EijE t

EI J E

{nx:

<E b. B{ +
V B. x
+OW +xn: |E

BE E |Ex

EijE t
Loktantrik Vidyalaya

{iE Democratic Schools E {nx: <E b. B{ +

V B. x
+OW +xn: |E
+h Sj bW<x: +xi

Vx 2007 / 2000 |i
80 gsm xS b B 210 gsm +]Eb (E) { |Ei
{M <xB], ix ]] ]] E k M Ei
: 80.00 {B
ISBN 81-87171-97-9

|EE: BE
<-7/BS+<V 453, + Ex
{- 462016, .|.
x: (0755) 246 3380
C: (0755) 246 1703
{nE: books@eklavya.in
Ei Mx E B: pitara@eklavya.in
pE: hb +], {, x: (0755) 246 3769
ii

 S
< {iE E JE
+
bG]E E E i Eh E |CElx
E

iv

EijE t E iE

v
vii
xi

V B. x + <E b. B{

x] {E <] Ehb E:
Exx E E`x E

32

b < { W

E +M: E I E {xE

53

Wx]E Bb ]<xM

<E ]x: Eij E + BE j

76

{] x

{li x ] x

109

B. b M x

EijE t E E
<E b. B{ + V B. x
iii

131

< {iE E JE

<E b. B{ Exx t {`S +

IE xi E | * {i: University of Wisconsin, 225
N Mills street, Madison, WI 53706, USA.

V B. x xx EV + BVEx, xx-< t,
<x]x, <xB | * {i: Dr. Beane, 928 West
Shore Drive, Madison, WI 53715, USA.

B. bMx bx ]{]x {E E, bx,

Exx {gi * {i: 928 West Shore Drive, Madison,
WI 53715, USA.

b < x] {E <] Ehb E -xnE * {i:

1573 Madison Avenue, New York, NY 10029, USA.

{]x <E ]x, E {S EI E {gi *

lEM E E {nE * < {iE E |{i Ex E {i:
Rethinking Schools Ltd, 1001
Milwaukee, WI 53212, USA.

Keefe Avenue,

Wx]E V E + ]CxE +] E E{x

xnE * b OVB] E + BVEx Ji *
{i: Rindge school of Technical Arts, 459 Broadway,
Cambridge, MA 02138, USA .

{ W x] {E <] Ehb E E -xnE *

b OVB] E + BVEx Ji * {i: Central
Park East Secondary School, 1573 Madison Avenue,
New York, NY 10029 , USA.

Bb ]<xM V E + ]CxE +] +EnE

xE * {i: Rindge School of Technical Arts, 459
Broadway, Cambridge, MA 02138, USA.
iv

< {iE E JE nx E E E =x
W {i IE E vxn nx Si
V W +{x Ec xi + Sxri u
ni E SxiE + EijE I
E Ei *

vi

<E b. B{ + V B. x

bG]E E E i Eh
E |CElx

bG]E E E |l Eh E |Ei B n Wn
MB * <x < Ei E + + V =n
M x E l* {iE E W, J |i ix +
+v{E, |E, I xv xi xvE, n E n,
EEi+ il E< +x M E l {S M<* B
+E x, nx +* < {iE E +xE +
+xn +* {x, {iM, V{x, W + ]x +E
E +x Ij <E +xMxi Eh |Ei B + +
i * +xj E S * Zx E B E
+{x ] n t E i xx E B C E
Vx SB, |ir Ij, nE n, E ES,
] I xx + l+ x < {iE E ={M
{ *
E VxE c i i * < |E E
Ei E <ix {E | EU +vE i{h i E tiE
i * nx B |ir M E x` E tiE V
I E xEEi {IE ={v E E |{iE
=`E = =E x E +x{ xx Si * nx E
xx M |Si B {`G M E gi +xi E
tiE VxE V Uj E Vx + Ei E<
x-nx x i* < i < E tiE E
vii

