Você está na página 1de 246

PANTONE 320 BLACK

VICENTE HUIDOBROE MANUEL BANDEIRA


VICENTE HUIDOBROY MANUEL BANDEIRA
Vicente Huidobro
&
Manuel Bandeira
Academi a Bras i lei ra de Letras
ENSAIOS DE CARLOS NEJAR e JUAN ANTONIO MASSONE
PANTONE 320
Vicente Huidobro
&
Manuel Bandeira
Academi a Chi lena de la Lengua
PANTONE 320 BLACK
ENSAYOS DE CARLOS NEJAR Y JUAN ANTONIO MASSONE
COORDENAO DESTA OBRA
COORDENACIN DE ESTA OBRA:
Antonio Carlos Secchin
dos poemas de Manuel Bandeira, do Condomnio dos
proprietrios dos direitos intelectuais de Manuel Bandeira.
Direitos cedidos por Solombra Agncia literria (solombra@solombra.org)
PRODUO EDITORIAL
PRODUCCIN EDITORIAL
Monique Cordeiro Figueiredo Mendes
REVISO, TRADUO E VERSO
REVISIN, TRADUCCIN Y VERSION
Helena Ferreira
PROJETO GRFICO
PROYECTO GRAFICO
Estdio Castellani
EDITORAO ELETRNICA
EDITORACIN ELECTRNICA
Estdio Castellani
Catalogao na fonte:
Biblioteca da Academia Brasileira de Letras
860 Huidobro, Vicente, 1893-1948.
H899 Vicente Huidobro e Manuel Bandeira / ensaios de Carlos Nejar
e Juan Antonio Massone ; reviso, traduo e verso Helena Ferreira =
Vicente Huidobro y Manuel Bandeira / ensayos de Carlos Nejar e Juan
AntonioMassone ; traduccinal espaol por Patricia Tejeda Naranjo.
Rio de Janeiro : Academia Brasileira de Letras ; Santiago de Chile :
Academia Chilena de la Lengua, 2007.
248 p. ; 21 cm.
ISBN: 978-85-7440-101-0
Textos paralelos em portugus e espanhol.
1. Poesia chilena. 2. Poesia brasileira. I. Bandeira, Manuel,
1886-1968. II. Nejar, Carlos, 1939- . III. Massone, Juan Antonio,
1950- .IV. Ttulo. V. Ttulo: Vicente Huidobro
y Manuel Bandeira.
PANTONE 320 BLACK
PANTONE 320 BLACK
ACADEMIA BRASILEIRA DE LETRAS
DIRETORIA DE 2007
Presidente: Marcos Vinicios Vilaa
Secretrio-Geral: Ccero Sandroni
Primeira-Secretria: Ana Maria Machado
Segundo-Secretrio: Domcio Proena Filho
Diretor Tesoureiro: Evanildo Cavalcante Bechara
ACADEMIA CHILENA DE LA LENGUA
DIRECTIVA DE 2007
Director: Alfredo Matus Olivier
Vicedirector: Gilberto Snchez Cabezas
Secretario: Jose Luis Samaniego Aldazbal
Censor: Juan Antonio Massone del Campo
ndice
VICENTE HUIDOBRO, Sua Vertigem Altazor e Outros
Poemas / Su Vrtigo Altazor y Otros Poemas
Por Carlos Nejar 01/01
POEMAS DE VICENTE HUIDOBRO
Arte potica Arte potica 32/33
En No 34/35
Torre Eiffel Torre Eiffel 36/37
La muerte que alguien espera A morte que algum espera 38/39
El cementerio de los soldados O cemitrio dos soldados 40/41
De ver y palpar De ver e apalpar 42/43
Sombra Sombra 42/43
Hasta cuando sangrarn la vida At quando sangraro
a vida 42/43
Siglo encadenado en un ngulo del mundo Sculo
acorrentado a um ngulo do mundo 44/45
Al odo del tiempo (Fragmento) No ouvido do tempo
(Fragmento) 46/49
Altazor Fragmentos Altazor Fragmentos 50/51
V I I
PANTONE 320 BLACK
MANUEL BANDEIRA Por Juan Antonio Massone 103/103
POEMAS DE MANUEL BANDEIRA
Traduccin al espaol por
Patricia Tejeda Naranjo
Desencanto Desencanto 154/155
A cano de Maria Cancin de Mara 156/157
Confidncia Confidencia 158/159
Felicidade Felicidad 160/161
Madrigal melanclico Madrigal melanclico 162/163
A mata La selva 164/165
Noite morta Noche muerta 168/169
Potica Potica 170/171
Profundamente Profundamente 174/175
Madrigal to engraadinho Madrigal tan gracioso 176/177
Namorados Enamorados 178/179
Vou-me embora pra Pasrgada Me voy a Pasrgada 180/181
O impossvel carinho Cario imposible 184/185
O ltimo poema El ltimo poema 184/185
Cantiga Cantiga 186/187
Orao a Nossa Senhora da Boa Morte Oracina
Nuestra Seora de la Buena Muerte 188/189
Momento num caf Momentos en un caf 190/191
Jacqueline Jackeline 192/193
Tragdia brasileira Tragedia brasilea 194/195
A morte absoluta La muerte absoluta 196/197
A estrela La estrella 198/199
V I I I
PANTONE 320 BLACK
Mozart no cu Mozart en el cielo 200/201
Velha chcara Vieja chacra 202/203
Poema s para Jaime Ovalle Poema slo para Jaime
Ovalle 204/205
A Mrio de Andrade ausente A Mario Andrade
ausente 206/207
Neologismo Neologismo 208/209
Resposta a Vinicius Respuesta a Vinicius 210/211
Nova potica Nueva potica 212/213
Unidade Unidad 214/215
Arte de Amar Arte de Amar 216/217
Tema e Variaes Tema y Variaciones 218/219
Os nomes Los nombres 220/221
Antnia Antonia 222/223
Minha grande ternura Mi gran ternura 224/225
Adeus, amor Adis, amor 226/227
Antologia Antologa 228/229
Preparao para a morte Preparacin para la muerte 230/231
Manuel Bandeira Manuel Bandeira 232/233
Teu nome Tu nombre 232/233
Auto-retrato Autorretrato 234/235
I X
PANTONE 320 BLACK
Vicente Huidobro
Vicente Huidobro
Sua Vertigem Altazor
e Outros Poemas
t. ./. \.,
VICENTE HUIDOBRO, FAMOSO POETA CHILENO (a frase do ci-
neasta Luis Buuel), nasceuemSantiago do Chile, em1893, e
faleceu emCartagena, de derrame cerebral, em1948. Estando
escrito em seu tmulo: Aqui jaz o poeta Vicente Huido-
bro/Abri a tumba/ Nofundoda tumba se v omar. EoChile
um pas de prodigiosos poetas como Gabriela Mistral, Pablo
Neruda, Nicanor Parra e Gonzalo Rojas. E o terico do cria-
cionismo, entre os crentes da seita da melhor poesia, desta-
ca-se sobre todos peloradicalismocomque perseguiuonovo,
o inslito, guardando a terrvel solido de uminventor que se
enveredou pelo desconhecido. Certo de que o poeta umpe-
queno deus, tentando gerar o mundo sua imagem.
2
CARLOS NEJAR, Poeta, Ficcionista e Crtico. Pertence Academia Brasileira
de Letras, Academia Brasileira de Filosofia e PENClube do Brasil. Traduziu
Borges e Neruda, e possui livros publicados no Brasil e no Exterior.
3
Vicente Huidobro
Su Vrtigo Altazor
y Otros Poemas
./. \.,
VICENTE HUIDOBRO, FAMOSOPOETACHILENO (la frase es del cine-
astaLuis Buuel), nacienSantiagodeChile, en1893, yfalleci
enCartagena, acausade unahemorragiacerebral, en1948. Est
escrito en su tmulo: Aqu yace el poeta Vicente Huidobro /
Abran la tumba / Desde el fondo de la tumba se ve el mar. Y
Chile es un pas de prodigiosos poetas como Gabriela Mistral,
Pablo Neruda, Nicanor Parra y Gonzalo Rojas. Y el terico del
creacionismo, entre los creyentes de la secta de la mejor poesa,
se destaca de todos por el radicalismo con el cual persigui lo
nuevo, lo inslito, guardando la terrible soledadde uninventor
que se encamin hacia lo desconocido. Seguro de que el poeta
esunpequeodios, l intentgenerar el mundoasuimagen.
CARLOS NEJAR, poeta, ficcionista y crtico. Miembro de la Academia Brasilea
de Letras, Academia Brasilea de Filosofa y del PENClube de Brasil. Tradujo
Borges y Neruda, y tiene sus libros publicados en Brasil y en el Extranjero.
verdade que, de famlia prspera, adonou-se da experin-
cia europia, entre Paris, Espanha, Nova Iorque, onde traou
boa parte da geografia de sua vida. Vindo a morar no Chile
apenas depois da II Guerra. Crtico de cinema, crtico liter-
rio, amigo de Picasso, Apollinaire, Cocteau, Reverdy e outros,
o antipoeta e mago foi principalmente umser cosmopolita,
para no dizer, algum que respirou o clima de todos os van-
guardismos, desde o surrealismo, o cubismo, o babelismo e
outros ismos que se propagaram pelas artes.
E sobre o criacionismo huidobriano, convm registrar o
pensamento de seu companheiro de gerao, Ramn Xirau:
Se opoeta era oimitador da Natureza, ele ser a partir de ago-
ra o criador de realidades novas [...] Altazor alucinada luci-
dez de um visionrio sem objeto de viso.
Era essa criao de umuniverso independente de smbolos
e signos, uma natureza selvagemna floresta da lngua obje-
tivo no pouco ambicioso de Vicente Huidobro. No terreno
estticonoimporta muitooque sonhou, importa oque atin-
giu. AntnioRisrioemexemplar estudoobservou: Antes de
denunciar umtraoaristocrtico, comoXirau, achomais inte-
ressante notar que Huidobro est em busca da afirmao de
um trao distintivo essencial da linguagem potica. No caso,
seu distanciamento em face do discurso cotidiano. Se ele de-
fendia a autonomia do mundo potico, nada mais coerente
que procurasse definir a especificidade do poema enquanto
objeto de linguagem a autonomia do potico como que exi-
4
5
Es verdad que, descendiente de familia prspera, se adue-
de la experiencia europea, entre Pars, Espaa, Nueva York,
donde trazgranparte de la geografa de suvida. Volvia vivir
enChile slodespus de la II Guerra. Crticode cine, crticoli-
terario, amigo de Picasso, Apollinaire, Cocteau, Reverdy y
otros, el antipoeta y mago ha sido principalmente un ser
cosmopolita, mejor dicho, alguien que respir el clima de to-
dos los vanguardismos, desde el surrealismo, el cubismo, el
babelismo y otros -ismos que se propagaron por las artes.
Y respecto al creacionismo huidobriano, hay que registrar
el pensamiento de su compaero de generacin, Ramn Xi-
rau: Si el poeta era el imitador de la naturaleza, l ser a partir
de ahora el creador de realidades nuevas [...] Altazor alucina-
da lucidez de un visionario sin objeto de visin.
Era esa la reaccinde ununiversoindependiente de smbo-
los y signos, una naturaleza salvaje en la floresta de la lengua,
objetivo muy ambicioso de Vicente Huidobro. En el campo
esttico no importa mucho lo que so, sino lo que alcanz.
Antonio Riserio enunejemplar estudio seal: Antes de de-
nunciar unrasgoaristocrtico, comoXirau, me parece ms in-
teresante observar que Huidobro busca la afirmacin de un
rasgo distintivo esencial del lenguaje potico. En su caso, el
alejamiento frente al discurso cotidiano. Si l defenda la au-
tonoma del mundo potico, no sera nada ms coherente que
intentara definir la especificidad del poema en cuanto objeto
de lenguaje la autonoma de lo potico, como si exigiera una
gindo uma configurao lingstica peculiar, umprocesso es-
pecial e especfico de construo sgnica, uma semitica pr-
pria.(u.1.. + t.. ... +.1. ../.. So Paulo: Art
Editora Ltda, 1991, p. 15).
Mas esse distanciamento do discurso cotidiano, por mais
que no se queira, no isolado, alimenta-se da prpria fala.
Entretanto, vai-se tornando uma fala de outra dimenso, de
outro acento, apegando-se aos sons originrios, ou fala de
quemcanta e conta. Eoutroaspectochama a atenode Octa-
vio Paz, na poesia huidobriana: as surpreendentes relaes
entre o movimento potico moderno e o falar em lnguas,
trazendo baila O Pentecostes, no incio do Cristianismo. E
assevera: Huidobro se props substituir a realidade real pela
realidade da imagem verbal: num segundo momento, o de
Altazor, o poeta despoja pouco a pouco a linguagem da sua
carga de significaes, e nos ltimos cantos as palavras aspi-
ram no a significar, mas a ser: slabas que so solos que so
sementes. Por qu e para qu? E completa: A histria de
ALTAZORduplomticode Huidobro: altoaor a de uma
viagem pelos espaos celestes em par-quedas. Trata-se de
uma contradio (u.1.. . ...1.?) que induziu os
crticos a ver no poema no o relato de uma ascenso, mas de
uma queda parecida com a de caro ou de Faetonte.
No, no acredito que essa interpretao seja fiel s inten-
es e propsitos de Huidobro. Oprimeirocantodopoema ,
sim, a narrativa de uma queda, porm depois, sobretudo a
6
7
configuracinlingstica peculiar, unprocesoespecial y espe-
cfico de construccin de signos, una semitica propia. (u.
1.. +t.....+.1.../.. / Huidobro: Lapoesacomo
atentado celeste. So Paulo. Art Editora Ltda., 1991, p. 15).
Pero ese alejamiento del discurso cotidiano, por ms que no
selodesee, noes aislado, senutredelapropiahabla. Sinembar-
go, se va adquiriendounhabla de otra dimensin, de otroacen-
to, al agarrarse a los sonidos originarios, o al habla de quien
cantaycuenta. Y, enlapoesahuidobriana, otroaspectomslla-
ma la atencin de Octavio Paz: las sorprendentes relaciones
entre el movimiento potico moderno y el hablar en lenguas,
trayendo a colacinEl Pentecosts enlos comienzos del Cristi-
anismo. Y asevera: Huidobro se propuso sustituir la realidad
real por la realidadde la imagenverbal; enunsegundomomen-
to el de Altazor, el poeta, pocoa poco, despoja el lenguaje de su
carga de significaciones, y enlos ltimos cantos las palabras no
aspiran a significar, sino a ser: slabas que son suelos que son
semillas. Por qu y para qu? Y concluye: La historia de
ALTAZOR doble mticode Huidobro: altoazor es lade unviaje
en paracadas por los espacios celestes. Se trata de una contra-
diccin (/ / ..1. u.1..?) que indujo a los crticos a
ver enel poema noel relatode una ascensin, sinouna cada se-
mejante a la de caro o de Faetn.
No, no creo que esa interpretacin sea fiel a las intenciones y
propsitos de Huidobro. El primer cantodel poema es, s, la nar-
rativa de una cada, pero despus, sobre todo a partir del tercer
partir do terceiro canto, o poeta chileno nos conta os episdi-
os de uma ascenso vertiginosa que culmina no canto stimo,
o final, uma espcie de xtase. Devo acrescentar que o poema
no relata a viagem de Altazor pelas alturas e sim pelos sub-
cus e cus da linguagem (...... t. .. +. .
t.., trad. de Moacir Werneck de Castro. Rio de Janeiro:
Ed. Rocco, 1991, pp.12-13).
O processo de inveno de imagens, como uma ro-
da-girante ouumcarrossel alteia-se noCantoIII comt.
. /1. 1 .. o /,. 1.,.. .1., como
emprego de vocbulos no habituais, funcionando a favor da
modernidade do texto, como avies, aeronauta, hangar, ou
trocando gneros de substantivos, ou na fuso de termos,
convulsionando a sintaxe. umcindir de ligaduras tradici-
onais ou formas velhas, atravs de paralelismo e repetio,
dando ritmos primitivos ao poema, numalucinante encadea-
mento de exploses imagticas. E vai at o verso 4.
o
desse
Canto: t ... .. .. . / t.. ... .
/:. .1. Depois aumenta a velocidade (verso 65), com
metforas que se entrecruzam em verdadeira metamorfose
encantatria, que tambmtempestade de smbolos, alitera-
es, assonncias: t/ .//. ... ... t,./ ..
. ... . t. . ..././.... NoCantoIV,
acionandooritmo, agrega novos sentidos aos cones vrsicos,
fundindo o ato de olhar, a partir de elementos da paisagem
(verso 55): o//. . .///. o//. . .//. ... /. . /.
8
9
canto, el poeta chilenonos cuenta los episodios de una ascensin
vertiginosa que culmina enel canto sptimo, el final, una especie
de xtasis. Debo aadir que el poema no relata el viaje de Altazor
por las alturas, sino que por los subcielos y cielos del lenguaje
(...... t. .. +. . t.. / Convergencias
Ensayos sobre arte y literatura, trad. de Moacyr Werneck de Cas-
tro. Ro de Janeiro: Editora Rocco, 1991, pgs. 12-13).
El proceso de invencin de imgenes, al igual que una gran
noria ouncarrusel, se alza enel CantoIII, mediante t.. /
/1. 1. / .. t. /:. 1. / ... , / .1., conel
empleo de vocablos no frecuentes, funcionando a favor de la
modernidaddel texto, comoaviones, aeronauta, hangar, ocam-
biando gneros de sustantivos, o en la fusin de trminos que
convulsionanlasintaxis. Es unescindir de ligaduras tradicio-
nales o formas viejas a travs de paralelismo y repeticin, que
proporcionan ritmos primitivos al poema en un encadenami-
entode explosiones de imgenes. Ytodoellosigue hasta el ver-
so 4.
o
de ese Canto: : ./ ./ . . .. / ../ M.
/ .. . /.. ... Luego, aumenta la velocidad (verso
65), con metforas que se entrecruzan en verdadera metamor-
fosis encantatoria, que es tambin tempestad de smbolos, ali-
teraciones, asonancias: t/ 1 ... ./. t,./
./. ... ,. t. ,. ... /./.... En el Canto
IV, al accionar el ritmo, agrega nuevos sentidos a los iconos de
los versos, fundiendoel actode mirar, a partir de elementos del
paisaje (verso 55): o,. . .,. ... /. . /. o,. ./
o//. ... o//. . o//. .... Sob as plpebras do uni-
versose contemplandode palavra, oua vidncia da natureza,
de dentro para fora. Oparoxismo oua desconexo se vai am-
pliando a partir do verso 162, Canto IV: \ /./ 1
.:.. +../. . . 1.../.t..11 . / 1
/./. ... .1. /../ .. 1.// .. 1.
/. E no Canto V, o poema Altazor se acelera desvaira-
damente, com a juno da palavra moinho v. 240 t
,. ..... . ./. 1. ...M./. 1. ...M./. 1. /.
.M./. 1. ... M./. 1. ... Para o paroxismo e
uma devorao, com o mover do monjolo do tempo, esta
terrvel azenha que nos engole.
Oauge do processo est nos Cantos VI e VII, emque o sen-
tido se desfaz e o poema caminha para as slabas, consoantes,
vogais e o absoluto silncio, o no-sense, a eroso se trituran-
do em mais eroso ainda. At o nada. Ou como diz o poeta:
t.. 1 1 t.. /.. 1. /. . /..
Preferimos na leitura desse longo poema, ver emAltazor, a
descrio de umvo do poeta nos limites da linguagem, uma
espcie de interplanetariedade estelar, emque a esfera celeste
a unio peregrina e mstica do criador com a palavra.
Poder-se-ia aventar um paraso perdido, s avessas do de
John Milton, como achamos, buscando Huidobro recuperar
pela linguagemumden antes da culpa. Onde a queda e a as-
censosoos movimentos de translaooser da poesia pelo
ser da linguagem. Ede traslaooidioma que significa, pas-
1 0
1 1
o,. ,. o,. .... Bajolos prpados del universose contem-
pla enpalabra, ola videncia de la naturaleza, de dentrohacia fu-
era. El paroxismo o la desconexin se va ampliando a partir del
verso162, CantoIV: +/ /.1. /.:.. t../.1,
./ ./.../. t.../1.1. //./ . ....1.
/.. :... /./.1 :... ... /././. Y enCantoV
(v. 240), el poema Altazor acelera desvariadamente al unirse a la
palabra molino: :,.. .. ... ./ ./. 1. ... M./. 1.
...M./. 1. /.. M./. 1. .... M./. 1. ... Res-
pectoal paroxismoesunadevoracintrasel mover delamquina
del tiempo, esta terrible acea que nos traga.
El pice del proceso se halla en los Cantos VI y VII, en que el
sentido se deshace y el poema camina hacia las slabas, conso-
nantes, vocales yel silencioabsoluto, el ..., laerosinque se
trituraenerosionesmsan. Hastalanada. Ocomodiceel poeta:
t... 1 1 t.. /.. 1. /. /.
Tras la lectura de ese largo poema, preferimos, ver en Alta-
zor, la descripcin de un vuelo del poeta por los lmites del
lenguaje, una especie de interplanetariedad estelar, en que la
esfera celeste es la unin peregrina y mstica entre el creador y
la palabra.
Se podra suponer un paraso perdido, a diferencia del de
John Milton, segn opinamos, en que Huidobro intenta recu-
perar por el lenguaje unednantes de la culpa. Donde la cada y
la ascensinsonlos movimientos de traslacin el ser de la poe-
sa por el ser del lenguaje.Y de transformacin el idioma que
sa a ser. No fugindo jamais do mito, pois toda a palavra
mito e est carregada de seu hmus mais arcaico.
Na tipologia bblica, Lcifer, o Arcanjo de luz, rebelou-se
contra Deus e foi arremessado do pinculo da glria, de gran-
de altura, para o abismo. E a relao do Altazor, de Huidobro,
o do Arcanjo-Poeta que ascende fulgurante no vo do poe-
ma. No o den, de John Milton, posto no cimo da monta-
nha, nemouniversoexcludode Ado. Opoeta Vicente se pre-
ocupa em subir, no que se assemelha ao Quarta-Feira de
Cinzas, de T. S.Eliot, em que emerge similar ambio.
Ea velocidade das imagens de ascensodochilenose unem
a um tramitar de metamorfose.
Huidobro vislumbra umAltazor antes da Queda do terres-
tre Paraso, inexistindo o paradoxo do homemno-cado, em
contraponto aos anjos que decaem em Milton.
Nem se pode afirmar que Huidobro seja voltado a qual-
quer crena, salvo a da poesia como ato religioso. Por vezes
oracular, dentro do xtase que conduzido e inebriado
pela livre associao de palavras. Se h o desregramento
de todos os sentidos do autor de t/.,.., h tambm
um desregramento do lxico e da sintaxe, como se a luz se
fosse desfigurando.
E no h pungncia maior do que a de uma lgica que, aos
poucos, se deslogiza, tornandoos vocbulos, uivos, ais, cla-
mores soltos no vazio. At a vanglria de ser tudo fragmento
de fragmento, como um sagrado silvo.
1 2
1 3
significa, pasa a ser. Pero jams huyendo del mito, pues toda la
palabra es mito y est cargada de su humus ms arcaico.
En la tipologa bblica, Lucifer, el ngel de la luz, se rebel
contra Dios y ha sido arrojado desde el altsimo pinculo de la
gloria al abismo. Y la relacin del Altazor, de Huidobro, es la del
ngel-Poeta que asciende fulgurante enel vuelodel poema.. Noes
el Edn, de JohnMilton, puestoenla cima de la montaa ni el uni-
verso excluido de Adn. El poeta Vicente se preocupa por subir, en
locual se asemeja al Mircoles de Cenizas, de T. S. Elliot, enque
emerge similar ambicin.
Y la velocidad de las imgenes de ascensin del chileno se
unen a un tramitar de metamorfosis.
Huidobro vislumbra un Altazor antes de la Cada del ter-
restre Paraso, inexistiendo as la paradoja del hombre
no-cado, como contrapunto de los ngeles que decaen en la
obra de Milton.
No se puede afirmar que Huidobro est volcado en cualquier
creencia, salvo en la de la poesa como acto religioso. A veces
como orculo, dentro del xtasis que es conducido y fascinado
por la libre asociacin de palabras. Si hay el desorden de todos
lossentidosdel autor det/...., haytambinundesorden
del lxico y de la sintaxis, como si la luz fuera desfigurndose.
Y no hay nada ms punzante que lo de una lgica que, poco
a poco, se deslogiza convirtiendo los vocablos en aullidos,
ayes, clamores sueltos en el vaco. Hasta la vanagloria de ser
todo fragmento de fragmento como un sagrado silbo.
E se h umconflito o de Altazor, poeta-profeta e a lingua-
gemque comea a se desagregar, como se fosse insuficiente ao
desgnioda inveno. Epor issoforja vocbulos inslitos, com-
bina outros, comose contemplasse novas flores, novos seres de
palavra. Com o verbo soberano do que engendra um outro
mundo, tendo a veleidade de retornar ao antes, ao caos, ao pre-
cipcio informe.
A imagtica huidobriana, por ser luxuriosa, conforta-se
numespectro de imprevisvel beleza, umfascnio de sons b-
bados e s vezes ao gosto por demais desajustado entre o que
imagina e o que metaforiza. Talvez pelo desmedido impulso e
certoarbtriocriador de ser umpequenodeus, escapandode
todas as regras ou convenes.
Discute Octavio Paz a consanginidade entre o procedi-
mento de Huidobro e o de Lewis Carroll, reconhecendo a falta
de humor no chileno e o humor peculiar no ingls. Inventan-
do Carroll ao mximo a pluralidade de significados da pala-
vra, acabando na palavra-montagem, a constelar exploso
joyceana, cujo exemplo /...//..
Observando, alis, o vanguardismo da Amrica Latina,
, da mesma maneira, visvel o processo de desagregao
verbal, em Csar Vallejo, com inovaes tipogrficas: ..
/. .. .. .. | .. .. .. .. \o Ou
o poema Yuntas, que repetido o vocbulo completa-
mente, do comeo ao fim. Em Huidobro, o ... das
significaes, que esvazia os vocbulos de sentidos. Lem-
1 4
1 5
Y si hay un conflicto es el de Altazor, poeta-profeta y el len-
guaje que empieza a desagregar, como si fuera insuficiente
para el designiode la invencin. Ypor elloforja vocablos ins-
litos, combina otros, comosi contemplara nuevas flores, nue-
vos seres de palabra. Con el verbo soberano de lo que engen-
dra otromundo, teniendola veleidadde retornar a loanterior,
al caos, al precipicio informe.
El conjunto de imgenes huidobrianas, por el hecho de ser
lujurioso, se conforta mediante un espectro de imprevista
belleza, una fascinacin de sonidos borrachos y, a veces, a un
gusto demasiado desajustado entre lo que imagina y lo que
metaforiza. Quizs por el desmedido impulso y cierto arbi-
triocreador de ser unpequeodios que se escapa a todas las
reglas y convenciones.
