Sosyal Bilimler Dergisi

Say: 15

2006

AMERKAN KIZILDERL AMANZM LE ORTA ASYASBRYA TRK AMANZMNN BENZERLKLER ZERNE KARILATIRMALI BR ALIMA
Ahmet Ali ARSLAN
zet Kuzey Amerika yerli Kzlderilileri ve Dou-Bat Sibirya, Orta Asya Trk Devlet ve topluluklar arasnda yaayan amanizm, kitaplar okuyarak kolayca renilebilecek bir konu deildir. amanlk, yaplan ayinlere katlarak, mistik yerleri ziyaret ederek veya bir amann yannda alarak ve onu taklit ederek elde edilemez. Trk amanizminin veya Kamlnn inkar edilemeyen deerleri saha aratrmaclar, uzmanlar ve akademisyenler tarafndan devaml olarak gn na karlmaktadr. Sibirya, Orta Asya Trk amanlar ve Amerikan Kzlderili amanlarnn izledikleri yol ve yaadklar hayat tahmin edildii kadar kolay deildir. Amerikan Kzlderili ve Trk amanizmi arasndaki paralellikler akademik anlamda sosyal antropologlar, sosyologlar ve folklorcular armaa devam ediyor. Anahtar kelimeler: Kzlderili amanlar, Sibirya amanlar, Orta Asya amanlar, Trk Kltr, Trk amanl. A COMPARATIVE STUDY ON NATIVE AMERICAN AND SIBERIAN, CENTRAL ASIAN TURKISH SHAMANIZM Abstract Shamanism which lives among Native American Indians, East-West Siberian territories, Central Asian Turkish states and communities, is not an academic discipline that can be learned from books easily. Shamanism can not be grasped by participating in rituals, visiting holy power places, or following in the footsteps of a Shaman. Undeniable values of Turkish Shamanism or known as kamlik are constantly being brought to daylight by scientific field researchers and academics. The path and life of the Siberian and Central Asian Turkish Shamans are not easy
Yard. Do. Dr. Seluk niversitesi ngiliz Dili ve Edebiyat Blm retim yesi. 1975 ylnda ngiliz ve Trk ocuk Oyunlar adl yksek lisans, 1980 ylnda Kuzey Britanya (skoya, rlanda) ve Kuzeydou Anadolu (KARS) Halk Edebiyatlarnda Masallar adl doktora tezlerini hazrlad. Atatrk Kltr Kurumu Yaynlar arasnda Kuzey Britanya ve Kuzeydou Anadolu(Kars) Halk Edebiyatlarnda Masallar I-II adl eserleri 1999 ylnda yaynland. Yazarn Dar Geit, Azerbaycann Demokrasi Yolunda ilesi 1999; Atalarn zi le, Kzlderili-Trk Kltr likileri 2004; Ta Knas, Kars Azeri Azyla iirler, 2004 tarihlerinde yaynland. Ayrca deiik dergilerde yaynlanm bilimsel ve akademik makaleleri bulunmaktadr. Halen Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi, Modern Diller Yksek Okulu, Mtercim-Tercmanlk Blmnde retim yesi.

22

SOSYAL BLMLER DERGS as imagined. The parallelisms between Native American Indian Shamanism and Turkish Shamanism or kamlik continue to amaze the social anthropologists, sociologists and folklorists worldwide in academic manner. Key words: Native American Shamanism; Siberian Shamanism; Central Asian Shamanism; Turkish culture; Turkish Shamanism.

Amerika Kzlderili Kabileleri ile bugn Orta Asya, Krgzistan, Kazakistan, Gney ve Kuzeydou Sibiryada yaayan Tuva, Altay, Hakas, Televi ve Saka Trkleri arasnda btn canll ile yaayan Trk amanizminin ortak zelliklerine gemeden nce, Amerika Kzlderililerinin nereden Amerika Ktasna geldiklerine dair baz kaytlara gz atmamz gerekmektedir. Amerikada binlerce yl yaadklar halde, bugn, tamamen yok olmu kabul edilen yerli Kzlderili kabileleri arasnda yaayan Kzlderili amanizminin durumunu daha iyi anlamak iin, onlarn hangi yollarla Amerikaya getiklerinin bilinmesi arttr. Kzlderililerin Amerikaya gei yolunu ve asl k noktalarn tespit ettikten sonra, Sibiryada yaayan Trk amanizmi ile neden bu kadar yakn benzerlik gsterdii konusu daha iyi anlalm olacaktr. Amerika Kzlderilileri bu ktaya gkten gelmedikleri gibi, onlarn inandklar yerli Kzlderili amanizmi de yoktan var olmamtr. Amerika Kzlderili amanizmi, byk bir gle Orta Asya ve Sibiryadan koparak Bering Boaz zerinden Amerika Ktasna geenlerin beraberlerinde getirdikleri ve yaattklar tarih kltr hatrasnn bugne kadar canlln korumu olan gerek uzantsdr. Amerika yerli Kzlderilileri, balarna getirilen tarih felketi ve Soluk Benizlilerin organize ettikleri katlimlarla ilgili hatralarn kendi kabilelerinin karakterine uygun bir tarzda anlatrlar. Kzlderililerin, Avrupadan gelen define avcs Beyazlarn balatt katlim, yama ve srgnlere hangi gzle baktn Amerika ve dnyada hibir kimse yazmamtr. Beyazlar ise, Kzlderilileri hep kafa derisi yzen, cani, apulcu ve soyguncu katil tipinde gstermeye almtr. Sadece Hollywood stdyolarnda, Amerikadaki Kzlderilileri ktleyen ve onlar alaltmaya ynelik 15 binden fazla film evrilmitir. Bunun yannda Beyazlar hibir zaman Avrupadan gelip, Amerika Ktasnda onbirlerce seneden beri yaamakta olan bu Kzlderili kabillerini katletmeye haklarnn olupolmadn yazmamlardr. Bunu itiraf etmee cesaret edememilerdir. Eer Beyazlar, Kzlderililerin onbirlerce yldr yaamakta olduklar topraklara saldrmayp, onlarn byk deer verdikleri ve hayatlarn devam ettirmeleri iin byk bir titizlikle koruduklar yz binlerce buffaloyu, yaban sr varln sadece derileri iin srler halinde katletmeselerdi, ime sularn kirletip zehirlemeselerdi. Kzlderililerin Beyazlardan bu kadar nefret etmeleri asrlar boyu devam etmezdi. Beyazlar, Avrupadan gelip Amerika Ktasna ayak bastklar 1492 ylna kadar Amerika yerli Kzlderili kabileleri arasnda iek, kzamk, bomaca, frengi, czzam gibi ldrc ve bulac zhrev hastalklarn hi birisi yoktu ve bilinmiyordu. Beyazlarn Amerikaya ayak basmasyla Kzlderili katlimlar balad. Kzlderililerin yaay ve yerleim yerleri byk bir hzla yama ve tahrip edildi. Kzlderililerin din merasimleri iin diktikleri mabedler yakldykld ve ilerindeki deerli altn, gm ve kymetli talarla ssl eyalar yama edildi. Kabile halknn byk deer verdii ve hrmet ettii tarihiler, liderler ve yal kabile reisleri boazlandlar. Dnyaca nl nfus uzmanlarnn hesaplamalarna gre Avrupallarn Amerikaya ayak basmasndan sonra 16. yzyln sonlarna kadar devam eden katlimlar, hastalk ve srgnlerden sonra Gney ve Kuzey Amerikada 50 milyon Kzlderili sistematik olarak bilinli bir ekilde yok edilmitir. Amerika Kzlderilileri,

