Você está na página 1de 76

Gian Biagio Conte

LATINO A COLORI
VERSIONI PER IL II ANNO

2009 by Mondadori Education S.p.A., Milano Tutti i diritti riservati

Maria Giovanna IACCARINO ha curato le Unit 21, 26, 31, 32, 34, 36, 37; Pierpaolo CAMPANA ha curato le Unit 24, 28, 33, 35, 39, 42, 43; Valentina FELICI ha curato le Unit 22, 25, 27, 29, 45; Francesca MARINO ha curato le Unit 23, 38, 46; Serena PIRROTTA ha curato le Unit 30, 40, 41.

Progettazione e redazione Impaginazione Rilettura del testo

Laura Rossi Federica Giovannini Lucio Del Corso

Indice

Sezione 7
Sintassi dei casi
Unit 21 La concordanza Unit 22 Il nominativo Unit 23 Il genitivo Unit 24 Il dativo Unit 25 Laccusativo Unit 26 Lablativo Unit 27 Determinazioni di tempo e di luogo 1 7 10 13 16 18 27

Sezioni 8-9
Sintassi del verbo
Unit 28 La sintassi del verbo Unit 29 Lindicativo Unit 30 Il congiuntivo Unit 31 Linfinito Unit 32 Il participio Unit 33 Il gerundio e il gerundivo Unit 34 Il supino 29 30 34 37 41 46 48

Sezioni 10-12
Sintassi del periodo
Unit 35 La coordinazione e la subordinazione Unit 36 Le completive finali Unit 37 Le completive dichiarative Unit 38 Le completive con quin e quomnus Unit 39 Le proposizioni interrogative Unit 40 Le proposizioni relative Unit 41 Le finali e le consecutive Unit 42 Le temporali e le causali Unit 43 Le concessive, le avversative e le condizionali Unit 45 Le proposizioni comparative Unit 46 Il discorso indiretto 50 52 55 59 61 62 66 67 68 69 70

III

Unit 21

LA CONCORDANZA
1

La Britannia

(concordanza)

I Britanniae maritima pars ab iis incolitur qui praedae ac belli inferendi caus ex Belgio transierant et bello inlato ibi remanserunt atque agros colere coeperunt. Hominum est infinita multitudo creberrimaque aedificia fere Gallicis consimilia, pecoris numerus ingens. Utuntur aut aere aut nummo aureo aut taleis ferreis ad certum pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis regionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia; aere utuntur importato. Materia cuiusque generis, ut in Gallia, est praeter fagum atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare fas non putant. Loca sunt temperatiora quam in Gallia remissioribus frigoribus. II Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam. Huius lateris alter angulus, qui est ad Cantium, quo fere omnes ex Gallia naves adpelluntur, ad orientem solem, inferior ad meridiem spectat. Hoc latus pertinet circiter milia passuum quingenta. Alterum vergit ad Hispaniam atque occidentem solem. Qua ex parte est Hibernia insula. Tertium est contra septentriones; cui parti nulla est obiecta terra, sed eius angulus lateris maxime ad Germaniam spectat. Omnis insula est in circuitu vicies centum milium passuum. Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt, quae regio est maritima omnis, neque multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores plerique frumenta non serunt, sed lacte et carne vivunt pellibusque sunt vestiti. Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem, atque hoc horribiliores sunt in pugna adspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa praeter caput et labrum superius. (Cesare)

Le operazioni delle flotte romane e alleate e lespugnazione di Eretria

(concordanza) I Sub idem fere tempus quo consul adversus Philippum, Macedonum regem, primum in Epiri faucibus posuit castra, et L. Quinctius frater consulis, cui classis cura maritimaeque orae imperium mandatum ab senatu erat, cum duabus quinqueremibus Corcyram travectus, tarde inde ad Maleum pervenit. A Maleo tribus quinqueremibus expeditis Piraeum praecedit accepitque naves relictas ibi ab L. Apustio legato ad praesidium Athenarum. Eodem tempore duae ex Asia classes profectae, una cum Attalo rege eae quattuor et viginti quinqueremes erant , Rhodia altera viginti navium tectarum; Acesimbrotus praeerat. Hae circa Andrum insulam classes coniunctae Euboeam inde exiguo distantem freto traiecerunt. Carystiorum primum agros vastarunt; deinde ad Eretriam accesserunt. Eodem et L. Quinctius cum iis navibus quae Piraei fuerant Attali regis adventu audito venit. II Eretria summa vi oppugnabatur; nam trium iunctarum classium naves omnis generis tormenta machinasque ad urbium excidia secum portabant. Oppidani primo impigre tuebantur moenia; dein fessi volneratique aliquot, cum et muri partem eversam operibus hostium cernerent, ad deditionem inclinarunt. Sed praesidium erat Macedonum, quos non minus quam Romanos metuebant, et Philocles regius praefectus a Chalcide nuntios mittebat se in tempore adfuturum si sustinerent obsidionem. Deinde, postquam Philoclen repulsum trepidantemque refugisse Chalcidem acceperunt, oratores extemplo ad Attalum veniam fidemque eius petentes miserunt. Dum in spem pacis intenti segnius munera belli obeunt, Quinctius noctu ab ea parte quae minime suspecta erat impetu facto scalis urbem cepit. Oppidanorum omnis multitudo cum coniugibus ac liberis in arcem confugit, deinde in deditionem venit. (Livio)

Sezione 7 Sintassi dei casi

3 Filippo V, re di Macedonia, chiede un colloquio al console Quinzio Flaminino (concordanza)


Il console Tito Quinzio Flaminino ha ormai preso Elazia, citt della Focide, nella Grecia continentale, e si appresta a conquistare anche Opunte, presidiata da una forte guarnigione macedone. Filippo V, re di Macedonia, decide di chiedere un colloquio al console per discutere le condizioni di pace.

Hiems iam eo tempore erat, et cum T. Quinctius consul capta Elatia in Phocide ac Locride hiberna disposita haberet, Opunte seditio orta est. Factio una Aetolos, qui propiores erant, altera Romanos accersebat. Aetoli priores venerunt; sed opulentior factio exclusis Aetolis missoque ad imperatorem Romanum nuntio usque in adventum eius tenuit urbem. Arcem regium tenebat praesidium. Caduceator ab rege venit locum ac tempus petens conloquio. Id regi concessum est. In sinu Maliaco prope Nicaeam litus eleg re. Eo rex ab Demetriade cum quinque lembis et una nave rostrata venit: erant cum eo principes Macedonum et Achaeorum exul, vir insignis, Cycliadas. Cum imperatore Romano rex Amynander erat et Dionysodorus Attali legatus et Acesimbrotus praefectus Rhodiae classis et Phaeneas princeps Aetolorum et Achaei duo, Aristaenus et Xenophon. Inter hos Romanus ad extremum litus progressus, cum rex in proram navis in ancoris stantis processisset, Commodius inquit, si in terram egrediaris, ex propinquo dicamus in vicem audiamusque. Cum rex facturum se id negaret, quem tandem inquit Quinctius times?. Ad hoc ille superbo et regio animo: Neminem equidem timeo praeter deos immortales: non omnium autem credo fidei quos circa te video, atque omnium minime Aetolis. Istuc quidem ait Romanus par omnibus periculum est qui cum hoste ad conloquium congrediuntur, si nulla fides sit. Non tamen inquit, Tite Quincti, par perfidiae praemium est, si fraude agatur, Philippus et Phaeneas; neque enim aeque difficulter Aetoli praetorem alium ac Macedones regem in meum locum substituant. (Livio)

4 Antioco e suo figlio Seleuco decidono di attaccare il regno di Pergamo


(concordanza)
Antioco, re della Siria, e suo figlio Seleuco tentano di conquistare il regno di Pergamo, governato da Eumene, che aveva affidato la reggenza a suo fratello Attalo poich impegnato con i Romani e i Rodii alla conquista delle posizioni costiere della Licia. Tuttavia lintervento della flotta romana, comandata da Emilio Regillo, rovescia lesito della battaglia e costringe Antioco ad avviare le trattative di pace.

Seleucus Antiochi filius, cum per omne hibernorum tempus exercitum in Aeolide continuisset, transire in fines regni Eumenis, dum is procul ab domo cum Romanis et Rhodiis Lyciae maritima oppugnaret, statuit. Ad Elaeam primo infestis signis accessit; deinde omissoppugnatione urbis agros hostiliter depopulatus ad caput arcemque regni Pergamum ducit oppugnandam. Obsideri urbs coepta est. Eodem ferme tempore et Antiochus ab Apamea profectus Sardibus primum, deinde haud procul Seleuci castris ad caput Caici amnis stativa habuit cum magno exercitu mixto variis ex gentibus. Ad pervastandum passim Pergamenum agrum milites misit. Quae postquam Samum nuntiata sunt, primo Eumenes avocatus domestico bello cum classe Elaeam petit; inde, cum praesto fuissent equites peditumque expediti, praesidio eorum tutus, Pergamum contendit. Ibi levia per excursiones proelia fieri coepta sunt. Paucos post dies Romana Rhodiaque classis, ut regi opem ferrent, Elaeam ab Samo venerunt. Quos ubi exposuisse copias Elaeae et tot classes in unum convenisse portum Antiocho adlatum est, et sub idem tempus audivit consulem cum exercitu iam in Macedonia esse, tempus venisse ratus agendi de pace, tumulum quendam adversus Elaeam castris cepit; ibi peditum omnibus copiis relictis cum equitatu erant autem sex milia equitum in campos sub ipsa Elaeae moenia descendit, misso caduceatore ad Aemilium, velle se de pace agere. (Livio)

Unit 21 La concordanza

5 Durante la guerra dAfrica Cesare e Varo si scontrano in battaglia


(funzione attributiva e predicativa) I Interim Varus classem quam antea Uticae hiemis grati subduxerat, cognito legionis ex Sicilia adventu celeriter deducit ibique Gaetulis remigibus epibatisque complet insidiandique gratiab Utica progressus Hadrumetum cum multis navibus pervenit. Cuius adventus inscius Caesar Lucium Cispium cum classe viginti septem navium ad Thapsum versus in stationem praesidii grati commeatus sui mittit itemque Quintum Aquilam cum tredecim navibus longis Hadrumetum e dem de caus praemittit. Cispius quo erat missus celeriter pervenit, Aquila tempestate iactatus promunturium superare non potuit atque angulum quendam tutum a tempestate nactus cum classe se longius a prospectu removit. Reliqua classis in salo ad Leptim egressis remigibus passimque in litore vagantibus, partim in oppidum victus sui mercandi gratiprogressis vacua a defensoribus stabat. Quibus rebus Varus ex perfugis cognitis occasionem nactus vigili secund Hadrumeto ex cothone egressus primo mane Leptim cum universa classe vectus naves onerarias quae longius a portu in salo stabant vacuas a defensoribus incendit et penteres duas nullo repugnante cepit. II Caesar interim equo admisso omissis omnibus rebus celeriter pervenit Leptim ibique hortatur omnes ut se naves consequerentur. Postquam ipse parvolum navigiolum conscendit, in cursu Aquilam multitudine navium perterritum atque trepidantem nactus hostium classem sequi coepit. Interim Varus celeritate Caesaris audaciaque commotus cum universa classe conversis navibus Hadrumetum versus fugere contendit. Caesar, recuperat quinqueremi cum suis omnibus epibatis, triremem hostium proximam, onustam remigum epibatarumque cepit. Reliquae naves hostium promunturium superarunt atque Hadrumetum in cothonem se universae contulerunt. Caesar eodem vento promunturium superare non potuit atque in salo in ancoris ea nocte commoratus prima luce Hadrumetum accedit ibique navibus onerariis quae erant extra cothonem incensis omnibusque reliquis ab iis aut subductis aut in cothonem compulsis paulisper commoratus, si forte vellent classe dimicare, rursus se recepit in castra. (Bellum Africum)

Antioco III, sconfitto dai Romani, decide di darsi alla fuga

(funzione attributiva e predicativa)


Dopo aver sconfitto Filippo V di Macedonia, i Romani minacciano lautonomia delle citt greche: per arginare le loro mire espansionistiche la Lega etolica chiede aiuto ad Antioco III, re di Siria, che per viene sconfitto dapprima non lontano dalle Termopili (191 a.C.) e successivamente presso la citt di Magnesia (nellattuale Turchia, nel 190 a.C.).

Luce primsigno pugnae proposito instruit aciem consul, artfronte, ad naturam et angustias loci. Antiochus, Syriae rex, postquam signa hostium conspexit, et ipse copias educit. Levis armaturae partem ante vallum in primo locavit, tum Macedonum robur, quos sarisophorus appellabant, velut firmamentum circa ipsas munitiones constituit. His ab sinistro cornu iaculatorum sagittariorumque et funditorum manum sub ipsis radicibus montis posuit, ut ex altiore loco nuda latera hostium incesserent. Ab dextro elephantos cum adsueto praesidio posuit, post eos equites, tum modico intervallo relicto ceteras copias in secunda acie. Tantus repente pavor omnis cepit, ut abiectis armis fugerent. Scarpheam tamen eo die Romani consecuti sunt hostem. Multis in ipso itinere caesis captisque, non equis virisque tantum, sed etiam elephantis, quos capere non potuerant, interfectis, in castra reverterunt. Consul noctis insequentis terti vigili praemisso equitatu ad persequendum hostem, signa legionum luce prim movit. Ubi primum reliquiis pugnaeque et fugae collectis, rex cum perexigua manu semiermium militum Chalcidem se recepit. Romanus equitatus ipsum quidem regem Elatiae adsecutus non est; magnam partem agminis aut lassitudine subsistentes aut errore dissipatos oppresserunt. (Livio)

Sezione 7 Sintassi dei casi

I Romani attaccano laccampamento dei Galli

(funzione attributiva e predicativa)

Lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) racconta il sanguinoso scontro fra i Romani e i Galli stanziati in Galazia, una regione dellAsia.

Iam Romani castris appropinquabant; et Galli armati pro vallo constiterant. Obruti deinde omni genere telorum, intra vallum momento temporis compelluntur, stationibus tantum firmis ad ipsos aditus portarum relictis. In multitudinem compulsam in castra vis ingens missilium telorum coniciebatur, et vulnerari multos clamor permixtus mulierum atque puerorum ploratibus significabat. In eos, qui portas stationibus suis clauserant, legionum antesignani pila coniecerunt; nec diutius impetum Romanorum sustinuerunt. Patentibus iam portis, fuga e castris Gallorum in omnis partes facta est. Ruunt caeci per vias, per invia; nulla praecipitia saxa, nullae rupes obstant; nihil praeter hostem metuunt; itaque plerique, praecipites per vastam altitudinem prolapsi, contusi aut debilitati exanimantur. Consul, captis castris, direptione praedaque abstinet militem. Supervenit et alterum cum L. Manlio agmen; nec eos castra intrare sinit; protinus ad persequendos hostes mittit. Equites diu ignari et pugnae et victoriae suorum steterunt; deinde et ipsi, quantum equis subire poterant, sparsos fuga Gallos circa radices montis consectati cecid re aut cep re. Numerus interfectorum haud facile iniri potuit, quia late per omnis amfractus montium fugaque et caedes fuit, et magna pars rupibus inviis in profundae altitudinis convalles delapsa est, pars in silvis vepribusque occisa. (Livio)
Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Come reagiscono i Galli allarrivo dei Romani? 2. Perch non possibile fare un computo esatto del numero degli uccisi? Strutture linguistiche 3. Sottolinea con due colori diversi gli aggettivi usati in funzione attributiva e quelli usati in funzione predicativa. 4. Stationibus relictis un ablativo assoluto: di che costrutto si tratta? Sei in grado di individuarne altri nel passo proposto? 5. Il sostantivo vis un nome particolare della III declinazione: quali caratteristiche presenta? 6. Come spieghi linfinito vulnerari? Come costruito?

Nella proposizione relativa qui clauserant a chi si riferisce il pronome relativo qui? 8. Analizza la forma verbale facta est. 9. Lespressione ad persequendos hostes una finale costruita con ad e laccusativo del gerundivo. In quale altro modo si pu esprimere in latino la proposizione finale? 10. Le forme verbali poterant e potuit derivano entrambe dal verbo possum: analizzale, quindi specifica le caratteristiche del verbo possum. 11. La proposizione quia fuit una subordinata causale: in quali altri modi si pu esprimere la causale in latino? In questa proposizione, inoltre, il verbo fuit si riferisce a due soggetti (fugaque et caedes): di che tipo di concordanza si tratta? 7.

8 Alcuni episodi della vita dellimperatore Tito

(funzione attributiva e predicativa)

Svetonio (II secolo d.C.) ripercorre nelle Vite dei Cesari alcuni episodi della vita dellimperatore Tito.

I Titus natus est prope Septizonium sordidis aedibus, cubiculo vero perparvo et obscuro, nam manet adhuc et ostenditur; educatus in aula cum Britannico simul ac paribus disciplinis et apud eosdem magistros institutus. In puero statim corporis animique dotes explenduerunt, magisque ac magis deinceps per aetatis gradus: forma egregia, praecipuum robur, quanquam neque procera statura et ventre paulo proiectiore; memoria singularis, docilitas ad omnis fere tum belli tum pacis artes. Armorum et equitandi peritissimus, Latine Graeceque vel in orando vel in fingendis poematibus promptus. Tribunus militum et in Germania et in Britannia meruit summa industriae nec minore modestiae fama, sicut apparet statuarum et imaginum eius multitudine ac titulis per utramque provinciam. Post stipendia foro operam dedit honestam magis quam assiduam, eodemque tempore Arrecinam Tertullam duxit uxorem et in defunctae locum Marciam Furnillam splendidi generis; cum qua sublat fili divortium fecit.

Unit 21 La concordanza

II Ex quaesturae deinde honore legioni praepositus Tarichaeas et Gamalam urbes Iudaeae validissimas in potestatem redegit. Triumphavit cum patre censuramque gessit una, eidem collega et in tribunicia potestate et in septem consulatibus fuit; praefecturam quoque praetori suscepit, egitque aliquanto incivilius et violentius. Quaedam sub eo fortuita ac tristia acciderunt, ut conflagratio Vesuvii montis in Campania, et incendium Romae per triduum totidemque noctes, item pestilentia quanta non temere alias. In iis tot adversis ac talibus non modo principis sollicitudinem sed et parentis affectum unicum praestitit, nunc consolando per edicta, nunc opitulando quatenus suppeteret facultas. Curatores restituendae Campaniae e consularium numero sorte duxit; bona oppressorum in Vesuvio, quorum heredes non extabant, restitutioni afflictarum civitatium attribuit. (Svetonio)

La battaglia di Uzitta

(riepilogo)

La terza battaglia di Uzitta costituisce un episodio della cruenta guerra combattuta in Africa fra Cesare e i pompeiani.

I Postero die universas omnium copias de castris omnibus educunt et non longe a Caesaris castris aciem constituunt atque ibi consistunt. Caesar item producit copias celeriterque iis instructis ante suas munitiones quae erant in campo consistit, sine dubio existimans ultro adversarios, cum tam magnis copiis auxiliisque regis essent praediti promptiusque prosiluissent, acie secum concursuros propiusque se accessuros. Equo circumvectus legionesque cohortatus signo dato accessum hostium aucupabatur. Scipio hoc modo aciem derexit: conlocarat in fronte suas et Iubae legiones. Elephantos dextro sinistroque cornu conlocaverat, post autem elephantos armaturas leves Numidasque auxiliares substituerat. Equitatum frenatum universum in suo dextro cornu disposuerat. II Caesaris autem acies hoc modo fuit conlocata: habuit decimam legionem in sinistro cornu. In secunda autem acie veteranarum legionum partem cohortium conlocaverat, praeterea ex tironum adiecerat paucas. Sagittarios varie passimque locis certis maximeque in cornibus conlocaverat. Subito universus equitatus ulterior Numidarum Gaetulorumque sine frenis ad dextram partem se movere propiusque Caesaris castra quae erant in colle se conferre coepit, frenatus autem Labieni eques in loco permanere legionesque distinere: cum subito pars equitatus Caesaris cum levi armatura contra Gaetulos iniussu ac temere longius progressi paludemque transgressi multitudinem hostium pauci sustinere non potuerunt levique armatura deserta pulsi convulneratique uno equite amisso, multis equis sauciis, ad suos refugerunt. Quo secundo equestri proelio facto Scipio laetus in castra nocte copias reduxit. (Bellum Africum)

10 Marcello viene sconfitto duramente da Annibale

(riepilogo)

I Transactis omnibus quae Romae agenda erant consules ad bellum profecti sunt. Prior Fulvius praegressus Capuam: post paucos dies consecutus Fabius, qui et collegam coram obtestatus et per litteras Marcellum ut quam acerrimo bello detinerent Hannibalem. Marcellus et consulis litteris excitus et quia ita induxerat in animum neminem ducem Romanum tam parem Hannibali quam se esse, ubi primum in agris pabuli copia fuit ex hibernis profectus ad Canusium Hannibali occurrit. Sollicitabat ad defectionem Canusinos Poenus; ceterum ut appropinquare Marcellum audivit, castra inde movit. Aperta erat regio, sine ullis ad insidias latebris; itaque in loca saltuosa cedere inde coepit. Marcellus vestigiis instabat castraque castris conferebat, et opere perfecto extemplo in aciem legiones educebat. Hannibal turmatim per equites peditumque iaculatores levia certamina serens casum universae pugnae non necessarium ducebat. Tractus est tamen ad id quod vitabat certamen.

Sezione 7 Sintassi dei casi

II Nocte praegressum adsequitur locis planis ac patentibus Marcellus. Ita pugnatum totis copiis, et cum iam nox instaret Marte aequo discessum est. Castra exiguo distantia spatio raptim ante noctem permunita. Postero die luce prima Marcellus in aciem copias eduxit; nec Hannibal detractavit certamen, multis verbis adhortatus milites ut memores Trasumenni Cannarumque contunderent ferociam hostis. His inritati adhortationibus simulque taedio ferociae hostium cottidie instantium lacessentiumque acriter proelium ineunt. Pugnatum amplius duabus horis est. Cedere inde ab Romanis dextra ala et extraordinarii coep re. Quod ubi Marcellus vidit, duodevicesimam legionem in primam aciem inducit. Dum alii trepide cedunt, alii segniter subeunt, turbata tota acies est, dein prorsus fusa, et vincente pudorem metu terga dabant. Cecid re in pugna fugaque ad duo milia et septingenti civium sociorumque; in iis quattuor Romani centuriones, duo tribuni militum, M. Licinius et M. Helvius. Signa militaria quattuor de ala prima quae fugit, duo de legione quae cedentibus sociis successerat amissa. (Livio)
Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Dove si dirige Marcello per affrontare Annibale? 2. Quali battaglie ricorda ai suoi soldati Annibale per esortarli a dimostrare coraggio nel combattimento contro i Romani? 3. Quanti soldati perdono i Romani alla fine del combattimento? Strutture linguistiche 4. Transactis omnibus un ablativo assoluto: di che costrutto si tratta? 5. Quale tipico costrutto latino riconosci nel sintagma agenda erant? 6. Quia induxerat una proposizione subordinata causale: in quali altri modi possibile tradurre la

causale in latino? Ut audivit e dum cedunt sono due proposizioni subordinate: di quale tipo? Nel brano sono presenti altre proposizioni dello stesso tipo: individuale. 8. Che valore ha il cum che introduce la proposizione cum instaret? 9. Ut contunderent una proposizione completiva: da quale verbo retta? Che valore ha questa completiva: finale o consecutivo? 10. Sottolinea e analizza tutti gli aggettivi presenti nel passo, individuandone la funzione (attributiva o predicativa). 7.

11 La rivolta dei Batavi

(riepilogo)

I Batavi, donec trans Rhenum agebant, pars Chattorum, seditione domestica pulsi extrema Gallicae orae vacua cultoribus simulque insulam iuxta sitam occupavere, quam mare Oceanus a fronte, Rhenus amnis tergum ac latera circumluit. Nec opibus attritis viros tantum armaque imperio ministrant, diu Germanicis bellis exerciti, mox aucta per Britanniam gloria, transmissis illuc cohortibus, quas vetere instituto nobilissimi popularium regebant. Iulius Civilis regia stirpe multo ceteros anteibat. Iniectae Civili catenae, missusque ad Neronem et a Galba absolutus, sub Vitellio rursus discrimen adiit, flagitante supplicium eius exercitu: inde causae irarum. II Igitur Civilis desciscendi certus, occultato interim altiore consilio, novare res hoc modo coepit. Civilis primores gentis et promptissimos vulgi specie epularum sacrum in nemus vocatos, ubi nocte ac laetitia incaluisse videt, a laude gloriaque gentis orsus iniurias et raptus et cetera servitii mala enumerat. Magno cum adsensu auditus barbaro ritu et patriis execrationibus universos adigit. Mox occultis nuntiis pellexit Britannica auxilia, Batavorum cohortis missas in Germaniam. III Civilis, ad vim transgressus, Canninefatis, Frisios, Batavos propriis cuneis componit: derecta ex diverso acies haud procul a flumine Rheno et obversis in hostem navibus, quas incensis castellis illuc adpulerant. Nec diu certato Tungrorum cohors signa ad Civilem transtulit, perculsique milites improvisa proditione a sociis hostibusque caedebantur. Eadem etiam in navibus perfidia: pars remigum e Batavis tamquam imperitia officia nautarum propugnatorumque impediebant; mox contra tendebant et puppis hostili ripae obiciebant: ad postremum gubernatores centurionesque trucidant. (Tacito)

Unit 22

IL NOMINATIVO
12 Germanico
(doppio nominativo)
Germanico (15 a.C.-19 d.C.), figlio di Druso e nipote di Livia Drusilla moglie di Augusto, fu un valoroso condottiero. Apprezzato da Augusto, riesce a conquistare il consenso dellesercito e del popolo. Della morte, avvenuta in circostanze misteriose, fu considerato responsabile limperatore Tiberio.

Germanicus, C. Caesaris pater, Drusi et minoris Antoniae filius, a Tiberio patruo adoptatus, quaesturam quinquennio et post eam consulatum statim gessit. Missus ad exercitum in Germaniam, excessu Augusti nuntiato, legiones imperatorem Tiberium pertinacissime recusantes et sibi summam rei publicae deferentes pietate ac constantia compescuit atque, hoste mox deviato, triumphavit. Consul deinde iterum creatus, ad componendum Orientis statum1 expulsus, cum Armeniae regem devicisset, Cappadociam in provinciae formam redegisset2, annum agens aetatis quartum et tricensimum diuturno morbo Antiochiae obiit, non sine veneni suspicione. Nam praeter livores, qui toto corpore erant, et spumas, quae per os fluebant, cremati quoque cor inter ossa incorruptum repertum est, cuius e natura existimatur ut tinctum veneno igne confici nequeat. Obiit autem, ut opinio fuit, fraude Tiberi, ministerio et opera Cn. Pisonis, qui sub idem tempus Syriae praepositus aegrum Germanicum gravissimis verborum ac rerum acerbitatibus nullo adhibito modo adfecit. Propter quae, ut Romam rediit, paene discerptus a populo, a senatu capitis damnatus est. Germanicus sic probatus et dilectus fuit a suis, ut Augustus, diu cunctatus an is eius successor fieri posset3, adoptandum4 Tiberio dederit. Sic vulgo favorabilis, ut plurimi tradunt, quotiens5 aliquo adveniret vel sicunde discederet, prae turba occurrentium prosequentiumve nonnumquam eum discrimen vitae adisse. Tamen longe maiora et firmiora de eo iudicia in morte ac post mortem exstiterunt. Quo defunctus est die, lapidata sunt templa, subversae deum arae, Lares a quibusdam familiares in publicum abiecti, partus coniugum expositi. (Svetonio)
1 ad componendum ... statum: per pacificare la situazione, prop. finale. 2 Cappadociam ... redegisset: costruisci redegisset Cappadociam in formam provinciae. 3 an ... posset: prop. interrogativa indiretta dipendente

da cunctatus, se ... potesse.


4 adoptandum: gerundivo dipendente da dederit, lett.

(lo) diede da adottare. 5 quotiens: tutte le volte che, + cong.

13 Cesare e Pompeo si preparano alla battaglia (costruzione di videor)


Cesare e Pompeo discutono con i loro eserciti in merito alle operazioni militari imminenti, prima della battaglia di Farslo (48 a.C.).

I His constitutis rebus, signo iam profectionis dato tabernaculisque detensis animadversum est paulo ante extra cotidianam consuetudinem longius a vallo esse aciem Pompei progressam, ut non iniquo loco posse dimicari videretur. Tum Caesar apud suos, cum iam esset agmen in portis, Differendum est inquit, iter in praesentia nobis et de proelio cogitandum, sicut semper depoposcimus; animo simus ad dimicandum1 parati: non facile occasionem postea reperiemus; confestimque expeditas copias educit. II Pompeius quoque, ut postea cognitum est, suorum omnium hortatu statuerat proelio decertare. Namque etiam in consilio superioribus diebus dixerat, priusquam2 concurrerent acies, fore uti exercitus Caesaris pelleretur. Id cum essent plerique admirati, Scio me, inquit, paene incredibilem rem polliceri; sed rationem consilii mei accipite, quo firmiore animo in proelium prodeatis3. Persuasi4 equitibus nostris, ut dextrum Caesaris cornu ab latere aperto aggrederentur et, circumventa ab tergo acie, pellerent exercitum. Ita sine periculo legionum et paene sine vulnere bellum conficiemus. Id autem difficile non est, cum tantum equitatu valeamus.
1 ad dimicandum: retto da parati. 2 priusquam: prima che, + cong. 3 quo prodeatis: proposizione finale. 4 Persuasi: regge ut aggrederentur et pellerent.

Sezione 7 Sintassi dei casi

III Hunc Labienus excepit, Noli, inquit, existimare, Pompei, hunc esse exercitum, qui Galliam Germaniamque devicerit. Omnibus interfui proeliis neque temere incognitam rem pronuntio. Perexigua pars illius exercitus superest; magna pars deperiit, multos autumni pestilentia in Italia consumpsit, multi domum discesserunt, multi sunt relicti in continenti. Haec cum dixisset, iuravit se nisi victorem in castra non reversurum. Hoc laudans Pompeius idem iuravit. Haec cum facta sunt in consilio, magna spe et laetitia omnium discessum est; ac iam animo victoriam praecipiebant, quod de re tanta et a tam perito imperatore nihil frustra confirmari videbatur. (Cesare)

14 DALLITALIANO IN LATINO Gige (costruzione di videor) Gige era un pastore della Lidia1, una regione dellAsia minore. Una volta, a quanto pare, mentre pascolava il suo gregge, a causa di un violento nubifragio la terra sembr spaccarsi2. Allora Gige, calatosi in quella fenditura, trov il corpo di un uomo, che aveva un anello al dito. Sembrandogli un anello prezioso, lo prese e gli parve opportuno indossarlo3. In seguito torn fra i pastori, ma accadde qualcosa di straordinario. Infatti, quando Gige volgeva verso4 il palmo della mano lanello, sembrava scomparire; mentre quando rimetteva lanello nella vecchia posizione, di nuovo veniva visto da tutti. In seguito, grazie a questo potere, divent messaggero del re e amico della regina. Con laiuto di costei, Gige uccise il re e divenne re della Lidia. A quanto pare, un simile anello pu diventare uno strumento per compiere tutto ci che si vuole, al punto che tutto sembra lecito.
1 pastore della Lidia: regius pastor. 2 spaccarsi: usa discedo. 3 indossarlo: usa induo. 4 volgeva verso: usa converto + ad e lacc.

15 Lantica Siracusa

(verbi con la costruzione personale)

Cicerone (106-43 a.C.) trae spunto dalla descrizione della splendida citt di Siracusa per scagliarsi contro il malgoverno di Verre, propretore della Sicilia dal 73 al 71 a.C., processato per concussione.