Plantea Octavio Paz la consanguinidadentre el procedimi-
ento de Huidobro y el de Lewis Carroll, reconociendo que le
falta al chilenohumor y ste es peculiar enel ingls. Carroll in-
venta al mximo la pluralidad de significados de la palabra y
acaba en la palabra-montaje, constelada de explosin joycea-
na, cuyo ejemplo es /...//..
Adems, observa el vanguardismo de Amrica Latina que,
del mismomodo, es unvisible procesode desagregacinverbal
en Csar Vallejo, con innovaciones tipogrficas: ../.
.. .. .. | .. .. .. .. \o Oel
poema Yuntas, en que el vocablo completamente se repite
de principio a fin. EnHuidobro, es el ... de las significaci-
brando-nos o vcuo dos espaos infinitos, a que referia
Pascal.
Ao no serem nada, voltam ao absoluto silncio. E admo-
esta Longinus: O silncio no pode mais voltar atrs. No
deixando de ser o clmax do paraso perdido: se infernal a
no-palavra (o total silncio), onde s o silncio germina e
nada de mais nada, sempre paradisaca, a palavra.
E Sedlmayer que assevera, falando a respeito de sons ver-
bais e silbicos semsignificado, que umsomsemsentido j
no seria palavra.
Todavia, a invenodocosmos huidobrianocomea na pa-
lavra, vai pela sua juno, desdobramento, onde ele estica o
flego vocabular, depois percorre a sua desatomizao (dife-
rente da de Cummings, por exemplo, que, mesmo se dilatan-
dopela cisode letras, as palavras permanecemsignificando),
at as letras puras e a mudez de umcosmos que no temsau-
dade de si mesmo.
No entanto, o paraso perdido a impotncia do gnio
criador que sabe que o abismo no est na palavra, est no si-
lncio. Omais rarefeito. Porque quando existe sombra, por-
que ainda existe a pessoa da palavra. Eo poder de metamorfo-
se que a entretece. Eomundoda arte no oda imortalidade,
o da metamorfose (Andr Malraux). E esse pequeno mun-
do, ummundoemsi mesmo; umsistema fechado, constru-
do segundo umvis particular; dotado, enfim, de uma lgica
prpria (Elisabeth Sewel, em I/. .... ./ t..,).
1 6
1 7
ones que vaca los vocablos de sentidos. Nos hace acordar lova-
cuo de los espacios infinitos sealado por Pascal.
Por el hecho de que nada son, vuelven al silencio absoluto. Y
amonesta Longinus: El silencio no puede ms volver atrs.
Sin dejar de ser el clmax del paraso perdido: si es infernal la
no-palabra (el silencio total), donde slo el silencio germina y
nada de nada ms, paradisaca es siempre la palabra.
YSedlmayer, al referirse a los sonidos verbales y silbicos, es
quienaseveraqueunsonidosinsentidoyanoserapalabra.
Sinembargo, la invencindel cosmos huidobriano empie-
za por la palabra, sigue por su unin, desdoblamiento, donde
l alarga el aliento de vocabulario, luego recorre su desatomi-
zacin(distinta de la de Cummings, por ejemplo, que, aundi-
latndose a causa de la escisin de letras, las palabras siguen
significando), hasta las letras puras y la mudez de un cosmos
que no echa de menos a s mismo.
Pero el paraso perdido es la impotencia del genio cre-
ador que sabe que el abismo no est en la palabra, est en el
silencio. El ms rarificado. Porque cuando existe sombra,
es porque existe an la persona de la palabra. Y el poder de
metamorfosis que la entreteje. Y el mundo del arte no es el
de la inmortalidad, es el de la metamorfosis (Andr Mal-
raux). Y ese pequeo mundo, es un mundo en s mismo;
un sistema cerrado, construido segn una perspectiva par-
ticular, dotado, en fin, de una lgica propia (Elizabeth Se-
wel, en I/. .... ./ t..,).
Em Altazor, no incio msica, a da linguagem que voa e
se acasala; ao final a treva antes da criao, quando o verbo
ainda no soprou. Movendo-se sobre a face sem forma e es-
cura. Saindo para fora, portanto, do universo das relaes,
do universo do homem. Com a linguagem, cria a no-lin-
guagem, onde sozinho, semtempo, encerra-se numcrculo,
antipoeta e mago, coma nostalgia de Deus: M. . ..
..1 .. . /. . .1. ..... .
.1 .//.. ... . ./. .. ... .. .
.1..
Entretanto, cega-se com a prpria luz. E o mago se deixa
encantar numa caverna da linguagem com o seu eu e no
quis sair para fora. Vooupara dentrodos cus internos da ca-
verna, voou nos interstcios da claridade com que via o des-
conhecido. Entrou mais, entrou at aonde a caverna o fim
do cu de suas palavras. Esse mesmo cu que tem medo da
noite.
Sua grandeza o espao dessas imaginaes, a opulncia
das escurezas e do seu dia, depois 1. ..,. ...1. .. E
intentou, sim, restaurar . . 1. .. . ., ou a terra
dos mortos, entre os cus, descobrindo, emnova viso, o Ca-
ronte no Canto V: o... ... t... .1 .. .
... 1. .. .. .. ../. ../... .. ../. ../... ..
..../. ../1.. Aoperseguir a aniquilaodos sentidos, al-
cana rimbaudianamente a liberao de todos os sentidos. Se
o mundo que se extingue no silncio, igualmente o que
1 8
1 9
En +/:., al principio es msica, la del lenguaje que vuela
y se aparea; al final, es la tiniebla antes de la creacin, cuando
el verbo no ha soplado an. Movindose sobre el rostro sin
forma y oscuro. Por lo tanto, cuando sale hacia fuera del uni-
verso de las relaciones, del universo del hombre. Con el len-
guaje crea el no-lenguaje, donde, solo, sin tiempo, se encierra
en un crculo, antipoeta y mago, con la nostalgia de Dios:
M. / .. . .1 .. .. ./. . / ., ..1.
..... . . .//.. .1 ... ./ ./. .. .
. .. / ..1.
Sinembargo, se ciega conla propia luz. Yel mago se deja en-
cantar enuna cueva del lenguaje consuyo, y noquisosalir de
all. Vol hacia dentro de los cielos internos de la cueva, vol en
los intersticios de la claridad conla cual vea lo desconocido. Se
adentrms, entrhasta donde la cueva es el findel cielode sus
palabras. Ese mismo cielo que tiene miedo a la noche.
Sugrandeza es el espaciode esas imaginaciones, la opulen-
cia de la oscuridady de suda, despus 1./ ..:....1. .
. Eintent, s, restaurar /1. /. ... 1.,. 1. /.
, o la tierra de los muertos, entre los cielos, descubriendo a
Caronte, a travs de una nueva visin, enel Canto V: t/ ..
. ... t, / .1 .. ./ ... 1./ .. .. . ..
/ ../... . ../ ../... .. . ../ ../1.. Al perse-
guir la aniquilacin de los sentidos, alcanza rimbaudia
namente la liberacin de todos los sentidos. Si es el mundo
que extingue en el silencio, lo es igualmente el que principia
principia na rebentao de todos os sons, cores, flores e sis.
Ambos projetam, usando uma expresso de Sartre, modifi-
car a vida.
E no em vo que no prlogo da 2.
a
edio mexicana de
Altazor, Bernardo Ruiz afirma que o livro deve ser lido tam-
bm como o resultado de uma guerra e a profecia de outra.
Pretendendo, demiurgo, que por sua boca falemos homens. E
sua trgica previso do fimdo cristianismo, fruto penumbro-
so de Nietzsche, aliado a certo clamor blasfematrio, per-
dem-se na avidezdeste poeta de fome infinita, aoquerer eter-
nidade como uma pomba nas mos.
Se esse poema nico forma umorganismo verbal, comrara
autenticidade mgica, otestemunhosingular doabismohu-
mano. O que, nutrindo-se de palavras, vai devorando o cria-
dor, at osilncio. Osilnciomaior doque osilncio. Almda
queda ou ascenso, chega a um ponto em que nem atinge ao
almejado ser, nem continua a significar.
Contudo, mesmoemcinzas, persiste, persistirqueimando.
Eis alguns dos seus aforismos, constantes de seu t./..
+/:.:
1. Os verdadeiros poemas so incndios. A poesia se pro-
paga por todas as partes, iluminando suas consumaes
com estremecimentos de prazer e agonia.
2. Deve-se escrever numa lngua que no seja materna.
3. Um poema uma coisa que ser.
2 0
2 1
en el reventn de todos los sonidos, colores, flores y soles.
Ambos proyectan, empleando una expresin de Sartre, mo-
dificar la vida.
Ynoes envanoque, enel prlogode la 2.
a
edicinmejicana
de +/:., Bernardo Ruiz afirma que el libro debe ser ledo
tambincomoel resultadode una guerra y la profeca de otra.
Pretendiendo, demiurgo, que por su boca hablen los hom-
bres. Y su trgica previsn del fin del Cristianismo, fruto pe-
numbroso de Nietzsche, aliado a un cierto clamor blasfema-
torio, perdindose en la avidez de ese poeta de hambre
infinita, al querer eternidadcomouna paloma enlas manos.
Si ese poema nico forma un organismo verbal, con rara
autenticidad mgica, l es el testigo singular del abismo hu-
mano. Por lo cual, nutrindose de palabras, va devorando al
creador, hasta el silencio. El silencio ms grande que el silen-
cio. Adems de la cada o ascensin, llega a unpunto enque ni
alcanza el anhelado ser, ni contina a significar.
Sinembargo, aunencenizas, persiste, persistirquemando.
He aqu algunos de sus aforismos, incluidos ensut./..
+/:.:
1. Los verdaderos poemas son incendios. La poesa se pro-
paga por todas partes, iluminando sus consumaciones
con temblores de placer y agona.
2. Se debe escribir en una lengua que no sea materna.
3. Un poema es una cosa que ser.
4. Opoemaumacoisaquenuncafoi, quenuncapoderser.
5. Foge do sublime externo, se no quer morrer esmagado
pelo vento.
6. Se eu no fizesse ao menos uma loucura por ano, me tor-
naria louco.
7. Tomo meu pra-quedas, e das margens de minha es-
trela em marcha, arremesso-me na atmosfera do lti-
mo suspiro.
8. Rodo interminavelmente sobre as rochas dos sonhos,
rodo entre as nuvens da morte.
9. Digo sempre adeus, e fico.
10. De cada gota de suor de minha testa fiz brotar astros, que
vos deixo a tarefa de batizar como as garrafas de vinho.
11. Vamos caindo, caindo de nosso znite a nosso nadir a
ponto de deixar o ar manchado de sangue para que se en-
venenem os que venham amanh a respir-lo.
12. Dentro de ti mesmo, fora de ti mesmo, cairs do znit ao
nadir, porque esse o destino, teu msero destino. E
quandode mais altocares, mais altoser orebote, maior
tua durao na memria da pedra.
13. Saltamos do ventre de nossa me ou da beira de uma es-
trela e vamos caindo.
14. Eopra-quedas aguarda amarrado porta comoocavalo
de interminvel fuga.
Poesia visual valoriza a gramtica da viso (Susanne
Langer). Oque espelha a personalidade marcante de seu cria-
2 2
2 3
4. El poema es una cosa que nunca ha sido, que nunca po-
dr serlo.
5. Huye de lo sublime externo, si no quieres morir aplasta-
do por el viento.
6. Si yonohicieraal menosunalocuraal ao, mevolveraloco.
7. Agarromi paracadas, y desde los bordes de mi estrella en
marcha me arrojo a la atmsfera del ltimo suspiro.
8. Girosobre las rocas de los sueos, giroentre las nubes de
la muerte.
9. Digo siempre adis, y quedo.
10. De cada gota de sudor de mi frente hice brotar astros, que
les dejo la tarea de bautizar como a botellas de vino.
11. Nos vamos cayendo, cayndonos desde nuestro cenit
al nadir a punto de dejar el aire manchado de sangre
para que se envenenen quienes vengan maana a res-
pirarlo.
12. Dentro de ti mismo, fuera de ti mismo, te caers del ce-
nit al nadir, porque es ese el destino, tu msero destino.
Y cuando desde lo ms alto te caigas, ms alto ser el re-
bote, ms grande tuduracinenla memoria de la piedra.
13. Saltamos del vientre de nuestra madre o del borde de una
estrella e nos vamos cayendo.
14. Y el paracadas aguarda atado a la puerta como el caballo
de interminable fuga.
Poesa visual valoriza la gramtica de la visin (Susanne
Langer). Loque refleja la personalidadnotable de sucreador, a
dor, simultaneamente, sabendo retirar dos vocbulos, todos
os efeitos sonoros e sinestsicos, numa ./. / 1. ./
.. Lembrando o que prenunciava Urban e reiterado
por Sartre: A linguagem potica uma forma de pintura. E
tambm de cntico.
Seu ritmo avassalador, servindo viso e retornando ao
antigo vate dos romanos, que era tambmprofeta. Ressalvan-
do o que assinala Mircea Eliade: Oato potico mais puro pa-
rece recriar a linguagem de uma experincia interior que,
como o xtase e a inspirao religiosa dos primitivos revela a
essncia das coisas.
Sim, Altazor a exaltao da absoluta liberdade do criador
diante do seu universo. Girando os versos como as ps de um
moinho, que o tempo, que a mquina do poema, coma po-
lia incansvel de metforas. M./. .. .... M.
/. .. 1.... M./. .. .1,.. M./. ..
./........ H, portanto, um deslocamento e sobre-
carga de imagens.
Ocorrendo certo engarrafamento de trnsito, para no
afirmar umengarrafamento de constelaes nesta Via-Lctea
insone. Mais perto do delrio.
E+/:. umlivrofericoe esfrico, comsete cantos, rom-
pendoa clssica composiodos dez cantos da poesia pica. E
tem sabor cosmognico, pico e lrico.
pico, aparenta-se comonorte-americanoWalt Whitman,
de verso largo, martimo, plural. Ao cantar na primeira pes-
2 4
2 5
la vez sabiendo extraer de los vocablos todos los efectos sono-
ros y sinestsicos en una seora arpa de bellas imgenes.
Recordando lo que prenunciaba Urban y reiterado por Sar-
tre:El lenguaje potico es una forma de pintura. Y tambin
de cntico.
Suritmo es avasallador, al servir a la visiny al volver al an-
tiguo vate de los romanos, que era tambin profeta. Pero ex-
cluyendo lo que seala Mircea Eliade: El acto potico ms
puro parece recrear el lenguaje de una experiencia interior
que, al igual que el xtasis y la inspiracinreligiosa de los pri-
mitivos`, revela la esencia de las cosas.
S, Altazor es la exaltacin de la libertad absoluta del crea-
dor delante de suuniverso. Los versos girancomolas aspas de
un molino, que es el tiempo, que es la mquina del poema, conla
inscansable polea de metforas: Molino con presentimiento/
Molino con padecimiento/ Molino con amordazamiento/
Molino con enloquecimiento Hay, pues, un desplazamiento
y sobrecarga de imgenes.
Lo que produce un cierto embotellamiento de trfico,
para no decir un embotellamiento de constelaciones en esa
Va Lctea insomne. Ms cerca del delirio.
Y +/:. es un libro fantstico y esfrico, con siete cantos,
que rompe la clsica composicinde los diez cantos de la poe-
sa pica. Y tiene un sabor cosmognico, pico y lrico.
pico, por lo que se asemeja al norteameicano Walt Whit-
man, de verso ancho, martimo, plural.
soa, paradoxalmente coletivo, num eu que a Natureza
com flora, fauna e o campo celeste e todos os homens. No
apenas celebrando um heri (Altazor), mas incorporando ao
ato narrativo, a pessoa do leitor. Conjugado a umlirismo, que
demonstra uma situao humana prototpica(Cassirer), le-
vando no seu subterrneo a eletricidade, o elemento afetivo.
De inveno contnua, incessante.
como se suas palavras tivessem muitos olhos e olhos,
tambmatrs da cabea. Palavras que se dinamizamemsinfo-
nia verbal, tendendo partitura. Palavras que so mais viden-
tes que seu encantador, palavras, flexuosas serpentes. E que,
depois de desferidas, apreciam viver por conta prpria, em
exaltao, como os anis dos planetas.
E proveitosa a lio de Carlos Bousoo, quando adverte
que o vocabulrio, os procedimentos poticos, a sintaxe ouo
dinamismo da frase. E todos eles so as conseqncias para
dentro (para a viso do mundo) e para fora (para a forma) da
escondida fonte interna(t .. 1. i... +/.1.. Ma-
dri: Editorial Gredos, 1956, p. 28).
H momentos, como em todo o grande poema, que so
meras pontes levadias, commatria inerme. ECassiano Ri-
cardo vai mais longe, ao assegurar que se s existisse poe-
sia, ela mesma deixaria de ser poesia, fundadoemJeanCoc-
teau (| . ... . .... .. 1. ...), que, por sua vez,
funda-se em Coleridge. Por preparar outros instantes que
so de feroz beleza.
2 6
2 7
Al cantar en la primera persona, es paradjicamente co-
lectivo, en un yo, que es la Naturaleza con flora, fauna, y el
campo celeste equivale a todos los hombres. No slo cele-
brando a un hroe (Altazor), sino incorporando al acto nar-
rativo la persona del lector. Conjugado de unlirismo que de-
muestra una situacin humana prototpica (Cassirer),
conllevando en su subterrneo la electricidad, el elemento
afectivo. De invencin continua, incesante.
Es comosi tuviera muchos ojos, muchos, inclusoenla par-
te de atrs de la cabeza. Palabras que dinamizan una sinfona
verbal, tendiendo a la partitura. Palabras que son ms viden-
tes que suencantador, palabras serpenteantes. Yque, despus
de emitidas, aprecian vivir por cuenta propia, en exaltacin,
como los anillos de los planetas.
Yprovechosa es la leccinde Carlos Bousoocuandoadvierte
del vocabulario, de los procedimientos poticos, de la sintaxis o
del dinamismode frase. Ytodos ellos sonlas consecuencias hacia
dentro(encuantoa la visindel mundo) y hacia fuera (encuan-
toalaforma) delaescondidafuenteinterna(t..1. i...
+/.1.. Madrid: Editorial Gredos, 1956, pg. 28).
Hay momentos, como en todo gran poema, que se trata de
meros puentes levadizos, con materia inerme. Pero Cassiano
Ricardo va ms lejos al asegurar que si slo existiera poesa,
ella misma dejara de ser poesa, basado enJeanCocteau (|
. ... . .... ..1. ...) y ste, a suvez, enColeridge. Por
preparar otros instantes que son de feroz belleza.
E se deixo gravado aqui o sadio inconformismo, a rebe-
lio dentro da linguagem que a poesia de Huidobro revela,
poderosa intuio potica que carecia de toda disciplina
(Emir Rodrguez Monegal), inegvel a trajetria deste
mago e brbaro estridentemente visionrio, com imagens
visionrias, emjogoldico, que explodemnotextoa loucu-
ra na vida da palavra.
Ebemmais: capaz de inclinar-se para escutar ummurm-
rio na eternidade, sendo a luz intacta de um anjo selvagem
que caiu uma manh em vossas plantaes de preceitos .
H que provarmos juntos na aventura da linguagem de
Vicente Huidobro, sua altura de alma? Sua vertigem de al-
tura.
Verti confesso o idioma contemporneo de Vicente
Huidobro, lngua de Cames, seguindo a experincia borgia-
na, aooscilar entreainterpretaopessoal eorigor resignado.
t./ 1 +.., 15 de setembro de 2006.
2 8
2 9
Y si dejo aqu registrado el sano inconformismo, la rebe-
lin dentro del lenguaje que la poesa de Huidobro revela,
poderosa intuicin potica que careca de toda disciplina
(Emir Rodrguez Monegal), innegable es la trayectoria de ese
mago y estridentemente brbaro visionario, con imgenes vi-
sionarias, en juego ldico, que explosionan en el texto la lo-
cura en la vida de la palabra.
Y es ms: capaz de inclinarse para escuchar un murmurio
en la eternidad, siendo la luz intacta de un ngel salvaje que
una maana se cay en sus plantaciones de preceptos.
Hay que comprobar juntos, en la aventura del lenguaje de
Vicente Huidobro, su altura de alma? Su vrtigo de altura..
Traduje confiesoel idioma contemporneo de Vicen-
te Huidobro a la lengua de Camoens, siguiendo la experiencia
borgeana, oscilando entre la interpretacin personal y el ri-
gor resignado.
t./ 1./ +/, 15 de septiembre de 2006.
POEMAS DE
Vicente Huidobro
ARTE POTICA
Que el verso sea como una llave
que abra mil puertas.
Una hoja cae; algo pasa volando;
cuanto miren los ojos creado sea,
y el alma del oyente quede temblando.
Inventa mundos nuevos y cuida tu palabra;
el adjetivo, cuando no da vida, mata.
Estamos en el ciclo de los nervios.
El msculo cuelga,
como recuerdo en los museos;
mas no por eso tenemos menos fuerza:
el vigor verdadero
reside en la cabeza.
Por qu cantis la rosa, oh, Poetas!
Hacedla florecer en el poema:
Slo para vosotros
viven todas las cosas bajo el Sol.
El poeta es un pequeo Dios.
3 2
3 3
ARTE POTICA
Que o verso seja como uma chave
que abra mil portas.
uma folha cai; algo passa voando;
o que os olhos fitem, criado seja,
e que a alma do ouvinte fique tremendo.
Inventa novos mundos e cuida de tua palavra;
o adjetivo quando no d vida, mata.
Estamos no ciclo dos nervos.
o msculo pende,
como lembrana, nos museus;
mas nem por isso temos menos fora:
o vigor verdadeiro
reside na cabea.
Por que cantais a rosa, Poetas?
Fazei-a florescer no poema;
S para ns
vivem todas coisas sob o Sol.
O poeta um pequeno Deus.
EN
El corazn del pjaro
El corazn que brilla en el pjaro
El corazn de la noche
La noche del pjaro
El pjaro del corazn de la noche
Si la noche cantara en el pjaro
En el pjaro olvidado en el cielo
El cielo perdido en la noche
Te dira lo que hay en el corazn que brilla en el pjaro
La noche perdida en el cielo
El cielo perdido en el pjaro
El pjaro perdido en el olvido del pjaro
La noche perdida en la noche
El cielo perdido en el cielo
Pero el corazn es el corazn del corazn
Y habla por la boca del corazn
3 4
3 5
NO
O corao do pssaro
O corao que brilha no pssaro
O corao da noite
A noite do pssaro
O pssaro do corao da noite
Se a noite cantasse no pssaro
No pssaro esquecido no cu
O cu perdido na noite
Te diria o que h no corao que brilha no pssaro
A noite perdida no cu
O cu perdido no pssaro
O pssaro perdido no esquecimento do pssaro
A noite perdida na noite
O cu perdido no cu
Porm o corao o corao do corao
E fala pela boca do corao
TORRE EIFFEL
Torre Eiffel
Guitarra del ciclo
Tu telegrafa sin hilos
Atrae las palabras
como un rosal a las abejas
Durante la noche
El Sena deja de correr
Telescopio o clarn
TORRE EIFFEL
Y es una colmena de palabras
O un tintero de miel
Al fondo del alba
Una araa de patas de alambre
Teja su tela de nubes
Hijo mo
Para subir a la Torre Eiffel
Se sube por una cancin
Do
re
mi
fa
sol
si
do
Ya estamos arriba
3 6
3 7
TORRE EIFFEL
Torre Eiffel
Guitarra do cu
Tua telegrafia sem fios
Atrai as palavras
Como um rosal s abelhas
Durante a noite
O Sena deixa de correr
Telescpio ou clarim
TORRE EIFFEL
E s uma colmeia de palavras
Ou um tinteiro de mel
Ao fundo da aurora
Uma aranha de patas de arame
Tecia sua teia de nuvens
Meu filho
Para subir Torre Eiffel
Se sobe por uma cano
D
r
mi
f
sol
si
d
J estamos em cima
LAMUERTE QUE ALGUIENESPERA
La muerte que alguien espera
La muerte que alguien aleja
La muerte que va por el camino
La muerte que viene taciturna
La muerte que enciende las bujas
La muerte que se sienta en las montaas
La muerte que abre la ventana
La muerte que apaga los faroles
La muerte que aprieta la garganta
La muerte que cierra los riones
La muerte que rompe la cabeza
La muerte que muerde las entraas
La muerte que no sabe si debe cantar
La muerte que alguien entreabre
La muerte que alguien hace sonrer
La muerte que alguien hace llorar
La muerte que no puede vivir sin nosotros
La muerte que viene al galope del caballo
La muerte que llueve en grandes estampidos
3 8
3 9
AMORTE QUE ALGUMESPERA
A morte que algum espera
A morte que algum arreda
A morte que vai pelo caminho
A morte que vem taciturna
A morte que acende os castiais
A morte que senta nas montanhas
A morte que abre a janela
A morte que apaga os faris
A morte que aperta a garganta
A morte que fecha os rins
A morte que parte a cabea
A morte que morde as entranhas
A morte que no sabe se deve cantar
A morte que algum entreabre
A morte que algum faz sorrir
A morte que algum faz chorar
A morte que no pode viver sem ns
A morte que vem no galope do cavalo
A morte que chove em grandes estampidos
EL CEMENTERIODE LOS SOLDADOS
La sombra que cae de los rboles
Se ha mojado en el agua
No se ve el viento
Pero el bosque metlico
Canta como un rgano
All est
La Francia de ayer bajo la hierba
Ms bella que una mujer desnuda
La tierra an tibia
Guarda los ltimos secretos
Donde yacen todas las manos cortadas
Una campana tae
Tras las nubes
Vuelta hacia el ocano filial
Llamaba a alguiem
SILENCIO SILENCIO
4 0
4 1
OCEMITRIODOS SOLDADOS
A sombra que tomba das rvores
Molhou-se na gua
No se v o vento
Mas o bosque metlico
Canta como um rgo
Ali est
A Frana de ontem sob a erva
Mais bela que uma mulher nua
A terra ainda tbia
Guarda os ltimos segredos
Onde jazem todas as mos cortadas
Um sino reboa
Atrs das nuvens
De volta para o oceano filial
Chamava algum
SILNCIO SILNCIO
DE VERY PALPAR
El iceberg sereno como un emperador
Sigue su destino
Obedece ciegament a las lneas de su mano.