Ahmet Ali ARSLAN / AMERKAN KIZILDERL AMANZM LE ORTA ASYASBRYA TRK AMANZMNN BENZERLKLER

23

dnyann gelmi gemi en byk soykrmna kurban olmu tek millettir. nl nfus ve demografya uzmanlar, Kristof Kolombdan nce Amerika ktasnda 30 milyona yakn Kzlderilinin yaamakta olduunu tahmin ediyorlar. Bugn ise Amerika Ktasnda yaayan Kzlderililerin nfusu 3 milyondan biraz fazladr. Beyazlarn Amerikaya ayak basmasndan sonra yerli Kzlderililerin hayat tarz tamamen datlm, bu sefer Avrupallatrma devri ve bu gaye iin uygulanan tahribat, zorla Hristiyanlatrma hareketleri ile katlimlarn ikinci perdesi balamtr. spanyollarn yaptklar tahribatlar incelenirse, Yucatanda (Yukatan) Kzlderili amanlar Hristiyanlatrmak iin Mayalardan kalma btn kitaplar yaklmtr. Mayalarn gerek tarihi ancak gizli kalm abide ve duvar yaztlarndan binbir glkle gn na karlabilmitir. 1637 ylnda, New England blgesinde kendilerine boyun emeyen Kzlderililere topyekn sava iln eden igalci Beyazlar, P e q u o t Kzlderililerini atete diridiri yakarak ve ocuklar kltan geirerek, bu soylu Kzlderili kabilesini son ferdine kadar tarihten sildiler. Amerikay kuran liderlerden Andrew Jackson Kzlderilileri Vahi Kurt srlerine benzetirken, General Philip Sheridan ise En iyi Kzlderili, l bir Kzlderilidir, eklinde tarihe geen szyle tutum ve davranlarn gizlemek lzumunu bile hissetmemitir. Btn bu olanlara ve beyazlarn kar propagandalarna ramen, dnyada Kzlderili olmayan cemiyet ve milletler, katledilen Kzlderililerden bugn sa kalanlara byk bir efkat, hrmet ve saygyla yaklamaktadr. zel topluma kamplar olarak bilenen Reservasyonlarda mahkm hayat yaayan Kzlderililerin din hrriyetleri kstl ve inandklar amanizm geleneini resm olarak devam ettirmelerine izin verilmemektedir. Hkmet yetkilileri amanizmin sadece toplant ve gsterilerde turistik bir komedi olarak sahnelenmesine izin veriyor. Kzlderililerin kendilerini idare etme haklar ellerinden alnmtr. Onlar, sarho, tembel ve vergi vermeden yaayan asalak ve babozuklar alay olarak gsterilmeye allmtr. Bugn bile, Kzlderili olmayan Amerikallarn ou, onbirlerce yl bu topraklarn sahibi olarak yaam Kzlderililere ayn gzle bakmaktadr. Yakima Kzlderililerinin Byk Reisi Veninock 1915 ylnda hi kimseden korkmadan grlerini aklarken unlar sylemitir: Biz buraya Gk Tanr tarafndan yerletirildik. Ben bu topraklara ne baka lkelerden getirildim, ne de geldim. Ben buraya Gk Tanr tarafndan zel olarak gnderildiimi biliyorum. Amerika Kzlderilileri Kristof Kolombtan binlerce yl nce bu topraklarda yaam ve hala yaamaktadr. Kzlderililer Amerikaya nereden gelmilerse, mutlaka saha nceden gelimi ve yaanm bir kltrn iinden gelmilerdir. Sioux (Su) Kabilesinin Byk Reisi Vine Deloria unlar kaydediyor: ...Eer Amerikada niversiteler Kzlderililer tarafndan kontrol ve idare edilmi olsayd, bu gn Kzlderililerin Amerika Ktasna nereden gelmi olduklar hibir pheye yer vermeyecek ekilde gn na karlm olurdu.1 Amerika yerli Kzlderili amanlar ile Sibiryada yaayan Trk ve dier topluluklara mensup amanlarn giysileri, merasimlerde kullandklar aletedevat ve din merasimlerinin ayn olmas yannda, iki ktada deiik corafyalarda yaayan insanlarn fizik zelliklerinin de birbirine benzediini yaplan bamsz bilimsel aratrmalarn sonularndan reniyoruz: Sibirya tundralarnda yaplan kazlarda, kemikten yaplm diki ineleri bulundu. Sibiryada yaayan insanlarn, geyik boynuzlarndan mzrak atan aletler gelitirmi olduklar tespit edildi. Bu mzrak atan aletlere bu gn Amerika ktasnda da rastlanmaktadr ve bunun adna Aztek dilinde atlatl (atlatl) denilmektedir.2
1 2

Betty BallantneIan Ballantine, The Native Americans, Wisconsin 1993, s.28. Ibid, s.29.

24

SOSYAL BLMLER DERGS

Amerika Kzlderililerinin Sibiryadan gelerek Bering Boazn gemek suretiyle Ktaya yerletiklerini ilk defa 1589 ylnda Jesuit misyonerlerinden Jose de Acosta yazd. Acosta, Asyadan alk ve savalarn yol at gle, KuzeyDou Sibiryaya doru g eden insanlarn ktleler halinde Bering Boazndan geerek, Kristof Kolombdan binlerce yl nce Amerikaya geldiklerini belirtmitir. Amerikaya gelenlerin ilk defa Buzul Devrinin sonuna doru Amerikaya ayak bastklarn, yaplan arkeolojik kazlardan kan insan kemikleri de ispatlyor. Sibiryada bulunan insan kemikleri, Amerikada bulunan insan kemiklerinden binlerce yl daha eski olduu anlalmaktadr. Amerikada bulunan insan kemikleri ile Sibiryada kazlar sonunda elde edilen insan kemikleri zerinde yaplan DNA testleri, Bering Boaznn her iki yakasnda bulunan insan kemiklerinin ayn rka ait olduunu ve bu insanlarn Amerikaya 20 bin yl nce geldiklerini ispat etmektedir.3 Alaskann Gneyi ve Bering Boaznn Amerika Ktasnda kalan ksmnda yaayan Yakutat Kzlderilileri, Asyaya doru ehadet parma eklinde uzanan dalar (Aleut adalar) zerinde yaayan Aleut Kzlderililerini kendi dillerinde Anauut(Ana-U) olarak biliyor ve bu ekilde telaffuz ediyorlar.4 Eskimo, Aleut (Anauut) ve NaDene Kzlderili kabilelerinin yaad blgelerde bulunan insan kemikleri zerinde yaplan genetik incelemeler. Bu insanlarn Asyadan 7500 yl nce Amerika Ktasna getiklerini ispat ediyor. Arizona Devlet niversitesinden Antropolog Christ Turnerin yapt son aratrmalarda elde ettii bulgularda, Amerika yerli Kzlderililerinin di yaps ile Asyada Sibirya tundralarnda yaayan insanlarn di yapsnn ayn ve bylece Buzul andan sonra Asyadan Kuzey Amerika ktasna iki ayr byk gn olduu ortaya kmtr.5 Dil bakmndan benzerlie gelince, bu insanlarn ayr ayr ktalarda yaamalarna ramen ayn dili konutuklarn belirten Stanford niversitesinden Joseph Greenberg, 12 bin yl nce Amerikaya yaplan baka bir g dalgas ile gelen Kzlderili olarak adlandrlan bu insanlarn daha sonra Gneye doru g ederek, bugnk Orta ve Gney Amerika topraklarna getiklerini kaydediyor.6 Asyadan Kuzey Amerika ktasna Bering Boaz geit olarak kullanlmas suretiyle eitli zamanlarda byk g dalgalarnn olduunu ispat eden bilim adamlar ...yaplan aratrmalarda DNA analizleri, bu insanlarn di yaplarndaki ve bunun yannda konutuklar dilin birbirine ok benzemesi, bu insanlarn Asya Ktasndan Amerikaya g ettiklerini kantlamaktadr... eklinde gr belirtmilerdir.7 Asyadan g ederek, Bering Boazn aarak Amerika Ktas zerinde devaml olarak Gneye doru hareket eden Kzlderili kabileleri belirli bir seviyede bile olsa yaanm bir medeniyeti kendileri ile birlikte bu ktaya getirmilerdir. Bering Boazndan geerek Amerikaya giren bu insanlar, tekstili ve dokuma sanatn biliyorlard: ...1924 ylnda Nevada Eyaletinin Kuzeybatsnda yer alan Lovelock Maarasnda yaplan kazda 2 bin yl nce elde dokunmu bir battaniye bulunmutur. Bu battaniyenin 600 adet ayr faresinin derisinden yaplm ve hl kullanlr durumda olduu yaplan testlerle ayrca

bid, s.32. Frederica de Lugana, The History and Culture of Yakutat Tlingit, 3 Vols, Vol:I, Washington D.C. 1972, s.213. 5 Betty BallantineIan Ballantine, op. cit., s.32. 6 Ibid., s.32. 7 Ibid., s.32.