Urbem Syracusas maximam esse Graecarum, pulcherrimam omnium saepe audivistis. Est ita ut dicitur. Ea tanta est urbs, ut ex quattuor urbibus maximis constare dicatur: quarum una est ea quae Insula appellatur, in qua domus est quae Ieronis regis fuit. In ea sunt aedes sacrae complures, sed duae quae longe ceteris antecellunt, altera Dianae et altera Minervae. Altera autem est urbs, cui nomen Achradina est, in qua forum maximum, pulcherrimae porticus, amplissima est curia templumque egregium Iovis Olympii. Tertia est urbs quae, quod in ea parte Fortunae fanum antiquum fuit, Tycha nominata est, in qua gymnasium amplissimum est et complures aedes sacrae, coliturque ea pars et habitatur frequentissime. Quarta autem est quae, quia postrema coaedificata est, Neapolis nominatur; quam ad summam theatrum maximum, praeterea duo templa sunt egregia, Cereris unum, alterum Liberae, signumque Apollinis, qui Temenites vocatur, pulcherrimum et maximum; quod iste1 si portare potuisset, non dubitavisset2 auferre. Nunc ad Marcellum3 revertar, ne haec a me sine causa commemorata esse videantur. Qui cum tam praeclaram urbem vi copiisque cepisset, non putavit ad laudem populi Romani hoc pertinere, hanc pulchritudinem delere et exstinguere. In ornatu urbis habuit victoriae rationem, habuit humanitatis; victoriae putabat esse multa Romam deportare quae ornamento urbi esse possent4, humanitatis non plane exspoliare urbem, praesertim quam conservare voluisset. (Cicerone)
1 iste: Verre 2 si potuisset, non dubitavisset: periodo ipotetico; tra3 Marcellum: colui che aveva conquistato Siracusa. 4 quae possent: prop. relativa impropria con valore

duci: se avesse potuto, non avrebbe esitato a

finale.

Unit 22 Il nominativo

Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Da quante citt sarebbe formata Siracusa? 2. Quanti templi sorgevano nella citt di Siracusa? A quali divinit erano dedicati? Strutture linguistiche 3. Individua tutti i verbi costruiti con il doppio nominativo: sottolinea il soggetto e cerchia il complemento predicativo del soggetto. 4. Perch Syracusas al plurale?

5. 6. 7. 8.

Quale complemento esprimono i genitivi Graecarum e omnium? Che tipo di proposizione subordinata ut dicatur? Quale costrutto riconosci nellespressione cui nomen est? Che tipo di proposizione ne videantur? Come costruito videor in questo caso?

16 La Spagna diventa provincia romana

(verbi con la costruzione personale)

Nel 197 a.C. i Romani riescono a conquistare una parte della penisola iberica. I pretori si dividono le province e ma prima della loro partenza si verificano alcuni prodigi.

I Praetores deinde provincias sortiti sunt, L. Apustius Fullo urbanam iurisdictionem, M. Acilius Glabrio inter cives et peregrinos, Q. Fabius Buteo Hispaniam ulteriorem, Q. Minucius Thermus citeriorem, C. Laelius Siciliam, T. Sempronius Longus Sardiniam. Q. Fabio Buteoni et Q. Minucio, quibus Hispaniae provinciae evenerant, consules legiones singulas ex quattuor ab se scriptis1 ut darent decretum est et socium ac Latini nominis quaterna milia peditum, trecenos equites; iique primo quoque tempore in provincias ire iussi. Bellum in Hispania quinto post anno motum est quam simul cum Punico bello fuerat finitum. Priusquam2 aut hi praetores ad bellum prope novum proficiscerentur aut ipsi consules ad urbe moverent, procurare, ut adsolet, prodigia quae nuntiabantur iussi sunt. II P. Villius eques Romanus in Sabinos proficiscens fulmine ipse equusque exanimati fuerant; aedis Feroniae in Capenati de caelo tacta erat; ad Monetae duarum hastarum spicula arserant; lupus Esquilina porta ingressus, frequentissima parte urbis cum in forum decurrisset, Tusco vico atque inte Cermalo per portam Capenam prope intactus evaserat. Haec prodigia maioribus hostiis3 sunt procurata. Isdem diebus Cn. Cornelius Blasio, qui ante C. Sempronium Tuditanum citeriorem Hispaniam obtinuerat, ovans ex senatus consulto urbem est ingressus. Tulit prae se auri mille et quingenta quindecim pondo, argenti viginti milia, signati denarium triginta quattuor milia et quingentos. L. Stertinius ex ulteriore Hispania, ne temptata quidam triumphi spe, quinquaginta milia pondo argenti in aerarium intulit, et de manubiis duos fornices in foro bovario ante Fortunae aedem et matris Matutae, unum in maximo circo fecit et his fornicibus signa aurata imposuit. Haec per hiemem ferme acta. (Livio)
1 ab se scriptis: da loro arruolate 2 Priusquam: prima che, qui con il cong. 3 maioribus hostiis: si intendono vittime sacrificali adulte e non cuccioli.

Unit 23

IL GENITIVO
(genitivo di specificazione) Sum consecutus non modo ut domus tua tota sed ut cuncta civitas me tibi amicissimum esse cognosceret. Ego tibi profiteor atque polliceor eximium et singulare meum studium in omni genere offici quod ad honestatem et gloriam tuam spectet. Has litteras velim existimes1 foederis habituras esse vim, non epistulae, meque ea quae tibi promitto ac recipio sanctissime esse observaturum diligentissimeque esse facturum. Quae a me suscepta defensio est te absente dignitatis tuae, in ea iam ego non solum amicitiae nostrae sed etiam constantiae meae causa permanebo. Quam ob rem satis esse hoc tempore arbitratus sum hoc ad te scribere: ego, si quid ipse intellegam aut ad voluntatem aut ad commodum aut ad amplitudinem tuam pertinere, mea sponte id facturus sum; sin autem quippiam aut a te sim admonitus aut a tuis, effecturus ut intellegas nihil neque te scripsisse neque quemquam tuorum frustra ad me detulisse. Quam ob rem velim ita et ipse ad me scribas2 de omnibus minimis, maximis, mediocribus rebus ut ad hominem amicissimum et tuis praecipias ut opera, consilio, auctoritate, gratia mea sic utantur in omnibus publicis, privatis, forensibus, domesticis tuis, amicorum, hospitum, clientium tuorum negotiis ut praesentiae tuae desiderium meo labore minuatur. (Cicerone)
1 velim existimes: vorrei che considerassi. 2 velim scribas: vorrei che mi scrivessi.

17 Cicerone scrive a M. Licinio Crasso

18 Corellio Rufo si lascia morire

(genitivo partitivo)

Plinio il Giovane racconta la morte di Corellio Rufo, affetto da una dolorosa malattia ereditaria.

Iacturam gravissimam feci, si iactura dicenda est tanti viri amissio. Decessit Corellius Rufus et quidem sponte, quod dolorem meum exulcerat.Tertio et tricensimo anno, ut ipsum audiebam dicere, pedum dolore1 correptus est. Patrius hic2 illi; nam plerumque morbi quoque per successiones quasdam ut alia traduntur. Hunc morbum cum senectute ingravescentem viribus animi sustinebat. Tamen incredibiles cruciatus et indignissima tormenta patiebatur. Iam enim dolor non pedibus solis ut prius insidebat, sed omnia membra pervagabatur. Veni ad eum Domitiani temporibus in suburbano iacentem. Servi e cubiculo recesserunt (habebat hoc moris, quotiens intrasset3 fidelior amicus); quin etiam uxor quamquam omnis secreti capacissima digrediebatur. Circumtulit oculos et Cur inquit me putas hos tantos dolores tam diu sustinere? Ut scilicet isti latroni vel uno die supersim4. Adfuit deus voto5, cuius ille compos ut iam securus liberque moriturus, multa illa vitae sed minora retinacula abrupit6. Increverat valetudo, quam temperantia mitigare temptavit; perseverantem constantia fugit. Iam dies alter tertius quartus: abstinebat cibo. Dixerat sane medico admoventi cibum: Kevkrika7, quae vox quantum admirationis in animo meo tantum desiderii reliquit. (Plinio il Giovane)
1 pedum dolore: la malattia la podagra. 2 hic: sott. dolor, cio la malattia di cui affetto Corellio

Corellio limperatore Domiziano.


5 voto: desiderio, cio la morte dellimperatore. 6 multa ... abrupit: Corellio ha ancora molti vincoli che

Rufo.
3 quotiens intrasset: ogni volta che entrava. 4 Ut supersim: Per sopravvivere a questo bandito

anche solo di un giorno. Il bandito cui allude

lo legano alla vita, ma di minore forza, e non esita a questo punto a troncarli. 7 Kevkrika: Ho deciso; una parola greca.

19 Valerio Massimo dedica a Tiberio i suoi scritti

(genitivo partitivo)

Valerio Massimo dedica allimperatore Tiberio la sua raccolta di fatti e detti esemplari tratti dalla storia di Roma e di altri popoli. Lautorit morale dellimperatore chiamata a sostegno dellopera, il cui scopo illustrare con episodi storici vizi e virt.

Urbis Romae exterarumque gentium facta simul ac dicta memoratu digna1 apud alios late diffusa sunt nec breviter cognosci possunt. Ego ea, ab illustribus electa auctoribus, digerere constitui, ut documen1 memoratu digna: degni di essere ricordati.

10

Unit 23 Il genitivo

ta sumere volentibus longae inquisitionis labor absit. Nec mihi cuncta conplectendi cupido incessit: quis enim omnis aevi gesta modico voluminum numero conprehenderit2, aut quis compos mentis domesticae peregrinaeque historiae seriem felici superiorum stilo conditam vel adtentiore cura vel praestantiore facundia traditurum se speraverit3? Te igitur huic coepto, penes quem hominum deorumque consensus maris ac terrae regimen esse voluit, certissima salus patriae, Caesar, invoco, cuius caelesti providenti virtutes, de quibus dicturus sum, benignissime foventur, vitia severissime vindicantur: nam si prisci oratores ab Iove optimo maximo bene orsi sunt, si excellentissimi vates a numine aliquo principia traxerunt, mea parvitas iuste ad favorem tuum decucurrerit: tua divinitas paterno avitoque sideri par videtur4, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclitae claritatis accessit: reliquos enim deos accepimus, Caesares dedimus5. Et quoniam initium a cultu deorum petere in animo est, de condicione eius summatim disseram. (Valerio Massimo)
2 comprehenderit: potrebbe abbracciare. 3 speraverit: avrebbe potuto sperare. 4 tua divinitas videtur: la divinit di Tiberio si 5 reliquos dedimus: lautore si riferisce al fatto che la mitologia romana in gran parte ripresa da quella greca, gli imperatori (al loro ruolo ormai associata una valenza religiosa) sono invece una creazione romana.

mostra pari allastro del padre (adottivo) e dellavo: Augusto e Cesare.

20

DALLITALIANO IN LATINO

Battaglia in Oriente fra Cesare e Pompeo

(genitivo partitivo) Pompeo chiam in aiuto dei suoi la cavalleria. La legione pompeiana, rassicurata dalla speranza di un immediato soccorso, si sforzava di resistere e addirittura si muoveva allassalto dei nostri. La cavalleria di Cesare, timorosa perch rallentata nella ritirata dalle fortificazioni, cominci a fuggire. Allora lala destra, scorto il terrore dei cavalieri, per non restare bloccata si raccoglieva dalla stessa parte. La maggior parte di loro si gett in un fossato profondo dieci piedi: poich i primi erano rimasti schiacciati, gli altri cercavano salvezza e fuga attraverso i loro corpi. I soldati dellala sinistra vedevano dalla trincea che Pompeo si avvicinava e i loro compagni fuggivano. Spaventati si consultavano sul da farsi; tutto il luogo era pieno di agitazione, timore e fuga, a tal punto che Cesare prese le insegne dalle mani dei fuggitivi e ordin loro di fermarsi. Ma alcuni abbandonavano i cavalli e continuavano a correre, altri per la paura abbandonavano anche le insegne e nessuno si fermava.

21 Perch utile conoscere il diritto

(genitivo retto da verbi)

Le leggi sono alla base della civilt umana e la conoscenza del diritto, anche se impegnativa, di grande importanza. In essa convergono tre interessi fondamentali: lo studio della storia e delle origini della societ, lo studio dei principi e delle funzioni su cui si basa lorganizzazione dello Stato, lo studio della filosofia e delle ideologie che sono a fondamento delle leggi stesse. Le leggi costituiscono una spinta insostituibile verso un comportamento eticamente responsabile e rispettoso degli altri.

Nam si esset ista cognitio iuris magna atque difficilis, tamen utilitatis magnitudo deberet homines ad suscipiendum1 discendi laborem impellere. Omnia sunt enim posita ante oculos, conlocata in usu cotidiano, in congressione hominum atque in foro; neque ita multis litteris aut voluminibus magnis continentur. Accedit vero mira quaedam in cognoscendo suavitas et delectatio. Nam plurima est et in omni iure civili et in pontificum libris et in XII tabulis antiquitatis effigies, quod et verborum vetustas prisca cognoscitur et actionum genera quaedam maiorum consuetudinem vitamque declarant. Atque tota civilis scientia, descriptis omnibus civitatis utilitatibus ac partibus, XII tabulis contineri videbitur. Praeterea is, quem ista praepotens et gloriosa philosophia delectat, hos habet fontis omnium disputationum suarum, qui iure civili et legibus continentur. Ex his enim dignitatem maxime expetendam videmus, cum vera virtus atque honestus labor honoribus, praemiis, splendore decoratur, vitia autem hominum atque fraudes damnis, ignominiis, vinclis, verberibus, exsiliis, morte multantur. Etiam docemur non infinitis concertationumque plenis disputationibus, sed auctoritate nutuque legum domitas habere libidines, coercere omnis cupiditates, nostra tueri, ab alienis mentis, oculos, manus abstinere. (Cicerone)
1 ad suscipiendum: a intraprendere.

11

Sezione 7 Sintassi dei casi

Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Cicerone insiste pi sullaspetto teorico o concreto dello studio del diritto? 2. Linteresse filosofico che trova sbocco nello studio delle leggi astratto o trova riscontro pratico nella convivenza civile? Quale? 3. Con laiuto del libro di storia fai una piccola ricerca sulle Dodici Tavole: quando sono state compilate, in che modo, qual la novit fondamentale che hanno introdotto nello Stato romano?

Strutture linguistiche 4. Sottolinea i complementi di pena presenti nel testo. 5. I genitivi iuris e utilitatis sono soggettivi o oggettivi? Nel testo ci sono altri genitivi di questo tipo? 6. La proposizione quod ... cognoscitur una relativa o una causale? 7. Quale costrutto riconosci nellespressione descriptis ... utilitatibus ac partibus?

22 DALLITALIANO IN LATINO Lira sfrenata genera follia (genitivo retto da verbi) Lira sfrenata genera follia. Questo sentimento divampa contro tutte le persone. Nasce tanto dallamore quanto dallodio, non meno tra le cose serie che tra i giochi e gli scherzi. E non importa quanto grande sia la causa da cui nasce, ma quale sia lanimo dove arriva. Cos non interessa quanto sia grande il fuoco, ma dove si sviluppi. Infatti le cose compatte non alimentano il fuoco anche violentissimo; di contro le cose aride e facilmente attaccabili alimentano la scintilla e alla fine si sviluppa lincendio. cos: la pazzia lo sbocco dellira smisurata e lira appunto da evitare non a motivo dellequilibrio, ma della salute. 23 Il tempo la cosa pi preziosa (riepilogo)
Seneca invita Lucilio ad avere la massima considerazione per il tempo che gli dato. Non bisogna perderlo per negligenza o lasciare che altri ce lo rubino. Anche se sempre una ricchezza il tempo che resta, meglio cominciare a risparmiarlo prima che sia tardi.

Ita fac, mi Lucili: vindica te tibi, et tempus quod adhuc aut auferebatur aut subripiebatur aut excidebat collige et serva. Persuade tibi hoc sic esse ut scribo: quaedam tempora eripiuntur nobis, quaedam subducuntur, quaedam effluunt. Turpissima tamen est iactura quae per neglegentiam fit. Et si volueris adtendere, magna pars vitae elabitur male agentibus1, maxima nihil agentibus, tota vita aliud agentibus. Quem mihi dabis qui aliquod pretium tempori ponat, qui diem aestimet, qui intellegat se cotidie mori? In hoc enim fallimur, quod mortem prospicimus2: magna pars eius iam praeterit; quidquid aetatis retro est mors tenet. Fac ergo, mi Lucili, quod facere te scribis, omnes horas conplectere; sic fiet ut minus ex crastino die pendeas, si hodierno manum inieceris. Dum differtur vita transcurrit. Omnia, Lucili, aliena sunt, tempus tantum nostrum est; in huius rei unius fugacis ac lubricae possessionem natura nos misit, ex qua expellit quicumque vult. Et tanta stultitia mortalium est ut nemo se iudicet quicquam debere qui tempus accepit, cum interim hoc unum est quod ne gratus quidem potest reddere. Interrogabis fortasse quid ego faciam qui tibi ista praecipio. Non possum dicere nihil perdere, sed quid perdam et quare et quemadmodum dicam; causas paupertatis meae reddam. Sed evenit mihi quod plerisque non suo vitio ad inopiam redactis: omnes ignoscunt, nemo succurrit. Quid ergo est? Non puto pauperem cui quantulumcumque superest sat est; tamen, ut visum est maioribus nostris, Sera parsimonia in fundo est; non enim tantum minimum in imo sed pessimum remanet. Vale. (Seneca)
1 male agentibus: sottinteso nobis, lett. per noi che ci comportiamo male. Traduci: mentre ci comportiamo male. La stessa costruzione si ha con i due participi

successivi. 2 prospicimus: vediamo davanti.

12

Unit 24

IL DATIVO
24 Il grande valore di Crasso e Pompeo
(dativo di termine)
In questo passo lo storico Velleio Patercolo celebra limportanza di due figure come Crasso e Pompeo: il primo riesce a reprimere la rivolta degli schiavi di Spartaco, mentre il secondo ottiene dal senato poteri straordinari per debellare i pirati. Nel caso di Pompeo, che pure aveva dimostrato di essere uomo di grande valore e onest, a Roma si discute sullopportunit di concentrare nelle mani di un solo uomo un potere enorme.

Dum Sertorianum bellum in Hispania geritur, LXIIII fugitivi e ludo gladiatorio Capua profugientes duce Spartaco, raptis ex ea urbe gladiis, primo Vesuvium montem petierunt, mox in dies crescente multitudine gravibus variisque casibus adfecerunt Italiam. Quorum numerus in tantum adulevit ut, qua ultimo dimicaverunt acie, magnopere Romano exercitui nocuerint. Huius patrati gloria penes M. Crassum fuit, mox rei publicae omnium consensu principem. Converterat enim Cn. Pompei persona totum in se terrarum orbem et per omnia maior cive habebatur1. Cum consul2 perquam laudabiliter iuravisset se in nullam provinciam ex eo magistratu iturum idque servasset, post biennium A. Gabinius tribunus legem tulit ut, cum belli more, non latrociniorum, orbem classibus iam, non furtivis expeditionibus piratae terrerent quasdamque etiam Italiae urbes diripuissent, Cn. Pompeius ad eos opprimendos mitteretur essetque ei imperium aequum in omnibus provinciis cum proconsulibus usque ad quinquagesimum miliarium a mari. Quo senatus consulto paene totius terrarum orbis imperium uni viro deferebatur. Tamen idem hoc in M. Antonii praetura decretum erat, at in Antonio homines aequo animo passi erant (raro enim invidetur eorum honoribus quorum vis non timetur; contra in iis homines extraordinaria reformidant qui ea suo arbitrio aut deposituri aut retenturi videntur et modum in voluntate habent). Dissuadebant optimates, sed consilia impetu victa sunt. (Velleio Patercolo)
1 per omnia habebatur: sotto ogni aspetto era ritenu2 consul: da console.

to pi di un normale cittadino.

25 Vittorie romane sui Sanniti

(dativo di termine)

I Romani riescono a conquistare le citt fortificate di Cominio e Aquilonia e si abbandonano a saccheggi e festeggiamenti per le importanti vittorie riportate sui Sanniti. I consoli premiano i loro uomini pi meritevoli e si organizzano per proseguire la guerra: i Sanniti sono infatti ormai vicini a una sconfitta definitiva.

Postquam oppida Cominium et Aquilonia capta sunt, laetitiam utriusque exercitus1 Romani auxit et ab altera parte feliciter gesta res. Uterque consul captum oppidum diripiendum militi dedit, exhaustis deinde tectis ignem iniecit et consules cum gratulatione mutua legionum sua castra coniunxerunt. In conspectu duorum exercituum et Carvilius suis pro cuiusque merito praemia dedit et Papirius Sp. Nautium, Sp. Papirium, fratris filium, et quattuor centuriones manipulumque hastatorum armillis aureisque coronis donavit: Nautium propter expeditionem quae magnum hostium numerum non metuerat; iuvenem Papirium propter audaciam qu fugavit Samnites ab Aquilonia clam egressos; centuriones militesque quia primi portam murumque Aquiloniae ceperant; equitibus omnibus ob insignem operam cornicula armillasque argenteas donat. Consilium inde habitum est iamne tempus esset deducendi ab Samnio exercitus. Optimum visum est, quo2 magis fractae vires Samnitium essent, eo pertinacius et infestius agere cetera et persequi ut perdomitum Samnium insequentibus consulibus tradi posset. Cum iam nullus esset hostium exercitus qui dimicaturus videretur, unum supererat belli genus, urbium oppugnationes, quo Romani omnes gentes longe praestabant3. Itaque litteris missis ad senatum populumque Romanum de rebus ab se gestis diversi Papirius ad Saepinum, Carvilius ad Veliam oppugnandam legiones ducunt. (Livio)
1 utriusque exercitus: il riferimento ai due eserciti romani (ognuno dei quali guidati da un console) che hanno espugnato, rispettivamente, Cominio e Aquilonia. 2 quo: affinch, + cong. 3 Cum praestabant: Livio intende dire che, dopo le

ripetute vittorie romane, i Sanniti non erano pi disposti a combattere in campo aperto; pertanto lunico tipo di guerra possibile per i Romani era lassedio delle citt nemiche, operazione militare in cui erano particolarmente capaci.

13

Sezione 7 Sintassi dei casi

26 DALLITALIANO IN LATINO Una giornata di Catone (dativo di termine) Catone era solito lavorare la terra tutto il giorno e soltanto la sera provvedeva alla redazione delle sue opere letterarie. Al mattino arava la terra e curava piante e animali, mentre al pomeriggio riparava il recinto che circondava la sua villa con pali di legno e un alto muro. A quel tempo il lavoro in campagna era infatti lattivit che superava tutte le altre per importanza e anche uomini dediti alla cultura e allo studio non si astenevano mai dal lavoro dei campi. La sera Catone concludeva la sua fatica quotidiana trascorrendo qualche ora a scrivere di storia e di agricoltura: si pu dunque convenire che, se la fama di Catone deriva dalle lettere, la sua vita fu quasi interamente dedicata al lavoro in campagna. 27 I Galli chiedono aiuto a Cesare contro i Germani
(dativo di interesse)
Diviziaco, capo dellambasceria inviata dalle trib galliche per chiedere aiuto a Cesare contro i Germani, spiega i motivi per cui la popolazione dei Sequani si trova in una condizione particolarmente difficile a causa delloccupazione germana. Cesare decide di combinare un incontro con Ariovisto, re dei Germani, per risolvere la questione e venire dunque incontro alle richieste dei Galli.

Haec Caesari Diviciacus Haeduus dixit: Miserior et gravior fortuna Sequanis est quam reliquis populis, quod soli ne in occulto quidem queri neque auxilium implorare audent absentisque Ariovisti crudelitatem velut si1 coram adesset timent quia reliquis fugae facultas datur, Sequanis vero, qui intra fines suos Ariovistum receperunt, quorum oppida omnia in potestate eius sunt, omnes cruciatus sunt perferendi. His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis confirmavit pollicitusque est sibi eam rem curae futuram (magna erat ei spes et beneficio suo et auctoritate adductum Ariovistum finem iniuriis facturum esse) et concilium dimisit. Multae res Caesarem hortabantur ut Gallis auxilio veniret: sibi eam rem cogitandam et suscipiendam putabat in primis quod Haeduos, qui fratres consanguineique saepenumero a senatu appellati erant, in servitute atque in dicione videbat Germanorum teneri eorumque obsides esse apud Ariovistum ac Sequanos intellegebat: quod in tanto imperio populi Romani turpissimum sibi et rei publicae esse arbitrabatur. Paulatim autem2 Germanos consuescere Rhenum transire et in Galliam magnam eorum multitudinem venire populo Romano periculosum videbat existimabatque homines tam feros ac barbaros omnem Galliam occupaturos Italiamque petituros. Ipse autem Ariovistus tantos sibi spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus non videretur. Quamobrem ad Ariovistum legatos misit, qui cum eo aliquem locum conloquio deligerent. (Cesare)
1 velut si: come se, + cong. 2 autem: daltra parte, poi.

Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Per quali ragioni i Sequani si trovano in una situazione pi difficile delle altre popolazioni galliche? 2. Cosa spinge Cesare ad accettare la richiesta daiuto dellambasceria gallica? 3. Qual il compito che Cesare affida agli ambasciatori inviati presso Ariovisto? Strutture linguistiche 4. Che tipo di proposizione quod audent? 5. Quale valore assume il genitivo absentis Ariovisti? 6. Da quale verbo retto il dativo Sequanis?

Che tipo di proposizione qui receperunt? Quale costrutto riconosci nellespressione His rebus cognitis? 9. Che tipo di sobordinata ut veniret: finale, consecutiva, completiva di natura finale o completiva di natura dichiarativo-consecutiva? 10. I due quod che introducono le proposizioni quod videbat e quod arbitrabatur sono pronomi relativi o congiunzioni causali? 11. Che tipo di proposizione ut videretur? 12. Sottolinea tutti i dativi di interesse e di fine. 7. 8.

14

Unit 24 Il dativo

28

DALLITALIANO IN LATINO

Superiorit dei Romani nellarte della guerra

(dativo di interesse) I Greci ritengono che sia utile alla patria morire in battaglia contro il nemico. Tuttavia i cittadini devono combattere con prudenza e devono sacrificarsi solo quando ncessario: se infatti molti morissero in battaglia, la patria sarebbe ugualmente in grave pericolo. I Romani sono invece diversi dai Greci nelle questioni militari e non hanno mai ascritto a lode dei loro soldati la morte in battaglia non necessaria. Roma ha cos costruito limpero pi grande del mondo per la gloria sua e di tutti i suoi cittadini. Nessun popolo stato simile ai Romani nellarte della guerra e nessun esercito (nemmeno i Macedoni di Alessandro Magno) ha mai combattuto con uguale ambizione per la grandezza di un impero.

15

Unit 25

LACCUSATIVO
(accusativo semplice) Perraro accidit ut reges vera de se audiant. Me igitur iuvat liberum responsum referre, quod mulier quaedam paupercula Philippo regi dedit. Quae cum gravem controversiam de re familiari cum fratribus haberet, Philippum adiit ac multum diuque obsecravit, ut litem suam diiudicaret: Hoc unum te rogo1: ulciscere iniurias fratrum. Nisi me adiuveris, omnes fortunas meas desperabo. Miserere mei, o rex. Haec et talia saepe questa est; at rex, sive quod publicis negotiis distringebatur, sive quod eum pertaesum est diutinae ac molestae rogationis: Tempus me deficit respondebat cum potero, te advocabo; nunc abi. Illa tandem admodum libere: Haec quidem repulsa, exclamavit sane regem dedecet!. Haud frustra locuta est: Philippum enim sui facti puduit, nec solum aures ei praebuit, sed statim admisit ceterorum turbam, qui ab eo ius petebant2. (Igino)
1 Hoc rogo: Ti chiedo solo questo. 2 petebant: peto regge laccusativo della cosa che si chie-

29 Le richieste di una povera donna al re Filippo

de e lablativo retto da a o ab della persona alla quale si chiede.

30 La schiavit secondo Seneca

(accusativo semplice)

Seneca (4-65 d.C.), in questa lettera a Lucilio, parla della vita degli schiavi, indignandosi per le crudelt cui sono sottoposti.

I Libenter ex iis qui a te1 veniunt cognovi familiariter te cum servis tuis vivere: hoc prudentiam tuam, hoc eruditionem decet. Servi sunt. Immo homines. Servi sunt. Immo contubernales. Servi sunt. Immo humiles amici. Servi sunt. Immo conservi, si cogitaveris tantundem in utrosque licere fortunae. Itaque rideo istos qui turpe existimant cum servo suo cenare: quare, nisi quia superbissima consuetudo cenanti domino stantium servorum turbam circumdedit? Est ille plus quam capit, et ingenti aviditate onerat distentum ventrem ac desuetum iam ventris officio, ut maiore opera omnia egerat quam ingessit. At infelicibus servis movere labra ne in hoc quidem, ut loquantur, licet; virga murmur omne compescitur, et ne fortuita quidem verberibus excepta sunt, tussis, sternumenta, singultus; magno malo ulla voce interpellatum silentium luitur; nocte tota ieiuni mutique perstant. Sic fit ut isti de domino loquantur quibus coram domino loqui non licet. At illi quibus non tantum coram dominis sed cum ipsis erat sermo, quorum os non consuebatur, parati erant pro domino porrigere cervicem, periculum imminens in caput suum avertere; in conviviis loquebantur, sed in tormentis tacebant. II Deinde eiusdem arrogantiae proverbium iactatur, totidem hostes esse quot servos: non habemus illos hostes sed facimus. Alia interim crudelia, inhumana praetereo. Cum ad cenandum discubuimus, alius sputa deterget, alius reliquias temulentorum toro subditus colligit. Alius pretiosas aves scindit; per pectus et clunes certis ductibus circumferens eruditam manum frusta excutit, infelix. Adice obsonatores quibus dominici palati notitia subtilis est, qui sciunt cuius illum rei sapor excitet, cuius illum iuvet aspectus, cuius novitate nauseabundus erigi possit, quid iam ipsa satietate fastidiat, quid illo die esuriat. Cum his cenare non sustinet et maiestatis suae deminutionem putat ad eandem mensam cum servo suo accedere. (Seneca)
1 a te: riferito a Lucilio, il destinatario dellepistola.

Metello il Macedonico (accusativo semplice) Quinto Cecilio Metello fu eletto dapprima pretore, poi console, proconsole della Spagna Citeriore e infine censore. Combatt la terza guerra macedonica e sconfisse due volte Andrisco, che aveva dichiarato guerra a Roma poich si riteneva il legittimo erede di Macedonia. Con Metello la Macedonia fu sconfitta e fu ridotta a provincia romana. Si dice che dovette scontrarsi anche con gli Arcadi a Cheronea, per vendicare un torto subito da un ambasciatore romano a Corinto. In seguito
DALLITALIANO IN LATINO

31

16

Unit 25 Laccusativo

rinunci al suo incarico in favore del console Mumnio. Inizialmente sembrava che fosse sconveniente1 per lui celebrare il trionfo. Tuttavia, dopo la vittoria di Scarpheia, tornato a Roma ottenne finalmente il trionfo che si addice a un condottiero. Combatt contro i Celtiberi, dopo aver espugnato le loro citt e accerchiato gli accampamenti. Eletto censore, esort i suoi concittadini a vergognarsi della loro condotta morale e a non aver compassione degli uomini disonesti e dissoluti. Egli riteneva che a un popolo si addicessero costumi morigerati, per questo stabil che il matrimonio fosse obbligatorio. Nonostante i contrasti con Publio Cornelio Scipione Emiliano, Metello pianse per la sua morte e non derise mai i suoi meriti. Egli credeva che ogni uomo coraggioso potesse giovare allo Stato.
1 fosse sconveniente: usa dedecet.

