AVRUPA KOMSYONU

imento, Kire ve Magnezyum Oksit malat Sanayilerinde

Mevcut En yi Teknikler Referans Dokman Mays 2010

bu dokman aada listelenen ve yeniden gzden geirilmesi gereken dokmanlardan biridir:

Mevcut En yi Teknikler Referans Dokman Byk Yakma Tesisleri Madeni Ya ve Gaz Rafinerileri Demir ve elik retimi Demir eren Metaller leme Sanayi Demird Metal Sanayileri Demir ve Dkm Sanayi Metal ve Plastiklerin Yzey lemleri imento, Kire ve Magnezyum Oksit malat Sanayileri Cam malat Sanayi Seramik malat Sanayi Byk Hacimli Organik Kimya Sanayi Organik nce Kimyasal Maddeler malat Polimer retimi Klor Alkali malat Sanayi Byk Hacimli norganik Kimyasallar Amonyak, Asit ve Gbre Sanayileri Byk Hacimli norganik Kimyasallar Toprak Sanayi ve Dierleri zel norganik Kimyasallar retimi Kimya Sektrnde Genel Atk Su ve Atk Gaz Artm/Ynetim Sistemleri Atk Artma Sanayileri Atk Yakma Madencilik Faaliyetlerinde Maden Atklar ve Atk-Kaya Ynetimi Kat Hamuru ve Kat Sanayi Tekstil Sanayi Post ve Deri Tabaklama Mezbaha ve Hayvan Yan rnleri Sanayi Yiyecek, ecek ve St Sanayileri Youn Kmes Hayvan ve Domuz Yetitiricilii Organik Solventlerin Kullanm ile Yaplan Yzey lemleri Endstriyel Soutma Sistemleri Depolama Emisyonlar Enerji Verimlilii Referans Dokman... zleme Genel lkeleri Ekonomi ve apraz Medya Etkileri

Kod LCP REF I&S FMP NFM SF STM CLM GLS CER LVOC OFC POL CAK LVIC-AAF LVIC-S SIC CWW WT WI MTWR PP TXT TAN SA FDM IRPP STS ICS EFS ENE MON ECM

Taslak ve nihai dokmanlarn elektronik versiyonlar genel kullanma ak olup http://eippcb.jrc.ec.europa.eu adresinden indirilebilir.

MENTO, KRE VE MAGNEZYUM OKST MALAT SANAYLERNDE MEVCUT EN Y TEKNKLER REFERANS DOKMANI YNETC ZET
GR imento, Kire ve Magnezyum Oksit malat Sanayileri balkl BAT (Mevcut En yi Teknikler) Referans Dokman (BREF), 2008/1/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifinin (IPPC Direktifi) 17(2)nci Maddesi kapsamnda gerekletirilen bilgi alveriini yanstmaktadr. Bu Ynetici zetinde ana bulgular tanmlanmakta ve balca BAT sonular ve ilgili tketim ve emisyon seviyelerinin zeti verilmektedir. Ynetici zeti, ibu dokmann amalarn, nasl kullanlmas gerektiini ve yasal koullar aklayan nsz ile balantl olarak okunmaldr. Bu Ynetici zeti, bamsz bir dokman olarak da okunabilir ve anlalabilir, ancak, zet nitelii tadndan, tm belgenin ortaya koyduu karmak bilgileri iermemektedir. Bu nedenle Ynetici zeti, BAT karar verme srecinde bir ara olarak bu dokmann tamamnn yerini alamaz. DOKMANIN KAPSAMI bu dokmanda 2008/1/EC sayl Direktif Ek I Blm 3.1de belirtilen ve aada yer alan endstriyel faaliyetler ele alnmaktadr; '3.1. Dner frnlarda imento klinkeri retimi yapan ve kapasitesi 500 ton/gnn zerinde olan tesisler ile Dner frnlarda kire retimi yapan ve kapasitesi 50 ton/gnn zerinde olan veya dier frnlarda kire retimi yapan ve kapasitesi 50 ton/gnn zerinde olan tesisler.' bu dokman imento ve kire sanayine ilave olarak kuru proses yntemi ile magnezyum oksit retimini de kapsamaktadr.
bu BREF dokman biri imento sanayi, dieri kire sanayi ve br de madenden kartlan doal manyezit (magnezyum karbonat MgCO3) bazl kuru proses kullanlmak suretiyle magnezyum oksit retimi olmak zere blmden olumaktadr. BREFlerin yazlmasna ynelik genel zet ve rehber uyarnca bu blmn her birinde yedi ksm bulunmaktadr. bu belge, yukarda belirtilen endstriyel faaliyetin temel retim faaliyetlerine ilaveten emisyon veya kirlilik zerinde etkisi olabilecek ilikili faaliyetleri de kapsamaktadr. Bu nedenle, ibu dokman ham maddelerin hazrlanmasndan bitmi rnlerin sevkiyatna kadar olan faaliyetleri iermektedir. Baz faaliyetler, rnein, imento klinkeri retimi iin ta ocakl/madencilik ve aft frnlar ana faaliyet konusu ile dorudan ilikili grlmedikleri iin kapsama dahil edilmemilerdir.

MENTO SANAY Temel evresel Konular imento, binalarda ve inaat mhendislii yaplarnda kullanlan temel bir malzemedir. Avrupa Birliinde imento retimi 2006 ylnda 267,5 milyon ton ile dnya retiminin yaklak % 10,5ine eit oranda gereklemitir. 2008 ylnda Avrupa Birliinde imento klinkeri ve mamul imento reten ve toplam 377 frna sahip olan 268 tesis bulunmaktayd. Ayrca bunlarn dnda 90 tme tesisi (imento deirmeni) ile deirmeni olmayan iki klinker tesisi vard. Tipik bir frnn kapasitesi yaklak 3000 ton klinker/gndr. Klinker piirme ilemi, imento retimi iin temel evre sorunlar olan enerji kullanm ve havaya yaplan emisyonlar asndan srecin en nemli blmn tekil etmektedir. Belirli retim proseslerine bal olarak imento fabrikalar hava ve kara (atk) emisyonlarna neden olurlar. Baz belirli nadir durumlarda su emisyonlar da oluabilir. Ayrca evre grlt ve kokulardan da etkilenebilir. Havaya verilen en nemli kirletici maddeler toz, azot oksit ve kkrt dioksittir. Havaya verilenler arasnda karbon oksitleri, poliklorlu dibenzo-p-dioksinler ve dibenzofuranlar, toplam organik karbon, metaller, hidrojen klorr ve hidrojen florr de bulunmaktadr. Hava kirliliinin

tr ve miktar, rnein; girdiler (hammaddeler ve kullanlan yakt) ve uygulanan prosesin tr gibi deiik parametrelere baldr. 1 ton klinker retmek iin ABde genel olarak tketilen hammadde miktar ortalama 1,52 tondur. Aradaki farkn ou kalsinasyon reaksiyonu (CaCO3 CaO + CO2) srasnda havaya yaplan karbondioksit emisyonlar eklinde sre iinde kaybedilir. Uygulanan prosesler ve teknikler Hammaddeler madenden kartldktan, krldktan, tldkten ve homojenize edildikten sonra imento retiminin birinci adm kalsiyum karbonatn kalsinasyonu sonucunda elde edilen kalsiyum oksitin silis, almin ve demir oksit ile yksek scaklkta reaksiyona girerek klinkeri oluturmasdr. Daha sonra klinker imento retmek iin al ve dier bileenlerle birlikte tlr veya deirmenden geirilir. Kireta, marn veya tebeir gibi doal olarak oluan kireli tortular kalsiyum karbonatn kaynan oluturur. Silis, demir oksit ve almin eitli cevherlerde ve minerallerde bulunur. eitli trdeki atklar ksmen doal hammaddelerin yerini alacak ekilde kullanlabilir. imento sanayi enerji youn bir sanayi olup, enerji genelde retim maliyetlerinin (yatrm maliyetleri hari ancak elektrik maliyetleri dahil) yaklak %40n oluturur. Proses iin gerekli termal enerji talebini karlamak iin eitli konvansiyonel fosil ve atk yaktlar kullanlabilir. 2006 ylnda en ok kullanlan yaktlar petrol koku, kmr ve deiik atk trleri ile bunlar izleyen linyit ve dier kat yaktlar, fuel oil ve doal gaz olmutur. Temel olarak, klinker piirme prosesinin kendine has zellikleri atklarn hammadde ve/veya yakt olarak kullanlmasn mmkn klmaktadr. Klinker, ya veya kuru uzun frn sisteminin, yar-ya veya yar-kuru zgaral nstcl (Lepol) frn sisteminin, kuru sspansiyonlu n stcl frn sisteminin veya n stcl/n kalsinasyonlu frn sisteminin bir parasn oluturabilecek olan bir dner frnda piirilir. 2008 ylnda Avrupada imento retiminin yaklak %90 kuru proses frnlarndan, %7,5lik blm yar-kuru ve yar-ya proses frnlarndan elde edilmi olup, Avrupa retiminin geriye kalan yaklak %2,5lik blm ya proses frnlarndan elde edilmitir. Yar-kuru ve yar-ya proses frnlarnda olduu gibi Avrupada faaliyet gstermekte olan ya proses frnlarnn yenilendikleri zaman genelde kuru proses frn sistemlerine dntrlmeleri beklenmektedir. KRE SANAY Temel evresel Konular Kire geni bir rn yelpazesinde, rnein elik artma ilemi srasnda eritken olarak, bina ve inaatlarda balayc madde olarak ve su artma ilemi srasnda yabanc maddeleri keltmek iin kullanlr. Kire ayrca endstriyel sv atklarn ve baca gazlarnn asidik bileenlerinin ntralizasyonu iin youn ekilde kullanlr. 2004 ylnda ticari ve teebbslerin kendi i ihtiyalarna ynelik retim de dahil olmak zere toplam 28 milyon tonu bulan ve dnya toplam kire retiminin %20sini oluturan toplam Avrupa retimi iinde Avrupa retim piyasas yaklak 25 milyon ton kireci temsil etmitir. 2003 ylnda AB-27de kire reten yaklak 211 tesis (teebbslerin kendi i ihtiyalarna ynelik kire retimi hari) varken 2006 ylnda ticari kire reten ve 551 adedi (veya yaklak %90) aft frn olan toplam 597 frn bulunmaktayd. aft tipi frnlar iin tipik frn kapasitesi gnlk 50 ila 500 ton arasnda deimektedir. Kire retiminde genel olarak bir ton sata hazr snmemi kire retimi iin 1,4 ila 2,2 ton arasnda kireta kullanlmaktadr. Tketim, rn trne, kiretann saflna, kalsinasyon derecesine ve atk rnlerin miktarna baldr. Bakiye miktarn ou proses srasnda havaya yaplan karbon dioksit emisyonlar yoluyla kaybedilir.
Kire sanayi byk lde enerji youn bir sanayi olup enerji giderleri toplam retim maliyetinin %60na varan blmn oluturur. Frnlar gaz yaktlar (rnein; doal gaz, kok frn gaz), kat yaktlar (rnein; kmr, kok/ta kmr) ve sv yaktlar (rnein; ar/hafif fuel oil) ile atelenebilir. Ayrca, ya, plastik, kat, hayvan yemi, tala gibi deiik trde atklar da yakt olarak kullanlr.

II

Kire retimi ile ilikilendirilen temel evre sorunlar hava kirlilii ve enerji kullanmdr. Emisyonlarn ana kayna olan kire piirme prosesi enerjinin en fazla kullanld prosestir. Kire sndrme ve tme eklindeki ikincil prosesler de nemli rol oynayabilirler. Belirli retim prosesine bal olarak kire tesisleri hava, su ve kara (atk olarak) emisyonlarna neden olurlar.Ayrca,
evre grltden ve kokulardan etkilenebilir. Havaya salnan balca kirletici maddeler toz, azot oksitler, kkrt dioksit ve karbon monoksittir. Kullanlan ham maddelere ve yaktlara bal olarak poliklorlu dibenzo-p-dioksinler, poliklorlu dibenzofuranlar, toplam organik karbon, metaller, hidrojen klorr ve hidrojen florr de bu kapsama dahil olabilir.

