SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Mays 2010, Say:21, ss.155-165.

Amanullah Hann Islahatlar ve Atatrk

Aliye YILMAZ*
ZET 1919- 1929 yllarnda Kabil tahtnda bulunan Kral Amanullah Han, 19 Austos 1919 ylnda Afganistann istiklalini ilan ederek bir dizi slahatlar balatt. Batdaki gelimeleri yakndan izleyebilmek iin de 1928 ylnda Avrupa yolculuuna kt. Amanullah Han, bu seyahati srasnda gen Trkiye Cumhuriyetinin ilk resmi ziyaretisi unvanyla, stiklal mcadelesindeki baarlarndan dolay hayran olduu Atatrkle grerek Afganistanda yapaca slahatlar hakknda onun grlerini ald. Afgan kral Amanullah Han slahat konusunda Atatrk rnek olarak grm ve askeri alandaki dzenlemelerde Trkiyenin desteini istemitir. Ancak Amanullah Han ald desteklere ramen reformlar gerekletirme konusunda Atatrk gibi baarl olamamtr. Bu almada, Amanullah Han dnemi slahatlar ve bu konuda Trkiye ve Atatrkn Afganistana katklar ortaya konmaya allacaktr. Anahtar Kelimeler: Afganistan, Amanullah Han, Islahat, Atatrk.

The Reforms of Amanullah Khan and Ataturk

ABSTRACT In 1929-1929 years, Amanullah Khan on the thorne of Kabil, declared the indepence of Afghanistan and initiated a series of reforms in 19 August 1919. In 1928, he travelled Europe to follow closely the developments in the west. During his trip, Amanullah Khan by the degree of first formal visitor of Turkish Republic, interviewed Ataturk, because he was fan of Ataturk successful indepence war, taked his opinions about reforms which he will make. Afghan king Amanullah followed Atatrk as a modal person. Turkey has helped this country to modernize its army. However, Amanullah Han could not be successful as Ataturk. In this study, the reforms of Amanullah Khans period and the contributes of Turkey and Ataturk to Afghanistan had been presented. Keyword: Afghanistan, Amanullah Khan, reform, Ataturk.

Afganistann Reformcu Lideri: Amanullah Han Amanullah Han, 1892 ylnda Afganistann Pagman ehrinde dodu. Babas Kral Habibullah Han, 20 ubat 1919'da suikast sonucu ldrldnde, Kabilde kral naibi olarak bulunuyordu. Amcalar Serdar Nasrullah Han ile nayetullah Han'n kar koymalarna ramen, Amanullah Han kendini emir ilan ettirmeyi baard.

Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits doktora rencisi, aliyebeyza@yahoo.com.tr.

156

Amanullah Hann Islahatlar ve Atatrk

Amanullah Han tahta ktnda 27 yandayd ve alt yl nce Mahmud Tarzinin kz Sreyya ile evlenmiti. Srac-l-Ahbar ideolojik okulunda siyas eitim ald. Annesi Ulya Hazret-i Srac-l-Havatin, Amanullahn siyas ideolojilerle yetimesinde byk rol oynad. Amanullah, Emir Habibullah Hann, harbiye okulunda eitim gren ve orduyla yakn temas ierisinde bulunan tek oluydu. ngiliz kart olan Amanullah, Birinci Dnya Sava srasnda Trk-Alman heyetiyle iliki kurarak ngilizlere kar sava gurubuna katld. Islahat genlerin yan sra muhafazakar genlerin de bulunduu bu grubun banda emirin kardei Naibus-saltana vard. Amanullahn bu grupla kurduu geici ittifak, Emir Habibullah Hann lmyle son buldu. Ancak o, annesi ve amcasnn yardmlaryla, kabile reisleri ve din liderlerin nnde byk itibar kazanm oldu. zellikle bu grubun destei onun saltanatnn kabulnde nemli rol oynad.1 Amanullah Hann ynetimini ele ald toplum, yz yetmi sene nce Ahmet ah Abdalinin kurduu Afgan devletinin yeleriydi. Yani farkl dilleri konuan birok kavim ve kabile, hanlk dzenine dayal kabilesel yaantsn srdryordu. Milli Afgan Devletinin kuruluundan Amanullah Han zamanna kadar kk deiiklikler de yok deildi. Ancak deiimin clz sesi, feodal sistemle merkez devletin atma sesleri arasnda yok olup gidiyordu. Amanullahtan nce de Ahmet ah, Timur ah, Emir Dost Muhammet Han, Emir ir Ali Han ve Emir Abdurrahman Han kabilesel hayatn balarn gevetmeye ve Afgan devletini glendirmeye almlar; ancak baarl olamamlard.2 22 ubat 1919de tahta geen Amanullah Han, bir yandan seleflerinin mcadelesini srdrrken, dier yandan da Hindistandan Afganistana tam bamszlk tanmasn istemitir. Bu konudaki grmeler Afganistan ile ngiltere arasnda ilan edilmemi bir savan balamasna yol amtr. Bamszlk Sava olarak da adlandrlan nc Afgan-ngiliz Sava sonucunda Ravalpindi Atekesi (8 Austos 1919) ve Kbil Antlamas (22 Kasm 1921) imzalanm, bylece Afganistan bamszln ilan etmitir.3 Amanullah Han da tam bamsz Afganistann ilk kral olmutur. Afganistan modernize etmeye alan ilk devlet bakan olan Emir Amanullah Han 1923 ylnda ilk Afgan anayasasn ilan etmitir. O, yeni idar yap, kaza sistemi ve kanun koymak iin meclisler yapsn olutururken, maliye alannda da byk slahatlar yapmtr. 4 Amanullah Han tutuculua iddetle kar karak, geleneki tutumlar deitirmeye alan bir lider olmasna ramen, hkimiyeti ele geirdii ilk yllarda din duygular kullanarak Mslmanlar birletirmeye ve slm dnyasndan yardm almaya gayret etmitir. Ama zamanla lke iindeki tutumu, din ve siyaset ayrl (laiklik) tezi zerinde ekillenmeye balamtr.5 Amanullah Han da Trkiyeninkine benzeyen laik bir ereve ile krallk ve hkmetin almalarn belirlemek ve din ile devlet ilikisini
Mir Muhammet Sddik Fehang, Afganistan der Pen Karn- Ahir, c.III, Afganistan slam Birlik Komisyonu, Kabil, 1373, s. 541. 2 Fehang, s. 542. 3 Bkz. kurul, Afganistan,, Meydan Larousse Byk Lugat ve Ansiklopedisi, 1. Cilt, Meydan Yaynevi, stanbul,1981, s.102-104. 4 Bkz. Dabliyer Li Fier, Nigah Ba: Avza-yi Siyas ve ktisad-yi Afganistan Az Hkmet-i Emir Habibullah Han Ta Hkmet-i Mcahidin, Srac, Say 12, 1376, s.57. 5 Vartan Gregorian, The Emergence of Modern Afghanistan: Politics of Reform and Modernization 1880-1946, Stanford University, 1969, s. 239.
1