32 Il giuramento dei catilinari

(doppio accusativo)

Catilina raduna i suoi uomini per pianificare il colpo di stato (62 a.C.).

Postquam acceperunt Catilinae verba homines, quibus mala abunde omnia erant, sed neque res neque spes bona ulla, tametsi illis quieta movere magna merces videbatur: alii ex eo quaerebant quae condicio belli foret, alii quae praemia armis peterent. Tum Catilina pollicitus est tabulas novas1, proscriptionem locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quae bellum atque libido victorum fert; praeterea eos certiores fecit esse in Hispania citeriore Pisonem, in Mauretania cum exercitu P. Sittium Nucerinum, consili sui participes; petere consulatum C. Antonium, quem sibi collegam designare sperabat, hominem et familiarem et omnibus necessitudinibus circumventum. Ad hoc maledictis increpabat omnis bonos, suorum unum quemque nominans laudabat: admonebat alium egestatis, alium cupiditatis suae, compluris periculi aut ignominiae, multos victoriae Sullanae, quibus ea praedae fuerat. Postquam omnium animos alacres videt, cohortatus ut petitionem suam curae haberent, conventum dimisit. Fuerunt id temporis qui dicebant Catilinam, oratione habit, cum ad ius iurandum popularis sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse: inde cum post execrationem omnes degustavissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consuevit, aperuisse consilium suum, atque eo dictitare fecisse, ut inter se fidi magis forent, alius alii tanti facinoris conscii. Nonnulli ficta et haec et multa praeterea existimabant. (Sallustio)
1 tabulas novas: debiti.

33 La sapienza filosofica di Catone Uticense


Cicerone presenta ai giudici lintransigente virt filosofica di Catone.

(riepilogo)

In M. Catone, iudices, haec bona quae videmus divina et egregia ipsius scitote esse propria; quae non numquam requirimus, ea sunt omnia non a natura verum a magistro. Fuit enim quidam summo ingenio vir, Zeno, cuius inventorum aemuli Stoici nominantur. Huius sententiae sunt et praecepta eius modi: sapiens gratia numquam movetur; nemo misericors est nisi stultus et levis; viri non est neque exorari neque placari. Dicit sapientem nihil opinari, nullius rei paenitere, nulla in re falli, sententiam mutare numquam. Hoc homo ingeniosissimus, M. Cato, auctoribus eruditissimis inductus arripuit, neque disputandi caus, ut magna pars, sed ita vivendi. Philosophi autem nonnulli, moderati homines et temperati, aiunt apud sapientem valere aliquando gratiam; viri boni esse misereri; distincta genera esse delictorum et disparis poenas; esse apud hominem constantem ignoscendi locum; ipsum sapientem saepe aliquid opinari quod nescit, irasci non numquam; omnes virtutes mediocritate quadam esse moderatas. Hos ad magistros si aliqua te fortuna, Cato, cum ista natura detulisset, non tu quidem vir melior esses1 nec fortior nec temperantior nec iustior neque enim esse potes sed paulo ad lenitatem propensior. Huiusce modi Scipio ille fuit quem non paenitebat habere eruditissimum hominem Panaetium domi; cuius oratione et praeceptis, quamquam erant eadem ista quae te delectant, tamen asperior non est factus sed, ut accepi a senibus, lenissimus. (Cicerone)
1 si ... detulisset ... non ... esses: se ... ti avesse portato ... non saresti stato.

17

Unit 26

LABLATIVO
34 Linizio della guerra contro i Galli della Galazia
(ablativo del punto di partenza)
Dopo aver esortato i soldati romani a combattere alacremente contro i Galli, dal momento che questi hanno offerto il loro aiuto ad Antioco, re di Siria e acerrimo nemico dei Romani, il console Gneo Manlio Volsone inizia a marciare attraverso i territori sottratti ad Antioco.

I Eadem non aestate solum, sed etiam iisdem prope diebus, quibus haec a M. Fulvio consule in Aetolia gesta sunt, consul alter Cn. Manlius in Gallograecia bellum gessit. Vere primo Ephesum consul venit, acceptisque copiis ab L. Scipione et exercitu lustrato contionem apud milites habuit: adhortatus eos ad novum cum Gallis suscipiendum bellum. Laeti milites cum frequenti adsensu consulem audiverunt, partem virium Antiochi, Syriae regis, fuisse Gallos credentes. Consul Attalum, Eumenis fratrem, accersit a Pergamo, hortatusque ad capessendum secum bellum pollicentem suam suorumque operam domum ad comparandum dimittit. Paucos post dies profecto ab Epheso consuli ad Magnesiam occurrit Attalus cum mille peditibus equitibusque quingentis, Athenaeo fratre iusso cum ceteris copiis subsequi, commendat iis custodi Pergami, quos fratri regnoque fidos credebat. Consul collaudato iuvene cum omnibus copiis ad Maeandrum progressus castra posuit, quia vado superari amnis non poterat et contrahendae naves erant ad exercitum traiciendum. Transgressi Maeandrum ad Hieran Comen1 pervenerunt. II Fanum ibi augustum Apollinis et oraculum; sortes versibus haud inconditis dare vates dicuntur. Hinc alteris castris ad Harpasum flumen ventum est. Eodem et Athenaeus, Eumenis et Attali frater, cum Cretense Leuso et Corrago Macedone venit; mille pedites mixtarum gentium et trecentos equites secum adduxerunt. Consul nihil via degressus ad Antiochiam super Maeandrum amnem posuit castra. Huius amnis fontes Celaenis oriuntur. Celaenae urbs caput quondam Phrygiae fuit; migratum inde haud procul veteribus Celaenis, novaeque urbi Apameae nomen inditum ab Apama sorore Seleuci regis. Et Marsyas amnis, haud procul a Maeandri fontibus oriens, in Maeandrum cadit, famaque ita tenet Celaenis Marsyan cum Apolline tibiarum cantu certasse. Maeander ex arce summa Celaenarum ortus, media urbe decurrens, per Caras primum, deinde Ionas in sinum maris editur, qui inter Prienen et Miletum est. Ad Antiochiam in castra consulis Seleucus, Antiochi filius, ex foedere icto cum Scipione ad frumentum exercitui dandum venit. Inde ad Gordiutichos quod vocant processum est. Ex eo loco ad Tabas tertiis castris perventum. In finibus Pisidarum posita urbs est, in ea parte, quae vergit ad Pamphylium mare. Integris viribus regionis eius feroces ad bellandum habebat viros. Tum quoque equites in agmen Romanum eruptione facta haud modice primo impetu turbavere; deinde ut apparuit nec numero se nec virtute pares esse, in urbem compulsi veniam erroris petebant, dedere urbem parati. Quinque et viginti talenta argenti et decem milia medimnum tritici imperata; ita in deditionem accepti. (Livio)
1 ad Hieran Comen: a Iera Come, ad + acc.

Laboratorio di TRADUZIONE

Strutture linguistiche 1. Individua tutti i complementi di origine presenti nel passo. 2. Il costrutto acceptis copiis un ablativo assoluto: individua gli altri ablativi assoluti presenti nel passo. 3. Analizza il complemento a Pergamo: dopo aver individuato di quale complemento si tratta, elenca tutti i complementi composti con la preposizione

4. 5. 6.

7.

a/ab seguita dallablativo e individuane le funzioni. Che tipo di proposizione subordinata quia poterat? Come costruito il verbo dicuntur? Le forme verbali oriuntur, oriens e ortus derivano tutte dal verbo orior: analizzale e individua quale ablativo ricorre con questo verbo. Considera lespressione ad frumentum dandum: che valore ha questo costrutto?

18

Unit 26 Lablativo

35 La Germania (ablativo del punto di partenza)


Nel passo proposto, tratto dalla Germania, lo storico Tacito (55-117 d.C.), dopo aver dedicato la sua trattazione ad aspetti geografici della Germania, analizza alcune caratteristiche della societ dei Germani.

I Germania omnis a Gallis Raetisque et Pannoniis Rheno et Danuvio fluminibus, a Sarmatis Dacisque mutuo metu aut montibus separatur: cetera Oceanus ambit, latos sinus et insularum immensa spatia complectens, nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum aperuit. Rhenus, Raeticarum Alpium inaccesso ac praecipiti vertice ortus, modico flexu in occidentem versus septentrionali Oceano miscetur. Danuvius, molli et clementer edito montis Abnobae iugo effusus, plures populos adit. Germani celebrant carminibus antiquis Tuistonem deum terra editum. Ei filium Mannum, originem gentis conditoremque, Manno tres filios adsignant. II Fuisse et apud eos Herculem memorant, primumque omnium virorum fortium ituri in proelia canunt. Sunt illis haec quoque carmina quorum relatu, quem barditum vocant, accendunt animos futuraeque pugnae fortunam ipso cantu augurantur. Ceterum et Ulixen quidam opinantur longo illo et fabuloso errore in hunc Oceanum delatum adisse Germaniae terras, Asciburgiumque, quod in ripa Rheni situm hodieque incolitur, ab illo constitutum nominatumque; Germani reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus infinita ac libera potestas. Ceterum neque animadvertere neque vincire, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum, non quasi in poenam nec ducis iussu, sed velut deo imperante, quem adesse bellantibus credunt. (Tacito) (ablativo del punto di partenza) I Galli, praemissis equitibus, magno cursu ad oppidum Gergoviam contenderunt. Sub muro consistebant suorumque pugnantium numerum augebant. Erat Romanis nec loco nec numero aequa contentio; simul et cursu et spatio pugnae defatigati non facile recentes atque integros sustinebant. Caesar cum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copias videret, praemetuens suis ad T. Sextium legatum, quem minoribus castris praesidio reliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeriter educeret et sub infimo colle ab dextro latere hostium constitueret. Ipse paulum ex eo loco cum legione progressus, ubi constiterat, eventum pugnae exspectabat. Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero, nostri virtute confidebant. II Eodem tempore L. Fabius centurio quique una murum ascenderant, circumventi atque interfecti de muro praecipitabantur. M. Petronius, eiusdem legionis centurio, a multitudine oppressus ac sibi desperans multis iam vulneribus acceptis, manipularibus suis, qui illum erant secuti Quoniam inquit me una vobiscum servare non possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos cupiditate gloriae adductus in periculum deduxi. Vos data facultate vobis consulite. Simul in medios hostes inrupit duobusque interfectis reliquos a porta paulum submovit. Ita pugnans post paulo concidit ac suis saluti fuit. Nostri cum undique premerentur, sex et quadraginta centurionibus amissis deiecti sunt loco. Sed intolerantius Gallos insequentes legio decima tardavit, quae pro subsidio paulo aequiore loco constiterat. Hanc rursus XIII legionis cohortes exceperunt, quae ex castris minoribus eductae cum T. Sextio legato locum ceperant superiorem. Legiones ubi primum planitiem attigerunt, infestis contra hostem signis constiterunt. Eo die milites sunt paulo minus septingenti desiderati. (Cesare)

36 Un cruento combattimento fra Galli e Romani

19

Sezione 7 Sintassi dei casi

(ablativo del punto di partenza) I Caesar Aegypto atque Alexandria potitus1 reges constituit, quos Ptolomaeus testamento scripserat atque obtestatus erat populum Romanum ne mutarentur. Nam maiore ex duobus pueris rege amisso, minori tradidit regnum maiorique ex duabus filiis Cleopatrae, quae manserat in fide praesidiisque eius; minorem Arsinoen deducere ex regno statuit. Legiones ibi veteran sext secum reduct ceteras reliquit, ut firmum esset eorum regum imperium qui neque amorem suorum habere poterant, quod fideliter permanserant in Caesaris amicitia, neque vetustatis auctoritatem, paucis diebus reges constituti. Sic rebus omnibus confectis et conlocatis ipse profectus est in Syriam. II Dum haec in Aegypto geruntur, rex Deiotarus ad Domitium Calvinum cui Caesar Asiam finitimasque provincias administrandas tradiderat, venit oratum ne Armeniam minorem regnum suum neve Cappadociam regnum Ariobarzanis possideri vastarique pateretur a Pharnace rege; Domitius cum turpe populo Romano et C. Caesari victori sibique infame esse statueret regna sociorum atque amicorum ab externo rege occupari, nuntios confestim ad Pharnacen misit, ut Armenia Cappadociaque decederet. Interim legati a Pharnace responsa referunt: Cappadocia se decessisse, Armeniam minorem recepisse. Domitius profectus est in Armeniam locisque superioribus iter facere instituit: nam ex Ponto a Comanis iugum editum silvestre est, pertinens in Armeniam minorem, quo Cappadocia finitur ab Armenia. Cuius itineris has esse certas opportunitates cognoverat quod in locis superioribus nullus impetus repentinus accidere hostium poterat, et quod Cappadocia his iugis subiecta magnam commeatus copiam erat subministratura. III Complures interim legationes Pharnaces ad Domitium mittit: legati de pace agunt regiaque munera Domitio ferunt. Ea constanter omnia aspernabatur nec sibi quicquam fore antiquius quam dignitatem populi Romani et regna sociorum reciperare legatis respondebat. Domitius autem ex propinquis castris in aciem exercitum eduxit. Acriter varieque pugnatur. Ceciderunt eo proelio splendidi atque inlustres viri nonnulli, equites Romani. Quo tamen incommodo Domitius accepto reliquias exercitus dissipati collegit itineribusque tutis per Cappadociam se in Asiam recepit. Pharnaces, rebus secundis elatus, Pontum omnibus copiis occupavit ibique et victor et crudelissimus rex multa oppida expugnavit. (Bellum Alexandrinum)
1 potitus: impadronitosi, + abl.

37 Operazioni militari in Egitto e in Asia

38 Asdrubale giunge in Italia (ablativo del punto di partenza)


Asdrubale, fratello di Annibale, guida i Cartaginesi durante le operazioni militari della seconda guerra punica. Il pretore comunica ai consoli con una lettera che Asdrubale sta attraversando le Alpi, per congiungere il proprio esercito con le truppe di Annibale.

Auxerunt Romae tumultum litterae ex Gallia allatae ab L. Porcio praetore: Hasdrubalem movisse ex hibernis et iam Alpes transire; octo milia Ligurum conscripta armataque coniunctura se transgresso in Italiam esse. Hae litterae consules raptim confecto dilectu maturius quam constituerant exire in provincias coegerunt ea mente ut uterque hostem in sua provincia contineret neque coniungi aut conferre in unum vires pateretur. Plurimum in eam rem adiuvit opinio Hannibalis quod, etsi1 ea aestate transiturum in Italiam fratrem crediderat, haudquaquam tam facilem maturumque transitum exspectabat; ea tardius movendi ex hibernis causa fuit. Ceterum Hasdrubali et sua et aliorum spe omnia celeriora atque expeditiora fuere. Non enim receperunt modo Arverni eum deincepsque aliae Gallicae atque Alpinae gentes, sed etiam secutae sunt ad bellum. Ceterum quod celeritate itineris profectum erat, id mora ad Placentiam, dum frustra obsidet magis quam oppugnat, corrupit. Crediderat campestris oppidi facilem expugnationem esse, et nobilitas coloniae induxerat eum, magnum se excidio eius urbis terrorem ceteris ratum iniecturum. Non ipse se solum ea oppugnatione impediit, sed Hannibalem, post famam transitus eius, tanto spe sua celeriorem, iam moventem ex hibernis, continuerat. (Livio)
1 etsi: anche se, + ind.

20

Unit 26 Lablativo

39 Nabide, tiranno dei Lacedemoni, chiede lalleanza con i Romani


(ablativo del punto di partenza)
Durante le guerre macedoniche Filippo, re dei Macedoni, con lavvicinarsi dello scontro decisivo con i Romani decide di affidare a titolo fiduciario la citt di Argo a Nabide, tiranno dei Lacedemoni. Questi avrebbe dovuto restituirgliela se Filippo avesse vinto contro i Romani. Nabide accetta la proposta di Filippo ma poi decide di allearsi con i Romani.

I Philippus, Macedonum rex, optimum ratus Nabidi urbem Argivorum Lacedaemoniorum tyranno velut fiduciariam dare ut victori sibi restitueret, Philocli, qui Corintho Argisque praeerat, scribit ut tyrannum ipse conveniret. Philocles adicit, ad pignus futurae regi cum tyranno amicitiae, filias suas regem Nabidis filiis matrimonio coniungere velle. Tyrannus tradere ubi vellet1 urbem Philoclen iussit. Nocte ignaris omnibus acceptus in urbem est tyrannus: prima luce occupata omnia superiora loca portaeque clausae. Paucis principum inter primum tumultum elapsis, eorum absentium direptae fortunae; praesentibus aurum atque argentum ablatum, pecuniae imperatae ingentes. Contione inde advocata rogationes promulgavit, unam de tabulis novis, alteram de agro viritim dividendo. II Postquam in potestate Argivorum civitas erat, legatos Elatiam ad Quinctium consulem et ad Attalum, Asiae regem, Aeginae hibernantem mittit qui nuntiarent Argos in potestate sua esse et a Quinctio peterent ut eo veniret ad conloquium. Quinctius ut eo quoque praesidio Philippum nudaret cum adnuisset se venturum, mittit ad Attalum ut ab Aegina Sicyonem sibi occurreret; ipse ab Anticyra decem quinqueremibus quas iis forte ipsis diebus L. Quinctius frater eius adduxerat ex hibernis Corcyrae, Sicyonem tramisit. Iam ibi Attalus erat; qui cum tyranno ad Romanum imperatorem, non Romano ad tyrannum eundum diceret, in sententiam suam Quinctium traduxit ne in urbem ipsam Argos iret. Haud procul urbe Mycenica vocatur: in eo loco ut congrederentur convenit. Quinctius cum fratre et tribunis militum paucis, Attalus cum regio comitatu, Nicostratus Achaeorum praetor cum auxiliaribus paucis venit. Tyrannum ibi cum omnibus copiis opperientem invenerunt. Progressus armatus cum satellitibus armatis est in medium fere interiacentis campi: inermis Quinctius cum fratre et duobus tribunis militum, inermi item regi praetor Achaeorum et unus ex purpuratis latus cingebant. Ubi de condicionibus amicitiae coeptum agi est, Romanus duas postulare res, unam ut bellum cum Achaeis finiret, alteram ut adversus Philippum mitteret secum auxilia. Ea se missurum dixit; pro pace cum Achaeis indutiae impetratae. (Livio)
1 ubi vellet: quando voleva; il soggetto sottinteso Philocles.

40 Usipeti e Tencteri si scontrano con i Menapi e Cesare si prepara alla guerra contro i Germani (ablativo del punto di partenza)
Gli Usipeti e i Tencteri, popoli germanici, migrano al di qua del Reno: uno spostamento determinato dalla pressione esercitata dai bellicosissimi Svevi. Giunti infine nelle terre abitate dai Menapi, che per impediscono loro di attraversare il Reno, Usipeti e Tencteri vanno allo scontro. Intanto Cesare, informato di questi avvenimenti, si prepara alla guerra con i Germani.

I Usipetes et Tenctheri complures annos Sueborum vim sustinuerunt, ad extremum tamen agris expulsi et multis locis Germaniae triennium vagati ad Rhenum pervenerunt, quas regiones Menapii incolebant. Hi ad utramque ripam fluminis agros aedificia vicosque habebant. Sed tantae multitudinis adventu perterriti ex iis aedificiis, quae trans flumen habuerant, demigraverunt et cis Rhenum dispositis praesidiis Germanos transire prohibebant. Illi omnia experti cum neque vi contendere propter inopiam navium neque clam transire propter custodias Menapiorum possent, reverti se in suas sedes regionesque simulaverunt et tridui viam progressi rursus reverterunt atque omni hoc itinere una nocte equitatu confecto inscios inopinantesque Menapios oppresserunt, qui de Germanorum discessu per exploratores certiores facti sine metu trans Rhenum in suos vicos remigraverant. His interfectis navibusque eorum occupatis, flumen transierunt atque omnibus eorum aedificiis occupatis reliquam partem hiemis se eorum copiis aluerunt.

21

Sezione 7 Sintassi dei casi

II His de rebus Caesar certior factus et infirmitatem Gallorum veritus, quod sunt in consiliis capiendis mobiles et novis plerumque rebus student, nihil his committendum existimavit. Caesar, ne graviori bello occurreret, maturius quam consueverat ad exercitum proficiscitur. Eo cum venisset, ea quae fore suspicatus erat facta cognovit: missas legationes ab nonnullis civitatibus ad Germanos invitatosque eos uti ab Rheno discederent; Germani latius iam vagabantur et in fines Eburonum et Condrusorum, qui sunt Treverorum clientes, pervenerant. Principibus Galliae evocatis Caesar ea quae cognoverat dissimulanda sibi existimavit eorumque animis permulsis et confirmatis equitatuque imperato bellum cum Germanis gerere constituit. (Cesare)

Peleo e Teti (ablativo del punto di partenza) Peleo, re di Ftia, in Tessaglia, proveniva da Egina: fu esiliato da suo padre Eaco con suo fratello Telamone, poich aveva ucciso il suo fratellastro. Allontanatosi da Egina, Peleo giunse a Ftia e qui spos la figlia del re. Durante una battuta di caccia, colp accidentalmente il suocero e perci fu costretto a fuggire da Ftia. In seguito Zeus, il padre di tutti gli di, diede in sposa a Peleo la bellissima dea marina Teti, che allinizio non amava Peleo: infatti fuggiva da lui in ogni modo, e si trasformava in fuoco, poi diventava acqua e poi vento, si tramutava in un albero, in un leone e poi in un serpente e in una seppia. Ma alla fine Peleo riusc a sposare Teti e alle nozze parteciparono tutti gli di dellOlimpo, tranne la perfida Eris. Dallunione di Peleo e Teti nacque il fortissimo Achille: poich Teti desiderava rendere invulnerabile suo figlio, lo immerse nelle acque del fiume Stige. Peleo non approvava il desiderio di Teti: perci la dea si allontan dalla dimora di Peleo e affid Achille al Centauro Chirone. Poi ritorn a nuotare nel mare azzurro.
DALLITALIANO IN LATINO

41

(ablativo del punto di partenza) Sileno, precettore del dio Dioniso, fu ritrovato ubriaco in Frigia e venne condotto dal re della regione, il ricchissimo Mida, figlio di Gordio e di Cibele. Il re ospit Sileno e lo tratt con grande benevolenza. Dioniso allora volle ringraziare Mida per la sua gentilezza e realizz un desiderio del re. Mida desiderava essere il pi ricco di tutti gli uomini: cos con laiuto di Dioniso tramutava in oro ogni cosa con il solo tocco delle mani. Allimprovviso la sua reggia fu piena di oggetti preziosi: statue, vasi, oggetti doro erano ovunque. Allinizio Mida, abbagliato dalloro, gioiva del suo potere. Tuttavia, in seguito, non riusciva a mangiare nulla, perch anche il cibo si tramutava in oro. Allora, preso dalla disperazione, preg Dioniso di privarlo del suo potere, perch non voleva morire di fame. Il dio ordin al povero Mida di immergersi nel fiume Pattolo e il fiume allimprovviso fu pieno doro. In seguito Mida si comport ancora una volta da stolto. Si svolgeva una gara musicale fra Apollo e Pan: questi affermava di essere, con il suo flauto, pi melodioso di Apollo. Tmolo, che era il giudice della gara, disse che Apollo era pi abile di Pan; invece Mida afferm che Pan era migliore di Apollo. Cos il dio, adirato, fece crescere al re delle orribili orecchie dasino.

42

DALLITALIANO IN LATINO

Il re Mida

43 La cavalleria numida viene in aiuto allesercito romano


(ablativo strumentale)
Durante le guerra contro i Liguri, i Romani, comandati dal console Minucio, evitano una sicura sconfitta grazie al prezioso aiuto della cavalleria numida.

I Ligures Pisas iam quadraginta milibus hominum, adfluente cotidie multitudine ad famam belli spemque praedae, circumsedebant. Minucius consul Arretium die quam edixerat ad conveniendum militibus venit. Inde quadrato agmine ad Pisas duxit, et cum hostes non plus mille passuum ab oppido trans fluvium movissent castra, consul urbem haud dubie servatam adventu suo est ingressus. Postero die et ipse trans fluvium quingentos ferme passus ab hoste posuit castra. Inde levibus proeliis a populationi-

22

Unit 26 Lablativo

bus agrum sociorum tutabatur: in aciem exire non audebat novo milite. Ligures multitudine freti et in aciem exibant, parati de summa rerum decernere, et abundantes militum numero passim multas manus per extrema finium ad praedandum mittebant. II Diu nihil in Liguribus dignum memori gestum erat: extremo eius anni bis in magnum periculum res adducta est; nam et castra consulis oppugnata aegre sunt defensa et non ita multo post per saltum angustum cum duceretur agmen Romanum, ipsas fauces exercitus Ligurum insedit. Qua cum exitus non pateret, converso agmine redire institit consul. Et ab tergo fauces saltus occupatae a parte hostium erant Caudinaeque cladis memoria non animis modo sed prope oculis obversabatur. Numidas octingentos ferme equites inter auxilia habebat. Numidae equos conscendunt et obequitare stationibus hostium, neminem lacessentes, coeperunt. Nihil primo adspectu contemptius: equi hominesque paululi et graciles, discinctus et inermis eques, praeterquam quod iacula secum portat, equi sine frenis. Postremo subditis calcaribus per medias stationes hostium erumpunt et in agrum latiorem evecti omnia propinqua viae tecta incendunt. Proximo deinde vico inferunt ignem, ferro flammaque omnia pervastant. Fumus primo conspectus, deinde clamor trepidantium in vicis auditus, postremo seniores puerique refugientes tumultum in castris fecerunt. Momento temporis castra relicta erant, et obsidione liberatus consul quo intenderat pervenit. (Livio)

44 I Romani si preparano alla guerra contro Antioco, re di Siria


(ablativo strumentale)
Lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) racconta che i senatori, preoccupati per limminente guerra contro Antioco, re di Siria, attuano dei provvedimenti difensivi e nominano anticipatamente consoli e pretori.

I Expectatio nondum coepti cum Antiocho, Syriae rege, belli curae patribus erat. Nam per legatos identidem omnia explorabantur; tamen rumores temere sine ullis auctoribus orti multa falsa veris miscebant; inter quae allatum erat, cum in Aetoliam venisset Antiochus, extemplo classem eum in Siciliam missurum. Itaque senatus praetorem Atilium cum classe miserat in Graeciam; tamen, quia non copiis modo sed etiam auctoritate opus erat ad tenendos sociorum animos, T. Quinctium et Cn. Octavium et Cn. Servilium et P. Villium legatos in Graeciam misit; et ut M. Baebius ex Bruttiis ad Tarentum et Brundisium promoveret legiones decrevit; et ut M. Fulvius praetor classem navium viginti mitteret ad tuendam Siciliae oram. Praetor oppida omnia maritima quae in Graeciam versa erant praesidiis firmavit. II Addidit alimenta rumoribus adventus Attali, Eumenis fratris, qui nuntiavit Antiochum regem Hellespontum cum exercitu transisse et Aetolos ita se parare ut sub adventum eius in armis essent. Et Eumeni absenti et praesenti Attalo gratiae actae et aedes liberae, locus, lautia decreta et munera data: equi duo, bina equestria arma et vasa argentea centum pondo et aurea viginti pondo. Cum alii atque alii nuntii bellum instare adferrent, ad rem pertinere visum est consules primo quoque tempore creari. P. Scipioni consulatus datus est; additur ei de plebe collega M. Acilius Glabrio. Postero die praetores creati L. Aemilius Paulus, M. Aemilius Lepidus, M. Iunius Brutus, A. Cornelius Mammula, C. Livius et L. Oppius, utrique eorum Salinator cognomen erat; Oppius is erat qui classem viginti navium in Siciliam duxerat. Interim dum novi magistratus sortirentur provincias, M. Baebius a Brundisio cum omnibus copiis transire in Epirum est iussus et circa Apolloniam copias continere, et M. Fulvio praetori urbano negotium datum est ut quinqueremes novas quinquaginta faceret. (Livio)

23

Sezione 7 Sintassi dei casi

45 I Romani sconfiggono i Galli

(ablativo strumentale)

Sotto la guida del console Cn. Manlio, i Romani sconfiggono i Galli stanziati in Galazia.

I Ad Cuballum, Gallograeciae castellum, castra habentibus Romanis apparuere cum magno tumultu hostium equites nec turbarunt tantum stationes Romanas repente invecti sed quosdam etiam occiderunt. Qui tumultus cum in castra perlatus esset, effusus repente omnibus portis equitatus Romanus fudit fugavitque Gallos et aliquot fugientes occidit. Cn. Manlius consul, quia non comminus pugnam sed procul locis oppugnandis futuram praeceperat animo, ingentem vim pilorum, velitarium hastarum, sagittarum glandisque et lapidum paraverat, instructusque missilium apparatu ad Olympum montem ducit et a quinque ferme milibus castra locat. Postero die cum quadringentis equitibus progressum eum ad situm Gallicorum castrorum visendum equites hostium, duplex numerus, effusi e castris, in fugam averterunt; occisi quoque pauci fugientium, vulnerati plures. II Tertio die cum omnibus ad loca exploranda profectus, quia nemo hostium extra munimenta processit, tuto circumvectus montem, animadvertit meridiana regione terrenos colles esse, a septentrione arduas et rectas prope rupes atque, omnibus ferme aliis inviis, itinera tria esse, unum medio monte, qu terrena erant, duo difficilia ab hiberno solis ortu et ab aestivo occasu. Haec contemplatus eo die sub ipsis radicibus posuit castra; postero, sacrificio facto, cum primis hostiis litasset, trifariam exercitum divisum ducere ad hostem pergit. Ipse cum maxima parte copiarum, qu aequissimum aditum praebebat mons, ascendit. Equitatum cum elephantis in proxima tumulis planitie reliquit. III Galli quattuor milia fere armatorum ad tumulum imminentem viae minus mille passuum a castris occupandum mittunt, eo se rati veluti castello iter impedituros. Quod ubi Romani viderunt, expediunt sese ad pugnam. Ante signa modico intervallo velites eunt et funditores et Tralles et Thraeces. Missilibus ex intervallo loci proelium commissum est, primo par, Gallos loco adiuvante, Romanos varietate et copia telorum; procedente certamine nihil iam aequi erat. Scuta longa ceterum ad amplitudinem corporum parum lata, et ea ipsa plana, male tegebant Gallos. Nec tela iam alia habebant praeter gladios, quorum, cum manum hostis non consereret, nullus usus erat. Saxis utebantur. Sagittis, glande iaculis incauti ab omni parte configebantur. Pauci iam supererant Gallorum, qui effusa fuga castra repetunt pavoris et tumultus iam plena. Romanos victores deserti fuga hostium acceperunt tumuli. (Livio)
Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Cosa accade dopo che i Romani hanno stanziato laccampamento presso Cuballo? 2. Che caratteristiche ha il luogo in cui si stanziano i Romani? 3. Di quali armi si servono i Galli durante il combattimento? Strutture linguistiche 4. Sottolinea tutti gli ablativi strumentali. 5. Quale costrutto riconosci nellespressione cum perlatus esset? Da quale verbo deriva perlatus esset? Scrivine sul quaderno il paradigma completo. 6. Che tipo di proposizioni quia praeceperat? Ci sono altre subordinate dello stesso tipo, nel testo? 7. Il sostantivo vim laccusativo singolare di vis:

qual la declinazione di questo nome particolare della III declinazione? 8. Postero die un ablativo semplice che ha la funzione di un complemento di tempo determinato: individua gli altri ablativi con funzione analoga. 9. Come spieghi la presenza dei due infiniti esse e esse? 10. Individua tutti gli ablativi assoluti presenti nel passo. 11. Saxis un ablativo strumentale: quali sono i verbi che in genere si costruiscono con lablativo strumentale? 12. La proposizione qui repetunt una proposizione relativa propria o impropria?

