-Maj.

SHPATORJA

bim zbukurimi npr familje q jan amatore t luleve. Klima dhe toka: Prsa i prket klims, shpatorja mund t rritet e zhvillohet kudo n vendin ton, q nga vendet bregdetare e deri n zonat malore. Shpatorja nuk ka krkesa t veanta pr tokn. Ajo rritet mir n toka glqerore dhe n ato skeletike gurishtore apo t shkrifta. Kultivimi: Shumzimi i shpatores bhet me rizoma, q merren nga bimt e kultivuara ose edhe nga ato t egra. Rizomat pr mbjellje zgjidhen t reja 1-2 vjeare, me ngjyr karakteristike, t lmuara, me shklqim, t pangrna nga insektet. Meqense bima do t rrij pr shum vjet n t njjtn tok, prpara mbjelljes toka punohet thell dhe shkrifrohet mir. N terrenet e pjerrta, skeletike apo gurishtore, q nuk mbajn uj gjat dimrit, mbjellja bhet n Nntor, ndrsa n tokat e lagta e t paprshkueshme nga uji mbjellja bhet n pranver n periudhn 1 Shkurt-10 Mars. Thellsia e mbjelljes s rizomave sht 7-8 cm. N t dy rastet largsia midis rreshtave sht 45-50 cm me 10-15 cm ndrmjet bimve brenda rreshtit. N vitin e par t mbjelljes i bhen dy prashitje, duke br dhe pastrimin nga barrat e kqia. Shpatorja mbahet n t njjtn tok pr 4-6 vjet, ndrsa m von ajo zvendsohet. Zvendsimi bhet edhe duke shkulur rrnjt (rizomat) gjat rreshtit n vitin e tret, t katrt, apo m von dhe me to bhet mbjellja midis rreshtave. Vjelja e prodhimit: Shpatores i merren rizomat 2-3 vjeare. Nxjerrja e tyre bhet gjat Korrikut deri n gjysmn e Gushtit. Pr kt qllim n fillim pritet me kujdes me drapr apo edhe me grshr pjesa ajrore e bims. Pastaj me shat apo me bel grmohet toka n t dy ant e rreshtit dhe nxirren stolonat, t cilat grumbullohen dhe drgohen n vendin ku do t thahen. Tharja bhet n diell. Me qllim q bimt t vegjetojn edhe vitin tjetr e me rradh, gjat shkuljes do bime i lihen 2, 3 deri n 4 rizoma t vogla pa u trazuar, ato mbulohen prsri menjher me dhe duke
78 Manuali i BMTE

i larguar edhe mbeturinat e bimve t prera gjat vjeljes. Rizomat e vjelura lahen me uj t rrjedhshm duke i larguar dheun. Pastaj ato shtrohen n plastmas ose mushama, priten n copa t vogla pr s gjati dhe vihen pr tu thar n diell. Tharja konsiderohet e plot kur fetat e rizomeve thyhen leht duke br nj krcitj karakteristike. Rrnjt e shpatores tregtohen t qruara dhe t paqruara. N kt rast mimi i shitjes sht i ndryshm, sigurisht m i lart pr shpatoren e qruar. Malli i thar mir futet n thas lini me pesh neto 20-25 kg. Rizomat e shpatores dmtohen n ar nga dosza ose dhe nga miu i arave. Si mas mbrojtse prdoren ushqimet e helmuara. Nga 1ha tok e mbjell mund t merrn 200 - 250 mij Lek t reja t ardhura. Malli i prgatitur pr shitje duhet t jet: 1. N pamje rrnjt t jen me ngjyr t bardh n krem e n t verdh. Rrnjt t jen t grumbulluara gjat muajve Korrik-Tetor, t jen t thata, t qruara (sepse tregtohet edhe rrnj shpatore e paqruar) dhe rrnjt e holla nga pjest mbitoksore. Rizomat e trasha ahen n 2 ose 4 pjes me dimensione 5-10 cm. Nuk lejohen kalbura, t mykura, t nxira si dhe do papastrti, si t vet bims, bimve t tjera, ashtu edhe t dherave, pluhurave etj. 2. Lagshtia duhet t jet jo m shum se 12%. Rrnja e shpatores s paqruar duhet t ket po ato karakteristika si rrnja e shpatores s qruar, me ndryshim se ngjyra e rizomave t paqruar, nga jasht t jet e verdh deri n kafe, ndrsa brenda e bardh, krem n t verdh.

Manuali i BMTE

79

Bari i Shpretks
(Verbena officinalis L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: N gjuhn popullore emrtohet bari i shpretks. Bari i Shpretks

Prshkrimi: sht bim (Verbena officinalis L.) njvjeare e q rritet deri n 70 cm e lart, krcell kater qoshsh, me push dhe I degzuar n pjesn e siprme. Gjethet iN ka t rtimi n gjuhn popullore: gjuhn popullore prkundrejta, t plota ose pendore tohet bari i shpretks. t ara. Lulet e vogla, pa bisht t vendosura n lules si kalliz me hkrimi:ngjyr shtroz bim enga q rritet deri n 70 n njvjeare blu. Lulzon pranvera n vjesht. lart, krcell kater qoshsh, me push dhe I degzuar

esn e siprme. Gjethet i ka t prkundrejta, t plota Prhapja: Rritet spontanisht n djerrishte, buz kanaleve e kudo, kryesisht n zona t ulta. endore t ara. Lulet e vogla, pa bisht t vendosura les si kalliz metoka: ngjyr roz n nuk blu.ka Lulzon nga Klima dhe Rritet kudo, preferenc pr tokn n t ciln rritet e zhvillohet, nuk preferon klim shum t ftoht. vera n vjesht.

prdoren: I prdoret ajrore (herba). apja: Pjest Rritetq spontanisht n pjesa djerrishte, buz leve e kudo, kryesisht n zona t ulta.
80

Manuali i BMTE

ma dhe toka: Rritet kudo, nuk ka preferenc pr

Vjelja: Bhet gjat kohs s lulzimit. Krkesat teknike: Herba grumbullohet n kohn e lulzimit dhe menjher thahet dhe amballazhohet me kujdes npr arka ose kuti kartoni, por mund t amballazhohet dhe n thas. Prdoret pr shrimin e zmadhimit t shpretks, gurve t mlis, t veshkave, reumatizms, artritit, dhe pr nervin shiatik.

Manuali i BMTE

81

et dhe n thas. Prdoret pr shrimin e (Lavandula vera; shpretks, gurve t mlis, t veshkave, sin. Lavandula angustifolia Mill) , artritit, dhe pr nervin shiatik.
Emrtimi n gjuhn popullore: Prgjithsisht edhe n gjuhn LAVANDULA popullore, thuajsen t gjitha krahinat njihet me t njjtin emr, (Lavandula vera; lavandula.

LAVANDULA

sin. Lavandula angustifolia Prshkrimi: sht Mill) bim

shumvjeare e familjes s buzoreve, n form gjysmkaube, me lartsi deri n 1 m. Rrnjn e ka t gjat, boshtorePrgjithsisht q deprton gjuhn popullore: edhe n  thell n tok. Krcellin e ka shum llore, thuajsen t gjitha krahinat njihet me t degzuar dhe t mbuluar plot me gjethe ngjyr gri-jeshile. Lulet kan ngjyr qielli e vjollc (blu), r, lavandula. t vendosura n form lulesash. Lulzon nga fundi i Prillit deri n t Shtatorit (kryesisht n muajt - Korrik). shtfund bim shumvjeare e Qershor familjes s

Origjina e lavanduls sht deri Mesdheu Si formPrhapja: gjysmkaube, me lartsi n Perndimor. 1 e till ajo n vendin ton sht e prhapur duke filluar nga zona e e ka t ult gjat, boshtore deprton thell n n Kor. bregdetare deri n q tokat gurishtore t Voskopojs in e ka shum t degzuar dhe tmir mbuluar Toka dhe klima: Lavandula zhvillohet n toka t shkreta, t he ngjyr gri-jeshile. Lulet kan ngjyr qielli Manuali i BMTE 82 u), t vendosura n form lulesash. Lulzon

thata e t paprshtatshme pr kulturat e tjera bujqsore. Ajo shkon mir edhe n tokat gurishtore. Megjithse nuk ka krkesa ndaj toks dhe plehrimit, n toka t shndosha ose m prdorimin e plehrave, rendimenti rritet ndjeshm. Prsa i prket klims, kjo bim i prshtatet mir zonave me klim t ftoht n altituda deri 1800m mbi nivelin e detit. Kultivimi: Shumzimi i lavanduls bhet me far ose me rrug vegjetative, me copa njvjeare. Praktikisht m i prdorshm sht shtimi me rrug vegjetative. Copat me gjatsi 10-12 cm merren gjat muajit Tetor nga bimt mm dhe mbillen n fidanishte menjher n distancn [10x10] cm. Ktu bimt rrijn deri n Tetorin e ardhshm dhe pastaj t rrnjzuara mbillen n vendin e prhershm n distancn [1x1] m. Pr 1 ha duhen 10000 fidan, t cilt prgatiten n 100 m fidanishte. Fidanishtja ndrtohet n tok t kulluar e t freskt. Paraprakisht ajo prgatitet n form vullajash dhe n qoft se sht e mundur i shprndahet nj shtres plehu organik dhe m pas fillon mbjellja e kalemave. Kalemat n fidanishte mbillen me kunj. Gjat mbjelljes shtrngohen mir, me qllim q kontakti me dheun t jet i plot. Gjat mbjelljes toka duhet t jet e lagt, pr ket shfrytzohet momenti i rnies s ndonj shiu, ose bhet vaditje. N Tetorin e vitit t ardhshm, fidant shkulen me kujdes nga fidanishtja dhe mbillen n vendin e prhershm. Paraprakisht ara duhet t jet prgatitur mir pr mbjellie. Prpara shkuljes fidanishtja vaditet me uj t bollshm. Fidanve t shkulur u shkurtohet 1/3 e gjatsis s rrnjs dhe e pjess ajrore, pastaj me gropa ose me kunj vendosen (mbillen) n vendin e piketuar. Pr tokat e pjerrta rreshtat vendosen ne drejtim t kundrt me rrjedhjen e ujrave. N tokat e varfra dhe skeletike, numri i bimve shtohet nga 10-20 mij bim pr 1 ha. Nj vit pas mbjelljes detyrimisht duhet t bjm zvendsimin e fidanve q nuk kan zn. N tokat e pjerrta skeletike, me punimet pas mbjelljes duhet
Manuali i BMTE 83

t mbathen bimt deri n nj t tretn e lartsis nga toka. N vitin e pest apo t gjasht t jets, bimve u bhet krasitja riprtritse duke i prer degt e vjetra. Vjelja e prodhimit: Lulja korret (pritet me drapr ose grshr) disa her kur sht elur 1/3 e kallirit t saj. do vones n vjelje e ul cilsin e lules, humbet ngjyrn e saj t bukur nga vjollcblu n blu t errt (gri) q nuk sht e plqyeshme nga tregu i brendshm apo i jashtm. Lulet priten me bishta 20cm t gjata, lidhen n tufa dhe ohen n vendin e caktuar pr tharje ku lihen atje derisa lulesa t shkoqet lehtsisht me dor. Tharja bhet vetm n hije. Afati i korrjes, kujdesi gjat tharjes e manipulimi i shpejt i prodhimit, jan prcaktues n cilsin e lules. Drita e prish n mnyr t ndjeshme cilsin e lules sidomos pas tharjes. Nga 1 ha tok e mbjell me lavandul, mund t merrn 150-200 mij Lek t reja t ardhura. Malli i prgatitur pr tregtim duhet t jet: 1. N pamje t jen lule t elura, pjesrisht gonxhe q shkoqen nga lastart. 2. Era t jet karakteristike e vet bims. 3. Ngjyra e lules t jet blu ne vjollc deri n t kaltr. Nuk lejohen lule t kalbura e t mykura. Shmangia nga ngjyra jo e madhe dhe lagshtia jo m shum se 12 %.

84

Manuali i BMTE

sidomos pas tharjes. Nga 1 ha tok e mbjell me lavandul, mund t merrn 150-200 mij Lek t reja t ardhura. Malli i prgatitur pr tregtim duhet t jet: 1. N pamje t jen lule t elura, pjesrisht gonxhe q shkoqen nga lastart. 2. Era t jet karakteristike e vet bims.

3. Ngjyra e lules t jet blu ne vjollc deri n t kaltr.

(Laurus nobilis L.)

DAFINA

Nuk lejohen lule t kalbura e t mykura. Shmangia nga ngjyra jo e madhe dhe lagshtia jo m shum se 12 %.
Emrtimi n gjuhn popullore: DAFINA Dafin, dafme, dhafne, lar, luvari.
nobilis L.) si Prshkrimi: (Laurus Zakonisht rritet shkurre 3-4 m dhe rrall si dru 1215 m i lart e rreth 35cm i trash. Gjethet i ka heshtake t zgjatura 8-20 cm dhe 2-6 cm t gjra. Emrtimi n gjuhn popullore: Dafin, dafme, dhafne, Megjithse n vendin ton dafina lar, luvari.  paraqitet n dy varietete, varieteti fletgjr q rritet n jug t vendit dhe varieteti fletngusht i Prshkrimi: Zakonisht rritet si shkurre 3-4 m dhe rrall prhapur n mnyr natyrore n Shqiprin e mesme (konkretisht si dru 12-15 m i lart e rreth 35cm i trash. Gjethet i ka n Bardhore t Kavajs). N pjesn e siprme gjethet kan ngjyr 93 t gjelbr n t errt, t lmuar e me shklqim, ndrsa n pjesen  e poshtme ngjyra sht e gjelbr n t zbeht. Vendosja e gjetheve sht e alternuar me nj bishti rreth 1-2 cm t gjat. Gjethet jan t qndrueshme dhe prher t blerta. Lulet jan njseksore, dioike, t vogla n trajt ombrelle, me ngjyr t bardh n t verdh, t vendosura n sqetullat e gjetheve. elin nga mesi i Marsit deri n Prill. Fruti sht brthokl me form elipsoidi me ngjyr t zez. Brenda gjendet nj brtham e madhe n ngjyr t bardh, me dy kotiledone e cila prmban shum vaj. Fruti piqet n Tetor dhe merr ngjyr t zez n t murrme.
Manuali i BMTE 85