Uygulanan prosesler ve teknikler Kire terimi snmemi ve snm kireci ierir ve kire rnleri terimi ile eanlamldr. Snmemi kire veya pimi kire kalsiyum oksittir (CaO). Snm kire arlkl olarak kalsiyum hidroksitten (Ca (OH)2) oluur ve snm kire (kuru kalsiyum hidroksit tozu), kire st ve kire macunu (suda dalm kalsiyum hidroksit paracklar) ierir. Kire yapma ilemi, karbon dioksitin serbest braklmas ve oluan oksitin elde edilmesi amacyla kalsiyum ve/veya magnezyum karbonatlarn yaklmasndan oluur (CaCO3 > CaO + CO2). Frndan kan kalsiyum oksit rn depolanmak zere siloya aktarlmadan nce genel olarak ufalanr, tlr ve/veya elenir. Pimi kire, snmemi kire olarak kullanlmak zere silodan nihai tketiciye teslim edilir veya snm kire retimi iin su ile kartrlmak zere bir hidratlama tesisine aktarlr. MAGNEZYUM OKST RETM (KURU PROSES YNTEMYLE) Temel evre Sorunlar Magnezyum oksit (MgO/magnezya) en nemli endstriyel magnezyum bileenidir ve balca elik ve refrakter sanayiinde ve bunun yansra dier birok sanayi sektrnde kullanlr. Tam piirilmi magnezya (DBM), kostik kalsine magnezya (CCM) ve fused magnezya (FM) gibi deiik magnezyum oksit trleri kuru proses yntemi kullanlmak suretiyle retilir. Dnya manyezit retimi 2003 ylnda 12,5 milyon ton olmutur. AB-27de imento retimi 2003 ylnda yaklak 2,3 milyon ton ile dnya retiminin % 18,4ne eit oranda gereklemitir. 2003 ylnda dnya MgO retimi kuru proses yntemi kullanlmak suretiyle yaklak 5,8 milyon ton olarak gereklemitir. Mevcut bilgilere gre 2008 ylnda AB-27de 14 adet tesisi kullanmak suretiyle magnezyum oksit reten (kuru proses yntemiyle) sadece dokuz retici vard. Tek bir tesiste sekiz adet frn altran bir retici dnda tesis bana den frn says bir ila arasndadr. MgO ve zellikle DBM ok yksek scaklklarda retildii iin MgO retiminde enerji tketimi youndur. MgO retimi iin enerji talebi 6 ila 12 GJ/t arasnda deiir ve farkl etkenler tarafndan belirlenir. 2008 ylnda yakt olarak doal gaz, petrol koku ve fuel oil kullanlmtr. Magnezyum oksit retimi ile ilikilendirilen temel evre sorunlar hava kirlilii ve enerji kullanmdr. Emisyonlarn ana kayna olan piirme prosesi enerjinin en fazla kullanld prosestir. Belirli MgO retim proseslerine bal olarak tesisler hava, su ve kara (atk olarak) emisyonlarna neden olurlar
Ayrca, evre grltden ve kokulardan etkilenebilir. Havaya salnan balca kirletici maddeler toz, azot oksitler, kkrt dioksit ve karbon oksitleridir (CO, CO2).

Uygulanan prosesler ve teknikler Ham manyezit madenden kartlr, krlr, tlr veya deirmenden geirilir ve piirilmeden nce elenir. Madenden kartlan manyezitin %98den fazlas eitli magnezya rnlerinin retimi iin kullanlr. Manyezit deasidifikasyonunun kimyasal reaksiyonu endotermik olup yksek piirme scaklna baldr. Magnezyum oksidin deiik trleri olan CCM, DBM ve/veya FM retimi iin eitli piirme proseslerine ve piirme kademelerine ihtiya vardr. ok hazneli frnlar, aft frnlar veya dner sinterleme frnlar gibi eitli frn trleri kullanlmaktadr. Fused magnezya retimi iin zel elektrikli ark frnlar kullanlmaktadr.

III

MENTO, KRE VE MAGNEZYUM OKST SANAY BAT (Mevcut En yi Tekniklerin) tespiti iin gznne alnmas gereken teknikler CIPPC (Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol) Direktifinin imento, kire ve magnezyum oksit sanayilerinde uygulanabilmesi iin nemli hususlar, havaya yaplan emisyonlarn azaltlmas, enerji ve hammaddenin verimli bir biimde kullanlmas, proses kayplarnn/atklarnn minimizasyonu, geri kazanm ve geri dntrlmesi ile etkin evre ve enerji ynetim sistemleridir. Yukarda belirtilen hususlar, imento, kire veya magnezyum oksit sektrlerinde uygulanabilirlikleri gznne alnmak suretiyle prosese entegre edilmi olan eitli nlemler/teknikler ve boru sonu teknikleri yoluyla ele alnmtr. Bu belgede yer alan nlemler/teknikler, yksek seviyede evre koruma salayaca veya bu ynde katkda bulunabilecei dnlen nlemler/tekniklerdir. Bu balamda, kirlilik nleme ve koruma amacyla dikkate alnmak zere imento sanayi iin yaklak 36 teknik (Blm 1.4), kire sanayi iin yaklak 24 teknik (Blm 2.4) kuru proses yntemi kullanan magnezyum sanayi iin yaklak 16 teknik (Blm 3.4).sunulmutur. Mevcut En yi Teknikler BAT (Mevcut En yi Teknikler) blmleri (Blm 1.5, 2.5 ve 3.5), esasen Blm 1.4, 2.4 veya 3.4te yer alan bilgilere dayal olarak, mevcut en iyi teknikler tanmn (IPPC Direktifi Madde 2(12)) ve IPPC Direktifi Ek IVte belirtilen grleri gznnde bulundurmak suretiyle imento, kire veya magnezyum oksit sanayileri iin genel anlamda BAT olan teknikleri tanmlamaktadr. Ayrca BAT blmlerinde BAT kullanm ile ilikilendirilen tketim ve emisyon deerleri nerileri de verilmitir. nsz blmnde tanmland zere, BAT blmlerinde emisyon snr deerleri nerilmemitir. IPPC direktifi kapsamndaki tesisler iin BATa dayal olarak izinde belirtilecek emisyon deerleri yetkili makam tarafndan tespit edilecektir. bu dokmanda yer alan BAT sonularnn Ynetici zetinde sadece zet olarak sunulmu olduu gznnde bulundurulmaldr. lgili BAT sonularnn tmn grmek iin bu dokmann 1.5, 2.5 ve 3.5 numaral Blmlerine baknz. Ayrca atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifi (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerektii genel olarak aklda tutulmaldr [59, Avrupa Birlii, 2000]. imento Sanayi iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) zeti

evre Ynetimi (Blm 1.5.1, BAT 1) Genel birincil nlemler/teknikler (Blm 1.5.2, BAT 2, 3, 4)

Blm 1.5.1, BAT 1de listelenen zellikleri yerel koullara uygun ekilde ieren bir evre Ynetim Sistemi (EMS) uygulanmas ve buna bal kalnmas Blm 1.5.2, BAT 2 a, bde listelenen nlemlerin/tekniklerin uygulanmas suretiyle tm frn emisyonlar ve enerji kullanm asndan yararl olan proses parametre ayar noktalarna mmkn olduu kadar yakn alarak dzgn ve istikrarl bir frn prosesi elde edilmesi emisyonlarn nlenmesi ve/ veya azaltlmas iin frna giren tm maddelerin dikkatlice seilmesi ve kontrol edilmesi (Blm 1.5.2, BAT 3) Blm 1.5.2 BAT 4 a-ede listelenen proses parametrelerinin ve emisyonlarnn dzenli olarak izlenmesi ve lmlenmesi. yeni tesisler ve mevcut tesislerde yaplacak byk apl iyiletirmeler iin ok kademeli n stma ve n hesaplamal kuru proses frn kullanlmas. Dzenli ve optimum iletme koullarnda ilgili BAT s denge deeri klinker iin 2900 - 3300 MJ/tondur (Blm 1.5.3.1, BAT 5 Blm 1.5.3.2, BAT 6 a fde listelenen nlemlerin/tekniklerin birlikte uygulanmas suretiyle termal enerji tketiminin azaltlmas/minimize edilmesi. imentonun ve imento rnlerinin klinker ieriini azaltmay dnmek suretiyle birincil enerji tketiminin azaltlmas (Blm 1.5.3.2, BAT 7) Ekonomik adan uygulanabilir olduu takdirde, enerji mevzuat planlarnda mmknse faydal scaklk talebine dayal kojenerasyon/kombine s ve elektrik santrallarn dnmek suretiyle birincil enerji tketiminin azaltlmas (Blm 1.5.3.2, BAT 8) Blm 1.5.3.2 BAT 9 a, bde listelenen nlemlerin/tekniklerin birlikte veya tek balarna uygulanmas suretiyle elektrik enerjisi tketiminin minimize edilmesi.

Proses seimi (Blm 1.5.3.1, BAT 5) Enerji Tketimi (Blm 1.5.3.2, BAT 6, 7, 8, 9)

IV

imento sanayi iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) zeti

Atk kalite kontrolu (Blm 1.5.4.1, BAT 10 a-c) atklarn zelliklerini garanti altna almak ve imento frnnda hammadde ve/veya yakt olarak kullanlacak atklar Blm 1.5.4.1, BAT 10 a 1.-IIIte listelenen parametreler/kriterler asndan analiz etmek iin kalite gvence sistemlerinin uygulanmas imento frnnda hammadde ve/veya yakt olarak kullanlacak herhangi bir atn klor, ilgili metaller (rnein, kadmiyum, cva, talyum) kkrt, toplam halojen ierii gibi ilgili parametrelerinin miktarnn kontrol edilmesi. (Blm 1.5.4.1, BAT 10 b) her atk yk iin kalite gvence sistemlerinin uygulanmas (Blm 1.5.4.1, BAT 10 c ) Frn tasarmna ve frn almasna bal olarak scaklk ve alkoyma sresi asndan uygun frn besleme noktalarnn kullanlmas (Blm 1.5.4.2, BAT 11 a) Kalsinasyon blgesine gelmeden nce uucu hale gelebilecek olan organik bileenler ieren atk maddelerin frn sisteminin yeterli derecede yksek scaklkl blgelerine beslenmesi (Blm 1.5.4.2, BAT 11 b) atklarn beraber yaklmas sonucunda oluacak gazn en kt artlarda bile kontroll ve homojen bir ekilde 2 saniye iin 850 C scakla ykseltilecei ekilde allmas. (Blm 1.5.4.2, BAT 11 c). iinde %1den fazla halojenli organik maddeler bulunan ve klor olarak ifade edilen tehlikeli maddelerin beraber yaklmas halinde scakln 1100 Cye ykseltilmesi. (Blm 1.5.4.2, BAT 11 d) atklarn devaml olarak ve sabit bir ekilde beslenmesi (Blm 1.5.4.2, BAT 11 e) BAT 11 a-dde belirtildii ekilde almaya balama ve/veya almay durdurma gibi uygun scaklklara ve alkoyma srelerine ulamann mmkn olmad ilemler srasnda atklarn beraber yakmnn durdurulmas (Blm 1.5.4.2, BAT 11 f ) Tehlikeli atk maddelerin ellelenmesi, rnein, depolanmas ve/veya beslenmesi iin ellelenecek atn etiketlenmesi, muayenesi, rneinin alnmas ve test edilmesi amacyla atn kaynana ve trne gre rnein riske dayal yaklam kullanmak suretiyle gvenlik ynetiminin uygulanmas (Blm 1.5.4.3, BAT 12) Blm 1.5.5.1 BAT 13 a, bde (tozlu ilemler ve dkme malzeme depolama alanlar iin nlemler/teknikler) listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle yaylm toz emisyonlarnn minimize edilmesi/nlenmesi Bu kaynaklarn zellikle filtrelerinin performansn ele alan bir bakm ynetim sisteminin uygulanmas. Bu ynetim sistemini dikkate alarak, BAT, tozlu ilemlerden kaynaklanan ynlendirilmi toz emisyonlarnn bir filtre vastasyla kuru egzoz gaz temizlii uygulamak suretiyle rnekleme sresi boyunca ortalama olarak (en az yarm saat boyunca spot lmle) 10 mg/Nm3 ten (BAT-AEL) daha aa indirilmesidir. Kk kaynaklar iin (< 10000 Nm3/h) ncelikli bir yaklamn dikkate alnmas bir filtre vastasyla kuru egzoz gaz temizlii uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at toz (partikl madde) emisyonlarnn azaltlmas. BAT-AEL (lgili Emisyon Seviyesi ) gnlk ortalama deeri <10 - 20 mg/Nm3dr. Torbal filtreler veya yeni veya yenilenmi ESPler (Elektrostatik kelticiler) uygulandnda daha dk seviyeler elde edilir bir filtre vastasyla egzoz gaz temizlii uygulamak suretiyle soutma ve tme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at toz (partikl madde) emisyonlarnn azaltlmas. Gnlk ortalama deer veya rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (en az yarm saat boyunca spot lmle) BAT-AEL <10 - 20 mg/Nm3tr . Torbal filtreler veya yeni veya yenilenmi ESPler (Elektrostatik kelticiler) uygulandnda daha dk seviyeler elde edilir