3 4

Ahmet Ali ARSLAN / AMERKAN KIZILDERL AMANZM LE ORTA ASYASBRYA TRK AMANZMNN BENZERLKLER

25

tespit edilmitir. Paiute (Paitu) ve Shoshone (aoni) Kzlderili Kabileleri, bugn Nevada lnde yaayan eski Kzlderili Kabilelerinin geride kalan akrabalardr...8 Aleutian (anauut) Adalarndan istifade ederek, Asyadan Amerika Ktasna geen kabililer, tabiat artlarnn zorlamas neticesinde gdalarn denizden ve deniz rnlerinden temin etmek mecburiyetinde kaldlar. Buna bal olarak bu blgedeki kabilelerin giyim kuamlar da yine blgeye has bir tarzda dabak edilmi deri elbiselerden ibaret olmutur. Bu insanlar snacaklarn maaralar iinde hazrlam ve yeni doan bebeklerini ise yine buradaki hayat artlarna gre belirli bir yoldan bytmler. Zor tabiat artlarndan dolay burada yaayan insanlarn mr ksa olmutur. lm hadisesi ba verince, burada yaayan Kzlderili kabilelerine mensup insanlar, dier Orta Asya kabilelerine mensup insanlarn yaptklar gibi, insanst tabiat glerinin varlna inanarak onlara tapnmaya baladlar. yi ruhlardan yardm temin etmek, kt ruhlardan ve hastalklardan korunmak iin, kabilelerinin amanna ba vurdular ve boyunlarnda feti ve gerdanlklar tamaya baladlar ve onlarn uruna inandlar.9 Amerikada olduu kadar dnyann eitli lkelerinde bamsz almalarn ve aratrmalarn srdren ve kesin delillerle grlerini bir kaideye oturtturan bilim adamlar, Sibiryada yaayan Trk topluluklarndan Saka (Yakut)larn sahip olduu kltr ile Amerika yerli Kzlderili kltr arasnda byk paralellik ve benzerlikler olduunu belirtmektedir. William Thalbitzer konu ile ilgili olarak yapt almasnda unlar aklamaktadr. ...Arktik blgesinde yaayan halklarn bu gnk dilleri ne olursa olsun, Yakut Trkleri ile Chukchee (uki), Samoyedler ve Lapplarn sahip olduklar kltrn phe gtrmeyecek kadar bir birinin devam olduuna inanyorum...10 Kuzey Amerikada Eskimo ve dier Kzlderili kabileleri arasnda nemli yeri ve mevkisi olan amanlarn ayn grevi yaptklar grn Mircea Eliade byk bir gven iinde bilimsel kaynaklara dayanarak belirtmektedir. Kuzey Amerika yerli Kzlderili ve Eskimo amanlarnn ruhan bir gle denizin ve yerin dibine seyahat etmeleri, Asyann kuzeyinde, Yakut (Saka) Trklerinin ruhan yol gstericisi olan amanlar ile ayn karakteri ve zellii gstermektedir. Eskimo aman ile Yakut (Saka) amannn dini merasimlerle giyindii elbise ve ellerinde tadklar davullar arasnda ok az farkllk vardr.11 Edward William Nelson12 bir Alaska amannn kendisine br dnyaya gidip, orada iki gn nasl dolatn ve orada grdklerini kyne dnerek kendi halkna anlatrken nasl dirildiini anlattn belirtmektedir. Alaska aman, ruhlarla bulumak iin ldn, iki gn br dnyada gezdiini, yrrken devaml olarak alama ve yas arklar duyduunu, bu seslerin, lenlerin arkasndan yas tutanlarn lklar olduunu kaydetmektedir. l olarak br dnyada gezen Alaska aman, sonra bir kye varr. Burada iki glge kendisini ieriye alr. Girdii odann ortasnda bir ate yanmaktadr. aman, atein zerindeki kazanda et pimekte olduunu grr. Fakat aman, birilerinin devaml olarak kendisini gzlediini hissettiini belirtir. Alaska amann odaya alan iki glgenin ona kazanda pien ete sakn dokunmamas gerektiini tembihlediklerini syler.
So Say the Indians, Texas 1970, s.9. William Thalbitzer, Cultic Games and Festivals in Greenland, Cognres International des Americanistes 1924, Gteberg 1925, s.22665. 11 Mircea Eliade, Shamanism, Archaic Fecniques of Ecstasy, Paris 1951, s.288. 12 Edward William Nelson, The Eskimo About Bering Strait 18th Report of Bureau of American Ethnology, Washington DC, Pt 1.189697, Published 1899, s.433.
8 Ibid., s.39. 9 L.T. Jones, 10

26

SOSYAL BLMLER DERGS

Eer bir aman br dnyada grd herhangi bir l etine dokunursa bir daha kl dnyaya geri dnmesi onun iin ok zor bir olaydr. Alaska aman bunu bildiini ve ona gre davrandn kaydeder. Alaska aman daha sonra br dnyadaki seyahatine devam eder. aman oradan yolu takip ederek kendi mezarna geri dner. Seyahate kan ruhu, tekrar fizik bedenine girer ve aman canlanr. Tekrar canlanan Alaska aman, kendi kyne geri dndnde, bandan geenleri kyllere anlatr. Trk ve Kzlderili amanlarnn ortak zelliklerinden bahsederken Mircea Eliade unlar kaydetmektedir. ... br dnyaya seyahat etmek, Arsa kmak, Cennete gitmek hadisesi, TrkTatar ve Kuzey Amerika amanlar arasnda yaygn olan ortak bir zelliktir...13 Gemite olduu gibi imdi de tarih topraklarnda yaayan Saka (Yakut) Trkleri, asrlar boyudur hayvanlarla ilgili kltr zenginlii iinde kkl kltrlerini bugne kadar yaatmlardr. Yakutlarn inanlarna gre kainat tabakadan ibarettir. Mavi Sema, Orta Dnya ve Yeralt Alemi Umak olarak da tabir edilen Mavi Sema yedi veya bazen de dokuz katl olarak anlatlmaktadr. Bu dokuz katl semann en st mertebesine ise sadece ok mahir amanlar varabilirler. Yakutlarn Karanlk Dnya diye adlandrdklar yeralt aleminde ise daha farkl yaratklarn yaad sanlmaktadr. Yakutlar, yeralt dnyasn tek gzl, tek kollu, tek bacakl, bazen iki bal, sekiz bacakl, iki kuyruklu atlarn bulunduu bir mekn olarak tanmlamaktadrlar.14 Mekn deitirme ve yeralt dnyasna olduu gibi semann eitli katlarna seyahat etmek, Yakut amanlarnda olduu gibi, Alaskadaki Kzlderili amanlarnda da grlen ortak bir zelliktir. Baffinlandde yaayan bir Alaska aman, kendisini iple skca bir yere baladktan sonra, ruh olarak bedeninden kp seyahat etmeye baladn anlatr. Kendisine yardmc olan bir ruh vastasyla Aya gittiini syler. Ayda ana kaps Deniz Aygrnn derisinden yaplm bir yerden geerek bir eve girdiini ve orada birok maceralardan sonra tekrar geriye dndn belirtir. Baffindlandeki bu amann ruhu seyahatinden sonra tekrar bedenine girer ve aman canlanr. Sonunda Alaska aman kendisini skca saran iplerden kimsenin yardm olmadan kurtulur ve seyahati boyunca bandan geenleri etrafnda kendisini dinleyenlere anlatr.15 Kuzey Amerika Kzlderilileri kabileleri arasnda amanizm tamamen din yaay temsil eder. Kzlderili amanlarnn toplum iinde ruhanilk ve stnlk sfat vardr ve genel manasyla byc ve frklerden tamamen farkldr. Kzlderili amanlarnn yksek derecede ruhanlik gcnn olmasna ramen, hibir zaman toplumda din inanlar kendi tekelinde toplama ve ruhanliinden dolay toplumda bir bask unsuru yaratma ve hkmetme eilimi gstermez. Kzlderili aman, kendi kabilesinin sosyal yasalarna ve geleneklerine ok sk bal rnek bir insan olarak kabilesinde sayg ile anlr ve hrmet grr. Kuzey Amerika Kzlderili amanlarnn ok yksek tabiat st gc olduuna inanlr. Kzlderili aman bu insanst gcn, kendisinin mensup olduu Kzlderili kabilesinin insanlarna her sahada yardm etmek iin kullanr. Bir Kzlderili amannn kabilede iki nemli grevi vardr, bunlardan birincisi hastalananlar iyiletirmek, ikincisi ise iinde yaad toplumun karlar ve yararna iler baarmaktr.16

Mircea Eliade, op.cit., s.292. N.S. GrokhovYuryung Uolan, Yakutskaya Skazka, Izvestiva Vostochno Sibirskogo Otdelo, Ruskogo Geograficheskogo obshchtva, t.XV, 1984, s.45a. 15 Franz Boas, The Central Eskimo 6th Report of the Bureau of American Ethnology, Washington D.C. 188458, Published 1888, s.598. 16 Willardz Park. Shamanism in Western America, Chicago, 1938, s.9.