Prhapja gjeografike: Si n gjndje natyrale ashtu edhe t kultivuar, dafina gjendet thuajse kudo ku dominon klima e but. Toka dhe klima: Dafina n zonn e saj klimatike rritet n do lloj toke. Preferon tokat q jan t freskta, t pasura dhe t shkrifta, por megjithat zhvillohet edhe n toka t varfra, skeletike,por nuk preferon tokat argjilore. Dafina rritet n stacione me klim mesdhetare. Kultivimi: Dafina shumzohet kryesisht me far e cila jep rezultate mjaft t mira n prodhimin e fidanve. N kt rast farrat duhet t jen t shndosha, me ngjyr t zez, ndrsa kotiledonet nuk duhet t shtypen, por t shtrngohen me gishta dhe t ln ngjyr t bardh e jo t verdh t errt. Mbjellja e farrave bhet n disa mnyra si me qeska polietileni dhe arka te thjeshta.Nga ana praktike m thjesht bhet prgatitja e fidanve n fidanishte. N fidanishte caktohet tok e rrafsht, e kulluar, me pjerrsi t vogl 2-3 grad dhe e mbrojtur nga errat. Pas ksaj i hidhet nj shtres plehu organik ose humus pylli dhe bhet punimi i toks n thellsin 40-50 cm dhe m pas kryhet shkriftimi i saj. Periudha m optimale pr mbjelljen e fars n fidanishte sht gjysma e dyt e Nntorit ose hert n pranver (15 Shkurt-15 Mars). M e kshillueshme sht mbjellja n vjesht. Mbjellja bhet n ditt pa shira dhe pa ngrica. Toka mbahet me lagshti normale nprmjet vaditjeve n form shiu po t jet e nevojshme si dhe duhet t jetv e pastr nga barrat e kqija. Prpara shkuljes s fidanit pr ta kaluar n vendin e prhershm, bhet vaditja e fidanishtes me uj t bollshm me qllim q gjat shkuljes t mos kputet sistemi rrnjor i fidaneve. Gjat shkuljes bhet seleksionimi i fidanve duke shkulur vetm t shndosht, ndrsa m t dobtit lihen pr m von. Mbjellja e fidanve n vendin e prhershm bhet menjeher pas shkuljes. Siprfaqja q do t mbillet duhet t jet e paraprgatitur me punimet e nevojshme. Mbjellja e fidanve bhet me gropa me madhsi [0.3x0.3x0.3] m. Per prodhimin e
86 Manuali i BMTE

flets duhet t synojm q t sigurojm rreth 10.000 bim pr 1 ha. Kjo arrihet duke i mbjell n distancn [11] m. Koha m e prshtatshme pr mbjellie sht vjeshta (Nntor-Dhjetor) ose fillimi i pranvers (15 Shkurt-15 Mars). Prdorimi i plehut organik ose humusit gjat mbjelljes me grop ndihmon pr nj ushqim e zhvillim normal t bimve t reja. Punimet pas mbjelljes duhet t synojn shkriftimin dhe mbajtien pastr t toks. Smundjet kryesore q prekin dafinat jan: kalbzimi i trungut, kalbzimi i bardh, njollosja e gjetheve dhe bloza. Pr dy smundjet e para si mas mbrojtse merret eleminimi i pjesve t prekura ndrsa pr njollosjen dhe blozn e gjetheve, si mas mbrojtse prdoret sprkatja me 1.5-2 % lng bordalez dhe 0.4 % zinep. Vjelja e prodhimit: E gjith bima e dafins ka vler, por pr rastin ton na interesojn flett. Vjelja e fletve fillon me mbarimin e periudhs s vegjetacionit (prej Nntorit deri n Shkurt). Degt e bims nuk zhvishen krejtsisht, duke ln 1/3 e gjetheve pa u vjelur, ku gjethet e reja nuk hiqen. Me qllim q mos t dmtohen bimt nga vjelja e prvitshme, siprfaqja e mbjell ndahet n dy pjes dhe nj vit vilet njra pjes, ndrsa vitin e ardhshm pjesa tjetr. Tharja e fleteve bhet n hije. Flett jan t thara, kur bishti thyhet leht. Malli i prgatitur pr shitje duhet t ket kto cilsi: 1. N pamje madhsia e fletve t jet pak a shum e barabart, t pa coptuara me bishtin e tyre natyror t thar. 2. Er t fort specifike pr vet bimn. 3. Shije djegse e lehtsisht e hidhur dhe rrudhse. 4. Faqja e siprme me ngjyr t gjelbrt e ndritshme, ndrsa faqja e poshtme e gjelbrt e hapur, jo e ndritshme. Gjethet e dafins nuk duhet t jen t nxira, t mykura, t kalbura, apo t dmtuara. N qoft se llogarisim q do vit t marrim nga secila bim (tepr minimalisht) 1 kg flet t thata, ather n 1 ha ku kemi rreth 10000 bim, mund t marrim 100 kv mall duke siguruar rreth 300-500 mij lek t reja t ardhura.
Manuali i BMTE 87

ROZMARINA
(Rosmarinus officinalis L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: ROZMARINA Androlivan, dardilivan, esmerin, esmeri, landrivan, mandrovidha, (Rosmarinus officinalis L.) sefergjen deti etj.

Prshkrimi: Rozmarina sht bim shumvjeare gjysmshkurre e drunjzuar dhe prher e gjelbrt. Rrnja sht e zhvilluar mir, pakdardilivan, n gjuhn popullore: Androlivan, a shum e drunjzuar dhe mjaft e esmeri, degzuar, landrivan, mandrovidha, sefergjen deti shkon thell dhe anash.  Nga qafa e rrnjs kryesore duken rrnt aventive, t cilat shtrihen dhe zhvillohen n varsi t kushteve q gjejn pr ushqim. arrin nj lartsi deri n 2m, mi: Rozmarina sht bim Krcelli shumvjeare ndrsa e kultivuar arrin lartsin 50-150 cm. Krcelli sht shum urre e i dgzuar drunjzuar dhe prher e gjelbrt. dhe degt e reja kan katr qoshe, t veshura lehtsisht ht e zhvilluar pak drunjzuar1-3 cm t gjata me push.mir, Gjethet janatshum forta, te qndrueshme, dhe 1-3 mm t gjera dhe me an t prthyera. N prgjithsi gjethet e degzuar, shkon thell anash. Nga qafa e jan t lmuara, me ngjyr jeshile t theksuar n t errt nga sipr, esore duken rrnt aventive, tzbardhur cilat shtrihen ndrsa pjesa e poshtme m e dhe e veshur me push. Lulet kan ngjyr blu. N vendet klim t pr but ose n vendet ohen n varsi t kushteve qme gjejn ku ruhet si bim zbukurimi n voza apo bordura t mbrojtura,
Manuali i BMTE

rcelli arrin nj lartsi deri n 2m, ndrsa e rrin lartsin 50-150 cm. Krcelli sht shum 88 dhe degt e reja kan katr qoshe, t veshura

lulzimi sht i vazhdueshm. Lulzimi intensiv ndodh nga mesi i Prillit deri n Qershor. N zonn e ftoht lulzimi ndodh gjat priudhs Maj-Qershor. Prhapja: Rozmarina e ka prejardhjen nga Evropa Jugore, ku ajo s bashku me shkurret e tjera mesdhetare mbulon nj siprfaqe t gjer n form t egr. N vendin ton si e egr takohet me pakic n kodrat e Pezs, Vors, n Peqin, gjat rrugs BeratRoskovec etj. Prej kohsh sht kultivuar si bim zbukurimi, po ashtu prej kohsh populli e ka prdorur si bim mjeksore, por edhe pr t aromatizuar turshit, ullinjt etj. Toka dhe klima: Vlera e ksaj bime shtohet akoma m shum pr faktin se ajo nuk ka krkesa pr tok dhe mund t kultivohet n toka t pjerrta, t thata, me natyr glqerore, ku bimt bujqsore nuk rriten. Rozmarina mbron n shkalln m t lart tokn nga grryerja, si dhe sht nj kullot e mir pr bletn. Kjo bim zhvillohet n zonat me klim mesdhetare fushore deri n lartsin 1800 m mbi nivelin e detit. Kultivimi: Krkesat e tregut pr flet rozmarine jan t vazhdueshme. Nisur nga ky fakt, kultivimi i saj sht i leht dhe me leverdi ekonomike. Rozmarina shtohet n rrug vegjetative dhe rrall me far. N Shtator-Tetor, nga bimt mm, priten kalema me gjatsi 8-10 cm, zhvishen nga gjethet n gjysmn e gjatsis s tyre. Kalemat mbillen n fidanishte (si pr kulturn e lavanduls) n largsi 10 10cm, n thellsin 4-5 cm. Deri n kohn e nxjerrjes ne fush, vullajat mbahen pastr nga barishtet e tjera si dhe duhet t ken lagshti mesatare. N muajin Mars fidani bhet gati pr tu nxjerr n fush. Pr 1 hektar mjaftojn 500 m fidanishte. Kalemat e nxjerr nga bima mm, mund t mbillen edhe direkt n ar n distancn [70x30] cm, por duhet br m von zvndsimi i kalemave q nuk kan zn. Mnyra e mbjelljes dhe shrbimet e tjera jan njsoj si me lavanduln.

Manuali i BMTE

89

Vjelja e prodhimit: Prerja e lastarve bhet gjat lulzimit, n vitin e dyt. Lastart e korrur thahen mir n hije dhe pas tharjes bhet ndarja e gjetheve nga krcelli (proes ky q kryhet leht n qoft se tharja sht br e plot) dhe masa e gjetheve kalon pr pastrim n shosh t thjesht. Gjethet e pastruara futen n thas me pesh 2.5 kg neto. Nga 1 ha tok e mbjell me rozmarin mund t merren mesatarisht 20 kv flet e that dhe mund t prftohen rreth 170-200 mij lek t reja t ardhura. Malli i prgatitur pr shitje duhet t ket kto karakteristika: 1. Gjethet n gjendje t that duhet t jen t forta, pa bishta (krcej). 2. Ngjyra duhet t jet e gjelbrt nga sipr dhe e gjelbrt e zbardhur nga posht.

90

Manuali i BMTE

SHEREBELA
(Salvia officinalis L.) 2. Ngjyra duhet t jet e gjelbrt nga sipr dhe e gjelbrt e zbardhur nga posht. Emrtimi n gjuhn popullore: Budunic, delenic, strbel, susbel, cfag etj. Prshkrimi: Esht bim shumvjeare n form shkurre, bn pjes n familjen e buzorve. Lartsia e bims shkon 40-50 cm, shpesh edhe 1m. Nga rrnjt e saj dalin shum krcej t rinj,  q kan push t argjendt ndrsa kur vjetrohen marrin ngjyr t murrme. Gjethet i ka n form vezake deri heshtake, t rrudhosura, pa veshza prefund me push ngjyr hiri dhe me er t kndshme, t fort me shije t hidhur. Lulet i ka t mdha, me ngjyr bluvjollc, rrall t bardha. Ato jan t vendosura n nj vorbull t ndritshme dhe formojn nj kalli. Kupa e lules sht me dhmb 5-8mm. Lulet elin n Prill, Maj e deri n Korrik. Farrat jan fryt katrpjessh, q kur piqen qndrojn si katr arra t vogla me ngjyr bizeleje deri n t errt, t cilat piqen gjat muajve Gusht - Shtator. N kohn e pjekies s plot, ato shkoqen leht dhe bien prtok, prandaj n rast se do t prdoren duhet t mblidhen
Manuali i BMTE 91

prpara pjekies s plot. Pr t plotsuar pjekien ato vendosen n shtresa t holla mbi letr t bardh ose bez dhe vendosen pr tharje n ambiente gjysm t hijezuara derisa t thahen plotsisht. Fuqia mbirse e farrave ruhet pr 2-3 vjet. M e mir sht q pr mbjellie t prdoret fara e vitit t pare. Prhapja: Sherebela ka prejardhjen nga vendet e Mesdheut. N vendin ton sht shum e prhapur, kryesisht n vendt e thata n toka glqerore, q nga bregdeti deri n zonn fitoklimatike t ahut. Shtrihet nga Shkodra deri n Konispol, duke hyr dhe n brendsi si n Tiran (n malin e Dajtit), n Berat, Skrapar, Leskovik, Prmet etj. Klima dhe toka: Sherebela sht bim me krkesa t pakta pr tokn. Ajo prshtatet n do lloj toke, sidomos ato malore, shkmbore e gurishtore. M mir zhvillohet n toka glqerore, n vende t ngrohta e t mbrojtura nga errat. Preferon klimn mesdhetare kodrinore dhe malore. Kultivimi: Mbjelliet e reja mund t bhen drejprdrejt me far, me fidan t prgatitur n fidanishte dhe me filiza t rrnjzuar q nxirren nga bimt e vjetra. Meqense sherebela sht mjaft e prhapur, mnyra m e mir dhe ekonomike sht mbjellja me filiza t rrnjzuar q nxirren nga bimt e vjetra mm. Filizat nxirren dhe mbillen n vjesht (Tetor). Ato mbillen me kujdes n rreshta me distanc [50 x 30] cm. Gjat dimrit filizat e mbjell t japin prshtypjen sikur jan thar, por n t vrtet ato hert n pranver fillojn t vegjetojn. Shrbimet pas vegjetimit synojn q ta mbajn t pastr siprfaqen e mbjell nga barishtet e tjera. Po kshtu n qoft se mundemi sht mir t prdorim 2 kv/ha nitrat n dy duar: e para duhet t hidhet hert n pranver dhe e dyta pas korrjes s par. Sherbela n t njjtn parcel jeton 4-5 vjet, nga ku merret prodhim i mir. Pas ksaj kohe prishet pr tu mbjell n ndonje
92 Manuali i BMTE

parcel tjetr. Gjat periudhs 4-5 vjeare, kshillohen prerje t forta t kaubes t gjith bims, pasi ndihmon shum n formimin e gjetheve t reja. Vjelja e prodhimit: N vitin e par t mbjelljes n muajin Shtator merret prodhim i pakt. N vitin e dyt bima zhvillohet shum fuqishm dhe i bhen dy korrje, njra n pranver dhe tjetra n vjesht. Koha m e prshtatshme pr prerjen e bimve, ose pr prerjen vetm t gjetheve sht pak prpara ose sapo ka filluar lulzimi i degs kryesore. Tharja mund t bhet n diell ose n hije. Pas tharjes ndahen gjethet nga krcejt. Krcejt shiten pr distilim, ndrsa gjethet rregullohen pr tu shitur m vehte. Siprfaqja e mbjell me sherbel sht nj kullot mjaft e mir pr blett, prandaj n ato siprfaqe mund t mbahen edhe blet. N vitin e par mund t merren rreth 6 kv/ha gjethe t thata, vitin e dyt 18 kv/ha, t tretin rreth 25 kv/ha ndrsa vitet e tjera vjen n rrnj. N 1 ha tok t mbjell me sherebel mund t merret 180200 mij lek t reja t ardhura. Malli i prgatitur pr shitje duhet t ket kto cilsi: 1. Flet t veanta, t thata, t zhvilluara, t plota ose pjesrisht t thyera, me bishtin natyral, t mbuluara me push t dy ant. 2. Aroma e kndshme dhe specifike e sherbels, shija e hidhur dhe pak rrudhse. 3. Ngjyr gjelbroshe deri n gri t argjendt. Nuk lejohen t kalbura, te mykura, bim t helmta apo dmtues. 4. Lagshtia jo m shum se 12 %.

Manuali i BMTE

93

KORIANDRI
(Coriandrum sativum L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: N gjuhn popullore koriandri nuk njihet me emr tjetr. Prshkrimi: Esht bim njvjeare, qe hyn n familjen ombrellore. Rrnja sht boshtore, q shkon n tok 50-60 cm thell e n vite m thatsir shkon edhe m shum. Ajo sht e pajisur me shum degzime e qime thithse qe shtrihen anash. Krcelli esht i drejt, i qndrueshm dhe mjaft i fort. Pjesa ajrore e bims arrin deri 120 cm lartsi. Krcelli zakonisht sht i ngarkuar me 5-7 degzime ansore, por n vite t veanta e n kushte t mira numri i tyre sht mjaft i madh. Ato i japin bims pamjen e nj kaubeje. do lastar i degzuar mbaron me nj lules q sht ombrell komplekse e prbr prej 3-8 ombrellash t tjeshta. Gjethja ka form dhe struktur t ndryshme sipas pjesve t bimve ku del. Ato t bazs kan form pllmbore si t rrumbullakt, kurse ato t katit t mesm dhe t siprm jan nj deri dy pendore, t
94 Manuali i BMTE

pajisura me prerje t gjera. Lulesa sht e pajisur me bisht t gjat, ka madhsi mesatare, nuk ka petla. Lulet mund t jen t bardha, roz, manushaqe, t verdha etj. sipas popullats. Farrat jan sferike, me madhesi t ndryshme (diametri i fars 1.5-5 mm). do far sht e ndar n dy pjes. Fuqia mbirse e fars ruhet pr nj koh t gjat, 3-4 vjet. Si karakteristik kryesore sht se bima e koriandrit n tr masn mbitoksore mban er t pakndshme (si t imks). Kjo er largohet krahas pjekjes s bimve, kurse era e kndshm e fars formohet vetm kur ajo piqet. Prhapja: Koriandri sht bim shum e vjetr, prejardhja e s cils nuk dihet me saktsi. sht e prhapur n zonat mesdhetare dhe n lindje (prej nga mundet t jet edhe prejardhja e saj). N gjndje t egr kjo bim rritet n Azin e Mesme si dhe n Europn Jugore. Toka dhe klima: Koriandri rritet mir n toka t lehta ranore, glqerore, t shkrifta dhe t thella. Ajo rritet edhe n toka t rnda argjilore, t cilat po t punohen dhe mbillen n kushte t prshtatshme vlage. Koriandri nuk ka nevoj pr vaditje, kshtu q shkon mjaft mir edhe n toka t thata e pa vaditje. Sipas praktiks s puns, pr kultivimin e saj del se koriandri mund t kultivohet me sukses nga Kora deri n Lushnj apo m mir t themi kudo. Kultivimi: Koriandri shtohet nprmjet fars. Nprmjet punimeve toka duhet t jet e prgatitur mir pr mbjellje. Mbjellja mund t bhet n vjesht (gjat Tetorit), ose n pranver n gjysmn e par t Marsit. Sasia e prodhimit q merret nga mbjelliet e vjeshts sht m e lart se prodhimi i marr nga mbjelliet e pranvers. Pr kt arsye afati m i mir i mbjelljes sht n vjesht gjat muajit Tetor. Mbjellja mund t bhet me makin mbjellse t lashtash me distanc 30-45 cm rreshti nga rreshti, ose dhe me shprndarje me dor, duke hedhur 18-20 kg far/ha. E rndsishme sht q pas shprndarjes fara t mbulohet
Manuali i BMTE 95

mir. Pas mbjelljes, duhet q toka t mbahet e pastr nga barishtet e tjera si dhe n qoft se kemi mundsi t bjm ndonje plehrim me nitrat ose ure. Dmtuesi karakteristik q prek koriandrin sht nj insekt i zi (Systola coriandri), q fluturon n grumbuj n kohn e formimit t kokrrave t koriandrit. Femrat shpojn kokrrat e njoma dhe lshojn vezt e tyre. Pas disa ditsh nga vezt dalin larvat t cilat futen brenda kokrrs dhe ushqehen me tulin e tyre, duke e ln at bosh nga brenda. Si mas luftimi kundr ktij insekti sht dizinfektimi i fars para mbjelljes me 200 gr/kv granozan ose germizan. Vjelja e prodhimit: Vjelja bhet kur pjesa m e madhe e ombrellave ku jan vendosur farrat marrin ngjyr ari. Korrja bhet n mngjes hert, kur bimt jan me ves. Bimt e korrura lidhen n dorza, t cilat mblidhen n grumbuj dhe lihen 5-6 dit. Pas shirjes prodhimi pastrohet nga kashturinat dhe futet n thas t rregullt. Rendimenti sht 20-25 kv/ha. Mbshtetur n mimin e shitjes, t ardhurat mund t shkojn nga 100-200 mij lek t reja pr do hektar. Prodhimi i prgatitur pr shitje duhet t ket kto karakteristika: 1. Ngjyr t verdh dhe kafe t elur. 2. Farrat t jen t thata, t pastra e t plota. Nuk lejohen papastrti, bim t kalbura, t nxira apo t thyera.