Aliye YILMAZ

157

tanmlamak istemitir. Ancak Afganistann din yaps onun hayallerinin gereklemesine set ekmitir.6 Amanullah Hann slahat dnceleri kabile reisleri ve tutucu din adamlar arasnda tepkilere yol at. lkede ayaklanmalar ba gsterdi. Amanullah Han tahtn brakmak zorunda kalnca bir daha dnmemek zere Afganistandan ayrld. 1929de svireye yerleti ve 1960 ylnda orada vefat etti. Afganistann stiklalinin lan Ve nc ngiliz-Afgan Sava Emir Amanullah Han, Afganistan tahtna oturduunun onuncu gn (3 Mart 1919) Hindistandaki ngiliz saltanat naibi Lord Chalsforda gnderdii mektupta, Afganistan ve ngiltere arasnda 1905 ylnda imzalanan ahitnamenin yeniden gzden geirilmesi gerektiini yazmt. Buna gre Afgan hkmeti, her iki tarafn eit haklara sahip olaca yeni bir szleme imzalamaya hazr olduunu bildiriyordu. Afganistan hkmeti bu neriyi sunduktan sonra ngilterenin cevabn beklemeden siyas tutumunda zgr olduunu kantlarcasna Rusyaya eli gndererek, siyas ilikide bulunmak istediini bildirdi. Rusyaya gnderilen heyet, birok Avrupa lkesiyle de politik szlemeler imzalayarak, eliler tayin etmekle ykmlyd. Bylece Rusya 27 Mays 1919 ylnda yaynlad bir bildiriyle Afganistann istiklalini ve Amanullah Hann saltanatn tanyan ilk devlet oldu.7 ngiliz hkmetinin Amanullah Hana gnderdii mektupta Afganistann istiklalinden hi sz edilmiyordu. Belli ki ngilizler Afganistann istiklalini tanma niyetinde deildi. Bu nedenle Afgan halk bamszln kazanmak iin, Birinci Dnya Sava fatihi olan ngiltere ile savamak zorundayd. te yandan Hindistan halknn byk ounluu da bunu istiyor ve olas bir sava durumunda onlarn da ngilizlere kar verilecek mcadelede Afganlarn yannda yer alacaklar anlalyordu. Bu heyecanla Amanullah Han 13 Nisanda Divan toplayarak sava karar ald. 3 Mays 1919de Afgan ordusu koldan ngilizlere saldrd. Birinci Dnya Savanda yorgun den ngiliz ordusunun yenilgiye uramas sonucu, ngiliz hkmeti bar masasna oturmay kabul etti. Bir ay sren savan ardndan 3 Haziran 1919da atekes ilan edildi. 8 Austos 1919 ylnda, Ravalpindide Afgan ve ngiliz heyetleri arasnda imzalanan bar antlamas alt aylk bir deneme niteliindeydi. Bu sre zarfnda ngiltere Hindistandaki i karkl durdurabilirse daha uygun artlarda Afgan hkmetiyle antlamay planlyordu. Fakat iler umulduu gibi gitmedi. Hindistanda iler daha ok kart ve Afgan devleti de tam bamsz bir devlet gibi davranmaya balad. Bylece ngiltere Kabile bir heyet gndererek 22 Kasm 1922de kesin bir bar antlamas imzalad.8 Amanullah Hann Islahat Faaliyetleri Amanullah Hann reform faaliyetlerini evrede incelemek mmkndr: Onun Islahatlarnn birinci dnemi, kralln ilan etmesiyle balar. zellikle devlet atsn ekillendirilmeye alld 1919-1924 yllar arasnda sren bu dnem en parlak
Bkz. Abdulmecid Davud Nasr, Tealul-i Din ve Devlet Der Tarih-i Afganistan, Afganistan ve Nizam- Siyas-yi Ayende, Zulal- Kevser Yaynlar, ran, 1381, s.144- 145. 7 Mir Gulam Muhammet Gubar, Afganistan Der Mesir-i Tarih, Meyvend Yaynlar, Kabil, 1384, s.756. 8 Bilal N. imir, Atatrk ve Afganistan, ASAM, Ankara, 2002, s. 31- 32;
6