EijE t

t EJx x , E =x `i { E |i
x SB* t E Eij E x x V{x SB E
= Vx =iE nJx SB*
V <x SW E VcE nJ Vi i nJ< ni E
Wni M |Si xi E E< E{ x V vh E
{I x * + B M E J xxi gi V V
Si E E{ * +C Zx E E E Vi
E v xEEi ] {`G { xvi {I
|h EM Ei * +i { {`G V E
Si-={Ii M E Yx, <i + Ei E n i
, + +C n {x {c SE + => Ij { +vi
i * + < xVEh + x-En E VcE
+v{E + |E E |iMi E E] { Jc
E nVB* Zx E E E Vi E n E
n VB i I E Ij EU `E-`E Ei * C
SS!
< iE E l i nCEi * { i i E < E
E n E {] E B E< |h x * =] < i E |h
={v E n x +E E +xj Z` i
SE (B{ 2006; xWB 2005)* BE i{h il *
+E + <Mhb M E <x v {
S M E n {i x M* x n =x
{i M E B v E Si M il Vi/x
i P]x E V g * n i E, V < {iE
i M , B ESi n + vh+ E E{ * B
E{ ={v V EM + V i + r I
|nx Ei (x 2005; M]]<x 2006)* E{ B n
{n EB V V Ij { +x {`G +
{I |h { vx Expi Ex il gi |iMi +
xVEh E E Sk vh Ex E xxi n *
={Ci {li E {h i E ix IhE {o
xxi {] i V * =nh E B, i t E
viii

|CElx

S E E {n i V * BE i + E t
V 40 50 W {B |i E x E * n
i, E E E { JS 20 30 W iE E *
E E E E +v{E { < n i g
Vi * =xE ix j n-f< W {B i * < M
+E { BE + E E n xx Mi *
+ B M E S V i I E E Sxi Ei
, B li ix i + gM * < Eij E
x E xB Jx n E`x Sxi * Ex Eij
E x E xB Jx + = E E{E IhE xi
xx + =x { + Ex n W Vi *
bG]E E E i Eh B E{ E *
=x Ij E V B E{ xi E *
M < {iE E xx E |iri Vc B * <
{iE E xx Jn E =x IE, EEi+ +
n E n E S V Zi VxE +l Eij
E Vi |G + V < xi * {iE
E +v < il E {] Vi E E`x E`x
{li Eij E B E Ex + , +
i{E E V Ei , + + lE I E B
=` Vx BE ={M En * < +l {iE Ei
h < E`x i + E S Ei * <
|E E h + =x ={Vi + +{E il +x +xE
n E t + EI+ Eij E |Vi Jx
E {E +xnx +v + |h E E Ei * <
E iW x +{E < {iE E +v J nJ<
nM*
< {iE E nx {nE +{x +x i Vxi E
Sxi + n E S i B +v{E V
t Eij E x + ll xB Jx E B
Mi Pi * < U]- {iE EB MB =nh
=xE P E l BEV]i E M x |ni Ex E B
*
ix

EijE t

+ {iE i +{E +{x | E lx

|nx EM*
4 < 2006

xn
B{, <E b. (2006) BVE ]M n <] : E], ]hbb, Mb Bhb
<x<C], n Eh. x E: ]V.
x, V B. (2005) + Vx ] ]S: GB]M C + bMx] Bhb {.
{]=l, BxBS: <xx.
M]]<x, BE (2006) bM Bhb <]M n b n l]C: ]b {bMV
V]. x E: ]V.
xVB, BxV ({nE) (2005) M Sbx <b. +x: ]] x]
+ x E |.

|CElx

<E b. B{ + V B. x

E: EI J E

BE (<E) EU nx E B xnx
l* BE n{ =x BE S {j EU < i E J nJ:
+in +v{E x I v E E* Ex x M E
<E x +J Jn + { J {g* {i S E |lE
t E +v{E E BE n = v xi i Si
VE +xiMi t ]M |h S Ex
|ii * +v{E E Ex E xi M {{i SS E M E V * <E {h{ SS E Sx +
U]x E E Vn Ji E VBM + i i
x + M E +v { M* < J BE i i {]
M<* V { <Mhb + +E E M WE Ei l
E =x BE x ] J , t E +Sx
+ <x + E xnx E B ZB MB vx <x
n W +xi x l* nx VM E +J BE i E
i E l* <E E M E x E EM
BV E +J i x {g ! nx VM E +J E
l E ] + +ll E + +vE |iMi{h
x SB* t ] + Uj E +{IB { x E {
* = {x |h { ] Vx SB V | r <
l SS Yx + SS +xx E +* +v{E +E
{ix E vi E * nx i n E V l E
E ExpEi xjh + W +xx E S
xi