96

Manuali i BMTE

pr do hektar. Prodhimi i prgatitur pr ket kto karakteristika:

verdh dhe kafe t elur.

jen t thata, t pastra e t plota. FINOKU Mill.) apo t papastrti, bim t(Feonoculum kalbura, vulgare t nxira

Emrtimi n gjuhn popullore: Meqense finoku ka er t fort, FINOKU pra sht bim aromatike, n gjuhn popullore njihet me emrin erz, maraq, vulgare kopr ose fruti mund (Feonoculum Mill.) t njihet me emrin glikanxo.

Prshkrimi: Finoku sht bim 2 vjeare ose shumvjeare e familjes umbellifere.Rrnja sht  boshtore, e trash dhe relativisht pak popullore: e degzuar.Krcelli sht gjuhn Meqense finoku ka i rrumbullakt dhe i lmuar, i cili rritet 1-2 m i lart. Ai sht , pra mjaft sht bim aromatike, n i mbushur gjuhn i degzuar dhe n pjesn e brendshme me palc. Gjethet jan 3-4 pendore t pajisura me bisht, kurse t siprmet het me emrin erz, maraq, kopr ose fruti jane t vendosura mbi sqetulla. Kan ngjyr t gjelbrt t errt deri n t gjelbrt t kaltr. Lulet jan t vendosura n lules, e t me emrin glikanxo. cila ka formn e ombrells, me diametr deri 15cm. Vet lulja sht e vogl, me petla t verdha. Ka 5 thek dhe nj pistil, posht t zgjatur dhe anash t mbledhur. Fara sht e zgjatur, cilindrike 109  (si kokrr orizi) e zhveshur, me ngjyr t gjelbrt t murrme deri n kafe, q ndahet n dy pjes (diakene), me gjatsi deri n 8mm
Manuali i BMTE 97

dhe gjersi 3 mm. Po t shtypen pak ato mbajn er t kndshme, aromatike ose me shije si uzo. Klima dhe toka: Megjithse konsiderohet si bim me krkesa t theksuara pr nxehtsi, ajo rritet dhe zhvillohet n zona me klim t ndryshme, por prodhim t mir jep n zona me ndriim diellor t zgjatur. I reziston thatsirs. Tokat m t mira jan ato glqerore, mesatarisht t pasura. Nga llojet e finokut, ai n gjndje t egr rritet e zhvillohet n toka t varfra, skeletike (me prmbajtie gursh),n t cilat bimt e tjera bujqsore nuk japin prodhim. Ky nuk ka nevoj pr shrbime t veanta. Kultivimi: Finoku kultivohet duke mbjell farn direkt n vendin e prhershm. Pr kushtet e tokave mbi uj, mbjellja bhet n vjesht gjat muajit Tetor. Toka duhet t jet e prgatitur mir me ann e punimeve. Mbjellja kryhet me makin mbjellse pr t lashtat 60 cm rreshti nga rreshti dhe pas mbjelljes bhet rrallimi i bimve, duke i ln ato 20-25 cm larg nga njra-tjetra. N kt rast prdoret 10-15 kg far/ha. N pamundsi pr t prdorur makin mbjellse bhet mbjellja duke e shprndar farn me dor dhe me mjete t thjeshta bhet mbulimi i saj pas shprndarjes. N kt rast prdoret 20-25 kg far/ha. Gjithnj shrbimet gjat mbjelljes synojn q ta mbajn tokn t pastr nga barishtet e tjera dhe po t kemi mundsi bjm edhe plehrime kimike, t cilat rrisin ndjeshm prodhimin. Gjat muajit Maj bimt dmtohen shum nga morrat e gjelbrt t cilt luftohen pjesrisht duke i pluhurosur bimt me hekzoklorant. Vjelja e prodhimit: Koha m e prshtatshme pr vjelien e prodhimit sht kur bimt n arn e mbjell kan marr ngjyr t murrme n t prhimt. N vendin ton kjo arrihet n muajt GushtShtator. Korrja e bimve bhet me drapr. Ombrellat e korrura lidhen n duaj dhe vendosen n kmb pr tu thar. Pas tharjes bhet shirja. Fara pastrohet mir dhe ruhet n ambjente t pastra,
98 Manuali i BMTE

t ajrosura dhe pa lagshtir. Sipas kushteve dhe shrbimeve q i bjm bimve, mund t merret 10-20 kv/ha dhe mund te prftohen rreth 130-260 mij lek t reja t ardhura. Prodhimi i prgatitur pr shitje duhet t jet me ngjyr gri t bardh, t jet i pastr nga krcejt dhe mbeturina t tjera. Nuk lejohen q farat t jen t nxira apo t mykura.

Manuali i BMTE

99

RIGONI I BARDHE
(Origanum Vulgarevarieteti Viride - Boiss)

Emrtimi n gjuhn popullore: Rigoni edhe n gjuhn popullore njihet me t njjtin emr. Prshkrimi: Bim barishtore shumvjeare, aromatike, 30 - 80 cm e lart, krcej t drejt dhe pak t degzuar q i japin bims pamjen e nj adre t vogl. Gjethet jan t prkundrejta, me bisht t shkurtr, vezake, buzplota ose t ara lehtas, t veshura me qime boj hiri. Lulet me bisht t shkurtr jan grumbulluar n kallinj t strgjatur n mes t krcejve. Lulzon nga fundi i muajit Qershor dhe vazhdon deri nga mesi i Gushtit. Fruti prbhet nga 4 akenza, n form vezake, pak a shum me qoshe. Ngjyra sht e murrme deri n t zez. Prhapja: Kjo bim rezulton t jet e zakonshme n pjesn jugore t vendit ton dhe m pak n Tiran-Elbasan, ndrsa n pjesn
100 Manuali i BMTE

lindore dhe veriore t vendit pothuajse mungon plotsisht. Rigoni i bardh gjendet me dendsi t madhe n kurrizet shkmbore t malsive t Sarands, n Konispol dhe n Vrin. Po kshtu gjendet n malin e Gjer n Dropullin e Poshtm, Pojan, Lunxhri, Zagori, Nemrk, Trebeshin, Dhmbel, Kurvelesh, Tepelen, Vlor, n faqet shkmbore t Shpiragut, Tomorrit, n formacionet e Mallakastrs n kurrizet kodrinore t Lushnjs, Peqinit, n rrethin e Tirans gjendet n fshatrat Pez, Grec, Vrap, Baldushk, Linz, Krrab si dhe n pjesn e poshtme t Dajtit. Klima dhe toka: Nga prcaktimi q i bm prhapjes s rigonit, nxjerim n dukje edhe krkesat e ksaj bime pr klimn dhe tokn. Si klim rigoni rritet e zhvillohet n zonat me klim t ngroht, duke filluar nga kodrinat bregdetare e deri n lartsit 800-900 m mbi nivelin e detit. Tokat m t preferuara t ksaj bime jan ato ranoro-glqerore ose argjilo-ranore-glqerore, tokat gurore dhe sidomos vendet e thata. Si pjes t perdorshme t bims jan gjethet dhe lulet. Duke par krkesat e tregut t brendshm e t jashtm pr rigon, kultivimi i saj sht me leverdi ekonomike mjaft t knaqshme. Kultivimi: Pr interesin e puns son do t mbshtetemi n dy mnyrat e kultivimit t ksaj bime: 1. Mbjellja me fidan t rrnjzuar. Fidant prgatiten n fidanishte. Fidanishtja paraprgatitet n nj vend t shesht, t kulluar, q t mos rrihet nga errat e ftohta, t jet me ekspozim nga dielli dhe t ket afr uj pr vaditje. Siprfaqja e fidanishtes, bhet n form vullajash me gjersi 1.2 m (ndrsa gjatsia e vullajs sipas madhsis s fidanishtes) dhe shkrifrohet imt pa e ngjeshur. Po t kemi pluhur t mbeturinave t glqeres e shprndajm dhe bjm przierjen me dhe. Mbjellja e fars ka diapazon t gjer q fillon nga Prilli deri n Korrik, por m e prshtatshme sht mesi i muajit Maj. Pr do m hidhet 5-6
Manuali i BMTE 101

g far. Pas shprndarjes s fars siprfaqja e fidanishtes ngjishet m drras. do dit i bhet ujitje deri n mbirjen e plot, pastaj rrallohet hedhja e ujit. Mas tjetr agroteknike q kryhet gjat qendrimit t fidanit n fidanishte sht pastrimi i barishteve me qllim q fidant t rriten lirshm e t shndetshm. Kur fidani arrin lartsin 10-12 cm sht i prshtatshm pr mbjellje n vendin e prhershm. Prpara mbjelljes toka duhet t jet e prgatitur mir pr mbjellje. Fidanishtja ujitet me uj t bollshm dhe fillon shkulja e fidanit. Rrnjt e do fidani priten n 1/3 e gjatsis dhe baltohen (pak balt, pleh i kalbur plotsisht, uj dhe przihen derisa masa t bhet si llurb e trash. Me kt mas lyhen prpara mbjelljes rrnjt e do fidani). Mbjellja bhet me kunj, duke shtrnguar mir fidant e mbjell me dheun. Largsia e mbjelljes bhet 50 cm rreshti nga rreshti dhe 20 cm largsia e bimve brenda rrjeshtit. Afati m i mir pr mbjellie sht muaji Tetor, por sidoqoft mbjellja duhet br kur toka ka lagshti t mjaftueshme. N qoft se e bjm me kujdes, mnyra m ekonomike sht nxjerria e filizave t rrnjzuar nga bimt mm. Trajtimi i filizave sht i njjt si pr fidanin e prgatitur n fidanisht. Po ashtu edhe pr kt rast koha m e mir sht muaji Tetor. Filizat e nxjerra mbillen sa m par, ndrsa n pranver kontrollohet rrnja dhe zvendsohen boshllqet. 2. Mbjellja n ar drejprdrejt me far. Fara merret nga bimt n natyr n kohn e pjekies s plot. Ajo przihet m rr n raportin 1:10. Si norm fare prdoren 10 kg/ ha, kurse mbjellja duhet t kryhet n gjysmn e dyt t muajit Mars. Distancat e mbjelljes jan ato q prmendm (n qoft se mbjellja do t bhet me rreshta), por meqnse fara sht e imt, mbjellja me makin t lashtash sht vshtir t realizohet, prandaj bhet shprndarja me dor. Vjelja e prodhimit: Korrja fillon kur rreth 90 % e bimve kan lulzuar. Kjo bim vilet nga 20 Qershori deri n fund t Korrikut.
102 Manuali i BMTE

Degt e prera thahen n ndonj hije druri aty afr ars dhe pas tharjes s plot, shkoqiten flett dhe lulet nga krcejt dhe pastrohet prfundimisht malli e m pas hidhen n thas t pastr q bhen standart. Nga 1 ha tok e mbjell me rigon, mund t merren t ardhura mjaft t knaqshme q arrijn deri n 400 mij lek t reja t ardhura. Malli i prgatitur pr shitje duhet t prmbaj: 1. Flet dhe lule t thara, t pastra nga bishtat e coptuar dhe lndt e huaja. 2. Aroma dhe shija karakteristike e vet bims. 3. Nuk lejohen q flett dhe lulet t jen t mykura, t kalbura dhe t ken papastrti t ndryshme. 4. Lagshtia t mos jet m shum se 13 %.

Manuali i BMTE

103

LISNA
(Thymus vulgaris L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Edhe n gjuhn popullore kjo bim nuk njihet me emr tjetr. Prshkrimi: sht shkurre e vogl, shumvjeare, si buqet e vogl me shum filiza t degzuar. Arrin nj lartsi mesatare rreth 35 cm. Rrnja sht xhufkore, q arrin deri n 20 cm thellsi. Ajo sht mjaft e zhvilluar me rrnjza t vogla t cilat lidhen mir me shtresn e toks. Krcelli sht kaube me shum degzime dhe nga qafa e rrnjs dalin shum krcej ose si quhen ndryshe vllezr. Si e cilsuam edhe m lart, gjatsia e krcellit arrin deri 35 cm lartsi, por kjo varet edhe nga kushtet e rritjes dhe t zhvillimit. Gjethet jan t vogla, vezake, me ngjyr t gjelbr t thell dhe me pika gjndrore. Gjethet jan t vendosura kundrejt njra-tjetrs, me bisht t shkurtr, me maj pak t ashpr. Lulet i ka t vogla, me ngjyr blu n lejla, ose t bardha me nuanca
104 Manuali i BMTE

trndafili t elur, t vendosura n lules si vile rrushi, me er dhe shije aromatike. Lulzon nga Maji deri n Korrik. Pas korrjes s par lulzon prsri gjat Shtatorit e Tetorit. Fara sht shum e imt e cila gjat pjekies shkoqet shum, prandaj duhet mbledhur pak prpara pjekies s plot, sapo ka filluar t errsohet kapsula. Fuqia mbirse e fars ruhet pr 1-2 vjet, ndrsa aftsia mbirse shkon nga 50-98 %. Sipas kushteve, mbirja zgjat 7-28 dit. Prhapja: N vendin ton ka mjaft bim aromatike t ksaj gjinie (Thymus). Areali i prhapjes s ksaj bime sht pak a shum i gjer q shkon nga 300-1800 m mbi nivelin e detit. Toka dhe klima: Bimt e lisns shkojn n do tok, por m t prshtatshmet jan ato t shkriftat, me prmbajtie glqere. Ajo rritet dhe zhvillohet edhe n tokat gurishtore, zhavorrishtet dhe n toka t varfra e t thata. Prsa i prket klims nuk ka krkesa t mdha, pasi ndeshet edhe n vende pak a shum t ftohta, por paraplqen zonat e ngrohta. Kultivimi: Kjo bim shtohet me far ose me kalema t rrnjzuara q merren nga bimt mm. Me far prodhohet duke e mbjell at n vullaja t paraprgatitura me kujdes (mnyra e prgatitjes sht e njjt me bimt e tjera q shtohen me t njjtn mnyr). E rndsishme sht q vullajat t ngrihen pran ndonj burimi uji, pasi duan vaditje. Pr t mbjell 1 ha, mjafton 100 m fidanishte. N do m hidhen 5 g far, duke i mbjell n rreshta n nj distance prej 10 cm. Fara merret n Qershor dhe mbillet n Prillin e vitit tjetr dhe fidant nxirren n vendin e prhershm n muajin Tetor. Tjetr variant sht marrja e fars dhe mbjellja menjher n vullaja. N kt rast fidanet prgatiten pr tu nxjerr n vendin e prhershm n Shkurt-Mars. M praktike dhe me m pak shpenzime sht mbjellja me filiza t rrnjzuar t marr nga bimt mm. Afati i mbjelljes sht i njjt (Tetor ose Shkurt-Mars). Pasi toka t jet prgatitur mir mbjellja e fidanve apo filizave bhet me kunj (si pr kulturn e duhanit) n rreshta
Manuali i BMTE 105

[50x20] cm me 100 mij bim/ha. Shrbimet pas mbjelljes jan prashitja dhe plehrimet me plehra kimik (nitrat ose ure). N vitin e katrt e t pest prodhimi fillon t bjer, pasi bimt e mbjella vjetrohen, prandaj bhet zvendsimi i tyre me filiza t nxjerr nga bimt e vjetra. Vjelja e prodhimit: Zakonisht bhen dy korrje n vit, e para n Qershor dhe e dyta n Tetor. Si baz pr t filluar korrjen merret lulzimi (kur kan lulzuar bimt plotsisht, fillon korrja). Prerja bhet deri n nivelin e degve t drunjzuara dhe bhet tharja n hije. Kur masa e korrur sht thar mir, ndarja e gjetheve nga krcelli bhet shum leht. rendimenti shkon 20-30kv/ha gjethe e that, ndrsa t ardhurat q merren shkojn 150-230 mij lek t reja/ha. Prodhimi i prgatitur pr shitje duhet t ket vetit e prshtatshme (shikoni rigonin).