158

Amanullah Hann Islahatlar ve Atatrk

slahatlar gerekletirilmitir. Amanullah Han, iktidarnn daha ilk ylnda Mahmut Tarznin yardmyla Afganistan Devletinin kabinesini modern bir ekilde yeniden oluturmutur. Gen kral istiklalin ilanyla halk arasnda ok sevilmi, devrimci genlerin ve bata Trk ve dier yabanc uzmanlarn da yardmlaryla yeni kanunlar karmtr. Byk bir azimle giritii slahat faaliyetleriyle kabilecilie dayanan eski dzeni ykarak yerine modern bir devlet kurmaya almtr. nc Afgan-ngiliz savanda canla bala mcadele veren Afgan halk, yeni reformlar memnuniyetle kabul etmi ve bu yeniliklerin gereklemesinde de hkmetin yannda yer almtr. Ancak 1924-1928 yllar aras devam eden reformlarn ikinci dneminde halkn itirazlar duyulmaya balamtr. nk slahat faaliyetleri, baz kabile reislerinin ve ruhan liderlerin karlaryla atmtr. Bunun da tesinde devlet memurlar grevlerinde yetersiz kalrken, idareciler da frsatlardan yararlanma peine dmtr. Host syannn da etkisiyle snk geen bu dnemde, fazla yenilikten yaplamamtr. nc Islahat dnemi ise Amanullah Hann 1928 Avrupa gezisi sonrasna rastlar. Gen kral dardaki gelimelerin etkisiyle hzl ve kapsaml bir yenileme hareketi balatm ancak bu dnem isyan nedeniyle yalnzca alt ay srmtr. Bylece yava yava halknn da desteini kaybetmeye balayan gen Afgan devleti, frsat bekleyen yabanc glerin etkisi altna girmitir9. Siyas Alandaki Islahatlar Amanullah Han zamannda gerekletirilen nemli slahatlardan biri 19 Nisan 1923te kartlan Afganistann ilk kanun-i esasisidir. Nizamname-i Esasi-yi Devlet-i Aliye-yi Afganistan adyla kartlan kanun-i esasi 73 maddeden oluuyordu. Devlet erkn ve kabile reislerinden oluan sekiz yz kiilik bir Loye Cirga yelerince imzalanan bu kanun, Afganistan tarihinde ilk defa saltanat yetkisini kstlyordu. Bunun yerine bakanlar kurulunun, devlet urasnn ve mahkemelerin yetkisi artrlyordu. Ayrca bu kanunla baz kiisel haklar, rnein dnce zgrl ve basn-yayn serbestsi de getiriliyordu.10 Sz geen kanun-i esasinin dnda elliye yakn kanunname kartld. Bu nizamnameler devlet tekilatndan sosyal alana kadar birok farkl konuyu kapsyordu. Bunlardan bazlar; kimlik ve pasaport edinme nizamnamesi, devlet emlakini sat nizamnamesi, genel ceza nizamnamesi, matbuat nizamnamesi, umum bte nizamnamesi, asker iileri hizmeti nizamnamesi vs.dir.11 Ekonomik Alandaki Islahatlar Bu alanda planl bir slahat ele alnmasa da idar deiimler ve halkn yaantsndaki anlay fark, Afganistan ekonomisini dorudan doruya etkilemitir. Bu anlamda ondalk temele dayal yeni sikke sistemi (dnem sonlarnda yeni kt para), hesap ilerinin rakamdan cetvele geirilmesi ve en nemlisi de devlet bte planlamas yaplmas, ticari ve ekonomik alanda yaplan yatrmlar olmutur. Ticar alan geniletmek iin Kabil-Torham, Kabil-Kandahar, Kandahar-emen ve Hint snrlarna kadar yollar dzenlenmi ve yk tayan ticar aralarn kullanm iin msait hle
Gubar, a.g.e., s.790. Fehang, a.g.e., c.III, s. 544. 11 Fehang, a.g.e., c.III, s. 545.
9 10