EijE t

Si i xi * + < i E +W <Mhb +
+E iE i x * E< nJ Ei E B
+W +] + xWhb =` *
< J x <E E <x +W E J { + M<
Sx E |i E* E t B SW l Vx
n Vx W l; Ex <x |ii v i t
E i E + J Vx MM i l* V <E
+E ] i < {iE E nx {nE { S Ex
E B `* Vn BEn M E V t +{x
I ={li iEi+ x{]x , < `E
=] n VE B E {B * V {iE +{ {gx V
iBM E C*
EijE t S B t E Ex Vxx +{x
{h {`G E +v EijE + +SxiE Ih
{ri E x* t Uj + n E Wi, =xE
Ei + <i { +vi I E B |ir *
xn v, MEi- v + Mn v rxi
E B |ir , + VE x E |i M E E Mn
Vi * E +k rxi x , E t E {`G
+ Ih {ri M iE MVi * Ih {ri {{
S- i E M {`G, Uj n E ii
Mn + Ex E S { * |lE, vE
+ =SS vE t V VxE (+li V
i |{i) x E |<]*1 +n t x, iE
t V Ij li * M + +i Uj
E +SU-J J * <E + vx E +,
ES E E, xE x-En E n, >S i
+ `i E gi M +n E iE Sxi VZ
* Ex <x t x BE B Sxi{h
ih i Ex i E V +EnE o]
M + l VE o] +SxiE *
<x t E Ex =x IE E n x E M<
Vxx <x + V {x * Ex <xn E
xii

E: EI J E

M< + =x P il ix E Uc x M V i
E +B* i i{h , CE I xv i
t-v E +x i+ E x E {c *
Ex i E i E +x x i* t BE
xx VJ =`x l + SvMi il xE E Sxi
{ {x l* Ex <x ix + Sxi E i B
t < i E M ni E |Sx Ih Ihn
Sv+ E + ]x E +x + M k E`x<
< n +SxiE IhE xi, {ri xx
+ =xE S Jc x , iE t
iE Uj, +v{E + lx n E E*
V =x Ij < V +VE vE n{n Ij
* x E E nx + {g<-J< E S i E
Ex, t {`G E xx x, n, + Ei
E SS + M Vcx, Ij + i E B
b xx Vx +M-lM {g SS +{x B +l{h Z,
B {li {n Ex Vx n E M +{x SS E
I M M + nS{ E, + t il
EI+ E B lx xx V +v{E +{x E E |n
xi|n x*
Vx IE x +{x Ex E =x E E
E i { nCEi E x x Ex {ci V
<Mhb +v{E, |vx, +E + n n E
Ex {ci * +E E< E ] {`G x +
x E< E i { xi |{i ] {I EG V
] {`G Vc * <E + I E WEh E
Wn M + +E =`x < * + M
<Mhb + B EB Vx E EU Vn x i
JS * 2 W SB: E< M ] x, E< xvi
] {`G x, E< ] {I EG x, +li t
E |iM W +{x U E EU E Sxi*
Ex <x IE E V li E x Ex {c ,
=E {hi x i * CE xiB n Vn
xiii

EijE t

+ +xi n * E +E E< ] {`G

x , Ex BE ] {`G * l{i i
E {`{iE , {`{iE V vE iEi
V n Ec + n xSi E xn E +x
J Vi * |EE =x {iE E U{M x VxE ]C
+ Ex V +vE +n V Ei x +
Jn Vx E x x * < i BE B n V {`G
xE {`{iE x Vx E n , n xn i {
{gi V EU i V Ei * < Eh, {]i:
BE ] {`G * <ix E xM +Z * 3
b E E Ex E iE x < SW E + iEi x
n * + i t E Mi J n Vi *
<x {] {{E + I E {{E i-iE
E + ]x E xxi +O i * <B +v{E
{gx E n i V EU li + {xx (+
+C nEx) x {gx E B =Si i +
{ri i E J *
+vE V x + |J Ij BE V{
{I |h E +{x J * nx--nx +v{E {I E
{gx { V * n < xv +{x
ki xB Jx S i +vE {`{iE +
Ih O, V +vEE { W Z Vi , +xE
+ V {I |h +xixvi * I{ ,
{I E {U {`G E * nM nxnx
+E t B S |i Vi V VxE +x
V EI =E x{i x SB, + V x
=E , CE +V x i E Ei *
Wi Vn { x x Si, Ex <Mhb + +E
+v{E Vx {li n-S , { xW i
+M-+M Mi , Ex + BE V , JE +
V {I {h S{j U{x M , + =xE +v {
t E BE-n ix E Vx M *
xiv