106

Manuali i BMTE

KAMOMILI
(Matricaria camomila L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Kopr mace, lule shngjergji, lule qeni, maraqe, lule e qenit etj. Prshkrimi: Esht bim barishtore njvjeare e familjes s kompoziteve. N natyr kamomili i vrtet mund t ngatrrohet me lloje t tjera q nuk kan vler, si sht kamomili pa shklqim, kamomili pa arom, kamomili i arave dhe kamomili me er t keqe. Kamomili q paraqet interes sht me er t kndshme dhe shklqim karakteristik. Rrnja e kamomilit sht e holl, boshtore, shoqrohet me rrnj t dyta t holla si fije floksh, t cila shtrihen n afrsi t siprfaqes s toks. Krcelli kryesor n bimt e rritura arrin lartsin 60-80 cm. Pjesa mbitoksore e bims sht kaube e prbr nga shum deg ansore. Gjethet i ka 2-3 bashk, t ndara, ndrsa lulen e ka me petale t bardha dhe kok t verdh. Kamomili n shum raste lulzon dy her n vit. Koha e lulzimit
Manuali i BMTE 107

zgjat 50-65 dit. Farrat jan shum t vogla, aq sa pesha e 1000 farrave shkon 1.03-0.06 gr. Fara e ruan fuqin mbirse deri n 4 vjet, por e kshillueshme sht t mbillet far e re (njvjeare). Prhapja: Areali i kamomilit sht Evropa juglindore. Sot sht i prhapur nga zonat subtropikale deri n paralelin 630 t gjersis gjeografike veriore. Pozita gjeografike e vendit ton sht nga m t prshtatshmet pr rritjen dhe zhvillimin e ksaj bime. N form t egr tek ne gjendet kudo, n vendet e papunuara dhe n tokat e mbjella me bim bujqesore. Klima dhe toka: Kamomili rritet n zona me klim t ndryshme, nga ultsirat fushore deri n alpe. Tokat tipike pr kamomilin jan ato glqerore (toka t bardha) me pjellori mesatare. Nuk ka krkesa t veanta pr uj, pra i reziston thatsirs e pr kt veti kultivohet n toka q nuk ujiten. Kultivimi: Paraprakisht n vjesht (gjat Shtatorit) bhet punimi dhe prgatitja e toks pr mbjellie. Pr t patur mbirje t rregullt prdoret far e vitit t par n nj sasi prej 4-6 kg/ha. Pr tu shprndar n mnyr t njtrajtshme sht e nevojshme q fara t przihet n raportin 1:10. Mnyrat e mbjelljes jan t ndryshme. Mbjellja mund t bhet me rreshta n nj distanc 30-45 cm, mund t bhet me vullaja 1.2 m t gjera, ose me shprndarje t fars me dor apo dhe me fidan t paraprgatitur. Pr lehtsi pune, praktikisht mbjellja m ekonomike sht ajo e shprndarjes s fars me dor. N kt rast duhet treguar kujdes q toka para shprndarjes s fars t jet e shkrifruar mir, ndrsa pas hedhjes s fars duhet ti bhet nj ngjeshje me mjete rrethanore (trina prej thuprash ose drras). Kamomili mund t mbillet n pranver (n muajt Shkurt, Mars, e Prill). Lulet e bimve t mbjella n pranver merren n Korrik, por n kt koh temperaturat e larta i dmtojn ato e si rrjedhoj merren prodhime t pakta. Mund t mbillet n ver, por n kushtet e thatsirs praktikisht nuk rekomandohet. Afati m i mir i mbjelljes sht n vjesht (gjat
108 Manuali i BMTE

muajit Tetor). Mgjithse kamomili nuk ka nevoj pr shum shrbime, prdorimi i plehrave kimike do ta rriste prodhimin e lules. Vjelja e prodhimit: Vjelja bhet me dor ose m nj lloj krhri t thjesht. Me vjelie me dor mund t merren 6 kg lule n dit, kurse me krehr deri 15 kg lule n dit. Tharja bhet n hije. Vjelja bhet duar-duar kjo pr arsye se edhe elja e luleve nuk bhet menjher. Zakonisht lule t thata merren 4-8 kv/ha duke siguruar rreth 200-300 mij lek t reja t ardhura pr 1 hektar tok t mbjell. Prodhimi i prgatitur pr shitje duhet t ket kto karakteristika: Lulet t jen t plota, me ngjyrn karakteristike, t pastra nga krcejt e flett e vet bims dhe mbeturinat e bimve t tjera. Lulet nuk lejohen t nxira, t mykura etj.

Manuali i BMTE

109

AJI I MALIT
(Sideritis raeseri Boiss)

Emrtimi n gjuhn popullore: Edhe n gjuhn popullore aji i malit njihet me t njjtin emr. Prshkrimi: sht bim barishtore shumvjeare. Ka nj sistem rrnjor t dobt e jo t futur thell n tok. Lartsia e bims arrin 10-15 cm. Bima sht e veshur me push t bardhllimt n t hirt. Gjethet kan prmasa 10-60 mm t gjata dhe 6-20 mm t gjera. Ato kan form gjatore deri n t ngushta vezake. t prmbysura, t plota ose me dhmbza. Lulesa sht e prbr nga 5-20 qerthuj t rn dhe secili ka 6-10 lule t verdha deri n t verdh t elur. Lulzon n muajt Qershor-Korrik, n varsi t kushteve klimatike dhe lartsis nga niveli i detit. Formimi i fars fillon nga fundi i Korrikut, vazhdon gjat Gushtit dhe rrall shkon deri n 15 Shtator.

110

Manuali i BMTE

Prhapja: aji i malit konsiderohet si specie endemike e Ballkanit. N vendin ton sht m i prhapur n pjesn juglindore,por gjendet edhe n krahinat n jug t Shkumbinit. Klima dhe toka: I prket zonave me klim mesatare, q shtrihen n lartsit 1200-1800 metra mbi nivelin e detit n toka me formacione glqerore, vende shkmbore, me gur t rrall dhe substrakt t but. Kultivimi: Bima shtohet me far, me bim t marra nga flora spontane dhe fidan t prgatitur n fidanishte. Pr mbjellien direkt me far, materiali mbjells (fara) merret gjat muajit Korrik nga bim t shndosha. Pasi lihet q t thahet pr pak dit ajo pastrohet dhe prgatitet pr tu hedhur n ar. Paraprakisht ara duhet t jet e prgatitur pr mbjellie nprmjet punimeve dhe duhet t jet e shkrifruar mir.Afati i mbjelljes sht muaji Prill. Mbjellja bhet me rreshta 60 ose 70 cm larg dhe kur bhet rrallimi, bimt lihen 20-30 cm larg njra-tjetrs. Pr 1 ha duhet 10 kg far. Rezultate t mira jep mbjellja me fidan t prgatitur n fidanishte dhe mbjellja me filiza t marr nga bimt mm. Praktikisht nga ana ekonomike mnyra m e mir sht mbjellja me filiza t marr nga bimt mm. Koha m e mir pr mbjellie sht gjat muajit Nntor dhe muaji Prill. Me qllim q t mos bjm prsritje t problemeve, ia vlen t themi se e gjithe proedura e puns sht e njjt me at t rigonit, ndaj nuk e shohim t arsyeshme ta trajtojm. Pasi fidani sht formuar, vitet e para t jets jep rozet me gjethe, ndrsa vitin e dyt dalin krcejt lulembajts. Krcejt e vegjl jan t shumt, deri n 40 gjat vitit t par, ndrsa n vitin e dyt ato rriten dhe dyfishohen n numr. Vjelja e prodhimit: aji ka nj periudh t gjat lulzimi. Lulzimi fillon nga fundi i muajit Qershor, intensifikohet n muajt Korrik e Gusht dhe fillon t bjer n ditt e para t Shtatorit. N fillim lulzojn lulet e degve kryesore, pastaj n priudhat e mvonshme, nga degzmet e dyta dalin lule t tjera. Kshtu
Manuali i BMTE 111

dhe vjelja e luleve duhet t kryhet periodikisht me lulzimin e plot duke i prer me grshr deri n nivelin e kaubes. Lulet e prera lidhen n tufa t vogla dhe drgohen pr tu thar n vendin e caktuar. Ekonomikisht nuk mund t prcaktojm leverdin e kultivimit t ajit, pasi krkesat e tregut t jashtm jan t pakta, por mjafton t themi se nga 1 ha tok e mbjell me aj merren rreth 10.000 tufza lulesh (nga 1 tufz pr do m). do tuf aji n tregun e brendshm shitet rreth 30-50 lek. Pr do ha mund t merren mbi 300 mij lek t reja t ardhura.

112

Manuali i BMTE

XHIROKULLI
(Colchicum automnale.L)

Emrtimi n gjuhn popullore: Edhe n gjuhn popullore xhirokulli njihet me t njjtin emr. Prshkrimi: sht bim barishtore shumvjeare, me qep zhardhok, dhe arrin nj lartsi prej 10-40 cm. Gjethet heshtore t shklqyeshme, 2-7 cm t gjra dhe dalin s bashku me frutin e vitit n vazhdim. Fruti sht nj kapsul eliptike e madhe, q del gjat muajit Prill, brenda ka shum fara t vogla me ngjyr t murrme. Prhapja: sht i prhapur kryesisht n zonat malore verilindore t Shqipris dhe n Lunxhri (Gjirokastr). Klima dhe toka: Rritet dhe zhvillohet n vende me lagshti, por gjendet dhe n vende jo shum t thata dhe me tok t mire. Pjest q prdoren: Xhirokullit i prdoren farat. Ato mblidhen
Manuali i BMTE 113

gjat muajve Qershor-Korrik (Gusht), kur jan akoma t gjelbrta (nuk duhen pritur kur farat t marrin ngjyr t murrme). Vjelja: Bhet gjat muajve Qershor-Korrik (Gusht), por ndalohet grumbullimi sepse sht bim me statusin e species q rrezikohet t zhduket. Kushtet teknike: Farat duhet t jen t thata, me ngjyr kafe, brenda krem t elura t pastra (duhet t siten), t pjekura, t pa deformuara, me madhsi 1.5-2.5 mm, shum t forta dhe t pashtypura.

114

Manuali i BMTE

PELINI
(Artemisia obsinthium L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: N gjuhn popullore njihet me emrat pelini dhe kafnjerra. Prshkrimi: sht bim barishtore shumvjeare, me ngjyr hiri n t bardh, rritet n lartsi 40-100 cm. Gjethet i ka t kmbyera. Lulet jan t vogla n form kokrrash t verdha n t gjelbr. Prhapja: sht i prhapur n zonat malore n gjith vendin. Klima dhe toka: Rritet dhe zhvillohet n vende me lagshti, por gjendet dhe n vende jo shum t thata por me tok t mir. Pjest q prdoren: Pelinit i prdoren majat e lulzuara (herbat).

Manuali i BMTE

115

Vjelja: Bhet gjat muajve Korrik-Gusht dhe majat mblidhen n fillim t lulzimit. Krkesat teknike: Herba e pelinit mblidhet kur t jet e zhvilluar, gjysm e that, gjysm e lulzuar, krcelli i mbuluar me flet dhe lule. Ngjyra e krcellit dhe gjetheve t jet jeshile n gri dhe me lule t verdha dhe gjatsia t jet 20-35 cm.

116

Manuali i BMTE

TRUMZA
(Satureja montana L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Edhe n gjuhn popullore njihet me emrin trumz ose trumz. Prshkrimi: sht bim shumvjeare, rritet n lartsi deri 40-60 cm, me rrnj boshtore t forta, krcej t drejt me kater qoshe, t pushzuar dhe me degza t drejta. Gjethet t prkundrejta, n form shtize, t rudhosura, pa bisht dhe pak t dhmbzuara. Lulet jan tubolare, t grupuara nga 5-10 lule, t vendosuara nn sqetulln e gjetheve si dhe me ngjyr t bardh kalojn deri n vjollc ose trndafili. Lulzimi ndodh nga muaji Maj deri n Korrik. Prhapja: sht e prhapur n zonat malore, n toka glqerore dhe n shpate me diell.
Manuali i BMTE 117

Klima dhe toka: Rritet dhe zhvillohet n vende me lagshti mesatare dhe n toka glqerore. Pjest q i prdoren: Trumzs i prdoret herba n gjndje t lulzuar me gjatsi 10-15 cm. Vjelja: Bhet gjat muajve Qershor-Shtator dhe grumbullimi kryhet n periudhn e lulzimit. Krkesat teknike: Mblidhen majat e lulzuara, ku pas tharjes prdoren gjethet dhe lulet e thata, t shkoqura dhe t situra deri n 3mm si dhe t pastruara nga bishtat e copat e tjera. Vjelja bhet me an t prerjes me drapr t herbave me gjatsi 10-15 cm. Produkti thahet n hije.

118

Manuali i BMTE

DLLINJA E ZEZ
(Juniperus communis L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: N gjuhn popullore njihet me emrin dllinj, gllija, glli etj. Prshkrimi: sht bim shkurre, kaube e degzuar n baz me lartsi 1-2 m. Gjethe t ngushta, maj mpreht, t vendosura treshe dhe 1-2 cm t gjata. sht bim dioike me lule t ndara. Fruti sht rrushk q prfaqsohet nga  nj kokrr me ngjyr t errt, me madhsi 5-8 mm dhe q piqet pas dy vjetsh (n vjeshtn e vitit t dyt). Prhapja: sht e prhapur kryesisht n male, n pyjet e Pishs dhe Mshtekns, n vende gurishtore, por gjendet dhe n toka t tjera. Klima dhe toka: Rritet dhe zhvillohet n vende me lagshti mesatare dhe n toka t freskta.
Manuali i BMTE 119

Pjest q i prdoren: Dllinjs s zez i prdoren kokrrat n industrin ushqimore dhe farmaceutik. Vjelja: Bhet gjat muajve Shtator-Dhjetor, por mund t mblidhen edhe n Shkurt. Krkesat teknike: Mblidhen frutat e pjekur (duhet br kujdes t mos mblidhen frutat e vitit t pare), kur jan t rrumbullakt, t shndritshm, me diametr mbi 4 mm, me ngjyr blu t errt ose vilolet e thell. Frutat mblidhen n muajt Shtator-Dhjetor dhe n Shkurt duke e shkundur dllinjn. Kokrrat e grumbullura vendosen pr tu thar n shtresa t holla, me trashsi 1-2 cm, n vende t ajrosura dhe pzihen do 4-5 or me krehr druri pr ti pastruar nga gjethet apo copat e krcejve. Lagshtira e kokrrave duhet t jet 20% dhe pastaj ambalazhohen n thas bezeje.