SOMBRA
La sombra es un pedazo que se aleja
Camino de otras playas
En mi memoria un ruiseor se queja
Ruiseor de las batallas
Que canta sobre todas las balas
HASTACUANDOSANGRARNLAVIDA
La misma luna herida
No tiene sino una ala
El corazn hizo su nido
En medio del vaco
Sin embargo
Al borde del mundo florecen las encinas
Y LA PRIMAVERA VIENE SOBRE LAS GOLONDRINAS
4 2
4 3
DE VERE PALPAR
O iceberg sereno como um imperador
Segue sua sina
Obedece cegamente s linhas de sua mo
SOMBRA
A sombra um fragmento que se afasta
No rumo de outras praias
Em minha memria um rouxinol se queixa
Rouxinol das batalhas
Que gorjeia sobre todas as balas
AT QUANDOSANGRAREMAVIDA
A mesma lua ferida
Apenas tem uma asa
O corao fez seu ninho
No meio do vazio
Entretanto
Na margem do mundo florescem cravinas
E A PRIMAVERA VEM SOBRE AS ANDORINHAS
SIGLOENCADENADOENUN
NGULODEL MUNDO
En los espejos corrientes
Pasan las barcas bajo los puentes
Y los ngeles-correo
Reposan en el humo de los dreadnought
Entre la hierba
silba la locomotora en celo
Que atraves el invierno
Las dos cuerdas de su rastro
Tras ella quedan cantando
Como una guitarra indcil
Su ojo desnudo
Cigarro del horizonte
Danza entre los rboles
Ella es el digenes con la pipa encendida
Buscando entre los meses y los das
Sobre el sendero equinoccial
Empec a caminar
Cada estrella
Es un obs que estalla
4 4
4 5
SCULOACORRENTADONUM
NGULODOMUNDO
Nos espelhos correntes
Passam as barcas sob as pontes
E os anjos-correio
Descansam na fumaa dos navios de guerra
Entre a erva
Silva a locomotiva no cio
Que atravessou o inverno
As duas cordas de seu rastro
Atrs dela ficam cantando
Como uma guitarra indcil
Seu olho nu
Charuto do horizonte
Dana entre as rvores
Ela Digenes com o cachimbo aceso
Buscando entre os meses e os dias
Sobre a via equinocial
Comecei a caminhar
Cada estrela
obus que rebenta
Las plumas de mi garganta
Se entibiaron al sol
que perdi un ala
El divino aeroplano
Traa un ramo de olivo entre las manos
Sin embargo
Los ocasos heridos se desengran
Y en el puerto los das que se alejan
Llevaban una cruz en el sitio del ancla
Cantando nos sentamos en las playas
Los ms bravos capitanes El capitn Cook
Caza aurora boreales
En un iceberg iban a los polos En el polo sur
Para dejar su pipa en labios
Esquimales
Otros clavan frescas lanzas en el Congo
El corazn del Africa soleado
Se abre como los higos picoteados
Y los negros
de divina raza
Esclavos en Europa
4 6
4 7
As plumas de minha garganta
Se enfraqueceram ao sol
que perdeu uma asa
O divino aeroplano
Trazia um ramo de oliveira entre as mos
Entretanto
Os ocasos feridos dessangram
E no porto os dias que se arredam
Levam uma cruz no lugar da ncora
Cantando nos sentamos nas praias
Os mais bravos capites O capito Cook
Caa auroras boreais
Num iceberg iam aos plos No plo sul
Para deixar seu cachimbo em lbios
Esquims
Outros cravam novas lanas no Congo
O corao da frica ensolarado
Abre-se como os bicados figos
E os negros
de divina raa
Escravos na Europa
Limpiando de su rostro
la nieve que los mancha
Hombres de alas cortas
Han recorrido todo
Y un noble explorador de la Noruega
Como botn de guerra
Trajo de Europa
entre raros animales
Y rboles exticos
Los cuatro puntos cardinales
AL ODODEL TIEMPO(FRAGMENTO)
Tengo grandes ansias y vergenza de todo
Como una hora que se detiene a partir pan
Como aquel que no puede decir lo que quiere
Enterrado a fondo de su raza
4 8
4 9
Limpando de seu rosto
a neve que os mancha
Homens de asas curtas
Percorreram tudo
E um nobre explorador da Noruega
Como butim de guerra
Trouxe Europa
entre raros animais
E rvores exticas
Os quatro pontos cardeais
AOOUVIDODOTEMPO(FRAGMENTO)
Tenho grandes nsias e vergonha de tudo
Como uma hora que pra e pede po
Como aquele que no pode dizer o que quer
Enterrado no fundo de sua raa
ALTAZORFRAGMENTOS
CANTOI
Altazor por qu perdiste tu primera serenidad?
Qu ngel malo se par en la puerta de tu sonrisa
Con la espada en la mano?
Quin sembr la angustia en las llanuras de tus ojos
como el adorno de un dios?
Por qu un da de repente sentiste el terror de ser? 5
Y esa voz que te grit vives y no te ves vivir
Quin hizo converger tus pensamientos al cruce de todos
los vientos del dolor?
Se rompi el diamante de tus sueos en un mar de estupor
Ests perdido Altazor
Solo en medio del universo 10
Solo como una nota que florece en las alturas del vaco
No hay bien no hay mal ni verdad ni orden ni belleza
En dnde ests Altazor?
La nebulosa de la angustia pasa como un ro
Y me arrastra segn la ley de las atracciones 15
La nebulosa en olores solidificada huye su propia soledad
Siento un telescopio que me apunta como un revlver
5 0
5 1
ALTAZOR FRAGMENTOS
CANTOI
Altazor por que perdeste tua primeira serenidade?
Que anjo perverso parou na porta de teu sorriso
Com a espada na mo?
Quem semeou a angstia nos pramos de teus olhos
como o adorno de um deus?
Por que um dia de repente sentiste o terror de ser? 5
E esta voz que te gritou vives e no te vs viver
Quem fez convergir teus pensamentos no cruzar de todos
os ventos da dor?
Rompeu-se o diamante de teus sonhos num mar de estupor
Ests perdido Altazor
S no meio do universo 10
S como uma nota que floresce nas alturas do vazio
No h bemno h mal nemverdade nemordemnembeleza
Onde ests Altazor?
A nebulosa da angstia passa como um rio
E me arrasta segundo a lei das atraes 15
A nebulosa em olores solidificada flui sua prpria solido
Sinto um telescpio que me aponta como um revlver
La cola de un cometa me azota el rostro y pasa relleno de
eternidad
Buscando infatigable un lago quieto en donde refrescar su
tarea ineludible
Altazor morirs Se secar tu voz y ser invisible 20
La tierra seguir girando sobre su rbita precisa
Temerosa de un traspis como el equilibrista sobre el
alambre
que ata las miradas del pavor
En vano buscas ojo enloquecido
No hay puerta de salida y el viento desplaza los planetas 25
Piensas que no importa caer eternamente si se logra
escapar
No ves que vas cayendo ya?
Limpia tu cabeza de prejuicio y moral
Y si queriendo alzarte nada has alcanzado
Djate caer sin parar tu cada sin miedo al fondo de la
sombra 30
Sin miedo al enigma de ti mismo
Acaso encuentres una luz sin noche
Perdida en las grietas de los precipicios
Cae
Cae eternamente 35
Cae al fondo del infinito
5 2
5 3
A cauda de um cometa me vergasta o rosto e passa repleto
de eternidade
Buscando infatigvel um lago quieto onde refrescar sua
tarefa ineludvel
Altazor morrers. Secar tua voz e sers invisvel 20
A Terra seguir girando sobre sua rbita precisa
Temerosa de um tropeo como o equilibrista sobre o
arame
que ata os olhares do pavor
Em vo buscas olho endoidecido
No h porta de sada e o vento desloca os planetas 25
Pensas que no importa tombar eternamente logrando
escapar
No vs que vais tombando j?
Limpa tua cabea de preconceito e moral
E se querendo erguer-te nada alcanaste
Deixa-te cair sem parar tua queda sem medo ao fundo
da sombra 30
Sem medo ao enigma de ti mesmo
Talvez encontres uma luz sem noite
Perdida nas gretas dos precipcios
Cai
Cai eternamente 35
Cai no fundo do infinito
Cae al fondo del tiempo
Cae al fondo de ti mismo
Cae lo ms bajo que se pueda caer
Cae sin vrtigo 40
A travs de todos los espacios y todas las edades
A travs de todas las almas de todos los anhelos y todos los
naufragios
Cae y quema al pasar los astros y los mares
Quema los ojos que te miran y los corazones que te
aguardan
Quema el viento con tu voz 45
El viento que se enreda en tu voz
Y la noche que tiene fro en su gruta de huesos
Cae en infancia
Cae en vejez
Cae en lgrima
Cae en risas 50
Cae en msica sobre el universo
Cae de tu cabeza a tus pies
Cae de tus pies a tu cabeza
Cae del mar a la fuente
Cae al ltimo abismo del silencio 55
Como el barco que se hunde apagando sus luces
5 4
5 5
Cai no fundo do tempo
Cai no fundo de ti mesmo
Cai no mais baixo que se possa cair
Cai sem vertigem 40
Atravs de todos os espaos e de todas as idades
Atravs de todas as almas de todos os desejos e de
todos os naufrgios
Cai e queima ao transitar os astros e os mares
Queima os olhos que te fitam e os coraes que
te esperam
Queima o vento com tua voz 45
O vento que se enrola em tua voz
E a noite que tem frio em sua gruta de ossos
Cai em infncia
Cai em velhice
Cai em lgrimas
Cai em risos 50
Cai em msica sobre o universo
Cai de tua cabea a teus ps
Cai de teus ps tua cabea
Cai do mar fonte
Cai no ltimo abismo de silncio 55
Como um barco que se afunda apagando suas luzes
Todo se acab
El mar antropfago golpea la puerta de las rocas
despiadadas
Los perros ladran a las horas que se mueren
Y el cielo escucha el paso de las estrellas que se alejan 60
Ests solo
Y vas a la muerte derecho como un iceberg que se desprende
del polo
Cae la noche buscando su corazn en el ocano
La mirada se agranda como los torrentes
Y en tanto que las olas se dan vuelta 65
La luna nio de luz se escapa de alta mar
Mira este cielo lleno
Ms rico que los arroyos de las minas
Cielo lleno de estrellas que esperan el bautismo
Todas esas estrellas salpicaduras de un astro de piedra
lanzado en las aguas eternas 70
No saben lo que quieren ni si hay redes ocultas ms all
Ni qu mano lleva las riendas
Ni qu pecho sopla el viento sobre ellas
Ni saben si no hay mano y no hay pecho
Las montaas de pesca 75
Tienen la altura de mis deseos
Y yo arrojo fuera de la noche mis ltimas angustias
Que los pjaros cantando dispersan por el mundo
5 6
5 7
Tudo se acabou
O mar antropfago golpeia a porta das rochas
impiedosas
Os ces ladram s horas que morrem
E o cu ouve o passo das estrelas que se arredam 60
Ests s
E vais morte direto como um iceberg que se despega
do plo
Cai a noite procurando seu corao no oceano
O olhar se alarga como as torrentes
E enquanto as ondas do a volta 65
A lua menina de luz escapa do alto-mar
Olha este cu pleno
Mais rico que os arroios das minas
Cu todo de estrelas que aguardam o batismo
Todas essas estrelas escorridas de um astro de
pedra jogado nas guas eternas 70
No sabemo que queremnemse h redes ocultas mais alm
Nem que mo conduz as rdeas
Nem que peito sopra o vento sobre elas
Nem sabem se no h mo e no h peito
As montanhas de pescado 75
Tm a altura de meus desejos
E eu arrojo fora da noite minhas ltimas angstias
Que os pssaros cantando dispersam pelo mundo
Reparad el motor del alba
En tanto me siento al borde de mis ojos 80
Para asistir a la entrada de las imgenes
Soy yo Altazor
Altazor
Encerrado en la jaula de su destino
En vano me aferro a los barrotes de la evasin posible 85
Una flor cierra el camino
Y se levantan como la estatua de las llamas
La evasin imposible
Ms dbil marcho con mis ansias
Que un ejrcito sin luz en medio de emboscadas 90
Abr los ojos en el siglo
En que mora el cristianismo
Retorcido en su cruz agonizante
Ya va a dar el ltimo suspiro
Y maana qu pondremos en el sitio vaco? 95
Pondremos un alba o un crepsculo
Y hay que poner algo acaso?
(...)
Hace seis meses solamente
Dej la ecuatorial recin cortada 110
En la tumba guerrera del esclavo paciente
Corona de piedad sobre la estupidez humana
5 8
5 9
Reparai o motor da aurora
Enquanto me sento beira dos meus olhos 80
Para assistir entrada das imagens
Sou eu Altazor
Altazor
Preso na jaula de meu destino
Em vo me aferro aos barrotes da evaso possvel 85
Uma flor tranca o caminho
E se levanta como a esttua das chamas
A evaso impossvel
Marcho com minhas nsias mais dbil
Que um exrcito sem luz em meio a emboscadas 90
Abri os olhos no sculos
Em que morria o cristianismo
Retorcido em sua cruz agonizante
J vai a dar o ltimo suspiro
E amanh que poremos no lugar vazio? 95
Poremos uma alba ou um crepsculo
E acaso h que pr algo?
(...)
H somente seis meses
Deixei a equatorial recm-cortada 110
No tmulo guerreiro do paciente escravo
Coroa de piedade sobre a estupidez do homem.
Soy yo que estoy hablando en este ao de 1919
Es el invierno
Ya la Europa enterr todos sus muertos 115
Y un millar de lgrimas hacen una sola cruz de nieve
Mirad esas estepas que sacuden las manos
Millones de obreros han comprendido al fin
Y levantan al cielo sus banderas de aurora
Venid venid os esperamos porque sois la esperanza
La nica esperanza 120
La ltima esperanza
Soy yo Altazor el doble de m mismo
El que se mira obrar y se re del otro frente a frente
El que cay de las alturas de su estrella 125
Y viaj veinticinco aos
Colgado al paracadas de sus propios prejuicios
Soy yo Altazor el del ansia infinita
Del hambre eterno y descorazonado
Carne labrada por arados de angustia 130
Cmo podr dormir mientras haya adentro tierras
desconocidas?
Problemas
Misterios que se cuelgan a mi pecho
Estoy solo
La distancia que va de cuerpo a cuerpo 135
Es tan grande como la que hay de alma a alma
6 0
6 1
Sou eu que estou falando neste ano de 1919
inverno
A Europa j sepultou todos os seus mortos 115
E um milhar de lgrimas fazem uma s cruz de neve
Olhai estas estepes que sacodem as mos
Milhes de operrios entenderam por fim
E levantam ao cu seus pendes de aurora
Vinde vinde vos esperamos porque sois a esperana 120
A nica esperana
A ltima esperana
Sou eu Altazor o duplo de mim mesmo
O que se v trabalhar e ri do outro frente a frente
O que caiu das alturas de sua estrela 125
E viajou vinte e cinco anos
Pendurado no pra-quedas de seus prprios preconceitos
Sou eu Altazor o da nsia infinita
Da fome eterna e desalentada
Carne lavrada por arados de angstia 130
Como poderei dormir enquanto haja dentro terras
desconhecidas?
Problemas
Mistrios pensos no meu peito
Estou s
A distncia que vai de corpo a corpo 135
to grande como a que h de alma a alma
Solo
Solo
Solo
Estoy solo parado en la punta del ao que agoniza 140
El universo se rompe en olas a mis pies
Los planetas giran en torno a mi cabeza
Y me despeinan al pasar con el viento que desplazan
Sin dar un respuesta que llene los abismos
Ni sentir este anhelo fabuloso que busca en la fauna
del cielo 145
Un ser materno donde se duerma el corazn
Un lecho a la sombra del torbellino de enigmas
Una mano que acaricie los latidos de la fiebre
Dios diluido en la nada y el todo
Dios todo y nada 150
Dios en las palabras y en los gestos
Dios mental
Dios aliento
Dios joven Dios viejo
Dios ptrido 155
lejano y cerca
Dios amasado a mi congoja
Sigamos cultivando en el cerebro las tierras del error
Sigamos cultivando las tierras veraces en el pecho
Sigamos 160
6 2
6 3
S
S
S
Estou s parado na ponta do ano que agoniza 140
O universo se quebra em ondas aos meus ps
Os planetas rodam em volta de minha cabea
E me despenteiam ao passar com o vento que deslocam
Sem dar uma resposta que encha os abismos
Nem sentir este desejo fabuloso que busca
na fauna do cu 145
Um ser materno onde adormecer o corao
Um leito sombra do torvelinho de enigmas
Uma mo que acarinhe o latejar da febre
Deus diludo no nada e no todo
Deus tudo e nada 150
Deus nas palavras e nos gestos
Deus mental
Deus alento
Deus jovem Deus velho
Deus apodrecido 155
longe e perto
Deus mesclado ao meu tormento
Sigamos cultivando no crebro as terras do erro
Sigamos cultivando as terras verazes no peito
Sigamos 160
Siempre igual como ayer maana y luego y despus
No
No puede ser Cambiemos nuestra suerte
Quememos nuestra carne en los ojos del alba
(...)
Yo estoy aqu de pie ante vosotros
En nombre de una idiota ley proclamadora
De la conservacin de las especies
Inmunda ley 205
Villana ley arraigada a los sexos ingenuos
Por esa ley primera trampa de la inconciencia
El hombre se desgarra
Y se rompe en aullidos mortales por todos los poros de su
tierra
Yo estoy aqu de pie entre vosotros 210
Se me caen las ansias al vaco
Se me caen los gritos a la nada
Se me caen al caos las blasfemias
Perro del infinito trotando entre astros muertos
Perro lamiendo estrellas y recuerdos de estrella 215
Perro lamiendo tumbas
Quiero la eternidad como una paloma en mis manos
6 4
6 5
Sempre igual como ontem amanh e logo e depois
No
No pode ser. Mudemos nossa sorte.
Queimemos nossa carne nos olhos da aurora
(...)
Eu estou aqui de p ante vs
Em nome de uma idiota lei proclamadora
Da conservao das espcies
Imunda lei 205
Lei viril arraigada nos sexos ingnuos
Por esta lei primeira cilada da inconscincia
O homem se desgarra
E rasga em uivos mortais todos os
poros de sua terra
Eu estou aqui de p entre vs 210
Caem-me as nsias no vazio
Caem-me os gritos no nada
Caem-me no caos as blasfmias
Cachorro do infinito trotando entre astros mortos
Cachorro lambendo estrelas e lembranas de estrela 215
Cachorro lambendo tmulos
Quero a eternidade como uma pomba em minhas mos
Todo ha de alejarse en la muerte esconderse en la muerte
Yo t l nosotros vosotros ellos
Ayer hoy maana 220
Pasto en las fauces del insaciable olvido
Pasto para la rumia eterna del caos incansable
Justicia qu has hecho de m Vicente Huidobro?
Se me cae el dolor de la lengua y las alas marchitas
Se me caen los dedos muertos uno a uno 225
Qu has hecho de mi voz cargada de pjaros en el
atardecer
(...)
Seguir
No 265
Que se rompa el andamio de los huesos
Que se derrumben las vigas del cerebro
Y arrastre el huracn los trozos a la nada al otro lado
En donde el viento azota a Dios
En donde an resuene mi violn gutural 270
Acompaando el piano pstumo del Juicio Final
(...)
Soy desmesurado csmico
Las piedras las plantas las montaas
6 6
6 7
Tudo h de afastar-se na morte ocultar-se na morte
Eu tu ele ns vs eles
Ontem hoje amanh 220
Pasto nas fauces do insacivel esquecimento
Pasto para o ruminar perene do incansvel caos
Justia, que fizeste de mim Vicente Huidobro?
Cai-me a dor da lngua e das fenecidas asas
Caem os dedos mortos um a um 225
Que fizeste de minha voz carregada de pssaros no
entardecer?
(...)
Seguir
No 265
Que se rompa o andaime dos ossos
Que se derrubem as vigas do crebro
E o furaco arraste os restos ao nada do outro lado
Onde o vento vergasta Deus
Onde ainda ressoa meu violino gutural 270
Acompanhando o piano pstumo do Juzo Final
(...)
Sou desmesurado csmico
As pedras as plantas as montanhas
Me saludan las abejas las ratas
Los leones y las guilas
Los astros los crepsculos las albas 410
Los ros y las selvas me preguntan
Qu tal cmo est usted?
Y mientras los astros y las olas tengan algo que decir
Ser por mi boca que hablarn a los hombres
(...)
Hay palabras que tienen sombra de rbol
Otras que tienen atmsfera de astros 585
Hay vocablos que tienen fuego de rayos
Y que incendian donde caen
Otros que se congelan en la lengua y se rompen al
salir
Como esos cristales helados y fatdicos
Hay palabras con imanes que atraen los tesoros del
abismo 590
Otras que se descargan como vagones sobre el alma
Altazor desconfa de las palabras
Desconfa del ardid ceremonioso
Y de la poesa
(...)
6 8
6 9
Sadam-me as abelhas os ratos
Os lees e as guias
Os astros os crepsculos as auroras 410
Os rios e as selvas me perguntam
Que tal como est voc?
E enquanto os astros e as ondas tenham algo a dizer
Ser por minha boca que falaro os homens.
(...)
H palavras que tm sombra de rvore
Outras que tm atmosfera de astros 585
H vocbulos que tm fogo de raios
E que incendeiam onde caem
Outros que se congelam na lngua e se rompem
ao sair
Como esses cristais gelados e fatdicos
H palavras com ms que atraem os tesouros
do abismo 590
Outras que descarregam como vages sobre a alma
Altazor desconfia das palavras
Desconfia do ardil cerimonioso
E da poesia
(...)
CANTOII
Mujer el mundo est amueblado por tus ojos
Se hace ms alto el cielo en tu presencia
La tierra se prolonga de rosa en rosa
Y el aire se prolonga de paloma en paloma
Al irte dejas una estrella en tu sitio 5
Dejas caer tus luces como el barco que pasa
Mientras te sigue mi canto embrujado
Como una serpiente fiel y melanclica
Y t vuelves la cabeza detrs de algn astro
(...)
Te hall como una lgrima en un libro olvidado
Con tu nombre sensible desde antes en mi pecho
Tu nombre hecho del ruido de palomas que se vuelan 95
Traes en ti el recuerdo de otras vidas ms altas
De un Dios encontrado en alguna parte
(...)
Mi alegra es mirarte cuando escuchas
Ese rayo de luz que camina hacia el fondo del agua 130
7 0
7 1
CANTOII
Mulher o mundo est mobiliado por teus olhos
Faz-se mais alto o cu em tua presena
A terra se prolonga de rosa em rosa
E o ar se prolonga de pomba em pomba
Ao partires deixas uma estrela em teu lugar 5
Deixas tombar teus lumes como o barco que passa
Enquanto te segue encantado meu canto
Como uma serpente fiel e melanclica
E voltas a cabea por trs de algum astro
(...)
Achei-te como uma lgrima num livro esquecido
Com teu nome sensvel desde antes em meu peito
Teu nome feito do rudo de pombas que esvoaam 95
Trazes em ti a lembrana de outras vidas mais altas
De um Deus encontrado em alguma parte
(...)
Minha alegria olhar-te quando escutas
Esse raio de luz que caminha para o fundo da gua 130
Y te quedas suspensa largo rato
Tantas estrellas pasadas por el harnero del mar
Nada tiene entonces semejante emocin
Ni un mstil pidiendo viento
Ni un aeroplano ciego palpando el infinito 135
Ni la paloma demacrada dormida sobre un lamento
Ni el arco iris con las alas selladas
Ms bello que la parbola de un verso
La parbola tendida en puente nocturno de alma a alma
Nacida en todos los sitios donde ponho los ojos
Con la cabeza levantada 140
Y todo el cabello al viento
Eres ms hermosa que el relincho de un potro en la
montaa
Que la sirena de un barco que deja escapar toda su
alma
Que un faro en la neblina buscando a quien salvar 145
Eres ms hermosa que la golondrina atravesada por el
viento
Eres el ruido del mar en verano
(...)
Tu voz hace un imperio en el espacio
Y esa mano que se levanta en ti como si fuera a colgar
soles en el aire
7 2
7 3
E ficas suspensa longo tempo
Tantas estrelas passadas pelo crivo do mar
Nada tem ento semelhante emoo
nem um mastro pedindo vento
Nem um aeroplano cego apalpando o infinito 135
Nem a pomba enfermia dormindo sobre o lamento
Nem o arco-ris com as asas seladas
Mais belo que a parbola de um verso
A parbola deitada em ponte noturna de alma a alma
Nascida em todos os lugares onde ponho os olhos
com a cabea erguida 140
E todo o cabelo ao vento
s mais formosa que um relincho de um potro na
montanha
Que a sirene de um barco que deixa escapar toda
a sua alma
Que um farol na nvoa buscando a quem salvar 145
s mais formosa que a andorinha atravessada pelo
vento
s o rudo do mar no vero
(...)
Tua voz faz um imprio no espao
E essa mo que se levanta de ti como se fosse
pendurar sis no ar
Y ese mirar que escribe mundos en el infinito
Y esa cabeza que se dobla para escuchar un murmullo
en la eternidad 160
Y ese pie que es la fiesta de los caminos encadenados.
Y esos prpados donde vienen a vararse las centellas
del ter
Y ese beso que hincha la proa de tus labios
Y esa sonrisa como un estandarte al frente de tu vida
Y ese secreto que dirige las mareas de tu pecho 165
Dormido a la sombra de tus senos
Si t murieras
Las estrellas a pesar de su lmpara encendida
Perderan el camino
Qu sera del universo? 170
CANTOIII
Romper las ligaduras de las venas
Los lazos de la respiracin y las cadenas
De los ojos senderos de horizontes
Flor proyectada en cielos uniformes
El alma pavimentada de recuerdos 5
Como estrellas talladas por el viento
7 4
7 5
E esse olhar que escreve mundos no infinito
E essa cabea que se inclina para escutar um
murmrio na eternidade 160
E esse p que a festa dos caminhos encadeados
E essas plpebras onde vm encalhar as
centelhas do ter
E esse beijo que incha a proa de teus lbios
E esse sorriso como um estandarte frente de tua vida
E esse segredo que dirige as mars de teu peito 165
Adormecido sombra de teus seios
Se tu morresses
As estrelas apesar da lmpada acesa
Perderiam o caminho
Que seria do universo? 170
CANTOIII
Romper as ligaduras das veias
Os laos da respirao e as cadeias
Dos olhos caminhos de horizontes
Flor projetada em cus uniformes
A alma pavimentada de lembranas 5
Como estrelas talhadas pelo vento
El mar es un tejado de botellas
Que en la memoria del marino suea
Cielo es aquella larga cabellera intacta
Tejida entre manos de aeronauta 10
Y el avin trae un lenguaje diferente
Para la boca de los cielos de siempre
Cadenas de miradas nos atan a la tierra
Romped romped tantas cadenas
Vuela el primer hombre a iluminar el da 15
El espacio se quiebra en una herida
Y devuelve la bala al asesino
Eternamente atado al infinito
Cortad todas las amarras 20
De ro mar o de montaa
De espritu y recuerdo
De ley agonizante y sueo enfermo
Es el mundo que torna y sigue y gira
En una ltima pupila
7 6
7 7
O mar um telhado de garrafas
Que na memria do marujo sonha
Cu aquela longa cabeleira intacta
Tecida entre mos de aeronauta 10
E o avio traz uma linguagem diferente
Para a boca dos cus de sempre
Cadeias de olhares nos atam terra
Rompei rompei tantas cadeias
Voa o primeiro homem a iluminar o dia 15
O espao se fratura numa ferida
E devolve a bala ao assassino
Eternamente atado ao infinito
Cortai todas as amarras
De rio mar ou de montanha 20
De esprito e lembrana
De lei agonizante e sonho insano
o mundo que vai e vem e vira
uma ltima pupila
Maana el campo 25
Seguir los galopes del caballo
La flor se comer a la abeja
Porque el hangar ser colmena
El arco-iris se har pjaro
Y volar a su nido cantando 30
Los cuervos se harn planetas
Y tendrn plumas de hierba
Hojas sern las plumas entibiadas
Que caern de sus gargantas
Las miradas sern ros 35
Y los ros heridas en las piernas del vaco
Conducir l rebao a su pastor
Para que duerma el da cansado como avin
Y el rbol se posar sobre la trtola
Mientras las nubes se hacen roca 40
(...)