E: EI J E

BE + =nh nJ i xxi BE ] + i
v Vci V * < +x{i i i V {`
O + V Jx * E <Mhb E
i ] i { xSi x E Vi , Ex S n
V + < |E E S x + +v{E il
|E E Mi =xE |i Vn x V * xE
={v I Vx +E xE + |ix E Vi
, E E +o i x * E Vn E l+
E< +x < x , Ex <x E< l{ < , S
x + M S M E n M< E EI+ i
C * VE M g , WM E {h
nJ< n , VE I V Uxx-xx , + i
x] * B <x nx SW Ci E
+C x Vi E E` { IE E
=x SW E B n `B Vx { =xE E< x *
Ex vx nx E i xEEi I E x x *
+C <x xE E ] i >{ n Vi *
n BE =nh i * Jn V Exx
VxIh M (V V I j E x ) x +
>{ iE xE Ei Ex +xE MB* <x xx
+v{E, |E, Ij, n E n, EEi M
B l* <xx x xE xB E =x S, +vE
E + ={M xx E B =xE {xJx E +
=x M Ex E iE E S- E* V E
gn Mx x ExpEh E i Ex Ex
x {`G, Ih + {I |h { E` Exp xjh
E | {Iv vE E M < +E E n +
=x ] i { Ci BE nIh{xl lE]E u
|ii i xv MnE xi E +xE xE { i
xB J* xB xE =x { xE V E
x l Vx +vE EijE iE x V l + V
i x l*
BE + xi < Vc < VE x +]]E E nx
xv

EijE t

+ E IE E Ex {c * <Mhb + E i
< Ei r +v{E E xE E Ji
xi VZx {c * |xvxn V Mi Vn
EEi, Mi E + { i {I
{h E M t E +ll E +Ei+
Vcx E =ix iMc M Vc + * |iMi E
x, xE, `i, ii VMMi n * E
i E + V x x E Ei*
S n E t { < E + {xxi *
+v{E xE n gi < , =xE E iIhi
M * |E E E M E Ih + {`G
E E E G E + t E U E Vn Vn*
< BE xSi x E Vx + (V S BE
E `E vh { +vi )* E IE +
lx n x ki + xjh +vE {x E V
i =x J n * V +E E IE i
Ei i Mi E <Mhb E IE E Sxi+
E n: n * +]]E E nx i |E < i
{x E =xE +vE Ij E Mi E i Vx E
BE ExpEi {`G E ii xxi i |nx E B =x
V E V * 4 i nx {|I +v{E + |vx
(Vx +E |S E Vi ) E E Vn Z +
Vn E Mi gi M, `E E E Ji x x
+ +xE xiE + iE vx E
gi < E E E * 5 M E nIix +
iii Ex EijE + SxiE I E i
x ; =xE i < E =] *
+x xiB +SVxE * +]]E E nx i tx
I { WEh E n E BE V + {c Mi *
< n E Vn E WEh xB E{ {n M, W
{`G, Ij, M`x, OE + iE E t
E U iE E |E E vi E |ix ni x
i* B Mi V Mi E{ E +i E
xvi

E: EI J E

+ Ih il +vx E {{E { E iEi x

* nM {{ E + < { E {h nJE
E< iVV x i* IE + {`G E Wn +SxiE
{ E +vEh * ]EM, ]M + ]M E v
hri E {x| E V il b-]EM E x
+ E i V * |i SS + ] ]E
EI+ { Vn W n V , VE SS V {gx Wn
x , + < Eh E +EE x MB * E< +S
x n | + xM E n M, x + M E +xi
E + E] x n* 6 < i < i i +xi Ei E
+{SE |vE E +li xjh EE l , Ex
< x Zx SB E +]]E E nx i +
+], xWhb il +xj +v{E E {li BE-n
l xx * nM B BEn x *
<x +xE xi + {{] i iEi x=n +
xgn E Ii E ni +< V WM E B,
{{E Yx + E ilEli Ih E B + V
V EU Mi i =E B IE E n ni * <E
B nx u |ii vx MM BE V l +vE
xjh E, +v{E + |S E {I {h E B
E`i{E Vn x+ M* `E < nx I E
WEh E i vEx E E V l* E
x +E SS E E]] |iM xx E B t
{ n b l E W E +x S, S VE
x E { <E V Ei SEx {c* + Ei M
SS E Sxi E x, +vE EijE + +SxiE
Ih {ri E SEx {cM* B + Uj E V
P] ix {`G + W u |ii {{E
|i{ E , {ri E E =x i i Ei*
V E E{x E V Ei , B i n x IE E
WxnM + E E n * Ex E`x E i +
x i* <Mhb E i +E +v{E + |E
x <E E iJ +Sx E* + <Mhb E i
xvii