24

Unit 26 Lablativo

46 Ritratto di Catone

(ablativo strumentale)

Fra patrizi e plebei sorge una contesa per ottenere la censura. Fra tutti si distingue per le sue notevoli qualit Marco Porcio Catone, di cui lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) delinea un interessante ritratto.

Censuram summa contentione petebant L. Valerius Flaccus P. et L. Scipiones Cn. Manlius Vulso L. Furius Purpurio patricii, plebeii autem M. Porcius Cato M. Fulvius Nobilior Ti. et M. Sempronii, Longus et Tuditanus. Sed omnes patricios plebeiosque nobilissimarum familiarum M. Porcius longe anteibat. In hoc viro tanta vis animi ingeniique fuit, ut quocumque loco natus esset, fortunam sibi ipse facturus fuisse videretur. Nulla ars neque privatae neque publicae rei gerendae ei defuit; urbanas rusticasque res pariter callebat. Ad summos honores alios scientia iuris, alios eloquentia, alios gloria militaris provexit. Huic versatile ingenium pariter ad omnia fuit: in bello manu fortissimus multisque insignibus clarus pugnis, idem postquam ad magnos honores pervenit, summus imperator, idem in pace iuris peritissimus, eloquentissimus. Vivit vigetque eloquentia eius sacrata scriptis omnis generis. Orationes et pro se multae et pro aliis et in alios: nam non solum accusando sed etiam causam dicendo fatigavit inimicos. Simultates nimio plures et exercuerunt eum et ipse exercuit eas. Asperi procul dubio animi et linguae acerbae et immodice liberae fuit, sed invicti a cupiditatibus animi, rigidae innocentiae, contemptor gratiae, divitiarum. In parsimonia, in patientia laboris periculique ferrei prope corporis animique. (Livio)

47 Avvenimenti del 181 a.C.

(ablativo strumentale)

Lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) racconta gli avvenimenti del 181 a.C.: il pretore Manlio fonda la colonia di Aquileia nella Spagna ulteriore e il proconsole Lucio Emilio Paolo riporta il trionfo sui Liguri Ingauni.

I In ulteriore Hispania Manlius praetor secunda aliquot proelia cum Lusitanis fecit. Aquileia colonia Latina eodem anno in agrum Gallorum est deducta. Tria milia peditum quinquagena iugera, centuriones centena, centena quadragena equites acceperunt. Tresviri deduxerunt P. Cornelius Scipio Nasica C. Flaminius L. Manlius Acidinus. Aedes duae eo anno dedicatae sunt, una Veneris Erycinae ad portam Collinam: dedicavit L. Porcius Licinus duumvir, vota erat a consule L. Porcio Ligustino bello, altera in foro holitorio Pietatis. Eam aedem dedicavit M. Acilius Glabrio duumvir; statuamque auratam, quae prima omnium in Italia est statuta aurata, patris Glabrionis posuit. II Per eosdem dies, quibus aedes hae dedicatae sunt, L. Aemilius Paulus proconsul ex Liguribus Ingaunis triumphavit. Transtulit coronas aureas quinque et viginti, nec praeterea quicquam auri argentique in eo triumpho latum. Captivi multi principes Ligurum antea currum ducti. Aeris trecenos militibus divisit. Auxerunt eius triumphi famam legati Ligurum pacem perpetuam orantes: ita in animum induxisse Ligurum gentem, nulla umquam arma nisi imperata a populo Romano sumere. Pax in Liguribus fuit. In Corsica pugnatum cum Corsis: ad duo milia eorum M. Pinarius praetor in acie occidit. Qua clade compulsi obsides dederunt et cerae centum milia pondo. Inde in Sardiniam exercitus ductus, et cum Iliensibus, gente ne nunc quidem omni parte pacata, secunda proelia facta. Carthaginiensibus eodem anno centum obsides redditi. (Livio)

Policrate (ablativo strumentale) Policrate per breve tempo regn nellisola di Samo con i suoi due fratelli. In seguito si impadron del potere assoluto e divenne il tiranno dellisola. Policrate si serv delle sue immense ricchezze per abbellire lisola di Samo: ricordiamo in particolare lo splendido tempio dedicato alla dea Era, che fu portato a termine dagli abitanti stessi dellisola. Erodoto racconta che Policrate era molto amico del sovrano egizio Amasi. Dato che Policrate era molto fortunato, il sovrano egizio pales la sua preoccupazione per la fortuna del suo amico: diceva che gli uomini, che per molto tempo godono di una buona sorte, allimprovviso vengono colpiti dalla sventura. Cos consigli a Policrate di separarsi da
DALLITALIANO IN LATINO

48

25

Sezione 7 Sintassi dei casi

un oggetto cui teneva molto, per evitare che allimprovviso la cattiva sorte lo colpisse. Policrate accett il consiglio dellamico: si imbarc su una nave e gett in mare un anello preziosissimo; quindi torn alla sua dimora. Il giorno dopo un pescatore, che aveva preso un pesce molto grande, lo don a Policrate. Accadde allora un avvenimento singolare, degno di essere ricordato: il cuoco trov nelle interiora del pesce il preziosissimo anello e lo restitu al tiranno. Policrate rifer ad Amasi laccaduto. Allora il sovrano dellEgitto decise di allontanarsi da lui, perch sapeva che la fortuna dellamico non sarebbe durata per sempre ma allimprovviso una terribile sciagura avrebbe colpito il suo amico e non voleva soffrirne. Poco tempo dopo infatti Policrate fu barbaramente ucciso dal satrapo di Sardi.

Artemisia I e Artemisia II (ablativo strumentale) Artemisia, figlia di Ligdamo di Alicarnasso, era la sovrana della Caria. Racconta Erodoto, famoso storico greco, che Artemisia prese parte alla spedizione contro i Greci, organizzata dal re dei Persiani Serse. Era una donna di grande coraggio: durante le operazioni di guerra dimostr un valore e una tenacia straordinari. Con molto zelo guid personalmente le sue cinque navi e dimostr di essere molto pi coraggiosa dei soldati di Serse. I Greci tentarono di ucciderla, perch non volevano che una donna partecipasse a una spedizione di guerra. Tuttavia il loro tentativo fu vano, perch Artemisia decise di ritirarsi presto dalla battaglia. Dagli storici sappiamo che unaltra Artemisia fu sovrana della Caria: costei era la moglie di Mausolo, che fond la bellissima citt di Alicarnasso. Alla morte di suo marito Artemisia si impadron del potere e per breve tempo regn in Caria. Presa da profonda tristezza, fece erigere un monumento sepocrale per suo marito, che superava per bellezza e grandiosit molte altre opere darte.
DALLITALIANO IN LATINO

49

50 Teossena preferisce morire piuttosto che cadere prigioniera di Filippo


(riepilogo sullablativo) I Philippus, Macedonum rex, Herodicum principem Thessalorum multis ante annis occiderat; generos quoque eius postea interfecit. In viduitate relictae filiae singulos filios parvos habentes. Theoxena et Archo nomina iis erant mulieribus. Theoxena multis petentibus aspernata nuptias est: Archo Poridi cuidam, longe principi gentis Aenianum, nupsit et apud eum plures enixa partus, parvis admodum relictis omnibus, decessit. Theoxena, ut in suis manibus liberi sororis educarentur, Poridi nupsit; suum sororisque filios in eadem habebat cura. Postquam regis edictum de comprehendendis liberis eorum, qui interfecti essent1, accepit, ausa est dicere se sua manu omnes interfecturam. Poris abominatus mentionem tam foedi facinoris Athenas deportaturum eos ad fidos hospites dixit, comitemque ipsum fugae futurum esse. II Proficiscuntur ab Thessalonica Aeneam ad statum sacrificium, quod Aeneae conditori cum magna caerimonia quotannis faciunt. Ibi die per sollemnes epulas consumpto navem praeparatam a Poride sopitis omnibus de tertia vigilia conscendunt tamquam redituri in Thessalonicam: sed traicere in Euboeam erat propositum. Regii, qui praeerant custodiae portus, lembum armatum ad retrahendam eam navem miserunt cum gravi edicto, ne reverterentur sine ea. Cum iam appropinquabant, Poris quidem ad hortationem remigum nautarumque intentus erat. Ferox interim femina, ad multo ante praecogitatum revoluta facinus, venenum diluit ferrumque promit et posito in conspectu poculo strictisque gladiis mors inquit una vindicta est. Viae ad mortem hae sunt. Agite, iuvenes mei, primum, qui maiores estis, capite ferrum aut haurite poculum, si segnior mors iuvat. Et hostes aderant et auctor mortis instabat. Alii alio leto absumpti semianimes e nave praecipitantur. Ipsa deinde virum comitem mortis complexa in mare sese deiecit. Nave vacua dominis regii potiti sunt. (Livio)
1 qui interfecti essent che erano stati uccisi.

26

Unit 27

DETERMINAZIONI DI TEMPO E DI LUOGO


51 La guerra fra i Romani e gli Equi
(determinazioni di tempo)
I Romani si trovano a dover affrontare un duro attacco da parte degli Equi.

I Iam pridem haud dubium erat quin1 cum Aequis alter consulum bellum gereret. Itaque Aequi ab Ecetranis Volscis praesidium petiverunt; quo cupide oblato adeo civitates hae perpetuo in Romanos odio certaverunt bellum summa vi parabatur. Tum sentiunt Hernici et praedicunt Romanis Ecetranum ad Aequos descisse. Sp. Furius consulum alter cui ea provincia evenerat profectus in Aequos, Hernicorum in agro populabundum hostem invenit, ignarusque multitudinis, quia nusquam universa conspecta fuerat, imparem copiis exercitum temere pugnae commisit. Primo concursu pulsus se intra castra recepit. Neque is finis periculi fuit; namque et proxima nocte et postero die tanta vi castra sunt circumsessa atque oppugnata ut ne nuntius quidem inde mitti Romam posset multos dies. Postea Hernici et male pugnatum et consulem exercitumque obsideri nuntiaverunt, et patribus Postumium, alterum consulum, efficere videbatur ne quid res publica detrimenti caperet. II Multi per eos dies motus multique impetus hinc atque illinc facti sunt, quia superante multitudine hostes carpere multifariam vires Romanas, ut non suffecturas ad omnia, adgressi sunt; simul castra oppugnabantur, simul pars exercitus ad populandum agrum2 Romanum missa urbemque ipsam temptandam. L. Valerius ad praesidium urbis relictus, consul Postumius ad arcendas populationes3 finium missus est. Nihil remissum ab ulla parte curae aut laboris; vigiliae in urbe, stationes ante portas praesidiaque in muris disposita, et, quod necesse erat in tanto tumultu, iustitium per aliquot dies servatum. Interim in castris Furius consul, cum primo quietus obsidionem passus esset, in incautum hostem decuman port erupit at metu substitit ne qua ex parte altera in castra vis fieret. Furium legatum frater idem consulis erat longius extulit cursus. Ita exclusus multis saepe frustra conatibus captis ut viam sibi ad castra faceret, usque ad exitum acriter dimicans, cecidit. (Livio)
1 quin: che, + cong. 2 ad populandum agrum: proposizione finale. 3 ad arcendas populationes: proposizione finale.

Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Con chi si alleano gli Equi? 2. Chi informa i Romani ogni volta che se ne presenta loccasione? 3. Come si comporta il senato di fronte allaccaduto? 4. Chi perde la vita combattendo? Strutture linguistiche 5. Sottolinea i complementi di tempo determinato e

6. 7. 8. 9.

cerchia quelli di tempo continuato, specificando ogni volta in che modo sono espressi. Che significa petiverunt? Come costruito? Come costruito videbatur? Che tipo di proposizione retta da ne? Che forma temptandam? Quale costrutto tipicamente latino riconosci?

52 La storia di Roma e le et delluomo (determinazioni di tempo)


Con grande originalit Floro (II secolo d.C.) riassume la storia di Roma in quattro gradus, corrispondenti alle et delluomo: infanzia, adolescenza, maturit, vecchiaia.

Si quis populum Romanum quasi unum hominem consideret totamque eius aetatem percenseat, ut1 coeperit utque adoleverit, ut quasi ad quandam iuventae frugem pervenerit, ut postea velut consenuerit, quattuor gradus processusque eius inveniet. Prima aetas sub regibus fuit prope per annos quadringentos, quibus circum urbem ipsam cum finitimis luctatus est. Haec erit eius infantia. Sequens a Bruto
1 ut: come, in qual modo.

27

Sezione 7 Sintassi dei casi

Collatinoque consulibus in Appium Claudium Quintum Fulvium consules centum quinquaginta annos patet, quibus Italiam subegit. Hoc fuit tempus viris armis incitatissimum, ideoque quis adulescentiam dixerit2. Deinceps ad Caesarem Augustum centum et quinquaginta anni, quibus totum orbem pacavit. Hic iam ipsa iuventas imperii et quaedam quasi robusta maturitas. A Cesare Augusto in saeculum nostrum haud multo minus anni ducenti, quibus inerti Caesarum quasi consenuit atque decoxit, nisi quod sub Traiano principe movit lacertos et praeter spem omnium senectus imperii quasi reddita iuventute revirescit. (Floro)
2 dixerit: potrebbe definirla, cong. potenziale.

Il cursus honorum (determinazioni di tempo) La carriera politica romana iniziava ufficialmente dopo dieci anni di servizio militare nella cavalleria romana. Tuttavia, questa regola non era molto rigida. A Roma i candidati venivano scelti per la reputazione e per la famiglia cui appartenevano. I passaggi del cursus honorum avvenivano ogni anno tramite elezioni dirette. I candidati con almeno trentanni diventavano questori. I patrizi potevano accedere a questa carica e ad altre cariche due anni prima. I questori si occupavano dellamministrazione finanziaria e al termine della loro carica diventavano membri del senato. Allet di trentasei anni, chi era stato questore poteva essere eletto edile. Gli edili si occupavano dellamministrazione della citt e, alla fine della loro carica, organizzavano dei giochi. I pretori venivano eletti tra candidati di almeno trentanove anni e potevano comandare una legione e governare, al termine della carica, province non assegnate ai consoli. La carica di console era la pi prestigiosa destinata a uomini di almeno quarantadue anni. Dopo la riforma di Augusto, i consoli potevano essere eletti anche allet di trentatr anni. Essi per un anno governavano legioni e alla fine del mandato province importanti. Si poteva essere eletto console una seconda volta, dopo dieci anni dalla prima. I censori venivano eletti ogni cinque anni e rimanevano in carica per diciotto mesi anzich per dodici. Essi potevano stabilire lespulsione dei membri del senato, considerati indegni. La carica di tribuno della plebe non faceva parte del cursus honorum, ma era ugualmente molto importante per i plebei e, dopo let repubblicana, anche per gli imperatori, che avevano la tribunicia potestas.
DALLITALIANO IN LATINO

53

(determinazioni di luogo) I Romani costruirono lunghe strade dritte per scopi politici, militari e commerciali. Le strade erano necessarie per la crescita dellimpero, poich consentivano gli spostamenti dellesercito. Con il nome di via si indicavano tutte le strade che partivano da Roma e arrivavano ai territori posti al di fuori della citt. Inizialmente, a ogni strada veniva dato il nome della citt a cui conduceva: la via Ardeatina fu chiamata cos perch portava verso Ardea. Altre avevano il nome dei popoli che raggiungevano, come la via Latina, o delle funzioni che avevano, come la via Salaria, attraverso la quale veniva trasportato il sale. Successivamente, venne dato il nome dei magistrati, soprattutto censori e consoli, che le avevano costruite. La via Appia fu chiamata cos da Appio Claudio Cieco, che voleva costruire una strada per arrivare fino alla Magna Grecia, durante le guerre sannitiche. Si dice che tutte le strade portano a Roma, poich in questo modo si potevano controllare le province ed evitare insurrezioni. Durante limpero, ventinove strade partivano da Roma e si irradiavano verso lItalia; altre percorrevano tutti i territori dellimpero, dalla Britannia alla Mesopotamia, dalla penisola iberica alla Dacia. Prima Giulio Cesare e poi Marco Antonio ordinarono a tre geografi greci, Zenodoxus, Teodoto e Policlito, di scrivere litinerario principale di tutte le strade dellimpero. Dopo venticinque anni di lavoro, litinerario scolpito sulla pietra fu esposto vicino al Pantheon. L i viaggiatori potevano copiare liberamente litinerario che li interessava.

54

DALLITALIANO IN LATINO

Le strade romane

28

Unit 28

LA SINTASSI DEL VERBO


55 Un assedio fallito
(verbi transitivi)
I Cartaginesi, asserragliati in una citt sul mare, sono assediati dai Romani e, dopo un primo scontro sfavorevole, decidono di ritirarsi; Scipione, il generale romano, d quindi lordine di assaltare le mura con le scale. I Romani, rinvigoriti dalla fuga dei nemici ormai allo sbando, si arrampicano lungo le scale tentando per questa via di entrare in citt; le mura si rivelano per pressoch insuperabili e per di pi lo sbarco delle navi romane che dovrebbero attaccare la citt dalla parte del mare si rivela un insuccesso. A quel punto Scipione costretto a dare il segnale della ritirata, infondendo nei Cartaginesi un certo ottimismo.

Cum terra marique instrui hostium oppugnationem Carthaginensium dux videret et ipse copias disponit; patefact deinde port militum magnam partem emittit. Romani duce ipso praecipiente parumper cesserunt et primo haud impares steterunt acies; subsidia deinde summissa e Romanis castris averterunt in fugam hostes. Trepidatio vero non in proelio maior quam tota urbe fuit: multae stationes pavore atque fuga desertae sunt relictique muri. Ubi egressus Scipio in tumulum animadvertit multis partibus nudata defensoribus moenia esse, omnes e castris excitos ire ad oppugnandam urbem et ferre scalas iubet. Itaque in vulnera ac tela Romani milites ruunt, neque illos muri neque superstantes armati arcere queunt quin certatim adscendant1. Ab navibus eodem tempore ea quae mari adluitur pars urbis oppugnari coepta est, at ibi dum appellunt, dum raptim exponunt scalas militesque dum in terram evadere properant, ipsa festinatione et certamine alii alios impediunt. Inter haec repleverat iam Poenus dux armatis muros et vis magna ex ingenti copia congesta telorum suppeditabat atque moenia ipsa Carthaginenses defendere potuerunt. Rarae enim scalae altitudini aequari poterant et quo quaeque altiores, eo infirmiores erant; itaque quidam stantibus scalis cum altitudo caliginem oculis offudisset, ad terram delati sunt. Cum passim homines scalaeque ruerent et audacia atque alacritas hostium cresceret, signum receptui Romanis militibus datum est; quod spem obsessis dedit capi urbem non posse. (Livio)
1 arcere ... adscendant: riescono a impedire che facciano a gara per scalare (le mura).

Lincendio della citt di Velletri (verbi transitivi) I cittadini di Velletri si affrettarono a uscire dalla citt a causa di un grande incendio che in poco tempo aveva distrutto la maggior parte delle case. Essi si fermarono fuori dalle mura perch volevano aspettare i pi lenti, ma dopo poche ore il frastuono di una torre che crollava spavent tutti e si inizi a gridare e a correre. Alcune madri nella fuga avevano perso i figli e si tormentavano; volevano tornare indietro per salvarli dalle fiamme ma la citt ormai bruciava tutta e furono trattenute a stento dai loro mariti. Quando arriv la notte lincendio si poteva vedere da molto lontano e aveva ormai ucciso molti cittadini: morirono circa trecento persone e decine di animali.
DALLITALIANO IN LATINO

56

29

Unit 29

LINDICATIVO
57 La tempesta improvvisa e lapprodo dei naufraghi a Crotone
(tempi dellindicativo) I
Encolpio, eroe del Satyricon di Petronio (I secolo d.C.), racconta come ha affrontato una tempesta in alto mare insieme ai suoi compagni.

Dum haec taliaque iactamus, inhorruit mare nubesque undique adductae obruerunt tenebris diem. Discurrunt nautae ad officia trepidantes velaque tempestati subducunt. Sed nec certus fluctus ventus impulerat1, nec quo destinaret cursum gubernator sciebat. Siciliam modo ventus dabat2, saepissime Aquilo convertebat huc illuc obnoxiam ratem, et quod omnibus procellis periculosius erat, tam spissae repente tenebrae lucem suppresserant, ut ne proram quidem totam gubernator videret. Itaque pernicies postquam manifesta convaluit, Lichas3 trepidans ad me supinas porrigit manus. Et illum quidem vociferantem in mare ventus excussit, repetitumque infesto gurgite procell circumegit atque hausit. Tryphaenam autem prope iam exanimatam fidelissimi rapuerunt servi, scaphaeque impositam cum maxima sarcinarum parte abduxerunt certissimae morti4. II
La tempesta si placa e i naufraghi raggiungono il lido.

Hoc peracto libenter officio5 destinatum carpimus iter, ac momento temporis in montem sudantes conscendimus, ex quo haud procul impositum arce sublimi oppidum cernimus. Nec quid esset sciebamus errantes, donec a vilico quodam Crotona esse cognovimus, urbem antiquissimam et aliquando Italiae primam. Cum deinde diligentius exploraremus qui homines inhabitarent nobile solum, quodve genus negotiationis praecipue probarent post attritas bellis frequentibus opes: O mi inquit hospites, si negotiatores estis, mutate propositum aliudque vitae praesidium quaerite. Sin autem urbanioris notae homines sustinetis semper mentiri, recta ad lucrum curritis. In hac enim urbe non litterarum studia celebrantur, non eloquentia locum habet, non frugalitas sanctique mores laudibus ad fructum perveniunt, sed quoscunque homines in hac urbe videritis, scitole in duas partes esse divisos. Nam aut captantur aut captant. (Petronio)
1 nec certus impulerat: il vento cambiava direzione di 4 certissimae morti: dat. retto da abduxerunt, strappa-

continuo. 2 dabat: spingeva verso. 3 Lychas: Lica; un uomo.


Laboratorio di TRADUZIONE

rono a.
5 officio: si tratta del funerale di Lica.

Comprensione 1. Quali compagni di viaggio vengono nominati da Encolpio? 2. Che cosa accade a Lica? 3. Dove approdano dopo la tempesta? 4. Che cosa dice il contadino a proposito della citt dove si trovano? Strutture linguistiche 5. Analizza tutte le forme di indicativo presente,

6. 7. 8.

imperfetto e perfetto presenti nel brano e specificane il valore. Perch nella prima parte del brano si alternano forme di perfetto e forme di presente? Come va tradotta lespressione periculosius erat? Il termine latino gubernator significa timoniere. Secondo te, il termine governatore ha conservato in parte il significato originario?

58 DALLITALIANO IN LATINO Le fanciulle romane (tempi dellindicativo) Fin dallantichit, le donne erano molto svantaggiate rispetto agli uomini. Il giorno della nascita1 avveniva il rito del riconoscimento per i neonati. I bambini vengono deposti davanti al padre2, che con un gesto manifesta la sua volont: se solleva il neonato, costui riconosciuto, altrimenti viene
1 il giorno della nascita: usa dies natalis. 2 padre: usa pater familias.

30

Unit 29 Lindicativo

esposto nella pubblica via, dove pu morire di fame e di freddo. Generalmente il padre riconosceva soltanto i figli maschi. Lo storico Dionigi DAlicarnasso parla di una legge, attribuita a Romolo, la quale stabiliva che il padre avrebbe dovuto riconoscere almeno la figlia primogenita. Ci accadeva per evitare un numero eccessivo di abbandoni di figlie femmine. Per le bambine salvate dalla volont del padre o dalla carit di qualcun altro, dopo i primi otto giorni di vita3 ha luogo il rito di purificazione, in cui vengono invocate delle divinit che presiederanno al suo destino. Parenti e amici portano doni e i genitori assegnano il nome. Mentre ai maschi venivano assegnati tre nomi, alla femmina era destinato soltanto un nome, in genere quello della famiglia4. In quello stesso giorno, ai maschi veniva appeso al collo un pendaglio doro5; alle femmine, invece, veniva data una bambola, che avrebbero dovuto deporre sullaltare della casa dorigine il giorno del loro matrimonio. Le ragazze potevano andare a scuola, ma per un periodo pi breve rispetto ai coetanei maschi. Alle fanciulle era permesso di giocare con i dadi, il cerchio e le noci e di dedicarsi alla danza e al canto.
3 i primi di vita: usa primordia. 4 famiglia: usa gens. 5 pendaglio doro: usa bulla.

59 Linfanzia dellimperatore Aureliano

(uso relativo dei tempi dellindicativo)

Alcuni presagi annunciano che Aureliano (214-275 d.C.) diventer imperatore.

Divus Aurelianus ortus, ut plures loquuntur, Sirmii familia obscuriore, ut nonnulli, Dacia ripensi. A prima aetate ingenio vivacissimus, viribus clarus, nullum umquam diem praetermisit, quamvis festum, quamvis vacantem, quo non se pilo et sagittis ceterisque armorum exerceret1 officiis. Matrem quidem eius Callicrates Tyrius, Graecorum longe doctissimus scriptor, sacerdotem templi Solis invicti in vico eo, in quo habitabant parentes, fuisse dicit. Habuisse quin etiam non nihilum divinationis, adeo ut aliquando marito suo iurgans ingesserit, cum eius et stultitiam increparet et vilitatem: En imperatoris patrem!. Ex quo constat illam mulierem scisse fatalia. Idem dicit auspicia imperii Aureliano haec fuisse: primum pueri eius pelvem serpentem plerumque cinxisse neque umquam occidi potuisse, postremo ipsam matrem, quae hoc viderat, serpentem quasi familiarem occidere noluisse. His accedit quod ex palliolo purpureo, quod Soli sui temporis imperator obtulerat, sacerdos mulier crepundia2 filio fecisse perhibetur. Addit etiam illud, quod vinctum fasceola Aurelianum aquila innoxie de cunis levaverat et in aram posuerat, quae iuxta sacellum forte sine ignibus erat. Idem auctor ait vitulum matri eius natum mirae magnitudinis, candidum sed purpurantibus maculis, ita ut haberet in latere uno Ave et in alio coronam. Fuerunt et postea multa omina iam militanti futuri, ut res monstravit, imperii. (Historia Augusta)
1 quo non ... exerceret: in cui non si esercitasse. 2 crepundia: qui ha il significato di fasce.

60 Il viaggio di Cicerone

(stile epistolare)

Cicero Tironi suo s. p. d. Nos a te, ut scis, discessimus a. d. IIII Non. Nov., Leucadem venimus a. d. VIII Id. Nov., a. d. VII Actium. Ibi propter tempestatem a. d. VI Id. morati sumus. Inde a. d. V Id. Corcyram bellissime navigavimus. Ibi retenti ventis sumus usque ad a. d. VIIII Kal. Dec. Interea qui cupide profecti sunt multi naufragia fecerunt. Nos eo die cenati solvimus. Inde Austro lenissimo caelo sereno nocte illa et die postero in Italiam ad Hydruntem ludibundi pervenimus eodemque vento postridie hora IIII Brundisium venimus. A. d. V Kal. Dec. servus Cn. Planci Brundisii tandem aliquando mihi a te exspectatissimas litteras reddidit datas Id. Nov., quae me molestia valde levaverunt. Asclapo medicus plane confirmat propediem te valentem fore. Scio te omnia facturum esse ut nobiscum quam primum sis, sed tamen ita velim ut1 ne properes. Te hoc rogo et a te peto ne temre naviges (solent nautae festinare quaestus sui causa). Cautus sis, mi Tiro; mare magnum et difficile tibi est. Si poteris, cum Mescinio (caute is solet navigare), si minus, cum honesto aliquo homine, cuius auctoritate navicularius moveatur. In hoc omnem diligentiam si adhibueris teque nobis incolumem stiteris, omnia a te habebo. Etiam atque etiam, noster Tiro, vale. Medico, Curio, Lysoni de te scripsi diligentissime. Vale et salve. XIV Kal. Mai.
1 ita velim ut: vorrei che.

31

Sezione 8 Sintassi del verbo

61 DALLITALIANO IN LATINO Una lettera di Cicerone a Varrone (stile epistolare) Cicerone saluta Varrone. Anche se non ho di cosa scriverti, ciononostante non ho potuto non dare nulla a Caninio che veniva da te. Ti scrivo perci ci che credo che tu voglia, (cio) che presto verr da te. Considera, ti prego1, se giusto che noi stiamo in questi luoghi, mentre divampa un cos grande e grave incendio2 in citt. Sebbene la situazione sia tanto triste, sembra tuttavia che le nostre arti portino non so in che modo frutti pi copiosi di quanto (ne) portassero un tempo, sia perch non troviamo conforto in nessunaltra cosa, sia perch la gravit della malattia fa s che abbiamo bisogno della medicina e ora si riveli la sua forza, che non avvertivamo quando eravamo in salute. Stammi bene. Consegnata a Roma il giorno precedente alle idi di febbraio.
1 ti prego: usa quaeso. 2 mentre incendio: si tratta della guerra civile fra Cesare e Pompeo.

62 Il tribunato di Gaio Gracco (riepilogo sullindicativo)


I Decem deinde interpositis annis, qui Ti. Graccum idem Gaium fratrem eius occupavit furor, tam virtutibus eius omnibus quam huic errori similem, ingenio etiam eloquentiaque longe praestantiorem. Qui cum summa quiete animi civitatis princeps esse posset, vel vindicandae fraternae mortis grati vel praemuniendae regalis potentiae eiusdem exempli tribunatum ingressus, longe maiora et acriora petens dabat civitatem omnibus Italicis, extendebat eam paene usque Alpis, dividebat agros, vetabat quemquam civem plus quingentis iugeribus habere, quod aliquando lege Licinia cautum erat, nova constituebat portoria, novis coloniis replebat provincias, iudicia a senatu trasferebat ad equites, frumentum plebi dari instituerat; nihil immotum, nihil tranquillum, nihil quietum, nihil denique in eodem statu relinquebat; quin alterum etiam continuavit tribunatum. II Hunc L. Opimius consul, qui praetor Fregellas exciderat, persecutus armis unaque Fulvium Flaccum, consularem ac triumphalem virum, aeque prava cupientem, quem C. Gracchus in locum Tiberii fratris triumvirum nominaverat, eumque socium regalis adsumpserat potentiae, morte adfecit. Id unum nefarie ab Opimio proditum, quod capitis non dicam Gracchi, sed civis Romani pretium se daturum idque auro repensurum proposuit. Flaccus in Aventino annatos ac pugnam ciens cum filio maiore iugulatus est; Gracchus profugiens, cum iam comprehenderetur ab iis, quos Opimius miserat, cervicem Euporo servo praebuit, qui non segnius se ipse interemit, quam domino succurrerat. Quo die singularis Pomponii equitis Romani in Gracchum fides fuit. Qui more Coclitis sustentatis in ponte hostibus eius, gladio se tranfixit. Ut Ti. Gracchi antea corpus, ita Gai mira crudelitate victorum in Tiberim deiectum est. (Velleio Patercolo)

(riepilogo sullindicativo) I Est fidei pietatisque nostrae declarare fortissimis militibus quam memores simus quamque grati. Quam ob rem promissa nostra atque ea, quae legionibus bello confecto tributuros nos spopondimus, hodierno senatus consulto renovanda censeo; aequum est enim militibus, talibus praesertim, honorem tribuere. Atque utinam, patres conscripti, civibus omnibus solvere nobis praemia liceret1! Quamquam nos ea, quae promisimus, studiose cumulata reddemus. Sed id quidem restat, ut spero, victoribus, quibus senatus fides praestabitur: quam quoniam difficillimo rei publicae tempore secuti sunt, eos numquam oportebit consilii sui paenitere. Sed facile est bene agere cum iis, a quibus etiam tacentibus flagitari videmur;
1 utinam ... liceret: magari si potesse.