7 8
7 9
Amanh o campo 25
Seguir os galopes do cavalo
A flor comer a abelha
Porque o hangar ser colmeia
O arco-ris se far pssaro 30
E o seu ninho voar cantando
Os corvos se faro planetas
E tero plumas de erva
Folhas sero as frgeis plumas
Que cairo de suas gargantas
Os olhares sero rios 35
E os rios feridas nas pernas do vazio
O rebanho guiar seu pastor
Para que durma o dia cansado como o avio
E a rvore pousar sobre a pomba
Enquanto as nuvens se fazem pedra 40
(...)
Sonrisa o risa y no lamparillas de pupila 60
Que ruedan de la afliccin hasta el ocano
Sonrisa y habladuras de estrella tejedora
Sonrisa del cerebro que evoca estrellas muertas
En la mesa medimnica de sus irradiaciones
Basta seora arpa de las bellas imgenes 65
De los furtivos cosmos iluminados
Otra cosa otra cosa buscamos
Sabemos posar un beso como una mirada
Plantar miradas como rboles
Enjaular rboles como pjaros 70
Regar pjaros como heliotropos
Tocar un heliotropo como una msica
Vaciar una msica como un saco
Degollar un saco como un pingino
Cultivar pinginos como viedos 75
Ordear un viedo como una vaca
Desarbolar vacas como veleros
Peinar un velero como un cometa
Desembarcar cometas como turistas
Embrujar turistas como serpientes 80
Cosechar serpientes como almendras
Desnudar una almendra como un atleta
Lear atletas como cipreses
Iluminar cipreses como faroles
8 0
8 1
Sorriso ou riso e no lamparinas de pupila 60
Que rodam desde a aflio at o oceano
Sorriso e falatrios de estrela tecel
Sorriso do crebro que evoca estrelas mortas
Na mesa medinica de suas irradiaes
Basta senhora harpa das belas imagens 65
Dos furtivos cosmos iluminados
Outra coisa outra coisa buscamos
Sabemos pousar um beijo como um olhar
Plantar olhares como rvores
Enjaular rvores como pssaros 70
Regar pssaros como heliotrpios
Tocar um heliotrpio como uma msica
Esvaziar uma msica como um saco
Degolar um saco como um pingim
Cultivar pingins como vinhedos 75
Ordenhar um vinhedo como uma vaca
Desarvorar vacas como veleiros
Pentear um veleiro como um cometa
Desembarcar cometas como turistas
Enfeitiar turistas como serpentes 80
Colher serpentes como amndoas
Desnudar uma amndoa como um atleta
Lenhar atletas como ciprestes
Iluminar ciprestes como faris
Anidar faroles como alondras 85
Exhalar alondras como suspiros
Bordar suspiros como sedas
Derramar sedas como ros
Tremolar un ro como una bandera
Desplumar una bandera como un gallo 90
Apagar un gallo como un incendio
Bogar en incendios como en mares
Segar mares como trigales
Repicar trigales como campanas
Desangrar campanas como corderos 95
Dibujar corderos como sonrisas
Embotellar sonrisas como licores
Engastar licores como alhajas
Electrizar alhajas como crepsculos
Tripular crepsculos como navos 100
Descalzar un navo como un rey
Colgar reyes como auroras
Crucificar auroras como profetas
(...)
Agoniza el ltimo poeta
Taen las campanas de los continentes 115
Muere la luna con su noche a cuestas
El sol se saca del bolsillo el da
8 2
8 3
Aninhar faris como calhandras 85
Exalar calhandras como suspiros
Bordar suspiros como sedas
Derramar sedas como rios
Tremular um rio como uma bandeira
Desplumar uma bandeira como um galo 90
Apagar um galo como um incndio
Vogar em incndios como em mares
Segar mares como trigais
Repicar trigais como sinos
Dessangrar sinos como cordeiros 95
Desenhar cordeiros como sorrisos
Engarrafar sorrisos como licores
Engastar licores como jias
Eletrizar jias como crepsculos
Tripular crepsculos como navios 100
Descalar um navio como um rei
Pendurar reis como auroras
Crucificar auroras como profetas
(...)
Agoniza o ltimo poeta
Tangem os sinos dos continentes 115
Morre a lua com sua noite s costas
O sol arranca o dia do bolso
CANTOIV
Entonces no se pegan los ojos como cartas
Y son cascadas de amor inagotables
Y se cambian da y noche 55
Ojo por ojo.
Ojo por ojo como hostia por hostia
Ojo rbol
Ojo pjaro
Ojo ro 60
Ojo montaa
Ojo mar
Ojo tierra
Ojo luna
Ojo cielo 65
Ojo silencio
Ojo soledad por ojo ausencia
Ojo dolor por ojo risa
No hay tiempo que perder
(...)
Como las gaviotas vomitan el horizonte
Y las golondrinas el verano
No hay tiempo que perder
Ya viene la golondrina monotmpora
Trae un acento antpoda de lejanas que se acercan 160
8 4
8 5
CANTOIV
Ento no se pegam os olhos como cartas
E so cascatas de amor inesgotveis
E mudam dia e noite 55
Olho por olho
Olho por olho como hstia por hstia
Olho rvore
Olho pssaro
Olho rio 60
Olho montanha
Olho mar
Olho terra
Olho lua 65
Olho cu
Olho silncio
Olho solido por olho ausncia
Olho dor por olho riso
No h tempo a perder
(...)
Como as gaivotas vomitam o horizonte
E as andorinhas o vero
No h tempo a perder
J vem a andorinha monotmpora
Traz um acento antpoda de longes que se acercam 160
Viene gondoleando la golondrina
Al horitaa de la montazonte
La violondrina y el goloncelo
Descolgada esta maana de la lunala
Se acerca a todo galope 165
Ya viene viene la golondrina
Ya viene viene la golonfina
Ya viene la golontrina
Ya viene la goloncima
Viene la golonchna 170
Viene la golonclima
Ya viene la golonrima
Ya viene la golonrisa
La golonnia
La golongira 175
La golonlira
La golonbrisa
La golonchilla
Ya viene la golonda
Y la noche encoge sus uas como el leopardo 180
Ya viene la golontrina
Que tiene un nido en cada uno de los dos calores
Como yo lo tengo en los cuatro horizontes
Viene la golonrisa
Y las olas se levantan en la punta de los pies 185
Viene la golonnia
8 6
8 7
Vem andorinhando a andorinha
No horitanha da montazonte
A violonrinha e o andocelo
Desprendida esta manh da lunala
Acerca-se a todo galope 165
J vem vem vem a andofina
J vem vem vem a andofina
J vem a andotrina
J vem a andocima
Vem a andochina
Vem a andoclima 170
J vem a andorima
J vem a andorisa
A andonina
A andogira 175
A andolira
A andobrisa
A andolinda
J vem a andodia
E a noite recolhe suas garras como o leopardo 180
J vem a andotrina
Que tem um ninho em cada um dos dois ardores
Como eu o tenho nos quatro horizontes
Vem a andorisa
E as ondas se levantam na ponta dos ps 185
Vem a andonina
Y siente un vahdo la cabeza de la montaa
Viene la golongira
Y el viento se hace parbola de slfides en orga
Se llenan de notas los hilos telefnicos 190
Se duerme el ocaso con la cabeza escondida
Y el rbol con el pulso afiebrado
(...)
Los tormentos cambiados en inscripcin de cementerio
Aqu yace Carlota ojos martimos
Se le rompi un satlite 270
Aqu yace Matas en su corazn dos escualos se batan
Aqu yace Marcelo mar y cielo en el mismo violoncelo
Aqu yace Susana cansada de pelear contra el olvido
Aqu yace Teresa sa es la tierra que araron sus ojos hoy
ocupada por su cuerpo
Aqu yace Anglica anclada en el puerto de sus brazos 275
Aqu yace Rosario ro de rosas hasta el infinito
Aqu yace Raimundo races del mundo son sus venas
Aqu yace Clarisa clara risa enclaustrado en la luz
Aqu yace Alejandro antro alejado ala adentro
Aqu yace Gabriela rotos los diques sube en las savias
hasta el sueo esperando la resurreccin 280
Aqu yace Altazor azor fulminado por la altura
Aqu yace Vicente antipoeta y mago
(...)
8 8
8 9
E sente uma vertigem a cabea da montanha
Vem a andogira
E o vento se faz parbola de slfides em orgia
Enchem-se de notas os fios telefnicos 190
Dorme o poente com a cabea escondida
E a rvore com o pulso febril
(...)
Os tormentos transformados em inscrio de cemitrio
Aqui jaz Carlota olhos martimos
Rompeu-se-lhe um satlite 270
Aqui jaz Matias em seu corao dois esqualos se batiam
Aqui jaz Marcelo mar e cu no mesmo violoncelo
Aqui jaz Susana cansada de lutar contra o esquecimento
Aqui jaz Teresa esta a terra que araram seus olhos hoje
ocupada por seu corpo
Aqui jaz Anglica ancorada no cais de seus braos 275
Aqui jaz Rosrio rio de rosas at o infinito
Aqui jaz Raimundo razes do mundo so suas veias
Aqui jaz Clarissa claro riso encarcerado na luz
Aqui jaz Alexandro antro arredado ala adentro
Aqui jaz Gabriela rompidos os diques sobe nas seivas
at o sonho esperando a ressurreio 280
Aqui jaz Altazor aor fulminado pela altura
Aqui jaz Vicente antipoeta e mago
(...)
CANTOV
El mar de flor para esperanza ciega 235
Ciega esperanza para flor de mar
Cantar para el ruiseor que al cielo pega
Pega al cielo al ruiseor para cantar
Jugamos fuera del tiempo
Y juega con nosotros el molino de viento 240
Molino de viento
Molino de aliento
Molino de cuento
Molino de intento
Molino de aumento 245
Molino de ungento
Molino de sustento
Molino de tormento
Molino de salvamento
Molino de advenimiento 250
Molino de tejimiento
Molino de rugimiento
Molino de taimiento
Molino de afletamiento
Molino de agolpamiento 255
Molino de alargamiento
Molino de alejamiento
9 0
9 1
CANTOV
O mar em flor para a esperana cega 235
Cega esperana para flor de mar
Cantar para o rouxinol que ao cu prende
Prende o cu ao rouxinol para cantar
Jogamos fora do tempo
E joga conosco o moinho de vento 240
Moinho de vento
Moinho de alento
Moinho de cento
Moinho de intento
Moinho de aumento 245
Moinho de ungento
Moinho de sustento
Moinho de tormento
Moinho de salvamento
Moinho de advento 250
Moinho de tecimento
Moinho de enfurecimento
Moinho de carpimento
Moinho de afretamento
Moinho de amontoamento 255
Moinho de alargamento
Moinho de alonjamento
Molino de amasamiento
Molino de engendramiento
Molino de ensoamiento 260
Molino de ensalzamiento
Molino de enterramiento
Molino de maduramiento
Molino de malogramiento
Molino de maldecimiento 265
Molino de sacudimiento
Molino de revelamiento
Molino de obscurecimiento
Molino de enajenamiento
Molino de enamoramiento 270
Molino de encabezamiento
Molino de encastillamiento
Molino de aparecimiento
Molino de despojamiento
Molino de atesoramiento 275
Molino de enloquecimiento
Molino de ensortijamiento
Molino de envenenamiento
Molino de acontecimiento
Molino de descuartizamiento 280
(...)
9 2
9 3
Moinho de amassamento
Moinho de engendramento
Moinho de ensonhamento 260
Moinho de enlouvamento
Moinho de enterramento
Moinho de maduramento
Moinho de malogramento
Moinho de maldioamento 265
Moinho de sacudimento
Moinho de revelamento
Moinho de obscurecimento
Moinho de alheamento
Moinho de enamoramento 270
Moinho de encabeamento
Moinho de encastelamento
Moinho de aparecimento
Moinho de despojamento
Moinho de entesouramento 275
Moinho de enlouquecimento
Moinho de encrespamento
Moinho de envenenamento
Moinho de acontecimento
Moinho de esquartejamento 280
(...)
Arco-iris arco de las cejas en mi cielo arqueolgico
Bajo el rea del arco se esconde el arca de tesoros
preciosos
Y la flor montada como un reloj 630
Con el engranaje perfecto de sus ptalos
Ahora que un caballo empieza a subir galopando por el
arco-iris
Ahora la mirada descarga los ojos demasiado llenos
En el instante en que huyen los ocasos a travs de las
llanuras
El cielo est esperando un aeroplano 635
Y yo oigo la risa de los muertos debajo de la tierra
CANTOVI
(...)
Viento flor
lento nube lento
Seda cristal lento seda 30
El magnetismo
seda aliento cristal seda
As viajando en postura de ondulacin
Cristal nube
Molusco s por violoncelo y joya
Muerte de joya y voloncelo
9 4
9 5
Arco-ris arco de sobrancelhas em meu cu arquelgico
Sob a rea do arco se esconde a arca de tesouros
preciosos
E a flor montada como um relgio 630
Com a engrenagem perfeita de suas ptalas
Agora que um cavalo comea a subir galopando
pelo arco-ris
Agora o olhar descarrega os olhos muito cheios
No instante em que fogem os ocasos atravs
das plancies
O cu est aguardando um aeroplano 635
E eu escuto o riso dos mortos debaixo da terra
CANTOVI
(...)
Vento flor
Lento nuvem lento
Seda cristal lento seda 30
O magnetismo
Seda alento cristal seda
Assim viajando em postura de ondulao
Cristal nuvem
Molusco sim por violoncelo e jia
Morte de jia e violoncelo
As sed por hambre o hambre y sed 35
Y nube y joya
Lento
nube
Ala ola ole ala Aladino
El ladino Aladino Ah ladino dino la 40
Cristal nube
Adnde
en dnde
Lento lenta
ala ola 45
Ola ola el ladino si ladino
Pide ojos
Tengo ncar
En la seda cristal nube
Cristal ojos 50
(...)
Noche y rama 170
Cristal sueo
Cristal viaje
Flor y noche
Con su estatua
Cristal muerte 175
9 6
9 7
Assim sede por fome ou fome e sede 35
E nuvem e jia
Lento
nuvem
Ala onda elo ala Aladim
O ladino Aladim Ah ladino dino l 40
Cristal nuvem
Aonde
onde
Lenta lenta
ala onda 45
Onda elo o ladino se ladino
Pede olhos
Tenho ncar
Na seda cristal nuvem
Cristal olhos 50
(...)
Noite e rama 170
Cristal sonho
Cristal viagem
Flor e noite
Com sua esttua
Cristal morte 175
CANTOVII
Al aia aia
ia ia ia aia ui
Tralal
Lali lal
Aruaru 5
Urulario
Lalil
Rimbibolam lam lam
Uiaya zollonario
lalil 10
Monlutrella monluztrella
lalol
Montresol y mandotrina
Ai ai
Montesur en lasurido 15
Montesol
Lusponsedo solinario
Aururaro ulisamento lalil
Ylarca murllona
Hormajauma marijauda 20
Mitradente
Mitrapausa
Mitralonga
9 8
9 9
CANTOVII
Ai aia aia
Ia ia ia aia ui
Trall
Lali lal
Aruaru 5
urulrio
Larir
Ribambolam lam lam
Uiaia solonrio
larir 10
Monlutrela monluztrela
laroru
Montressol e mandotrina
Ai ai
Montessul em lasurido 15
Montessol
Lusponsenso solinrio
Aururaro ulisamento larir
Llarca murlonia
Formajuama marijauda 20
Mitradente
Mitrapausa
Mitralonga
Matrisola
Matriola 25
Olamina olasica lalil
Isonauta
Olandera uruaro
Ia ia campanuso compasedo
Tralal 30
A ai mareciente y eternauta
Redontella tallerendo lucenario
Ia ia
Laribamba
Larimbambamplanerella 35
Laribambamositerella
Leiramombaririlanla
lirilam
Ai ia
Tempora 40
Ai ai aia
(...)
Lalal
Io ia
Iiio 65
Aiaiaaiiiioia
1 0 0
1 0 1
Matriss
Matrionda 25
Ondomina ondazica larir
Isonauta
Ondaneira uruaro
Ia ia campanuto compassedo
Trarar 30
A ai marescente e eternauta
Redondelha talherando lucenrio
Ia ia
Laribamba
Larimbambamplanereira 35
Laribambamositereira
Leiramombaririlanla
Lirilam
Aiia
Temporia 40
Ai ai aia
(...)
Larari
io ia 65
iiio
Aiiaiaiaiiiioa
Manuel Bandeira
Manuel Bandeira
t. /. +.. M..
AO DISTINGUIR O CNTRICO DO perifrico na apreciao literria,
opta-se por uma ordem de preferncia e de hierarquia. Para
que mais? Se dos dados biogrficos e das classificaes habi-
tuais elaboramos os maiores critrios valorativos de um au-
tor, isto , se enfatizarmos o exgeno da literatura, por certo
informaremos intimidades, encontraremos parentescos esti-
lsticos, at que se estabelea de modo permanente um glos-
srio atualizado para quando nos referirmos a caractersticas
de geraes, o que, supostamente, satisfaz o escritor. Se, ao
contrrio, nos aventurarmos pelos caminhos mais genunos
da escritura, seus mais destacados traos poderoser aceitos a
partir das palavras e do silncio e, se houver possibilidade,
descobriremos alguns sinais vinculados a outras obras, da
1 0 4
JUANANTONIOMASSONE, nasceu em20 de junho de 1950 emSantia-
go. Publicou 40 livros: poemas, ensaios, antologias, bibliografias e
textos de estudos. Membro da Academia Chilena de la Lengua desde
1992.
1 0 5
Manuel Bandeira
t. /. +.. M..
AL DISTINGUIRLOCENTRAL DELOperifricoenla estimacinlitera-
ria se escoge unordende prelaciny de jerarqua. Aqu aten-
der ms? Si de los datos biogrficos y de las clasificaciones al
usoerigimos los mximos criterios valorativos de unautor, es
decir, si enfatizamos loexgenode la literatura, de seguroque
informaremos intimidades, hallaremos parentescos estilsti-
cos y hasta asentar sus reales un glosario de moda al referir-
nos a caractersticas generacionales que, supuestamente, sa-
tisface el escritor. Por el contrario, si nos aventuramos por los
senderos ms genuinos de la escritura, sus rasgos ms sobre-
salientes podrnacogerse a partir de las palabras y del silencio
y, cuando fuere posible, descubriremos algunas seas vincu-
lantes con otras obras, as tambin con las resonancias de la
JUAN ANTONIO MASSONE, naci el 20 de junio de 1950 en Santiago. Ha
publicado 40 livros: poemarios, ensayos, antologias, bibliografias y
textos de estudios. Individuo de Nmero de la Academia Chilena de la
Lengua (1992).
1 0 6
mesma forma que com as ressonncias da histria pessoal e
coletiva, substratos indispensveis no processo de escrever.
Apesar de que otextonos interesse muitomais doque seus
antecedentes, quer dizer, a escritura na condiode centroge-
rador de ateno valorativa mais do que seus afins, na apre-
sentao de umescritor a umvasto pblico, no aconselh-
vel prescindir do aporte prestimoso de alguns dados que o
situem na trama do tempo biogrfico e de seu entorno.
1. ANTECEDENTES DE MANUEL BANDEIRA
Manuel Bandeira Filho nasceu em Recife, Estado de Per-
nambuco, no nordeste brasileiro, a 19de abril de 1886. Anos
depois, transferiu-se, definitivamente, para o Rio de Janeiro,
onde ingressounoGinsioNacional (atual ColgioPedroII).
Posteriormente, em1903, muda-se para So Paulo e matricu-
la-se em cursos de arquitetura, cujos estudos teve de inter-
romper devido turberculose que foi diagnosticada ao final
de 1904, motivo de sua volta ao Rio.
Viaja para a Sua emjunho de 1913, a fimde submeter-se a
tratamento no sanatrio de Clavadel. O forado repouso im-
posto pela doena propiciou-lhe momentos de muitas leitu-
ras, como labor preferido, junto nascente escritura de poe-
mas que realizou aps o contato com a poesia simbolista e
ps-simbolista de lngua francesa, sobretudo ao estabelecer
1 0 7
historia personal y colectiva, sustratos indispensables en el
proceso de escribir.
Aunque nos interesa mucho ms el texto que los antece-
dentes, quiero decir, la escritura en calidad de centro genera-
dor de atencin valorativa, ms que sus aledaos, no es acon-
sejable prescindir, enla presentacinde unescritor a unvasto
pblico, del aporte servicial de algunos datos que lo siten en
la trama de tiempo biogrfico y de entorno.
1. ANTECEDENTES DE MANUEL BANDEIRA
Manuel Bandeira Filho naci enRecife, Estado de Pernambu-
co, en el nordeste brasileo, el 19 de abril de 1886. Aos des-
pus se traslad a Ro de Janeiro en donde se incorpor al Co-
legio Pedro II. Posteriormente, en 1903, se tralada a Sao Pau-
lo, matriculndose en cursos de ingeniera, estudios que de-
biinterrumpir a causa de la tuberculosis que le aquejara, des-
de 1904, motivo que le llev de regreso a Ro.
Viaja a Suiza enjuniode 1913 para someterse a tratamiento,
en el sanatorio de Clavadel. El obligatorio reposo impuesto
por la enfermedadle deparocasiones de numerosas lecturas,
como su labor preferida, junto a la naciente escritura de poe-
mas que realiz en contacto con la poesa simbolista y post-
simbolista de lengua francesa, sobre todo al establecer trato
directo con Paul Eluard. .: 1 /. y ../, sus prime-
1 0 8
convvio direto com Paul luard. .: 1 u. e ../,
suas primeiras obras, tiveram essa marca crepuscular da der-
radeira poesia do sculo XIX e princpios do XX. Em outubro
de 1914 regressa ao Brasil.
Sua juventude, porm, foi marcada por outros sofrimentos.
A partir de 1916, ano do falecimento de sua me, e durante os
seis anos subseqentes, quando perderia toda a famlia. Oque
poderia constituir-se comoumn-cegoe fonte de naufrgiovi-
tal, acabou por transformar-se em agente sensibilizador e em
uma abertura de relacionamentos comoutras pessoas. Ele mes-
mofazrefernciaaessaconversodosofrimentoematitude libe-
rada, aolembrar-sedarespostaquederaaumamigo: Umamigo
me perguntou se eu acreditava em milagres. Pelo jeito, ele no
acreditava. Respondi-lhe que sim, que acreditava, que em mim
mesmo, emvrios aspectos, via umexemplo de milagre.
Anos mais tarde, durante a comemorao da famosa Semana
deArteModerna, emSoPaulo, eventoquereuniuvriastendn-
ciasdogenricoModernismo*brasileiro, de11a18defevereirode
1922, dentrodaprogramaodeumadasnoites, foi lidoseupoe-
ma Os sapos, embora ele noestivesse presente aoTeatroMu-
nicipal, onde as vaias do pblico mal permitiamque os literatos
se apresentassem. Oreferidotextoridiculariza oParnasianismo,
vigente e ainda emvoga, segundo o gosto da maioria de ento.
* N.T. Cabe lembrar que nombitoda literatura de lngua espanhola, Mo-
dernismo corresponde fuso de dois estilos de poca: Parnasianismo e
Simbolismo. Portanto, o Modernismo brasileiro equivale ao Ps-mo-
dernismo na esfera das letras hispanas.
1 09
ras obras, tuvieron esa impronta crepuscular de la postrera
poesa decimonnica y de principios del siglo XX. En octubre
de1914 regresa a Brasil.
Pero su juventud estuvo aquejada de otras congojas. A
partir de 1916, ao de fallecimiento de su madre, y durante
los seis siguientes, cuando perdiera a toda su familia. Lo que
pudo constituir un nudo ciego y fuente de naufragio vital,
fue transformndolo en agente sensibilizador y en apertura
vincular hacia otras personas. l mismo refiere esa conver-
sin de la congoja en una actitud liberada, al recordar la res-
puesta que diera a un amigo: Me pregunt un amigo si yo
crea en milagros. Por su gesto, l no crea. Le respond que
s, que crea, que en m mismo, en muchos aspectos, vea un
ejemplo de milagro.
Aos ms tarde, durante la celebracin de la famosa Se-
mana de Arte Moderno, en Sao Paulo, encuentro que reu-
ni a varias tendencias del genrico Modernismo brasile-
o, celebrado desde el 11 al 18 de febrero de 1922, en el
programa de una de las noches fue ledo su poema Los sa-
pos, aunque l no estuvo presente en el Teatro Municipal,
endonde las rechiflas del pblico apenas si dejabanrespiro
a la presentacin de los literatos. Dicho texto ridiculiza al
Parnasianismo, corriente an en boga y del gusto mayori-
tario de entonces.
1 1 0
Enfunando os papos,
Saem da penumbra,
Aos pulos, os sapos.
A luz os deslumbra.
Em ronco que aterra,
Berra o sapo-boi:
Meu pai foi guerra!
No foi! Foi! No foi!
Os interesses e postulados dos artistas brasileiros toma-
ram conhecimento do propsito renovador da mentalidade
nacional, com clara nfase nativista, em detrimento daquilo
que pretendiam divulgar no pas: novas correntes artsticas
europias, uma dimenso cosmopolita que alternaria com a
outra, de carter nacionalista. Eplogo desse encontro de pin-
tores, literatos e msicos foi a publicao de algumas revistas
emdiversas cidades e, pouco a pouco, o aparecimento de livros
que mostravam abertura esttica e maior conscincia social.