120

Manuali i BMTE

MURRIZI
(Crataegus monogyna L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: N gjuhn popullore njihet me emrat murriz, murrizi njbrthamsh, murrizi me nj shtyllz. Prshkrimi: sht bim shkurrore ose dru i vogl me lartsi 2-5 m me degzime gjmbore. Gjethet i ka t ndara,t dhmbzuara n skaje dhe vezake t prmbysura deri rombike. Lulet jan t bardha pak n ngjyr roz dhe q lulzojne nga muaji Maj deri n Qershor. Frutet jan t kuqe, t rrumbullakta deri vezake, me nj brtham me madhsi deri 1cm. Prhapja: Rritet si nnpyll i pyjeve t dushqeve, ahut, shkurreta,  por mund t gjendet edhe n djerrina. Klima dhe toka: Rritet n livadhet kodrinore dhe shpate me diell, vende gurore e t thata deri n lartsin 1500 m mbi nivelin e detit.
Manuali i BMTE 121

Pjest q i prdoren: I prdoren lulet, gjethet dhe frutet. Vjelja: Pr lulet bhet n muajt Prill-Maj, ndrsa pr gjethet n Maj-Korrik dhe frutet n muajt Gusht-Tetor. Krkesat teknike: Lulet mblidhen kur jan buqeta t lulzuara deri pjesrisht gonxhe, me bisht deri 1 cm. Kokrrat vilen pa bisht, kur piqen dhe marrin ngjyr t kuqe apo vishnje. Tharja e frutave bhet n diell.

122

Manuali i BMTE

MJEDRA
(Rubus ideaus L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: N gjuhn popullore njihet me emrat mjedhr, mjedr, dredhz, mithr, mjetr, njetr, kampulz, malin, mjedra. Prshkrimi: sht bim shkurrore me lartsi deri n 1-1.5 m, me degzime gjmbore. Gjethet i ka t ndara, t dhmbzuara n skaje dhe vezake t prmbysura deri rombike. Lulet jan t  bardha pak n ngjyr roz dhe q lulzojne nga muaji Maj deri n Qershor. Frutat jan t kuqe, t rrumbullakta deri vezake, me nj brtham me madhsi deri n 1cm. Prhapja: Gjendet shpesh n lartsit nga 800-1800 m mbi nivelin e detit. Klima dhe toka: sht bim q nuk ka shum krkesa ndaj kushteve klimatike apo t toks.

Manuali i BMTE

123

Pjest q prdoren: Kryesisht i prdoren gjethet dhe frutat. Vjelja: Vjelja e gjetheve kryhet n Qershor-Gusht, ndrsa e frutave n Korrik-Gusht. Krkesat teknike: Gjethet mblidhen me bishtin e tyre natyral n kohn e lulzimit, ndrsa frutat n kohn e pjekies. Prdoret pr shrimin e smundjeve t ndryshme t lkurs, kundr kolitit, pezmatimit t mishit t dhmbve etj.

124

Manuali i BMTE

BLIRI
(Tilia cordata L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: N gjuhn popullore njihet me emrat bliri, bli si zemr, bliri gjethevogl, bliri i kuq. Prshkrimi: sht dru q rritet deri n 25 m lartsi, sht gjetherns, me simetri t thjesht. Sistemin rrnjor e ka mjaft t zhvilluar. Gjethet i kan n form zemre, t kmbyera, me maj t gjat e t mpreht, me bisht t gjat dhe anash t dhmbzuara. Lulet i ka n brakte, mbi nj bisht t prbashkt, me ngjyr t bardh deri n t verdh. Gjethet lulzojn prej fillimit t pranvers e deri n vjesht (kryesisht nga Qeshori deri n Korrik). sht lloj q jeton gjat. Prhapja: Rritet n shkurreta, pyje, n shpate dhe sidomos n zonat e dushkut dhe t ahut. Klima dhe toka: Krkon toka t pasura dhe t thella. Rritet dhe i kultivuar pothuajse kudo.
Manuali i BMTE 125

Pjest q prdoren: Blirit i prdoren lulet s bashku me braktet. Vjelja: Kryhet n Qershor-Korrik kur kan elur t paktn 2/3 e gonxheve. Krkesat teknike: Vjelja bhet me dor ose me grshr, duke prdorur shkall (nuk duhet prer degt apo shkundur me shkop). Duhet t kihet parasysh t mos hiqen m shum se 60-70 % e luleve. Lulet mblidhen s bashku me braktet n fillim t lulzimit, derisa nuk ka elur gjysma e bims. Vjelja preferohet t bhet gjat kohs me diell. Mbledhja e luleve kryhet n periudhn QershorKorrik. Tharja bhet n hije, duke ruajtur ngjyrn e verdh n t gjelbr t elur. Nuk duhet t thahen t hedhura mbi plastamas, por mbi shtroja beze. Prdoret kundr kollitjes, pengesave n rrugt e frymmarrjes, hipertensionit, qetsimit t nervave, dhe ftohjeve.

126

Manuali i BMTE

VALERIANA
(Valeriana officinalis L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Harain mjeksor, valeriana. Prshkrimi: Arrin gjatsin deri 1 m dhe degzohet vetm n pjesn e siprme, ka shum rrnjza, gjethet i ka pendore t prera, kurse lulet ngjyr t kuqrremt apo t bardh. Prhapja: Rritet n vende t lagta, rreth lumenjve, npr livadhe si dhe npr shkmbinj.


Klima dhe toka: Nuk ka shum krkesa ndaj kushteve klimatike apo t toks. Pjest q prdoren: Valerians i prdoren rrnjt, lvorja dhe farat. Vjelja: Rrnjt duhet t nxirren n vjesht apo n pranvern e hershme. Lvorja dhe farat mblidhen kur bima sht n lulzim.
Manuali i BMTE 127

Krkesat teknike: Rrnjt duhet t nxirren me kujdes dhe duhet t pastrohen mire. Gjat mbledhjes s lvores duhet treguar kujdes q bima t mos dmtohet. Prdoret kundr ngarkesave nervore, dhimbjes s koks, pagjumsis, pr qetsimin e zemrs etj.

128

Manuali i BMTE

MANUSHAQE
(Viola odorata L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Manushaqe, vjollc. Prshkrimi: Gjethet kan form veshke shyt (dhe form llapeje). Lulet rreth 1.5 cm, me ngjyr vjollc t errta. Prhapja: Rritet buz gardheve e shkurreve dhe vende me bar n t gjith zonn e ult ku ka lagshti dhe pak diell. Klima dhe toka: Ka shum krkesa ndaj kushteve klimatike veanarisht ndaj lagshtirs. Pjest q prdoren: I prdoren lulet dhe rrnjt. Vjelja: Vjelja e luleve kryhet n pranver, gjat muajve MarsMaj kurse vjelja e rrnjve n vjesht gjat muajit Shtator.
Manuali i BMTE 129

Krkesat teknike: Rrnjt duhet t nxirren me kujdes dhe duhet t pastrohen mire. Lulet pasi t mblidhen duhet t thahen n hije, t vendosura mbi cop bezeje. Prdoret kundr kolls, glbazs dhe pr t nxjerr djers. Lngu i prfituar nga zierja e rrnjve prdoret kundr dhimbjeve t koks, pagjumsis, epilepsis, pr pastrimin e gjakut. Gjethet n form llapaje, prdoren kundr plagve t qelbzuara, lungave, zgjebes, iritimit t lkurs.

130

Manuali i BMTE

SALEPI
(Orchis morio L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: salep morio, lulepranvere, luleqyqeje, barqyqe. Prshkrimi: Bimt e gjinis Orchis jan barishtore shumvjeare. Zhardhokt e llojeve te ndryshme t gjinis Orchis mund t jen me form sferike, vezake apo forma tjera. Krcelli i gjat 5-30 cm me ngjyr t gjelbr t ndritshme, kurse lulesa merr ngjyr vjollc dhe n baz gjenden gjethet me maj t cilat palosen pr nga krcelli. Lulesa n trajt kalliri ka form vezake me gjatsi 4-8cm me 7-20 lule. Lulet jan me ngjyr vjollc dhe arom t mir. Prhapja: Salepi takohet n livadhe dhe kullota malore. Pjest q prdoren: Salepit i prdoret zhardhoku (rrnja).
Manuali i BMTE 131

Vjelja: Mund t mblidhen t gjitha llojet e gjinis Orchis. Zhardhokt e vjetr, t vyshkur e t but s bashku me bimn prsri i mbjellim n vendin e mparshm dhe gropa ngjeshet. Krkesat teknike: Zhardhokt duhet t nxirren me kujdes dhe duhet t pastrohen mire. Zhardhokt lahen me uj t pastr, pastaj ngrohen ne uj pr afro 3 minuta dhe pastaj i thajm duke i fshir me leck t pastr dhe n fund i drgojm n tharje. Zhardhokt e llojeve t salepit, t thar dhe t shtypur n form mielli (4-10 gr n nj got uj), prdoren pr t prgatitur pije t ngrohta zbutse kundr kolls (ajra). Lngu i prfituar q njihet me emrin salep, prdoret edhe si pije freskuese. N mjeksin popullore m t krkuar jan zhardhokt sferik. Prdoret edhe si shtes e barnave me veprim stimulues, sepse e qetsojn mukozn e ngacmuar. Shnim: T gjitha llojet e salepit jan t rrezikuara, sepse shfrytzohen pa kujdes. Prandaj numri i tyre po zvoglohet gjithnj e m shum n natyr. Llojet e salepit jan t mbrojtura sipas konventn ndrkombtare (CITES), d.m.th. pr t br tregti me kto bim duhet poseduar ertifikat speciale. Ruajtja e habitatit: Nga nj habitat i salepit mund t merren afro 40% e bimve, kurse 60 % duhet t mbeten. N t njjtin habitat mund t grumbullohen bimt nj here n do tre vjet. Prandaj duhet q bima salepit t kultivohet, sepse kshtu e mbrojm ket lloj bimor dhe njkohsisht sht paraqet leverdishmri pr blersit dhe fermert.

132

Manuali i BMTE

BORZILOKU
(Ocimum basilicum L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: N gjuhn popullore quhet borzilok, selfion, felsigjen etj. Prshkrimi: sht bim barishtore njvjeare, me krcell katrkndor, t degzuar me lartsi 50-60 cm. gjethet e prkundrejta me bisht t shkurtr, t lmuar, n form ovale shtizore, me ngjyr t gjelbr dhe vjollc. Lulet jan t bardha, t grupuara n form kalliri me nga 6-10 lulesa. Lulzon nga QershoriTetor dhe fruti sht aken dhe prdoret si far. Prhapja: Rritet n vende t lagta, rreth lumenjve, n livadhe, si dhe npr shkmbinj. N vendin ton rritet edhe si lloj i kultivuar. Klima dhe toka: Nuk ka shum krkesa ndaj kushteve klimatike apo edafike
Manuali i BMTE 133

Pjest q prdoren: Prdoret komplet bima me deg, gjethe e lules.Gjen prdorim n farmaceutik, parfumeri si dhe n industrin ushqimore. Vjelja: Bima s bashku me degt mblidhet n kohn e lulzimit (pjesa mbitoksore). Krkesat teknike: Grumbullimi nuk sht i vshtir. Bima me degt mblidhet gjat kohs q sht n lulzim, dhe prdoret si n gjndje t that ashtu edhe t njom. Prdoret pr shrimin e smundjeve t zorreve, stomakut, veshkave, rrugeve urinare, si gargar kundr infeksioneve t gojs, mjekimin e plagve etj.

134

Manuali i BMTE

GJETHEDELLI
(Plantago lanceloata L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: gjethedell heshtor, guhdhelpne, kryebardh, dejz, zoks, gjethi heshtor. Prshkrimi: Arrin lartsin 10-40 cm, ka gjethe t gjata lineare dhe t ngushta dhe lulet formojn nj kalli t gjat. Prhapja: Rritet n livadhe, n kullosa, n djerrina dhe n male. Klima dhe toka: Nuk ka shum krkesa ndaj kushteve klimatike apo t toks dhe rritet n lartsi t ndryshme mbi nivelin e detit. Pjest q prdoren: I prdoren vetm gjethet. Vjelja: Grumbullohen gjethet, por nganjher edhe e tr bima. Prdoret pr ndalimin e gjakderdhjes, kundr ndezjes s mushkrive, pr shrimin e smundjeve t lukthit si dhe kundr jashtqitjes dhe shtangimeve.
Manuali i BMTE 135

Krkesat teknike: Gjethet mblidhen pothuaj gjat gjith kohs s vegjetacionit. Gjethet mblidhen jo n t gjith bimn, por me t zgjedhur dhe pastaj thahen n hije. Prdoren gjethet e thata t cilat prvlohen n nj litr uj, pastaj e mbulojm enn dhe e lm t qndroj 30 minuta. Pasi t ftohet kullohet dhe pihet nga nj got aji, tri her n dit, pas buke.

136

Manuali i BMTE

KULUMBRIA
(Prunus spinosa L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: kulumbri, kulmari, kulumri, kulumbridhe, kumri. Prshkrimi: sht shkurre q rritet deri n 5m, dhe prmban gjemba.Gjethet i ka eliptike dhe t sharruara anash. Lulet jan me ngjyr t bardh. Lulzon prej muajit Mars deri n Maj ndrsa frytet fillojn t piqen n Gusht. Prhapja: Rritet n zonat malore, n fusha,vende t nxehta etj. Klima dhe toka: Rritet n lartsi t ndryshme mbi nivelin e detit. Pjest q prdoren: I prdoren lulet dhe frutat.

Manuali i BMTE

137

Vjelja: Lulet duhet t mblidhen n fillim t lulzimit n muajt Mars-Prill. Fruti duhet t mblidhet kur sht i fort dhe para se t dmtohet nga bryma dhe ngricat e muajit Tetor. Krkesat teknike: Lulet pasi shkoqen me kujdes thahen n hije (mund t prdoren dhe t njoma) kurse frutet mblidhen sapo forcohen dhe marrin ngjyr blu t errt. Prdoret pr shrimin nga diarreja, luftimin e dizenteris, pastrimin e gjakut, si dhe smundjeve n veshka.

138

Manuali i BMTE

MANAFERRA
(Rubus fruticosus L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Manaferr, manaferra e egr. Prshkrimi: Bim shkurrore q rritet deri n 3 m, me degza me qoshe t gjata dhe me gjemba. Gjethet jan pendore, n form vezake, t bardhreme ose hiri, n faqen e poshtme t t cilave kan gjemba t vegjl. Lulet jan me ngjyr t bardh apo trndafili t grumbulluara n maj t degve. Lulzon gjat pranvers dhe vers. Frutet jan si manza t vegjl me ngjyr t zez. Prhapja: sht mjaft e prhapur sidomos n pyje apo n vende me drit. Gjendet npr gardhe, buz rrugve. sht e prhapur pothuajse kudo n vendin ton. Klima dhe toka: Nuk ka shum krkesa ndaj kushteve klimatike apo t toks.

Manuali i BMTE

139

Pjest q prdoren: I prdoren gjethet dhe frutet. Vjelja: Gjethet mblidhen gjat muajve Qershor-Gusht, ndrsa frutat n muajt Gusht-Shtator. Krkesat teknike: Gjethet mblidhen gjat kohs s vegjetacionit. Ato mblidhen t plota me bishtin e tyre natyral. Frutet kur piqen kan ngjyr t zez. Prdoret pr shrimin e smundjeve t diarres kronike, hemeroideve, plagve t ndryshme etj.