63 Cicerone esalta il valore dei legionari

32

Unit 29 Lindicativo

illud admirabilius et maius maximeque proprium senatus sapientis est, grata eorum virtutem memoria prosequi, qui pro patria vitam profuderunt. Quorum de honore utinam mihi plura in mentem venirent2! II Duo certe non praeteribo, quae maxime occurrunt, quorum alterum pertinet ad virorum fortissimorum gloriam sempiternam, alterum ad leniendum maerorem et luctum proximorum. Placet igitur mihi, patres conscripti, legionis Martiae militibus et eis, qui una pugnantes occiderint, monumentum fieri quam amplissimum. Magna atque incredibilia sunt in rem publicam huius merita legionis. Haec se prima latrocinio abrupit Antoni, haec tenuit Albam, haec se ad Caesarem contulit; hanc imitata quarta legio parem virtutis gloriam consecuta est. Quarta victrix desiderat neminem; ex Martia non nulli in ipsa victoria conciderunt. O fortunata mors, quae naturae debita pro patria est potissimum reddita! Vos3 vero patriae natos iudico, quorum etiam nomen a Marte est, ut idem deus urbem hanc gentibus, vos huic urbi genuisse videatur. In fuga foeda mors est; in victoria gloriosa. (Cicerone)
2 utinam ... venirent: magari venissero 3 Vos: Cicerone si rivolge ai soldati.

33

Unit 30

IL CONGIUNTIVO
64 Felicit essere saldi nel giudizio e accontentarsi di ci che si ha
(congiuntivi di tipo volitivo)
Secondo Seneca (I secolo d.C.) felice chi riesce a mantenersi saldo nel proprio giudizio senza cedere ai piaceri e si accontenta di ci che ha senza pensare ai beni futuri.

Beata ergo vita est in recto certoque iudicio stabilita et inmutabilis. Tunc enim pura mens est et soluta omnibus malis, quae non tantum lacerationes sed etiam vellicationes effugerit, statura semper ubi constitit ac sedem suam etiam irat et infestante fortun vindicatura. Nam quod ad voluptatem pertinet, licet circumfundatur undique et per omnis vias influat animumque blandimentis suis leniat: quis mortalium, cui ullum superest hominis vestigium, per diem noctemque titillari velit et deserto animo corpori operam dare? Sed animus quoque inquit voluptates habebit suas. Habeat sane sedeatque luxuriae et voluptatium arbiter; inpleat se eis omnibus quae oblectare sensus solent, deinde praeterita respiciat et exoletarum voluptatium memor exultet prioribus futurisque iam immineat ac spes suas ordinet et, dum corpus in praesenti sagina iacet, cogitationes ad futura praemittat: hoc mihi videbitur miserior, quoniam mala pro bonis legere dementia est. Nec sine sanitate quisquam beatus est nec sanus cui futura pro optimis adpetuntur. Beatus ergo est iudicii rectus; beatus est praesentibus qualiacumque sunt contentus amicusque rebus suis; beatus est is cui omnem habitum rerum suarum ratio commendat. (Seneca)

65 Un nuovo modello educativo per i giovani

(congiuntivi di tipo volitivo)

Nella difesa di Celio, un giovane brillante e un po scapestrato, accusato fra laltro di aver tentato di avvelenare la sorella di Clodio, Clodia, Cicerone (I secolo a.C.) cerca di giustificare i nuovi costumi della giovent romana, che destano scandalo agli occhi dei moralisti legati allantico mos maiorum. A tale scopo propone un nuovo modello di educazione, pi liberale, in cui ai giovani sia concesso di godere moderatamente dei piaceri della vita, purch non perdano di vista i valori fondamentali.

Detur aliqui ludus aetati; sit adulescentia liberior; non omnia voluptatibus denegentur; non semper superet vera illa et derecta ratio; vincat aliquando cupiditas voluptasque rationem, dum modo1 illa in hoc genere praescriptio moderatioque teneatur. Parcat iuventus pudicitiae suae, ne spoliet alienam, ne effundat patrimonium, ne faenore trucidetur, ne incurrat in alterius domum atque familiam, ne probrum castis, labem integris, infamiam bonis inferat, ne quem vi terreat, ne intersit insidiis, scelere careat. Postremo cum paruerit voluptatibus, dederit aliquid temporis ad ludum aetatis atque ad inanis hasce adulescentiae cupiditates, revocet se aliquando ad curam rei domesticae, rei forensis reique publicae, ut ea quae ratione antea non perspexerat satietate abiecisse et experiendo contempsisse videatur. Ac multi quidem et nostra et patrum maiorumque memoria, iudices, summi homines et clarissimi cives fuerunt quorum, cum adulescentiae cupiditates defervissent, eximiae virtutes firmata iam aetate exstiterunt. Ex quibus neminem mihi libet nominare; vosmet vobiscum recordamini. Nolo enim cuiusquam fortis atque inlustris viri ne minimum quidem erratum cum maxima laude coniungere. (Cicerone)
1 dum modo: purch, + cong.

66

DALLITALIANO IN LATINO

Consigli per liberarsi dallangoscia

(congiuntivi di tipo volitivo) Non pu avere una vita tranquilla chi si preoccupa continuamente di prolungarla. Riflettiamo ogni giorno sulla possibilit di congedarci con animo sereno dalla vita e non abbarbichiamoci a lei come coloro che, mentre sono trascinati via dalle acque di un fiume, si aggrappano ai cespugli della riva. Viviamo serenamente e lasciamo da parte ogni angoscia. Facciamo in modo che la nostra ricchezza non diventi per noi causa di infelicit. Se siamo ricchi, siamo anche pronti a perdere la nostra ricchezza! Ci colpisca pure una tremenda sventura, vadano in rovina tutti i nostri possedimenti: noi avremo coraggio e manterremo saldo il nostro animo. Non confidiamo troppo nella nostra tranquil-

34

Unit 30 Il congiuntivo

lit presente: in un attimo la tempesta pu sconvolgere il mare e sommergere le barche che fino a quel momento navigavano ignare. Godiamo dunque del momento presente, perch non sappiamo quando arriver la tempesta, e impariamo a vivere in armonia con la povert: solo in questo modo potremo considerarci veramente ricchi.

67 La morte molto spesso liberazione dai mali, non fine dei beni
(congiuntivi di tipo potenziale) Quid est mali in morte? Non remaneant animi post mortem: mali vero quid adfert ista sententia? Nam si animus intererit ut corpus, nullus dolor post mortem esse potest. Praeterea, si verum quaerimus, mors a malis abducit, non a bonis. Pompeio, cum graviter Neapoli aegrotaret, melius est factum. Si tum esset extinctus, utrum a bonis rebus an malis discessisset? Certe a malis. Non enim cum Caesare bellum gessisset, non imparatus arma sumpsisset, non domum reliquisset, non ex Italia fugisset, non exercitu amisso nudus in servorum ferrum et manus incidisset. Haec mala morte effugisset. Quotiens non modo ductores nostri, sed universi etiam exercitus ad non dubiam mortem concurrerunt! Mortem non timuerunt: sin aliter L. Brutus1 in proelio non concidisset, non cum Latinis decertans pater Decius2, cum Etruscis filius, cum Pyrrho nepos se hostium telis obiecissent, non uno bello3 pro patria cecidissent Scipiones in Hispania, Paulus et Geminus in pugna Cannensi, Venusiae Marcellus, in silva Litana Albinus, in Lucania Gracchus. Num quis horum miser est hodie? Ne tum quidem post spiritum extremum miser erat; nec enim potest esse miser quisquam sensu perempto. (Cicerone)
1 L. Brutus: Lucio Giunio Bruto, che aveva cacciato i Tar-

quini da Roma; cadde in battaglia mentre cercava di impedire il ritorno del figlio di Tarquinio il Superbo, Arrunte. 2 Decius: Publio Decio Mure, che accett di sacrificarsi per propiziare la vittoria dei Romani contro i Latini nel 340 a.C. Il figlio e il nipote sono suoi omonimi: il primo mor nella battaglia del Sentino (295 a.C.) contro gli

Etruschi, il secondo nella battaglia di Ascoli Satriano (279 a.C.) contro Pirro. 3 uno bello: si allude alla seconda guerra punica (219202 a.C.), nella quale numerosi generali romani trovarono la morte in diversi teatri di battaglia: Gneo e Publio Cornelio Scipione, Lucio Emilio Paolo e Gneo Servilio Gemino, Marco Claudio Marcello, Lucio Postumio Albino e Tito Sempronio Gracco.

68 Lettera di Cicerone alla moglie Terenzia e ai figli durante lesilio


(congiuntivi di tipo potenziale)
In questa lettera Cicerone (I secolo a.C.) esprime tutto il suo dolore per la lontananza forzata dai familiari ed esprime le sue preoccupazioni per il futuro dei figli Tullia e Cicerone.

Ego minus saepe do ad vos litteras quam possum propterea quod, cum aut scribo ad vos aut vestras lego, conficior lacrimis sic ut ferre non possim. Quod utinam minus vitae cupidi fuissemus! Certe nihil aut non multum in vita mali vidissemus. O me perditum, o me adflictum! quid nunc? Rogem te ut venias, mulierem aegram, et corpore et animo confectam? Non rogem? Sine te igitur sim? Opinor, sic agam: si est spes nostri reditus, eam confirmes et rem adiuves; sin, ut ego metuo, transactum est, quoquo modo potes, ad me fac venias. Unum hoc scito: si te habebo, non mihi videbor plane perisse. Sed quid Tulliola mea fiet? Iam id vos videte; mihi deest consilium. Sed certe, quoquo modo se res habebit, illius misellae et matrimonio et famae serviendum est. Quid? Cicero meus quid aget? Iste vero sit in sinu semper et complexu meo. Non queo plura iam scribere; impedit maeror. Nunc miser quando tuas iam litteras accipiam? Quis ad me perferet? Quod reliquum est, sustenta te, mea Terentia, ut potes honestissime. Cura, quod potes, ut valeas et sic existimes, me vehementius tua miseria quam mea commoveri. Mea Terentia, fidissima atque optima uxor, et mea carissima filiola et spes reliqua nostra, Cicero, valete. (Cicerone)

35

Sezione 8 Sintassi del verbo

69

DALLITALIANO IN LATINO

Limpresa eroica di un centurione romano

(congiuntivi di tipo potenziale) La cavalleria germanica sopraggiunse allimprovviso e tent di fare irruzione nellaccampamento. Nessuno avrebbe potuto prevedere lattacco. I Romani, sorpresi e turbati dallevento inaspettato, non riuscivano a difendere le porte. Tutto laccampamento era in preda al panico: che cosa avrebbero dovuto fare? Come avrebbero potuto respingere la massa dei nemici? La paura impediva loro di pensare: non avresti mai creduto che quegli uomini intimoriti facessero parte del glorioso esercito romano. Ma nellaccampamento si trovava Publio Sestio Baculo, primo centurione. Nonostante fosse ammalato1, usc dalla tenda disarmato e, prese le armi da un compagno, corse verso una delle porte attaccate dai nemici. Vedendo il coraggio di Sestio, che a causa delle gravi ferite era svenuto di fronte alla porta, gli altri soldati si ripresero e senza paura si attestarono sulle fortificazioni pronti a resistere allattacco con tutte le loro forze.
1 Nonostante ... ammalato: usa cum + cong.

36

Unit 31

LINFINITO
70 Verre si appropria del denaro destinato alla flotta
(infinito in funzione verbale: infinito esclamativo)
Nel periodo in cui era stato governatore della Sicilia (73-71 a.C.) Verre aveva sfruttato lisola, appropriandosi del denaro destinato alla flotta: per questo accusato dai Siciliani, difesi da Cicerone.

I Sumptum omnem in classem frumento stipendio ceterisque rebus suo quaeque navarcho civitas semper dare solebat. Is neque ut accusaretur a nautis committere audebat, et civibus suis rationes referre debebat, et in illo omni negotio non modo labore sed etiam periculo suo versabatur. Erat hoc, ut dico, factitatum semper, nec solum in Sicilia sed in omnibus provinciis, etiam in sociorum et Latinorum stipendio ac sumptu, tum cum illorum auxiliis uti solebamus. Verres post imperium constitutum primus imperavit ut ea pecunia omnis a civitatibus sibi adnumeraretur, ut is eam pecuniam tractaret quem ipse praefecisset. Cui potest esse dubium quam ob rem et omnium consuetudinem veterem primus immutaris, et tantam utilitatem per alios tractandae pecuniae neglexeris, et tantam difficultatem cum crimine, molestiam cum suspicione susceperis? Deinde alii quaestus instituuntur, ex uno genere navali videte quam multi! Accipere a civitatibus pecuniam ne nautas darent, pretio certo missos facere nautas, missorum omne stipendium lucrari, reliquis quod deberet non dare. II Huncine hominem, hancine impudentiam, iudices, hanc audaciam! Civitatibus pro numero militum pecuniarum summas discribere, certum pretium, sescenos nummos, nautarum missionis constituere! Quos qui dederat commeatum totius aestatis abstulerat, iste, quod eius nautae nomine pro stipendio frumentoque acceperat, lucrabatur. Ita quaestus duplex unius missionis fiebat. Atque haec homo amentissimus in tanto praedonum impetu tantoque periculo provinciae sic palam faciebat ut et ipsi praedones scirent et tota provincia testis esset. (Cicerone)

71 Il proconsole Fulvio Flacco affronta i Celtiberi


(infinito in funzione verbale: infinito narrativo)
I Celtiberi hanno occupato la gola Manliana, unangusta vallata del loro territorio, perch sanno che i Romani, comandati dal proconsole Fulvio Flacco, sarebbero stati costretti a passare di l. Il proconsole deve infatti raggiungere la citt di Tarragona, dove lo attende il suo successoreTiberio Gracco. Quando i Romani passano attraverso la gola, i Celtiberi li attaccano.

I In Hispania Fulvius Flaccus proconsul educto exercitu ex hibernis ulteriorem Celtiberiae agrum, unde ad deditionem non venerant, institit vastare. Qua re irritavit magis quam conterruit animos barbarorum; et clam comparatis copiis saltum Manlianum, per quem transiturum exercitum Romanum satis sciebant, obsederunt. In Hispaniam ulteriorem eunti L. Postumio Albino collegae Gracchus mandaverat ut Q. Fulvium certiorem faceret Tarraconem exercitum adduceret: ibi dimittere veteranos supplementaque distribuere et ordinare omnem exercitum sese velle. II Haec nova adlata res, omissis quae agere instituerat, Flaccum raptim deducere exercitum ex Celtiberia cum coegisset, barbari causae ignari, suam defectionem et clam comparata arma sensisse eum et pertimuisse rati, eo ferocius saltum insederunt. Ubi eum saltum prima luce agmen Romanum intravit, repente ex duabus partibus simul exorti hostes Romanos invaserunt. Quod ubi vidit Flaccus, sarcinis iumentisque in unum locum coactis, copias omnes partim ipse partim per legatos tribunosque militum sine ulla trepidatione instruxit. Invehebant se hostes, et in partibus extremis iam pugnabatur. Deinde acies concurrerunt. Atrox ubique proelium, sed varia fortuna erat. Egregie legiones, nec segnius duae alae pugnabant. Celtiberi trepidare et prope omissa pugna locum fugae circumspicere. Omnes in fugam effunduntur, et imperator Romanus aversos hostes contemplatus aedem Fortunae equestri Iovique optimo maximo ludos vovit. In suis castris eo die victor exercitus mansit. (Livio)

37

Sezione 9 Sintassi del verbo

Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. In che luogo i Celtiberi attendono il passaggio dellesercito romano? 2. Quando inizia il combattimento? 3. Con quale esito si chiude lo scontro? Strutture linguistiche 4. Sottolinea gli infiniti narrativi presenti nel passo. 5. Lespressione educto exercitu un ablativo assoluto: individua gli altri costrutti analoghi presenti nel passo. 6. Linfinito vastare usato in funzione verbale o nominale?

Che forma verbale transiturum e da quale verbo dipende? 8. Che cosa significa lespressione certiorem facere e come si costruisce? 9. Analizza la forma verbale rati e risali al paradigma completo del verbo. 10. Quale tipo di proposizione subordinata introdotta da Ubi? 11. A quale complemento corrisponde lespressione prima luce? 12. Analizza la forma partim: che caso ? Quale funzione logica svolge? 7.

72

DALLITALIANO IN LATINO

Vita degli schiavi presso i Romani

(infinito in funzione nominale) Nel mondo antico era usuale maltrattare gli schiavi. Durante i pasti gli schiavi dovevano soddisfare le richieste del padrone, non potevano allontanarsi, non potevano parlare ed erano costretti a restare in piedi per tutta la notte. Nascere schiavi era una vera condanna, perch la crudelt dei padroni costringeva gli schiavi a svolgere lavori umilianti. Si poteva diventare schiavi: i prigionieri di guerra potevano diventare schiavi del soldato che li aveva catturati. Talora uno schiavo poteva essere liberato. In genere le condizioni di vita degli schiavi erano molto dure. noto che in Sicilia scoppi una terribile rivolta di schiavi: infatti qui viveva un certo Damofilo, un proprietario terriero che trattava i suoi schiavi con grande crudelt. Gli schiavi, stanchi dei maltrattamenti e delle umiliazioni subite, decisero di eliminare il loro padrone.

73

DALLITALIANO IN LATINO

Lassedio di Avarico

(infinito in funzione verbale: proposizioni indipendenti) Cesare giunse ad Avarico, famosa citt della Gallia: qui ordin ai suoi uomini di innalzare il terrapieno, approntare le vinee e costruire due torri. Ogni giorno inviava richieste di frumento ai Boi e agli Edui. Questi non inviavano il frumento richiesto perch avevano esaurito le loro risorse. Lesercito di Cesare pertanto si trovava in difficolt: lapprovviggionamento non era facile, il frumento mancava e i soldati erano stanchi. Tuttavia Cesare decise di non togliere lassedio alla citt: i suoi valorosi soldati resistevano con tenacia e sopportavano con coraggio le privazioni e la stanchezza. Intanto Cesare venne a sapere che Vercingetorige aveva stabilito laccampamento nei pressi di Avarico e stava preparando unimboscata. I Galli occupavano gran parte del territorio che circondava la citt e non permettevano ai Romani di procurarsi il cibo. Per ordine di Cesare i soldati continuavano la costruzione del terrapieno anche di notte.

74 Verre riesce a sottrarre la statua di Mercurio agli abitanti di Tindari


(infinito in funzione verbale: infinitive)
Verre, quando era governatore della Sicilia (73-71 a.C.), aveva sfruttato lisola pretendendo tasse spropositate e facendo incetta di opere darte. Cicerone racconta in che modo Verre riusc ad appropriarsi della bellissima statua di Mercurio che Publio Scipione Africano aveva donato agli abitanti di Tindari per ringraziarli della lealt dimostrata durante le guerre contro Cartagine.

I Audistis, iudices, nuper dicere legatos Tyndaritanos, homines honestissimos ac principes civitatis, Mercurium Verris vi scelere imperioque esse sublatum. Qui ut primum in illud oppidum venit, statim continuo signum ut demolirentur et Messanam deportarent imperavit. Mandat proagoro Sopatro ut demoliatur; cum recusaret, vehementer minatur et statim ex illo oppido proficiscitur. Refert rem ille ad senatum; vehementer undique reclamatur. Ne multa, iterum iste ad illos aliquanto post venit, quaerit continuo de signo. Respondetur ei senatum non permittere. Tum iste: Quem senatum? vivum te non relin-

38

Unit 31 Linfinito

quam; moriere virgis nisi mihi signum traditur. Sopater iterum flens ad senatum rem defert, istius cupiditatem minasque demonstrat. Senatus Sopatro responsum nullum dat, sed commotus perturbatusque discedit. Ille praetoris arcessitus nuntio rem demonstrat, negat ullo modo fieri posse. II Erat hiems summa, tempestas perfrigida, imber maximus, cum iste imperat lictoribus ut Sopatrum de porticu, in qua ipse sedebat, praecipitem in forum deiciant nudumque constituant. Omnes id fore putabant ut miser atque innocens virgis caederetur; fefellit hic homines opinio. Leniter hominem clementerque accepit. Equestres sunt medio in foro Marcellorum statuae, sicut fere ceteris in oppidis Siciliae; ex quibus iste C. Marcelli statuam delegit. In ea Sopatrum divaricari ac deligari iubet: Sopater vinctus est nudus in aere, in imbri, in frigore. Neque tamen finis huic iniuriae crudelitatique fiebat: quare populus atque universa multitudo, atrocitate rei misericordiaque commot, senatum clamore coegit ut Verri simulacrum illud Mercuri polliceretur. (Cicerone)

75 Una rissa e un banchetto movimentato

(infinito in funzione verbale: infinitive)

Demetrio e Perseo, figli di Filippo, re dei Macedoni, prendono parte alla tradizionale cerimonia di purificazione dellesercito: dopo la consueta parata, previsto un finto combattimento durante il quale lesercito, diviso in schiere contrapposte comandate dai due figli del re, simula una battaglia. Ma il combattimento si rivela tuttaltro che simulato, e la vittoria di un fratello provoca il risentimento dellaltro. linizio di una contesa fra i due figli di Filippo.

I Lustrandi exercitus venit tempus, cuius sollemne est tale: praeferuntur primo agmini arma insignia omnium ab ultima origine Macedoniae regum, deinde rex ipse1 cum liberis sequitur, proxima est regia cohors custodesque corporis, postremum agmen Macedonum cetera multitudo claudit. Latera regis duo filii iuvenes cingebant, Perseus iam tricesimum annum agens, Demetrius quinquennio minor. Mos erat lustrationis sacro peracto decurrere exercitum, et divisas bifariam duas acies concurrere ad simulacrum pugnae. Regii iuvenes duces ei ludicro certamini dati: ceterum non imago fuit pugnae, sed multa vulnera rudibus facta. Pars ea, quae sub Demetrio erat, longe superior fuit. Id aegre patiente Perseo laetari prudentes amici eius, eamque rem ipsam dicere praebituram causam criminandi iuvenis. II Convivium eo die sodalium, qui simul decurrerant, uterque habuit, cum vocatus ad cenam ab Demetrio Perseus negasset. Festo die benigna invitatio et hilaritas iuvenalis utrosque in vinum traxit. Commemoratio ibi certaminis ludicri et iocosa dicta in adversarios iactabantur. Ad has excipiendas voces speculator ex convivis Persei missus cum incautior obversaretur, exceptus a iuvenibus forte triclinio egressis male mulcatur. Huius rei ignarus Demetrius Ad fratrem eamus inquit et iram eius simplicitate et hilaritate nostra leniamus. Omnes ire se conclamarunt praeter eos, qui speculatoris ab se pulsati praesentem ultionem metuebant. Cum eos quoque Demetrius traheret, ferrum veste abdiderunt. Utraque domus speculatorum et proditorum plena erat. Praecucurrit index ad Persea, ferro succinctos nuntians cum Demetrio quattuor adulescentes venire. Etsi2 causa apparebat nam ab iis pulsatum convivam suum audierat infamandae rei caus ianuam obserari iubet, et ex parte superiore aedium comisatores, tamquam ad caedem suam venientes, aditu ianuae arcet. Demetrius in convivium redit, totius rei ignarus. (Livio)
1 rex ipse: si tratta di Filippo, re dei Macedoni. 2 Etsi: anche se, congiunzione concessiva.

Laboratorio di TRADUZIONE

Strutture linguistiche 1. Individua tutte le proposizioni infinitive, distinguendo fra oggettive e soggettive. 2. Sottolinea tutti i complementi in ablativo, con o senza preposizione, e individuane la funzione logica. 3. A quale complemento corrisponde il sintagma cum liberis? 4. Il genitivo corporis soggettivo o oggettivo?

5. 6. 7.

8.

Che complemento esprime il sintagma tricesimum annum agens? Quale costrutto riconosci nellespressione patiente Perseo? Lespressione Ad has excipiendas voces una proposizione finale costruita con ad e laccusativo del gerundivo: in quali altri modi si pu esprimere la finale? Che valore hanno i congiuntivi eamus e leniamus?

39

Sezione 9 Sintassi del verbo

76 DALLITALIANO IN LATINO Gaio Mario (infinito in funzione verbale: infinitive) Gaio Mario fu un grande condottiero romano. Lo storico Sallustio racconta che Mario nacque ad Arpino e l trascorse tutta la sua fanciullezza. Nellopera di Sallustio leggiamo che Mario si arruol e si dedic alla vita militare con ardore e tenacia. Divenne tribuno militare grazie alle sue imprese. Dalle opere degli storici sappiamo che Mario ottenne il consolato e attu la riforma dellesercito: infatti stabil che tutti potevano arruolarsi, non solo i ricchi possidenti. Quando scoppi la guerra contro Giugurta, re di Numidia, Mario accompagn Quinto Metello e lo affianc durante le operazioni militari. Grazie alla sua abilit militare Mario indebol notevolmente lesercito di Giugurta. Sappiamo che Mario sconfisse i Cimbri e i Teutoni, bellicose popolazioni germaniche. Durante la guerra civile Mario venne sconfitto da Silla, un giovane condottiero di stirpe patrizia e fu costretto a fuggire in Oriente.
(riepilogo sullinfinito) I Legiones pro vallo stetre. Britannorum acies in speciem simul ac terrorem editioribus locis constiterat ita, ut primum agmen in aequo, ceteri per adclive iugum conexi velut insurgerent. Ac primo congressu eminus certabatur; simulque constantia, simul arte Britanni ingentibus gladiis et brevibus caetris missilia nostrorum vitare vel excutere, atque ipsi magnam vim telorum superfundere, donec Agricola quattuor Batavorum cohortis ac Tungrorum duas cohortatus est, ut rem ad mucrones ac manus adducerent: nam Britannorum gladii sine mucrone complexum armorum et in arto pugnam non tolerabant. Et Britanni, qui adhuc pugnae expertes summa collium insederant et paucitatem nostrorum vacui spernebant, degredi paulatim et circumire terga vincentium coeperant, ni1 id ipsum veritus Agricola quattuor equitum alas, ad subita belli retentas, venientibus opposuisset, quantoque ferocius adcucurrerant, tanto acrius pulsos in fugam disiecisset. Ita consilium Britannorum in ipsos versum, transvectaeque praecepto ducis a fronte pugnantium alae aversam hostium aciem invasere. II Tum vero patentibus locis grande et atrox spectaculum: sequi, vulnerare, capere, atque eosdem oblatis aliis trucidare. Iam hostium, prout cuique ingenium erat, catervae armatorum paucioribus terga praestare, quidam inermes ultro ruere ac se morti offerre. Passim arma et corpora et laceri artus et cruenta humus. Caesa hostium ad decem milia: nostrorum trecenti sexaginta cecidere. Et nox quidem gaudio praedaque laeta victoribus: Britanni palantes mixto virorum mulierumque ploratu trahere vulneratos, vocare integros, deserere domos ac per iram ultro incendere, eligere latebras et statim relinquere; miscere in vicem consilia aliqua, dein separare. Proximus dies faciem victoriae latius aperuit: vastum ubique silentium, secreti colles, fumantia procul tecta, nemo exploratoribus obvius. (Tacito)
1 ni: se non, + cong.

77 Una cruenta battaglia fra Romani e Britanni

40

Unit 32

IL PARTICIPIO
78 Pompeiani e Cesariani si scontrano in Africa, nei pressi di Uzitta
(participio in funzione nominale) I Caesar in opere milites adhortari neque adversariorum copiis moveri. Iam cum non amplius passus MD inter hostium aciem suasque munitiones esse animadvertisset intellexissetque ad impediendos milites suos et ab opere depellendos hostem propius accedere et necesse haberet legiones a munitionibus deducere, imperat turmae Hispanorum ut ad proximum collem propere accurrerent praesidiumque inde deturbarent locumque caperent, eodemque iubet levis armaturae paucos consequi subsidio. Qui missi celeriter Numidas adorti partim vivos capiunt, nonnullos equites fugientes convulneraverunt locumque sunt potiti. Postquam id Labienus animadvertit, quo celerius iis auxilium ferret, ex acie instructa equitatus sui prope totum dextrum cornu avertit atque suis fugientibus suppetias ire contendit. Quod ubi Caesar conspexit, Labienum ab suis copiis longius iam abscessisse, equitatus sui alam sinistram ad intercludendos hostes immisit. II Erat in eo campo ubi ea res gerebatur, villa permagna turribus IIII exstructa. Quae Labieni prospectum impediebat ne posset animum advertere ab equitatu Caesaris se intercludi. Itaque non prius vidit turmas Iulianas quam suos caedi a tergo sentit. Ex qua re subito in terrorem converso equitatu Numidarum recta in castra fugere contendit. Galli Germanique qui restiterant, ex superiore loco et post tergum circumventi fortiterque resistentes conciduntur universi. Quod ubi legiones Scipionis quae pro castris erant instructae animum adverterunt, metu ac terrore obcaecatae omnibus portis in sua castra fugere coeperunt. Postquam Scipione eiusque copiis campo collibusque exturbatis atque in castra compulsis cum receptui Caesar cani iussisset equitatumque omnem intra suas munitiones recepisset, campo purgato animadvertit mirifica corpora Gallorum Germanorumque qui partim eius auctoritatem erant ex Gallia secuti, partim pretio pollicitationibus adducti ad eum se contulerant. Horum corpora mirifica specie amplitudineque caesa toto campo ac prostrata diverse iacebant. (Bellum Africum)

79 Scipione elogia e premia i suoi soldati dopo la conquista di Cartagena


(participio in funzione nominale)
Publio Cornelio Scipione, che durante la seconda guerra punica aveva guidato le operazioni militari dei Romani in Spagna, decide di elogiare e premiare i suoi soldati per il valore dimostrato durante la difficile conquista della citt di Cartagena.

Scipio C. Laelio cum sociis navalibus urbem custodire iusso ipse in castra legiones reduxit fessosque milites omnibus uno die belli operibus curare corpora iussit. Postero die militibus navalibusque sociis convocatis primum dis immortalibus laudes gratesque egit qui se urbis opulentissimae omnium in Hispania uno die compotem fecissent. Militum deinde virtutem conlaudavit: nam eos non eruptio hostium, non altitudo moenium, non inexplorata stagni vada, non castellum in alto tumulo situm, non munitissima arx terruerat. Scipio postea pronuntiavit se satis compertum habere Q. Trebellium et Sex. Digitium pariter in murum escendisse, seque eos ambos virtutis caus coronis muralibus donare. Tum reliquos prout cuiusque meritum virtusque erat donavit; ante omnes C. Laelium praefectum classis et omni genere laudis sibimet ipsi aequavit et corona aurea ac triginta bubus donavit. (Livio)

41

Sezione 9 Sintassi del verbo

80 Dopo la disfatta di Erdonea il console Marcello insegue Annibale


(participio in funzione nominale)
Durante la seconda guerra punica il console Marcello comunica al senato che la citt di Erdonea stata conquistata e incendiata da Annibale. Tuttavia, senza lasciarsi scoraggiare da una tale sconfitta, il console esprime la sua volont di marciare contro il comandante dei Cartaginesi.