Aliye YILMAZ

159

getirilmitir. te yandan kuzey blgesini merkeze balamak zere Saleng yolu yapm dnlmtr. Ancak bu projeler madd ve teknik yetersizliklerden dolay hayata geirilememitir. Yine ahn dnd Kabil- Kandahar ve Herat tren yolunun yapm da ciddiyetten ve uygulanabilirlikten uzakt. Her ne kadar bu projeye Fransa, Almanya gibi devletlerin sanayi erbab ilgi gsterip konuyu yerinde incelemek zere ekip gndermi olsa da bir sonu alnamamtr. Afganistandan ziyade Britanyann karna olan bu proje gerekletirilemeyince yerine Kabille byk ehirler aras telefon hatt ekilmi ve bylece uluslararas byk merkezlerle telgraf hatt balants kurulmutur. Sanayi alannda Amanullah Han, selefinin bir adm nne geerek sava tehizat, devlet ve saray ihtiyalarnn yannda kibrit, eker, kuma vs. gibi halkn ihtiyalarn karlayacak malzeme retimini de gndeme getirmitir. Bunun iin devlet, Almanya gibi sanayi lkelerinden baz makineler satn almtr. Ancak bu fabrikalardan ou ekonomik bir planlama yaplmadan kurulan fabrikalar olduu iin Afgan devletine zarardan baka bir ey getirmemitir. Bunlarn yan sra halk yerli malzeme kullanmna tevik edilmitir. Kral Amanullah Han bu fabrikalarda retilen yerli kuma kullanmnda zendirici olmak adna kyafetlerini lke iinde retilen kumatan yaptrm ve yanndakilere de bunu nermitir.12 Bu dnemde ilk defa Afganistan ve Avrupa lkeleri arasnda (ngiltere, Almanya) ticar ilikiler balamtr. Bu alveri o gn iin kk hacimde olsa da, lke ticaretini Hindistan ve Rusya tekelinden kurtard iin byk bir ehemmiyet tayordu. lkenin nemli gelir kaynan el sanatlar oluturuyordu. Amanullah Han zamannda Afgan tccarlar mallarn dorudan doruya Avrupa pazarna sunma imkn bulmulardr. Bu alanda Amniyye, Semer ve Refik adlaryla nemli irketler kurularak ithalatn azaltlmas hedeflenmitir. zet olarak Amanullah Hann ekonomi politikas ihracat bytme, ithalat snrlandrma ve sanayilemeye dayanmtr.13 Sosyal Alandaki Islahatlar Sosyal alanla ilgili slahatlarda klk kyafete geni yer verilmitir. Erkeklere Avrupa tarz kyafet giyinme, kadnlara ise peelerini ama zorunluluu getirilmitir. Bu yzden, Amanullah Hann slahatlarnda Afgan kadnn burkas14 da yerini almtr. O, aduri (burka) slahatna ei Melike Sreyyann peesini amakla balamtr. Amanullah Hann 1928 ylnda kt Avrupa gezisinde yannda gtrd einin rtsz olmas dikkat ekmitir. Nitekim bu gezi srasnda ran da ziyaret eden Afgan kral, Melike Sreyya ve yanndaki kadnlarn rtsz olmas sebebiyle ran devleti tarafndan ho karlanmamtr. Amanullah Han Afganistana dndnde tepkilere aldr etmeden aduri slahat erevesinde bakentteki baz caddelere burkayla girilmez yazl tablolar astrmtr. Burkasz dar ktnda zerine giyecei doru dzgn kyafeti olmayan birok kadn, ehrin o caddelerinden geemez veya dar kmaz olmutur. nk bu emri uygulamak iin cadde balarnda polisler grevlendirilmiti.15
Fehang, a.g.e., c.III, s. 544. Fehang, a.g.e., c.III, s. 556. 14 aduri (burka) kadnlarn zerine giydikleri, yz dahil btn vucud kapatacak bir rt biimidir. Afgan kadnn kltrnn bir paras olarak grlen aduri bugn dahi Afganistana zeldir. 15 Gubar, a.g.e., s.812.
12 13