Frna atk beslenmesi (Blm 1.5.4.2, BAT 11 a - f)

Tehlikeli atk maddelerin kullanm iin gvenlik ynetimi (Blm 1.5.4.3, BAT 12) Yaylm Toz Emisyonlar (Blm 1.5.5.1, BAT 13 a, b) Tozlu ilemlerden kaynaklanan ynlendirilmi toz emisyonlar (Blm 1.5.5.2, BAT 14) Frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan toz emisyonlar (Blm 1.5.5.3, BAT 15) Soutma ve tme ilemlerinden kaynaklanan toz emisyonlar (Blm 1.5.5.4, BAT 16)

imento sanayi iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) zeti

NOx emisyonlar (Blm 1.5.6.1, BAT 17, 18) Blm 1.5.6.1 BAT 17 a-dde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at NOx emisyonlarnn azaltlmas. (dier bir deyile, birincil nlemler/teknikler ve/veya kademeli yanma (konvansiyonel veya atk yaktlar), ve ayn zamanda imento sanayinde uygun katalizr ve proses geliimine tabi olmak kaydyla, bir n kalsinatr ile birlikte ve optimize edilmi yakt karm, SNCR (Seici Katalitik Olmayan Azaltm), SCR (Seici Katalitik Azaltm) kullanmak suretiyle). Aada belirtilen NOx emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir (Blm 1.5.6.1, BAT 17):
BAT-AEL (gnlk ortalama deer) n Istcl Frnlar mg/Nm3 <2 00 - 4502) 3) Lepol ve uzun dner frnlar mg/Nm3 400 8001) 1) Balang seviyelerine ve tepkimeye girmemi amonyaa bal olarak 2) Birincil nlemlerden/tekniklerden sonra balangtaki NOx seviyesinin>1000 mg/Nm3 olmas durumunda BATAEL 500 mg/Nmdr. 3) Mevcut frn sistemi tasarm, atk dahil yakt karm zellikleri, hammaddelerin yanabilirlii deer aral iinde yer alma yeteneini etkileyebilir. Uygun koullara sahip frnlarda 350 mg/Nm3 altndaki seviyeler elde edilir. Dk deer olan 200 mg/ Nm3 sadece 3 tesisin aylk ortalamas olarak bildirilmitir (kolay yanan karm kullanlarak) Frn Tr Birim

SOx emisyonlar (Blm 1.5.6.2, BAT 19, 20)

SNCR (Seici Katalitik Olmayan Azaltm) uygulayarak (Blm 1.5.6.1, BAT 18)), o Blm 1.5.6.1, BAT 18 a ve bde listelenen nlemlerin/tekniklerin uygulanmas o baca gazlarndan tepkimeye girmemi NH3 emisyonlarnn mmkn olduu kadar dk ancak gnlk ortalama deer olarak 30 mg/Nm3n altnda tutulmas. NOx azaltma etkinlii ile tepkimeye girmemi NH3 emisyonu arasndaki korelasyon gznne alnmaldr. Balangtaki NOx seviyesi ile NOx azaltma etkinliine bal olarak, tepkimeye girmemi NH3 50 mg/Nm3 kadar yksek olabilir. Lepol ve uzun dner frnlar iin seviye daha da yksek olabilir (Blm 1.5.6.1, BAT 18 c) Blm 1.5.6.2. BAT 19 a (absorban ilave etme) ve bde (sulu ykayc) listelenen nlemlerin /tekniklerin birini uygulamak suretiyle SOx emisyonlarnn dk tutulmas veya frn ateleme ve/veya n stma- n kalsinasyon ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at SOx emisyonlarnn azaltlmas. Aada belirtilen SOx emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir. (Blm 1.5.6.2, BAT 19):
BAT-AEL1) (gnlk ortalama deer) SO2 olarak belirtilen SOx mg/Nm3 <50-<400 1) Deer aralnda ham maddelerin kkrt ierii gznne alnmtr Parametre Birim

Ani CO ykselmelerinin azaltlmas (Blm 1.5.6.3.1, Bat 21) Toplam organik karbon emisyonlar (Blm 1.5.6.4, BAT 22) Hidrojen klorr (HC1) ve hidrojen florr (HF) emisyonlar (Blm 1.5.6.5, BAT 23, 24)

PCDD/F emisyonlar (Blm 1.5.7, BAT 25)

Metal emisyonlar (Blm 1.5.8, BAT 26)

Blm 1.3.4.3te tanmland ekilde frn iin SO2 azaltma grevini yapan ham tme prosesinin (kuru proses iin) optimize edilmesi (Blm 1.5.6.2, BAT 20) ESP veya hibrid filtreleri uygularken Blm 1.5.6.3.1 BAT 21 a - cde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle ani CO ykselmelerinin saysnn minimize edilmesi ve toplam srelerinin yllk olarak 30 dakikann altnda tutulmas. uucu organik bileen ierii yksek olan ham maddeleri, ham madde besleme sistemi ile frn sistemine beslemekten kanmak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at TOC (Toplam Organik Karbon) emisyonlarnn dk tutulmas. Blm 1.5.6.5 BAT 23 a ve bde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle HCL emisyonlarnn gnlk ortalama deer olarak veya rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (en az yarm saat boyunca spot lmlerle) 10 mg/Nm3n (BATAEL) altnda tutulmas. Blm 1.5.6.5 BAT 24 a, bde listelenen birincil nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle HF olarak belirtilen HF emisyonlarnn gnlk ortalama deer olarak veya rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (en az yarm saat boyunca spot lmlerle) 1 mg/Nm3n (BAT-AEL) altnda tutulmas. Blm 1.5.7 BAT 25 a-fde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle PCDD/F emisyonlarnn nlenmesi veya frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at PCDD/F emisyonlarnn dk tutulmas. BAT-AELler rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (6-8 saat) <0.05 - 0.1 ng PCDD/F 1-TEQ/Nm3dr Blm 1.5.8 BAT 26 a - cde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at metal emisyonlarnn minimize edilmesi. Metallerin aada belirtilen emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir:
BAT-AEL (rnekleme sresi boyunca ortalama deer (en az yarm saat boyunca spot lmlerle)) g mg/Nm3 <0.052) (Cd, Tl) mg/Nm3 <0.051) 3 (As, Sb, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V) mg/Nm <0.51) 1) Dk seviyeler rapor edilmitir, baknz Blm 1.3.4.7, 1.3.4.7.1 ve 1.4.7 2) Dk seviyeler rapor edilmitir (baknz Blm 1.3.4.7, 1.3.4.7.1 ve 1.4.7). 0.03 mg/Nm3 zerideki deerler incelenmelidir. 0.05 mg/Nm3 e yakn olan deerler iin Blm 1.3.4.13, 1.3.9.1 ve 1.4.7de tanmlananlar gibi ilave nlemlerin/tekniklerin uygulanmasnn gerekli olduu gznne alnmaldr. Metaller Birim

VI

Proses kayplar / atklar (Blm 1.5.9, BAT 27) Grlt ( Blm 1.5.10, BAT 28)

toplanan partikl maddelerin proseste uygun olan yerlerde tekrar kullanlmas veya mmkn olduunda bu tozlarn dier ticari rnlerde kullanlmas. Blm 1.5.10 BAT 28 a - hde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle imento retim prosesindeki grlt emisyonlarnn azaltlmas/minimize edilmesi.

imento sanayi iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) zeti

evre Ynetimi (Blm 2.5.1, BAT 29) Genel birincil nlemler/teknikler (Blm 2.5.2, BAT 30, 31, 32)

Enerji Tketimi (Blm 2.5.3, BAT 33, 34)

Blm 2.5.1, BAT 29da listelenen zellikleri yerel koullara uygun ekilde ieren bir evre Ynetim Sisteminin (EMS) uygulanmas ve buna bal kalnmas. Blm 2.5.2, BAT 30 a, bde listelenen nlemleri/teknikleri uygulamak suretiyle tm frn emisyonlar ve enerji kullanm asndan yararl olan proses parametre ayar noktalarna mmkn olduu kadar yakn almak suretiyle dzgn ve istikrarl bir frn prosesi elde edilmesi. emisyonlar nlemek ve/ veya azaltmak iin frna giren tm maddelerin dikkatlice seilmesi ve kontrol edilmesi (Blm 2.5.2 BAT 31). Blm 2.5.2 BAT 32 a-dde listelenen proses parametrelerinin ve emisyonlarn dzenli olarak izlenmesi ve lmlenmesi. Blm 2.5.3. BAT 33 a cde listelenen nlemleri/teknikleri bir arada uygulamak suretiyle termal enerji tketiminin azaltlmas/minimize edilmesi. Aada belirtilen termal enerji tketim seviyeleri BAT ile ilikilidir (Blm 2.5.3, BAT 33): Termal enerji tketimi1) Frn Tr GJ/t Uzun dner frnlar (LRK) 6.0-9.2 n stcl dner frnlar (PRK) 5.1 -7.8 Paralel akl rejeneratif frnlar (PFRK) 3.2-4.2 Halka aft frnlar (ASK) 3.3 - 4.9 Kark besle eli aft frnlar (MFSK) 3.4 4.7 Dier frnlar (OK) 3.5-7.0
1}

Kire sanayi iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) zeti

Enerji tketimi rn tipine, rn kalitesine, proses koullarna ve ham maddelere baldr

Kireta Tketimi (Blm 2.5.4, BAT 35) Yaktlarn seimi (Blm 2.5.5, BAT 36) Atk kalite kontrolu (Blm 2.5.5.1.1, BAT 37 a, b)

Frna atk beslenmesi (Blm 2.5.5.1.2, BAT 38 a - e)

Tehlikeli atk maddelerin kullanm iin gvenlik ynetimi (Blm 2.5.5.1.3, BAT 39) Yaylm Toz Emisyonlar (Blm 2.5.6.1, BAT 40)

Blm 2.5.3. BAT 34 a -cde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle elektrik enerjisi tketiminin minimize edilmesi. (Blm 2.5.3, BAT 34) Blm 2.5.4, BAT 35 a, bde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle kireta tketiminin minimize edilmesi. emisyonlar nlemek/azaltmak iin kkrt (zellikle dner frnlar iin), azot ve klor ierii dk olan yaktlarn seilmesi rneinde olduu gibi frna giren yaktlarn dikkatli bir ekilde seilmesi ve kontrol edilmesi atklarn zelliklerini garanti altna almak ve bir al frnnda yakt olarak kullanlacak atklar Blm 2.5.5.1.1, BAT 37 a 1. - a 111de listelenen parametreler/kriterler asndan analiz etmek iin kalite gvence sistemlerinin uygulanmas. kire frnnda yakt olarak kullanlacak herhangi bir atn toplam halojen ierii, ilgili metaller (rnein, toplam krom, kurun, kadmiyum, cva, talyum) ve kkrt gibi ilgili parametrelerinin miktarnn kontrol edilmesi. Frn tasarmna ve frn almasna bal olarak uygun atklar beslemek iin uygun brlrlerin kullanlmas (Blm 2.5.5.1.2, BAT 38 a) atklarn beraber yaklmas sonucunda oluacak gazn en kt artlarda bile kontroll ve homojen bir ekilde 2 saniye iin 850 C scakla ykseltilecei ekilde allmas.(Blm 2.5.5.1.2, BAT 38 b). iinde %1den fazla halojenli organik maddeler bulunan ve klor olarak ifade edilen tehlikeli maddelerin beraber yaklmas halinde scakln 1100 Cye ykseltilmesi (Blm 2.5.5.1.2, BAT 38 c) atklarn devaml olarak ve sabit bir ekilde beslenmesi (Blm 2.5.5.1.2, BAT 38 d) BAT 38 b - cde belirtildii ekilde almaya balama ve/veya almay durdurma gibi uygun scaklklara ve alkoyma srelerine ulamann mmkn olmad ilemler srasnda atklarn beraber yakmnn durdurulmas (Blm 2.5.5.1.2, BAT 38 e) Tehlikeli atk maddelerin ellelenmesi, rnein, depolanmas ve/veya beslenmesi iin gvenlik ynetiminin uygulanmas (Baknz Blm 2.4.4) (Blm 2.5.5.1.3, BAT 39 ) Blm 2.5.6.1 BAT 40 a, bde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle yaylm toz emisyonlarnn minimize edilmesi/nlenmesi.