EijE t

|iG +Sx iE i x * IE x {`G

Vx, Ih + {Ih E EU i Sxii + E
iE Ei EB V xEEi {`G, {xE ii
Ex + Mi il nJ E E M E x b]E
x M E { Ei l E BE +xG +
VE o] x{h I E i M E *
EijE t i +v ii E V IE,
+E, nE EEi + Uj <x i n E
SxiE |ik nx E B =` Jc i i C i * <
i E J iEW E I Vx E i x, Jn
Vx * E B Ex <Mhb E +
E {< V Ei * S i E x =x ]x,
+] + xWhb, + V-V =x IE E
l E Ex + =x Jx MB V +{x Uj + n E
Vx SS {ix , P]i i nJ * n < {iE
nB MB =nh +x EijE IE E +{x
Ex xx E B |i E E, iE BE-n J
E E C SS EM i , i < {iE E |Ex lE
VBM*
EijE t E V i E MV |iGB |{i
< = <E JE |i * M l E
J b +v{E il +x IE E V i =i
, + gn +SE u =x { V +{ g Vi ,
= {{h | E W =VM x Ei V M Uj
E Vx {ix x E B Ei * b x i IE
E {, MSxiE, l (+ + Wi Vn
ix {x ) E { Sji E , Vx nJi B {`G
+ Ex { Exp xjh + W E |iMi E
n, nx W * U <ix {E { < V SE
E < =x +v{E + |S E {Sx x E VxE
l x E E* < |Si S { i +i
l E +{x n il +xj V |Mi Ixi +
{ri M E M< l + * =] l E
xviii

E: EI J E

i E +xE Ex c inn Vn + +V V
=x Ex + V x Ex E E V = +xExE
+v{E n xJ + * +V E gn V
<Mhb + +E E c + kx VxiE n gn
I + gn VE BVhb E M Ex { i
SE Mi , l E <x {li V Ei
=E BE i xx W *
i Vxi l E +xE +x IE JE < <in<
n i S , Ex x {i l E <
{i- {iE { <ix {E |iG |{i M* +E
+E + iE < {iE E 250,000 |i IE E
l {S SE * V{x IE P x < {iE E +{x
Eh |Ei E * < {iE E +xn W, +Vx]x,
S, {x il +x n EijE IE E |lx xn
V x M * S < BE +ixi i{h i E
{i Si * + E +xE n E IE, nE
EEi + E E |Mi n xxi B i E
i E VxE v +{x n EijE
+n E E{ {hi E E* E, E< BE Ei
i {x E B E V x n Ei* Ex
+ E G IE x V Ex E =x
+{E < E C E V |x E n =kVE =k
M* i { Z i E Ii Ex +
] E t, EI+ + n Eij E ]
i E ii |i Jx E B |ir * <Mhb
+{ V +xE M E i xSi Ex E B l
EU E E xnx E = S{j |Ei J +
I E { E |ii vhB Z` *

]{{h
1

EU +xi E l +E E l ji |lE t,
Vx EbM]x E {S-U` EI iE E SS 5( 11-12 iE
E + E) i ; vE t, Vx U`-i +`-x EI
xix

EijE t

iE E SS (11-12 13-14 E + iE) i ; + =SSi

vE =SS t Vx x n EI E SS (1314 17-18 E + iE) i *
2

< {]C, E] Bhb +EW E (Vx S + ] B,

EM <]]], M]x, 1990) +SU i nJ V Ei * B
|i E +SxB i V E +{ S Ei J < *
=nh E B, ES {]C Bhb BVEx (<E b. B{,
+{x x] |, EP, 1996) + MM Eb n Wx (BC
x, ] |, b, 1996).

nJ + xV: bG ]E BVE x <x + EW] BV(<E b.

B{, ]V, xnx, 1993) + EC <]Ox: bW<xM n E +
bG]E BVEx (V B. x, ]S EV |, x E, 1997).

bx Bhb S< <x BVEx (V+ ], { + bb

{x, +{x x] |, EP, 1998, {. 63)* {iE +E
il <Mhb- E S ix E +SU i * < xWhb + +]
E VxE ={v *

, {. 67-68.

, {. 119-120.

xx