I Marcellus nihil admodum tanta clade territus litteras Romam ad senatum de duce et exercitu ad Herdoneam amisso scribit: ceterum eundem se, qui post Cannensem pugnam ferocem victoria Hannibalem contenderit, ire adversus eum, brevem illi laetitiam facturum. Consul ex Samnio in Lucanos transgressus ad Numistronem in conspectu Hannibalis loco plano, cum Poenus collem teneret, posuit castra. Prior in aciem eduxit; nec detractavit Hannibal, ut signa portis efferri vidit. Ita tamen aciem instruxerunt ut Poenus dextrum cornu in collem erigeret, Romani sinistrum ad oppidum adplicarent. Ab Romanis prima legio et dextra ala, ab Hannibale Hispani milites et funditores Baliares, elephanti quoque commisso iam certamine in proelium acti; diu pugna neutro inclinata stetit. Ab hora tertia cum ad noctem pugnam extendissent, fessaeque pugnando primae acies essent, primae legioni tertia, dextrae alae sinistra subit, et apud hostes integri a fessis pugnam accepre. Novum atque atrox proelium ex iam segni repente exarsit, recentibus animis corporibusque; sed nox incerta victoria diremit pugnantes. II Postero die Romani ab sole orto in multum diei stetre in acie; ubi nemo hostium adversus prodit, spolia per otium legere et congestos in unum locum cremavre suos. Nocte insequenti Hannibal silentio movit castra et in Apuliam abiit. Marcellus, ubi lux fugam hostium aperuit, sauciis cum praesidio modico Numistrone relictis praepositoque iis L. Furio Purpurione, tribuno militum, vestigiis institit sequi. Ad Venusiam adeptus eum est. Ibi per dies aliquot cum ab stationibus procursaretur, mixta equitum peditumque tumultuosa magis proelia quam magna et ferme omnia Romanis secunda fure. Inde per Apuliam ducti exercitus sine ullo memorando certamine, cum Hannibal nocte signa moveret locum insidiis quaerens, Marcellus nisi certa luce et explorato ante non sequeretur. (Livio)
Laboratorio di TRADUZIONE

Strutture linguistiche 1. Sottolinea tutti i participi in funzione nominale presenti nel passo e specificane il valore. 2. Cerchia tutti gli ablativi assoluti. 3. Il genitivo Hannibalis soggettivo o oggettivo? 4. Che tipo di proposizione subordinata ut vidit? E ut erigeret?

5. 6.

7.

Pugnando un gerundio: qual la sua funzione logica? Analizza la forma verbale accepre: un modo finito o infinito? Spiegala, quindi individua le altre forme analoghe presenti nel passo. Memorando un gerundio o un gerundivo?

81 I Romani conquistano Focea

(participio in funzione nominale)

Durante la guerra (192-188 a.C.) combattuta contro Antioco III, re di Siria, i Romani riescono a conquistare Focea, citt ionica dellAsia minore, caratterizzata dalla presenza di due porti particolarmente sicuri.

I Classis Romana ab Chio Phocaeam traiecit. In sinu maris intimo posita haec urbs est, oblonga forma; duos in utramque regionem versos portus tutissimos habet. Hos portus tutissimos cum occupasset Romana classis, praetor duobus simul locis oppugnare est adortus. Altera pars infrequens aedificiis erat; templa deum aliquantum tenebant loci; ea prius ariete admoto quatere muros turresque coepit; dein cum eo multitudo occurreret ad defendendum, altera quoque parte admotus aries; et iam utrimque sternebantur muri. Ad quorum casum cum impetum Romani milites per ipsam stragem ruinarum facerent, alii scalis etiam ascensum in muros temptarent, adeo obstinate restitere oppidani, ut facile appareret plus in armis et virtute quam in moenibus auxilii esse. Coactus ergo periculo militum praetor receptui cani iussit, ne obiceret incautos furentibus desperatione ac rabie.

42

Unit 32 Il participio

II Dirempto proelio, ne tum quidem ad quietem versi, sed undique omnes ad munienda et obmolienda, quae ruinis strata erant, concurrerunt. Huic operi intentis supervenit Q. Antonius a praetore missus. Qui castigata pertinacia Phocaeensium potestatem iis dari se tradendi Romanis dixit. Haec cum audissent, quinque dierum spatio ad deliberandum sumpto, temptata interim spe auxilii ab Antiocho rege, postquam legati missi ad regem nihil in eo praesidii esse retulerant, tum portas aperuerunt, pacti ne quid hostile paterentur. Cum signa in urbem inferrentur et pronuntiasset praetor parci se deditis velle, clamor undique est sublatus, indignum facinus esse Phocaeensis, numquam fidos socios, semper infestos hostis, impune eludere. Ab hac voce velut signo a praetore dato ad diripiendam urbem passim discurrunt. Aemilius primo resistere et revocare dicendo captas, non deditas diripi urbes, et in iis tamen imperatoris, non militum arbitrium esse. Postquam ira et avaritia imperio potentiora erant, praeconibus per urbem missis liberos omnes in forum ad se convenire iubet, ne violarentur; et in omnibus, quae ipsius potestatis fuerunt, fides constitit praetoris: urbem agrosque et suas leges iis restituit; et, quia hiems iam appetebat, Phocaeae portus ad hibernandum classi delegit. (Livio)

Cesare (participio in funzione nominale) Cesare apparteneva alla nobile stirpe dei Giulii. Divenuto edile, organizz grandi giochi gladiatorii che gli procurarono il favore del popolo. Inoltre approv una legge agraria, che stabiliva di assegnare appezzamenti di terreno dello Stato sia ai veterani che ai plebei. Per rafforzare il suo potere strinse unalleanza politica con Crasso e Pompeo. La sua maggiore dote fu la capacit di condurre con successo numerose spedizioni militari: combatt contro i Germani comandati da Ariovisto, contro le popolazioni stanziate in Gallia, in Normandia e in Bretagna. Durante le numerose battaglie combattute al fianco dei suoi soldati, Cesare esortava i combattenti a resistere e a non arrendersi anche nelle situazioni pi difficili. I suoi soldati, incoraggiati dalle sue parole, dimostravano il loro coraggio e non temevano la morte. Leggendo lopera scritta da Cesare sulla guerra gallica sappiamo che le popolazioni della Gallia furono da lui duramente sconfitte.
DALLITALIANO IN LATINO

82

83 Il console M. Fulvio organizza lassedio di Ambracia


(participio in funzione verbale) I M. Fulvius Apolloniam exercitu traiecto cum Epirotarum principibus consultabat, unde bellum inciperet. Epirotis Ambraciam placebat adgredi, quae tum contribuerat se Aetolis. Consuli persuaserunt ut per Epirum duceret. Consuli ad Ambraciam advenienti magni operis oppugnatio visa est. Ambracia tumulo aspero subiecta est; Perranthem incolae vocant. Urbs, qua murus vergit in campos et flumen, occidentem, arx, quae imposita tumulo est, orientem spectat. Amnis Arachthus ex Athamania fluens cadit in sinum maris ab nomine propinquae urbis Ambracium appellatum. Praeterquam quod hinc amnis munit, hinc tumuli, muro quoque firmo saepta erat, patente in circuitu paulo amplius quattuor milia passuum. Fulvius bina a campo castra, modico inter se distantia intervallo, unum castellum loco edito contra arcem obiecit; ea omnia vallo atque fossa ita iungere parat, ne exitus inclusis ab urbe neve aditus foris ad auxilia intromittenda esset. II Ad famam oppugnationis Ambraciae Stratum iam edicto Nicandri praetoris convenerant Aetoli. Inde primo copiis omnibus ad prohibendam obsidionem venire in animo fuerat; dein, postquam urbem iam magna ex parte operibus saeptam viderunt, Epirotarum trans flumen loco plano castra posita esse, dividere copias placuit. Cum mille expeditis Eupolemus Ambraciam profectus per nondum commissa inter se munimenta urbem intravit. Nicandro cum cetera manu primo Epirotarum castra nocte adgredi consilium fuerat; dein, periculosum inceptum ratus, ne qua sentirent Romani et regressus inde in tuto non esset, deterritus ab hoc consilio ad depopulandam Acarnaniam iter convertit. (Livio)

43

Sezione 9 Sintassi del verbo

Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Dove incontra gli Epiroti il console M. Fulvio Nobiliore? 2. Come si chiama il golfo in cui sfocia il fiume Aracto? 3. Dove vengono convocati gli Etoli? 4. Cosa decidono di fare gli Etoli quando vengono a sapere dellassedio di Ambracia? Strutture linguisitiche 5. Sottolinea tutti gli ablativi assoluti. 6. Che tipo di subordinata unde inciperet? una proposizione relativa o una interrogativa indiretta? 7. Il participio advenienti usato in funzione nominale o verbale?

A quale complemento corrisponde il genitivo magni operis? 9. L espressione ab nomine un complemento di moto da luogo, di provenienza, di orgine o di allontanamento? 10. Lespressione ad prohibendam obsidionem corrisponde a una proposizione finale: individua tutte le altre finali presenti nel testo, illustrando le varie forme in cui si presentano. 11. Da quale verbo dipende linfinito dividere? in funzione nominale o verbale? 12. Che valore ha il Cum evidenziato in colore? preposizione o congiunzione? 13. Analizza la forma verbale ratus: da quale verbo deriva? Qual il suo significato?

8.

84 I Romani tentano di conquistare la Giudea (participio in funzione verbale)


Lo storico Tacito (55-117 d.C.) racconta le varie fasi della sanguinosa guerra combattuta dai Romani contro gli Ebrei prima della vittoria dellimperatore Tito, che nel 70 d.C. riusc a conquistare Gerusalemme.

Romanorum primus Cn. Pompeius Iudaeos domuit templumque iure victoriae ingressus est: inde vulgatum nulla intus deum effigie vacuam sedem et inania arcana. Muri Hierosolymorum diruti, delubrum mansit. Mox civili inter nos bello, postquam in dicionem M. Antonii provinciae cesserant, rex Parthorum Pacorus Iudaea potitus interfectusque a P. Ventidio, et Parthi trans Euphraten redacti: Iudaeos C. Sosius subegit. Regnum ab Antonio Herodi datum victor Augustus auxit. Post mortem Herodis, nihil expectato Caesare, Simo quidam regium nomen invaserat. Is a Quintilio Varo obtinente Syriam punitus, et gentem coercitam liberi Herodis tripertito rexere. Sub Tiberio quies. Dein iussi a C. Caesare effigiem eius in templo locare arma potius sumpsre, quem motum Caesaris mors diremit. Claudius, defunctis regibus aut ad modicum redactis, Iudaeam provinciam equitibus Romanis aut libertis permisit, e quibus Antonius Felix per omnem saevitiam ac libidinem ius regium servili ingenio exercuit, Drusill Cleopatrae et Antonii nepte in matrimonium accept, ut eiusdem Antonii Felix progener, Claudius nepos esset. Duravit tamen patientia Iudaeis usque ad Gessium Florum procuratorem: sub eo bellum ortum. Et comprimere coeptantem Cestium Gallum Syriae legatum varia proelia ac saepius adversa excepre. Qui ubi fato aut taedio occidit, missu Neronis Vespasianus fortuna famaque et egregiis ministris intra duas aestates cuncta camporum omnisque praeter Hierosolyma urbis victore exercitu tenebat. (Tacito)

85

DALLITALIANO IN LATINO

Publio Cornelio Scipione lAfricano

(participio in funzione verbale) Publio Cornelio Scipione lAfricano fu un grande generale romano. Dimostr grande coraggio durante la seconda guerra punica. Morto suo padre in Spagna, guid le operazioni militari nella regione iberica. Dopo aver conquistato Cartagena, la citt pi importante della provincia punica in Spagna, torn a Roma. Era convinto che i Romani dovevano continuare in Africa la guerra contro Cartagine. Divenuto console, sbarc in Africa, dove ottenne lappoggio militare del re numida Massinissa. Ottenne numerose vittorie, tanto che Annibale, preoccupato per la sorte della sua patria, decise di lasciare lItalia e di tornare in Africa per poter affrontare Scipione. I due si incontrarono dapprima per un colloquio ma la fine della guerra fu decisa da una terribile battaglia combattuta a Zama. Sia Annibale sia Scipione dimostrarono di essere degli ottimi comandanti; tuttavia Scipione sconfisse i Cartaginesi. Ottenuta la vittoria, il generale romano torn a Roma.

44

Unit 32 Il participio

86 I Boi tendono unimboscata ai Romani (riepilogo sul participio) Cum bellum Ligustinum ad Pisas constitisset, consul alter, L. Cornelius Merula, per extremos Ligurum fines exercitum in agrum Boiorum induxit. Consul in aciem exibat, hostes pugnam detractabant; Boi diripi sua impune quam tuendo ea conserere certamen malebant. Postquam omnia ferro ignique satis evastata erant, consul agro hostium excessit et ad Mutinam agmine incauto, ut inter pacatos, ducebat. Boi ut egressum finibus suis hostem sensre, sequebantur silenti agmine, locum insidiis quaerentes. Nocte praetergressi castra Romana saltum qua transeundum erat Romanis insederunt. Id cum parum occulte fecissent, consul, qui multa nocte solitus erat movere castra, ne nox terrorem in tumultuario proelio augeret, lucem expectavit et, cum luce moveret, tamen turmam equitum exploratum misit. Postquam relatum est quantae copiae et in quo loco essent, totius agminis sarcinas in medium coici iussit et triarios vallum circumicere, cetero exercitu instructo ad hostem accessit. Idem et Galli fecerunt, postquam apertas esse insidias et recto ac iusto proelio dimicandum viderunt. (Livio)

45

Unit 33

IL GERUNDIO E IL GERUNDIVO
87 Proposte di legge dei tribuni della plebe (gerundio e gerundivo)
I tribuni della plebe propongono riforme poliche e sociali di grande importanza, come labolizione del divieto di matrimonio tra patrizi e plebei (lex Canuleia) e la possibilit per il popolo di eleggere un console di estrazione plebea. I patrizi, spaventati da queste proposte, vedono nelle avvisaglie di guerra con le popolazioni vicine lopportunit di distrarre il popolo dalle riforme.

Anni principio de conubio patrum et plebis C. Canuleius tribunus plebis rogationem promulgavit, qua contaminari sanguinem suum patres confundique iura gentium rebantur. Praeterea ceteri tribuni effecerunt ut populo potestas esset, seu de plebe seu de patribus vellet, consules faciendi. Id vero si fieret, non vulgari modo cum infimis, sed prorsus auferri a primoribus ad plebem summum imperium patres credebant. Laeti ergo audiverunt patres Ardeatium populum descisse, et Veientes depopulatos extrema agri Romani, et Volscos Aequosque ob communitam Verruginem fremere; adeo vel infelix bellum ignominiosae paci praeferebant. His itaque in maius acceptis1, ut inter strepitum tot bellorum conticescerent actiones tribuniciae, dilectus haberi, bellum armaque vi summa apparari iubent. Tum C. Canuleius, pauca in senatu vociferatus, nequiquam territando consules avertere plebem a novis legibus curandis, numquam eos se vivo dilectum habituros, antequam ea quae promulgata ab se collegisque essent plebes scivisset, confestim ad contionem advocavit. (Livio)
1 His ... acceptis: esagerate queste notizie; i patrizi cercano di ingigantire i pericoli legati alla notizia della

ribellione degli Ardeatini e degli attacchi di Veienti, Volsci e Equi.

88 Bravura delloratore Servio

(gerundio e gerundivo)

Cicerone (I secolo a.C.) spiega a Bruto perch a suo parere Servio sia un grande oratore, superiore persino ai suoi maestri. La spiegazione conferma Bruto in una sua vecchia opinione: anche lui infatti convinto della bravura di Servio, che ha peraltro ascoltato di persona a Samo.

Servius orator adiunxit oratoriae arti et litterarum scientiam et loquendi elegantiam, quae ex scriptis eius, quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest. Cum discendi caus duobus peritissimis operam dedisset1, L. Lucilio Balbo et C. Aquilio Gallo, Galli hominis acuti et exercitati promptam et paratam in agendis causis celeritatem subtilitate diligentiaque superavit; Balbi docti et eruditi hominis tarditatem vicit expediendis conficiendisque rebus. Sic et habet Servius quod uterque eorum habuit, et explevit quod utrique defuit. Itaque ut Crassus mihi videtur sapientius fecisse quam Scaevola2, sic Servius sapientissime, cum duae civiles artes ac forenses3 plurimum et laudis haberent et gratiae, perfecit ut altera praestaret omnibus, ex altera tantum adsumeret, quantum esset et ad tuendum ius civile et ad obtinendam consularem dignitatem satis. Tum Brutus Ita prorsus, inquit, et antea putabam4 audivi enim nuper eum studiose et frequenter Sami et nunc meum iudicium multo magis confirmo testimonio et iudicio tuo. (Cicerone)
1 cum ... operam dedisset: avendo seguito gli insegna-

menti (di). 2 Crassus ... Scaevola: che Crasso abbia agito pi saggiamente di Scevola; sono due oratori di cui Cicerone ha parlato in precedenza.

3 duae ... forenses: si tratta delloratoria e della giurisprudenza, considerate arti proprie della vita civile (vista in contrapposizione con quella militare). 4 Ita ... putabam: La pensavo cos anche prima.

Augusto ricostruisce Roma (gerundio e gerundivo) Limperatore Augusto, avendo conquistato il potere, ordin che Roma venisse ricostruita in marmo perch molte case erano ancora in legno. Con il costruire la capitale del suo impero interamente in marmo pregiato Augusto voleva lasciare ai posteri il ricordo della grandezza di Roma. Furono cos edificati templi e palazzi enormi e molti artisti si distinsero nello scolpire statue e ornamenti in pietra. La speranza di tramandare una testimonianza dellarte e della cultura romane accompagn Augusto per tutta la vita e, alla sua morte, in molti piansero perch aveva abbandonato il mondo luomo che, con la costruzione di monumenti meravigliosi, aveva reso Roma immortale.
DALLITALIANO IN LATINO

89

46

Unit 33 Il gerundio e il gerundivo

90 DALLITALIANO IN LATINO Il fico di Catone (gerundivo in funzione predicativa) Catone era molto anziano ma aveva grande autorevolezza a Roma. Egli era convinto che si dovesse distruggere Cartagine e ogni giorno andava in senato per ripetere la stessa frase: Cartagine deve essere distrutta. I senatori romani erano per incerti, perch per fare guerra ai Cartaginesi si dovevano affidare ai generali poteri straordinari e bisognava dare al popolo un giusto motivo per lattacco. Inoltre, i Romani, durante la seconda guerra punica, avevano dato ai loro ambasciatori da portare a Cartagine un trattato di pace ufficiale. Un giorno Catone si present allora in senato con un fico in mano e disse: Riuscite a capire da dove viene questo fico? Viene da Cartagine ed ancora fresco! I Cartaginesi possono arrivare a Roma dallAfrica in un giorno soltanto! Perci dico che, per la sicurezza del popolo romano, dobbiamo distruggere Cartagine. Il fico fresco di Catone persuase il senato meglio di tanti discorsi e con una nuova guerra Cartagine fu rasa al suolo dagli eserciti romani. 91 Imprese e magnanimit di Augusto
(riepilogo su gerundio e gerundivo)
Augusto, dopo aver rotto i rapporti con Antonio, lo sconfigge nella battaglia di Azio prendendo definitivamente il potere a Roma. Una vittoria cos netta non gli impedisce di mostrare la sua moderazione verso gli sconfitti e i loro figli, con un atteggiamento magnanimo che manifester anche con vari popoli da lui assoggettati.

M. Antoni societatem semper dubiam et incertam reconciliationibusque variis male focilatam abrupit Augustus, et quo1 magis degenerasse eum a civili more approbaret, testamentum, quod is Romae etiam de Cleopatra liberis inter heredes nuncupatis reliquerat, aperiundum recitandumque pro contione curavit. Nec multo post navali proelio apud Actium eum2 vicit ac deinde Asiae Syriaeque circuitu Aegyptum petit obsessaque Alexandrea, quo Antonius cum Cleopatra confugerat, brevi potitus est. Antonium quidem seras condiciones pacis temptantem ad mortem adegit viditque mortuum. Cleopatrae, quam servatam triumpho magno opere cupiebat, etiam Psyllos3 admovit, qui venenum ac virus exugerent, quod perisse morsu aspidis putabatur. Ambobus communem sepulturae honorem tribuit ac tumulum ab ipsis incohatum perfici iussit. Antoni reginaeque communes liberos non secus ac necessitudine iunctos sibi et conservavit et mox pro condicione cuiusque sustinuit ac fovit. Aegyptum in provinciae formam ac per idem tempus alias item nationes male quietas ad obsequium redegit. Nec ulli genti sine iustis et necessariis causis bellum intulit atque semper afuit a cupiditate imperium vel bellicam gloriam augendi. Qua virtutis moderationisque fama Indos etiam ac Scythas pellexit ad amicitiam suam populique Romani ultro per legatos petendam. (Svetonio)
1 quo: affinch, + cong. 2 eum: Antonio. 3 Psyllos: era una popolazione particolarmente esperta di veleni.

47

Unit 34

IL SUPINO
92 I Romani si scontrano con le popolazioni della Spagna
(supino)
I Romani combattono contro le popolazioni della Spagna citeriore, che si sono ribellate. Lesito delle prime battaglie non affatto favorevole a Roma, ma la situazione migliora decisamente quando Publio Cornelio Scipione viene inviato in Spagna.

Sex. Digitius praetor in Hispania citeriore cum civitatibus iis quae post profectionem M. Catonis permultae rebellaverant crebra magis quam digna dictu proelia fecit et adeo pleraque adversa ut vix dimidium militum quam quod acceperat successori tradiderit. Alter praetor P. Cornelius Cn. f. Scipio trans Hiberum multa secunda proelia fecit: non minus quinquaginta oppida ad eum defecerunt. Praetor haec gesserat Scipio: idem pro praetore Lusitanos pervastat ulteriore provinci cum ingenti praeda domum redeuntes in ipso itinere adgressus ab hora tertia diei ad octavam incerto eventu pugnavit, numero militum impar, superior aliis; nam et acie frequenti armatis adversus longum et impeditum turba pecorum agmen et recenti milite adversus fessos longo itinere concurrerat. Tertia namque vigilia exierant hostes; huic nocturno itineri tres diurnae horae accesserant, nec ull quiete dat laborem viae proelium exceperat. Itaque principio pugnae vigoris aliquid in corporibus animisque fuit, et turbaverant primo Romanos; deinde aequata paulisper pugna est. In hoc discrimine ludos Iovi, si fudisset cecidissetque hostes, praetor vovit. Tandem gradum acrius intulre Romani cessitque Lusitanus, deinde prorsus terga dedit; et cum institissent fugientibus victores, ad duodecim milia hostium sunt caesa, capti quingenti quadraginta, omnes ferme equites, et signa militaria capta centum triginta quattuor; de exercitu Romano septuaginta et tres amissi. Pugnatum haud procul Ilipa urbe est: eo victorem opulentum praed exercitum P. Cornelius reduxit. Ea omnis ante urbem exposita est potestasque dominis suas res cognoscendi facta est; cetera vendenda quaestori data; quod inde refectum est, militi divisum. (Livio)
Laboratorio di TRADUZIONE

Strutture linguistiche 1. Sottolinea il supino in -u e individua laggettivo da cui dipende. 2. Perch il pretore Cornelio Scipione viene definito, rispetto a Sesto Digizio, alter e non alius? 3. La forma verbale defecerunt deriva da deficio, un verbo che pu assumere diversi significati a seconda di come costruito: quali? 4. Che funzione svolge il participio redeuntes? Da quale verbo deriva?

5. 6. 7.

8.

Analizza la forma intulre: da quale verbo deriva? Scrivi il paradigma completo. Individua tutti gli ablativi assoluti che incontri nel testo. In che caso si trova il participio fugientibus, in dativo o in ablativo? E quale funzione svolge: attributivo, sostantivato, predicativo o congiunto? A quale complemento corrisponde lablativo semplice praed?

93 Antioco, re di Siria, occupa Calcide e lEubea

(supino)

Durante la guerra romano-siriaca (192-188 a.C.) Antioco III, re di Siria, volendo espandere il suo dominio anche in Grecia, decide di attaccare lEubea: temendo di giungere a uno scontro, gli abitanti di Calcide si arrendono.

I Antiochus, Syriae rex, cum ad Chalcidis praesidium et Achaeos et Eumenem regem misisse audisset, Menippum cum tribus ferme milibus militum et cum omni classe Polyxenidan mittit, ipse paucos post dies sex milia suorum militum et non ita multos Aetolos ducit. Romani milites, cum iam Menippus castra ante Salganea ad Hermaeum haberet, venerunt. Micythio erat cum iis, legatus ab Chalcide ad consulem Quinctium ad id ipsum praesidium petendum missus. Qui Delium convertit, ut inde in Euboeam transmissurus. Templum est Apollinis Delium, imminens mari; quinque milia passuum ab Tanagra abest; minus quattuor milium inde in proxima Euboeae est mari traiectus. Cum per magnum otium milites alii ad spectaculum templi lucique versi, alii in litore inermes vagarentur, magna pars per agros lignatum pabulatumque dilapsa esset, repente Menippus palatos passim adgressus trecentos cecidit, ad quinquaginta vivos cepit; perpauci effugerunt, in quibus Micythio parva oneraria nave exceptus.

48

Unit 34 Il supino

II Antiochus admoto ad Aulidem exercitu, cum oratores partim ex suis partim Aetolos Chalcidem misisset, facile tenuit ut portae sibi aperirentur. Qui Romanae partis erant sub adventum regis urbe excesserunt. Achaeorum et Eumenis milites Salganea tenebant, et in Euripo castellum Romani milites pauci custodiae caus loci communiebant. Salganea Menippus, rex ipse castellum Euripi oppugnare est adortus. Priores Achaei et Eumenis milites, pacti ut sine fraude liceret abire, praesidio excesserunt; pertinacius Romani Euripum tuebantur. Hi quoque tamen, cum terra marique obsiderentur et iam machinas tormentaque adportari viderent, non tulre obsidionem. Cum id, quod caput erat Euboeae, teneret rex, ne ceterae quidem insulae eius urbes imperium abnuerunt. (Livio)

94

DALLITALIANO IN LATINO

Antioco, re di Siria, decide di attaccare i Tessali

(supino) Gli Etoli andarono incontro ad Antioco che aveva posto laccampamento presso Fere. Erano giunti da Larissa per domandare al re perch volesse dichiarare guerra ai Tessali. Antioco rispose che non era sua intenzione iniziare una guerra contro i Tessali; al contrario, aveva intenzione di difenderli. I Tessali, preoccupati per la situazione, decisero di inviare il re Pausania, considerato da tutti un cittadino ragguardevole e saggio: questi doveva distogliere Antioco dai suoi propositi. Tuttavia Pausania non riusc nel suo intento e cos i Tessali decisero che bisognava intraprendere la guerra contro Antioco. Antioco intanto decise di attaccare Fere: i cittadini cercarono di resistere con grande coraggio: molti di loro rimasero uccisi. Dato che lo scontro diveniva ogni giorno pi duro da sopportare, i cittadini di Fere si persero danimo. Incoraggiati dai capi, si rifugiarono nel centro della citt e alla fine, sconfitti, si arresero ad Antioco.

49

Unit 35

LA COORDINAZIONE E LA SUBORDINAZIONE
95 Cicerone si riconcilia con i libri (consecutio temporum)
Cicerone scrive a Varrone per concordare un incontro e, tra le altre cose, gli spiega come abbia ripreso consuetudine con i libri, ovvero con lo studio e la lettura. Egli contento per il fatto che, trascorso un periodo in cui non era riuscito a prenderli in mano, abbia potuto, rientrando a Roma dopo unassenza, tornare a servirsi dei libri.

Ex iis litteris quas Atticus a te1 missas mihi legit quid ageres et ubi esses cognovi; quando autem te visuri essemus, nihil sane ex isdem litteris potui suspicari. In spem tamen venio appropinquare tuum adventum. Qui mihi utinam solacio sit!2 Sed tot tantisque rebus urgemur ut nullam adlevationem quisquam non stultissimus sperare debeat. Sed tamen aut tu potes me aut ego te fortasse aliqua re iuvare. Scito enim me, postea quam in urbem venerim, redisse cum veteribus amicis, id est cum libris nostris, in gratiam. Non idcirco eorum usum dimiseram, quod iis suscenserem, sed quod eorum me subpudebat; videbar enim mihi, cum me in res turbulentissimas infidelissimis sociis demisissem, praeceptis illorum3 non satis paruisse. Ignoscunt mihi, revocant in consuetudinem pristinam teque, quod in ea permanseris, sapientiorem quam me dicunt fuisse. Quam ob rem, quoniam placatis iis utor, videor sperare debere, si te viderim, et ea quae premant et ea quae impendeant me facile laturum. Quam ob rem, sive in Tusculano sive in Cumano, sive ad me sive ad te placebit, sive, quod minime velim4, Romae, dum modo simul simus5, perficiam profecto ut id utrique nostrum commodissimum esse videatur6. (Cicerone)
1 te: Marco Varrone. 2 mihi ... sit!: voglia il cielo che mi sia di conforto!. 3 illorum: sono i libri che aveva letto. 4 quod minime velim: cosa che non vorrei affatto. 5 dum ... simus: purch stiamo insieme. 6 perficiam videatur: Cicerone intende dire che far in

modo da rendere il luogo dellincontro il pi adatto possibile a entrambi.

96 I Galli chiedono udienza a Cesare

(consecutio temporum)

Cesare ha vinto uno scontro importante contro una coalizione di popolazioni galliche e si dedica ora allispezione e alla sistemazione dei territori conquistati. Mentre occupato in questa attivit, riceve unambasceria di alcuni capi galli che gli chiedono di poter discutere segretamente di alcune questioni.

In castris Gallorum tabulae repertae sunt litteris Graecis confectae et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratio confecta erat, qui numerus domo exisset eorum qui arma ferre possent, et item separatim pueri, senes mulieresque. Summa omnium fuerunt ad milia trecenta sexaginta octo. Eorum qui domum redierunt, censu habito ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium centum et decem. Bello confecto totius fere Galliae legati principes civitatum ad Caesarem gratulatum convenerunt: petiverunt ut sibi concilium totius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris voluntate facere liceret; sese habere quasdam res quas ex communi consensu ab eo petere vellent. Ea re permissa diem concilio constituerunt et, ut concilium dimissum est, principes civitatum ad Caesarem reverterunt petiveruntque, ut sibi secreto in occulto de sua omniumque salute cum eo agere liceret. E re impetrat sese omnes Caesari ad pedes proiecerunt ac eum oraverunt ne, ea quae dixissent, enuntiarentur. Timebant enim ne gravissimum supplicium Ariovistus, rex Germanorum (homo barbarus iracundusque, qui in Gallorum finibus consederat atque magnam partem Galliae occupaverat) de omnibus Gallis obsidibus, qui apud eum essent, sumeret1. (Cesare)
1 Timebant sumeret: i Galli intendono chiedere a Cesa-

re laiuto dei Romani per liberarsi dellopprimente presenza di Ariovisto, capo dei Germani il quale, dopo aver occupato una parte consistente del loro territorio, esercita nei loro confronti un potere oppressivo. Essi scon-

giurano dunque Cesare di mantenere la massima riservatezza sui contenuti del colloquio, nel timore che la rabbia di Ariovisto possa ritorcersi contro gli ostaggi galli prigionieri presso di lui.

50

Unit 35 La coordinazione e la subordinazione

97 DALLITALIANO IN LATINO Cesare e gli storici (consecutio temporum) Cesare era solito dire che avrebbe vinto tutti i popoli che avesse incontrato perch la sua forza stava nella strategia militare e nel valore dei soldati romani pi che nel numero dei combattenti. Ci sono alcuni storici che credono che ci sia vero, ma difficile che si possa dimostrare: Cesare, infatti, non scrisse opere da cui si capisse chiaramente cosa egli pensasse di s e si deve quindi dedurre il suo pensiero dai suoi commentarii, La guerra gallica e La guerra civile. In molti comunque pensano che effettivamente la strategia militare di Cesare e il valore dei suoi soldati furono le cose che consentirono a Roma di sottomettere la Gallia e gran parte della Germania.