VII

Kire sanayi iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) zeti

Tozlu ilemlerden kaynaklanan ynlendirilmi toz emisyonlar (Blm 2.5.6.2, BAT 41) Bu kaynaklarn zellikle filtrelerinin performansn ele alan bir bakm ynetim sisteminin uygulanmas. Bu ynetim sistemini dikkate alarak, BAT, tozlu ilemlerden kaynaklanan ynlendirilmi toz emisyonlarn torbal filtreler uygulamak suretiyle rnekleme sresi boyunca ortalama olarak (en az yarm saat boyunca spot lmle) 10 mg/Nm3 ten (BAT-AEL) daha aaya veya sulu ykayclar uygulamak suretiyle rnekleme sresi boyunca ortalama olarak (en az yarm saat boyunca spot lmle) < 10 20 mg/Nm3 e (BAT-AEL) indirmektir. Sulu ykayclar esas olarak kire sndrme tesislerinde kullanlr. Kk kaynaklar iin (< 10000 Nm3/h) ncelikli bir yaklamn dikkate alnmasnn gerekli olduu not edilmelidir bir filtre vastasyla kuru egzoz gaz temizlii uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at toz (partikl madde) emisyonlarnn azaltlmas. Torbal filtre uyguland takdirde BAT-AEL gnlk ortalama deeri 10 mg/Nm3ten daha dk olacaktr. ESPler veya dier filtreler uyguland takdirde BAT-AEL gnlk ortalama deeri 20 mg/Nm3ten daha dk olacaktr. Toz direncinin yksek olduu istisnai durumlarda BAT-AEL gnlk ortalama deeri 30 mg/Nm3e kadar ulaan daha yksek deerlerde olabilir Blm 2.5.7.1, BAT 43 a - cde listelenen birincil nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at gaz halindeki bileiklerin (rnein; NOX, SOx, HC1, CO, TOC/VOC, metaller) emisyonlarnn azaltlmas. Blm 2.5.7.2 BAT 44 a, bde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at NOx emisyonlarnn azaltlmas. Aada belirtilen NOx emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir BAT-AEL Frn Tr Birim (N02 olarak belirtilen gnlk ortalama deer) PFRK, ASK, MFSK, OSK mg/Nm3 100-<3501) 3) 3 LRK, PRK mg/Nm <200-<5001) 2) 1) Yksek deer aralklar dolime ve tam piirilmi kire retimi ile ilgilidir. 2 ) Tam piirilmi kire reten afta sahip LRK ve PRK iin st seviye 800 mg/Nm3e kadardr. 3) Yukarda a) Ida belirtilen birincil nlemler yetersiz olduu ve NOx emisyonlarn 350 mg/Nm3e indirecek ikincil nlemlerin mevcut olmad zamanlarda, st seviye zellikle tam piirilmi kire iin 500 mg/Nm3dr. SNCR uygulanabilir olduunda, o Blm 2.5.7.2 BAT 45 a, bde listelenen nlemlerin/tekniklerin uygulanmas o baca gazlarndan tepkimeye girmemi NH3 emisyonlarnn mmkn olduu kadar dk ancak gnlk ortalama deer olarak 30 mg/Nm3n altnda tutulmas. NOx azaltma etkinlii ile tepkimeye girmemi NH3 emisyonu arasndaki korelasyon gznne alnmaldr. (baknz Blm 2.4.6.1.4, ekil 2.50)(Blm 2.5.7.2 BAT 45 c) . 1) Bu BAT_AEL bir kire tesisinden (drt frnl) elde edilen deneyimler ile ilgilidir Blm 2.5.7.3 BAT 46 a- cde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at SOx emisyonlarnn azaltlmas. Aada belirtilen SOx emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir: Frn Tr Birim BAT-AEL1) (SO2 olarak belirtilen gnlk ortalama SOx deeri ) PFRK, ASK, MFSK, OSK, mg/Nm <50 <200 PRK LRK mg/Nm3 <50 - <400
1}

Frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan toz emisyonlar (Blm 2.5.6.3, BAT 42) Gaz halindeki bileiklerin azaltlmas iin genel birincil nlemler/teknikler (Blm 2.5.7.1, BAT 43) NOx emisyonlar (Blm 2.5.7.2, BAT 44, 45)

SOx emisyonlar (Blm 2.5.7.3, BAT 46)

Seviye, balangta egzoz gaz iindeki SOx seviyesine ve kullanlan azaltma nlemine/tekniine baldr

CO emisyonlar (BAT 47 in Blm 2.5.7.4.1)

Blm 2.5.7.4.1, BAT 47 a , bde listelenen birincil nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle CO emisyonlarnn azaltlmas. Aada belirtilen CO emisyon seviyeleri BATAELlerdir Frn Tr Birim BAT-AEL1) (gnlk ortalama deer) PFRK, OSK, LRK, PRK mg/Nm3 < 00
1)

Kullanlan hammaddelere ve rnein hidrolik kire gibi retilen kirecin trne bal olarak seviye daha yksek olabilir.

Ani CO ykselmelerinin azaltlmas (Blm 2.5.7.4.2, BAT 48)

Elektrostatik kelticileri (ESPler) kullanrken Blm 2.5.7.4.2 BAT 48 a - cde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle ani CO ykselmelerinin tekrarlama sklnn minimize edilmesi

VIII

Toplam organik karbon (Blm 2.5.7.5, BAT 49)

Hidrojen klorr (HC1) ve hidrojen florr (HF) emisyonlar (Blm 2.5.7.6, BAT 50)

PCDD/F emisyonlar (Blm 2.5.8, BAT 51) Metal emisyonlar (Blm 2.5.9, BAT 52)

Proses kayplar/atklar (BAT 53 a, b in Blm 2.5.10) Grlt (Blm 2.5.11, BAT 54)

Blm 2.5.7.5 BAT 49 a, bde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at TOC (Toplam Organik Karbon) emisyonlarnn azaltlmas. Aada belirtilen TOC (Toplam Organik Karbon) emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir: BAT-AEL Frn tr Birim (rnekleme sresi boyunca ortalama) LRK1), PRK1) mg/Nm3 <10 1) 1)2) 2) ASK , MFSK , PFRK mg/Nm3 <30 1) Kullanlan ham maddelere ve/veya retilen kirecin trne (rnein Hidrolik kire) bal olarak seviye daha yksek olabilir 2) stisnai durumlarda seviye daha yksek olabilir. Atklar kullanrken Blm 2.5.7.6, BAT 50 a, bde listelenen birincil nlemleri/teknikleri uygulamak suretiyle HCl emisyonlarnn ve HF emisyonlarnn azaltlmas. HCl iin BAT-AEL, gnlk ortalama deer olarak veya rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (en az yarm saat boyunca spot lmlerle) <10 mg/Nm3tr ve HF iin BAT, gnlk ortalama deer olarak veya rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (en az yarm saat boyunca spot lmlerle) <1 mg/Nm3tr Blm 2.5.8 BAT 51 a - cde listelenen birincil nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle PCDD/F emisyonlarnn nlenmesi veya azaltlmas. BAT-AELler rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (6-8 saat) <0.05 - 0.1 ng PCDD/F 1-TEQ/Nm3dr. Blm 2.5.9, BAT 52 a - dde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at metal emisyonlarnn minimize edilmesi. Atk kullanldnda, metallerin aada belirtilen emisyon seviyeleri BATAELdir: BAT-AEL Metaller Birim (rnekleme sresi boyunca ortalama) Hg mg/Nm3 <0.05 (Cd, Tl) mg/Nm3 <0.05 (As, Sb, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V) mg/Nm3 <0.5 Dk seviyeler rapor edilmitir (BAT 52de belirtilen nlemleri/teknikleri uygularken baknz Blm 2.3.3.9, 2.3.3.10. i ve 4.3.4) toplanan tozlarn/partikl maddelerin proseste uygulanabilen yerlerde tekrar kullanlmas (Blm 2.5.10, BAT 53 a) tozlarn, artname d snmemi kirecin ve snm kirecin seilmi ticari rnlerde kullanlmas (Blm 2.5.10, BAT 53 b) Blm 2.5.11 BAT 54 a - oda listelenen nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle kire retim prosesindeki grlt emisyonlarnn azaltlmas/minimize edilmesi

Kire sanayi iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) zeti

Magnezyum Oksit sanayi iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) zeti

evre Ynetimi (Blm 3.5.1, BAT 55) Genel birincil nlemler/teknikler (Blm 3.5.2, BAT 56) Enerji Tketimi (Blm 3.5.3, BAT 57, 58) Yaylm Toz Emisyonlar (Blm 3.5.4.1, BAT 59) Tozlu ilemlerden kaynaklanan ynlendirilmi toz emisyonlar (Blm 3.5.4.2, BAT 60) Frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan toz emisyonlar (Blm 3.5.4.3, BAT 61) Blm 3.5.1, BAT 55te listelenen zellikleri yerel koullara uygun ekilde ieren bir evre Ynetim Sisteminin (EMS) uygulanmas ve buna bal kalnmas. Blm 3.5.2, BAT 56 a-cde listelenen proses parametrelerinin ve emisyonlarnn dzenli olarak izlenmesi ve lmlenmesi. Blm 3.5.3, BAT 57 a - cde listelenen nlemleri/teknikleri birarada uygulamak suretiyle termal enerji tketiminin proses ve rnlere bal olarak 6-12 GJ/t seviyesine drlmesi. Blm 3.5.3, BAT 58 a, bde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle elektrik enerjisi tketiminin minimize edilmesi. tozlu ilemlere ynelik nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle yaylm toz emisyonlarnn minimize edilmesi/nlenmesi. bir filtre vastasyla baca gaz temizlii uygulamak suretiyle tozlu ilemlerden kaynaklanan ynlendirilmi toz emisyonlarnn rnekleme sresi boyunca ortalama olarak (en az yarm saat boyunca spot lmle) 10 mg/Nm3 ten (BAT-AEL) daha aa indirilmesi. Kk kaynaklar iin (< 10000 Nm3/h) ncelikli bir yaklamn dikkate alnmasnn gerekli olduu not edilmelidir bir filtre vastasyla egzoz gaz temizlii uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at toz (partikl madde) emisyonlarnn, gnlk ortalama deer veya rnekleme sresi boyunca yaplan lmlemelerin ortalama deeri olarak (en az yarm saat boyunca spot lmle) <20 -35 mg/Nm3 e (BAT-AEL) drlmesi.