13 14

Ahmet Ali ARSLAN / AMERKAN KIZILDERL AMANZM LE ORTA ASYASBRYA TRK AMANZMNN BENZERLKLER

27

Kuzey Amerika Kzlderili amanlar, kendilerinin tabiatst byk gce sahip olduklarna inanr ve bunu gstermekten geri kalmazlar. Kendilerinde mevcut olduuna inandklar bir insanst gc hibir zaman bakalarna zarar vermek maksadyla kullanmaktan devaml olarak kanan Kzlderili amanlar yaptklar iten daima emin olduklarna inanrlar. Kuzey Amerika Kzlderili amanlar, kendilerine getirilen veya tedavi etmek istedikleri hastalar bu hastalklara sebep olan kt ruhlar defetmek iin okuduklar dualarla iyiletirmek yolunu seerler. Apachi (Apai) Kzlderililerinin ulu aman Amerikan antropologlarndan Albert B. Reagan ile yapt sohbetinde ona aynen unlar syler: Benim beyaz kardeim... Belki bana inanmayacaksn ama ben ok byk bir gce sahibim. Ben hibir zaman lmem. Beni kurunlasan bile o kurun bana isabet etmez... Eer ban karp benim grtlama soksan, o bu taraftan girer, kafatasm deler, o bir taraftan kar... Gcm sonsuzdur. Eer ben birisini gerekten ldrmek istesem, ona sadece elimle dokunmam kfidir. Gcm sonsuzdur. Tanrnnkine eittir...17 Kuzey Amerika Kzlderili amanlarndan herhangi birisi tedavisine balamadan nce, hastasn iyice yoklar. Sonra hastasn iyiletirmek iin gereken ilemler balar. St aacndan kesilmi, takriben 1.5 metre uzunluundaki asasn hastann bann zerinde bir yere koyar. Kzlderili aman, bu asasnn ban deerli Kartal telekleri ile donatr. Bu Kartal Tyl asa ilk gece hasta ile ayn yerde kalr. amann hastann yannda brakt bu asasna temiz olmayan eylerin dokunmasna asla izin verilmez. Eer amann bu asasna herhangi bir kpek dokunursa, o anda aman hasta olur. aman hastann evine akam takriben 21.00de gelir. aman kendisiyle beraber tercmann da getirir. Bu tercman, amann mrlt halinde sylediklerini hastann sahibine aklar. Bazen amann yardmcs sfatyla merasime itirak eden ahs, bir ilhi syleyerek kendisini hazr bulunanlara tantr. Baz Kzlderili amanlar iyiletirmek istedii hastann evine bazen kendisi ile birlikte bir tane de yardmc Kadn aman getirir. Bu kadn bazen amanla birlikte, bazen de yalnz dans eder. aman hastasnn yanna ayak yaln ve beline kadar soyunuk olarak yaklar ve alak sesle ilhiler mrldanmaya balar. Hastann olduu odada, duvarn dibine sralanm olanlar, amann yardmcsnn direktifi ile amann sylediklerini tekrar ederler. aman bu ilhilerin hepsini irticalen syler ve merasim bittikten sonra onlarn hi birisini hatrlamaz. amanlar bu szlerin ilh gcnn olduunu ve hastann yan bana yerletirilen Kartal Tyl Asa tarafndan kendisine iletildiini syler. Bir mddet sonra aman ayaa kalkar ve evin ortasndaki atein etrafnda dnmeye balar. Eer aman bu merasime kendisi ile bir tane de yardmc Kadn aman getirmise, o da amanla beraber atein etrafnda dner. aman sonra tekrar yerine dner ve oturur. Piposunu yakar. Kendisi birka defa bu pipodan ektikten sonra, piposunu orada bulunanlara verir, onlar da bu pipodan pe pee birerikier defa tttrrler. Btn merasim boyunca ilhilerin okunmas devam eder. Eer hasta kendinde deilse, o zaman hasta Ruhunu kaybettii iin hasta olmu demektir. O zaman Kzlderili aman trans yani Yayk durumuna geer. Eer hastaln sebebi ruhun kaybolmasndan kaynaklanyorsa, o zaman aman kendisine bu gc veren asl ilhi kaynak ile temas kurar ve bu hastaln nasl iyiletirileceinin yollarn grr. Eer aman son derece gl ise, bu son tedavi safhasna teebbs eder.

17 Albert B. Reagan, Notes on the Indians of the Fort Apache Region American Museum of natural History, Antropological Papers, XXXI Part: New York, 1930, s.391

28

SOSYAL BLMLER DERGS

amann ruhu bedeninden kar ve hastaln aresini aramak iin seyahat eder. amann ruhu bir mddet sonra seyahatinden dner ve aman kendine gelir, orada bulunanlara olanlar anlatr. aman seyahatinde grdkleri delillere dayanarak hastaln sebebini anlatr ve aresini syler. Eer aman bu seyahatinde bir kasrgaya rast gelmise, bu hastala kasrga sebep olmu demektir. Eer aman bu seyahatinde bir iek tarlas iinde gezinmise, hastaln aresi var, eer gezindii tarlada iekler solmusa o zaman hastann lm kanlmazdr, hastaln aresi yok demektir. kt ruhi seyahatten geri dnen aman, kendisine tam manasyla gelinceye kadar, devaml olarak ilhiler sylemeyi srdrr. Eer hastalk, hastann bedenine dardan giren bir maddeden dolay olmusa. aman hastadan kan alr aman ou zaman bu kan alma ilemini ya bir kemik paras, yahut da stten yaplm bir aa tp vastasyla yapar. aman elindeki bir ngra kuvvetlice alp, tercman vastasyla orada hazr bulunanlar susturuluncaya kadar. amann syledii ilhiler topluca tekrar edilir. aman hastadan kan alp, onu bir delie boalttktan sonra, merasimi devam ettirir. Yine piposundan birka defa eker, atein etrafnda dans edip dnmeye balar. Tekrar kan alr. Bu kan alma ilemi, amann hastay iyi yapacak asl objeyi buluncaya kadar devam eder. Bu bazen bir kertenkele, bir bcek veya bir solucan olabilir. O objeyi bulan aman onu derhal bir ukura atar ve zerini hemen toprakla kapatr. lhiler syleyip piposunu imeyi gece yarsna kadar devam ettirir. Orada bulunanlara yemek verilir. aman verilen yemekten yemez. Yere bu yemekten drlmemesine ok dikkat edilir. Artan yemek olursa, bir yere gmlr. Gne domadan nce bu merasime son verilir. Merasim sona erdirilmeden, aman orada bulunanlarn hepsini yanan atein etrafnda bir mddet dans ettirir. Bu dansa ve ilhiler sylenmesine aman nclk eder. aman sonra hastann iyiletirilmesi iin gereken eyleri hastann sahibine syler. Boya ile hastann vcuduna hangi ekillerin izilmesi gerektiini aman hasta sahiplerine bildirir ve hastann evinden ayrlr.18 Yakut amanlarnda Ana Hayvan veya Hayvan Ana ve bu arada eski amanlarn yaayan ruhu byk rol oynar. Hayvan Ana, Yakut amanna grnmeyen bir ruh eklinde yardm eder. Bu ruh kendini lm veya doum anlarnda gsterir. Yakut amanlarna yardm eden gizli ruh, Hayvan Ana, ou zaman tyleri demirden bir ku eklinde grnr. Tyleri demirden olan bu koruyucu ku eklindeki Hayvan Ana amann sahip olduu aacn bir dalnda tner.19 ObUygurlardan olan Hanti ve Mansilerde, amann mutlaka yedi tane yardmc hayvan olmaldr. Hayvan eklinde kendisini gsteren yardmc ruhlar. amana eitli zorluklarda yardm ederler. Corafyann deimesi ile amana yardm eden bu hayvanlarn da trleri corafyaya bal olarak deiir. amanlara yardm eden yedi yardmc hayvan ruhu genellikle; Ay, Geyik, Kurt, At, Ylan, Balk veya Ku eklinde grnr. Ku eklindeki ruhlar, Kuzeye doru gidildike Kartal ve Bayku eklinde kendini gsterir. Sahillere yaklatka, bu hayvanlar, amann su altndaki seyahatine yardm eden eitli deniz hayvanlar eklinde grlrler.20 Yakut amanlarnn, ruh seyahat ve hastalar iyiletirmek iin giritikleri urata kendisine yardm eden Hayvan Ana eklindeki varlklarla mnasebetleri olduka karmak grnr. br dnyaya, yeralt dnyasna ve denizlerin altndaki seyahatlerinde Yakut

18 19 20

Willard Z. Park, obt.cit., s.5255. Anna Leena SiikalaMihaly Hoppal, Studies on Shamanism, Budapest, 1992, s.8. Ibid, s.9.