51

Unit 36

LE COMPLETIVE FINALI
98 Menedemo viene duramente sconfitto dal nobile battriano Spitamene
(completive con ut volitivo-finale) Alexander, Macedonum rex, Menedemum miserat ad obsidendum Spitamenen, Bactrianae defectionis auctorem. Qui comperto hostis adventu, ne muris urbis includeretur, simul fretus excipi posse, qua venturum sciebat, consedit occultus. Silvestre iter aptum insidiis tegendis erat: ibi Dahas condidit. Equi binos armatos vehunt, quorum invicem singuli repente desiliunt, equestris pugnae ordinem turbant. Equorum velocitati par est hominum pernicitas. Hos Spitamenes saltum circumire iussos pariter et a lateribus et a fronte et a tergo hosti ostendit. Menedemus undique inclusus, ne numero quidem par, diu tamen resistit clamitans nihil aliud superesse locorum fraude deceptis quam honestae mortis solacium ex hostium caede. Ipsum praevalens equus vehebat, quo saepius in cuneos barbarorum effusis habenis evectus magna strage eos fuderat. Sed cum unum omnes peterent, multis vulneribus exanguis Hypsidem quendam ex amicis hortatus est, ut in equum suum escenderet et se fuga eriperet. Haec agentem anima defecit, corpusque ex equo defluxit in terram. Hypsides poterat quidem effugere, sed amisso amico mori statuit. Una erat cura, ne inultus occideret: itaque subditis calcaribus equo in medios hostis se immisit et memorabili edit pugn obrutus telis est. Quod ubi videre, qui caedi supererant, tumulum paulo quam cetera editiorem capiunt; quos Spitamenes fame in deditionem subacturus obsedit. Cecidre eo proelio peditum II milia, CCC equites. Quam cladem Alexander sollerti consilio texit. (Curzio Rufo)

99 Dopo la morte del pretore Bebio i Romani riescono a sconfiggere i Lusitani (completive con ut volitivo-finale)
Legati Massiliensium nuntiarunt L. Baebium praetorem in provinciam Hispaniam proficiscentem ab Liguribus circumventum, magna parte comitum caesa vulneratum ipsum cum paucis sine lictoribus Massiliam perfugisse et intra triduum exspirasse. Senatus e re audit decrevit, uti P. Iunius Brutus, qui propraetor in Etruria esset, provincia exercituque traditis uni, cui videretur, ex legatis, ipse in ulteriorem Hispaniam proficisceretur, eaque ei provincia esset. Hoc senatus consultum litteraeque a Sp. Postumio praetore in Etruriam missae sunt, profectusque in Hispaniam est P. Iunius propraetor. In qua provincia prius aliquanto, quam successor veniret, L. Aemilius Paulus, qui postea regem Persea magna gloria vicit, cum priore anno haud prospere rem gessisset, tumultuario exercitu collecto signis collatis cum Lusitanis pugnavit. Fusi fugatique hostes; caesa decem octo milia armatorum; duo milia trecenti capti et castra expugnata. Huius victoriae fama tranquilliores in Hispania res fecit. Eodem anno ante diem tertium Kal. Ianuarias Bononiam Latinam coloniam ex senatus consulto L. Valerius Flaccus M. Atilius Serranus L. Valerius Tappo triumviri deduxerunt. Tria milia hominum sunt deducta; equitibus septuagena iugera, ceteris colonis quinquagena sunt data. Ager captus de Gallis Bois fuerat; Galli Tuscos expulerant. (Livio)

(completive rette da verba timendi) I Iam ad teli iactum pervenerant, cum Persarum equites ferociter in laevum cornu hostium invecti sunt: quippe Dareus equestri proelio decernere optabat, phalangem Macedonici exercitus robur esse coniectans. Iamque etiam dextrum Alexandri cornu circumibatur. Quod ubi Macedo conspexit, duabus alis equitum ad iugum montis iussis subsistere ceteros in medium belli discrimen strenue transfert. Macedones comminus pugnam coacti conserere gladios impigre stringunt. Tum vero multum sanguinis fusum est: duae quippe acies ita cohaerebant, ut armis arma pulsarent, mucrones in ora dirigerent.

100 La battaglia di Isso

52

Unit 36 Le completive finali

II Dareus curru sublimis eminebat, et suis ad se tuendum et hostibus ad incessendum ingens incitamentum. Ergo frater eius Oxathres, cum Alexandrum instare ei cerneret, equites, quibus praeerat, ante ipsum currum regis obiecit. At Macedones, qui circa regem erant, mutua adhortatione firmati cum ipso in equitum agmen inrumpunt. Tum vero similis ruinae strages erat. Circa currum Darei iacebant nobilissimi duces ante oculos regis egregia morte defuncti, omnes in ora proni, sicut dimicantes procubuerant adverso corpore vulneribus acceptis. Iamque qui Dareum vehebant equi, confossi hastis et dolore efferati, iugum quatere et regem curru excutere coeperant, cum ille veritus, ne vivus veniret in hostium potestatem, desilit et in equum, qui ad hoc ipsum sequebatur, imponitur insignibus quoque imperii, ne fugam proderent, indecore abiectis. Tum vero ceteri dissipantur metu et, qua cuique ad fugam patebat via, erumpunt arma iacientes, quae paulo ante ad tutelam corporum sumpserant. In acie autem caesa sunt Persarum peditum C milia, decem equitum. At a parte Alexandri quattuor et quingenti saucii fuere, ex peditibus XXX omnino et duo desiderati sunt, equitum centum quinquaginta interfecti. (Curzio Rufo)

101 I Romani, comandati dal console Fabio, assalgono Taranto


(completive rette da verba timendi)
Durante la seconda guerra punica il console Fabio riesce ad assediare Taranto grazie allaiuto di una donna. I Tarentini avevano infatti un presidio di Bruzi il cui comandante era innamorato della sorella di un soldato che militava nellesercito di Fabio. Grazie alla complicit di sua sorella il soldato riesce a convincere il comandante del presidio a tradire la custodia della posizione a lui affidata.

I Q. Fabius consul Tarentum profectus in ipsis faucibus portus posuit castra. Praesidium Bruttiorum datum ab Hannibale Tarentini habebant. Eius praesidii praefectus deperibat amore mulierculae, cuius frater in exercitu Fabi consulis erat. Is, certior litteris sororis factus de nova consuetudine advenae locupletis, spem nactus per sororem quolibet impelli amantem posse, quid speraret ad consulem detulit. Quae cum haud vana cogitatio visa esset, pro perfuga iussus Tarentum transire, ac per sororem praefecto conciliatus, primo occulte temptando animum, dein blanditiis muliebribus perpulit eum ad proditionem custodiae loci cui praepositus erat. Ubi et ratio agendae rei et tempus convenit, miles, nocte per intervalla stationum clam ex urbe emissus, ea quae acta erant, quaeque ut agerentur convenerat, ad consulem refert. II Fabius, vigilia prima dato signo iis qui in arce erant, quique custodiam portus habebant, ipse, circumito portu, ab regione urbis in orientem versa occultus consedit. Canere inde tubae simul ab arce simul a portu et ab navibus quae ab aperto mari adpulsae erant, clamorque undique cum ingenti tumultu, unde minimum periculi erat, de industria ortus. Consul interim silentio continebat suos. Igitur Democrates, qui praefectus antea classis fuerat, forte illi loco praepositus, postquam quieta omnia circa se vidit, alias partes eo tumultu personare ut captae urbis interdum excitaretur clamor, veritus ne inter cunctationem suam consul aliquam vim faceret ac signa inferret, praesidium ad arcem unde maxime terribilis accidebat sonus traducit. Fabius ferri scalas ad eam partem muri, qua Bruttiorum cohortem praesidium agitare proditionis conciliator nuntiaverat, iubet. Ea primum captus est murus, adiuvantibus recipientibusque Bruttiis, et transcensum in urbem est. Tum, sub ortum ferme lucis, nullo obvio armato, in forum perveniunt. (Livio)

53

Sezione 10 Sintassi del periodo

102 I Rodiesi sconfiggono la flotta di Antioco III re di Siria


Lo storico Livio (59 a.C-17 d.C.) narra un interessante combattimento navale fra la flotta dei Rodiesii, alleati dei Romani, e la flotta di Antioco III, re di Siria. Per impedire ai Romani si impadronirsi della Grecia gli Etoli avevano creato una coalizione antiromana, la Lega etolica, comandata proprio da Antioco.

I Rhodiorum duae et triginta quadriremes et quattuor triremes fuere; regia classis septem et triginta maioris formae navium erat. Utraque classis luce prima, tamquam eo die pugnatura, e portu movit; et postquam superavre Rhodii promunturium, quod ab Sida prominet in altum, extemplo et conspecti ab hostibus sunt et ipsi eos viderunt. Ab regiis sinistro cornu, quod ab alto obiectum erat, Hannibal, dextro Apollonius, purpuratorum unus, praeerat. Rhodii longo agmine veniebant; prima praetoria navis Eudami erat; cogebat agmen Chariclitus; Pamphilidas mediae classi praeerat. Eudamus postquam hostium aciem instructam et paratam ad concurrendum vidit, ipse in altum evehitur. Festinans praepropere cum quinque solis navibus Hannibali occurrit. II Iam haud dubie dextrum cornu hostium in fugam inclinabat. Tum et Hannibal quaeque circa eum naves erant capessunt fugam; nec insequi Rhodii ex magna parte aegris et ob id celerius fessis remigibus potuerunt. Consurrexere omnes, contemplatique trepidationem fugamque hostium, prope una voce omnes, ut sequerentur, exclamaverunt. Ipsius Eudami multis ictibus vulnerata navis erat; Pamphilidam et Chariclitum insequi iussit. Aliquamdiu secuti sunt; postquam terrae appropinquabat Hannibal, veriti, ne includerentur vento in hostium ora, ad Eudamum revecti hepterem captam, quae primo concursu icta erat, aegre Phaselidem pertraxerunt. Inde Rhodum redierunt. Hannibal, ictus uno proelio adverso, ne tum quidem praetervehi Lyciam audebat, cum coniungi veteri regiae classi quam primum cuperet; et ne id ei facere liberum esset, Rhodii Chariclitum cum viginti navibus rostratis ad Patara et Megisten portum miserunt. (Livio)

54

Unit 37

LE COMPLETIVE DICHIARATIVE
103 Cesare si prepara a salpare per lAfrica
(completive con ut dichiarativo-consecutivo) I Caesar itineribus iustis confectis nullo die intermisso a. d. XIIII Kal. Ian. Lilybaeum pervenit statimque ostendit sese naves velle conscendere, cum non amplius legionem tironum haberet unam, equites vix DC. Tabernaculum secundum litus ipsum constituit, ut prope fluctus verberaret. Hoc eo consilio fecit nequis sibi morae quicquam fore speraret et ut omnes in dies horasque parati essent. Incidit per id tempus ut tempestates ad navigandum idoneas non haberet. Nihilo tamen minus in navibus remiges militesque continere et nullam praetermittere occasionem profectionis, cum praesertim ab incolis eius provinciae nuntiarentur adversariorum copiae: equitatus infinitus, legiones regiae IIII, levis armaturae magna vis, Scipionis legiones X, elephanti CXX classesque esse complures. Tamen non deterrebatur animoque et spe confidebat. Interim in dies et naves longae adaugeri et onerariae complures eodem concurrere et legiones tironum convenire IIII, veterana legio quinta, equitum ad II milia. II Legionibus collectis VI et equitum II milibus, ut quaeque prima legio venerat, in naves longas imponebatur, equites autem in onerarias. Ita maiorem partem navium antecedere iussit et insulam petere Aponianam; ipse paucos dies ibi commoratus bona paucorum publice vendit, deinde Allieno praetori qui Siciliam obtinebat, de omnibus rebus praecipit et de reliquo exercitu celeriter imponendo. Datis mandatis ipse navem conscendit a. d. VI Kal. Ian. et reliquas naves statim est consecutus. Ita vento certo celerique navigio vectus post diem quartum cum longis paucis navibus in conspectum Africae venit. (Bellum Africum)

104 Durante il regno di Tullo Ostilio i Romani affrontano gli Albani


(completive con ut dichiarativo-consecutivo)
Dopo la morte di Numa Pompilio, il popolo proclama re Tullo Ostilio, che si rivela molto pi bellicoso di Romolo: durante il suo regno i Romani entrano in guerra contro gli Albani.

I Numae morte ad interregnum res rediit. Inde Tullum Hostilium, nepotem Hostili, cuius in infima arce clara pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus iussit; patres auctores facti. Hic non solum proximo regi dissimilis sed ferocior etiam quam Romulus fuit. Cum aetas viresque tum avita quoque gloria animum stimulabat. Senescere igitur civitatem otio ratus undique materiam excitandi belli quaerebat. Forte evenit ut agrestes Romani ex Albano agro, Albani ex Romano praedas in vicem agerent. Imperitabat tum Gaius Cluilius Albae. Utrimque legati fere sub idem tempus ad res repetendas missi sunt. Tullus praeceperat suis ne quid prius quam mandata agerent; satis sciebat negaturum Albanum; ita pie bellum indici posse. II Albani, excepti hospitio ab Tullo blande ac benigne, comiter regis convivium celebrant. Tantisper Romani et res repetiverant priores et neganti Albano bellum in tricesimum diem indixerant. Haec renuntiant Tullo. Tum legatis Tullus dicendi potestatem quid petentes venerint facit. Illi omnium ignari primum purgando terunt tempus: se invitos quicquam quod minus placeat Tullo dicturos, sed imperio subigi; res repetitum se venisse. Ad haec Tullus Nuntiate inquit, regi vestro regem Romanum deos facere testes, uter prius populus res repetentes legatos aspernatus dimiserit, ut in eum omnes expetant huiusce clades belli. Haec nuntiant domum Albani. Et bellum utrimque summa ope parabatur, civili simillimum bello, prope inter parentes natosque, Troianam utramque prolem, cum Lavinium ab Troia, ab Lavinio Alba, ab Albanorum stirpe regum oriundi Romani essent. Eventus tamen belli minus miserabilem dimicationem fecit, quod nec acie certatum est et tectis modo dirutis alterius urbis duo populi in unum confusi sunt. (Livio)

55

Sezione 10 Sintassi del periodo

Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Perch Tullo Ostilio cerca pretesti per suscitare una guerra? 2. Perch sia i Romani sia gli Albani inviano messi per chiedere un risarcimento? 3. Qual lesito della guerra fra Romani e Albani? Strutture linguistiche 4. Individua le proposizioni completive. 5. A quale complemento corrisponde lablativo morte? 6. Analizza la forma verbale rediit e scrivi il

paradigma completo del verbo. Come costruito il verbo iussit? Quale particolarit presenta il participio ratus? Con quale valore usato? 9. Il genitivo excitandi un gerundio o un gerundivo? 10. A quale proposizione subordinata corrisponde il costrutto ad res repetendas? 11. Che tipo di subordinata quid venerint? Da quale verbo retta? 12. Quale valore assume la congiunzione quod? Che tipo di subordinata introduce? 7. 8.

105 Il trionfo del console Q. Fulvio

(completive con ut dichiarativo-consecutivo)

Il console Q. Fulvio ottiene il trionfo sui Liguri, quindi indice i comizi per nominare consoli e pretori. Intanto gli edili curuli decidono di celebrare i giochi romani per espiare nefasti prodigi.

Q. Fulvius consul ex Liguribus triumphavit; quem triumphum magis gratiae quam rerum gestarum magnitudini datum constabat. Armorum hostilium magnam vim transtulit, nullam pecuniam admodum. Divisit tamen in singulos milites trecenos aeris, duplex centurionibus, triplex equiti. Nihil in eo triumpho magis insigne fuit, quam quod forte evenit, ut eodem die triumpharet, quo priore anno ex praetura triumphaverat. Secundum triumphum comitia edixit, quibus creati consules sunt M. Iunius Brutus A. Manlius Vulso. Praetorum inde tribus creatis comitia tempestas diremit. Postero die reliqui tres facti, ante diem quartum idus Martias, M. Titinius Curvus Ti. Claudius Nero T. Fonteius Capito. Ludi Romani instaurati ab aedilibus curulibus Cn. Servilio Caepione Ap. Claudio Centone propter prodigia, quae evenerant. Terra movit; in fanis publicis, ubi lectisternium erat, deorum capita, quae in lectis erant, averterunt se, lanxque cum integumentis, quae Iovi apposita fuit, decidit de mensa. Oleas quoque praegustasse mures in prodigium versum est. Ad ea expianda nihil ultra, quam ut ludi instaurarentur, actum est. (Livio)

106 Cesare attacca i Biturigi (completive con quod dichiarativo)


Caesar M. Antonium quaestorem suis praefecit hibernis. Ipse cum equitum praesidio pridie Kalendas Ianuarias ab oppido Bibracte proficiscitur ad legionem XIII, quam non longe a finibus Haeduorum conlocaverat in finibus Biturigum, eique adiungit legionem undecimam, quae proxima fuerat. Binis cohortibus ad impedimenta tuenda relictis reliquum exercitum in copiosissimos agros Biturigum inducit. Repentino adventu Caesaris accidit, quod imparatis disiectisque accidere fuit necesse, ut sine timore ullo rura colentes prius ab equitatu opprimerentur quam confugere in oppida possent. Multis hominum milibus captis perterriti Bituriges, qui primum adventum potuerant effugere Romanorum, in finitimas civitates aut privatis hospitiis confisi aut societate consiliorum confugerant. Frustra: nam Caesar magnis itineribus omnibus locis occurrit nec dat ulli civitati spatium de aliena potius quam de domestica salute cogitandi. Qua celeritate et fideles amicos retinebat et dubitantes terrore ad condiciones pacis adducebat. Tali condicione proposit Bituriges cum sibi viderent clementia Caesaris reditum patere in eius amicitiam finitimasque civitates sine ulla poena dedisse obsides atque in fidem receptas esse, idem fecerunt. (Cesare)

107 Riti propiziatori e ambasciatori dallEgitto (completive con quod dichiarativo)


Poich in diverse citt dItalia si sono verifcati dei prodigi, si decide che i pontefici compiano riti propiziatori e Publio Cornelio Scipione Africano fa erigere un arco verso il Campidoglio. In quello stesso periodo quarantatr capi degli Etoli sono condotti come prigionieri a Roma, dove giungono anche ambasciatori dallEgitto per congratularsi con i Romani della vittoria su Antioco III: grazie alla brillante azione militare del console Manio Acilio i Romani erano infatti riusciti a liberare la Grecia dalle mire espansionistiche del potente sovrano della Siria.

I Prodigia per pontifices procurari placuit. Romae Iunonis Lucinae templum de caelo tactum erat ita, ut fastigium valvaeque deformarentur; Puteolis pluribus locis murus et porta fulmine icta et duo homi-

56

Unit 37 Le completive dichiarative

nes exanimati; Nursiae sereno satis constabat nimbum ortum esse; ibi quoque duos liberos homines exanimatos; terra apud se pluvisse Tusculani nuntiabant, et Reatini mulam in agro suo peperisse. Ea procurata, Latinaeque instauratae, quod Laurentibus carnis, quae dari debet, data non fuerat. Supplicatio quoque earum religionum causa fuit quibus diis decemviri ex libris ut fieret ediderunt. Decem ingenui, decem virgines, patrimi omnes matrimique, ad id sacrificium adhibiti, et decemviri nocte lactentibus rem divinam fecerunt. P. Cornelius Scipio Africanus fornicem in Capitolio adversus viam, qua in Capitolium escenditur, cum signis septem auratis et equis duobus et marmorea duo labra ante fornicem posuit. II Per eosdem dies principes Aetolorum tres et quadraginta, inter quos Damocritus et frater eius erant, ab duabus cohortibus missis a M. Acilio Romam deducti et in Lautumias coniecti sunt. Cohortes inde ad exercitum redire L. Cornelius consul iussit. Legati ab Ptolomaeo et Cleopatra regibus Aegypti gratulantes, quod M. Acilius consul Antiochum regem Graecia expulisset, venerunt adhortantesque, ut in Asiam exercitum traicerent: omnia perculsa metu non in Asia modo sed etiam in Syria esse; reges Aegypti ad ea quae censuisset senatus, paratos fore. Gratiae regibus actae sunt; legatis munera dari iussa in singulos quaternum milium aeris. (Livio)
Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. Quali prodigi si verificano a Roma? 2. Quali prodigi si verificano a Pozzuoli? 3. Cosa viene donato agli ambasciatori di Tolomeo e Cleopatra? Strutture linguistiche 4. Sottolinea tutte le proposizioni completive presenti nel testo. 5. Individua tutti i complementi di luogo, specificandone il tipo (stato in, moto a ecc.) e la costruzione. 6. Che tipo di subordinata ut deformarentur: finale, consecutiva, completiva di natura volitivofinale o completiva di natura dichiarativoconsecutiva?

7.

8. 9.

10. 11. 12. 13.

Da quali verbi dipendono gli infiniti ortum esse, exanimatos (esse), pluvisse e peperisse? Sono usati in funzione nominale o verbale? Che tipo di proposizione quod data fuerat? Come va tradotto il sintagma rem divinam? Cita almeno altre due locuzioni composte dal sostantivo res e da un aggettivo. A quale complemento corrisponde il sintagma Per eosdem dies? Che funzione ha il participio perfetto missis? sostantivato, attributivo, predicativo o congiunto? Come costruito il verbo iussit? Come spieghi il congiuntivo nella proposizione quae censuisset?

108

DALLITALIANO IN LATINO

Il trionfo di Lucio Scipione

(completive con quod dichiarativo) Antioco, potente re di Siria, fu duramente sconfitto dai Romani. Pertanto si pieg a chiedere la pace. Lucio Scipione, che aveva condotto le vittoriose operazioni militari in Asia, volle per questo essere soprannominato Asiatico. In senato Scipione narr le vicende che si erano verificate in Asia. Alcuni lo criticarono perch in realt la sua impresa era limitata a ununica battaglia. In realt Antioco era gi stato precedentemente sconfitto nella battaglia combattuta alle Termopili, in Grecia. Nonostante le critiche, a Scipione fu decretato il trionfo. Davanti al cocchio del trionfatore furono trascinati alcuni dei generali del re, i prefetti e i cortigiani. Scipione volle ringraziare i suoi soldati di aver combattuto con valore e tenacia contro il temibile esercito di Antioco: pertanto ogni soldato ottenne venticinque denari, i centurioni il doppio e i cavalieri il triplo. In seguito al trionfo i soldati ottennero uno stipendio militare doppio e una doppia razione di frumento.

57

Sezione 10 Sintassi del periodo

109 Besso, satrapo della Battriana, fa arrestare Dario, re dei Persiani


(riepilogo sulle completive dichiarative) I Bessus, Bactrianorum praetor, occidendi protinus regis impetum ceperat. Iamque nox adpetebat, cum Persae more solito armis positis ad necessaria ex proximo vico ferenda discurrunt. At Bactriani, ut imperatum a Besso erat, armati stabant. Inter haec Dareus Artabazum, vetustissimum amicorum, acciri iubet. Destinatus sorti suae et iam nullius salubris consilii patiens unicam in illa fortuna opem Artabazum, ultimum illud visurus, amplectitur perfususque mutuis lacrimis inhaerentem sibi avelli iubet; capite deinde velato, ne inter gemitus digredientem velut a rogo intueretur, in humum pronum corpus abiecit. Tum vero custodiae eius adsueti, quos regis salutem vel periculis vitae tueri oportebat, dilapsi sunt, tot armatis, quos iam adventare credebant, haud rati se futuros pares. II Ingens ergo in tabernaculo solitudo erat paucis spadonibus, quia, quo discederent, non habebant, circumstantibus regem. At ille remotis arbitris diu aliud atque aliud consilium animo volutabat. Iamque solitudinem, quam paulo ante pro solacio petiverat, perosus Bubacen vocari iubet. Quem intuens Ite, inquit consulite vobis ad ultimum regi vestro, ut decebat, fide exhibita; ego hic legem fati mei expecto. Forsitan mireris, quod vitam non finiam: alieno scelere quam meo mori malo. Post hanc vocem spado gemitu non tabernaculum modo sed etiam castra complevit. Inrupre deinde alii laceratisque vestibus lugubri et barbaro ululatu regem deplorare coeperunt. Persae ad illos clamore perlato attoniti metu nec arma capere, ne in Bactrianos inciderent, nec quiescere audebant, ne impie deserere regem viderentur. Besso et Nabarzani nuntiaverant sui regem a semetipso interemptum esse: planctus eos deceperat. Itaque citatis equis advolant sequentibus, quos ad ministerium sceleris delegerant, et cum tabernaculum intrassent, quia regem vivere spadones indicabant, comprehendi vincirique iusserunt. Rex curru paulo ante vectus et deorum auspiciis ac summis honoribus cultus nulla externa ope admota captivus servorum suorum in sordidum vehiculum imponitur. (Curzio Rufo)

58

Unit 38

LE COMPLETIVE NUS CON QUIN E QUOMI


(verba dubitandi) Omnium iis temporibus potentissimus rex Antiochus1 fuit. Hunc tant cupiditate Hannibal incendit bellandi, ut usque a rubro mari arma conatus sit inferre Italiae. Ad eum legati venerunt Romani, qui de eius voluntate explorarent2 darentque operam consiliis clandestinis ut Hannibalem in suspicionem regi adducerent. Neque id frustra fecerunt idque Hannibal comperit seque ab interioribus consiliis segregari vidit. Tempore dato adiit ad regem, eique cum mult de fide sua et odio in Romanos commemorasset, hoc adiunxit: Pater meus inquit Hamilcar puerulo me3, utpote non amplius novem annos nato, in Hispaniam imperator proficiscens Karthagine Iovi optimo maximo hostias immolavit. Divina res dum conficiebatur, quaesivit a me vellemne4 secum in castra proficisci. Id cum libenter accepissem atque ab eo petere coepissem ne dubitaret5 ducere, tum ille Faciam inquit, si mihi fidem quam postulo dederis. Simul me ad aram adduxit, apud quam sacrificare instituerat, eamque ceteris remotis tenentem iurare iussit numquam me in amicitia cum Romanis fore6. Id ego iusiurandum patri datum usque ad hanc aetatem ita conservavi, ut nemini dubium esse debeat, quin reliquo tempore edem mente sim futurus. Quare si quid amice de Romanis cogitabis, non imprudenter feceris si me celaris; cum quidem bellum parabis, te ipsum frustraberis, si non me in eo principem posueris. (Cornelio Nepote)
1 Antiochus: Antioco era re di Siria (II secolo a.C.). 2 qui explorarent: proposizione relativa impropria 4 vellemne: se volessi; la proposizione interrogativa indiretta dipende da quaesivit. 5 ne dubitaret: questa proposizione completiva con ne e il congiuntivo retta da petere. 6 me fore: la proposizione infinitiva retta da iurare.

110 Annibale ha giurato odio eterno al popolo romano

con valore finale.


3 puerulo me: un ablativo assoluto nominale, spiegato

poi con un altro ablativo assoluto (non amplius nato).

111 Dario fugge davanti allesercito di Alessandro

(verba dubitandi)

I soldati macedoni al seguito di Alessandro si scontrano in battaglia con i Persiani a Gaugamela (331 a.C.). Dapprima spaventati dalla violenza degli avversari, vengono poi rincuorati dallindovino Aristandro, che interpreta un presagio a loro favore.

Ingens ergo alacritas et fiducia paulo ante territos1 accendit ad pugnam, utique postquam auriga Darei, qui ante ipsum sedens equos regebat, hasta transfixus est. Nec aut Persae aut Macedones dubitavre, quin ipse rex esset occisus. Ergo lugubri ululatu et incondito clamore gemituque totam fere aciem adhuc aequo Marte pugnantium turbavre cognati Darei et armigeri. Laevumque cornu in fugam effusum destituerat2 currum, quem a dextra parte stipati in medium agmen receperunt. Dicitur acinace stricto Dareus dubitasse, an fugae dedecus honesta morte vitaret. Sed eminens curru nondum omnem suorum aciem proelio excedentem destituere erubescebat, dumque inter spem et desperationem haesitat, sensim Persae cedebant et laxaverant ordines. Alexander mutato equo quippe plures fatigaverat resistentium adversa ora fodiebat, fugientium terga. Iamque non pugna, sed caedes erat, cum Dareus quoque currum suum in fugam vertit. Haerebat in tergis fugientium victor, sed prospectum oculorum nubes pulveris, quae ad caelum efferebatur, abstulerat; ergo haud secus quam3 in tenebris errabant ad sonum notae vocis aut signum subinde coeuntes. Exaudiebant tamen strepitus habenarum, quibus equi currum vehentes identidem verberabantur: haec sola fugientis vestigia excepta sunt. (Curzio Rufo)
1 territos: laccusativo riferito ai soldati macedoni. 2 effusum destituerat: aveva abbandonato senza prote-

zione.
3 haud secus quam: non diversamente che.

59

Sezione 10 Sintassi del periodo

112 Grandezza danimo di Cimone

(verba impediendi e recusandi)

Cimone, il grande stratega ateniese (V secolo a.C.), dopo aver ottenuto grandi successi militari e diplomatici vittima della gelosia dei concittadini, che guardano con sospetto al suo grande potere personale. La stessa sorte era toccata prima a suo padre Milziade, morto in prigione dopo vittoriose e gloriose battaglie condotte nel nome di Atene.

I Quibus rebus cum unus in civitate maxime floreret1, incidit in eandem invidiam quam pater suus ceterique Atheniensium principes: nam testarum suffragiis, quod illi ojstrakismovn2 vocant, decem annorum exilio multatus est. Cuius facti celerius Athenienses quam ipsum paenituit. Nam cum ille animo forti invidiae ingratorum civium cessisset bellumque Lacedaemonii Atheniensibus indixissent, confestim notae eius virtutis desiderium consecutum est. Itaque post annum quintum, quam expulsus erat, in patriam revocatus est. Ille, quod hospitio Lacedaemoniorum utebatur, Lacedaemonem sua sponte est profectus pacemque inter duas potentissimas civitates conciliavit. Post, neque ita multo, Cyprum cum ducentis navibus imperator missus, cum eius maiorem partem insulae devicisset, in morbum implicitus in oppido Citio est mortuus. II Hunc Athenienses non solum in bello, sed etiam in pace diu desideraverunt. Fuit enim tanta liberalitate, cum compluribus locis praedia hortosque haberet, ut numquam in eis custodem imposuerit fructus servandi grati . Nemo impediebatur, quominus eius rebus frueretur. Semper eum pedisequi cum nummis sunt secuti, ut haberet quod statim daret indigentibus, ne differendo videretur negare. Saepe, cum aliquem offensum fortuna videret minus bene vestitum, suum amiculum dedit. Cotidie sic cena ei coquebatur, ut, quos invocatos3 vidisset in foro, omnis devocaret, quod facere nullo die praetermittebat. Nulli fides eius, nulli opera, nulli res familiaris defuit: multos locupletavit. (Cornelio Nepote)
1 floreret: soggetto della frase Cimone. 2 ojstrakismovn: greco, ostracismo. 3 invocatos: coloro che non erano stati invitati da nessuno.

113 Un prodigio durante lassedio di Gaza

(verba impediendi e recusandi)

Lo scontro con le forze persiane imminente, e Alessandro Magno d ordine ai soldati macedoni di predisporre una serie di cunicoli e gallerie sotterranee che gli consentano di assalire la citt di Gaza. Ma il terreno sabbioso e franoso ostacola i lavori e provoca danni, per cui Alessandro ordina la ritirata.

Ergo receptui signo dato postero die muros coron 1 circumdari iussit. Ortoque sole, priusquam admoveret exercitum, opem deum exposcens sacrum patrio more faciebat. Forte praetervolans corvus glebam, quam unguibus ferebat, subito amisit; quae cum regis capiti incidisset, resoluta defluxit, ipsa autem avis in proxima turre consedit. Inlita erat turris bitumine ac sulphure, in qua, alis haerentibus, frustra se adlevare conatus, a circumstantibus capitur. Digna res visa est ut de ea vates consuleret; et erat2 non intactae a superstitione mentis. Ergo Aristander, cui maxima fides habebatur, dixit urbis quidem excidium augurio illo portendi, ceterum periculum esse ne rex vulnus acciperet. Itaque monuit, ne quid eo die inciperet. Ille aegre ferebat unam urbem sibi obstare, quominus securus Aegyptum intraret; tamen paruit vati signumque receptui dedit. Hinc animus crevit obsessis3, egressique porta recedentibus inferunt signa4, cunctationem hostium suam fore occasionem rati. Sed acrius quam constantius proelium inierunt: quippe ut Macedonum signa circumagi5 viderunt, repente sistunt gradum. Iamque ad regem6 proeliantium clamor pervenerat cum, denuntiati periculi haud sane memor, loricam tamen, quam raro induebat, amicis orantibus sumpsit et ad prima signa pervenit. (Curzio Rufo)
1 coron: qui indica il cordone delle truppe assedianti. 2 erat: il soggetto Alessandro. 3 obsessis: gli assediati. 4 inferunt signa: attaccano i Macedoni in ritirata. 5 signa Macedonum circumagi: che le insegne dei Macedoni sono riportate indietro (per rispondere alla sortita). 6 regem: Alessandro.