IX

Magnezyum Oksit sanayi iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) zeti

Gaz halindeki bileiklerin azaltlmas iin genel birincil nlemler/teknikler (Blm 3.5.5.1, BAT 62) NOx emisyonlar (Blm 3.5.5.2, BAT 63) CO emisyonlar (Blm 3.5.5.3.1, BAT 64) Ani CO ykselmelerinin azaltlmas (Blm 3.5.5.3.2, BAT 65) SOx emisyonlar (Blm 3.5.5.4, BAT 66) Blm 3.5.5.1, BAT 62 a - cde listelenen birincil nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at gaz halindeki bileiklerin (rnein; NOX, HCL, SOx, CO) emisyonlarnn azaltlmas. Blm 3.5.5.2 BAT 63 a, bde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at NOx emisyonlarnn N02 olarak belirtilen gnlk ortalama deer olarak <500 - <1500 mg/Nm3 e (BAT-AEL) drlmesi. Daha yksek BAT-AEL deerleri yksek scaklkl DBM prosesi ile ilgilidir Blm 3.5.5.3.1 BAT 64 a - cde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at CO emisyonlarnn gnlk ortalama deer olarak <50 1000 mg/Nm3 e (BAT-AEL) drlmesi. Blm 3.5.5.3.2 BAT 65 a - cde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle ESP kullanm yoluyla ani CO ykselmelerinin saysnn minimize edilmesi. Blm 3.5.5.4. BAT 66 a - cde listelenen birincil ve ikincil nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at SOx emisyonlarnn azaltlmas. Aada belirtilen SOx emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir: BAT-AEL 1)3) Parametre Birim (gnlk ortalama deer) mg/Nm3 SO2 olarak belirtilen SOx <50 Ham madde kkrt ierii < % 0.10 mg/Nm3 SO2 olarak belirtilen SOx 50 - 250 Ham madde kkrt ierii % 0.10 - 0.25 SO2 olarak belirtilen SOx 250 - 40021 mg/Nm3 Ham madde kkrt ierii >0.25 Deer aralklar ham maddelerin kkrt ieriine baldr. rnein, daha az kkrt ierikli ham maddeler kullanldnda deer aralklar iindeki dk seviyeler BATtr ve daha yksek kkrt ierikli ham maddeler kullanldnda deer aralklar iindeki yksek seviyeler BATtr.. 2) Ham madde kompozisyonlar ile ilgili olarak, istisnai durumlarda SO2 emisyon seviyeleri 400 mg/Nm3 ten daha yksek olabilir. 3) SO2 emisyonlarn azaltmak amacyla en iyi BAT kombinasyonunu deerlendirirken apraz medya etkileri dikkate alnmaldr toplanan partikl maddelerin (eitli trde magnezyum karbonat tozlar) proseste uygun olan yerlerde tekrar kullanlmas (Blm 3.5.6, BAT 67) eitli trde magnezyum karbonat tozlar geri dntrlemedii takdirde, bu tozlarn mmkn olduunda dier pazarlanabilir rnlerde kullanlmas (Blm 3.5.6, BAT 68) slak baca gaz kkrt giderme prosesi sonucunda oluan amurun proseste veya dier sektrlerde tekrar kullanlmas (Blm 3.5.6, Bat 69) Blm 3.5.7, BAT 70 a - jde listelenen nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle magnezyum oksit retim prosesindeki grlt emisyonlarnn azaltlmas/minimize edilmesi. atklar kullanrken, o proses ve brlr iin uygun atklarn seilmesi (Blm 3.5.8, Bat 71) o atklarn zelliklerini garanti etmek ve Blm 3.5.8 BAT 71de listelenen kriterler iin kullanlacak atklar analiz etmek iin kalite gvence sistemlerinin uygulanmas o kullanlacak tm atklar iin toplam halojen ierii, metaller (rnein toplam krom, kurun, kadmiyum, civa, talyum) ve kkrt gibi ilgili parametrelerinin miktarlarnn kontrol edilmesi (Blm 3.5.8, BAT 71 c)
1)

Proses kayplar/atklar (Blm 3.5.6, BAT 67, 68, 69)

Grlt (Blm 3.5.7, BAT 70) atklarn yakt ve/veya hammadde olarak kullanlmas ( Blm 3.5.8, BAT 71)

Sonular, tavsiyeler, aratrma ve teknik gelime imento, kire ve magnezyum oksit sanayi ile ilgili sonular ve tavsiyeler, ibu dokmann gelitirilmesine ilikin dnm noktalar, imento, kire ve magnezyum oksit sanayileri iin BAT (Mevcut En yi Teknikler) nerileri zerinde varlan gr birliinin derecesi ve halen mevcut olan bilgi boluu konularnda bilgi iermektedir. Yksek lde gr birliine varlm ve hibir gr ayrl kaydedilmemitir. BREFlerin (Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmanlar) gzden geirilmesine ilikin bilgi deiiminin ileyii ve prosedr hakknda daha fazla bilgi ve ynlendirme Avrupa IPPC Brosunun web-sitesinde yer almaktadr.
AT, temiz teknolojileri, gelimekte olan akkan artma ve geri dntrme teknolojilerini ve ynetim stratejilerini ele alan bir dizi projeyi RTD (Aratrma ve Teknoloji Gelitirme) programlar vastasyla balatmakta ve desteklemektedir. Potansiyel olarak bu projeler ilerideki BREF incelemelerine yararl bir katkda bulunabileceklerdir. Bu nedenle okuyucular ibu dokmann Kapsam ile ilgili olan her trl aratrma sonularn Avrupa IPPC Brosuna bildirmeye davet edilmektedirler (ayrca bu dokmann Giri blmne baknz).

NSZ 1. Bu belgenin stats

Aksi belirtilmedii takdirde bu belgede Direktif terimine yaplan atflar Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol (IPPC) ile ilgili 2008/1/EC sayl Direktifi anlamna gelir. IPCC Direktifi gibi bu dokman da, Topluluk hkmleri sakl kalmak kaydyla, iyeri sal ve gvenlii iin geerlidir. Bu dokman, mevcut en iyi teknikler (BAT) ile bunlarn izlenmesi ve bunlarla ilgili gelimeler hakknda AB yesi lkeler ve ilgili sanayiler arasnda gerekleen bilgi paylamnn sonularn sunan bir dizi belgenin bir parasn oluturmaktadr. Bu belge Direktifin 17(2). maddesi uyarnca Avrupa Komisyonu tarafndan yaynlanmtr ve bu nedenle mevcut en iyi tekniklerin tespiti srasnda Direktifin IV sayl Eki dikkate alnmaldr. 2. IPPC Direktifinin ilgili yasal ykmllkleri ve BATn tanm

Okuyucunun bu dokmann dzenlendii yasal ortam anlamasna yardmc olmak zere, mevcut en iyi teknikler terimi de dahil olmak zere IPPC Direktifinin en ok ilgili olan hkmleri tanmlanmtr. Bu tanmlama sadece bilgi verme amacn tamakta olup hibir yasal deeri yoktur ve hibir ekilde IPPC Direktifinin mevcut hkmlerini deitirmez ve etkilemez. IPPC Direktifinin amac, ekinde yer alan EK Ide listelenen faaliyetlerden kaynaklanan kirliliin entegre bir ekilde nlenmesini ve kontrol edilmesini ve bylece evrenin bir btn olarak yksek seviyede korunmasn salamaktr. Direktifin yasal dayana evrenin korunmas ile ilgilidir. Direktifin uygulanmas,Topluluk sanayinin rekabet edebilirlii gibi dier Avrupa Birlii hedeflerini dikkate almal ve bylece srdrlebilir kalknmaya katkda bulunmaldr.

Daha belirgin bir biimde, Direktif, sanayi tesislerinin belirli snflar iin bir izin sistemi oluturmak zere hem operatrlerin hem de dzenleyici kurumlarn tesisin tketme ve kirletme potansiyelini btnsel ve genel olarak deerlendirmelerini salamaktadr. Bu gibi bir entegre yaklamn genel amac, evreye bir btn olarak yksek dzeyde koruma salamak amacyla endstriyel proseslerin tasarm, ina edilmesi, ynetimi ve denetimi ile devre d braklmas hususlarnn iyiletirilmesi olmaldr. Bu yaklamn merkezinde, Direktifin 3. Maddesinde yer alan ve operatrlerin kirlenmeye kar uygun olan tm nlemleri almalar ve zellikle evreye ynelik performanslarn iyiletirmek iin mevcut en iyi teknikleri uygulamalar gerektiini belirten genel ilke yer almaktadr.
Mevcut en iyi teknikler terimi, Direktifin 2(12). maddesinde prensip olarak emisyonlarn her ynyle evre zerine etkilerini nlemek, bunun mmkn olmad durumlarda da emisyonlar ve evre zerine etkilerini olduunca azaltmak amacyla tasarlanm olan, emisyon limit deerlerine temel oluturan zel tekniklerin gerek uygunluklarn ortaya koyan faaliyetlerin ve bunlara ait uygulama yntemlerinin gelitirilmesinde, en etkili ve ileri aama olarak tanmlanmtr. Bu terim 2(12). Maddede aada belirtildii ekilde daha da akla kavuturulmutur: teknikler, hem kullanlan teknolojiyi, hem de tesisin tasarlanmas, ina edilmesi, bakmnn yaplmas, iletilmesi ve devre d braklmas yntemlerini iermektedir

mevcut teknikler, geerli ekonomik ve teknik koullar altnda, maliyetleri ve avantajlar gz nnde bulundurulmak suretiyle ve operatr tarafndan makul bir ekilde eriilebilir olmalar kaydyla szkonusu ye Devlet ierisinde kullanlp kullanlmadklarna veya oluturulup oluturulmadklarna baklmakszn, ilgili sanayi sektrnde uygulanmalarn mmkn klacak lde gelitirilmi olan tekniklerdir; En iyi, evrenin btnyle yksek bir seviyede korunmasn salamada, en etkili olan anlamna gelmektedir.

XI

Ayrca Direktifin IV sayl Ekinde herhangi bir nlemin olas maliyet ve faydalar ile nceden alnan nlem ve nleme ile ilgili ilkeleri gznnde bulundurmak suretiyle mevcut en iyi teknikleri tespit ederken genel olarak veya belirli durumlarda gznne alnmas gereken hususlarn bir listesi verilmitir'. Bu hususlarn iinde Direktifin 17(2). maddesi uyarnca Komisyon tarafndan yaynlanan bilgiler de yer almaktadr. zinleri dzenlemekten sorumlu olan yetkili makamlarn verilecek iznin koullarn belirlerken Direktifin 3. Maddesinde yer alan genel prensipleri de dikkate almalar gerekmektedir. Bu koullar emisyon snr deerleri ile gerektiinde bunlara ilave edilecek veya bunlarn yerini alacak edeer parametreleri veya teknik nlemleri de kapsamaldr. IPPC Direktifinin 9(4).Maddesine gre bu emisyon snr deerleri, edeer parametreler ve teknik nlemler, evresel kalite standartlarna uyma koulu sakl kalmak kaydyla, , herhangi bir tekniin veya belirgin bir teknolojinin kullanmna dair herhangi bir belirleme yapmakszn, ancak ilgili tesisin teknik zelliklerini, corafik konumunu ve yerel evre koullarn dikkate almak suretiyle mevcut en iyi tekniklere dayal olmaldr. Her trl

durumda, verilecek iznin koullar arasnda uzun mesafeli veya snr tesi kirliliklerin asgariye indirilmesi ile ilgili hkmler bulunmal ve bir btn olarak evreye yksek seviyede koruma salamaldr.

Direktifin 11. Maddesine gre ye lkeler yetkili makamlarn mevcut en iyi tekniklerde meydana gelen gelimeleri takip etmelerini veya bu gelimeler hakknda bilgilendirilmelerini salamakla ykmldr. 3. Bu dokmann amac Direktifin 17(2). Maddesi, Komisyonun ye Devletler ve ilgili sanayiler arasnda mevcut en iyi teknikler, bunlarla ilgili izleme ve bunlarda meydana gelen gelimeler konusunda bilgi alveriini organize etmesini ve bilgi alveriinin sonularn yaynlamasn gerekli klmaktadr. Bu bilgi alveriinin amac Direktifin 27. n beyannda (recital) verilmi olup, mevcut en iyi tekniklere ilikin Topluluk dzeyindeki gelime ve bilgi alveriinin: Topluluk iindeki teknolojik dengesizliklerin dzeltilmesine yardmc olaca Topluluk iinde kullanlan snr deerler ve tekniklerin dnyaya yaylmasn tevik

edecei
ye lkelerin bu Direktifi verimli bir ekilde uygulamalarna yardm edecei belirtilmitir. Komisyon (evre Genel Mdrl) Direktifin 17(2). Maddesi uyarnca yrtlen almaya yardmc olmak amacyla bir bilgi alveri forumu (IEF) kurmu ve IEF emsiyesi altnda bir dizi teknik alma grubu oluturulmutur. Direktifin 17(2). Maddesinde ngrld zere ye lkelerin temsilcileri ile sanayi temsilcileri hem IEF hem de teknik alma gruplar iinde yer almaktadrlar. Devaml olarak gzden geirilecek ve gncellenecek olan bu belgeler dizisinin amac, Direktifin 17(2). Maddesinin gerektirdii ekilde oluan bilgi alveriini doru bir biimde yanstmak ve izin veren makamlara izin koullarnn tespiti srasnda dikkate alnacak olan referans bilgileri salamaktr. Bu dokmanlar, mevcut en iyi teknikler ile ilgili bilgileri salamak suretiyle evresel performansn ynetilmesinde deerli aralar olarak grev yapmaktadrlar. 4. Bilgi kaynaklar Bu dokman, zellikle Direktifin 17(2). Maddesi uyarnca yapmakta olduu almalarda Komisyona yardmc olmak zere kurulmu gruplarca yaplan uzmanlk almalar vastasyla elde edilenler de dahil olmak zere eitli kaynaklardan toplanm ve Komisyon hizmetleri tarafndan teyit edilmi bilgilerin zetini temsil etmektedir. Katkda bulunanlarn ve uzman gruplarnn almalar takdirle karlanmtr.