Ahmet Ali ARSLAN / AMERKAN KIZILDERL AMANZM LE ORTA ASYASBRYA TRK AMANZMNN BENZERLKLER

29

amanna yardm eden ruhlar amanla beraber seyahat ederler. amana seyahatinde yardm eden ruh, corafyaya bal olarak o yrenin bilinen bir hayvan klnda elik eder. Yakut aman, kt ruhlara kar ura verirken onlarla, Hayvan Analardan birinin klna girerek savar. Bu hayvanlar ounlukla geyik olmaktadr. Yardmc ruhlar Yakut amanna br dnyaya yaptklar seyahat ve mcadelesinde yardm eder. Yakutistanda Trk amanlarn yaptklar din ayinlerde kullandklar en nemli alet ellerinde aldklar davuldur. Yakut aman, br dnyaya veya yeralt dnyasna herhangi bir sebeple seyahat ederse, elinde ald davulla kendisine yn tayin eder. Bazen amann yardmcln yapan baka bir ahs, amana yol gstermek iin devaml olarak davul alar. Davulun sesini katip eden Yakut aman br dnyadan veya yeralt dnyasndan yeniden kl dnyaya geri dner. Davulun sesi kesilirse, aman br dnyadayken yolunu arr ve yeraltnda kalabilir. Davul, Yakut amannn yeralt dnyasnda yapt seyahatinde ona yol gsterir. Yakut amann br dnyaya seyahatinde elindeki davul, amann bindii At, elindeki tokma ise Kamsdr. amann davulu, onun zerine binerek yol ald ve bazen de gkyzne uuunu salayan en nemli bir unsurdur.21 Yakut amanlarnn br dnyaya ruhlarla konumak iin gittikleri seyahatte kullandklar davulun kasna ve elindeki tokma ok nemli bir unsur olarak grlr. amann elindeki davulun etrafndaki kntlarn says, Yakut amannn gcn ve mertebesini gsterir. amann elindeki davulun kasna ve tokma, Yakut Trklerince ok mukaddes bilinen Hayat Aacnn dallarndan yaplmtr. Yakut amannn elindeki davulun kasnana gerilen deri ise, amana yardm etmek maksadyla hayvan ekline girmi Ulu Ruhlar temsil etmektedir. Yakut amanlarnn kullandklar davultokmaktan baka dikkati eken en nemli unsurlardan biri de onlarn giydikleri elbise ve takndklar baz feti ve gerdanlklardr. amanlarn giydikleri kyafetler, Orta Asya, Kuzey Asya ve dier blgelerde birbirinden farkldr. Kuzey Amerikada yaayan Inuit amanlar ile KuzeyBat Sibirya amanlarnn kyafetlerinde byk benzerlikler grlr. KuzeyBat Sibirya amanlar ile Nentsy (Samoyed) amanlarnn giydikleri ba bezekleri byk benzerlikler gsterir. Kuzey Amerikada Bering Boaz civarnda yaayan Kzlderili kabileleri ile Orta Asya, Gney Sibirya ve Asya amanlarnn ba bezemeleri arasnda byk paralellikler vardr.22 Yakut amanlarnn giydikleri elbiseler dabaklanm ve hasl edilmi deri veya dokuma kumatan yaplmaktadr. aman elbisesinin zerine eitli ekillerde kesilmi, demir, metal, kemik, bunlardan baka insan ve hayvan ruhunu temsil eden, kumatan kesilmi insan veya hayvan eklindeki figrler aslmtr. Yakut amanlarnn srtnda, onlarn karanlk dnyaya yapmakta olduklar seyahatte yoluna k tutsun diye, metalden kesilmi ay ve gne eklinde paralar dikilir. Metalden kesilmi ay ve gne eklindeki diskler, Yakut amannn elbisesinin srtn ssler. Yakut amannn ba bezeine, elbisesinin kollarna dikilen tyler ve ba bezeine ilave edilen geyik boynuzlar, Yakut amannn kulland hayvan ruhlarnn kaynan belirler. Bu ty ve boynuzlardan, Yakut amannn hangi hayvanlarn ruhundan yararlandn renmek ve anlamak mmkn olur. Altay blgesindeki amanlarn elbisesini kartal ve bayku telei Kuzey Sibiryada ise, geyik boynuzu, Samoyed ve Ketlerde ise, Ay Trna kullanlr.23 Yakut amanlar
21 22 23

Ibid, s.9. Ibd, s.10. Ibid, s.10.

30

SOSYAL BLMLER DERGS

elbiselerine demir ve metallerden baka eitli hayvan kemikleri de asmaktadr. Yakut amannn dini merasimlerde giydii elbisesi baka bir kabileye verilemez veya satlamaz. amann kulland ve zerinde sembollerini tad yardmc hayvanlarn ruhlar, ancak o amann mensup olduu yre ve kabileye aittir. Eer Yakut amanlarndan birisi kendisine yardm eden ruhlar serbest brakmak istiyorsa, o zaman srtndaki aman hrkasn karr ve ormanda bir aacn dalna asar. amana yardm eden ruhlar, kendi rzalar ve istekleri ile amann elbisesinden ayrlr ve arzu ettikleri herhangi bir amann merasim elbisesinde yer alrlar. Kuzey Amerika Kzlderili kabilelerinden Achomawi (Aomavi) kabilesinde Kzlderili aman, yapt merasimde bazen kendisini kaybeder ve trans durumuna girer. Trans durumunda kendisine yardm eden ruhlarla konuur. Hastaya tehisini koymasnda amana yardm eden Ulu Ruhtur. Achomawi Kzlderili amannn iyiletirmek iin sralad hastalar alt grupta toplanr. 1. Belli bir kaza sonucu yaralanan veya hastalananlar, 2. Bir yasa veya tabuyu bozduu iin ceza olarak hastalananlar, 3. Devlerin ve byk canavarlarn sebep olduu hastalklar, 4. Vcutta biriken pis kandan dolay hasta olanlar, 5. Baka bir aman tarafndan zehirlenerek hasta olanlar, 6. Ruhunu kaybettii iin hasta olanlar. aman bu hastalklara tutulmu olanlardan birini iyiletirmek iin akam hasta olan insann evine gider. amann tedavi seans bu evde gelimeye balar. aman yere serilmi bir kilim zerine yatrlm hastann yan bana diz ker. Hastann ban douya evirir. Achomawi aman yar kapal bir gzle devaml olarak ilhiler okuyup mrldanmaya balar. Sonra aman iinden gelen ac bir sesle yksekten ilhi okumay srdrr. amann sesi giderek daha da ykselir ve gr kmaya balar. Sonra tekrar sesi alalr ve mrlt halini alr. Merasimde hazr bulunanlar bu sre iinde hi ses karmazlar. aman henz kendi gcn ald Ulu Ruhla kontak kuramamtr. Ulu Ruh belirli Ulu Da zirvelerinde, belki uzak gecelerde, belki de amann ok yaknnda bir yerdedir. aman syledii ilahi ve dualarla Ulu Ruhu kendisine yardm etmesi iin armaktadr. aman bu duasn belki otuz defa tekrar eder aman aniden iki elini birbirine arpar ve orada hazr bulunanlarn hepsi susar. Oday bir lm sessizlii kaplar ve aman kendisine yardm etmek isteyen Ulu Ruhla konumaya balar. Sanki sar birisine sz anlatmaya alyormu gibi, aman ok yksek bir sesle konuur ve kelimeleri yutmadan dzgn bir ekilde syler. Herkes amann Ulu Ruhla ne konutuunu tam olarak anlar. Ksa ve z cmlelerle konuan amann szlerini yanndaki tercman kelimesi kelimesine tercme eder. aman kendisi ile konutuu Ulu Ruhun sylediklerini tekrar ederek odada bulunanlara Ulu Ruhun ne sylediini bildirir. aman gzlerini aar ve yardmcsndan piposunu getirmesini ister. Piposundan birka kez eker. Odada bulunanlar da ttnlerini yakar. Bu bazen saatler srer ve baz hallerde aman aresini bulamaz ve hastay tedaviden vazgeer. Bazen amann yardmcs Ulu Ruh hastala bir are bulamaz ve amana sylemez. Bu durumda hasta ya daha gl bir aman tarafndan zehirlenmi veya onlar korkmulardr. Hastaln aresi bulunduktan sonra aman tedaviye balar. aman hastadan kan alarak, hastal tedaviye alr. aman hastann kan alnan yerinden bazen dii ile baz eyler karr, bu bazen bir demir tel, ine, ivi veya siyahbeyaz ip olabilir. Achomawi Kzlderililerinden bazlar amann bu objeleri hastann kanndan kardna inanmadklarn belirtir. amann bunlar azna nceden doldurduunu ve hastay iyi etmek iin bu yola ba vurduunu kaydederler. aman, hastadan emip yere tkrd kann tamamen kirli kan olduunu