Coincidindo coma nova sensibilidade, o autor publica t
.t./..(1924) e t..(1930), livros que aomesmo
tempo do azo a questes sociais, a certo humor crtico e a
uma cabal soltura do verso livre.
Bandeira pertenceua uma geraomais velha emrelaoa
vrios escritores que tomaramparte ativa durante a Semana
de Arte Moderna. Entretanto, a versatilidade tonal no me-
1 1 1
Hinchando los carrillos,
Salen de la penumbra
A los saltos, los sapos
Y la luz los deslumbra.
Con ronquido que aterra,
Berrea el sapo buey:
Mi padre fue a la guerra
No fue Fue No fue!
Los intereses y postulados de los artistas brasileos cono-
cieron de propsito renovador de la mentalidad nacional, con
claros nfasis nativistas, sinperjuiciode locual pretendandi-
vulgar enel pas nuevas corrientes artsticas europeas, dimen-
sincosmopolita que alternara conla otra, de carcter criollo.
Eplogo de ese encuentro de pintores, literatos y msicos fue
la publicacin de algunas revistas en diferentes ciudades y,
poco a poco, aparecieron libros que mostraron apertura est-
tica y mayor conciencia social.
Coincidente con la nueva sensibilidad el autor public t
. 1./.. (1924) y t..(1930), libros que a untiem-
poofrecencabida a situaciones sociales, a ciertohumor crtico
y a una ms cabal soltura del verso libre.
Bandeira perteneci a una generacin mayor respecto de
varios escritores que tomaron parte activa durante la Semana
de Arte Moderna. Sinembargo, la versatilidadtonal nomenos
1 1 2
nos que sua empatia para com as novas correntes granjea-
ram-lhe o respeito e a aceitao entre aqueles. Mrio de
Andrade, um dos guias do novo movimento, reconheceu
Bandeira como o . /.. t 1. .1.. /...
Seu caso coincide coma opinio de Borges a respeito de que
cada escola cria os seus precursores.
Em 1940 foi eleito membro da Academia de Letras.
Nosso poeta foi homem de letras em todos os sentidos da
expresso. Sua tarefa primordial: escrever poemas, embora
tenha deixado tambmuma extensa produo de crnica lite-
rria, obras didticas de nvel superior e tradues. Aos ttulos
mencionados acrescentam-se: t./ 1 M/, 1936; M/.
1. M/.. 1948; o. ., 1952; t./ 1 I1., 1958; t./
1 i1 t., 1966.
Traduziu obras de Shakespeare, Schiller, Cocteau,
OCasey e Bertold Brecht. Dentre seus livros de prosa desta-
cam-se: o. 1. o.. t.., 1938; \.,.. 1. u. 1 t.
., 1940; t.. u.+.., 1949; o.,/..
t t.,. t./.., 1952; t/. 1. t./, 1957; +1./
1./, 1966; e outros.
Os anos ratificaram-lhe o apreo das novas geraes at
converter-se em um clssico da poesia brasileira.
Faleceu no Rio de Janeiro a 13 de outubro de 1968.
1 1 3
que la empata que mostrara hacia las nuevas corrientes le
granjearon el respeto y aceptacin entre aqullos. Mario
Andrade, uno de los adalides del nuevo movimiento, recono-
ci en Bandeira al /. t. 1./ .1.. /..
Su caso cumple el parecer de Borges respecto de que cada es-
cuela crea a sus precursores.
En 1940 fue elegido miembro de la Academia de Letras.
Nuestro poeta fue hombre de letras entodo el sentido de la
afirmacin. Su tarea primordial: escribir poemas, aunque
tambin dej una extensa produccin de crnica literaria,
obras didcticas de nivel superior y traducciones. Alos ttulos
mencionados deben agregarse: t./ 1 /, 1936; M/.
1. M/.. 1948; o. ., 1952; t./ 1 1. 1958; t./
1 .1 ., 1966.
Tradujo obras de Shakespeare, Schiller, Cocteau,
OCasey y Bertold Brecht. Entre sus libros de prosa des-
tacan: o. 1. o.. t.., 1938; \.... 1. /. 1. / /.
., 1940; t.. /..., 1949; o../..
t. t.,. t./.., 1952; t/. 1. t./, 1957 y +1.
/ 1./, 1966; entre varias otras.
Los aos le confirmaronel apreciode las nuevas generacio-
nes hasta convertirle en un clsico de la poesa brasilea.
Falleci en Ro de Janeiro el 13 de octubre de 1968.
1 1 4
2. AUTO-RETRATO
Sua autoperceposerve de ante-sala para adentrar-nos em
sua poesia. Semdvida alguma, a ironia coincide comoponto
de vista de quem se v interiormente, mas que finge colocar
esse conhecimento no formato desabrido de uma tpica ficha
pessoal. Odesdobramento que oferece ao tratar-se emtercei-
ra pessoa tema curiosidade de no diminuir emnada a veros-
similhana da informao nem a ironia do retrato ntimo.
Nome: Manuel Carneiro de Souza Bandeira Filho. Nas-
ceu em Recife, na Rua Joaquim Nabuco, em 1886. Solteiro,
semfilhos. Altura: 1,68m, semsapatos. Colarinho n. 40(co-
gote grosso!) Sapatos n. 39. mope, usa culos e sente-se
felizpor isso. Ficoubastante surdocoma idade e sente-se mu-
ito infeliz por isso. J deixou de fumar duas vezes e no se or-
gulha disso, porque acredita, como Pedro Dantas (Prudente
de Morais Neto), que mais fcil deixar de fumar que fumar
pouco. Acorda s sete e meia, dorme meia-noite. Agradece os
livros que recebe e responde s cartas: comraiva, mas respon-
de. Gosta de crianas e de animais, sobretudo cachorro. No
gosta de sapoti nem de caqui, nem tampouco de melancia.
contra os regimes totalitrios, de direita ou de esquerda, con-
tra a lei de inquilinato e contra a mo nica nas ruas Marqus
de Abrantes e Senador Vergueiro. Suas oraes: pai-nosso e o
verso de Verlaine: ... 1./..:. 1. /.../ ..,..
... Admira e estima cada vez mais o poeta Carlos Drum-
1 1 5
2. AUTORRETRATO
Suautopercepcinsirve de antesala antes de introducirnos
en su poesa. A todas luces, la irona coincide con el punto de
vista de quiense ve interiormente, pero que finge entregar ese
conocimiento en el formato desabrido de una tpica ficha per-
sonal. El desdoblamiento que ofrece al tratarse entercera per-
sona tiene la curiosidadde nodisminuir ennada la verosimili-
tud de la informacin ni la irona del retrato ntimo.
Nombre: Manuel Carneiro de Souza Bandeira Filho Naci
enRecife, enlla calle JoaquimNabuco, en1886. Soltero, sinhi-
jos. Altura: 1,68m, sin zapatos. Cuello nm. 40 (cogote grue-
so!) Zapatos nume. 39. Es miope, usa anteojos y se siente feliz
por eso. Ha quedadobastante sordoconla edady se siente muy
infeliz por eso. Ya dej dos veces de fumar y no se enorgullece
de eso, porque cree, como Pedro Dantas (Prudente de Morais,
nieto), queesmsfcil dejar defumar quefumar poco. Selevan-
ta a las siete y media, se acuesta a medianoche. Agradece los li-
bros querecibeyrespondelas cartas; rabioso, peroresponde. Le
gustanlos nios y los animales, sobre todoel perro. Nole gusta
el caimito ni el caqui, tampoco la sanda. Est en contra de los
regmenes totalitarios, de derecha o de izquierda, contra la ley
de inquilinato y contra la mano nica en las calles Marqus de
AbrantesySenador Vergueiro. Susoraciones: el Padrenuestroy
el verso de Verlaine: ... 1./..:. 1. /.../ ..,.. ...
Cada vez admira y es tima ms al poeta Carlos Drummond de
1 1 6
mond de Andrade, e diz: Quemno estiver de acordo, por fa-
vor que no fale mais comigo. Poeta brasileiro de sua predile-
o: o citado. Romancistas brasileiros de sua predileo: Jos
Lins do Rego e Rachel de Queiroz. Contistas de sua predile-
o: Ribeiro Couto, Rodrigo M. F. de Andrade e Marques Re-
belo. Seu cronista predileto: o velho Braga. Pintores brasilei-
ros de sua predileo: Portinari, Pancetti e Ccero Dias da
primeira fase. Escultor brasileiro de sua predileo: Celso
Antnio. Compositores brasileiros de sua predileo: no
tem predileto. Pertence ao Partido Socialista Brasileiro. Pri-
meiro livro de fico que leu emsua vida: ..,., de De Ami-
cis. No delicado: gosta de jil, cinema falado, rdio, mesmo
comchiado, e os poetas de segunda linha. Seu maior amigo:
Rodrigo M. F. de Andrade.
At agora oautor apresenta algumas de suas caractersticas
e preferncias que revelamgostos, admirao, datas e hbitos
caseiros. Mesmoassim notrioohumor que, s suas custas,
anima o seu retrato pessoal, assimcomo aquele dispensado
obra alheia.
Detesta escrever para jornais e falar em pblico. No tem
nenhumareligio, masadesuasimpatiaacatlica. Sepudesse
recomear a vida, gostaria de ser oque nopde: arquiteto. Arte
de sua predileo: a msica. Gosta de msicos antigos e moder-
nos, preferindo acima de tudo Bach, Haydne Mozart. Gosta de
todo gnero de leitura, sem preferncias. Tem medo de ter
medonahorademorrer. Escrevediretamentemquina; quan-
1 1 7
Andrade, y dice: Quien no est de acuerdo, por favor que no
hable ms conmigo. Poetabrasileode supredileccin: el cita-
do. Novelistas brasileos de supredileccin: Jos Lins doRego
y Rachel de Queiroz. Cuentistas de su predileccin: Ribeiro
Couto, RodrigoM. F. de Andrade y Marques Rebelo. Sucronis-
ta predilecto: el viejo Braga. Pintores brasileos de su predilec-
cin: Portinari, Pancetti y CceroDias de la primera fase. Escul-
tor brasileo de su predileccin: Celso Antnio. Compositores
brasileos de su predileccin: no tiene predilecto. Pertenece al
Partido Socialista Brasileo. Primer libro de ficcinque ley en
suvida: ..:.deDeAmicis. Noesdelicado; legustanel jil, el
cine sonoro, la radio, aunconfriture, y los poetas de segundo
orden. Su mayor amigo: Rodrigo M.F. de Andrade.
Hasta ahora el autor ofrece de s algunos de sus rasgos y
preferencias que dicen de gustos, de admiraciones, de datas y
de hbitos domsticos. Aunas es notorio el humor que, a sus
expensas, anima el retrato personal, lo mismo que la atencin
puesta en la obra ajena.
Detesta escribir para peridicos y hablar enpblico. Notie-
ne ninguna religin, pero la de su simpata es la catlica. Si pu-
diera recomenzar la vida, le gustara ser lo que no pudo: arqui-
tecto. Arte de su predileccin: la msica. Le gustan antiguos y
modernos, prefiriendo por sobre todo a Bach, Haydny Mozart.
Le gusta todo gnero de lectura, sin predileccin. Tiene miedo
de tener miedo a la hora de morir. Escribe directamente a m-
quina; cuando se trata de poesa, borronea a lpiz las primeras
1 1 8
do se trata de poesia, rascunha a lpis as primeiras idias dos
poemas. Gosta mais de visitar que ser visitado. No temsecre-
trio nemcriado, e prepara seu caf-da-manh; sabe fazer mui-
tobemsorvetedecafedocedeleite. Gostadesolido. Comum
poema publicado emumjornal conseguiu que o prefeito Men-
des de Morais mandasse asfaltar a rea interna para onde da-
vamas janelas deseuapartamento. Nosecasouporqueperdeu
a oportunidade. Ri commuita facilidade porque dentuo. Ho-
memde muitos amigos. Tal como Valry raramente faz versos,
mas em matria de poeisa um antivaleriano: cr e confia na
inspirao, crnareabilitaodolugar-comum. DeRecifeguar-
dasuaternuradeinfncia. Desde1914costumaveranear emPe-
trpolis. No se conforma emter estado emParis por trs dias,
semver Paris. Publicou seu primeiro livro +.: 1 u. aos
31 anos de idade. Escreve versos desde os dez.
A segunda citao do texto enfoca sua posio literria,
pelo menos em alguns aspectos importantes, tais como: sua
confiana na inspirao e no j aludido lugar-comum que, a
nosso ver, se refere consentida cotidianidade, em contraste
comos repertrios fteis, ilusrios e decorativos que o prece-
deram. Do mesmo modo traduz bem o carter retrado que o
distinguira. No foi misantropo, mas sim um solitrio.
Toca violo e sabe executar ao piano dois preldios de Cho-
pin, umtrechodoCarnaval, deSchumann, eumpequenapeade
Mac-Dowell. Coisas que mais detesta: fila para qualquer coisa,
responder a enqutes, dar opinio sobre os pardais novos, espe-
1 1 9
ideas delos poemas. Legustams visitar queser visitado. Noti-
ene secretario ni sirviente, y prepara su desayuno; sabe hacer
muy bien helado de caf y dulce de leche. Le gusta la soledad.
Conunpoema publicadoenundiarioconsiguique el prefecto
Mendes de Morais mandase empedrar el patio adonde van las
ventanas de su departamento. No se cas porque perdi la oca-
sin. Re con mucha facilidad porque es dientudo. Hombre de
muchos amigos. Como Valry, raramente hace versos, pero en
materia de poesa es el anti-Valry: cree y confa en la inspira-
cin, cree en la rehabilitacin del lugar comn. Guarda por Re-
cife su ternura de infancia. Acostumbra veranear desde 1914 en
Petrpolis. No se consuela de haber estado tres das en Pars,
sinver Pars. Publicsuprimer libroalos31 aos+.:1 u.
, (Las cenizas de las horas). Escribe versos desde los diez
aos de edad.
La segunda cita del texto fija su posicinliteraria, al menos
enalgunos aspectos importantes, tales como: suconfianza en
la inspiracin y el aludido lugar comn que, pensamos, se re-
fiere a la admitida cotidianidad, en contraste con los reperto-
rios vagos, ilusorios y decorativos que le precedieron. Asimis-
mo, traduce bien el carcter retrado que le distinguiera. No
fue misntropo, pero s un solitario.
Toca la guitarra y sabe ejecutar al piano dos preludios de
Chopin, un nmero del Carnaval de Schumann y una piececita
d e Mac-Dowell. Cosas que ms detesta: fila para cualquier
cosa, responder aenqutes, dar opininsobrelosnuevosgor-
1 2 0
rar por retardatrios, ficar paradodiantedeguichs, viajar detrem
etc. Gosta de: tirar retratos, olhar bibels, ler suplementos liter-
rios, andar a esmo etc. Suas reminiscncias mais antigas remon-
tam-se aos trs anos de idade e so contadas em seu poema
Infncia. Temumdzia de poemas recentes que, na futura edi-
o de t.. ../.s, sero incorporados ao livro Opus 10.
Aprecia os autores novos e novssimos da poesia brasileira, lidos
ou no. Gostaria de morrer de repente, mas emcasa.
No h a menor dvida de que uma constante em seu au-
to-retrato a alternncia de gostos e coisas desagradveis.
Desse retroceder de sua vida, aparentemente muito extenso
no dizer, afloram pinceladas que melhor situam o semblante
interior dopoeta, uma das quais bosqueja oreinoda infncia.
3. FACETAS COMPLEMENTARES
Apoesia de Bandeira possui variados e ricos veios de expe-
rincia, ao mesmo tempo que um esprito receptor de pe-
quenos acontecimentos, de elementos reconhecveis e de
variegadas ressonncias. Nessa escritura fatiada, que a sua,
sobressai uma poderosa voz coma qual torna o mundo familiar.
Nada mais distanciado dele que o hermetismo ou a crispao
misantropa, aquela que se compraz emcifras e caminhos tor-
tuosos apenas para iniciados. Refere-se a este mundo, trans-
formando-o emvariveis ritmos e predilees emque arrisca
1 2 1
riones, esperar retrasados, hacer plantnenventanilla, viajar en
trenetc. Le gusta: sacar retratos, ver figurillas, leer suplementos
literarios, andar sin rumbo, etc. Sus reminiscencias ms anti-
guas se remontana los tres aos de edady estncontadas ensu
poema Infancia. Tiene una docena de poemas nuevos, que en
futura edicin de t.. ../. sern incorporados al libro
Opus 10. Aprecia a los nuevos y novsimos de la poesa brasile-
a, ledos o no. Le gustara morir de repente, pero en casa.
No cabe duda de que una constante de su autorretrato es la
alternancia de gustos y desagrados. De ese girar a cuenta de su
vida, enapariencia muy externa enel decir, afloranpinceladas
que mejor sitan el semblante interior del poeta, una de las
cuales bosqueja el reino de la infancia.
3. FACETAS COMPLEMENTARIAS
La poesa de Bandeira posee variadas y ricas vetas de ex-
periencia, a la vez que un espritu acogedor de pequeos
sucesos, de elementos reconocibles y de variopintas reso-
nancias. En esa escritura de rebanadas que es la suya, des-
taca una poderosa voz con que familiariza el mundo. Nada
ms ajeno de l que el hermetismo o la crispacin misn-
tropa, aquella que se complace en cifras y vericuetos slo
para iniciados. Habla de este mundo, transformndolo en
variables ritmos y predilecciones en las que se juega un
1 2 2
um modo de ser e de existir. Arte de afirmao de qualquer
maneira, s que coma flexibilidade de quemrene definies
e aluses em fragmentos da fala.
Infnciaeestticaavanamcomfirmezadearqutipo, aomes-
motempoque irreverncia postulada emtextos semambigida-
des. A riqueza expressiva cria seus mtodos de tocar a pele e a
alma. Se pudesse ver-se cativoda fascinaoembenefciode uma
parte do mundo, no deixaria em atraso o outro procedimento
trazido baila pelas aluses e mudanas de ateno, verdadeiros
saltos ouaparentes intermitncias comose duas vozes disputas-
semo poema.
Ocerne da poesia bandeiriana tarefa do corao que a co-
loca na ordemda mente. Eesse vaivmsincopado de abertura
comunicvel espera ser compatilhado a partir de uma intimi-
dade bem viva. Ao fim e ao cabo, um direito que assiste ao
poeta de propor fraes de sua ateno em sucessivas totali-
dades. E nessa maneira inteiria que esclarece, ou permite
pressupor, o lado escuro da lua, as facetas postergadas do real
ou a desmentida espera do que podia ter sido, e que no foi,
semafast-lopor completode uma serena assimilaodas co-
isas, no prope excentricidades, mas sim o desplante do vi-
ver renovado. Ao impregnar tudo de ausncia dos rituais mo-
rosos, palidez de palavras ou noturno recolher-se, aceita, em
compensao, certa volubilidade formal, mtrica tal como o
verso livre. Em tudo, fica patente sua liberdade de esprito e
versatilidade tonal desde o humor penosa confisso.
1 2 3
modo de ser y de existir. Arte de afirmacin sin ms, solo
que con la flexibilidad de quien ana rotundidades y alusi-
ones en fragmentos de habla.
Infancia y esttica avanzancondecisinde arquetipoa la vez
que irreverencia postulada en textos sin ambigedades. La ri-
queza expresiva crea sus mtodos de tocar la piel y el alma. Cu-
ando pudiera creerse preso de fascinacin en beneficio de una
partedel mundo, nodejaenrezagoel otroprocedimientotrado
a cuenta por las alusiones y cambios de atencin, verdaderos
saltos o aparentes discontinuidades como si dos voces se dis-
putaran el poema.
El centro de la poesa bandeiriana es afn del corazn y
puesta en orden de la mente. Y ese vaivn sincopado de aper-
tura comunicable espera ser compartido desde una intimi-
dad muy viva. Al fin y al cabo, un derecho que asiste al poeta
es el de proponer fracciones de su atencin en sucesivas to-
talidades. Y en esa manera enteriza que esclarece, o permite
suponer, el ladooscurode la luna, las caras postergadas de lo
real o la desmentida espera del pudo haber sido y que no
fue, sin apartarlo todo de una serena asimilacin de las co-
sas, propone no excentricidades, s el desplante del vivir re-
novado. Impregnndolo todo un alejamiento de rituales
morosos, palidez de palabras o nocturno recogerse, en cam-
bio acepta cierta volubilidad formal, mtrica tanto como
verso libre. Entodo queda patente su libertad de espritu y la
versatilidad tonal desde el humor a la grave confesin.
1 2 4
Impossvel encontr-lo cativo da entonao monocrdica. Se, s
vezes, semostraexpansivo, batendopalmaselibertodonimoensi-
mesmado; emoutras, comigual convico, uma saudade atenuada
avisa que os acordos do ser com o mundo jamais so deprezados,
emboratampoucoalcanados. Semseseparardoncleopoderosode
quemvive e morre comuma constncia que transpassa o silncio, a
vozpotica sabe manifestar-se igualmente autntica e convincente
quandoescreve: Amataagita-se, revoluteia, contorce-setodaesa-
code-se! / A mata hoje temalguma coisa para dizer. Tambmao
escrever: Eu fao versos como quemmorre.
Que canta Bandeira e em que mapa desenha essa vida que
no se satisfaz em sua mera passagem? Nem os dias nem o
transcurso noturno separa o poeta dos demais. Asemelhana
de motivos e de peripcias do artista com os outros acha-se
ratificada nos assuntos de eventualidade comum em uma e
outra biografia. No umheri nemse reveste de caracteres
de virtudes excepcionais. Entretanto, a resposta que d a tais
assuntos que respira e nos quais se asfixia, diferente. A ex-
cepcionalidade do poeta pode manifestar-se diante de um
promontrio, ou debilitar-se quando a histria dilacera ou
ofende: comisso trabalha o poema, arranca palavras do siln-
cio ou aniquila a excessiva alegria dos fatos transparentes em
um momento que lhe propcio. O importante deixar-lhe
vivos os sucessivos presentes, e de tal modo e intensidade,
que no pode seno reinvent-los pelo fato de que o pretrito
continua chamando-o, oporvir desenha tendncias suspiran-
1 2 5
Imposible hallarlo preso de entonacin monocorde. Si a
veces mustrase expansivo, batiendo palmas y ligero de ni-
mo ensimismado; en otras, con pareja conviccin, una tem-
perada saudade avisa de que los acuerdos del ser conel mun-
do jams quedan desestimados, aunque tampoco consegui-
dos. Sinapartarse del ncleopoderosode quienvive y muere
con una constancia que perfora el silencio, la voz potica
sabe manifestarse igualmente autntica y convencida cuan-
do escribe: t ./. . .../.. , .1 . ..... , . ..
1. t ./. .. /. .. 1.. que al escribir: :. /.
... ... .. . ...
Qu canta Bandeira y enqu mapa disea esa vida que no
se harta en su mero transcurso? Ni los das ni el lapso noc-
turno separan al poeta de los dems. La semejanza de moti-
vos y de peripecias del artista con los otros tiene confirma-
cin en los asuntos de comn ocurrencia en una y en otra
biografa. No es unhroe ni reviste caracteres de virtudes ex-
cepcionales. Sin embargo, es distinta la respuesta que da a
esos asuntos en los que respira o se sofoca. La excepcionali-
dad del poeta sabe manifestarse a la vista de un promonto-
rio, o se enerva cuando la historia desgarra u ofende; conello
labra un poema, arranca palabras al silencio o fulmina la ex-
cesiva satisfaccin de los hechos netos, en una hora que le es
propicia. Lo extraordinario es restarle vivos los sucesivos
presentes, y de tal modo e intensidad, que no puede sino re-
inventarlos, por el hecho de que el pretrito contina lla-
1 2 6
tes e ohoje oarrebata, s vezes, para oferecer e prolongar oque
emoutros j soube de seu momento e longo esquecimento ou
pressuroso tdio, quase sempre.
Decidido a converter sua fala escrita emgesto de expresso
comunicvel, pois a primeira coisa de que trata o poeta falar
consigo mesmo, incorre na inevitvel impudiccia de oferecer
os frutos desse solilquio a quempressupe rosto e alma to
enigmticos ou to necessitados de sentir e compreender
comoos seus. Aopovoar de si mesmosuas palavras deixa-as ir
embusca de cada ser, mas no da multido amorfa. Apoesia
irmandade toda vez que traduzida pessoalmente. Isso por-
que, nofundo, confia s palavras aquiloque e aspira ser, e in-
siste emdemandar uma ateno que deveria restituir-lhe esse
raro equilbrio de perceber o perecvel e de compreender que
somos inacabados e, portanto, insatisfeitos. Cada poema
uma inciso na completude do que vivo. Por essa amostra
que unta o possvel ou o impossvel na esteira de uma biogra-
fia e de um momento histrico, quer ser ela mesma um con-
junto de atitudes, motivos, nimo, linguagem original, to
fiel como se fosse vivel colher a sombra de um vo ou o so-
bressalto enftico da morte. Consegue ser o poema a verso
desejada do poeta?
Assim eu quereria o meu ltimo poema
Que fosse terno dizendo as coisas mais simples
[e menos intencionais
1 2 7
mndole, lo porvenir dibuja tendencia suspirante y el hoy le
arrebata en ocasiones, para traer y prolongar lo que en otros
ya conoci de su momento y largo olvido o presuroso hasto,
casi siempre.
Decidido a convertir suhabla escrita engesto de expresin
comunicable, ya que lo primero del poeta es hablarse a solas,
incurre en la necesaria impudicia de ofrecer los frutos de ese
soliloquio a quienes supone rostro y nima tan enigmticos o
tan urgidos de sentir y comprender como los suyos. Al poblar
sus palabras de s propio las deja ir en busca de cada quien, no
de la multitudamorfa. La poesa es hermandadcada vezque se
la traduce personalmente. Y, porque en el fondo confa a las
palabras loque es y aspira a ser, insiste endemandar una aten-
cin que debera restituirle ese raro equilibrio de percibir lo
perecible y de comprender que somos inacabados y, por ende,
insatisfechos. Cada poema es una incisin en el total de lo
vivo. Pero esa muestra que unta lo posible o lo imposible enel
cauce de una biografa y de un momento histrico, quiere ser
ella misma concentrado de actitudes, motivos, nimo, len-
guaje originario, tanfiel comosea dable coger la sombra de un
vuelooel respingoenfticode la muerte. Consigue ser el poe-
ma la versin deseada del poeta?
As querra yo mi ltimo poema
Que fuera tierno diciendo las cosas ms simples
[ y menos intencionadas
1 2 8
Que fosse ardente como um soluo sem lgrimas
Que tivesse a beleza das flores quase sem perfume
A pureza da chama em que se consomem os diamantes
mais lmpidos
A paixo dos suicidas que se matam sem explicao.