160

Amanullah Hann Islahatlar ve Atatrk

Eitim-retim Alanndaki Islahatlar Bu alandaki reformlar, Emir Amanullah Hann programnda yer alan olumlu slahatlardandr denebilir. Her eyden nce kraln ve ailesinin ak grll ve ilim sevgisi, eitim alannda byk giriimlere imza atmtr. Afganistanda maarif sahasn genileten Amanullah Han, eitimi sadece merkezde bulunmaktan karm, dier illere tayarak btn halkn yararlanmasn salamtr. Bu amala deiik illerde birok okul atrmtr. Dnya gr geni bir insan olan kral, gelimi lkelerle kltrel balar kurmu ve Afganlarn eitim grmesinde yardmc olmalar iin yurtdndan eitimcileri davet etmitir. Kzlar iin ortaretim kurumlarnn almas 1921 ylnda gerekletirilmitir. Emir Amanullah Hann ei Melike Sreyya ve annesi kendi ahs servetlerinden kzlar iin smet Lisesini atrmlardr. Bu lise 1330 (1951) ylnda Melaley Lisesi adn almtr. Btn Afgan kzlarna parasz hizmet veren Melaley Lisesi Afganistann ilk kz lisesi olma zellii tamaktadr.16 Modern ve disiplinli bir eitimin n grld bu dnemde Afganistan tarihinde ilk kez 1922 ylnda Maarif Bakanl kurulmu ve Serdar Muhammed Sleyman ilk Maarif Bakan olarak atanmtr. Okul sisteminde de deiiklik yaplarak iptidaiye (ilkokul) be yl, ortaokul drt yl ve lise yla kartlm ve ilkretim zorunlu hale getirilmitir. Devlet modern okullardaki deiimleri geleneksel (medrese, cami ve evlerde verilen) eitimlerde de grmek istemitir. Her eyden nemlisi geleneksel ve gayri resm eitim ile resm ve modern eitim arasnda bir ba kurabilmek iin modern eitimde faydalanlan kitaplardan bir ksm sz geen eitim messeselerine dattrlmtr. Bylece medrese ve camilerin yan sra daha ok kz ocuklarnn gayri resm olarak eitim grdkleri ev okullar da disiplin altna alnmaya allmtr. Bu sahalarda eitim gren rencilere ve velilerine, tevik iin devlet tarafndan madalyalar ve hediyeler verilmitir. lke apnda alan 322 ilkokulun yannda, bir ok rtiye, meslek okulu, Herat Daru-l Muallimi, Habibiye Lisesi (yeniden dzenlenmi), Aman ve Amaniye liseleri tesis edilmitir. Amanullah Han kzlarn eitimi konusuyla da yakndan ilgilenmitir. O, Temmuz 1927de toplanan Loye Crgada btn muhalefete ramen kz okullarnn almasn salamtr. lk bata kurulan iki Mesturat (kz) okuluna 1928 ylna kadar be snflk okul daha eklenmitir. 1928 ylnda ilkokulda kark eitime balanm, kk yataki kz ocuklar erkek okullarna kaydolma imkn bulmulardr. Ayn sene iinde gerekletirdii Avrupa gezisinden dnen Amanullah Han, kz ve erkek rencileri yksek ve meslek eitim grmek amacyla yurt dna gnderme karar almtr. O, 1928de toplanan Loye Crgada bu programn aklam ve tp dalnda eitim grmek zere on kz renciyi Trkiyeye gndermek iin hazrlklara girimitir. Fakat Amanullah Hann bu karar kabile ve din liderlerinin muhalefetiyle karlanmtr. Netice itibariyle kz rencilerinin yurtdna eitim iin gnderilme plan iptal edilmekle kalmam, lke iinde bulunan btn kz okullar, bir mddet sonra da erkek okullar dhil, tm okullar kapatlmtr.17
Nesrin Ebubekr Grus, Kasarih-i Melaly Ya Hatrat- Evvelin Lise-yi Dohtaran- Afganistan, Kbil Tek Yaynlar, Kbil, 1963, s.38; Cemilu-r Rahman Kamgar, Tarih-i Muarif-i Afganistan (1747-1992), Meyvend Yaynlar, Peaver, 1376, s.29; Gregoryan. a.g.e, s. 243. 17 Bkz. Sakine Gazamfer, Nigah-i Ba Tarihe-yi Vaz- Talim Terbiye-yi Afganistan, Belh niversitesi, Mezar- erif, 2004,s.5.
16