XII

5. Bu dokman nasl anlalmal ve nasl kullanlmaldr Bu belgede sunulan bilgilerin belirli durumlarda BATn (Mevcut En yi Teknikler) tespit edilmesi iin girdi olarak kullanlmas amalanmtr. BAT tespiti yaparken ve BATa dayal izin koullarn belirlerken, evrenin bir btn olarak en st seviyede korunmasn salama genel amac her zaman dikkate alnmaldr. Bu blmn geriye kalan ksmnda, bu belgenin blmlerinin her birinde verilmi olan bilgilerin tr tanmlanmtr. Kapsam blmnde de zetlendii ekilde, standart bir BREFle karlatrldnda bu dokman daha deiik bir biimde yaplandrlmtr. Bu dokmanda ana fasl yer almaktadr: Fasl 1- imento Sanayi, Fasl 2- Kire Sanayi ve Fasl 3- Kuru proses yntemi kullanmak suretiyle magnezyum oksit sanayi. Bu fasl iinde standart olan BREF blmleri aada belirtildii ekilde oluturulmutur: Her fasl iinde Blm 1 ve 2de ilgili sanayi sektr ile sektrde kullanlan endstriyel prosesler hakknda genel bilgi sunulmutur. Her fasl iinde Blm 3te bu dokmann yazld tarihte faal olan mevcut tesislerdeki durumu yanstan gncel emisyon ve tketim seviyelerine ilikin veriler ve bilgiler sunulmutur Her fasl iindeki Blm 4te emisyonlarn azaltlmas ile BAT ve BATa dayal izin koullarnn tespiti iin en uygun olduu dnlen dier teknikler detayl olarak tanmlanmtr. Bu bilgilerin arasnda tekniklerin kullanm yoluyla elde edilebilecei dnlen tketim ve emisyon seviyeleri ile teknikler ile ilgili maliyetler ve apraz medya ilikileri konularnda baz fikirler yer almaktadr. Ayrca bu bilgiler, tekniin rnein yeni, mevcut, deitirilmi, byk veya kk tesisler gibi IPPC izninin gerekli olduu tesis eitleri iin ne derecede uygulanabilecei hususunu da kapsar. Genel olarak kullanlmad anlalan eski tekniklere burada yer verilmemitir Her fasl iinde Blm 5te sektrde BAT ile uyumlu olduu dnlen teknikler ile tketim ve emisyon seviyeleri sunulmutur (Daha fazla detay iin her fasl iinde yer alan Blm 5in giri blmne baknz). Bunun amac BATa dayal izin koularnn tespitine veya Direktifin 9(8). Maddesi kapsamnda genel balayc kurallarn oluturulmasna yardmc olacak uygun referans noktas olduu dnlen tketim ve emisyon seviyeleri ile ilgili genel gstergelerin salanmasdr. Ancak bu belgede herhangi bir emisyon snr deerinin nerilmedii vurgulanmaldr. Uygun izin koullarnn tespiti iin, ilgili tesisin teknik zellikleri, corafik konumu, ve yerel evre koullar gibi yerel ve blgeye zel faktrlerin dikkate alnmas gereklidir. Mevcut tesisler asndan, bunlar iyiletirmenin ekonomik ve teknik adan uygulanabilirlii de dikkate alnmaldr. evrenin bir btn olarak yksek dzeyde korunmasn salamak gibi tek bir hedef bile genellikle farkl trde evresel etkiler arasndan birini dierine tercih etme karar verilmesini gerektirebilir ve bu kararlar ounlukla yerel unsurlardan etkilenir. Bu hususlardan bazlarna deinilmeye allmsa da tamamnn bu dokmanda ele alnmas mmkn deildir. Bu nedenle, Blm 1.5, 2.5 ve 3.5te belirtilen teknikler ve seviyeler tm tesisler iin uygun olmayabilir. Dier taraftan, uzun mesafeli veya snr tesi kirliliin asgariye indirilmesi dahil olmak zere yksek seviyede evre korumas salama ykmll, izin koullarnn sadece yerel unsurlara dayal olarak belirlenemeyecei anlamna gelmektedir. Bu nedenle, bu belgede yer alan bilgilerin izin veren makamlar tarafndan dikkate alnmas son derece nemlidir. Her fasl iinde Blm 6da yeni teknolojiler tanmlanmtr.

XIII

Tm yorumlar ve neriler aada adresi bulunan Institute for Prospective Technological Studies (leri Teknolojik almalar Enstits) iinde yer alan European IPPC Bureau (Avrupa IPPC Brosu)na gnderilmelidir: European Commission Institute for Prospective Technological Studies Edificio Expo CI lnca Garcilaso, 3 E-41092 Seville, spanya Tel: +34 95 4488 284 Faks: +34 95 4488 426 E-posta: JRC-lPTS-EIPPCB@ec.europa.eu Internet: http://eippcb.irc.ec.europa.eu 6. BATn dinamik yaps ve BAT referans dokmanlarnn (BREFler) gzden geirilmesi Yeni nlemlerin/tekniklerin ortaya kabilmesi, teknolojilerin halen gelimekte olmas veya evreyle ilgili yeni srelerin endstriye kazandrlmas nedeniyle BAT dinamik bir kavramdr. BATn unsurlar zaman iinde deitii ve sanayi gelitii iin BREFlerin incelenmesi ve uygun ekilde gncellenmesi gereklidir. CL (imento ve Kire Sanayi) konusunda gelitirilen orijinal BREF 2001 ylnda Avrupa Komisyonu tarafndan kabul edilmitir. Bu dokman CL BREFin ilk revizyonu sonucunda ortaya kmtr.

XIV

imento, Kire Ve Magnezyum Oksit malat Sanayilerinde Mevcut En yi Teknikler Referans Dokman
MENTO, KRE VE MAGNEZYUM OKST MALAT SANAYLERNDE MEVCUT EN Y TEKNKLER REFERANS DOKMANI YNETC ZET I NSZ XI KAPSAM XXIII 1 MENTO SANAY 1 1.1 imento sanayi ile ilgili genel bilgiler 1 1.2 imento retiminde uygulanan prosesler ve teknikler 10 1.2.1 Hammaddeler ve hammaddelerin kazanlmas 12 1.2.2 Hammaddeler- depolama ve hazrlama 14 1.2.2.1 Hammaddelerin depolanmas 14 1.2.2.2 Hammaddelerin tlmesi 14 1.2.2.2.1 Hammaddelerin tlmesi- kuru ve yar-kuru frn sistemleri 15 1.2.2.2.2 Hammaddelerin tlmesi- ya ve yar-ya frn sistemleri 15 1.2.2.2.3 Farin veya imento harcnn homojenizasyonu ve depolanmas 16 1.2.3 Yaktlar-depolama ve hazrlama 16 1.2.3.1 Konvansiyonel yaktlarn depolanmas 17 1.2.3.2 Konvansiyonel yaktlarn hazrlanmas 17 1.2.4 Atk kullanm 18 1.2.4.1 Genel hususlar 19 1.2.4.2 Atklarn hammadde olarak kullanlmas 21 1.2.4.3 Atklarn yakt olarak kullanlmas 23 1.2.4.3.1 Atk yaktlarn trleri 23 1.2.4.3.1.1 Kat atk yaktlar 24 1.2.4.3.1.2 Sv atk yaktlar 25 1.2.4.3.2 Atk kalite gereksinimleri ve girdi kontrol 25 1.2.4.3.2.1 Atklarn metal konsantrasyonlar 27 1.2.4.3.3 Atklarn depolanmas ve ellelenmesi 27 1.2.5 Klinker piirme 27 1.2.5.1 Frn ateleme 29 1.2.5.2 Uzun dner frnlar 30 1.2.5.3 n stcl dner frnlar 30 1.2.5.3.1 Izgaral n stc teknii 30 1.2.5.3.2 Sspansiyon n stc teknii 31 1.2.5.3.3 aft n stclar 32 1.2.5.3.4 Drt kademeli siklonlu n stc 32 1.2.5.4 n stcl ve n kalsinatrl dner frnlar 32 1.2.5.4.1 Baypas sistemleri 34 1.2.5.5 aft frnlar 34 1.2.5.6 Frn egzoz gazlar 35 1.2.5.6.1 Ani CO ykselmeleri 35 1.2.5.7 Klinker soutucular 35 1.2.5.7.1 Dner soutucular 36 1.2.5.7.1.1 Tp Soutucular 36 1.2.5.7.1.2 Planet (uydu) soutucular 36 1.2.5.7.2 Izgaral Soutucular 37 1.2.5.7.2.1 Hareketli zgaral soutucular 37 1.2.5.7.2.2 leri geri hareketli zgaral soutucular (Reciprocating grate coolers) 37 1.2.5.7.2.3 nc nesil zgaral soutucular 38 1.2.5.7.3 Dikey soutucular 38 1.2.5.8 Kojenerasyon 38 1.2.6 imento tme ve depolama 39 1.2.6.1 Klinker depolama 39 1.2.6.2 imento tme 39

XV

1.2.6.2.1 Deirmene beslenen malzemenin llmesi ve oranlanmas 1.2.6.2.2 imentonun tlmesi 1.2.6.2.3 lave edilen minerallerin tlmesi 1.2.6.2.4 Tane bykl dalmna gre ayrm 1.2.6.2.5 Kromatlarn-kromun (VI) azaltlmas 1.2.6.3 imentonun depolanmas 1.2.7 Ambalajlama ve sevkiyat 1.3 Mevcut tketim ve emisyon seviyeleri 1.3.1 Su tketimi 1.3.2 Hammadde tketimi 1.3.2.1 Atklarn hammadde olarak tketimi 1.3.3 Enerji kullanm 1.3.3.1 Termal enerji ihtiyac 1.3.3.2 Elektrik enerjisi ihtiyac 1.3.3.3 Atk yaktlarn tketimi 1.3.4 Havaya yaplan emisyonlar 1.3.4.1 Toz (partikl madde) 1.3.4.1.1 Ynlendirilmi toz emisyonlar 1.3.4.1.2 nce toz emisyonlar PM10 ve PM2.5 1.3.4.1.3 Yaylm toz emisyonlar 1.3.4.2 Azot oksitler 1.3.4.3 Kkrt dioksit 1.3.4.4 Karbon oksitler (CO2, CO) 1.3.4.4.1 Karbondioksit (CO2) 1.3.4.4.2 Karbon Monoksit (CO) 1.3.4.5 Toplam organik bileikler (TOC) 1.3.4.6 Poliklorlu dibenzo-p-dioksinler (PCDD) ve dibenzofuranlar (PCDF) 1.3.4.7 Metaller ve bileikleri 1.3.4.7.1 Civa 1.3.4.8 Hidrojen klorr ve hidrojen florr (HCl ve HF) 1.3.4.8.1 Gaz halindeki inorganik klor bileikleri 1.3.4.8.2 Gaz halindeki inorganik flor bileikleri 1.3.4.9 Amonyak (NH3) 1.3.4.10 Benzen, toluen, etilbenzen ve ksilen (BTEX) 1.3.4.11 Poliaromatik hidrokarbonlar (PAH) 1.3.4.12 Dier organik kirleticiler 1.3.4.13 Atk malzeme kullanmnn emisyon davran ve enerji verimliliine etkileri 1.3.4.14 Atk kullanmnn rn kalitesine etkileri 1.3.5 Proses kayplar/atklar 1.3.6 Sv Atklar 1.3.7 Grlt 1.3.8 Kokular 1.3.9 zleme 1.3.9.1 Parametrelerin ve emisyonlarn izlenmesi 1.4 BAT (Mevcut En yi Tekniklerin) tespiti iin gznne alnmas gereken teknikler 1.4.1 Hammadde tketimi 1.4.2 Enerji tketiminin azaltlmas (enerji verimlilii) 1.4.2.1 Termal enerji kullanmnn azaltlmas 1.4.2.1.1 Frn sistemleri 1.4.2.1.2 Hammadde zellikleri 1.4.2.1.3 Yakt zellikleri 1.4.2.1.4 Gaz baypas sistemi 1.4.2.1.5 imento rnlerinin klinker ieriinin azaltlmas 1.4.2.2 Elektrik enerjisi kullanmnn azaltlmas 1.4.2.3 Proses seimi 1.4.2.4 Frnlar ve Soutuculardan/kojenerasyondan enerji geri kazanm