140

Manuali i BMTE

Shqema
(Rhus coriaria L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Shqem Prshkrimi: Shkurre q rritet deri n 3 m lartsi. Gjethet jan t vendosura (renditura) n pend, kompakte dhe jan t gjata 9 deri 15 cm. Lulet jan me tufa,ngjyr t gjelbr n t bardh. Frutet jan me ngjyr t vragt n t zez dhe kan tanine, vaj dhe acide t ndryshme organike. Prhapja: sht mjaft e prhapur. Gjendet n Dibr, Librazhd, Skrapar, Prmet, Sarand, Berat, Vlor, Tepelen dhe Shkoder. Klima dhe toka: Nuk ka shum krkesa ndaj kushteve klimatike apo edafike (toks). Rritet edhe n toka skeletike, t varfra dhe glqerore. Pjest q prdoren: Prdoren degzat me gjethet me gjatsi deri n 25 cm.
Manuali i BMTE 141

Vjelja: Gjethet mblidhen gjat muajve Korrik-Gusht. Krkesat teknike: Degzat s bashku me gjethet priten dhe pastaj thahen n diell.Gjethet vendosen n nj fare lartsie mbi token (rreth 40 cm) dhe shprndahen n shtresa t holla. M pas gjethet coptohen (veohen degzat nga gjethet), pastrohen dhe ambalazhohen ve degt e ve gjethet n thas t ajrosur. Prdoret pr prodhimin e tanins.

142

Manuali i BMTE

CERMDELLI
(Cotinus coggyria Scop; Sinrhus cotinus L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: cermdell, shqem, shkemz etj. Prshkrimi: sht bim shkurrore q rritet deri n 5m. Gjethet i ka 3-5 cm t gjata ose dhe m shum. Lulet jan me ngjyr t kuqrremt deri n vjollc e errt. Ato kundrmojn er t forte dhe t kndshme, si dhe jan mjaltse. Prhapja: Rritet rreth maleve, n fusha dhe n vende t nxehta. Klima dhe toka: Rritet kudo, jeton gjat, rritet n toka t varfra, t thata, gelqerore e me gur. Takohet n lartsi t ndryshme mbi nivelin e detit. sht lloj dritdashs dhe termofil (nxehtsidashs) dhe duron temperatura deri n -30 C. Pjest q prdoren: I prdoren degzat dhe gjethet (degzat deri n 40 cm).
Manuali i BMTE 143

Vjelja: Kryhet nga Korriku n Gusht. Krkesat teknike: Degzat deri n 40 cm s bashku me gjethet priten dhe thahen n diell. Ato vendosen n shtresa t holla, deri sa t thrmohen lehtsisht. Pastaj coptohen, veohen degzat nga gjethet, pastrohen dhe ambalazhohen.Gjethet dhe degzat vendosen vemas dhe ambalazhohen n thas t ajrosur. sht mire q t mblidhen duar duar, duke filluar nga pjesa e poshtme e bims. Kur gjethet marrin ngjyr t kuqe nuk rekomandohen t mblidhen. Prdoret pr prodhimin e tanins.

144

Manuali i BMTE

Manxurana
(Majorana hortensias Mnch, sin. Origanum majorana L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: manxuran, rigon manxuran, nazardin, nazarane etj. Prshkrimi: Bim barishtore shumvjeare (n zonat e ftohta nj ose dy vjeare), aromatike, krcej katr qoshesh, t drejt, 40-60 cm t lart. N fillim me ngjyr t gjelbr-hiri me push, m von t shogt t murrme. Gjethet jan t qndrueshme, t kundrejta, me bisht t shkurtr, vezake, 2 cm t gjata dhe 1 cm t gjra. Lulet e shumta t vogla me ngjyr t bardh ose roz, jan t vendosura n lules n form kalliri dhe dalin nga sqetullat e siprme t gjetheve. Lulzon nga fundi i muajit Qershor dhe Korrik. Frutet jan shum t vegjl vezak ose afrsisht sferik.
Manuali i BMTE 145

Prhapja: sht bim aromatike tipike e Mesdheut lindor. Nuk rritet n mnyr spontane n vendin tone, por sht kultivuar dhe vazhdon t kultivohet. Klima dhe toka: Shkon n toka karbonatike e gurishtore t thata, por rezultate shum t mira merren n toka t lehta, t thella dhe t pasura me humus. sht bim q krkon lagshti e nxehtsi dhe nuk u reziston ngricave t vonshme. Nuk rritet n toka t rnda e t ftohta. Kultivimi: Shumzohet me far ose n mnyr vegjetative (me shpatulla). Rezultate m t mira jep mbjellja me fidan. N parcelat e prodhimit manxurana mbillet me far ose me fidan t prgatitur n farishtore sipas mnyrave t mposhtme: 1. Mbjellja me fidan t rrnjzuar. Fidant prgatiten n fidanishte n shtretr t ftoht apo t nxeht n zonat e ftohta. Kur fidant jan forcuar dhe rrnjzuar, rrallohen duke i ln n largsi 5 10 cm dhe kur arrijn gjatsin 4 6 cm, jan t gatshm pr mbjellie.Rregullisht duhet 5 gr/m2 dhe t gjitha shrbimet kryhen si tek kulturat e tjera. Pr 1 ha siprfaqe t kultivuar, fidant mund t sigurohen n 100 m2 farishtore. 2. Shumzimi vegjetativ. Pr shumzimin vegjetativ, prgatiten shpatullat me gjatsi 12 17 cm, t cilat nxirren gjat muajve Shkurt Mars dhe m pas mbillen mnjher n vullaja me skem 10 15 cm x 15 18 cm. Gjat vers ujiten dhe prashiten.Pastaj nga fundi i vjeshts ose fillimi i pranvers pasardhse mbillen n parcelat e destinuara pr prodhim. Mbjellja dhe shrbimet n parcelat e prodhimit: Toka punohet n vjesht ku hidhet dhe pleh inorganik (sepse plehu organik i jep shije t keqe bims) si superfosfat, ure etj. Gjat dimrit toka
146 Manuali i BMTE

mbahet e kulluar dhe n pranver bhet punimi i dyt, diskimi dhe nivelimi. Mbjellja me fidan n fush bhet n muajin Maj, n fole me skem [20 40 x 10 15] cm. N do fole mbillen tre fidan. Gjat ksaj kohe fidant kan nevoj pr shrbime kulturale. Pjest q vlersohen: I vlersohet e gjith pjesa mbitoksore. Vjelja e prodhimit: Korret kur sht n lulzim t plot, n lartsi 8 10 cm mbi tok. Tharja bhet mbi trina dhe nuk duhet t laget. Prdoret pr prodhimin e tanins. Prmban edhe rrshir, hidrokarbure ciklike (terpen) dhe lnd t hidhura, alkole etj.

Manuali i BMTE

147

MENTA
(Mentha piperita L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Mendr e but, najazm, menexhik, dhjomz etj. Prshkrimi: sht bim barishtore q rritet deri n 40 70 cm. Sistemi rrnjor siprfaqsor, me rizoma e stolona kater qoshsh. Nga nyjet e stolonave zhvillohen rrnjt ansore dhe gjethe t vogla t gjelbra ose manushaqe n t kuqe. Stolonet degzohen dhe rriten horizontalisht nga 20 50 cm, dhe do vit prej tyre dalin krcej. Kshtu q bima siguron zhvillim e prhapje t vrullshme vegjetative. Krcejt jan katr qoshsh, t degzuar me ngjyr t gjelbr n t kuqe. Gjethe t prkundrejta me bisht t shkurtr, n form vezake heshtake, t dhmbzuara anash e me qime t forta n ann e poshtme, me gjendra t shumta q prmbajn esenc me arom e shije t kndshme Gjethet jan 3 8 cm t gjata dhe 1 2 cm t gjra. Lule t vogla me ngjyr blu t elur ose t kuqe manushaqe, t grumbulluara n maj t krcellit
148 Manuali i BMTE

dhe n sqetullat e gjetheve n lulesa kalliri. Lulzon n Qershor Shtator. Fruti ka katr akena. Prhapja: Rritet n shum zona, q prkojn me kushtet e zones mesdhetare. Klima dhe toka: Rritet kudo. Nuk ka krkesa ndaj toks, por nuk rritet n toka t rnda deltinore e q formojn kore. Plqen zonat e mbrojtura nga errat e ftohta, zhvillohet mire n toka t lehta aluvionale me uj. Preferon klim me lagshti dhe sht lloj dritdashs. Pjest q prdoren: I prdoret pjesa mbitoksore, degzat dhe gjethet (herba). Vjelja: Bhet n momentin kur bima sht n periudhn e gonxhinimit. Korrja e par bhet n muajin Qershor kurse e dyta n muajin Tetor. Krkesat teknike: Korret n dit me diell n kohen e mbarimit t lulzimit (koh kur prqindja e mentolit sht mjaft e lart) dhe thahen n hije. Kur prdoret pr distilim pasi korret lihet n parcel pr disa or e pastaj ohet n distilator. Prdoret n industin e likernave, kozmetik, parfumeri dhe sidomos si aj pr smundjet e stomakut, mlis, si anti-asmatik, kundr inflamacioneve t rrugve t frymmarrjes etj.

Manuali i BMTE

149

BARI MAJASLLIT
(Teucrium polium L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Bari i majasllit Prshkrimi: sht bim shumvjeare, me krcej t prkulur me maj lart. Gjethet i ka me push. Lulesat n form vilejem me ngjyr t purpurt. Lulzon n Maj - Korrik. Prhapja: Rritet spontanisht kudo. Klima dhe toka: Pjest q prdoren: i prdoren pjesa mbitoksore (herba). Prmban pak essence, lnd t hidhura e tanike. Pjest q prdoren: I prdoret pjesa mbitoksore (herba). Vjelja: Bhet gjat lulzimit. Krkesat teknike: Grumbullohet gjat periudhs s lulzimit, pastaj thahet dhe ambalazhohet.

150

Manuali i BMTE

SHEGA E EGR
(Punica granatum L.)

Emrtimi n gjuhn popullore: Sheg Prshkrimi: Shega e egr sht  forma q tek ne gjendet n form shkurreje shumtrupshe (e prbre nga disa trungje shkurrore). Lartsia e saj ndryshon sipas vendit nga 2,5-4 m. Degt dhe degzat kan gjmba t shumta dhe t gjata; trupi ka ngjyr t prhimte.  Gjethet me nj mesdamar t dukshem, arrijn deri 8 cm t gjata dhe 6-12 mm t gjra. Ka lule t kuqe t vogla dhe frutat i rrit n madhsine e nj molle t vogel, nj pjes e t cilave ahen n kohn e parapjekjes. Druri i shegs sht i ngjeshur, me ngjyr t verdh t celur, n brendsi me ngjyr t errt. Kurora arrin 4-5 m lartsi, dhe n raste t rralla mund t shkoj edhe m shum. Meqense, ashtu sic u theksua, sistemi rrnjor shte shum i zhvilluar, kjo prben nj nga faktort q shega e duron shum thatsiren. Shumohet me fara si dhe me copa e shpatulla.
Manuali i BMTE 151

Prhapja: Rritet spontanisht kudo, megjithse rritet n kushte natyrale prgjithesisht mjaft t vshtira, sht shum prodhuese. Klima dhe toka: Rritet kudo, rritet dhe n toka t varfra, t thata nuk ka krkesa t veanta. Pjest q prdoren: I prdoren lulet, frutat dhe lkura e rrnjeve. Prdorimi: Duhet cilsuar se lulet, frutat dhe lkura e rrnjeve mund t gjejn prdorim n mjekesi. Lengu i shegs s egr prmban 6-9% acid citrik, q eshte i vlefshm pr industrine ushqimore. Ne mjekesine popullore perdoren frutat dhe levozhgat e tyre, lulet, farat, rrenjet dhe levorja e degeve dhe e rrenjeve, e cila ka shije te athet dhe ere. Shega me farat e saj te kuqe si rubin eshte nje frut i shijshem por edhe shume i vlefshem per organizmin e njeriut. Ajo eshte konsideruar si frut i fertilitetit. Lengu i sheges permban mesatarisht 12 per qind sheqer, acide organike, pektine, vitamine C etj. Lengu dhe vaji i nxjerre nga farat e sheges eshte nje antioksidant i fuqishem. Vetem 30 minuta pas marrjes se lengut te sheges aktiviteti yne rritet me 32 per qind. Lengu i sheges shuan etjen, nxit oreksin dhe permireson tretjen e ushqimeve. Ai perdoret me sukses ne semundjet e stomakut dhe te zorreve, eshte freskues dhe menjanon helmet e organizmit. Lengu i sheges jep rezultate ne luftimin e paraziteve qe zhvillohen ne zorre. Lulet e sheges permbajne tanine dhe kane veti rrudhese e tonike; ato rekomandohen ne dhimbjet e barkut, ne hemorragji, ne hemorroidet, si dhe per gargara te gojes, kunder enjtjes se bajameve dhe acarimeve te mishrave te dhembeve. Lngu i shegs prdoret me sukses n smundjet e stomakut dhe t zorrve, sht freskues dhe mnjanon toksinat (helmet) e organizmit. Ai (lngu i portokallit) i jep freski mendimit t njeriut. Lulet e shegs prmbajn tanin dhe kan veti rrudhse e
152 Manuali i BMTE

tonike; ato rekomandohen n dhimbjet e barkut, n hemorragji, n hemorroidet, si dhe pr gargara (shplarje t gojs) kundr njtjes s bajameve dhe acarimeve t mishrave t dhmbve. Kuron smundjet e stomakut, smundjet e zorrve, dhimbjet e barkut, hemorroidet, enjtjen e bajameve , acarimin e mishrave t dhmbve. Prdorimi n form aji: Merren 20-30 gram lule shege n nj litr uj dhe vihen t zihen pr gjysm ore. Nga ky aj merren 2-3 gota aji n dit.

Manuali i BMTE

153

Dllinja e kuqe
(Juniperus oxhycedrus L.)

Prshkrimi: Ritet n prgjithsi n trajt shkureje porn toka fertile bhet edhe sa nj sru 9 10 metra i lart. Lvoren e drurit e ka t holl n ngjyr hiri n gshtenj. Gjrthet n trajt halash t qndrushme i ka 1,5 2 cm t gjata e 2 mm t gjra, t forta me maj, me dy vija t bardha sipr dhe me karen t dallushme posht. Fruti nj kokr e rumbullakt me diameter 6 12 mm e kuqereme me nj si pluhur ngjyr qielli rz luspave q piqet n vjeshtn e vitit t dyt. Prhapja: N vndin tone takohet si n zonn e ullirit ashtu edhe n at t dushweve, duke u shtrir edhe
154 Manuali i BMTE

n nnzonn e ngroht t ahut n faqe t ngrohta dhe t thata. Me shumic takohet n bregdetin e Vlors, n ranishtet bregdetare t Myzeqes, Kavajs, Shngjinit si dhe n gjith kodrat e pllajat e maleve q rihen nga errat e detit. M rall takohet edhe Brenda vndit sin mallet glqeror t Kurveleshit, Zagories, Skraparit, Librazhdit, Matit etj. Klima dhe toka: Do klim mesdhetare dhe mund t mbij n fardolloj toke edhe tek ato sterile por sigurisht tokat pjellore e favorizojn. Vetit biosilvike: Ritet ngadal, nuk ka krkesa ndaj lagshtirs s toks dhe t ajrit por nuk duron mungesn e drits dhe t nxehtsis. Struktura e makieve t bregdetit prbhet ose nga dllinja e kuqe e vetme ose e shoqruar me lloje t tjera dllinjash si J.sabina, ose nga lloje t tjera sklerofile si krifsha, xina, mrsina dhe beloti. Shumzohet me far qbin me vshtirsi ose duke u stratifikuar pr nj koh t gjat n t ftoht ose duke u mbjell menjher po t nxiren nga fruta jo plotsisht t pjekura. Fuqia mbirse e vogl, mbin mbas 2 vjet.Shumzohet edhe n mnyr vegjetative me deg q duhet t rnjzojn n sere. Qeverisja dhe trajtimi: N siprfaqe t rezikuara nga erodimi, dllinja e kuqe trajtohet si lloj mbrojts, ndrsa n stacjone pjellore ajo mund t shfrytzohet si do lloj tjetr halor . Vlera dhe prdorimi: Drun e ka t kuqeremt t imt me er t mire dhe shum rezistente ndaj kalbjes. E distiluar druja por edhe frutat jep nj vaj aromatik q prdoret pr luftimin e smundjeve t lkurs.Druja sht e mire pr djegie dhe pr prodhim qymyri. Prdoret pr konsolidimin e vndebve t xhveshura me an t pyllzimit.