Aliye YILMAZ

161

Dil Alanndaki Islahatlar Yllardr Afganistann nemli problemi saylan dil sorunu, dil slahatyla zlmeye allmtr. 19 Nisan 1923 ylnda nizamname kartmak amacyla oluturulan Loye Cirgede Emir Amanullah Han, Petuncann Afganistann resm dili olmas gerektiini aklamtr. Emir, daha sonra bu dilin kullanlmasn yaygnlatrmak amacyla Merekeyi Petu adnda bir dernek oluturmutur. 18 Ancak ok farkl dillerin konuulduu Afganistanda Petunca genel kabul grmemitir. Amanullah Han ve Atatrk likisi Afganistanda Amanullah Han saltanata geerken, ayn tarihlerde Trkiyede de Atatrk ulusal bir lider olarak adndan sz ettirmeye balamt. 1919 ylnda Amanullah Han tarafndan Afganistann istiklali ilan edilirken, Trkiyede bamszlk mcadelesi iin hazrlklar yaplyordu. Her iki lkenin benzer slahatlara ihtiya duymas onlarn dostluklarn pekitiriyordu. Nitekim slahat bir kral olan Amanullah Han, daha sonralar Atatrkn giriimlerinden ok etkilenmi ve Trkiyedeki yenilikleri aynen kendi lkesine tamak istemitir. Bylece bir taraftan liderlerin birbirine olan sempatisi, te yandan Trkiye ve Afganistann e zamanl istiklal mcadelesi vermesi ve reform hazrlklarna girimesi iki lkeyi birbirine yaklatrmtr. lk Afgan-Trk ittifak 1 Mart 1921de Moskovada imzalanmtr. On maddeden oluan antlamann birinci maddesinde Trkiye devleti, Afganistan tam anlamyla tanmay taahht etmitir. Szlemenin sekizinci maddesindeyse Trkiyenin Afganistana retmen ve subay gnderecei ve bu grubun be sene boyunca Afganllarn eitimi hususunda yardmc olaca, Afganistan devleti istedii takdirde yeni bir grup daha gnderilebilecei bildirilmitir19. Bir mddet sonra da Fahrettin Paa, ilk Trk elisi olarak Kabile gnderilmitir. Bundan sonra Trk-Afgan ilikilerinde yeni bir dnem balamtr. 20 Afganistan ordusunun modernlemesine yardmc olan bir baka Trk de Cemal Paadr. Birinci Dnya Savandan sonra Osmanl devletinden ayrlan Cemal Paa, nce Almanyaya daha sonra da Rusyaya gider. 1920 ylnn Eyll aynda Trkistan zerinden Afganistann bakenti Kabile gelir. O, Afgan emiri Amanullah Han tarafndan sevgiyle karlanr ve kendisine Afgan ordusunu yeniden tanzim etme grevi verilir. Cemal Paa beraberinde getirdii subaylarn da yardmyla ksa zamanda Afganistan ordusuna modern bir hava vermeyi ve Afgan zabitlerine modern harp sanatlar retmeyi baarr. Bylece Amanullah Hann da gvenini kazanr. Aslnda Han, gney kabilelerini de iine alacak bir ordu oluturarak Afganistan gl slam lkeleri arasna katmay hedefler. Ancak Cemal Paann anszn ldrlmesi amalarnn gereklemesine frsat vermemitir. Onun lm Afganistan devleti zellikle Amanullah Han iin de byk kayp olmutur. Cemal Paann ldrlmesinden sonra Trkiyenin Afganistana yardm faaliyetleri duraklamasna ramen, 1 Mart 1921de imzalanan Trk-Afgan antlamasyla Trkiyeden Afganistana

Fehang, a.g.e., c.III, s. 544. Mehmet Saray, Afganistan ve Trkler, Kitabevi, stanbul, 1997, s. 160- 161. 20 Mehmet Saray, Trk- Afgan Mnasebetleri, Kuak Ofset Tesisleri, stanbul, 1984, s.31- 32.
18 19

162

Amanullah Hann Islahatlar ve Atatrk

yeniden subay ve retmen grubu gnderilmitir.21 Bu szleme Trklerin Afganistan kuvvetlendirilmesi iin yapmakta olduu yardmlarn devamn salamtr. Szleme metninde belirtildii zere Trkiye, Afgan ordusunu modernletirme, lkenin idar ilerini tanzim etme ve eitim alanlarnda grev almtr. Afgan tarihilerine gre bu dnemde ileri yrten Trklerden en nemli kii stanbul emniyet mdr olan Bedri Bey olmutur. O, yannda getirdii kanunnameleri Afganistann artlarna uyarlayarak uygulamtr. Bu kanunla cins olarak denen toprak vergisi paraya evrilmi, orduya denen vergi kaldrlm ve halkn devlete olan eski vergi borlar silinmitir. Vergi kanunu mkellef saylan her Afgan vatanda iin geerli klnmtr.22 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Bar Antlamasyla Trkiyenin bamsz ve uygar devletler arasna katlmas Afgan halkn ok sevindirmi, Afgan hkmeti Trkiyenin bar bayramn kutlamakta gecikmemitir. Ankarada bulunan Afganistan byk elisi Sultan Ahmet Han, Mustafa Kemale hem Amanullah Han adna hem de Afgan ulusu adna telgrafla tebrik mesaj ekmitir. Emir Amanullah Han, Lozan Bar Antlamas dolaysyla Atatrk tebrik eden ilk ve tek devlet bakan olmutur denebilir. 23 Yine Sultan Ahmet Han, Trkiye Cumhuriyetinin ilan ve Mustafa Kemalin cumhurbakan olarak atanmas dolaysyla gnderdii tebrik mektubunda, bu zaferin Afgan milletinin ruhunda ok derin hisler uyandrdn bildirmitir.24 1923 ylnda Afganistan da Trkiye gibi bamsz ve egemen devletler arasndaki yerini alm bulunuyordu. Grld zere iki lkenin dostluu bu dnemden sonra daha da pekimitir. Amanullah Han 1927 ylnn Aralk aynda dier lkelerdeki gelimeleri yerinde grmek amacyla bir dnya turuna kmtr. Msr, Fransay, Belikay, svireyi, Almanyay, ngiltereyi ve Rusyay ziyaret ettikten sonra 1928 Mays aynda Trkiyeye de uramtr. Cokulu bir ekilde karlanan Amanullah Han, Atatrkn ilgi ve dostluuna nail olmutur. Nitekim misafir hkmdar ve ei erefine verilen yemekte Atatrk bizzat ah ve Afgan milletini u szleriyle ereflendirmitir:
Kral Hazretleri, Trk milleti ve Cumhuriyet Hkmeti ve ben zt- hkmdarlerini ve kralie hazretlerini, Trkiyede grmekle pek ziyade mesrur ve memnunuz. Kbilden hareket buyurulduu gnden beri, seyahat- hkmdarleri safahatn, byk alka ve iftiharla tkibediyor ve umum bir itirak ve tahassrle memleketimizi teriflerine intizar eyliyorduk. Bugn karde Afgan milletini, asl ve kymettar ahslarnda temsil eden, birader-i hssm Kral Hazretlerini ve muhterem Kralie Hazretlerini hkmet merkezimiz Ankarada Trk milleti ve Trk devleti namna ahsen selmlamakla bahtiyarm25