60

Unit 39

LE PROPOSIZIONI INTERROGATIVE
114 Cicerone e Ottaviano
(interrogative indirette)
Cicerone (I secolo a.C.) racconta allamico Attico di essere in contatto con Ottaviano, il quale sta organizzando delle manovre militari finalizzate a fermare Antonio, suo rivale per la conquista del potere a Roma. Mentre Ottaviano d per scontato che Cicerone sar suo alleato, questi mostra invece di essere piuttosto dubbioso sul da farsi, nella difficile situazione che si sta creando.

Cum sciam quo die venturus sim, faciam ut scias, Attice. Kalendis vesperi litterae mihi ab Octaviano allatae sunt: magna molitur1. Veteranos qui Casilini et Calatiae sunt perduxit ad suam sententiam et cogitat reliquas colonias obire. Plane hoc spectat ut2 se duce bellum geratur cum Antonio; itaque video paucis diebus nos in armis fore. Quem autem sequamur? A me ille postulat primum ut clam colloquatur mecum vel Capuae vel non longe a Capua; puerile hoc quidem, si id putat clam fieri posse. Docui per litteras id nec opus esse nec fieri posse. Misit ad me Caecinam quendam Volaterranum, familiarem suum, qui haec pertulit: Antonium cum legione ad Urbem pergere pecuniasque municipiis imperare. Consultabat Octavianus utrum Romam cum multis veteranis proficisceretur an Capuam teneret et Antonium venientem excluderet an iret ad legiones Macedonicas, quae iter secundum mare superum3 faciunt (quas sperat suas esse). Ducem se profitetur Octavianus nec me sibi putat deesse oportere. Equidem suasi ut Romam pergeret; videtur enim mihi et plebeculam urbanam et, si fidem fecerit, etiam bonos viros secum habiturus. (Cicerone)
1 magna molitur: prepara grandi cose. 2 Plane hoc spectat ut: Chiaramente mira a questo, e

cio che, + cong.


3 mare superum: il mare Adriatico.

Laboratorio di TRADUZIONE

Comprensione 1. In che modo Cicerone ha saputo dei progetti di Ottaviano? 2. Cosa chiede innanzitutto Ottaviano a Cicerone? 3. Cosa afferma Cicerone negli ultimi due periodi? Strutture linguistiche 4. Sottolinea con due colori diversi le interrogative dirette e indirette presenti nel testo. 5. Che complementi esprimono i termini Casilini e Calatiae?

Analizza la forma verbale obire e scrivi il paradigma completo del verbo. 7. Che costrutto riconosci nel sintagma se duce? 8. Che tipo di congiuntivo sequamur? 9. Che tipo di proposizione ut colloquatur? Una finale, una consecutiva, una completiva di natura volitivo-finale o una completiva di natura dichiarativo-consecutiva? 10. Nellultima proposizione videtur presenta la costruzione personale o impersonale? 6.

Un mercante sfortunato (interrogative indirette) Un mercante, tornando da unisola lontana, raccont ai suoi concittadini della citt di Corinto di aver visto ricchezze straordinarie e cose incredibilmente belle: disse quali meravigliosi gioielli avessero le donne in quel luogo e quali armi avessero gli uomini. Tuttavia in pochi a Corinto credettero ai racconti del mercante; molti chiedevano infatti dove fosse lisola di cui egli aveva parlato e quali testimoni egli potesse indicare per comprovare il suo racconto, ma il mercante, non volendo rivelare a nessuno dove si trovasse lisola, rispose che solo lui conosceva il modo di arrivarci e di non avere quindi alcun testimone. Allora i cittadini di Corinto, pensando che il mercante avesse mentito per vendere meglio la sua merce (che diceva provenire dallisola in cui aveva visto tutte quelle meraviglie), per punirlo, lo condannarono allesilio.
DALLITALIANO IN LATINO

115

61

Unit 40

LE PROPOSIZIONI RELATIVE
116 A chi spetta di accusare Verre, a Cicerone o a Cecilio?
(relative proprie)
I Siciliani hanno affidato a Cicerone il compito di assumere il ruolo di accusatore nella causa contro Verre, propretore uscente, per i reati di concussione compiuti durante il suo governo; la difesa assunta da Quinto Ortensio Ortalo. Nel gennaio del 70 a. C. Cicerone presenta la domanda di accusa contro Verre al pretore Manlio Acilio Glabrione, ma un certo Quinto Cecilio Nigro, forse istigato da Verre, si presenta a Glabrione per sostituirsi a Cicerone come accusator. Cicerone deve dunque far valere le proprie ragioni di fronte alla commissione di senatori chiamata a decidere fra lui e Cecilio.

I Siciliam provinciam Gaius Verres per triennium depopulatus esse, Siculorum civitates vastavisse, domos exinanisse, fana expoliavisse dicitur. Adsunt, queruntur Siculi universi; ad meam fidem, quam habent spectatam iam et cognitam, confugiunt; auxilium sibi per me a vobis atque a populi Romani legibus petunt; me defensorem calamitatum suarum, me ultorem iniuriarum, me cognitorem iuris sui, me actorem causae totius esse voluerunt. Quis ergo est qui neget oportere eorum arbitratu lege agi1 quorum caus lex sit constituta? Sicilia tota, si una voce loqueretur, hoc diceret: Quod auri, quod argenti, quod ornamentorum in meis urbibus, sedibus, delubris fuit, quod in una quaque re beneficio senatus populique Romani iuris habui, id mihi tu, Gai Verres, eripuisti atque abstulisti; quo nomine abs te sestertium miliens ex lege repeto. Si universa, ut dixi, provincia loqui posset, hac voce uteretur; quoniam id non poterat, harum rerum auctorem quem idoneum esse arbitrata est ipsa delegit. In eius modi re quisquam tam impudens reperietur qui ad alienam causam, invitis iis quorum negotium est, accedere aut aspirare audeat? II Sunt multa quae Verres in me esse arbitratur, quae scit in te, Caecili, non esse. Nulla res in me est quam ille contemnat, nulla in te quam pertimescat. Itaque Ortensius, magnus defensor et amicus eius, tibi suffragatur, me oppugnat; aperte ab iudicibus petit, ut tu mihi anteponatur. Huic ego homini iam ante denuntio, si a me causam hanc vos agi volueritis, rationem illi defendendi totam esse mutandam. Nihil erit quod me agente arbitretur iudicium sine magno multorum periculo posse corrumpi. Ego in hoc iudicio mihi Siculorum causam receptam, populi Romani susceptam esse arbitror, ut mihi non unus homo improbus opprimendus sit, id quod Siculi petiverunt, sed omnino improbitas, id quod populus Romanus iam diu flagitat, extinguenda atque delenda sit. (Cicerone)
1 eorum agi: agire secondo la legge in base alla decisione di coloro.

117 Bisogna preferire lonesto allutile

(relative proprie)

In questo passo del De officiis Cicerone (I secolo a.C.) mette a confronto lutile con lonesto, affermando che questultimo sempre da anteporre al primo. Molto spesso infatti ci che ha soltanto lapparenza dellutile si rivela crudele e contrario alla natura umana, e di conseguenza dannoso per gli uomini e gli Stati.

I Nihil, quod crudele, utile; est enim hominum naturae, quam sequi debemus, maxima inimica crudelitas. Male, qui peregrinos urbibus uti prohibent eosque exterminant. Nam esse pro cive, qui civis non sit, rectum est non licere; usu vero urbis prohibere peregrinos, sane inhumanum est. Illa praeclara, in quibus publicae utilitatis species prae honestate contemnitur. Plena exemplorum est nostra res publica cum saepe, tum maxime bello Punico secundo, quae Cannensi calamitate accept maiores animos habuit quam unquam rebus secundis; nulla timoris significatio, nulla mentio pacis. Tanta vis est honesti, ut speciem utilitatis obscuret. Athenienses cum Persarum impetum nullo modo possent sustinere statuerentque ut, urbe relict, coniugibus et liberis Troezene depositis, naves conscenderent libertatemque Graeciae classe defenderent, Cyrsilum quendam suadentem, ut in urbe manerent Xerxemque1 reciperent, lapidibus obruerunt. Atque ille utilitatem sequi videbatur, sed ea nulla erat repugnante honestate.

62

Unit 40 Le proposizioni relative

II Themistocles2 post victoriam eius belli, quod cum Persis fuit, dixit in contione se habere consilium rei publicae salutare, sed id sciri non opus esse; postulavit, ut aliquem populus daret, quicum3 communicaret; datus est Aristides4. Huic ille dixit classem Lacedaemoniorum, quae subducta esset ad Gytheum, clam incendi posse quo facto frangi Lacedaemoniorum opes necesse esset. Quod Aristides cum audisset, in contionem magna exspectatione venit dixitque perutile esse consilium, quod Themistocles adferret, sed minime honestum. Itaque Athenienses, quod honestum non esset, id ne utile quidem putaverunt totamque eam rem, quam ne audierant quidem, auctore Aristide repudiaverunt. Maneat ergo, quod turpe sit, id numquam esse utile, ne tum quidem, cum id, quod utile esse putes, adipiscare5; hoc enim ipsum, utile putare quod turpe sit, calamitosum est. (Cicerone)
1 Xerxem: Serse, figlio di Dario I, re della Persia dal 485

sconfisse i Persiani a Salamina (480 a.C.).


3 quicum: = quocum. 4 Aristides: Aristide, generale e uomo di stato ateniese, si

al 465 a.C. Nel 480, sulle orme del padre, mosse guerra contro la Grecia dopo aver fatto costruire un ponte di barche sullEllesponto per traghettare lesercito. Dopo una prima vittoria contro gli Spartani guidati da Leonida alle Termopili, fu battuto dagli Ateniesi a Salamina. Rientrato in patria, le sue truppe furono battute a Platea e la sua flotta a Micale nel 479 a.C. 2 Themistocles: Temistocle fu il generale ateniese che
Laboratorio di TRADUZIONE

distinse nelle guerre persiane e fu a capo delle truppe ateniesi a Platea (479 a.C.). Aveva fama di essere un uomo molto onesto e per questo era soprannominato il Giusto. 5 adipiscare: = adipiscaris.

Comprensione 1. Perch gli Ateniesi lapidarono Cirsilo? 2. Qual era il consiglio di Temistocle alla citt di Atene? Perch non voleva rivelarlo apertamente? Strutture linguistiche 3. Sottolinea in blu le proposizioni relative proprie con il verbo allindicativo e in rosso le proposizioni relative proprie con il verbo al congiuntivo. Spiega quindi caso per caso perch c il congiuntivo al posto dellindicativo. 4. Da quale termine retto lablativo urbibus? 5. Linfinito licere usato in funzione nominale o verbale? 6. Da quale termine retto il genitivo exemplorum?

I genitivi timoris e pacis sono soggettivi o oggettivi? 8. Le due proposizioni ut obscuret e ut defenderent, entrambe introdotte da ut e con il verbo al congiuntivo, sono simili solo in apparenza: di che tipo di subordinate si tratta? 9. La proposizione quicum communicaret non una relativa propria con il verbo al congiuntivo bens una relativa impropria: quale sfumatura esprime? 10. Che valore ha il congiuntivo indipendente Maneat? 11. Sottolinea tutti gli ablativi assoluti e volgili in forma esplicita. 7.

Tiberio (relative proprie) Ci sono alcuni che affermano che Tiberio sia nato a Fondi, poich la nonna materna era appunto di Fondi e poich l era stata eretta, su decreto del senato, una statua della Felicit. Ma, come tramandato dai pi, nacque a Roma sul Palatino sotto il consolato di M. Emilio Lepido e L. Munazio Planco. Cos infatti riportato nei Fasti. Tuttavia non mancano quelli che affermano che sia nato o nellanno precedente, sotto il consolato di Irzio e Pansa, o nellanno successivo, sotto il consolato di Servilio Isaurico e Lucio Antonio. Inizi la carriera politica prima del tempo, e ricopr consecutivamente la pretura, la questura e il consolato; fu console due volte e dopo ottenne la potest tribunizia per un quinquennio. Improvvisamente decise di ritirarsi. C chi pensa che volesse lasciare il posto ai figli di Augusto, che erano ormai adulti. Dopo sette anni ritorn a Roma, fu adottato da Augusto e fu incaricato di pacificare la Germania. Morto Augusto, Tiberio convoc il senato e ordin a un liberto di leggere il testamento, che cominciava cos: Dal momento che la sorte mi ha rapito i figli Gaio e Lucio, Tiberio Cesare sia mio erede. Non manca chi sospetta che Augusto avesse scelto Tiberio pi per necessit che per proposito. Cos Tiberio ottenne il principato.
DALLITALIANO IN LATINO
1 prima del tempo: maturius.

118

63

Sezione 10 Sintassi del periodo

119 Cicerone salvatore della patria

(relative improprie)

Cicerone (I secolo a.C.) ricorda ai senatori a quali pericoli si esposto nella cattura dei complici di Catilina, organizzatori di una congiura contro lo Stato. Loratore si abbandona a toni trionfalistici nella celebrazione dei propri meriti, in nome dei quali invoca la protezione del senato nel caso in cui i suoi nemici, che grazie a lui erano stati sconfitti, decidano di vendicarsi.

I Urbem et cives integros incolumesque servavi. Quibus pro tantis rebus, Quirites, nullum ego a vobis praemium virtutis, nullum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulabo praeterquam huius diei memoriam sempiternam. In animis ego vestris omnis triumphos meos, omnia ornamenta honoris, monumenta gloriae, laudis insignia condi et conlocari volo. Nihil me mutum potest delectare, nihil tacitum, nihil denique eius modi quod etiam minus digni adsequi possint. Memoria vestra, Quirites, nostrae res alentur, sermonibus crescent, litterarum monumentis inveterascent et conroborabuntur; eandemque diem intellego, quam spero aeternam fore, propagatam esse et ad salutem urbis et ad memoriam consulatus mei. II Mentes hominum audacissimorum sceleratae ac nefariae ne vobis nocere possent ego providi ne mihi noceant vestrum est providere. Magnum est in bonis praesidium quod mihi in perpetuum comparatum est, magna in re publica dignitas quae me semper tacita defendet, magna vis conscientiae quam qui neglegunt, cum me violare volent, se indicabunt. Est enim nobis is animus, Quirites, ut non modo nullius audaciae cedamus sed etiam omnis improbos ultro semper lacessamus. Quod si omnis impetus domesticorum hostium depulsus a vobis se in me unum converterit, vobis erit videndum, Quirites, qua condicione posthac eos esse velitis qui se pro salute vestra obtulerint invidiae periculisque omnibus: mihi quidem ipsi quid est quod iam ad vitae fructum possit adquiri, cum praesertim neque in honore vestro neque in gloria virtutis quicquam videam altius quo mihi libeat ascendere? Illud perficiam profecto, Quirites, ut ea quae gessi in consulatu privatus tuear atque ornem, ut, si qua est invidia in conservanda re publica suscepta, laedat invidos, mihi valeat ad gloriam. Denique ita me in re publica tractabo ut meminerim semper quae gesserim, curemque ut ea virtute non casu gesta esse videantur. (Cicerone)

120

DALLITALIANO IN LATINO

I soprusi del propretore Pleminio e le false accuse

contro Scipione (relative improprie) Scipione invi le truppe romane a Locri con due generali che liberassero la citt occupata dai Cartaginesi. I Romani assediarono Locri e sconfissero i nemici. Annibale si diede alla fuga. Il propretore di Reggio, Q. Pleminio, fu fatto governatore di Locri. Questi, dal momento che compiva molti soprusi ai danni della popolazione, aveva esasperato i Locresi a tal punto che essi inviarono ambasciatori a Roma, che si lamentassero della prepotenza di Pleminio, il quale aveva derubato il tesoro del tempio di Proserpina e aveva stuprato le loro mogli. Pleminio fu allora condotto a Roma in catene e condannato a morte. Giacch si diffuse il falso pettegolezzo che anche Scipione, che si trovava in Sicilia, si fosse abbandonato al lusso come Pleminio, furono inviati dal senato alcuni legati che indagassero se queste voci fossero vere. I legati per videro che le truppe di Scipione erano efficienti e disciplinate. Scipione fu dunque discolpato dallingiusta accusa e con il permesso del senato part per lAfrica.
121 Una lettera di Cicerone a Curione
(riepilogo sulle relative)
Cicerone (I secolo a.C.) fa una distinzione dei diversi generi epistolari per poi esporre il motivo della sua lettera: vuole spronare Curione al raggiungimento della gloria e della fama, affinch questi possa sostenere il peso delle aspettative sorte intorno alla sua persona.

Epistularum genera multa esse non ignoras sed unum illud certissimum, cuius caus inventa res ipsa est, ut certiores faceremus absentes si quid esset quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset. Huius generis litteras a me profecto non exspectas. Tuarum enim rerum domesticos habes et scriptores et nuntios, in meis autem rebus nihil est sane novi. Reliqua sunt epistularum genera duo, quae me magno ope-

64

Unit 40 Le proposizioni relative

re delectant, unum familiare et iocosum, alterum severum et grave. Utro me minus deceat uti non intellego. Iocerne tecum per litteras? Civem mehercule non puto esse, qui temporibus his ridere possit. An gravius aliquid scribam? Quid est quod possit graviter a Cicerone scribi ad Curionem nisi de re publica? Atqui in hoc genere haec mea causa est ut neque ea quae sentio audeam neque ea quae non sentio velim scribere. Quam ob rem, quoniam mihi nullum scribendi argumentum relictum est, utar ea clausula qua soleo teque ad studium summae laudis cohortabor. Est enim tibi gravis adversaria constituta et parata incredibilis quaedam exspectatio; quam tu una re facillime vinces, si hoc statueris, quibus artibus eae laudes comparantur, in iis esse laborandum. In hanc sententiam scriberem plura, nisi te tua sponte satis incitatum esse confiderem. Et hoc, quicquid attigi, non feci ut te inflammarem sed ut amorem meum testificarer. (Cicerone)

65

Unit 41

LE FINALI E LE CONSECUTIVE
122 I Galli, sotto la guida di Amilcare, minacciano alcune citt dellItalia settentrionale (proposizioni finali)
Mentre i Romani sono impegnati nella seconda guerra macedonica (203-196 a.C.), nellItalia settentrionale scoppia uninsurrezione delle popolazioni galliche che, guidate dal cartaginese Amilcare, attaccano le colonie di Piacenza e Cremona.

Omnium animis in bellum Macedonicum versis repente, nihil minus eo tempore timentibus, Gallici tumultus fama exorta est. Insubres Cenomanique et Boii excitis Celinibus Iluatibusque et ceteris Ligustinis populis, Hamilcare Poeno duce, qui in iis locis de Hasdrubalis exercitu substiterat, Placentiam invaserant; et dirept urbe ac per iram magna ex parte incens, vix duobus milibus hominum inter incendia ruinasque relictis, traiecto Pado ad Cremonam diripiendam pergunt. Vicinae urbis audita clades spatium colonis dedit ad claudendas portas praesidiaque per muros disponenda, ut obsiderentur tamen prius quam1 expugnarentur nuntiosque mitterent ad praetorem Romanum. L. Furius Purpurio tum provinciae praeerat, cetero ex senatus consulto exercitu dimisso praeter quinque milia socium ac Latini nominis; cum iis copiis in proxima regione provinciae circa Ariminum substiterat. Is tum senatui scripsit quo in tumultu provincia esset: duarum coloniarum alteram captam ac direptam esse ab hostibus, alteram oppugnari. His litteris recitatis senatus decrevit ut C. Aurelius consul exercitum, cui in Etruriam ad conveniendum diem edixerat, Arimini eadem die adesse iuberet et aut ipse ad opprimendum Gallicum tumultum proficisceretur aut Q. Minucio praetori scriberet ut, cum ad eum legiones ex Etruria venissent, missis in vicem earum quinque milibus sociorum quae interim Etruriae praesidio essent, proficisceretur ipse ad coloniam liberandam obsidione. (Livio)
1 prius quam: prima che, + cong.

Laboratorio di TRADUZIONE

Strutture linguistiche 1. Sottolinea e analizza tutte le proposizioni finali. 2. Individua tutte le proposizioni completive e specificane il tipo. 3. Il testo ricco di ablativi assoluti: individuali e volgili in forma esplicita. 4. A quale complemento corrisponde il sintagma per iram?

5. 6. 7.

Che complemento esprime il genitivo hominum? Analizza la forma verbale praeerat e scrivi il paradigma completo del verbo. Come spieghi gli infiniti captam ac direptam esse e oppugnari? Da quale verbo sono retti?

123 Una definizione di amicizia

(proposizioni consecutive)

Cicerone (I secolo a.C.) fornisce una definizione dellamicizia, il pi nobile dei sentimenti umani, dono pi grande che gli uomini hanno ricevuto dagli di dopo la sapienza.

Qui ita se gerunt, ita vivunt, ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut hos viros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur naturam optimam bene vivendi ducem. Sic enim mihi perspicere videor, ita natos esse nos, ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem, ut quisque proxime accederet. Hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate benivolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublat enim benivolenti amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. Quanta autem vis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliavit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum, ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur. Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium divinarum humanarumque rerum cum benivolentia et caritate consensio; qu quidem haut scio an except sapienti nihil melius homini sit a dis inmortalibus datum. Divitias alii praeponunt, bonam alii valitudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam voluptates. Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. Qui autem in virtute summum bonum ponunt, praeclare dicunt illi quidem, sed haec ipsa virtus amicitiam et gignit et continet, nec sine virtute amicitia esse ullo pacto potest. (Cicerone)

66

Unit 42

LE TEMPORALI E LE CAUSALI
124
DALLITALIANO IN LATINO

Reazioni popolari alla morte di Cesare

(proposizioni temporali) Dopo che Cesare fu ucciso venne letto il suo testamento: poich il grande condottiero aveva stabilito di lasciare tutto al popolo, i cittadini romani, che inizialmente avevano accolto con favore la notizia della morte di Cesare, cominciarono a piangere e disperarsi. Alcuni dissero che Bruto, uno degli assassini, aveva sbagliato perch aveva privato Roma di un uomo straordinario. Altri difendevano invece i cesaricidi perch, secondo loro, avevano restituito a Roma la libert uccidendo un pericoloso tiranno. I pi erano comunque daccordo con i primi: poich Cesare con il suo testamento aveva dimostrato il suo amore per il popolo, Bruto e i suoi sodali dovevano essere catturati e uccisi. Queste furono le reazioni del popolo alla morte di Cesare e i cesaricidi furono infine costretti a fuggire perch la folla intendeva ottenere giustizia attraverso la loro morte.

67

Unit 44

LE CONCESSIVE, LE AVVERSATIVE E LE CONDIZIONALI


125
DALLITALIANO IN LATINO

Le imprese civili hanno pi valore di quelle militari

(proposizioni concessive) Poich molti ritengono che le imprese militari siano pi grandi di quelle civili, bisogna ridimensionare questa opinione. Molti infatti spesso hanno cercato le guerre per desiderio di gloria, e questo accade frequentemente agli animi e alle menti grandi, tanto pi se sono predisposti alle imprese belliche e desiderosi di combattere; ma se vogliamo giudicare bene, molte imprese civili risultano pi grandi e nobili di quelle militari. Per quanto infatti Temistocle sia giustamente elogiato e il suo nome sia pi famoso di quello di Solone e si citi spesso Salamina a testimonianza di una gloriosa vittoria, non meno illustre di quella vittoria la deliberazione di Solone che istitu il tribunale dellAreopago. La vittoria di Salamina infatti stata utile una volta, lAreopago sar sempre utile alla citt; con questa deliberazione si preservano le leggi degli Ateniesi e le istituzioni dei padri.

68

Unit 45

LE PROPOSIZIONI COMPARATIVE
126
DALLITALIANO IN LATINO

I successori di Alessandro Magno

(proposizioni comparative) Alla morte di Alessandro, i generali macedoni si contesero il controllo del suo impero in numerose guerre. Al termine dei conflitti, si stabilirono intorno al Mediterraneo molti regni di modeste dimensioni rispetto al grandioso impero creato da Alessandro. Si narra che Alessandro, sul punto di morire, avesse dato il proprio anello con il sigillo reale al suo amico e fidato generale Perdicca, con la promessa che il regno sarebbe dovuto andare al pi forte dei suoi generali. Molti interpretarono quel gesto come se Perdicca stesso fosse nominato successore. In realt egli, piuttosto che imporsi con la forza, preferiva attendere che Rossane, la sposa di Alessandro che era incinta, partorisse. Se ella avesse dato alla luce un figlio maschio, Perdicca sarebbe stato intenzionato a prendere la reggenza, ottenendo cos lappoggio della cavalleria macedone. Contrariamente a quanto si potesse immaginare, sorse il dissenso tra le file della fanteria macedone e, durante unassemblea militare, venne proclamato re il fratello minorato di Alessandro, con il nome di Filippo III Arrideo. Poco dopo, Rossane diede alla luce un maschio e Perdicca assieme ai principali comandanti, con il consenso del sovrano, convinse lesercito ad accettare che come Filippo III anche il bambino fosse proclamato re, con il nome di Alessandro IV. Perdicca, allora, divise le province pi importanti e le affid ai generali, non solo per legarli a s, ma anche per non essere attaccato. Cos ad Antipatro furono affidate la Macedonia e la Grecia, Tolomeo ebbe lEgitto, Lisimaco ricevette la Tracia, Eumene la Cappadocia e la Licia, e Antigono ricevette la Panfilia e la Pisidia. Tuttavia, Perdicca non era forte quanto lo era stato Alessandro e ben presto non fu in grado di controllare le ambizioni di costoro.

69

Unit 46

IL DISCORSO INDIRETTO
127 Temistocle difende la ricostruzione delle mura di Atene
(discorso indiretto)
Dopo la vittoria sui Persiani a Salamina (480 a.C.) Temistocle ordina la ricostruzione delle mura di Atene. Gli Spartani sono contrari al progetto: ufficialmente sostengono che non devono esserci fortificazioni fuori dal Peloponneso perch non possano risultare utili ai barbari, in realt sono preoccupati della supremazia ateniese. Sparta invia degli ambasciatori ad Atene per vietare la cosa. Al loro arrivo Temistocle parte per Sparta, ordinando che gli altri membri dellambasceria ateniese lo raggiungano pi tardi e che, intanto, i lavori proseguano velocemente.

Themistocles autem, ut Lacedaemonem venit, adire ad magistratus noluit et dedit operam, ut quam longissime tempus duceret, causam interponens se collegas exspectare. Cum Lacedaemonii quererentur opus nihilo minus fieri eumque in ea re conari fallere, interim reliqui legati sunt consecuti. A quibus cum audisset non multum superesse munitionis, ad ephoros Lacedaemoniorum accessit, penes quos summum erat imperium, atque apud eos contendit falsa iis esse delata; quare aequum esse illos viros bonos nobilesque mittere quibus fides haberetur, qui rem explorarent: interea se obsidem retinerent. Gestus est ei mos1, tresque legati functi summis honoribus Athenas missi sunt. Cum his collegas suos Themistocles iussit proficisci iisque praedixit, ut ne prius Lacedaemoniorum legatos dimitterent quam ipse esset remissus. Hos postquam Athenas pervenisse ratus est, ad magistratus senatumque Lacedaemoniorum adiit et apud eos liberrime professus est: Athenienses suo consilio, quod communi iure gentium facere possent, deos publicos suosque patrios ac penates, quo facilius ab hoste possent defendere, muris saepsisse neque in eo, quod inutile esset Graeciae, fecisse. Nam illorum urbem ut propugnaculum oppositum esse barbaris, apud quam iam bis classes regias2 fecisse naufragium. Lacedaemonios autem male et iniuste facere, qui id potius intuerentur, quod ipsorum dominationi quam quod universae Graeciae utile esset. Quare, si suos legatos recipere vellent, quos Athenas miserant, se remitterent, aliter illos numquam in patriam essent recepturi. (Cornelio Nepote)
1 Gestus . mos: lespressione morem gerere alicui significa accondiscendere alla volont di qualcuno. 2 regias: del re persiano Serse.

128 Milziade esorta i Greci dellAsia Minore a rovesciare il dominio persiano (discorso indiretto)
Verso la fine del VI secolo a.C. il re persiano Dario muove guerra agli Sciti che abitano la regione a nord del Mar Nero. Per far passare lesercito, Dario fa costruire un ponte sul Danubio e ne affida la custodia, durante la sua assenza, ai Greci a cui aveva in precedenza lasciato il comando sulle citt dellAsia Minore. Tra loro c lateniese Milziade, che controlla il Chersoneso. Il re cerca cos di legare le sorti dei Greci al buon esito della sua spedizione.

In hoc fuit tum numero1 Miltiades. Hic cum crebri afferrent nuntii male rem gerere Darium premique a Scythis, Miltiades hortatus est pontis custodes, ne a fortuna datam occasionem liberandae Graeciae dimitterent. Nam si cum iis copiis, quas secum transportaverat, interiisset Darius, non solum Europam fore tutam, sed etiam eos, qui Asiam incolerent Graeci genere, liberos a Persarum futuros dominatione et periculo: id facile effici posse. Ponte enim rescisso regem vel hostium ferro vel inopia paucis diebus interiturum. Ad hoc consilium cum plerique accederent, Histiaeus Milesius, ne res conficeretur, obstitit, dicens non idem ipsis, qui summas imperii tenerent, expedire et multitudini, quod Darii regno ipsorum niteretur dominatio: quo exstincto ipsos potestate expulsos civibus suis poenas daturos. Itaque adeo se abhorrere a ceterorum consilio, ut nihil putet ipsis utilius quam confirmari regnum Persarum. Huius cum sententiam plurimi essent secuti, Miltiades non dubitans, tam multis consciis, ad regis aures consilia sua perventura, Chersonesum reliquit ac rursus Athenas demigravit. Cuius ratio etsi non valuit, tamen magnopere est laudanda, cum amicior omnium libertati quam suae fuerit dominationi. (Cornelio Nepote)
1 In hoc . numero: cio fra i Greci messi da Dario a governare le citt dellAsia Minore.

70

Unit 46 Il discorso indiretto

129 DALLITALIANO IN LATINO I Galli chiedono aiuto a Cesare contro Ariovisto, re dei Germani (discorso indiretto)
Tutti coloro che erano presenti cominciarono a chiedere aiuto a Cesare con grandi pianti. Cesare si accorse che solo i Squani tra tutti non facevano niente di quello che facevano gli altri, ma tristi col capo chino tenevano lo sguardo a terra. Meravigliato chiese direttamente a loro quale fosse il motivo di quel comportamento. I Squani non rispondevano niente, ma restavano muti nella stessa tristezza. Poich continuava a interrogarli con pi insistenza ma non riusciva a tirar fuori da loro neanche una parola, rispose invece leduo Diviziaco: la sorte dei Squani era pi infelice e pi dura di quella degli altri, perch nemmeno di nascosto osavano lamentarsi o implorare aiuto, ed erano terrorizzati dalla crudelt di Ariovisto, sebbene assente, come se fosse davanti a loro. Infatti agli altri era data comunque una possibilit di fuga, ma i Squani, che avevano accolto Ariovisto nei loro territori e avevano sottomesso al suo potere tutte le loro citt, avrebbero dovuto sopportare ogni atrocit.

71

Você também pode gostar