40 40 41 41 42 42 42 43 44 45 45 46 46 49 49 53 55 55 57 59 59 64 68 68 68 69 71 74 78 79 79 83 86 88 88 88 89 90 91 91 92 92 92 92 94 95 96 96 96 98 99 100 101 102 102 104

XVI

1.4.3 Genel Teknikler 1.4.3.1 Proses kontrol optimizasyonu 1.4.3.2 Yakt ve Hammadde seimi 1.4.3.3 Atklarn yakt olarak kullanlmas 1.4.4 Toz emisyonlar (partikl madde) 1.4.4.1 Tozlu ilemler iin nlemler/teknikler 1.4.4.2 Dkme depolama alanlar ve istifler iin nlemler/teknikler 1.4.4.3 Ynlendirilmi toz emisyonlarnn azaltlmas 1.4.4.3.1 Elektrostatik kelticiler (ESPler) 1.4.4.3.2 Torbal filtreler 1.4.4.3.3 Hibrid filtreler 1.4.5 Gaz halindeki bileikler 1.4.5.1 NOx emisyonlarnn azaltlmas 1.4.5.1.1 Alev soutmas 1.4.5.1.2 Dk NOx brlrleri 1.4.5.1.3 Kademeli yanma 1.4.5.1.4 Frn ortas ateleme 1.4.5.1.5 Mineralize klinker 1.4.5.1.6 Proses optimizasyonu (NOx) 1.4.5.1.7 Seici katalitik olmayan azaltm (SNCR) 1.4.5.1.8 Seici katalitik azaltm (SCR) 1.4.5.2 SO2 Emisyonlarnn azaltlmas 1.4.5.2.1 Sourucu malzeme ilavesi 1.4.5.2.2 Sulu ykayc 1.4.5.2.3 Aktif karbon 1.4.5.3 Karbon oksit (CO) emisyonlarnn ve ani CO ykselmelerinin azaltlmas 1.4.5.4 Toplam organik karbon emisyonlarnn (TOC) azaltlmas 1.4.5.5 Hidrojen klorr (HCl ) ve hidrojen florrn (HF) azaltlmas 1.4.6 Poliklorlu dibenzo-p-dioksin (PCDD) ve poliklorlu dibenzofuran (PCDF) emisyonlarnn azaltlmas 1.4.7 Metal emisyonlarnn azaltlmas 1.4.8 Deiik baca gaz azaltma nlemleri/teknikleri ile emisyonlarn azaltlmas iin kullanlabilecek birincil nlemler/tekniklere ilikin maliyet verileri rnekleri 1.4.8.1 Toz azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin rnek maliyet verileri 1.4.8.2 NOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin rnek maliyet verileri 1.4.8.3 SOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin rnek maliyet verileri 1.4.9 Proses kayplar/Atklar 1.4.10 Grlt 1.4.11 Kokularla ilgili genel hususlar 1.4.12 evre ynetim aralar 1.5 imento sanayi iin mevcut en iyi teknikler 1.5.1 evre ynetim sistemleri (EMS) 1.5.2 Genel birincil nlemler/teknikler 1.5.3 Enerji tketimi ve proses seimi 1.5.3.1 Proses seimi 1.5.3.2 Enerji tketimi 1.5.4 Atklarn kullanm 1.5.4.1 Atk kalite kontrol 1.5.4.2 Frna atk beslenmesi 1.5.4.3 Tehlikeli atk maddelerin kullanm iin gvenlik ynetimi 1.5.5 Toz emisyonlar 1.5.5.1 Yaylm toz emisyonlar 1.5.5.2 Tozlu ilemlerden kaynaklanan ynlendirilmi toz emisyonlar 1.5.5.3 Frn ateleme srecinden kaynaklanan toz emisyonlar 1.5.5.4 Soutma ve deirmende tme srelerinden kaynaklanan toz emisyonlar 1.5.6 Gaz halindeki bileikler 1.5.6.1 NOx emisyonlar 1.5.6.2 SOX emisyonlar

106 106 107 108 110 110 112 113 114 116 121 122 122 125 126 127 129 130 130 131 136 140 141 143 145 146 149 149 150 151 153 153 154 157 158 159 160 160 168 170 171 172 172 172 173 173 174 174 174 174 175 175 175 176 176 177

XVII

1.5.6.3 CO emisyonlar ve ani CO ykselmeleri 1.5.6.3.1 Ani CO ykselmelerinin azaltlmas 1.5.6.4 Toplam organik karbon emisyonlar (TOC) 1.5.6.5 Hidrojen klorr (HCl )ve hidrojen florr (HF) emisyonlar 1.5.7 PCDD/F emisyonlar 1.5.8 Metal emisyonlar 1.5.9 Proses kayplar/atklar 1.5.10 Grlt 1.6 imento sanayinde gelimekte olan teknikler 1.6.1 Akkan yatakl imento imalat teknii 1.6.2 SNCR ile kombine edilmi kademeli yanma 1.6.3 Kuru sodyum bikarbonat ve kimyasal yeniden kullanm yoluyla imento frn baca gaz artm 1.7 Sonular ve tavsiyeler REFERANSLAR TERM VE KISALTMALAR SZL 4 EKLER 4.1 AB-27de imento ve kire retimi iin geerli AT evre mevzuat 4.2 Ek: imento retimi 4.2.1 EWC atk yakt gruplandrmasna kar CEMBUREAUnun atk yakt gruplandrmas 4.2.2 imento retimi- tesise zel veriler 4.2.2.1 Kullanlan atk trlerinin rnekleri, atk malzemelerde bulunan maddelerin emisyon davran ve konsantrasyon aralklar zerindeki etkisi (girdi kriterleri) 4.2.2.1.1 Atk malzemelerde bulunan maddelerin konsantrasyon aral rnekleri/atk girdi kriterleri 4.2.2.2 Enerji tketimi rnekleri 4.2.2.3 Emisyon verileri rnekleri 4.2.3 imento imalat- kojenerasyon/fazla snn geri kazanm 4.2.3.1 Konvansiyonel buhar evrim prosesi yoluyla elektrik enerjisi kojenerasyonu- svete bulunan Slite imento fabrikas 4.2.3.2 Organik Rankine evrimi (ORC) prosesi ile kojenerasyon- Lengfurt Almanyada bulunan imento fabrikas 4.2.4 imento imalat- Yksek verimli SNCR (seici katalitik olmayan azaltm) teknii kullanarak NOx azaltlmas rnekleri 4.2.4.1 svete kullanlan SCNR teknii rnei 4.2.4.2 Almanyada kullanlan SCNR teknii rnei 4.2.5 imento imalat-SCR (seici katalitik azaltm) teknii kullanarak NOx azaltlmas rnei 4.2.6 imento imalat- ani CO ykselmelerinin kontroluna ilikin rehber ilkeler 4.2.6.1 letme kesintilerinin- ani CO ykselmelerinin azaltlmasnn amalar 4.2.6.2 CO minimizasyonu geliiminin stratejisi 4.2.6.3 CO izleme sistemi 4.2.6.4 Ani CO ykselmesi durumunda alnacak nlemler.. 4.2.6.5 Torbal filtrelerde CO ve CH4

177 177 178 178 178 179 180 180 181 181 182 182 184 188 197 401 401 402 402 407 407 413 419 419 422 422 423 424 424 428 429 .434 434 435 435 436 436

XVIII

ekiller Listesi
ekil 1.1: ekil 1.2: ekil 1.3: ekil 1.4: ekil 1.5: ekil 1.6: ekil 1.7: ekil 1.8: ekil 1.9: ekil 1.10: ekil 1.11: ekil 1.12: ekil 1.13: ekil 1.14: ekil 1.15: ekil 1.16: ekil 1.17: ekil 1.18: ekil 1.19: ekil 1.20 ekil 1.21: ekil 1.22: ekil 1.23: ekil 1.24: ekil 1.25: ekil 1.26: ekil 1.27: ekil 1.28: ekil 1.29: ekil 1.30: ekil 1.31: ekil 1.32: ekil 1.33: ekil 1.34: ekil 1.35: ekil 1.36: ekil 1.37: ekil 1.38: ekil 1.39: ekil 1.40: ekil 1.41: ekil 1.42: ekil 1.43: ekil 1.44: ekil 1.45: ekil 1.46: ekil 1.47: ekil 1.48: ekil 1.49: ekil 1.50: 1950 ila 2006 yllar arasnda AB-27de ve dnyada imento retimi ................................................................. 1 1975-2005 yllar arasnda AB imento sanayiinde tahmini istihdam .................................................................. 2 AB-25te ihra edilen klinker dahil imento retimi ve imento tketimi............................................................ 3 imento retim prosesine genel bak ................................................................................................................ 11 Kapal hammadde deposu rnei........................................................................................................................ 14 imento klinkeri ve deiik ham madde ve yaktlarn kl bileenleri iin l CaO, SiO2 ve Al2O3+Fe2O3 diyagram............................................................................................................................................................ 22 Tehlikeli Atk - emprenye edilmi tala .......................................................................................................... 25 zel olarak hazrlanm kat, plastik, tekstil, vb. bazl atk yakt.................................................................... 25 imento frnlarnda yakt olarak kullanlan zel olarak hazrlanm evsel atk ................................................ 25 Bir n stmal/n kalsinatrl/zgaral soutuculu frnn ematik grnm.................................................... 28 ok kanall brlr rnei.................................................................................................................................... 29 Izgaral n stc ................................................................................................................................................. 30 Sspansiyon n stc ........................................................................................................................................ 31 n kalsinatrl sspansiyon n stc ................................................................................................................ 31 Bir siklon n stmal frn sisteminde gazlarn ve kat maddelerin scaklk profilleri ........................................ 33 Ayr hatl/aa ekili kalsinatr rnei ............................................................................................................ 33 Kalsinatre atk besleme noktalar rnei........................................................................................................... 33 Planet Soutucu rnei ....................................................................................................................................... 36 Kuru proses kullanmak suretiyle 1 kg imento retimi iin ktle dengesi ......................................................... 44 AB-27nin 20 lkesinde hammadde olarak kullanlan atklar ............................................................................ 46 AB-25 imento sanayiinde 2004 ylnda kullanlan yakt enerjisi ...................................................................... 47 AB-27de imento frnlarnda yakt olarak kullanlan deiik trde tehlikeli ve tehlikesiz atklarn tketimi .. 52 AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan 253 adet dner frnn temiz gaznda srekli olarak yaplan toz lmlerinden elde edilen emisyon deer aralklar ........................................................................................... 56 AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan dner frnlarn temiz gaznda spot olarak yaplan 180 toz lmnden elde edilen toz emisyon deerleri ....................................................................................................................... 56 2004 ylnda AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan imento frnlarndan salnan ve ikame oran ile kategorize edilen NOx (NO2 olarak ifade edilen) emisyonlar ............................................................................ 61 NOx seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen lmlerinin dalm ............................................ 61 AB 23+te bulunan eitli imento fabrikalarnda alev soutmas kullanlarak elde edilen NOx emisyon aralklar ............................................................................................................................................................. 63 AB 23+te bulunan eitli imento fabrikalarnda alev soutmas kullanmadan elde edilen NOx emisyon aralklar ............................................................................................................................................................. 63 NOx azaltm iin SNCR kullanan eitli imento fabrikalar tarafndan elde edilen NOx emisyonlar ............ 64 eitli imento fabrikalar tarafndan SNCR kullanmadan elde edilen NOx emisyonlar aralklar .................... 64 n stcl/n kalsinatrl bir imento frnnda kkrt ak diyagram ............................................................. 65 AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan imento fabrikalarnn temiz gaznda yaplan SO2 lmlerinin deerleri.............................................................................................................................................................. 67 SO2 seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen lmlerinin dalm ............................................. 67 2004 ylnda 29 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen CO emisyon konsantrasyon deerleri ........ 69 AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan imento fabrikalarnn temiz gaznda srekli olarak yaplan lmlerden elde edilen TOC emisyon deerleri .................................................................................................................... 70 TOC seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen srekli lmlerinin dalm................................ 70 2004 ylnda 27 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen toplam organik karbon emisyonlarnn konsantrasyon deerleri ...................................................................................................................................... 71 2004 ylnda AB-27 ve AB 23+ lkelerinde termal ikame oran ile kategorize edilen PCDD/F emisyonlar ..... 72 AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan imento frnlarda PCDD/F seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen spot lmlerinin dalm ...................................................................................................... 73 2004 ylnda 39 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen PCDD/F emisyonlar.................................. 73 n stmal imento frnlarnda kuru proseste metallerin izledii yol................................................................ 74 AB-27 ve AB 23+ lkelerinde 262 spot (Cd, Tl) lm sonucunda elde edilen kadmiyum ve talyum emisyon deerleri.............................................................................................................................................................. 76 (Cd, Tl) seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen lmlerin dalm ...................................... 76 AB-27 ve AB-23+ lkelerinde spot (Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V) lmleri emisyon deerleri.......... 77 (Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V) seviyelerinin termal ikame oran ile ile kategorize edilen, lmlerin dalm .............................................................................................................................................................. 77 AB-27 ve AB-23+ lkelerinde yaplan 306 spot Hg lmnn cva emisyon deerleri ................................... 79 AB-27 ve AB-23+ lkelerinde yaplan 306 spot Hg lmnn cva emisyon deerleri ................................... 79 AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan 98 adet imento frnnn temiz gaznda srekli olarak yaplan HCl lmlerinden elde edilen HCL emisyon deerleri ............................................................................................ 80 Termal ikame oran ile kategorize edilen srekli HCl lmlerinin dalm ..................................................... 81 AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan dner frnlarn temiz gaznda yaplan 233 spot lmden elde edilen emisyon deerleri ............................................................................................................................................... 81