Ahmet Ali ARSLAN / AMERKAN KIZILDERL AMANZM LE ORTA ASYASBRYA TRK AMANZMNN BENZERLKLER

31

syler. aman ilk emdii kan avucuna tkrr ve hastaln bu kanda olup olmadna bakar. Kendisine yardm eden Ulu Ruhlarn ok yorulduklarn kaydeden aman, ok susadlar, benden iecek bir eyler istiyorlar. Kan imek istiyorlar der.24 Achomawi Kzlderili amanndan farkl olarak, British Colombiada yaayan Shushwap (uvap) Kzlderili aman, bana zel baln giydikten sonra, deliler gibi ilhiler syleyip dua etmeye balar. Soluksolua kalncaya ve kanter iinde yoruluncaya kadar dans eder. Sonunda aman kendisine yardm eden Ulu Ruhla temas kurmay baarr. Sonra hastann yanna uzanr ve hastann aryan yerinden az ile kara kan emmeye balar. aman sonra bir telek karr, hastala sebep olan nesneyi ortadan yok etmek iin aznda biriktirdii hastann kara kann bu telee doru hzla tkrr.25 British Colombiada yaayan Thompson Kzlderililerinin aman maskesini taktktan sonra, ulu babalarnn takip ettii eski anenevi yolu takip ederek ller diyarna varr. Eer orada hasta olan ahsn hasta ruhunu bulamazsa, Hristiyanl kabul etmi olan Kzlderililerin mezarlna gider, hastann kaybolan ruhunu oralarda aramaya balar. Hasta olan ahsn ruhunu kurtarmak iin, aman mutlaka hayaletlerle mcadele etmek mecburiyetindedir. aman tekrar yeryzne dndnde hastann ruhunu kurtarmak iin verdii kavgada aktt kanlara, hayalet ve devlerin kanna batm olan elindeki asasn ve grzn hastann yannda bekleyenlere gsterir. Nootka Kzlderili kabilesinde aman deniz ruhlarnn ald hastann ruhunu getirmek iin trans vaziyetinde okyanusa dalar ve oradan geriye tamamen slak elbiselerle gelir. Bazen amann burnundan kan alr, baz hallerde ise alnm ruhu kartal teleinde geri getirir.26 Yuma Kzlderililerinde hasta bir kadn bir aman tarafndan tedavi olduunda bandan geenleri sonra etrafndakilere anlatr. Kadn bu merasim srasnda kendinden geer. Ancak saatler sonra kendine gelir. Bandan geenleri anlatrken, kendisinin yakn akrabalarndan birisinin atnn terkesine (arkasna) bindiini grr. Onun atna bindii bu akrabas yllar nce lmtr. Kadnla birlikte birok atl vardr. Bu atllar Yuma Kabilesinin olduu kye doru komaktadr. Yuma kadn bunlarn arasndan salnda grd birok insan tanr. Onlarn hepsi bu kadnn yanna gelirler, sonra sanki btn ky yanyormu gibi kadn byk bir dumanla karlar. Kadn kendisine gelir ve o anda yannda kendisini tedavi etmekte olan aman grr.27 Krgzlarn tarihi Manas Destannda da amann, bir hastay tedavi ederken yardm istedii baz hayvanlarn zelliini tayan destan kahramanlarnn varln gryoruz. Manasn 40 delisinden bazlar, amann hastasn iyiletirmek iin yardmna ba vurduu baz ulu ruhlar tayan hayvanlarn adlar ile anlmaktadr. Manas, 40 delisine ad vererek onlar tantrken, onlarn neler yapmaya kadir olduklarn da tek tek aklar. Manasn 40 delisinden Trsn ve Tailakgece karanlnda bile bir tilkinin izini srecek kadar mahir, Kaman ve Yapur ise, karanlk gecede bir kurdun izini gzden karmayacak kadar byk gce sahiptir. Manas Destannda bu ksm yle anlatlr: Tlknn isin janilbas / Trsn, Tailak tum Karanda karsaktn isin janilbas / Kaman joipur tum... Krk oronun en jaman Tas Baimat
24 Jaime de Angulo, La psycologie religieuse des Achumawi, IV Le chamanisme, Antropos, XXIII, 1928, s.56768. 25 Franz Boas, The shushwap, Advancement of Science, Sixth Report on the NorthWestern Tribes of Canada 1980, Published 1891, s.95. 26 James Teit, The Thompson Indians of British Colombia, American Museum of Natural History, II. New York, 1900, s.363. 27 Philip Drucer, The Northern and Central Nootkan Tribes, 1951, s.144.