Poema acerca do poema, mas com a advertncia de que,
nesse caso, a voz do texto no se reveste de nimo nem pre-
tenso de artfice satisfeito. Bandeira suficientemente mo-
derno quando leva em considerao aquele propsito com
vistas aos demais, mas no concebe umescrito como finali-
dade nica, muito menos o derradeiro, mas sim como oca-
sio especialssima para aproximar-se dos outros com pre-
sena simples e desinteressada que consiga ser estampa
comunicativa, ardor puro e paixo extrema sem quaisquer
palavras a mais. Dir-se-ia um poema-gesto, um poema-
companhia.
Eessa companhia de afluir ou de estar disponvel a outrem
acopla com o afeto reconhecido um ai! sempre vivo, espera
de que algum chegue, ou de ser o motivo para que chegue e,
sobretudo, s-lo quando chegar.
Como quem confessasse ao ter uma incapacidade ou um
sentimento um pouco estril, o poeta enfrenta o categrico
transcurso do tempo com a conseqente marca de pretrito
oudo no vivido que, por sua prpria inexistncia, no enten-
de de rplicas na memria. De qualquer forma, so modos
1 2 9
Que fuera ardiente como un sollozo sin lgrimas
Que tuviera la belleza de las flores casi sin perfume
La pureza de la llama en que se consumen los ms
lmpidos diamantes
La pasin de los suicidas que se matan sin explicacin.
Poema acerca del poema, pero advirtiendo que, en este
caso, la voz del textonoreviste nimoni pretensinde artfice
satisfecho. Bandeira es losuficientemente modernoal plante-
arse aquel propsito de cara a los dems, mas no concibe un
escrito como finalidad nica, mucho menos el postrero, sino
ocasin especialsima para acercarse a los otros con presencia
sencilla y desintencionada que consiga ser estampa comuni-
cativa, ardor puro y pasin extrema sin ms palabras. Dirase
un poema-gesto, un poema-compaa.
Y esa compaa de acudir o de disponerse a otros ensambla
conel afecto reconocido enunAy! siempre vivo, enespera de
que alguien llegue, o de ser el motivo para que llegue, y, sobre
todo, serlo cuando llegue.
Como quien confesara al pasar una insuficiencia o un sen-
timiento algo estril, el poeta afronta el categrico transcurrir
del tiempoconla consiguiente estela de pretritoode lonovi-
vido que, por su misma inexistencia, no conoce de rplicas en
la memoria. De cualquier forma, sonmodos inexorables, con-
tundentes, de propio vaco o, en el mejor de los casos, inficio-
nados de prdidas.
inexorveis, contundentes, de um vazio prprio ou, no me-
lhor dos casos, contagiados de perdas.
Amei Antnia de maneira insensata.
Antnia morava numa casa que para mim no era casa,
[era um empreo.
Mas os anos foram passando.
Os anos so inexorveis.
Antnia morreu.
A casa em que Antnia morava foi posta abaixo.
Eu mesmo j no sou aquele que amou Antnia e que
[Antnia no amou.
Alis, previno, muito humildemente, que isto no
[crnica nem poema.
apenas
Uma nova verso, a mais recente, do tema . .,
Que dedico, ofereo e consagro
A meu dileto amigo Augusto Meyer.
Quase uma confidncia. O carter coloquial de muitos de
seus poemas serve de boas-vindas ao leitor. Em algumas ve-
zes, pode parecer um recado pblico do privado; em outras,
acomoda-se lhaneza de abrir a interioridade semmais reser-
vas a no ser preservando o direito intimidade.
Umsentidode pertena a esse mundotovasto, que oBra-
sil, faz-se patente de vrios modos. De antemo, as reminiscn-
cias e a afetividade adquiremnomes prprios, assimcomo essa
1 3 0
1 3 1
Am a Antonia de manera insensata.
Antonia viva en una casa que para m no era casa,
[era un empreo.
Mas los aos fueron pasando.
Los aos inexorables.
Antonia muri.
La casa en que Antonia moraba fue demolida.
Yo mismo ya no soy aquel que am a Antonia y que
[Antonia no am.
De hecho, prevengo, muy humildemente que esto no
[es crnica ni poema
Es apenas
Una nueva versin, la ms reciente, del tema . .,
Que dedico, ofrezco y consagro
A mi dilecto amigo Augusto Meyer.
Casi una confidencia. El carcter coloquial de muchos de
sus poemas sirve de bienvenida al lector. A veces puede pare-
cer un recado pblico de lo privado; en otras, se aviene a la lla-
neza de abrir la interioridad sin ms reservas que la conserva-
cin del derecho a lo ntimo.
Unsentidode pertenencia a ese mundotanvastoque es el
Brasil se hace patente de varios modos. Desde luego, las re-
miniscencias y la afectividad alcanzan nombres propios, as
como tambin esa su manera de incorporar aspectos famili-
sua maneira de incorporar aspectos familiares e de tornar-se ele
mesmo prximo quando expressa seu destino de solitrio. E,
por fim, as entonaes e maneiras por ele feitas nos textos, in-
terpretama abertura que teria aoacolher marcas de origens cul-
turais muito dessemelhantes que convivem em seu pas.
4. AFETOE CADUCIDADE
Tem-se ditocomtoda razoque os motivos humanos mais
presentes noreinoda poesia soa afetividade amorosa, emes-
pecial, e a conscincia da finitude. Quais so ou poderiamser
as respostas a tais inquietaes? Quemdesejar saber como se
produzemos modos expressivos e a intensidade de seus mati-
zes, dever colocar o ouvido no peito da poesia. Depois de
tudo, do amor e da morte advm as conjugaes vitais mais
ineludveis e daquelas que todos podem mencionar, quando
no expressar, experincia na primeira pessoa.
Vimos que Bandeira no foi poeta dedicado a um assunto
comexclusodas demais normas doviver. Nofoi exclusivista,
em compensao espaou sua obra, locupletou-a de matizes,
povoou-a de ressonncias, enriqueceu-a comamplos registros.
Foi assimque amor e finitude entenderamde nostalgia, de exa-
me, de serenidade, de anlise. Adramtica procissoda solido
ia adentrando-lhe mais. Nele deixava, s vezes, conglomerados
melanclicos, sem refutar o humor irnico.
1 3 2
1 3 3
ares y de hacerse l mismo cercano cuando expresa su desti-
no de solitario. Y, en fin, las entonaciones y maneras que
practicase en los textos interpretan la apertura que tuviera al
acoger improntas de orgenes culturales muy dismiles que
conviven en su pas.
4. AFECTOY CADUCIDAD
Se ha dicho conplena raznque los motivos humanos ms
presentes en el reino de la poesa son la afectividad amatoria,
especialmente, y la consciencia de la finitud. Cules sonopo-
dran ser las respuestas a tales inquietudes? Quien desee sa-
ber cmo devienen los modos expresivos y la intensidad de
sus matices deber poner odo en el pecho de la poesa. Des-
pus de todo, del amor y del morir provienen las conjugacio-
nes vitales ms ineludibles y de las que todos pueden referir,
cuando no expresar, experiencia en primera persona.
Hemos visto que Bandeira no fue poeta dedicado a un
asunto con exclusin de los dems rdenes del vivir. No fue
exclusivista, en cambio espacializ su obra, la abund de ma-
tices, la habitde resonancias, la enriqueciconamplioregis-
tro. Es as como amor y finitud conocieron de nostalgia, de
examen, de serenidad, de anlisis. La dramtica procesin de
la soledad le iba ms adentro. Dejaba en l concentrados me-
lanclicos, en ocasiones, sin repugnar del humor irnico.
Tal qual amar e morrer so experincias que por si ss
prendem a ateno e comprometem as maiores energias hu-
manas, na obra desse poeta fica aberta a possibilidade de que
retorneme debatama vida inteira. Porque alguma coisa muito
profunda aproxima esses dois verbos extraordinrios. Toda
vez que aumenta o amar, o morrer parece diminuir, e vi-
ce-versa; quando o amar se mostra desinteressado pela exis-
tncia, cresce a tentao de morrer por insignificncia, de
imenso deserto, ou de fato. Talvez em todos os demais atos
humanos possa reinar a vontade, menos no amar e no morrer.
Ao mesmo tempo que admitem alguma deliberao, neles se
inclui um enigmtico destino, quando muito uma fora de
gravidade oude saltopara oinfinitoque guiama experincia.
assimque esses motivos se entrelaamemBandeira; um
serve de piv para o outro; e aquele que alguma vez efeito,
tambm o encontramos na margem impulsora dessa abran-
gncia marcante. Freqentemente, a asseverao culmina na
anlise afetiva que evoca.
Duas vezes se morre:
Primeiro na carne, depois no nome.
A carne desaparece, o nome persiste mas
Esvaziando-se de seu casto contedo
Tantos gestos, palavras, silncios
At que um dia sentimos,
Com uma pancada de espanto (ou de remorso?)
Que o nome querido no nos soa como os outros.
1 3 4
1 3 5
Como amar y morir son experiencias que de suyo cautivan
la atenciny comprometenlas mayores energas humanas, en
la obra de este poeta queda abierta la posibilidad de que retor-
neny debatanla vida entera. Porque algo muy profundo apro-
xima a esos dos verbos mayores. Cada vez que acrece el amar
pareciera disminuir el morir, y viceversa, cuando el amar se
desentiende de la existencia, aumenta la tentacin de morir
por insignificancia, de largo desierto, o de hecho. Acaso, en
todos los dems actos humanos pueda reinar la voluntad, me-
nos en el amar y en el morir: Al tiempo de que admiten alguna
deliberacin, en ellos se incluye un enigmtico destino, cuan-
do menos una fuerza de gravedad o de salto al infinito que
guan la experiencia.
As es comoestos motivos se entrelazanenBandeira; unosir-
ve de pivote al otro; yel que algunavezes efecto, tambinlohalla-
mos enla orilla impulsora de ese abarcamientodecidor. Amenu-
do la aseveracin culmina en el examen afectivo que evoca.
Dos veces se muere:
Primero en la carne, despus en el nombre.
La carne desaparece, el nombre dura ms
Vacindose su casto contenido
Tantos gestos, palabras, silencios
Hasta que un da sentimos,
Como un golpe de espanto (o de remordimiento?)
Que el hombre querido nos suena como los otros.
Depois, incorpora dois casos, ambos os nomes pretritos
de mulheres: Santinha debilmente ponderada; enquanto
Adelaide vai se diluindo at no nome, essa segunda morte que
o tempo e a distncia do sentimento acabamdecretando, por-
que, afinal, ohumano frgil, realidade poucoresistente, mu-
tvel, similar a um encolhimento na contraluz. Tal como em:
(...) Adelaide hoje apenas substantivo prprio feminino. /
Os epitfios tambmse apagam, bemsei. / Mais lentamente,
porm, do que as reminiscncias / Na carne, menos inviolvel
do que a pedra dos tmulos.
Em outro poema, conquistado pela antecipao da morte,
tendo aceitado o carter milagroso da vida e das entidades pe-
quenas tanto do espao quanto do tempo com os quais com-
partilhamidntico apreo como poeta, termina afirmando de
maneira inequvoca: Bendita a morte, que o fimde todos
os milagres.
Como se pode observar, desdramatiza o fimdo tempo pes-
soal; prefere muito mais atender dor da vida, aquela que o
leva a concidir, parcialmente, suas afirmaes comLo fatal,
de Rubn Daro e comalguns poemas do heternimo Alberto
Caeiro, do lusitano Fernando Pessoa.
Nesse sentido, as asseveraes de Bandeira adquirem um
elevado valor de auto-exame biogrfico. Aquele vivido do
mesmomodoque as experincias nulas se vertememuma su-
cesso de versos breves, totais e despojados em suas expres-
ses, idntica a uma sntese to distante da esperana como
1 3 6
1 3 7
Luego incorpora dos casos, sendos nombres pretritos
de mujeres: Sentihna es ponderada dbilmente; en tanto
Adelaida se va diluyendo hasta en el nombre, esa segunda
muerte que el tiempo y la lejana del sentimiento acaban
por decretar, porque al cabo, lo humano es frgil, realidad
endeble, tornadiza, similar a un encogimiento al trasluz.
Es as como: Adelaida es hoy apenas sustantivo propio fe-
menino./ Los epitafios tambin se apagan, bien lo s./ Ms
lentamente sin embargo, que las reminiscencias/ en la carne,
menos inviolable que la piedra de las tumbas.
En otro poema, ganado por la anticipacin de la muerte,
habiendo aceptado el carcter milagroso de la vida y de las en-
tidades pequeas tanto como del espacio y del tiempo con los
cuales comparten idntica estimacin en el poeta, termina
afirmando de manera inequvoca: Bendita la muerte, que
es el fin de todos los milagros.
Como puede apreciarse, desdramatiza el fin del tiempo
personal; prefiere muchoms atender al dolor de la vida, aquel
que le lleva a coincidir, parcialmente, sus afirmaciones con
Lofatal de RubnDaroy conalgunos poemas del heterni-
mo Alberto Caeiro, del lusitano Fernando Pessoa.
En este sentido, las aseveraciones de Bandeira adquieren
unaltovalor de autoexamenbiogrfico. Aquellovividolomis-
mo que las experiencias nulas se viertenensucesinde versos
breves, totales y desnudos en sus dichos, como una sntesis
tan distante de la esperanza como de la tribulacin. El temple
da atribulao. A tmpera de nimo se apia na atitude de
aceitar os soobros e os fracassos com natural obedincia,
porque eles so condio da realidade humana. A este respei-
to, cabe colegir a experincia de umprolixo tratamento e soli-
lquiodessa voz lrica. Semforcejos nemquerelas altissonan-
tes, o destino solitrio temcomo aliado o mundo da infncia,
o sentimento de proximidade emocional da famlia e um im-
pulso-base da religio. Assimsendo, aquele substrato consti-
tutivode sua convincente atitude umpoucoestica, garantia
de expresso e autntica catarse.
Emminha experincia pessoal escreve fui verificandoque
meu esforo consciente s era insatisfatrio, enquanto o que
me saa do subconsciente, em uma espcie de transe ou de
alumbramento, tinha pelomenos a virtude de deixar-me alivi-
ado de minhas angstias. Longe de sentir-me humilhado, en-
chia-me de jbilo como se de repente me tivessem posto em
estado de graa.
Toconformecomafaturasolta, abertaeinseridadematizese
de facetas existentes na maioria de seus textos, as palavras de
Bandeira revelamuma positiva e constante viglia assentada em
suaamplitudeeseuntimo. Essaprticanadateveaver comoso-
nambulismonemtampoucocomadiatribe. Oregistroeaatitude
que lhe eram afins, confirmaram-se com o passar dos anos em
florescimento dos mais diversos assuntos e estruturas.
1 3 8
1 3 9
de nimo se apoya en la actitud de aceptar las zozobras y las
derrotas con natural obediencia, porque ellas son condicin
de la realidad humana. En este sentido, cabe colegir la experi-
encia de unprolijo trato y soliloquio de esta voz lrica. Sinfor-
cejeos ni querellas altisonantes, el destino solitario tiene de
aliado el mundo de la infancia, el sentimiento de cercana
emocional de la familia y un impulso base de lo religioso. Por
serlo, aquel sustrato constitutivo de su convencida actitud
algo estoica, es garanta de expresin y autntica catarsis.
En mi experiencia personalescribefui verificando
que mi esfuerzo consciente slo resultaba insatisfactorio, en
tanto que lo que me sala del subconsciente, enuna especie de
trance o de alumbramiento, tena al menos la virtud de dejar-
me aliviado de mis angustias. Lejos de sentirme humillado,
me llenaba de jbilo como si de repente me hubiesen puesto
en estado de gracia.
Tan coincidente con la factura suelta, abierta e incluyente
de matices y de facetas habidos en la mayora de sus textos,
las palabras de Bandeira revelan una positiva y constante vi-
gilia dispuesta a lo ancho y hondo de s. Esa prctica nada
tuvo que ver con el sonambulismo, pero tampoco con la dia-
triba. El registro y actitud que le fueron afines se confirma-
ron al paso de los aos en florecimiento de muy diferentes
asuntos y estructuras.
Acompanhadode mpetos hesitantes entre a meditaose-
vera e a expanso anmica, o mundo est e no est na obra de
Manuel Bandeira, e essa desigualdade se torna manifesta no
crescimento da ausncia e nas mais efmeras presenas. Em
vez de ser explosoe desbordamento, seus poemas sobuscas
e registros. E das verdades que se tem em conta, a primeira
ateno conquistada pelo emocional e o afetivo, chaves por
demais evidentes se nos ativermos aos dois motivos mais co-
muns da escritura lrica.
Ahistria pessoal encarna o despertar dos sonhos. Dessa
concentrada maneira com que aflora a lucidez, o poeta ela-
bora suas constncias e seus argumentos de ver-se e de sen-
tir-se umcruzamento de enigmas. Nada por si mesmo su-
ficiente para acalmar sua inquietao; nada pode evitar as
feridas de onde surge s vezes, para permanecer esse tremor
vindo de algum, embora obscuro fique o nimo e bloquea-
da a certeza de eventuais concluses. O poema abre uma
possibilidade de, pelo menos, ser falado emcompanhias so-
litrias ou como forma escolhida de interlocuo em um
tempo sem data.
Poeta sou; pai, pouco; irmo, mais.
Lcido, sim; eleito, no.
E bem triste de tantos ais
Que me enchem a imaginao.
1 4 0
1 4 1
Asistido de mpetus oscilantes entre la meditacin severa y la
expansinanmica, enla obra de Manuel Bandeira el mundoest
y no est, y esa diferencia queda manifiesta en las crecidas de lo
ausente ylas ms efmeras presencias. Enlugar de ser explosiny
desborde, sus poemas sonexploraciones y registros. Yde las ver-
dades que dan cuenta, la primera atencin es conquistada por lo
emocional y lo afectivo, claves por dems evidentes si nos atene-
mos a los dos motivos ms frecuentes de la escritura lrica.
La historia personal encarna el despertar de los sueos.
De esa concentrada manera con que aflora la lucidez labra el
poeta sus constancias y sus argumentos de verse y de perci-
birse cruce de enigmas y de posibilidades. Nada por s mis-
mo es suficiente a calmarle de la inquietud; nada sabe sosla-
yar las heridas por donde se asomaa veces para quedar-
seese temblor venido desde alguien, aunque oscuro que-
de el nimo y bloqueada la confianza de eventuales cumpli-
mientos. El poema abre una posibilidad, al menos, de ha-
blarse en compaas solitarias o como forma escogida de in-
terlocucin en un tiempo sin fecha.
Poeta soy, padre, poco; hermano ms.
Lcido s, elegido, no.
Y harto triste de tantos ayes
Que llenan mi imaginacin.
Com que sonho? No sei bem no.
Talvez com me bastar, feliz
Ah feliz como jamais fui! ,
Arrancando do corao
Arrancando pela raiz
Este anseio infinito e vo
De possuir o que me possui.
5. ARTE POTICA
Como escritor moderno, Bandeira fez do poema a matria
fundamental de seu trabalho. Concebeu-o em sua origem e o
guardouemumlugar significativoda conscincia. Aodescobrir
sua personalidade de escritor, forma na qual deve ter-se defini-
do como humano, lembrou o papel dessa outra histria, a da
linguagemcomo santa, senha e smbolo de todos os silncios e
de todas as tarefas comas quais estava relacionado, suas idas e
vindas aomundo. Quandoescreveuarespeitodopoemanopo-
ema texto do texto ele o fez como apresentao de uma atitude,
talvez de uma convico, no expressamente, apesar de que
suas predilees as esclarecesseme as expusessemsemsubter-
fgios. Jamais pretendeu dar receitas nemexpedir frmulas ca-
tegricas deescrever. Dequalquer forma, os poemas deassunto
literrio no escatimam o alto valor de um procedimento com
seu riacho de entusiamos e de mensurada melancolia.
1 4 2
1 4 3
Con qu sueo? No lo s an.
Tal vez con ser feliz me bastara
Ah feliz como jams lo fui! ,
Arrancando del corazn
Arrancando desde la raz
Esta ansiedad infinita y vaga
De poseer lo que me posee a m.
5. ARTE POTICA
Como escritor moderno, Bandeira hizo del poema una
materia fundamental de su quehacer. Lo concibi en su ori-
gen y le tuvo en un lugar significativo de la consciencia. Al
develar su personalidad de escritor, forma en la que debi
definirse humano, advirti el papel de esa otra historia, la
del lenguaje comosanto, sea y smbolode todos los silenci-
os y de todas las tareas con las cuales entablaba relaciones,
idas y regresos de s al mundo. Cuando escribi del poema
enel poema texto del texto lo hizo como presentacinde
una actitud, tal vez de una conviccin, no de manifiesto,
aunque sus predilecciones las aclarase y expusiese sinamba-
ges. Jams pretendi recetas ni despachar modos categri-
cos de escribir. De cualquier forma, los poemas de asunto li-
terario no escatiman el alto valor de un procedimiento con
su reguero de entusiasmo y de mesurada melancola.Espri-
Esprito de cujas manifestaes jamais se poderia afirmar
desbordamentos ou excessos de frenesi o deste escritor. A
voz de seus poemas no teatral. O natural solitrio de sua
personalidade deulhe alento para o despojamento mental e,
da, para o reconhecimento de ser oficiante da palavra. Acei-
tousua condiode poeta, de homemconsagrados palavras,
semque deixasse de declarar suas prprias falncias porquan-
to, se algumas o acostumaram, outras o magoavam.
Destacado o trao de naturalidade do vital como qual diz
identificar-se. Este pressupe uma ampla rea de comparti-
lhar e de manifestar o humano na linguagem. Em algumas
ocasies, corresponde ternura; emoutras, a uma forma de li-
berao.
Beijo pouco, falo menos ainda.
Mas invento palavras
Que traduzem a ternura mais funda
E mais cotidiana.
Inventei, por exemplo, o verbo teadorar.
Intransitivo:
Teadoro, Teodora.
Olrico, essa sombra de vos, de murmrios, de aparnci-
as que o impregna por completo, quando o mundo transcreve
o carter suspirante que o descobre, emerge, no caso, da ma-
neira que teve a inflexo de sua voz, quando devia enunciar
1 4 4
1 4 5
tude cuyas manifestaciones jams se podra afirmar desbor-
des oexcesos de frenes, el de este escritor. La voz de sus poe-
mas no es teatral. El natural solitario de su personalidad le
alent al desnudamiento mental, y, por tal intermedio, al re-
conocimiento de ser oficiante de la palabra. Acept su con-
dicin de poeta, de hombre consagrado a las palabras, sin
que dejara de declarar las falencias propias que, si algunas le
acostumbraron, otras le dolan.
Sobresaliente es el rasgo de naturalidad de lo vivo con el
que dice identificarse. Este supone una amplia zona de
compartir y de manifestar lo humano en el lenguaje. En
ocasiones, corresponde a la ternura; en otras, a una forma
de liberacin.
Beso poco, hablo menos todava
Pero invento palabras
Que traducen la ternura ms honda
Y ms cotidiana.
Invent, por ejemplo, el verbo teadorar.
Intransitivo:
Teadoro, Teodora.
Lo lrico, esa sombra de aleteos, de murmullos, de sobre-
haz que todo lo impregna, cuando el mundo trasunta el carc-
ter suspirante que lodesvela, emerge, eneste caso, de la mane-
ra que tuvo el acento de su voz, cuando deba enunciar con
commais deciso as rupturas e distanciamentos que o afligi-
am ou julgava observar em si mesmo. Mas o poema possui o
mais ntido destino na humanidade do outro, por aquilo que
umeventual enlace lhe prope e, emcerta medida, uma condi-
o especular, quando no diretamente como umlugar de en-
contro dos olhares emalguma zona do real histrico e do real
anmico. Porm, essa histria e esse nimoflueme queremser
compartilhados a partir do texto. S assim, o tamanho dos fa-
tos cresce afim, mediante esse ver por dentro as virtualidades
do lado de fora, que toda leitura verdadeira.
Disposto a despertar no leitor o costume pleno e compacto
de um olhar distrado, a linguagem deveria constituir uma es-
pcie de m conscincia, conforme ele diria do poema de Saint-
John Perse. Nosso poeta evolui de uma escritura concentrada
nas peripcias intimistas para outra muito mais aberta cuja
concepo explicita em Nova potica:
O poema deve ser como a ndoa no brim:
Fazer que o leitor satisfeito de si dar o desespero.
Sei que a poesia tambm orvalho.
Mas este fica para as menininhas, as estrelas alfas,
[as virgens cem por cento e as amadas
[que envelheceram sem maldade.
Bandeira se ajustou a uma ampla experincia tonal do idio-
ma. Se foi homemde letras, comseu cortejo prprio de inume-
1 4 6
1 4 7
mayor decisinlas rupturas y distanciamientos que le aqueja-
banocrea advertir ens mismo. Peroel poema tiene ms claro
destino en la humanidad del otro, por aquello que le propone
un eventual enlace y, de cierta medida, una condicin especu-
lar, cuando no derechamente como un sitio de encuentro de
las miradas en alguna zona de lo real histrico y de lo real an-
mico. Pero esa historia y ese nimo se vierten y quieren com-
partirse a partir del texto. Slo as, el bulto de los hechos crece
afn mediante ese ver por dentro las virtualidades de lo exter-
no que es toda verdadera lectura.
Dispuestoa sacudir enel lector la costumbre abotagadora y
espesa de un mirar distrado, el lenguaje debera constituir
una suerte de mala consciencia, segndijera del poema Saint-
John Perse. Nuestro poeta evoluciona desde una escritura
concentrada en las peripecias intimistas a otra mucho ms
abierta cuya concepcin hace explcita en Nueva Potica:
El poema debe ser como esa mancha en el brin:
Hacer que el lector satisfechode s se d a la desesperanza.
Saber que la poesa es tambin roco.
Peroeste queda para las nias pequeas, las estrellas alfa,
[las vrgenes ciento por ciento y las
[amadas que envejecieron sin maldad.
Bandeira se avino a una amplia experiencia tonal del idio-
ma. Si fue hombre de letras con su cortejo propio de innume-
rveis leituras eestudos, complementouissocomointeressede
escutar a elocuocotidiana de seuidioma. Essa abertura afian-
ou umconceito do poema como palavra viva e franca; por sua
vez, sacudiu-lhe com tons e perfeccionismos marmreos, par-
nasianos, elegantes. Terconseguidopr emprticaessapredi-
leopeloidiomaamploeverstil? Talvez, apartir doplural em-
pregodosolilquio, dos dilogos, dadescrio, dopensamento
e do uso comedido do recurso narrativo, poder-se-ia obter uma
resposta afirmativa. Sua linguagem no popular, mas jamais
intrincada. Nesseconfrontodeidiaerealizaodeumaatitude
esttica estriba uma das diferenas que nutre a histria da lite-
ratura, especialmente nas etapas que novas verses dohumano
so ensaiadas.