Manuali i BMTE

155

MAREJA
(Arbutus unedo L. )

Prshkrimi: Mareja sht nj specie e makies mesdhetare e cilsa n kushte t mira toke ritet si nj dru q mund t arij deri 12 metra lartsi ndrsa n kushte t vshtira ritet n trajt shkureje.Bisqet e rinj i ka me qimza, gjethet t kmbyera, t qndrushme e t lkurta ovoeliptike t gjra me maj, anash pak t prveshura dhe me dhmb t mpreht t shklqyshme dhe me bisht t shkurtr t kuqeremt. Lulet i ka t bardha n t kuqeremta t vendosura n raceme t prbr t varura t cilat elin nga nndori n mars. Fruti nj bak si kokr luleshtrydhjeje por m e madhe e kuqe e elur kur piqet nga fundi i vjeshts fillimi i dimrit ,i mbl n t ngrn Fig.1. Prhapja: N vndin tone takohet gjithkund deri 700 - 800 metra altitud por m me shumic n Drisht, Kruj, rz Dajtit, Krrab, Shijak, Kavaj, Peqin, Elbasan., Gramsh, Berat ,Skrapar,
156 Manuali i BMTE

Mallakastr, Vlor, Ku, Tepelen, Prmet,Dropull, Delvin, Sarand e Konispol, duke u future thell n luginat e lumenjve kryesor t vndit si Mat, Shkumbin ,Devoll dhe Vjos. Jasht vndit gjndet n mbar mesdheun Portugali, Spanj, Francn perndimore, deri n Irland, n Greqi, Krime e Anadoll. Klima dhe toka: Krkon klim mesdhetare atlantike duke mos patur krkesa t veanta pr token por m t favorshme pr t jan tokat e shkrifta rano-argjilore. Vetit biosilvike: Mareja sht nj essence ngrohtsi dhe dritdashse q preferon vndet e mbrojtura nga era. Ritjen kryesore mareja e ka n pranver por edhe nj ritje t vogl n vjesht . Sipas Lacher mareja ka nj fotosintez t fort edhe n dimr. Esht nj essence me fuqi riprtritse shum t madhe e cila edhe kur digjet sht n gjndje t riprtrihet plotsisht me an t minjollave t shumta q nxjer nga rrnjt.Mund t shumzohet edhe me far e cila nxiret duke shtypur frutat. Farat jan t vogla ( nga 400 000 700 000 fara pr kilogram) pr mbirjen e t cilave kshillohet stratifikimi n t ftoht pr 1 2 muaj. Fuqia mbirse sht e lart. Fidanat riten shpejt prandaj trapjantohen ose ohen direkt n objekt para se t mbrijn lartsin 40 cm . Qeverisja dhe trajtimi: Mareja qeveriset si cungishte me turn 15 20 vjear qoft kur ajo sht e thjesht qoft kur sht e przjer me shqopn, xann, mersinn dhe prallin duke aritur n rastet m t mira t jap deri 150 m dru zjari pr hektar. Vlera dhe prdorimi: Prve prodhimit t druve t zjarit, prej mares mund t meren frutat q jan t konsumushme si dhe mund t distilohen pr raki, lulet q kan vler mjeksore dhe gjethet q prdoren pr regjien e lkurve. Mareja prdoret gjithashtu edhe si bim dekorative n parqe e lulishte. N pyjet q kulloten mareja ofron pr kafsht njfar forazhi dhe mund t konsumohet edhe nga riprtypsit e egr.
Manuali i BMTE 157

Xina
(Pistacia lentiscus L.)

Prshkrimi: Esht nj shkure me krcell t degzuar q n baz q mund t arij t ritet 3 8 metra. Lvoren leskra- leskra e ka t murme , kurse degt e reja i ka pa push dhe me ngjyr gshtenje. Gjethet e qndrushme i ka ift t pupluara t prbra nga 4 10 fletza eliptike t gjata 2 3,5 cm dhe t gjra 5 10 mm, t plota anash t lkurta dhe t forta me er t kndshme rshire. Lulet e vogla e t kuqereme i ka t renditura n vile lmshore 1 2 cm t gjata, t cilat elin prej marsit deri n maj. Fruti nj kokr e kuqe q kur piqet mer ngjyr t zezrem. Prhapja: Xina sht nj nga esencat m karakteristike t makies mesdhetare gjethembajtsee cila takohet me shumic n Konispol, Delvin, Himar, Dukat, Shushic Mallakastrn e poshtme dhe n luginn e Osumit deri n Nishov.M me pakic takohet n Sulov, prgjat Devollit deri n Bratil, , n luginn e Shkumbinit deri n Shkalln e Miraks, n kodrat e Kavajs, Dursit, prefund
158 Manuali i BMTE

vargmalit Dajt-Kruj---Milot n luginn e Matit dhe t Fanit, n kodrat e Lezhs dhe t Shkodrs. Jasht vndit gjendet n t gjith mesdheun , n ishujt e Kanaerve,n Eritre dhe n Somali Klima dhe toka: Do klim t ngaroht mesdhetaro-atlantike dhe mbin n fardolloj tokash e shkmbenjsh amnor duke preferuar ato rano argjilore. Vetit bio-silvike: Esenc pyjore q e do dritn xina duket se sht gjithashtu nj nga sklerofilet m rezistente ndaj ngricave . Prsa i prket sjelljes ndaj thatsirs ka disa fakte kontradiktore : kshtu edhe pse ka vlera osmotike konstante gjat t gjitha stinve, n ver sipas Walter transpiron shum .Lgusha e saj sht e pasur n azot kshtu q konsiderohet si nj essence prmirsuese e toks. Vlera e forazhit t saj sht modeste dhe jo konstante. Mer pjes n shum tipe makiesh me mersinn, bafrn, shqopn dhe shkure t tjera por formon edhe makie thuajse t thjeshta. Nuk favorizon prhapjen e zjareve por po qe se digjet disa here humb aftsin llastarizuese. Shumzohet me minjolla dhe me far. Mnyra e fundit sht e sigurt n brezin termo-mesdhetar. Qeverisja dhe trajtimi: Xina mund t jet e dobishme n monokulture n siprfaqe t vogla, ndrsa normalisht ajo trajtohet si cungishte s bashku me esencat e tjera t makies me t cilat przjehet. Mund t prdoret edhe si lloj nnpylli nn pyjet e pishave mesdhetare. Vlera dhe prdorimi; Gjethet e xins prmbajn tannin prandaj prdoren pr regjien e lkurve, Kokrat e xins prdoren si bim mjeksore pr t ndaluar barkun. Prej tyre mund t nxiret gjithashtu nj lloj vaji i cili sht i konsumushm por prdoret edhe pr prodhimin e sapuneve me er t mire. Druja e xins q sht e kuqeremt me blan t verdhreme sht e forte e imt e rnd dhe me er t, mire. Prdoret si lnd djegse pr t djegur kamina dhe pr t nxehur fura.
Manuali i BMTE 159

Bafra
(Pistacia terebinthus L.)

Prshkrimi: Lloj i familjes Anacardiaceae bafra rritet here n form shkureje (n stacione t dobta dhe kur dmtohet) dhe her n formn e nj druri me lartsi 8 10 metra.Gjethet e rnshme i ka tek t pupluara me 7 11 fletza, 4 b- 6 cm t gjata , t plota, t jeshilta e t shklqyerta sipr e t zbehta posht. Lulet e kuqeremta i ka t grumbulluara n panikla t zgjatura t cilat elin nga prilli deri n korik. Fruti nj kokr sa nj bizele n fillim jeshil pastaj i kuq m von si n ngjyr gshtenje. Prhapja: Takohet shpesh dhe gjithkund n t tre shtresat mesdhetare t Bernetit, pra nga nnzona e ullirit dhe e agrumeve deri n nnzonn e nxeht t
160 Manuali i BMTE

dushqeve sin Konispol, Delvin, Himar, karaburun, Vlor, Ku, Tepelen, Gjirokastr, Zagorie, Prmet,Skrapar, Mallakastr, Fjer, Berat, Lushnj, gramsh, Librazhd, Elbasan, Kavaj, Durs, Tiran, Kruj, Mat, Mirdit Lezh, Shkodr etj. Jasht vndit gjndet n mbar mesdheun prej ishujve Kanarie deri n Anadoll e Afrikn e veriut. Klima dhe toka: Do klim t ngroht mesdhetaro-atlantike e tranzitore dhe preferon toka glqerore t ngrohta, por mbin edhe n toka ranore. Vetit biosilvike: Esht nj dru shkure e zakonshme e makies mesdhetare e cila n ver konfondohet me llojet sklerofile. Mund t shumzohet me fare por edhe me minjolla. Qeverisja dhe trajtimi: Esht nj lloj q trajtohet s bashku me llojet e tjera t makies mbasi ajo e vetme nuk mund t determinoj karakterin e makies mesdhetare. Kudo q gjndet ajo duhet favorizuar pr t mos lejuar zhdukjen e saj. Vlera dhe prdorimi: Si lloj ka vler mbasi prej tij mund t nxiret terebentin po t plagoset e cila sht nj esenc me vlera mjeksore. Lvorja e drurit prmban 15 % tanin dhe mund t prdoret pr regjie, lkursh ndrsa frutat e bafrs jan t ngrnshme . Bafra prdoret gjithashtu edhe si nnshartes pr kokorecin e but ( Pistacia vera L ) .

Manuali i BMTE

161

162

Manuali i BMTE

SHTOJCA

Manuali i BMTE

163

164

Manuali i BMTE

Tabela prmbledhse e bimeve, Tabela prmbledhse e bimeve, pjeset dhe koha e grumbullimit pjeset dhe koha e grumbullimit
Numri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 Emertimi i bimes Arra (J.regia L.) Agulija (P.oficinalis) Bliri (T.Platyphyllos L.) aj mali (S.roheseri L.) Dafina (L.nobilis L) Dellinja e kuqe (J.oxycedrus L.) Dellinja e zeze (J.communis L.) Drunakuqi (Rh.fragula Mill.) Geshtenja (C.sativa Mill.) Gjethedelli (P.lanceolata L.) Hithera (U.dioica L.) Kamomili (M.chamomilla L.) Kinefusha (C.umbellatum Gilib.) Keputja e arave (E.arvense L.) Kulumria (P.spinosa L.) Lajthia (C.avellana L.) Lavandula L.vera DC) Lulebasani (H.perforatum L.) Lulekuqja (P.rhoeas L.) Luleshtrudhja (F.vesca L.) Makthi mjekesor (M.officinalis) Manushaqja (V.odorata L.) Manaferra (R.fruticosus L.) Manaferra e bute (R.ideaus l.) Medra e bute (M.piperita L.) Mellaga (M.sylvestris L.) Mente (M. longifolia) Micla (M.officinalis L.) Misri (Z.mays L.) Murrizi (C.oxyacantha L.) Njemijegjethesh (A.millefolium L.) Qingla (S.ebulus L.) Radhiqja (T.officinale L.) Rozmarina (R.officinale0 Rigoni (O.vulgare l.) Salepi (orchis ssp L.) Robinia R.pseudoacacia L.) Sanza (G.lutea L.) Sherebela (S.officinalis L.) Shpattorja (I.pallida lam.) Shtogu (S.nigra l.) Terfili i livadheve (T.pretense L) Trumza (S.montana L.) Timus (Th.vulgaris L.) Thundermushka (T.farfara L.) Ulliri (O.europea L.) Vishnja (C.vulgaris L.) Xhirokulli (C.autumnale L.) Zhumrica (Th.longicaulis C.Presl.) Valeriana (V.officinalis L.) Qershia e eger (C.avium L.) Trendafili i eger (R.canina L.) Viola (V.tricolor L.) Pjeset qe vilen gjethet
lulja

Periudha e vjeljes Qershor-Gusht

Prill - Qeshor

lulet herb me lule gjethet, frutat frytat frytat levorja gjethet gjethet gjethet lulet herba herba lulet gjethet lulet herba lulet gjethet herba lulet, rrenjet gjethet gjethet herba lulet, gjethet gjethet herba mustaqet lulet; frytet herba rrenjet rrenjet herba herba tuberat lulet rrenjet gjethet rizomat lulet lulet herba herba gjethet gjethet bishtat farat herba rrenjet bishtat frutat herba

Maj-Qershor Qershor-Gusht Maj - Qershor Janar - Shkurt Janar - Shkurt Shkurt - Prill Qershor - Gusht Maj - Gusht Korrik - Shtator Maj - Korrik Maj - Qershor Maj - 15 Korrik Mars - Prill Qersho - Gusht Qershor - Gusht Maj - Gusht Maj - Gusht Shtator - Nentor Maj - qershor Prill-Maj; Shkurt- Mars Maj - Shtator Maj - Gusht Maj - Shator Qershor - Korrik Maj - Korrik Maj - Shator Korrik - Tetor Prill - 15 Maj; Korrik - Tetor Qershor - korrik Shtator - Nentor Shkurt - Mars; Nentor Korrik - Shtator Qershor - Korrik Koorrik - Gusht Prill - Maj Shkurt; Korrik - Nentor qershor - Shtator Qershor -Tetor Prill - maj Maj - qershor Qershor - Gusht Maj - Gusht Qershor - Shtator Shkurt - Mars qershor - korrik Qershor - Gusht Prill - Qershor Shkurt; Shtator - Nentor Qershor - Korrik Gusht - Tetor Maj - Gusht

Koefinti, mase e thate/njome 1-5 1-5 1-5 1-6 1 - 3; 1 - 4 1 - 2.5 1-2 1- 2.5 1-5 1-7 1-5 1-5 1-3 1-3 1-8
1-4

1-5 1-5 1 - 1.2 1-4 1-5 1 -8; 1 - 3 1-5 1-5 1 - 5, 1 - 6 1 - 7; 1 - 5 1-5 1-4 1-3 1-4 1-4 1-4 1-4 1-4 1-5 1-3 1-7 1-3 1-4 1-3 1-7 1-6 1-3 1-4 1-6 1 - 2,5 1-3 1 - 1, 2 1-4 1-3 1-3 1-2 1-5

Manuali i BMTE

165

LISTA E BIMEVE Q U MBLIDHEN FRUTAT

Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 EMRI N LATINISHT Juniperus berrie-Jumbo Junperus berrie-Normal Juniper -Industrial Crataegus monogyna Roza Canina Juniperus Oxycedrus Myrtylli Pruni Spinosae Pyris Mali Sambuci Nigra Sorbus aucuparia Spinae christii Colchicum automnale Hippocastani Agni Casti Punica granatum Quercus fructus Acaciae semen Rubus fruticosi fruit Arbutus unedo Pinus halepensis Laurel Fructus Sambuci ebulus Sinapic alba Citrus vulgaris silvester Eucalyptus globulus Callium Uerum Viscum Angelica Silvester Rubus idaeus Drecanea draco Urticae semen EMRI N SHQIP Dellinje zeze koker madhe Dellinje e situr normale Dellinje koker vogel Murrizi Kokerr trandafili Dellinje Kuqe Qershigla Kulumria Molle e Eger Shtogu Vadheza e eger Driza Xhirokulli Geshtenja Eger Konopica (Morina) Shega e Eger Dushku koker Fare akacia Frutikosi koker Mareja Pishe e bute Dafine- koker Rrush qeni Sinapi I Bardhe Nerenxa Eukalipti Ngjitesja Vertet album Vjeshtulla Angjelika eger Kokerr mjedre Dracana Fare Hithre