32

SOSYAL BLMLER DERGS

Susaganda sen t kalb ai kainat... Manasn 40 yiidinden bazlar, amanizm geleneine bal olarak ve gizli ruhlarla ba ve kpr yaratan hayvanlarn isimleri ile anlmaktadr. Bu hayvanlar dorudan doruya amanizmde ad ok geen hayvanlardandr. Manasn 40 yiidinden bazlarnn adlar, Kurt, Yaban Domuzu, Altn Kartal olarak anlmaktadr. Manasn tek bana bir amanda olmas gereken btn unsurlarn var olmas, onun Ulu bir aman olduunu ortaya koymaktadr. Manasn stnln Er Kk ile gkte yapt dvte galip gelmesinde grrz. Ayn zamanda Manas, Er Kknn atnn belini, kurbanlk bir atn beli gibi krar. Bunun yannda Manasn ldkten sonra defalarca dirilmesi, onun aman olarak gcn ortaya koymaktadr. Dier taraftan Manasa baz hayvanlarn yardm etmesi, amanizm geleneine bal olarak, onun hayvanlar aleminde yaayan varlklarn ruhlar ile yakndan kurmu olduu ilikiyi gsterir. Buna misal olarak, Manasa yardm eden gl canavar, Ayidaar gstermek mmkndr. Bunun yannda Manasn 40 delisinden Almambet, hareketleriyle bir aman olduunu aka ortaya koymaktadr. Manas Destannda Almambet yle tarif ediliyor: Jlns sar Almam Bet ...Tepelerden aa uan Almam Bet Kk yal tb Almam Bet ...Boz yeleli Kurt Almam Bet Manas Destanndaki dier amanist unsurlardan biri de Almambetin gkyznde havann durumunu ayarlayan aman olarak resmedilmesidir. Almambet dman ubak ile karlatnda ok sinirlenir. Iri Sagumbay Almambetin durumunun deimesini Manas Destannn ak iinde yle tarifler: ...Almambet kendisini skt, yz tamamen deiti. Boaznda derin bir lk kilitlenmiti. Burun delikleri soluyarak geniledi, gzleri l gz gibi ukurlarnda kayboldu. Azndan duman fkrmaya, gzlerinden kvlcmlar samaya balad, byklar buz gibi sertleti. Yerinde sratle sekmeye ve bu arada gkyznde havann durumu sratli homurtularla deimeye balad. Gkyzne kara bulutlar yayld. Almambet, gkyznn alevlerine kar bir dev gibi irileti. Daha sonra frtna kendisini karboran eklinde yeryzne boaltmaya balad. Almambetin gzleri irileti. Gndoan tarafndan kopan gk grltl bir frtna ortal bir birine katt. Boran homurdanarak esmeye balad...28 Tarihte kaytlara gemi ve ad bilinen ilk aman, Smerlerin Destan kahraman Glgamtr. Orta Asya Trk, Sibirya, Yakut, Altay ve Tuva amanlarnda olduu gibi, Amerika Yerli Kzlderili amanlarnn en nemli arac davul ve tokmaktr. Yine tarihte bilinen en eski davul ve tokmak Smerlerin zamannda her eyi bilmesi ile tannan aman Glgam tarafndan kullanlmtr. Tarihte bilinen en eski yazl Smer tabletlerinde, Inanna tarafndan Frat Nehrinin kenarnda yetien Kutsal bir aatan yaplm Davul (Pukku) ve Tokmak (Mikku) Glgama en erefli bir hediye olarak verilmitir. ...Glgam ve ona zorlu mcadelesinde yardm eden Ereliler birlikte aac kestiler ve bu aac kendisine taht ve divan yaptrmak isteyen Iannaya getirdiler. Ianna, Glgamn bu kahramanlna karlk, bu aatan bir tane Pukku (Davul) ve bir tane de Mikku (Tokmak) yapt ve bunlar Glgama hediye etti...29 Sibirya amanizminin en canl bir ekilde yaad ve yaatld (Yakutistan) Saka Elinde amanlarn din ve mevsimlik ayinlerde kullandklar Davul ve Tokmak Smerlerin aman Glgamn kulland davul ve tokmakla ayn paralellii gstermektedir. Smerlerde ve Sakalarda amanlarn kullandklar davul ve tokman kullanld yer ve maksat ayndr. Gerek Smer amanlar ve gerekse Saka Eli amanlar, karanlk dnyaya
28 29

Manas Vol. II, Frunze, 1958, s.148. Samuel Noah Kramer, The Sumerians, Chicago, 1963, s.1970.

Ahmet Ali ARSLAN / AMERKAN KIZILDERL AMANZM LE ORTA ASYASBRYA TRK AMANZMNN BENZERLKLER

33

ruhlarla grmek iin yaptklar seyahatte, davul ve tokmak amanlara rehberlik eder. Eer davulun sesi kesilirse, aman, karanlk dnyada kalr ve yolunu bulup yeniden kl dnyaya kamaz. ...Saka Elindeki Trk amanlar, din ayinlerinde istifade ettikleri ve karanlk dnyaya yaptklar seyahatlerinde, ruhlarla bulumak iin kendilerine yol gsteren davul ve tokmak Sakalarn mukaddes Hayat Aacndan yaplmtr. Saka Trklerinin, Hayat Aacndan yapldna inandklar aman Davulu ve Tokmana derin sayg duymalarnn sebeplerinden biri budur...30 amanizm kltr ile iie yaam toplumlarda, insanlarn her iki dnyada sayg duyduklar ortak nesne, toprak olmu ve zellikle Trk Kltrnn yayld sahalarda ve Amerika Yerli Kzlderili topraklar zerinde yaayan insanlar arasnda Toprak Ana (Mother Earth) olarak anlm ve sayg gsterilmitir. Kzlderili ve Trk toplumunun sava fertleri bir sava veya herhangi bir ekilde yaralandklarnda, yaptklar ilk i, Toprak Anann barndan, onun efkatli yznden alnan temiz kuru toprakla yaralarn ovmak ve kan durdurmak hareketi olmaktadr. Trk toplumunda ve Kzlderili milleti arasnda, anadan doduumuzda, gbeimiz kesildikten sonra, geride kalan ksma it az demesin diye, yine Toprak Anann barna gmlr. Kzlderili Milleti ile Trk Milletininin Toprak Anaya ball, daha doarken balar. Gbeimiz kesildikten sonra arta kalan ve halk arasnda E olarak nitelendirilen ksm topraa gmld an, ldmzde varacamz son mekn tespit edilmi olur. Kzlderili ve Trk topluluklar arasnda ller gmldkten sonra, zerine hamile kadnn karn gibi bir toprak kmesi ylmas, ldkten sonra da tekrar Toprak Anadan vcuda geleceimizin fikri ortak sembolizm ile vcut bulur: ...l gnldnde, Toprak Anann karnndaym gibi, lnn zerine hamile kadnn karnna benzeyen, hyk veya kurgan gibi bir toprak ylr. Mezara hamile bir kadnn ekli verilir.31 Orta Asya Trk, Tuva, Altay, Hakas, Televit ve Saka Trk Elinde ve Amerika Yerli Kzlderili kabileleri arasnda halkn hayatna nizm veren ve her eyi bilen erdemli kiiler olarak sayg duyulan amanlar, katiyen by yapmaz ve nusha yazmazlar. amanlarn ortak zellikleri incelendiinde, onlar tamamen ruhlar alemi ile lml dnya arasnda sehayat eden ve ac iinde kvrann bizlerden biri olarak grrz. Macar ve Trk amanlarnn ortak zelliklerine baktmzda, bugn slm tanm ve Mslman olarak yaayan Trk topluluklarnda bile hl tarih Trk kltrnden kopmadan, amanizmin izlerini takip ettiimiz grlr. amanlar, eitli hastalklar iyiletirir ve onlara are bulurlar. amanlar devaml olarak st isterler. Bir insann boazna kaan ylan geri karmak iin bir tasa doldurulan temiz stten istifade ederler (Bu duruma aynen Karsta rastlamaktayz). Macar amanlar bazen ev ev dolaarak, kaplar dver ve st isterler. Stn zehirlenmeye kar panzehir olduu Trk Toplumu tarafndan bilinmektedir. Kazakistan ve Krgzistanda zehirlenmelere kar ksrak st ve Kmz kullanrlar. Trkiyede ise st ve youttan zehirlenmelere kar panzehir olarak istifade olunur. Macaristan Taltos dedikleri aman, anadan doduunda dileri ile doar. aman anadan doduunda dileri vardr. aman yedi yana geldiinde kaybolur. amanlarn yedi tane yardmcs vardr. aman zaman gelince dnya ilerinden uzaklar ve derin uykuya dalar, gnlerce uyur. aman uzun bir zaman kaybolduktan sonra eve gelir ve imek iin st ister. Eer iecek st bulamazsa, etrafta kasrgalar dourur.
30 31

E. Emsheimer, Schamenentrommel und Tromemelbaum Ethnos, 1946, s.166. Ward Rutherford, Shamanism, London, 1986, s.24.

34

SOSYAL BLMLER DERGS

aman daha sonra kaybolur ve yeralt alemine g eder. aman, at ylklar yetitirilen blgelerde at, geyik beslenen blgelerde geyik ve sr beslenen blgelerde ise Boa klna girerak mcadele verir. Masallarmzda grnen gklere uma, yeralt ve karanlk dnyaya gidip gelme, tipik aman unsurlardr.32 Bir zamanlar Tsistsistas (Cheyenne)ayan Kzlderili devri ncesinde, Algonquians Kzlderilileri ile ayn kltr paylaan Kuzey Sibirya ve Sakalarn amanlar ile Cheyenne (ayan) amanlarnn ortak zellikleri zerinde yaplan aratrmada aada belirtildii gibi paralellikler gsteren bir durum ortaya kmaktadr. Bu mukayeseli karlatrmada, benzer olan durumlar var, benzer olmayan durumlar yok eklinde gsterilmitir: Sibirya Kinatn birden fazla mertebesi vardr Her mertebenin kendine ait ruhlar var Yerin derinlii ve merkezi vardr Yerin ruhlar hayvanlar korur Hayvanlarn ruhlar yeraltnda yaar Hayat Aac Gkkubbe dnyann zerine atlm rtdr Gkkubbe ayn zamanda bir kazandr Zhre Yldz Semann kazdr Gkyznn birok bgesi vardr Gk Tanr semann en stnde oturur Gk Tanr kainat yaratandr. Kinatn yaratl amanist bir olaydr Kinatn drt kesinde drt beki vardr Birinci Semadan sonra, ikinci Sema vardr Yerin merkezine Mukaddes Dadan giri vardr Dnyann ruhuna balanan seremoni Seremonide hayvan klna giren insanlar Merasimde meydann ortasna dikilen direk Gk Tanrnn birliini sembolize eder Baharda tabiatn canlanmas ile ilgili merasim Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Yok Var Var Var Var Var Var Cheyenne Var Var Var Var Var Var Yok Var Yok Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var

32

Anne Leana SiikalaMihaly Hoppal, op.cit., s.159160.