Bu ziyaret, gen Trkiye Cumhuriyeti iin de byk anlam tayordu. nk Mustafa Kemal, En byk eserim dedii cumhuriyeti dnyaya tantmak istiyordu. Ancak Cumhuriyetin ilannn zerinden 5 yl gemesine ramen Ankara hibir devlet by
Saray, Trk- Afgan Mnasebetleri, s. 47- 48. Fehang, a.g.e., III, s.545. 23 Bill N. imir, Atatrk ve Afganistan, ASAM, Ankara, 2002, s. 124. 24 Bilal N. imir, Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1993, s.13. 25 Saray, Afganistan ve Trkler, s.192.
21 22

Aliye YILMAZ

163

ziyaretisini arlamamt. Bundan dolay Amanullah Han ve ei Kralie Sreyya, gen Trkiyenin ilk resm konuu olma sfatyla da ayrca nem tayordu. Atatrkn Trkiyede yapt inklaplardan etkilenen Amanullah Han, Atatrk ok sevmi ve onu rnek alnacak bir ahsiyet olarak grmtr. Yapaca slahatlar Atatrkle istiare etmi ve onun tavsiyelerini istemitir. Bu konuda tecrbe sahibi olan Atatrk, kendisine aceleci davranmamasn ve her eyden nce Afgan ordusunu glendirmesini nermitir. 26 Amanullah Han, dnd ve Atatrkn de tavsiye ettii slahatlar gerekletirmek iin Trkiyenin yardmn talep etmitir. Onun bu istei zerine kinci Trk-Afgan ttifak olarak Trkiye ve Afganistan Arasnda Dostluk ve Teriki Mesai Muahedenamesi (1928) imzalanmtr. Bu antlamayla Trkiye, Afganistann ordu ve maarif eitiminde yardmc olmak amacyla Afganistana ilm ve asker uzman gnderecei szn vermitir.27 1928de Avrupa gezisinden yurda dnen Amanullah Han, reform faaliyetlerine hzl bir giri yapmak istemitir. Ancak lkede bu slahatlara kar olan din limleri ve kabile liderleri isyan etmilerdi. Daha da nemlisi Amanullah Hann yeni dzenine kar olan grup, Habibullah- Kelkan (Bee-i Saka) nderliinde birleerek ayaklanmaya hazrlanmlard. Ancak kral, bunlara aldr etmeden Avrupa seyahati srasnda grd gelimeleri lkesinde bir an nce uygulamak istemitir. phesiz Afganistan gibi geri kalm bir lkede deitirilecek birok alan vard. Ancak, kral zellikle yzeysel saylabilecek, halkn ihtiyalarndan uzak ve dindar bir toplumda gze batan konular semitir. rnein halkn geleneksel giysilerini Avrupa tarznda deitirmek, karma eitim, yeni bayrak seimi, tatil gnnn Cumadan Perembeye alnmas, kadnlarn peelerini amas vs. konular zerinde durmutur. zellikle son olay destekler niteliinde, 2 Ekim 1928de toplanan kalabalk halk kitlesi karsnda, Kralie Sreyyann burkasn atmas isyanclar ileden karmtr. Nitekim bu tarihlerde Kabil yaknlarna kadar ilerleyen isyanclar Amanullah Handan Kralie Sreyyay boamasn ve kaynpederi Mahmut Tarzinin de hapse attrmasn istemilerdir. 28 O, isyanclarn bu taleplerini kabul etmese de uygulamaya koyduu slahatlar geri ekmek zorunda kalmtr. Toplumsal ve ekonomik hazr oluluk srecinin ihmal ettiini fark eden Amanullah Han, yapt yanllar perdeleyebilme midiyle yeni hatalar yapmtr. Afganistanda ayaklanmalar artnca ah, yaynlad 18 fkralk bir bildiriyle slahatlar geri ekmitir. Bildiri metninde bulunan: Ayan meclisi kurulacak, Afgan rencileri Trkiyeden geri arlacak; Devbend Medresesi mollalar Afganistana girebilecek ve dier adaylar da burada ders grebilecekler; rvet almak ve vermek yasaktr; kadnlar burka giyecekler; salarn kestirmeyecekler ve Avrupa tarz giysiler giymeyecekler; derslere girecek mollalardan diploma istenmeyecek; kimlik almak zorunlu deildir; hkmette mollalar grev alabilecek; iki ienler cezalandrlacak; tatil gn Perembeden Cumaya alnacak; askeriyedekiler tarikatlara girebilecek; kadnlar koruma dernei ayan meclisinin kuruluuna kadar tatil edilecek; bor almak serbest olacak; giysi ekli istee bal olacak;29 gibi maddeler halka tebli edilmitir.