166

Manuali i BMTE

LISTA E BIMEVE LENDE E PARE PER MAGAZINE - ME KODE

KODI 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 EMRI N LATINISHT FLORES Acacia Auranti Bellidis Chamomillea Pulv Chamomilli Crataegi Flores Crataegi cum folia Cyani cum Cyani Sine Farfarea Genistae Helianthi Helichrysii Hippocastani Castanae Lavandulae Flores Malvae Silvester Millifefolii Papaveris Primulae Flores Pruni Spinosa Pyrethri Sambuci gerebelt Tiliae Argentae Tiliae Officinalis Trifoli Rubri Trifoli Albi Verbascum Violae Odorata Fraxini Anethum graveolens Antirrhinum majus Aster Alpinus Calandulae officinalis Caherianthus cheiri EMRI N SHQIP LULE Acacia e verdhe Portokalli Zogu Kamomil I bluar Kamomil Lule Murrizi Lule Murrize me Flete cal Lule Ciani me Kupe Cal Lule Ciani pa KupeM Thundermushka Gjineshtra Petale Lule dielli Aku Geshtenje Eger Geshtenje Bute Lavandulae Lule Mellage e zeze Njemijefleteshi Petale Lule kuqe Agulice Kulumria Pleshti Shtogu Bliri I Bardhe Bliri I Kuq Terfile I Kuqe Terfile I Bardh Bar I peshkut Manushaqe Frasheri Kopra Goje Asllani Ylleza Malore Kalandula Lule Shebja 167

Manuali i BMTE

KODI 436 437 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451

EMRI N LATINISHT Digitalis purpurea Erica arborea Helleborus odorus Linaria alpine Petunia hybrida hort Punica granatum Ruta graveolens Tulipa silvestris Wisteria sinensis sweet Sambucus Ebulus Klemetia vitialba Borago officinalis Arnica montana Anthyllis vulneraria Tanecetum vulgaris Forsythis europaea Althea rosae

EMRI N SHQIP Lule Togeza Shqopa Shpendra Linaria Petunia hibride Lule Shege Ruta Tulipani Lule Vile Rrush Qeni Kulpra Shaja Mjekesore Arnica e maleve Antili Sherues Rosmari e eger Boshtra europiane Mellage e bardhe

168

Manuali i BMTE

LISTA E BIMEVE LENDE E PARE PER MAGAZINE - ME KODE

KODI 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 EMRI N LATINISHT FOLIA Salvia Officinalis Salvia Officinalis-Normal Salvia Officinalis-Rubbed Salvia Cut & Sifted Origani Cut&Sifte Saturea Montana Saturea Cut & Sifted Saturea-FINE grade Saturea- Grounded Saturea- Grounded Thymus Vulgaris Thymus Capitatus Thymus Serpyli Rosmarini leaves Rosmarini Cut & Sifted Melissae leaves Bar Melissae Cut & Sifted Bar Laurel Leaves Laurel cut&sifted Betulae Leaves Betulae Cut & Sifted Urticae Leaves Urticae Cut & Sifted Rubus ideaus leaves Rubus ideaus cut Ideus Rubus Fruticosi leaves Rubus Fruticosi cut Plantaginis Major Plantaginis Lanc Taraxacum Folia Taraxacum Cut Uvae Ursi Leaves Uvae Ursi Cut&Sifed Verbascum Leaves Verbascum Cut EMRI N SHQIP FLETE ASTA Sherebele- ASTA kualitet Sherebele- Normale Sherebele e bluar Sherebele coptuar, situr Rigon Cop, situr Trumze flete e plote Trumze e coptuar,situr Trumze e bluar Trumze e bluar imet Trumze e bluar imet Timus Vulgaris Timus Capitatus Zhumrice flete e plote Rosmarin flete Rosmarin e coptuar, situr Blete flete e plote Blete coptuar, situr Dafine flete Dafine e coptuar,situr Betula flete Betula e coptuar ,situr Hither Flete Hither e coptuar,situr Ideus Flete I Coptuar Ferre Flete Ferre e coptuar Dell I Gjere- Flete Dell I Ngushte- Flete Qumeshtore- Flete Qumeshtore- E coptuar Rrush Ariu- Flete Rrush Ariu- I Coptuar Verbaskum - Flete Verbascum- E coptuar 169

Manuali i BMTE

 KODI EMRI N LATINISHT

235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 271 272 273 274 170 Farfarae Leaves Myrtilli Leaves Malvae Silvester Leaves Malvae Silvester- Cut Juglandis Leaves Fraxini Leaves Faraxini Cut&Sifted Althea Leaves Althea Cut & Sifted Salicis Leaves Oleae Leaves Oleae cut&Sifted Corylii Leaves Verbenae Leaves Visci Albi Leaves Visci Albi Cut&Sifed Crataegi Leaves Equaliptis Leaves Violae Odorata Leaves Beladonnae Leaves Filicis Maris Leaves Tiliae Argentae Leaves Juniper Berries Leaves Sambuci Leaves Oleandri Leaves Stramoni Leaves Pulmonaria Leaves Castanae Leaves Vitis Viniferae Leaves Cynara Leaves Hippocastani Leaves Fragariae leaves Hedera Helix leaves Myrti Leaves Sage Triloba Leaves Cistus Inganus Leaves Origani Vulgaris Leaves Pini nigrae Mentha Pulegi

EMRI N SHQIP Thundermushke- Flete Qershigel- Flete Mellage e zeze- Flete Mellage e zeze- e coptuar Flete Arre Frasher- Flete Frasher- Cut & Siftedr Mellage e bardhe- Flete Mellage e bardhe-coptuar Shelgu- Flete Flete Ulliri Flete Ulliri I Coptuar Flete Lajthie Verbena- Flete Flete Vjeshtulla Vjeshtulle- e coptuar Murriz- Flete Ekualiptis- Flete Manushaqe - Flete Helmarinet Flete Fieri Flete Bliri Dellinje e zeze- Flete Shtogu- Flete Landro- Flete Tartulle- Flete Flete- Mushkerrie Geshtenje- Flete Flete Rrush I Eger Angjinarija- Flete Geshtenje e eger- Flete Luleshtrydhe- Flete Urthi - Flete Flete Mersine Sherebele Eger Sherebele Rigon I Kuqe Flet Pishe Zeze Mender Eger Manuali i BMTE

KODI 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289

EMRI N LATINISHT Buxus sempervirens Convallariae majalis Basilici ocinium Plantus arieantalis Sobus Domesticae Alnus Glutinosa Livs Prunus Cerasus Ruta Grovelina Spiraca Ulmaria Ilex aquifolium Ficus Carica Citrus vulgaris silvester Geum urbanum Tentacetum vulgar Fagus sylvatica

EMRI N SHQIP Gjethe Bushi Flete Lotzoje Borziloku Flete- Rrapi Vodheza eger Flete Verrite Qershi e Bute Ruta e rendomte Shtalbesi I eger Ashja Flete- Fiku Nerenxa Melaka Qyteteve Rozmari e eger Flete- AHU

Manuali i BMTE

171

LISTA E BIMEVE LENDE E PARE PER MAGAZINE - ME KODE

KODI 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 625 626 627 628 EMRI N LATINISHT RADIX Ruscus aculeatus Altheae natural Alkannae Aristolochia Bardanae Belladonnae Bryonae Cichori Ebuli Fillicis maris Fragaria Gentiana Graminis Irridis mundata nat. Cnoditis Primulae Sponarea Turkost Taraxacum Urtica Veratrum nigrum Angelicae Sambucus ebulus Symphytum Spiraca ulnaria Geum urbanum Pimpinella saxifraga Tubera Berberis vulgaris Callamis arundo EMRI N SHQIP RRENJE Rrushkulle Mellage e bardhe E kuqe Petriku Rrodhe e madhe Helmarine alba Sterkungulli Cikore Qingela Fier Mashkull Luleshtrydhja Sanzi Grami Shpatore pa qeruar Gjuhenuse Agulice Cueni Qumeshtore Hithera Shtare Gjemb Gomari Shtogu qingel Kufilma mjekesore Shtalbesi I eger Melka e qytetit Pimpinela iriqez Salep Salepi Melqinja e zakonshme Kallam prese

172

Manuali i BMTE

LISTA E BIMEVE LENDE E PARE PER MAGAZINE - ME KODE

KODI 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 EMRI N LATINISHT HERBA Agosfis stolinifera Anethum groveolns Antirrhinum majus Asporagus officinalis Aster Alipinus Bellis perennis Carum Carvi Erica arbarea Feonicilim vulgare Fragaria vesca Hederia Helix Myrtys Comunis Punica Granatum Pseudoacacia robina Ruta Graveolenis Spartium junceum Violae trecolor Thuja orientales Sorbus domestica Verbenae Centauri Tot Millefilli Meliloti Equiseti arvense Hypericum Hypericum Cut Melissae tot. Marubis Vulgaris Taraxacum Taraxacum cut Filicis Maris Polygoni Avic Urticae tot. Absinthi Agrimonia eupatoria EMRI N SHQIP HERBAT Bar Zvarrites Kopra Goje Asllani Shpargulli mjeksor Ylleza Malore Lule dele Karuni Shqopa Finoku Luleshtrydhe Herba Urthi Mersina Shega Akacia Herba Ruta Gjeneshtra Manushaqe Tuja Vatha eger Verbena Kin Fusha Njemijefletesh Jongje Eger Bisht Kali Balsam Balsam I Coptuar Bar Blete Kopinoku I rendomt Qumeshtore Qumeshtore e Coptuar Fier Malite Bar Pate Hither- Herba Pelin I bardhe Rrodheza 173

Manuali i BMTE

 KODI EMRI N LATINISHT

336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 174 Bazilicum tot. Cichorii Viski Albi tot Viski Albi Cut Salicaria summitates Herba Saturea Montana tot. Serpyli Gerebelt Serpyli Cut Myrtilli tot. Teucrii polii Herba Galega officinalis Angelica tot. Nasturtii Chamomillis tot Fumaria Origani Virids Ger Ruscus aculeatis Rosmarina Tot Rumex acetasa Salvia Officinalis Herba Rubus ideaus Reseda lutea Nerium Oleander Sideritis syriaca Equiseti arvense Equiseti lam. Max. Polygala vulgaris Pulmonaria officinalis Potentilla Spirea Senecio jakobea Asperula arvensis Llex aquifolium Clematis Cupressus semperviren Limonium mill Humulus lupulus Eufrasia officinalis Solidago virgurea

EMRI N SHQIP Borzilok Cikore Herba Vjeshtulla Herba Vjeshtulla e Coptuar Bar Gjaku Trumze e plote Zhumrice Zhumrice e Coptuar Qershigel Herba Majaselli Bar Qerbashi Gjemb Gomari Bargjaku Kamomil I plote Fomi Mjeksor Rigon I plote Dege rrushkulli Dege Rosmarina Lepjeta e tharte Sherebela Dege Mjeder Dege Dege Shukull Helmesi Caj Mali i Jugut Bisht Kali i zi Bishte kanalit Poligala rendomte Lule Lepuri Zorreca Shtalbesi i eger Pulithi i Jakobit Njegjira a ares Ashja Kulpra Selvia Fshesa Skupja Shtalb kulth Eufrazia Solidaga Shuferarte Manuali i BMTE

 KODI EMRI N LATINISHT

375 376 377 378 379 380 381 382 383

Parietaria officinalis Carum Carvi Galium verum Gentiana Lutea Arnica montana Tanacetum vulgaris Betonica officinalis Veronica Officinalis Aegopodium podagraria

EMRI N SHQIP Karafilejgjeni mjeksor Karaboti Ngjitesaj e vertete Bar Zemre Arnica e maleve Rosmari e eger Sorushta mjeksore Veronika mjeksore Bari I Shtergjise

Manuali i BMTE

175

LISTA E BIMEVE LENDE E PARE PER MAGAZINE - ME KODE

KODI 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 EMRI N LATINISHT CORTEX Aurantii dulcis Granati Juglandis Betula Quercus Rhamani Fallacis Plantanus Salix Buxus sempervirena Citrus vulgaris Rosa Phaseoli e Fasules Faraxini e Frasherit EMRI N SHQIP LEVORE Portokalli Shege Arre Meshtekna Dushku Drunakuq Bark e Rrapit Alba Shelgut Bushi pikes Nerenxa Canina e Kuqe Fasule Frasher

176

Manuali i BMTE

Literatura
Agrotec (2004). Social and Economic Relevance of NTFPs in Albania. Bhat, K.K.S. (1997). Medicinal and plant information databases. Ne: Medicinal Plants for Forests Conservation and Health Care. eds. Bodeker, G. and Vantomne, P., FAO, Non-Wood Forest Products Series No. 11, FAO, Rome, fq 158. Hamilton,A.C(2004). Medicinal plants, conservation and livelihoods. Biodiversity and Conservation 13: 14771517, 2004. Kluwer Academic Publishers. Ibraliu, A., Mi,X., Risti Mihailo, Stefanovic Zora Dajic . Shehu,J.(2011). Analysis of essential oils of three wild medicinal plants in Albania. Journal of Medicinal Plants Research Vol. 5(1), pp. 58-62. IKKP. (1998). Inventarizimi i bimeve mjeksore, eterovajore dhe tanifere ne Shqiperi. Kathe,A.,Honnef,S.,Heym,A.(2003). Medicinal and Aromatic Plants in Albania, Bosnia-Herzegovina, Bulgaria, Croatia and Romania. UNESCO (1998). FIT/504-RAF-48 Terminal Report: Promotion of Ethnobotany and the Sustainable Use of Plant Resources in Africa, fq. 60, Paris, 1998. World Bank (1997). Medicinal Plants Rescuing a Global Heritage. eds. Lambert, J., Srivastava, J. and Vietmeyer, N. Technical Paper No. 355, fq. 61. WWF.(2003). Medicinal plants in the Balkans under threat. Manuali Pyjor ( Ll.Treska), botimi i Ministris Bujqsis, viti 1959. Drur dhe Shkurre t Shqipris (I.Mitrushi), botim i vitit 1953.
Manuali i BMTE 177

Dendrometria (LL.Treska, Th.Lako) tekst, botim i ILB, viti 1989. Pyjet e Virgjer te Shqiperise (Vezhgim Ekologjik), nga IKPK, Muzeu i Shkencave Natyrore, IKB (Phillip Bryslski, D.Habili, Dh.Koi, K.Danaj, M.Dida, J.Vangjeli, B.Ruci, F.Bego, N.Peja, I.Haxhia, K.Misja dhe me mbeshtetjen e BB). Farat dhe frutat e drureve pyjore (I.Mitrushi-S.Karaduni-H.Haska). Kullotat ( Qani Lipe) tekst, botim i ILB, viti 1984. Prodhimet e dyta pyjore dhe kulturat etero-vajore e tanifere te vendit tone (.Elezi, Q.Kambo, G.Sokoli, K.eku), botim i ILB, viti 1989. Silvikultura, mbrojtja e natyres dhe perdorimi i qendrueshem i burimeve pyjore (Zhvillime te reja) (A.Postoli-V.Tabaku), botim i vitit 2007. Bimt mjeksore n Kosov (Arben Mehmeti, Enver Sherifi dhe Adem Demaj). Botime te ndryshme te MMPAU, AMP, UBT etj.....

178

Manuali i BMTE

Prmbajtja e lnds
T prgjithshme (Parathnie) Rregullat teknike per vjelien e bimeve mjeksore, eterovajore e tanifere Metodat e tharjes s bimve mjeksore Paketimi i bmta Rregullat teknike per ruajtjen ne magazine te prodhimeve te bimeve mjeksore, eterovajore e tanifere Bimt kryesore mjeksore, tanifere dhe eterovajore Agulija Lule shqerr Kokoeli Mllaga Nje mije fleteshi Lulekuqja Shtogu Trfili i kuq i livadheveve Trfili i alpeve Netulla Mllaga e bardh Bari i bletes Hithra Kina e fushes Lule basami Trendafili i eger Boronica Sanza
Manuali i BMTE

5 10 17 19 21 23 25 27 30 33 37 41 44 47 48 50 54 56 60 63 66 68 71 74
179

Shpatorja Bari i shpretks Lavandula Dafina Rozmarina Sherebela Koriandri Finoku Rigoni i bardhe Lisna Kamomili aji i malit Xhirokulli Pelini Trumza Dllinja e zez Murrizi Mjedra Bliri Valeriana Manushaqe Salepi Borziloku Gjethedelli Kulumbria Manaferra Shqema Cermdelli Manxurana Menta Bari majasllit Shega e egr Dllinja e kuqe Mareja Xina Shtojca Literatura
180

77 80 82 85 88 90 94 97 100 104 107 110 113 115 117 119 121 123 125 127 129 131 133 135 137 139 141 143 145 148 150 151 154 156 158 163 177

Manuali i BMTE