Ahmet Ali ARSLAN / AMERKAN KIZILDERL AMANZM LE ORTA ASYASBRYA TRK AMANZMNN BENZERLKLER

35

Dada bulunan mukaddes merasim yeri Gnahlardan arnmak iin terleme ota Dnyann bir ku tarafndan kurtarldna dair inan Dnyay sulardan kurtaran Mamut Dev ylanlar Gk Tanrya adak olarak sunulan kurbanlar Gk Tanrya adak olarak sunulan beyaz hayvan Arac ruhlarn koruduu Kozmik dzen Dnyann semaya alan kaps Yldzlar lm yakn akraba ve gemilerimiz, Yldz Yeryzndeki hareketleri ynlendiren Yldz Yedi saysna verilen deer Drt saysna verilen deer Mevsim deimesine sebep olan gkteki ruhlar Hayvanlar koruyan gizli ruhlar Hayvanlara hrmet gerektir Hayvanlarn kendileri kurban olmaya hazrdr Yeryzndeki erkek ruh Yeryzndeki dii ruh Deiik blgelere bakan grevli ruhlar Belirli yerlere bakmakla grevli ruhlar Belirli koruyucu ruhlara yardm eden canllar Ruhun yeniden baka birinde canlanmas Birden fazla ruha sahip olmak Hayvan ve insanlar iin zel ruhlar Ruhlar hibir zaman tamamen yok edilemez Ruhlar baka birine transfer edilebilir Atalardan miras yolu ile geen ruhlar Ruhun bedenden ayrlmasyla gelen lm Bunun hayvanlar ve insanlar iin doru olmas lm olaynn bir ksmnda ruh seyahat eder

Var Yok Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var

Var Var Var Yok Var Var Var Var Yok Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Yok Yok Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var

36

SOSYAL BLMLER DERGS

nsan iskeletindeki kemikler tamamen yok oluncaya kadar ruhun bir ksm cesetle kalr nsan ve hayvan vcutlar ruhu geici tutar lm bir canlnn ruhunu herhangi bir feti veya figrde toplamak Hayvan kemiklerine hrmet konusunda zel kural Hayvan cesetlerinin gmlmesi Hayvanlarn yeniden canlanmasna ruhlara bekilik etmekle grevli olanlarn mani olmas nsan ruhu yeniden canlanmay reddedebilir Ruhlar, dncenin hz ile hareket ederler Hereyin kendisine has bir sesi vardr Aa ve bitkilerin de ruhlar vardr nsan gruplarnn olduu gibi hayvanlarn da kendilerine ait blgeleri vardr Hayvanlar hrmet edilmesi gereken varlklardr Avlanmak, av hayvanlar ve ruhlar aleminin bekileri tarafndan dzenlenen dini merasimdir Hayvanlara ikence edenler, koruyucu ruhlar tarafndan cezalandrlr Baz insanlar hayvan neslinden tremitir Ay, yeralt dnyasyla yakndan ilgilidir Ay ilhi bir avcdr Uzaklatrma merasimi Ayy uzaklatrma merasimi Kartal, yukar semann kutsal kuudur Turna, yukar semann kutsal kuudur Saksaan, yukar semann kutsal kuudur Kuu, yukar semann kutsal kuudur Hayvanlar ldkten sonra insan klna girer Kurt, hayvanlar aleminin en ustasdr, ona zet olarak hrmet etmek gerekir zel nedenlerle ruhlarn beslenilmesi gerei

Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var

Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Yok Var Yok Var Var Var Yok Var Var Var

Ahmet Ali ARSLAN / AMERKAN KIZILDERL AMANZM LE ORTA ASYASBRYA TRK AMANZMNN BENZERLKLER

37

Birisinin ruhunun dikkatli olarak ayrlmas Birisinin ruhunun aman tarafndan ayrlmas Her ahsn koruyucu bir perisi vardr Her amann koruyucu melei vardr aman atasndan kalan koruyucu periye sahiptir aman insanst gsteriler yapar Bir aman ruhlar tarafndan seilir aman, bir ruhu arad gibi, baka bir ruh tarafndan da aranabilir Ruhlar aman seecei zaman, o yaad evresinden ayrlr ve halvete ekilir aman grevini yaparken ruhlarla gezer amann gcne ulu ruhlar karar verir Ruh, dncelerini insanlara aklamak iin amann kulland kelimeleri ve dili kullanr aman ilk nce kutsal ruhlar eitir aman, sonra tecrbeli aman eitir amann kulland eya ve taklar parlaktr amann eyalarn bakalar kullanamaz aman ldkten sonra onun eyalar gmlr aman maske kullanr aman yzn boyar aman beline kemer balar aman eldiven ve izme giyer aman bana ssl balk giyer amann davulu vardr amann elinde ngrak vardr aman, Kartal, Saksaan, Turna telei kullanr Gkyznde uan amanlar vardr amanlar yldzlar okurlar Yeryznde grev yapan amanlar var Baz amanlarn renkli kuaklar var

Yok Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Yok Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var

Var Var Var Var Yok Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Yok Var Var Yok Yok Var Var Var Var Var Var

38

SOSYAL BLMLER DERGS

amanlarn yardmclar bazen maske takarlar Kutsal ark (Oxem) Hayvan figrleri amann yapma bebekleri vardr aman kainatta her yeri temsil eder amanlar gizli bir dille konuurlar amanlar gizli bir grup oluturarlar Birbirine zt amanlar vardr amanlar uzak mesafeden istediini ldrrler amanlar blgelerini perileriyle korurlar amanlar llerin ruhunu br dnyaya gtrr amanlar birini diriltmek iin ruh getirir amanlar kendileri de dahil lm kontrol eder amanlar dini merasimleri ynetir amanlar derde deva ararlar amanlarn mukaddes direi vardr Dini merasimde mabedin ortasnda aa vardr Aata, yedi tane entik bulunur Aa, Dnya aac olarak bilinir

Var Var Var Var Var Var Yok Var Var Var Var Var Var Var Yok Var Var Var Var

Var Var Var Var Var Var Var Var Var Var Yok Yok Var Var Var Var Var Var Var33

Amerika Yerli Kzlderili kabilelerinden Algonquians Kzlderilileri tarafndan yaatlan Tsistsistas (Cheyenne), ayan Kzlderili kltrnn asl ana kolu 12 bin yl nce Arktik blgesinde kk atmtr. amanizm kltrnn Amerikadaki Kzlderili kabilelerinden Algonquian kabilesine tayan gruplar, Sibiryann kuzeyinde yaayan insanlarn en yakn akrabalardr. Tsistsistas Kabilesinin her yl yapt Massaum merasimleri, bu Kzlderili kabilesine, Avrupadan gelerek Amerikay igal edenlerden deil, onlarn Kuzey Sibiryada yaayan akrabalarndan hatra kalmtr. ...Kuzey Sibirya ve Amerikadaki Kzlderili kabileleri arasnda hala yaayan bu kltr miras, iki ktann her iki yakasnda asrlar boyu devam eden materyalist medeniyet yolunu seenlerin gayreti ile belirli bir mddet iin kesintiye uramtr. Tsistsistas Kzlderililerinin dnya ve kainat tarif edileri, dier Kzlderili kabilelerinden Yuroks, Evenks, Yukagir, Orichislerin klr anlay ile paralellik gsteren Kuzey Sibirya aman kltrnn, ikibin nesil sonra bize kalan ksmdr. Avrupadan gelenlerin Amerikay istilas olmasayd, bu kltr bu kadar derinden tahrip edilmezdi.34

33 34

Karl II. Sehlesier, The Wolves of the Heaven, Oklahoma, 1987, s.4649. Ibid, s.189.