Estou farto do lirismo comedido
do lirismo bem comportado
Do lirismo funcionrio pblico com livro de ponto
[expediente protocolo e manifestaes
[de apreo ao sr. diretor
Estou farto do lirismo que pra e vai averiguar no
[dicionrio o cunho vernculo de um vocbulo
..
Quero antes o lirismo dos loucos
O lirismo dos bbados
O lirismo difcil e pungente dos bbados
1 4 8
1 4 9
rables lecturas y estudios, le complement uninters de escu-
char la elocucincotidiana de su idioma. Esa apertura afianz
unconceptodel poema entantoque palabra viva y abierta; a su
vez, le sacudi de tonos y de atildamientos marmreos, par-
nasianos, elegantes. Consigui poner en prctica esa predi-
leccin por el idioma ancho y verstil? Quizs a partir del plu-
ral empleo del soliloquio, de los dilogos, de la descripcin,
del pensamiento y del uso mesurado del recurso narrativo,
podrase obtener una respuesta afirmativa. Su lenguaje no es
popular, perojams intrincado. Eneste confronte de idea y re-
alizacin de una actitud esttica estriba una de las diferencias
que nutre la historia de la literatura, especialmente en las eta-
pas que se ensayan nuevas versiones de lo humano.
Estoy harto del lirismo comedido
Del lirismo que se porta bien
Del lirismo funcionario pblico con libro de
[anotaciones expediente protocolo y
[manifestaciones de aprecio al director.
Estoy harto del lirismo que se detiene y va a averiguar al
[diccionario el cuo vernculo de un vocablo.
..
Antes prefiero el lirismo de los locos
El lirismo de los ebrios
El lirismo difcil y punzante de los ebrios
O lirismo dos clowns de Shakespeare
No quero mais saber do lirismo que no libertao.
Por ltimo, o que o poeta temde mais presente a ausncia
de ummundo que foi ou de ummundo que exibe rosto de an-
seio. Presente que, sendoumainda, tambmexige elegncia no
desejo. Emambos os casos, trata-se de umtranscursode tempo
que nopode deixar de estar nemtampoucode reinventar, com
base emsua prpria alquimia idiomtica, essa realidade insati-
fatria, que toda existncia humana. Por isso, um parodoxo
vence sempre o poema nesse seu ato presencial daquilo que j
noest. Edoqueaindanoacontece. Memriaeanncio. Ot-
pico do texto lrico a entonao vibrtil da linguagememsua
extenso de ponte entre duas margens de ar.
Bandeira amouuma estrela da manh e outra da tarde. Estrela
da vida inteira. Essa intensidade de alma, porm, preveniu-o de
pretender pular forade suasombra. Conheceue sentiunaprosae
noversouma vocaode viver alerta, de transformar oinexorvel
em corpos verbais, animados mais que por um eu todo-pode-
roso, por umser comnecessidade de franquear seus prprios li-
mites, desde que se aproximasse do ouvido do leitor. Emsuma,
poemas de umsolitrio embusca de outras solides.
Escuta, eu no quero contar-te o meu desejo
Quero somente contar-te a minha ternura.
1 5 0
1 5 1
El lirismo de los clowns de Shakespeare.
No quiero saber ms del lirismo que no es liberacin.
Ala postre, loms presente que tiene el poeta es la ausencia
de un mundo que fue o de un mundo que exhibe rostro de
anhelo. Presente que, siendo un todava, tambin cobra pres-
tancia enel deseo. Enambos casos, se trata de unlapsoque no
puede dejar de estar ni tampoco de reinventar, a base de su
propia alquimia idiomtica, esa realidadinsatisfactoria que es
toda existencia humana. Por eso, al poema le gana siempre
una paradoja enese su acto presencial de lo que ya no est y de
lo que an no adviene. Memoria y anuncio. Lo propio del tex-
tolricoes la entonacinvibrtil del lenguaje ensuenvergadu-
ra de puente entre dos orillas de aire.
Bandeira am una estrella maanera y otra atardecida.
Estrella de toda la vida. Pero esa intensidad de alma le preca-
vide pretender saltar fuera de susombra. Conociy sintien
la prosa y en el verso una vocacin de vivir alerta, de transfor-
mar lo inexorable en cuerpos verbales, animados ms que por
un yo todopoderoso, por un ser que necesit abrir propios l-
mites con tal de allegarse al odo del lector. En suma, poemas
de un solitario en pos de otras soledades.
Escucha, yo no quiero contarte mi deseo
Quiero slo contarte mi ternura.
POEMAS DE
Manuel Bandeira
T RADUCCI N AL ES P AOL P OR
t. I.,.1 \,. 1. /
+.1. .//. 1. / t..
DESENCANTO
Eu fao versos como quem chora
De desalento... de desencanto...
Fecha o meu livro, se por agora
No tens motivo nenhum de pranto.
Meu verso sangue. Volpia ardente...
Tristeza esparsa... remorso vo...
Di-me nas veias. Amargo e quente,
Cai gota a gota, do corao.
E nestes versos de angstia rouca
Assim dos lbios a vida corre,
Deixando um acre sabor na boca.
Eu fao versos como quem morre.
1 5 4
1 5 5
DESENCANTO
Hago versos como quien llora
De desalientode desencanto
Cierra mi libro, si por ahora
No hallis motivo alguno para el llanto.
Mi verso es sangre. Placer ardiente
Esparcida tristeza y sinrazn
Duele en mis venas. Amargo, caliente,
Y gota a gota cae del corazn.
Estos versos de ronca angustia
Que de los labios a la vida vienen,
Dejan acres sabores en la boca.
Yo hago mis versos como quien muere.
ACANODE MARIA
Que de ti, melancolia?...
Onde estais, cuidados meus?...
Sabeis que a minha alegria
toda vinda de Deus...
Deitei-me triste e sombria,
E amanheci como estou...
To contente! Todavia
Minha vida no mudou.
Acaso enquanto dormia
Esquecida de meus ais.
Um sonho bom me envolvia?
Se foi, no me lembro mais...
Mas se foi sonho, devia
Ser bom demais para mim...
Seno, no me sentiria
To maravilhada assim.
minha linda alegria,
Trgua dos cuidados meus,
Por que no vens todo dia,
Se s toda vinda de Deus?
1 5 6
1 5 7
CANCINDE MARA
Qu es de ti, melancola?...
Dnde estis cuidados mos?...
Entended que mi alegra
Toda es venida de Dios
Me acost triste y sombra,
Y amanec como estoy
Tan contenta! Sin embargo
Mi vida no cambi.
Acaso mientras dorma
Me olvidaba de mis ayes.
Es que un buen sueo me envolva?
Si lo fue, no lo recuerdo ms...
Pues si fue sueo deba
Ser mucho ms para m
Sino no me sentira
Tan maravillada as.
Oh mi linda alegra,
Tregua de los cuidados mos,
Por qu no vienes cada da,
Si eres venida de Dios?
CONFIDNCIA
Tudo o que existe em mim de grave e carinhoso
Te digo aqui como se fosse ao teu ouvido...
S tu mesma ouvirs o que aos outros no ouso
Contar do meu tormento obscuro e impressentido.
Em tuas mos de morte, minha Noite escura!
Aperta as minhas mos geladas. E em repouso
Eu te direi no ouvido a minha desventura
E tudo o que em mim h de grave e carinhoso.
1 5 8
1 5 9
CONFIDENCIA
Todo cuanto existe en m de grave y carioso
Como si a tu odo fuese aqu lo digo
Pues oirs t sola lo que contar no oso
De mi tormento oscuro e impresentido.
En tus manos de muerte, oh mi Noche oscura!
Aprieta mis manos congeladas. Y en reposo
Al odo te dir mi desventura
Y todo lo que hay en m de grave y carioso.
FELICIDADE
A doce tarde morre. E to mansa
Ela esmorece,
To lentamente no cu de prece,
Que assim parece, toda repouso
Como um suspiro de extinto gozo
De uma profunda, longa esperana
Que enfim cumprida, morre, descansa...
E enquanto a mansa tarde agoniza,
Por entre a nvoa fria do mar
Toda a minhalma foge na brisa:
Tenho vontade de me matar!
Oh, ter vontade de se matar...
Bem sei cousa que no se diz.
Que mais a vida me pode dar?
Sou to feliz!
Vem, noite mansa...
1 6 0
1 6 1
FELICIDAD
La dulce tarde muere. Y tan mansa
Desfallece,
Tan lentamente en cielos de preces,
Que parece, toda reposo
Como un suspiro de extinguido gozo
De una profunda, larga esperanza
Que al fin cumplida, muere, descansa
En tanto la mansa tarde agoniza,
Entre la fra niebla del mar
Toda mi alma huye en la brisa:
Y me quisiera matar!
Oh, y quererse matar...
S bien, es cosa que no se dice
La vida, qu ms me puede dar?
Soy tan feliz!
Ven, noche mansa...
MADRIGAL MELANCLICO
O que eu adoro em ti,
No a tua beleza.
A beleza em ns que ela existe
A beleza um conceito.
E a beleza triste.
No triste em si,
Mas pelo que h nela de fragilidade e de incerteza.
O que eu adoro em ti,
No a tua inteligncia.
Mas o teu esprito sutil,
To gil, to luminoso,
Ave solta no cu matinal da montanha.
Nem a tua cincia
Do corao dos homens e das coisas.
O que eu adoro em ti,
No a tua graa musical,
Sucessiva e renovada a cada momento,
Graa area como teu prprio pensamento,
Graa que perturba e que satisfaz.
1 6 2
1 6 3
MADRIGAL MELANCLICO
Lo que yo adoro en ti,
No es tu belleza,
La belleza, es en nosotros que existe
La belleza es un concepto.
Y la belleza es triste.
No es triste en s,
Sino por lo que hay en ella de frgil y de incierto.
Lo que yo adoro en ti,
No es tu inteligencia.
No es tu espritu sutil,
Tan gil, tan luminoso,
Ave suelta en el cielo matinal de la montaa.
Ni es tu ciencia
Del corazn del hombre y de las cosas.
Lo que yo adoro en t,
No es tu gracia musical,
Sucesiva y renovada a cada momento,
Gracia area como tu propio pensamiento,
Gracia que perturba y satisface.
O que eu adoro em ti,
No a me que j perdi.
No a irm que j perdi.
E meu pai.
O que eu adoro em tua natureza,
No o profundo instinto maternal
Em teu flanco aberto como uma ferida.
Nem a tua pureza. Nem a tua impureza.
O que adoro em ti lastima-me e consola-me!
O que eu adoro em ti, a vida.
AMATA
A mata agita-se, revoluteia, contorce-se toda e sacode-se!
A mata hoje tem alguma coisa para dizer.
E ulula, e contorce-se toda, como a atriz de uma
[pantomima trgica.
Cada galho rebelado
Inculca a mesma perdida nsia.
Todos eles sabem o mesmo segredo pnico.
Ou ento que pedem desesperadamente a mesma
[instante coisa.
1 6 4
1 6 5
Lo que yo adoro en ti,
No es la madre que perd.
No es la hermana que perd.
Ni mi padre.
Lo que yo adoro en tu naturaleza,
No es el profundo instinto maternal
En tu flanco abierto como una herida.
Ni tu pureza. Ni tu impureza.
Lo que yo adoro en ti me lastima y me consuela!
Lo que yo adoro en ti, es la vida.
LASELVA
La selva se agita, revolotea y toda se retuerce y se sacude!
La selva tiene algo que decir.
Y ulula y se retuerce toda como la actriz de una
[pantomima trgica.
Cada rama en rebelda
Induce la misma desprendida ansia.
Todas ellas saben del mismo pnico.
O es que piden desesperadamente la misma cosa
[urgente.
Que saber a mata? Que pedir a mata?
Pedir gua?
Mas a gua despenhou-se h pouco, fustigando-a,
[escorraando-a, saciando-a como aos alarves.
Pedir o fogo para a purificao das necroses milenrias?
Ou no pede nada, e quer falar e no pode?
Ter surpreendido o segredo da terra pelos ouvidos
[finssimos das suas razes?
A mata agita-se, revoluteia, contorce-se toda e sacode-se!
A mata est hoje como uma multido em delrio coletivo.
S uma toua de bambus, parte,
Baloua levemente... levemente... levemente...
E parece sorrir do delrio geral.
1 6 6
1 6 7
Qu sabr la selva? Qu pedir la selva?
Pedir agua?
Pero el agua ha poco le ha fustigado, ahuyentndola,
[sacindola como a los golosos.
Pedir el fuego para la purificacin de necrosis milenarias?
O no pide nada, y quiere hablar y no puede?
Habr sorprendido el secreto de la tierra por los odos
[de sus finsimas races?
La selva se agita, revolotea, se retuerce y se sacude!
La selva est hoy como una multitud en delirio colectivo.
Slo una cepa de bambes, aparte,
Se balancea levemente levemente levemente
Y parece sonrer del delirio general.
NOITE MORTA
Noite morta.
Junto ao poste de iluminao
Os sapos engolem mosquitos.
Ningum passa na estrada.
Nem um bbado.
No entanto h seguramente por ela uma procisso de
[sombras.
Sombras de todos os que passaram.
Os que ainda vivem e os que j morreram.
O crrego chora.
A voz da noite...
(No desta noite, mas de outra maior.)
1 6 8
1 6 9
NOCHE MUERTA
Noche muerta.
Junto al poste de la luz
Los sapos devoran mosquitos.
Nadie pasa por la calle.
Ni un ebrio.
Sin embargo seguramente va por ella una procesin de
[sombras.
Sombras de todos los que pasaron.
De los que todava viven y de los que ya murieron.
El arroyo llora.
La voz de la noche...
(No esta noche, sino otra mayor.)
POTICA
Estou farto do lirismo comedido
Do lirismo bem comportado
Do lirismo funcionrio pblico com livro de ponto
[expediente protocolo e manifestaes de apreo
[ao sr. diretor.
Estou farto do lirismo que pra e vai averiguar no
[dicionrio o cunho vernculo de um vocbulo.
Abaixo os puristas
Todas as palavras sobretudo os barbarismos universais
Todas as construes sobretudo as sintaxes de exceo
Todos os ritmos sobretudo os inumerveis
Estou farto do lirismo namorador
Poltico
Raqutico
Sifiltico
De todo lirismo que capitula ao que quer que seja fora de si
[mesmo
1 7 0
1 7 1
POTICA
Estoy harto del lirismo comedido
Del lirismo que se porta bien
Del lirismo funcionario pblico con libro de anotaciones
[expediente protocolo y manifestaciones de
[aprecio al director
Estoy harto del lirismo que se detiene y va a averiguar al
[diccionario el cuo vernculo de un vocablo
Abajo los puristas
Todas las palabras sobre todo los barbarismos universales
Todas las construcciones sobre todo las sintaxis de excepcin
Todos los ritmos sobre todo los innumerables
Estoy harto del lirismo enamorador
Poltico
Raqutico
Sifiltico
De todo lirismo que capitula lo que sea fuera de s
[mismo
De resto no lirismo
Ser contabilidade tabela de co-senos secretrio do amante
[exemplar com cem modelos de
[cartas e as diferentes maneiras
[de agradar s mulheres, etc.
Quero antes o lirismo dos loucos
O lirismo dos bbados
O lirismo difcil e pungente dos bbados
O lirismo dos clowns de Shakespeare
No quero mais saber do lirismo que no libertao.
1 7 2
1 7 3
El resto no es lirismo
Ser contabilidad tabla de cosenos secretario del amante
[ejemplar con cien modelos de
[cartas y diferentes
[maneras de agradar a las mujeres etc.
Antes prefiero el lirismo de los locos
El lirismo de los ebrios
El lirismo difcil y punzante de los ebrios
El lirismo de los clowns de Shakespeare
No quiero saber ms del lirismo que no es liberacin.
PROFUNDAMENTE
Quando ontem adormeci
Na noite de So Joo
Havia alegria e rumor
Estrondos de bombas luzes de Bengala
Vozes cantigas e risos
Ao p das fogueiras acesas.
No meio da noite despertei
No ouvi mais vozes nem risos
Apenas bales
Passavam errantes
Silenciosamente
Apenas de vez em quando
O rudo de um bonde
Cortava o silncio
Como um tnel.
Onde estavam os que h pouco
Danavam
Cantavam
E riam
Ao p das fogueiras acesas?
1 7 4
1 7 5
PROFUNDAMENTE
Cuando ayer yo me dorm
En la noche de San Juan
Haba alegra y rumor
Estruendos de cohetes luces de Bengala
Voces canciones y risas
Al pie de las hogueras encendidas.
En medio de la noche despert
No o ms voces ni risas
Slo globos
Pasaban errantes
Silenciosamente
Slo de vez en cuando
El ruido de un tranva
Cortaba el silencio
Como un tnel.
Dnde estaban los que hace poco
Danzaban
Cantaban
Y rean
Al pie de las hogueras encendidas?
Estavam todos dormindo
Estavam todos deitados
Dormindo
Profundamente.
*
Quando eu tinha seis anos
No pude ver o fim da festa de So Joo
Porque adormeci
Hoje no ouo mais as vozes daquele tempo
Minha av
Meu av
Totnio Rodrigues
Tomsia
Rosa
Onde esto todos eles?
Esto todos dormindo
Esto todos deitados
Dormindo
Profundamente.
MADRIGAL TOENGRAADINHO
Teresa, voc a coisa mais bonita que eu vi at hoje na
[minha vida, inclusive o porquinho-da-ndia que
[me deram quando eu tinha seis anos.
1 7 6
1 7 7
Estaban todos durmiendo
Estaban todos acostados
Durmiendo
Profundamente
*
Cuando tena seis aos
No pude ver el fin de la noche de San Juan
Por que me dorm
Hoy no escucho ms las voces de aquel tiempo
Mi abuela
Mi abuelo
Totnio Rodrigues
Tomasia
Rosa
Dnde estn todos ellos?
Estn todos durmiendo
Estn todos acostados
Durmiendo
Profundamente
MADRIGAL TANGRACIOSO
Teresa, eres la cosa ms linda que vi hasta hoy en mi vida,
[inclusive el conejillo de indias que me dieron
[cuando tena seis aos
NAMORADOS
O rapaz chegou-se para junto da moa e disse:
Antnia, ainda no me acostumei com o seu corpo, com
[a sua cara.
A moa olhou de lado e esperou.
Voc no sabe quando a gente criana e de repente v
[uma lagarta listada?
A moa se lembrava:
A gente fica olhando...
A meninice brincou de novo nos olhos dela.
O rapaz prosseguiu com muita doura:
Antnia, voc parece uma lagarta listada.
A moa arregalou os olhos, fez exclamaes.
O rapaz concluiu:
Antnia, voc engraada! Voc parece louca.
1 7 8
1 7 9
ENAMORADOS
El muchacho se acerc a la chica y dijo:
Antonia, an no me acostumbr a tu cuerpo ni a tu
[cara.
La chica mir de soslayo y esper.
Ni sabes cuando an eres un nio y de repente ves una
[lagarta rayada?
La chica recordaba:
Y nos quedamos mirando
La infancia jug de nuevo en los ojos de ella
El muchacho prosigui con mucha dulzura:
Antonia, pareces a una lagarta rayada.
La chica abri mucho los ojos, lanz exclamaciones.
El muchacho concluy:
Antonia eres graciosa! Pareces loca.
VOU-ME EMBORAPRAPASRGADA
Vou-me embora pra Pasrgada
L sou amigo do rei
L tenho a mulher que eu quero
Na cama que escolherei
Vou-me embora pra Pasrgada
Vou-me embora pra Pasrgada
Aqui eu no sou feliz
L a existncia uma aventura
De tal modo inconseqente
Que Joana a Louca de Espanha
Rainha e falsa demente
Vem a ser contraparente
Da nora que nunca tive
E como farei ginstica
Andarei de bicicleta
Montarei em burro brabo
Subirei no pau-de-sebo
Tomarei banhos de mar!
E quando estiver cansado
Deito na beira do rio
Mando chamar a me-dgua
Pra me contar as histrias
1 8 0
1 8 1
ME VOY APASRGADA
Voy marchndome a Pasrgada
Ah soy amigo del rey
Tengo la mujer que quiero
En la cama que yo escoja
Voy marchndome a Pasrgada
Voy marchndome a Pasrgada
Aqu no soy feliz
All la existencia es aventura
De tal modo inconsecuente
Que Juana la Loca de Espaa
Reina y falsa demente
Viene a ser prima lejana
De la nuera que no tuve
Y como har gimnasia
Andar en bicicleta
Montar en burro bravo
Trepar el palo encebado
Tomar baos de mar!
Y cuando est cansado
Me echo a orillas del ro
Llamo a la madre del agua
Para que me cuente historias
Que no tempo de eu menino
Rosa vinha me contar
Vou-me embora pra Pasrgada
Em Pasrgada tem tudo
outra civilizao
Tem um processo seguro
De impedir a concepo
Tem telefone automtico
Tem alcalide vontade
Tem prostitutas bonitas
Para a gente namorar
E quando eu estiver mais triste
Mas triste de no ter jeito
Quando de noite me der
Vontade de me matar
L sou amigo do rei
Terei a mulher que eu quero
Na cama que escolherei
Vou-me embora pra Pasrgada.
1 8 2
1 8 3
Las que en tiempos que era nio
Rosa me vena a contar
Voy marchndome a Pasrgada
Pasrgada lo tiene todo
Es otra civilizacin
Tiene un mtodo seguro
De impedir la concepcin
Tiene telfono automtico
Tiene alcaloide a voluntad
Tiene prostitutas bonitas
Para uno enamorarse
Y cuando est tan triste
Triste de no tener remedio
Cuando en la noche me d
Esas ganas de matarme
All soy amigo del rey
Tendr la mujer que quiera
En la cama que yo escoja
Voy marchndome a Pasrgada
OIMPOSSVEL CARINHO
Escuta, eu no quero contar-te o meu desejo
Quero apenas contar-te a minha ternura
Ah se em troca de tanta felicidade que me ds
Eu te pudesse repor
Eu soubesse repor
No corao despedaado
As mais puras alegrias de tua infncia!
OLTIMOPOEMA
Assim eu quereria o meu ltimo poema
Que fosse terno dizendo as coisas mais simples e menos
[intencionais
Que fosse ardente como um soluo sem lgrimas
Que tivesse a beleza das flores quase sem perfume
A pureza da chama em que se consomem os diamantes
[mais lmpidos
A paixo dos suicidas que se matam sem explicao.
1 8 4
1 8 5
CARIOIMPOSIBLE
Escucha, yo no quiero contarte mi deseo
Quiero slo contarte mi ternura
Ah si a tanta felicidad como me das
Pudiese yo restituir
Supiera yo restituir
Al corazn despedazado
Las ms puras alegras de tu infancia!
EL LTIMOPOEMA
As queria yo mi ltimo poema
Que fuese tierno diciendo las cosas ms simples y menos
[intencionadas
Que fuese ardiente como un sollozo sin lgrimas
Que tuviese la belleza de las flores casi sin perfume
La pureza de la llama en que se consumen los ms lmpidos
[diamantes
La pasin de los suicidas que se matan sin explicacin
CANTIGA
Nas ondas da praia
Nas ondas do mar
Quero ser feliz
Quero me afogar.
Nas ondas da praia
Quem vem me beijar?
Quero a estrela-dalva
Rainha do mar.
Quero ser feliz
Nas ondas do mar
Quero esquecer tudo
Quero descansar.
1 8 6
1 8 7
CANTIGA
En las olas de la playa
En las olas del mar
Quiero ser feliz
Quiero ahogarme.
En las olas del mar
Quin me vendr a besar?
Quiero la estrella del alba
Reina del mar.
Quiero ser feliz
En las olas del mar
Quiero olvidarlo todo
Quiero descansar.
ORAOANOSSASENHORADABOA MORTE
Fiz tantos versos a Teresinha...
Versos to tristes, nunca se viu!
Pedi-lhe coisas. O que eu pedia
Era to pouco! No era glria...
Nem era amores... Nem foi dinheiro...
Pedia apenas mais alegria:
Santa Teresa nunca me ouviu!
Para outras santas voltei os olhos.
Porm as santas so impassveis
Como as mulheres que me enganaram.
Desenganei-me das outras santas
(Pedi a muitas, rezei a tantas)
At que um dia me apresentaram
A Santa Rita dos Impossveis.
Fui despachado de mos vazias!
Dei volta ao mundo, tentei a sorte.
Nem alegrias mais peo agora,
Que eu sei o avesso das alegrias.
Tudo que viesse, viria tarde!
O que na vida procurei sempre,
Meus impossveis de Santa Rita
Dar-me-eis um dia, no verdade?
Nossa Senhora da Boa Morte!
1 8 8
1 8 9
ORACINANUESTRASEORADELABUENAMUERTE
Cuntos versos hice a Teresita
Versos tan tristes jams se vio!
Le ped cosas. Lo que peda
Era tan poco! No era la gloria
Ni eran amoresNi fue dinero
Peda slo ms alegra:
Santa Teresa nunca me oy!
Hacia otras santas volv los ojos
Pero las santas son impasibles
Como las mujeres que me engaaron.
Me desenga de otras santas
(Ped a muchas, rec a tantas)
Hasta que un da me presentaron
A Santa Rita de los Imposibles.
Fui despachado con las manos vacas!
Di vuelta al mundo, tent la suerte.
Ya ni alegras solicito ahora
Que s yo del reverso de las alegras
Cuanto viniese, vendra tarde!
Lo que en la vida siempre busqu,
Mis imposibles de Santa Rita
Me daris un da, no es verdad?
Nuestra Seora de la Buena Muerte!
MOMENTONUMCAF
Quando o enterro passou
Os homens que se achavam no caf
Tiraram o chapu maquinalmente
Saudavam o morto distrados
Estavam todos voltados para a vida
Absortos na vida
Confiantes na vida.
Um no entanto se descobriu num gesto largo e demorado
Olhando o esquife longamente
Este sabia que a vida uma agitao feroz e sem finalidade
Que a vida traio
E saudava a matria que passava
Liberta para sempre da alma extinta.
1 9 0
1 9 1
MOMENTOS ENUNCAF
Cuando el entierro pas
Los hombres en el caf
Se sacaron el sombrero maquinalmente
Saludaban al muerto distrados
Estaban todos vueltos hacia la vida.
Absortos en la vida
Confiados en la vida.
Uno sin embargo se descubri con gesto amplio y demorado
Mirando largamente el atad
Este saba que la vida es una feroz agitacin sin finalidad
Que la vida es traicin
Y saludaba a la materia que pasaba
Liberada para siempre del alma extinta.
JACQUELINE
Jacqueline morreu menina.
Jacqueline morta era mais bonita do que os anjos.
Os anjos!... Bem sei que no os h em parte alguma.
H mulheres extraordinariamente belas que morrem ainda
[meninas.
Houve tempo em que olhei para os teus retratos de menina
[como olho agora para a pequena imagem de Jacqueline
[morta.
Eras to bonita!
Eras to bonita, que merecias ter morrido na idade de
[Jacqueline
Pura como Jacqueline.