Ferhang, a.g.e., III, s. 529. Saray, Trk- Afgan Mnasebetleri, s. 197-198. 28 Ferhang, a.g.e., III, s.546. 29 Gubar, a.g.e., s. 824.
26 27

164

Amanullah Hann Islahatlar ve Atatrk

Amanullah Han slahatlarda savunduu fikirlerin aksine, ok evlilii onaylarcasna amcas Nasrullah Hann kz Aliye Bigumla evlenmitir. Halbuki bu olaylardan ksa bir sre nce Amanullah Hana her alanda destek veren ei Sreyya, Loye Cirga tarafndan Afganistann resm kraliesi olarak ilan edilmitir.30 Sonu olarak Afganistann o zamanki sosyal durumunu gzetmeden hzl bir giriim yapan Amanullah Hann slahat planlar baarszlkla noktalanmtr. Amanullah Hana, ilk ciddi tepki 1924 ylnda Khust Adli Mangal kabilesinden gelmitir. Asker alanda eitlie dayanan, herkese askerlik yapmay zorunlu klan ve kabile reislerinin glerini krmay hedefleyen plann uygulamaya konulmas, Khust Adli Mangal Kabilesini kzdrmtr. Ulemann da desteini alan kabile ksa zamanda hkmete kar isyan etmitir. Bu olaylar zerine reformlarda 1928 ylna kadar bir duraklama yaanmtr. Ancak Avrupa seyahatinden dnen Amanullah Hann gerekletirdii birok reformdan zellikle kadnlarn rtsn atrmas, kz ocuklar iin eitim-retimi zorunlu klmas, yurtdna renci gndermesi isyanclar yeniden harekete geirmitir.31 Trkiyedeki laik sisteme benzer bir dzen kurmaya alan Amanullah Han, bu olaylar zerine istediklerinin aksine bir tutum sergilemek zorunda kalmtr. Bunun balca sebepleri Afganistandaki milletler arasndaki fark gzetmemesi, Afganistan milletinin hazr oluluk dzeyini iyi hesaplayamamas ve her eyden nemlisi Mustafa Kemalin de kendisine tavsiye ettii dzenli orduyu kurmadan faaliyetlere girimesidir. Kraln aceleci davranmas onun sonunu hazrlamtr. Afganistan iin de bu giriimlerin bedeli ar olmutur. nk bata reformlar destekleyen halk, artk yenilikleri kabullenemez hle gelmitir. Bu kez ayaklanmalar durdurulamam, onun taht brakarak lkeyi terk etmesine kadar srmtr Bu olaylar sebebiyle uzunca bir zaman slahattan sz edilmemi ve Afganistan bulunduu tarih sahnesinde gml kalmtr.

30 31

Ferhang, a.g.e., III, s. 538. smail Hakk Gksoy, ada slam lkeleri Tarihi, Faklte Kitabevi, Isparta, 2003, s. 127.

Aliye YILMAZ

165

Kaynaka
Abdulmecid Davud Nasr, Tealul-i Din ve Devlet Der Tarih-i Afganistan, Afganistan ve Nizam- Siyas-yi Ayende, Zulal- Kevser Yaynlar, ran, 1381. Bilal N. imir, Atatrk ve Afganistan, ASAM, Ankara, 2002. Bill N. imir, Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1993. Cemilu-r Rahman Kamgar, Tarih-i Muarif-i Afganistan (1747-1992), Meyvend Yaynlar, Peaver, 1376. Dabliyer Li Fier, Nigah Ba: Avza-yi Siyas ve ktisad-yi Afganistan Az Hkmet-i Emir Habibullah Han Ta Hkmet-i Mcahidin, Srac, Say 12, 1376. smail Hakk Gksoy, ada slam lkeleri Tarihi, Faklte Kitabevi, Isparta, 2003. Kurul, Afganistan,, Meydan Larousse Byk Lugat ve Ansiklopedisi, 1. Cilt, Meydan Yaynevi, stanbul, 1981. Mehmet Saray, Afganistan ve Trkler, Kitabevi, stanbul, 1997. Mehmet Saray, Trk- Afgan Mnasebetleri, Kuak Ofset Tesisleri, stanbul, 1984. Mir Gulam Muhammet Gubar, Afganistan Der Mesir-i Tarih, Meyvend Yaynlar, Kabil, 1384. Mir Muhammet Sddik Fehang, Afganistan der Pen Karn- Ahir, c.III, Afganistan slam Birlik Komisyonu, Kabil, 1373. Nesrin Ebubekr Grus, Kasarih-i Melaly Ya Hatrat- Evvelin Lise-yi Dohtaran- Afganistan, Kbil Tek Yaynlar, Kbil, 1963. Sakine Gazamfer, Nigah-i Ba Tarihe-yi Vaz- Talim Terbiye-yi Afganistan, Belh niversitesi, Mezar- erif, 2004. Vartan Gregoryan, The Emergence of Modern Afghanistan, Stanford, 1969.