1 9 2
1 9 3
JACKELINE
Jackeline muri de nia.
Jackeline muerta era ms bonita que los ngeles.
Los ngeles!...Bien s que no los hay en parte alguna.
Hay mujeres extraordinariamente bellas que mueren
[an ms nias
Hubo un tiempo en que mir tus retratos de nia
[como miro ahora la pequea imagen de Jackeline
[muerta.
Eras tan bonita!
Eras tan bonita, que merecas haber muerto a la edad de
[Jackeline.
Pura como Jackeline
TRAGDIABRASILEIRA
Misael, funcionrio da Fazenda, com 63 anos de idade.
Conheceu Maria Elvira na Lapa prostituda, com sfilis,
dermite nos dedos, uma aliana empenhada e os dentes
em petio de misria.
Misael tirou Maria Elvira da vida, instalou-a num sobrado
no Estcio, pagou mdico, dentista, manicura... Dava
tudo quanto ela queria.
Quando Maria Elvira se apanhou de boca bonita, arranjou
logo um namorado.
Misael no queria escndalo. Podia dar uma surra, um tiro,
uma facada. No fez nada disso: mudou de casa.
Viveram trs anos assim.
Toda vez que Maria Elvira arranjava namorado, Misael
mudava de casa.
Os amantes moraram no Estcio, Rocha, Catete, Rua
General Pedra, Olaria, Ramos, Bonsucesso, Vila Isabel,
Rua Marqus de Sapuca, Niteri, Encantado, Rua
Clapp, outra vez no Estcio, Todos os Santos, Catumbi,
Lavradio, Boca do Mato, Invlidos...
Por fim na Rua da Constituio, onde Misael, privado de
sentidos e de inteligncia, matou-a com seis tiros, e a
polcia foi encontr-la cada em decbito dorsal, vestida
de organdi azul.
1 9 4
1 9 5
TRAGEDIABRASILEA
Misael, funcionario de Hacienda, de 63 aos de edad.
Conoci a Mara Elvira en Lapa prostituta, con sfilis,
dermatitis en los dedos,un anillo empeado y los dientes
a la miseria.
Misael sac a Mara Elvira de la vida, la instal en un piso
en Estacio, pag mdico, dentista, manicuraDndole
cuanto ella quera.
Cuando Mara Elvira se percat de su boca bonita,
consigui enseguida un novio.
Misael no quera escndalo.Poda darle una zurra, un tiro,
una cuchillada. Nada hizo: se mud de casa.
Tres aos vivieron as.
Cada vez que Mara Elvira consegua novio, Misael se
mudaba de casa.
Los amantes vivieron en Estacio, Rocha, Catete, Rua
General Pedra, Olaria, Ramos, Bonsucesso, Vila Isabel,
Rua Marqus de Sapuca, Niteroi, Encantado, Rua
Clapp, otra vez Estacio, Todos los Santos, Catumbi,
Lavradio, Boca do Mato, Invlidos
Por fin en la calle de la Constitucin, donde Misael,
privado de sentidos e inteligencia, la mat con seis tiros
y la polica vino y la encontr cada en decbito dorsal,
vestida de organd azul.
AMORTE ABSOLUTA
Morrer.
Morrer de corpo e de alma.
Completamente.
Morrer sem deixar o triste despojo da carne,
A exangue mscara de cera,
Cercada de flores,
Que apodrecero felizes! num dia,
Banhada de lgrimas
Nascidas menos da saudade do que do espanto da morte.
Morrer sem deixar porventura uma alma errante...
A caminho do cu?
Mas que cu pode satisfazer teu sonho de cu?
Morrer sem deixar um sulco, um risco, uma sombra,
A lembrana de uma sombra
Em nenhum corao, em nenhum pensamento.
Em nenhuma epiderme.
Morrer to completamente
Que um dia ao lerem o teu nome num papel
Perguntem: Quem foi?...
Morrer mais completamente ainda,
Sem deixar sequer esse nome.
1 9 6
1 9 7
LAMUERTE ABSOLUTA
Morir.
Morir de cuerpo y alma.
Completamente.
Morir sin dejar el triste despojo de la carne,
La exange mscara de cera,
Rodeada de flores,
Que se se pudrirn felices! en un da,
Baadas de lgrimas,
Nacidas menos de la melancola que del espanto de la muerte.
Morir sin dejar ni por casualidad un alma errante
Camino del cielo?
Mas,qu cielo puede satisfacer tu sueo de cielo?
Morir sin dejar un surco, un trazo, una sombra,
La memoria de una sombra
En ningn corazn, en ningn pensamiento,
En ninguna epidermis.
Morir tan completamente
que un da al leer tu nombre en un papel
Pregunten quin fue?...
Morir ms completamente an,
sin dejar ni siquiera un nombre.
AESTRELA
Vi uma estrela to alta,
Vi uma estrela to fria!
Vi uma estrela luzindo
Na minha vida vazia.
Era uma estrela to alta!
Era uma estrela to fria!
Era uma estrela sozinha
Luzindo no fim do dia.
Por que da sua distncia
Para a minha companhia
No baixava aquela estrela?
Por que to alto luzia?
E ouvi-a na sombra funda
Responder que assim fazia
Para dar uma esperana
Mais triste ao fim do meu dia.
1 9 8
1 9 9
LAESTRELLA
Vi una estrella tan alta
Vi una estrella tan fra!
Vi una estrella luciendo
En mi vaca vida.
Era una estrella tan alta!
Era una estrella tan fra!
Una estrella solitaria
Brillando en el fin del da.
Por qu desde su distancia
Para hacerme compaa
No bajaba aquella estrella?
Por qu tan alta luca?
Y la oa en la sombra profunda,
Responder que as lo haca
Para darle una esperanza
Ms triste al fin de mi da.
MOZART NOCU
No dia 5 de dezembro de 1791 Wolfgang Amadeus Mozart
[entrou no cu, como um artista de
[circo, fazendo piruetas extraordinrias
[sobre um mirabolante cavalo branco.
Os anjinhos atnitos diziam: Que foi? Que foi?
Melodias jamais ouvidas voavam nas linhas suplementares
[superiores da pauta.
Um momento se suspendeu a contemplao inefvel.
A Virgem beijou-o na testa
E desde ento Wolfgang Amadeus Mozart foi o mais moo
[dos anjos.
2 00
2 01
MOZART ENEL CIELO
En el da 5 de diciembre de 1971 Wolfgang Amadeus Mozart
[entr en el cielo, como un
[artista de circo haciendo piruetas
[extraordinarias sobre un flotante caballo blanco.
Los angelitos atnitos decan: Qu fue? Qu fue?
Melodas jams escuchadas volaban en las lneas
[superiores complementarias del pentagrama.
Un momento se suspendi la inefable contemplacin
La Virgen le bes la frente
Y desde entonces Wolfgang Amadeus Mozart fue el ms
[joven de los ngeles.
VELHACHCARA
A casa era por aqu...
Onde? Procuro-a e no acho.
Ouo uma voz que esqueci:
a voz deste mesmo riacho.
Ah quanto tempo passou!
(Foram mais de cinqenta anos.)
Tantos que a morte levou!
(E a vida... nos desenganos...)
A usura fez tbua rasa
Da velha chcara triste:
No existe mais a casa...
Mas o menino ainda existe.
2 02
2 03
VIEJACHACRA
La casa era por aqu...
Dnde? La busco y no la hallo.
Oigo una voz que olvid:
Es la voz de este mismo riachuelo
Ah cunto tiempo pas!
(Fueron ms de cincuenta aos)
Tantos que se llev la muerte!
(Y la vidalos desengaos...)
La usura hizo tabla rasa
De la vieja chacra triste:
No existe ms la casa
Pero el nio an existe.
POEMASPARAJAIME OVALLE
Quando hoje acordei, ainda fazia escuro
(Embora a manh j estivesse avanada).
Chovia.
Chovia uma triste chuva de resignao
Como contraste e consolo ao calor tempestuoso da noite.
Ento me levantei,
Bebi o caf que eu mesmo preparei,
Depois me deitei novamente, acendi um cigarro e fiquei
[pensando...
Humildemente pensando na vida e nas mulheres que amei.
2 04
2 0 5
POEMASLOPARAJAIME OVALLE
Cuando despert hoy, todava estaba oscuro
(Aunque la maana estuviese avanzada).
Llova.
Llova una triste lluvia de resignacin
Como contraste y consuelo al calor tempestuoso de la tarde.
Entonces me levant,
Beb el caf que yo mismo prepar,
Luego me tend nuevamente, encend un cigarrillo y me
[qued pensando...
Humildemente pensando en la vida y las mujeres que am.
AMRIODE ANDRADE AUSENTE
Anunciaram que voc morreu.
Meus olhos, meus ouvidos testemunharam:
A alma profunda, no.
Por isso no sinto agora a sua falta.
Sei bem que ela vir
(Pela fora persuasiva do tempo).
Vir sbito um dia,
Inadvertida para os demais.
Por exemplo assim:
mesa conversaro de uma coisa e outra,
Uma palavra lanada toa
Bater na franja dos lutos de sangue.
Algum perguntar em que estou pensando,
Sorrirei sem dizer que em voc
Profundamente.
Mas agora no sinto a sua falta.
( sempre assim quando o ausente
Partiu sem se despedir:
Voc no se despediu.)
Voc no morreu: ausentou-se.
Direi: Faz tempo que ele no escreve.
2 06
2 0 7
AMARIOANDRADE AUSENTE
Anunciaron que moriste.
Mis ojos, mis odos lo atestiguan:
El alma profunda, no.
Por eso es que no siento tu falta.
S bien que ella vendr
(Por la fuerza persuasiva del tiempo).
Vendr de sbito un da,
Inadvertida para los dems.
Por ejemplo as:
En la mesa se conversar de una cosa y de otra.
Una palabra lanzada al azar
Golpear en los flecos de los lutos de la sangre.
Alguien preguntar en que estoy pensando,
Sonreir sin decir que en ti
Profundamente.
Pero ahora no siento tu ausencia.
(Siempre es as cuando el ausente
Parti sin despedirse:
T no te despediste.)
T no moriste: te ausentaste.
Dir: hace tiempo que no escribe.
Irei a So Paulo: voc no vir ao meu hotel.
Imaginarei: Est na chacrinha de So Roque.
Saberei que no, voc ausentou-se. Para outra vida?
A vida uma s. A sua vida continua
Na vida que voc viveu.
Por isso no sinto agora a sua falta.
NEOLOGISMO
Beijo pouco, falo menos ainda.
Mas invento palavras
que traduzem a ternura mais funda
E mais cotidiana.
Inventei, por exemplo, o verbo teadorar.
Intransitivo:
Teadoro, Teodora.
2 08
2 09
Ir a Sao Paulo: no vendrs al hotel.
Imaginar: Est en la chacrita de San Roque.
Sabr que no, te has ido. Para otra vida?
La vida es una sola. Tu vida contina
En la vida que viviste.
Por eso no siento ahora tu ausencia.
NEOLOGISMO
Beso poco, hablo menos todava
Pero invento palabras
Que traducen la ternura ms honda
Y ms cotidiana.
Invent por ejemplo, el verbo teadorar.
Intransitivo:
Teadoro, Teodora.
RESPOSTAAVINICIUS
Poeta sou; pai, pouco; irmo, mais.
Lcido, sim; eleito, no.
E bem triste de tantos ais
Que me enchem a imaginao.
Com que sonho? No sei bem no.
Talvez com me bastar, feliz
Ah feliz como jamais fui! ,
Arrancando do corao
Arrancando pela raiz
Este anseio infinito e vo
De possuir o que me possui.
2 1 0
2 1 1
RESPUESTAAVINICIUS
Poeta soy, padre, poco; hermano ms.
Lcido s, elegido, no.
Y harto triste de tantos ayes
Que llenan mi imaginacin.
Con qu sueo? No lo s an
Tal vez con ser feliz me bastara
Ah feliz como jams lo fui! ,
Arrancando del corazn
Arrancando desde la raz
Esta ansiedad infinita y vaga
De poseer lo que me posee a m.
NOVAPOTICA
Vou lanar a teoria do poeta srdido.
Poeta srdido:
Aquele em cuja poesia h a marca suja da vida.
Vai um sujeito.
Sai um sujeito de casa com a roupa de brim branco muito
[bem engomada, e na primeira esquina passa
[um caminho, salpica-lhe o palet ou a cala
[de uma ndoa de lama:
a vida.
O poema deve ser como a ndoa no brim:
Fazer o leitor satisfeito de si dar o desespero.
Sei que a poesia tambm orvalho.
Mas este fica para as menininhas, as estrelas alfas, as
[virgens cem por cento e as amadas que
[envelheceram sem maldade.
2 1 2
2 1 3
NUEVAPOTICA
Voy a lanzar la teora del poeta srdido.
Poeta srdido:
Aquel en cuya poesa est la marca de la vida.
Hay un sujeto.
Sale un sujeto de casa con ropa de brin blanco muy bien
[almidonada, y en la primera esquina pasa un
[camin, salpicndole la chaqueta o el pantaln
[con una mancha de lodo:
Es la vida.
El poema debe ser como esa mancha en el brin:
Hacer que el lector satisfecho de s se d a la desesperanza.
Saber que la poesa tambin es roco.
Pero ste queda para las nias pequeas, las estrellas alfas,
[lasvrgenes cien por ciento y las amadas que
[envejecieronsin maldad.
UNIDADE
Minhalma estava naquele instante
Fora de mim longe muito longe
Chegaste
E desde logo foi vero
O vero com as suas palmas os seus mormaos os seus
[ventos de sfrega mocidade
Debalde os teus afagos insinuavam quebranto e molcie
O instinto de penetrao j despertado
Era como uma seta de fogo
Foi ento que minhalma veio vindo
Veio vindo de muito longe
Veio vindo
Para de sbito entrar-me violenta e sacudir-me todo
No momento fugaz da unidade.
2 1 4
2 1 5
UNIDAD
Mi alma estaba en aquel instante
fuera de m lejos muy lejos
Llegaste
De inmediato fue verano
El verano con sus palmas sus bochornos
[y sus vientos de vida juventud
En balde tus caricias insinuaban quebranto y molicie
Ya despierto el instinto de penetracin
Era como una saeta de fuego
Fue entonces que mi alma vino llegando
Vino llegando de muy lejos
Vino llegando
Para de sbito penetrarme violentamente y sacudirme todo
En el momento fugaz de la unidad.
ARTE DE AMAR
Se queres sentir a felicidade de amar, esquece a tua alma,
A alma que estraga o amor.
S em Deus ela pode encontrar satisfao.
No noutra alma.
S em Deus ou fora do mundo.
As almas so incomunicveis.
Deixa o teu corpo entender-se com outro corpo.
Porque os corpos se entendem, mas as almas no.
2 1 6
2 1 7
ARTE DE AMAR
Si quieres sentir la felicidad de amar olvida tu alma,
El alma es la que destruye el amor.
Slo en Dios puede ella encontrar satisfaccin.
No en otra alma.
Slo en Dios o fuera del mundo.
Las almas son incomunicables.
Deja tu cuerpo entenderse con otro cuerpo.
Porque los cuerpos se entienden, pero las almas no.
TEMAE VARIAES
Sonhei ter sonhado
Que havia sonhado.
Em sonho lembrei-me
De um sonho passado:
O de ter sonhado
Que estava sonhando.
Sonhei ter sonhado...
Ter sonhado o qu?
Que havia sonhado
Estar com voc.
Estar? Ter estado,
Que tempo passado.
Um sonho presente
Um dia sonhei.
Chorei de repente,
Pois vi, despertado,
Que tinha sonhado.
2 1 8
2 1 9
TEMAY VARIACIONES
So haber soado
Que haba soado.
En sueos record
Un sueo pasado:
El de haber soado
Que estaba soando.
So haber soado
Haber soado qu?
Que haba soado
Estar a tu lado.
Estar? Haber estado,
Que es tiempo pasado.
Un sueo presente
Un da so.
Llor de repente,
Pues vi despertando,
Que haba soado.
OS NOMES
Duas vezes se morre:
Primeiro na carne, depois no nome.
A carne desaparece, o nome persiste mas
Esvaziando-se de seu casto contedo
Tantos gestos, palavras, silncios
At que um dia sentimos,
Com uma pancada de espanto (ou de remorso?)
Que o nome querido j nos soa como os outros.
Santinha nunca foi para mim o diminutivo de Santa.
Nem Santa nunca foi para mim a mulher sem pecado.
Santinha eram dois olhos mopes, quatro incisivos claros
[ flor da boca.
Era a intuio rpida, o medo de tudo, um certo modo de
[dizer Meu Deus, valei-me.
Adelaide no foi para mim Adelaide somente,
Mas Cabeleira de Berenice, Inominata, Cassiopia.
Adelaide hoje apenas substantivo prprio feminino.
Os epitfios tambm se apagam, bem sei.
Mais lentamente, porm, do que as reminiscncias
Na carne, menos inviolvel do que a pedra dos tmulos.
2 2 0
2 2 1
LOS NOMBRES
Dos veces se muere:
Primero en la carne, despus en el nombre.
La carne desaparece, el nombre dura ms
Vacindose su casto contenido
Tantos gestos, palabras, silencios
Hasta que un da sentimos,
Con un golpe de espanto (o de remordimiento?)
Que el nombre querido nos suena como los otros.
Santinha nunca fue para m diminutivo de Santa.
Ni Santa fue para m la mujer sin pecado.
Santinha eran dos ojos miopes, cuatro incisivos claros
[en la boca.
Era la intuicin rpida, el miedo de todo, un cierto
[modo de decir Vlgame Dios.
Adelaida no fue para m Adelaida solamente
Sino Cabellera de Berenice, Innominada, Casiopea.
Adelaida es hoy slo sustantivo propio femenino
Los epitafios tambin se apagan, bien lo s.
Ms lentamente, sin embargo, que las reminiscencias
En la carne, menos inviolable que la piedra de las tumbas.
ANTNIA
Amei Antnia de maneira insensata.
Antnia morava numa casa que para mim no era casa, era
[um empreo.
Mas os anos foram passando.
Os anos so inexorveis.
Antnia morreu.
A casa em que Antnia morava foi posta abaixo.
Eu mesmo j no sou aquele que amou Antnia e que
[Antnia no amou.
Alis, previno, muito humildemente, que isto no crnica
[nem poema.
apenas
Uma nova verso, a mais recente, do tema . .,
Que dedico, ofereo e consagro
A meu dileto amigo Augusto Meyer.
2 2 2
2 2 3
ANTONIA
Am a Antonia de manera insensata.
Antonia viva en una casa que para m no era casa, era un
[empreo.
Mas los aos fueron pasando.
Los aos inexorables.
Antonia muri.
La casa en que Antonia moraba fue demolida..
Yo mismo ya no soy aquel que am a Antonia y que Antonia
[am.
De hecho, prevengo, muy humildemente que esto no es
[crnica ni poema.
Es slo
Una nueva versin, la ms reciente, del tema . .
Que dedico, ofrezco y consagro
A mi dilecto amigo Augusto Meyer.
MINHAGRANDE TERNURA
Minha grande ternura
Pelos passarinhos mortos,
Pelas pequeninas aranhas.
Minha grande ternura
Pelas mulheres que foram meninas bonitas
E ficaram mulheres feias;
Pelas mulheres que foram desejveis
E deixaram de o ser;
Pelas mulheres que me amaram
E que eu no pude amar.
Minha grande ternura
Pelos poemas que
No consegui realizar.
Minha grande ternura
Pelas amadas que
Envelheceram sem maldade.
Minha grande ternura
Pelas gotas de orvalho que
So o nico enfeite
De um tmulo.
2 2 4
2 2 5
MI GRANTERNURA
Mi gran ternura
Por los pajaritos muertos,
Por las pequeitas araas
Mi gran ternura
Por las mujeres que fueron bellas niitas
Y se hicieron mujeres feas;
Por las mujeres que fueron deseables
Y lo dejaron de ser;
Por las mujeres que me amaron
Y que no pude amar.
Mi gran ternura
Por los poemas que
No consegu realizar.
Mi gran ternura
Por las amadas que
Envejecieron sin maldad.
Mi gran ternura
Por las gotas de roco que
Son el nico adorno
De una tumba.
ADEUS, AMOR
O amor disse-me adeus, e eu disse: Adeus,
Amor! Tu fazes bem: a mocidade
Quer a mocidade. Os meus amigos
Me felicitam: Como ests bem conservado!
Mas eu sei que no Louvre e outros museus, e at no nosso
H mmias do velho Egito que esto como eu bem
[conservadas
Sei mais que posso ainda receber e dar carinhos e ternura.
Mas acho isso pouco, e exijo a iluminncia, o inesperado,
O trauma, o magma... Adeus, Amor!
Todavia no estou sozinho. Nunca estive. A vida inteira
Vivi em .... com uma senhora magra, sria,
Da maior distino.
E agora at sou seu vizinho.
Tu que me ls advinhaste ela quem .
Pois . Portanto digo: Adeus, Amor!
E venervel minha vizinha:
Ao teu dispor! Mas olha, vem,
Para a nossa entrevista ltima,
Pela mo da tua divina Senhora
Nossa Senhora da Boa Morte.
2 2 6
2 2 7
ADIS AMOR
El amor me dijo adis, y yo le dije: Adis,
Amor! Haces bien: la juventud
Quiere a la juventud.
Mis amigos me felicitan: Que bien conservado ests!
Pero yo s que en el Louvre y otros museos, hasta en el nuestro
Hay momias del viejo Egipto que estn como yo bien
[conservadas
S que an puedo recibir y dar caricias y ternura.
Pero me parece poco, y exijo la iluminacin, lo inesperado,
El trauma, el magma Adis, amor!
Pero no estoy solitario. Nunca lo estuve. La vida entera
Viv un .... con una seora flaca, seria,
De la mayor distincin
Y ahora hasta soy su vecino.
T que me lees ya adivinaste quien es.
Y lo es. Por lo tanto digo: Adis, Amor!
Y a la venerable amiga ma:
A tu disposicin! Pero mira, ven
A nuestra ltima entrevista,
De la mano de tu divina seora
Nuestra Seora de la Buena Muerte.
ANTOLOGIA
A vida.
No vale a pena e a dor de ser vivida.
Os corpos se entendem mas as almas no.
A nica coisa a fazer tocar um tango argentino.
Vou-me embora pra Pasrgada!
Aqui eu no sou feliz.
Quero esquecer tudo:
A dor de ser homem...
Este anseio infinito e vo
De possuir o que me possui.
Quero descansar
Humildemente pensando na vida e nas mulheres que amei...
Na vida inteira que podia ter sido e que no foi.
Quero descansar.
Morrer.
Morrer de corpo e de alma.
Completamente.
(Todas as manhs o aeroporto em frente me d
[lies de partir.)
Quando a indesejada das gentes chegar
Encontrar lavrado o campo, a casa limpa,
A mesa posta,
Com cada coisa em seu lugar.
2 2 8
2 2 9
ANTOLOGA
La vida
No vale la pena el dolor de ser vivida.
Los cuerpos se entienden las almas no.
Lo nico por hacer es tocar un tango argentino.
Me voy marchando a Pasrgada!
Aqu no soy feliz.
Quiero olvidarlo todo:
El dolor de ser hombre...
Esta ansiedad infinita y vana
De poseer lo que se posee.
Quiero descansar
Humildemente pensar en la vida y las mujeres que am
La vida que pudo haber sido y no fue.
Quiero descansar.
Morir.
Morir de cuerpo y de alma.
Completamente.
(Todas las maanas el aeropuerto del frente me da
[lecciones de partir.)
Cuando la gente indeseada llegue
Encontrar labrado el campo, la casa limpia,
La mesa puesta,
Con cada cosa en su sitio.
PREPARAOPARAAMORTE
A vida um milagre.
Cada flor,
Com sua forma, sua cor, seu aroma,
Cada flor um milagre.
Cada pssaro,
Com sua plumagem, seu vo, seu canto,
Cada pssaro um milagre.
O espao, infinito,
O espao um milagre.
O tempo, infinito,
O tempo um milagre.
A memria um milagre.
A conscincia um milagre.
Tudo milagre.
Tudo, menos a morte.
Bendita a morte, que o fim de todos os milagres.
2 3 0
2 3 1
PREPARACINPARALAMUERTE
La vida es un milagro.
Cada flor,
Con su forma, su color, su aroma,
Cada flor es un milagro.
Cada pjaro,
Con su plumaje. su vuelo, su canto,
Cada pjaro es un milagro.
El espacio infinito,
El espacio es un milagro.
El tiempo infinito,
El tiempo es un milagro.
La memoria es un milagro.
La conciencia es un milagro.
Todo es milagro.
Todo, menos la muerte.
Bendita muerte, que es el fin de todos los milagros.
MANUEL BANDEIRA
Manuel Bandeira
(Souza Bandeira.
O nome inteiro
Tinha Carneiro).
Eu me interrogo:
Manuel Bandeira,
Quanta besteira!
Olha uma cousa:
Por que no ousa
Assinar logo
Manuel de Souza?
TEUNOME
Teu nome, voz das sereias,
Teu nome, o meu pensamento,
Escrevi-o nas areias,
Na gua escrevi-o no vento.
2 3 2
2 3 3
MANUEL BANDEIRA
Manuel Bandeira
(Souza Bandeira.
El nombre entero
Tena Carneiro).
Y me interrogo:
ManuelBandeira
Cunta tontera!
Mira una cosa:
Por qu no osas
Firmar de ahora
Manuel de Souza?
TUNOMBRE
Tu nombre, voz de sirenas,
Tu nombre en mi pensamiento,
Lo escrib en las arenas,
En el agua lo escrib en el viento.
AUTO-RETRATO
Provinciano que nunca soube
Escolher bem uma gravata;
Pernambucano a quem repugna
A faca do pernambucano;
Poeta ruim que na arte da prosa
Envelheceu na infncia da arte,
E at mesmo escrevendo crnicas
Ficou cronista de provncia;
Arquiteto falhado, msico
Falhado (engoliu um dia
Um piano, mas o teclado
Ficou de fora); sem famlia,
Religio ou filosofia;
Mal tendo a inquietao de esprito
Que vem do sobrenatural,
E em matria de profisso
Um tsico profissional.
2 3 4
2 3 5
AUTORRETRATO
Provinciano que nunca supo
Escoger una corbata;
Pernambucano a quien repugna
El cuchillo del pernambucano;
Poeta ruin que en el arte de la prosa
Envejeci en la infancia el arte,
Y que hasta escribiendo crnicas
Sigui siendo un cronista provinciano;
Arquitecto fallido, msico
Fallido (Engull un da
Un piano, pero el teclado
Qued afuera); sin familia,
Religin o filosofa;
Mal habiendo la inquietud de espritu
Que viene de lo sobrenatural,
Y en materia de profesin
Un tsico profesional.

Você também pode gostar