XIX

ekil 1.51: HCl seviyelerinin termal ikame oranlar ile kategorize edilen HCl spot lmlerinin dalm ......................... 82 ekil 1.52: 2004 ylnda 38 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen ve HCl olarak ifade edilen gaz halindeki inorganik klor bileiklerinin emisyonlar ........................................................................................................... 82 ekil 1.53: AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan dner frnlarn temiz gaznda srekli olarak yaplan HF emisyon lmlerden elde edilen emisyon deerleri ........................................................................................................ 84 ekil 1.54: HF seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen srekli HF emisyon lmlerinin dalm .............. 84 ekil 1.55: AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan dner frnlarn temiz gaznda yaplan spot HF lmlerinden elde edilen emisyon deerleri..................................................................................................................................... 85 ekil 1.56: HF seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen spot HF lmlerinin dalm................................. 85 ekil 1.57: 2004 ylnda 38 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen ve HF olarak ifade edilen gaz halindeki inorganik flor bileiklerinin emisyonlar ........................................................................................................... 86 ekil 1.58: SOx gaz ykayc ile donatlm bir sve imento fabrikasnda amonyak emisyonlar....................................... 87 ekil 1.59: 17 adet Alman dner frnnda llen benzen emisyon konsantrasyonlar........................................................ 88 ekil 1.60: ngilterede bir imento fabrikasnda kullanlan torba filtre ve filtre malzemesi rnei ................................... 116 ekil 1.61: Toz toplamak iin hibrid filtre .......................................................................................................................... 121 ekil 1.62: AB-23+ lkelerinde imento retiminde alev soutmas iin kullanlan enjeksiyon yntemleri ...................... 125 ekil 1.63: AB-23+ lkelerinde alev soutmas uygulamas iin tesis zellikleri .............................................................. 126 ekil 1.64: AB-23+ lkelerinde SNCR uygulayan imento fabrikalarnn zellikleri ........................................................ 131 ekil 1.65: AB-23+ lkelerinde SNCR tarafndan kullanlan azot tayclar/ NH2-X ajanlar.......................................... 132 ekil 1.66: Bir SCR tesisi rnei ........................................................................................................................................ 138 ekil 1.67: SCR teknii iin kullanlan bireysel bir katalizr rnei .................................................................................. 138 ekil 1.68: SCR teknii iin kullanlan bir modl konumu rnei ..................................................................................... 138 ekil 1.69: Bir sulu gaz ykaycnn temel alma zellikleri ............................................................................................ 143 ekil 1.70: Bir EMS modelinde devaml gelime ............................................................................................................... 161 ekil 1.71: Akkan yatakl imento frn .......................................................................................................................... 181 ekil 4.1: svete Slite imento fabrikasnda g kojenerasyonu iin iki aamal su bazl s geri kazanm sitemi ak diyagram.422 ekil 4.2: Almanyada Lengfurt fabrikasnda g kojenerasyonu iin pentan bazl atk s geri kazanm sitemi ak diyagram.423 ekil 4.3: Slitede (sve) bulun bir imento imalat srecinin ak diyagram....425 ekil 4.4: svete Slite imento fabrikasnda SNCR iin NH3 solsyonu enjeksiyonu ak diyagram....425 ekil 4.5: svete Skvde imento fabrikasnda SNCR iin NH3 solsyonu enjeksiyonu iin ak diyagram ve meme plan............. 425 ekil 4.6: svete Slite ve Skvde imento fabrikalarnda 1995-2005 yllar arasnda NOx emisyonlar ve amonyakl su tketimi .. 426 ekil 4.7: svete Slite imento fabrikasnda 1994-2005 yllar arasnda iki imento frnnda NOx emisyonlar ve amonyakl su tketimi .... 427 ekil 4.8: Yksek randmanl SNCR ve 21-26 numaral yerlerde lans vastasyla amonyakl su enjeksiyon yeri...................428 ekil 4.9: Almanyada SCR rnek tesisi (Solnhofer Portland-Zemetwerke) ak diyagram. 430

XX

Tablolar Listesi
Tablo 1.1: Tablo 1.2: Tablo 1.3: Tablo 1.4: Tablo 1.5: Tablo 1.6: Tablo 1.7: Tablo 1.8: Tablo 1.9: Tablo 1.10: Tablo 1.11 Tablo 1.12: Tablo 1.13: Tablo 1.14: Tablo 1.15: Tablo 1.16: Tablo 1.17: Tablo 1.18: Tablo 1.19: Tablo 1.20: Tablo 1.21: Tablo 1.22: Tablo 1.23: Tablo 1.24: Tablo 1.25: Tablo 1.26: Tablo 1.27: Tablo 1.28: Tablo 1.29: Tablo 1.30: Tablo 1.31: Tablo 1.32: Tablo 1.33: Tablo 1.34: Tablo 1.35: Tablo 1.36: Tablo 1.37: Tablo 1.38: Tablo 1.39: Tablo 1.40: Tablo 1.41: Tablo 1.42: Tablo 1.43: Tablo 1.44: Tablo 4.1: Tablo 4.2: Tablo 4.3: Tablo 4.4: Tablo 4.5: Tablo 4.6: Tablo 4.7: Tablo 4.8: Tablo 4.9: Tablo 4.10: Tablo 4.11: 2006 ylnda corafi blgelere gre dnya imento retimi ..................................................................................2 AB-27de imento fabrikalarnn says .................................................................................................................4 AB-25te imento trne gre yurtii teslimatlar ..................................................................................................5 AB-27de imento trleri ve bunlarn bileimleri ile ilgili Avrupa standard ........................................................7 Gri imentonun kimyasal bileimi .........................................................................................................................8 Beyaz imento klinkerinin kimyasal bileim rnekleri ..........................................................................................8 AB-27de imento sanayiinde retilen snn yzdesi olarak ifade edilen yakt tketimi ......................................9 imento klinkeri retimi iin gerekli hammaddelerin ve imento farininin kimyasal analizi .............................12 Hammaddeler ve farinin iinde bulunan metaller ................................................................................................ 13 Beyaz imento klinkeri retimi iin gerekli hammaddelerin kimyasal bileim rnekleri ....................................13 Kmr iindeki metallerin kimyasal analizi ........................................................................................................16 Avrupa imento sanayinde hammadde olarak ska kullanlan atk trleri ..........................................................21 AB-25te bulunan imento frnlarnda Hammadde olarak kullanlan ve kimyasal .............................................21 2003 ve 2004 yllarnda AB-27de imento frnlarnda yakt olarak kullanlan deiik atk trleri ...................23 imento retiminde hammadde tketimi............................................................................................................. 45 2003 ve 2004 yllarnda AB-27de imento retiminde hammadde olarak kullanlan ve kimyasal bileimleri uyarnca snflandrlm atklarn rnek listesi....................................................................................................45 Farin kurutulmas iin gerekli termal enerji rnekleri ......................................................................................... 46 AB-27de imento retiminde yakt enerjisi kullanm .......................................................................................47 Temel zelliklerine dayal olarak tme tekniklerinin karlatrlmas ............................................................49 AB-27de yakt olarak kullanlan deiik tr atklarn kalori deerlerinin rnekleri ...........................................50 2003 ve 2004 yllarnda AB-27de imento frnlarnda yakt olarak kullanlan deiik trde atklarn tketimi 51 AB-23+ lkelerinde imento retimi iin atk yaktlarn ikamesi........................................................................52 Avrupa imento frnlarndaki emisyon aralklar verileri ...................................................................................54 Toz emme, operasyonel veriler ve enerji talebi iin kullanlan sistem trleri rnei...........................................57 Bir Alman imento fabrikasnda ani CO ykselmesi sklklarnn rnekleri .......................................................57 Alman imento frnlarnda toplam toz iinde ince toz dalm ile ilgili inceleme .............................................58 RAINS modeli uyarnca tozdaki ham gaz konsantrasyonlarnn rnekleri ..........................................................58 Toz azaltma teknikleri ile RAINS modeli uyarnca azaltma verimlilikleri rnekleri.........................................59 imento frn sistemlerinin temiz gaznda 1996 ila 1998 yllar arasnda yaplan lmlerden elde edilen ar metal konsantrasyon aralklar ............................................................................................................................. 78 Bu blmde tanmlanan her nlem/teknik ile ilgili bilgilerin dkm ................................................................94 imento retim prosesinde toz kontrol nlemlerine/tekniklerine genel bak ................................................. 113 Deiik filtre ortamlarnn temel zellikleri ve maliyet cetvelleri ..................................................................... 118 AB-27 ve AB-23+ lkelerinde imento sanayinde NOx emisyonlarnn azaltlmas iin kullanlan nlemler/teknikler ............................................................................................................................................. 123 imento retim prosesinde oluan NOx emisyonlarnn azaltlmas iin nlemler/teknikler ............................. 124 SCR parametreleri, emisyonlar ve bildirilen maliyetler ................................................................................... 138 SO2 kontrol ve azaltlmasna ilikin tekniklere genel bak ............................................................................. 140 AB-27 ve AB-23+ lkelerinde 2008 ylnda SO2 azaltm iin kullanlan azaltma teknikleri............................ 141 ESPlerden ani CO ykselmelerini nlemeye ynelik birincil nlemlerin/tekniklerin rnekleri ....................... 148 Toz azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin maliyet verileri rnekleri ................................................................ 154 NOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin maliyet rnekleri ........................................................................... 156 SOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin maliyet rnekleri ............................................................................ 158 imento sanayinde frn ateleme ve/veya n stma/n kalsinasyon ileminden oluan baca gazlarnda NOx iin BAT ile ilikili emisyon seviyeleri .................................................................................................................... 176 imento sanayinde frn ateleme ve/veya n stma/n kalsinasyon ileminden oluan baca gazlarnda SOx iin BAT ile ilikili emisyon seviyeleri .................................................................................................................... 177 Frn ateleme ileminden oluan baca gazlarnda metaller iin BAT ile ilikili emisyon seviyeleri................. 179 EWC atk yakt gruplandrmasna kar CEMBUREAUnun atk yakt gruplandrmas... 406 2004 ylnda Alman imento frnlarnda kullanlan atk ve atk yaktlarnn trleri ve miktarlar. 407 Alman imento sanayinde kullanlan deiik trdeki atk yaktlarn miktarlar......................... 407 Endstriyel atk ve solventlerin kullanmna ilikin deiik parametrelerin kabul edilmi deerlerinin rnekleri ..408 Atk yakt kullanan bir Alman imento frnnn operasyonel verileri ( gnlk sre iin ortalama veriler) . 408 Bir Alman imento frnnda atk yakt kullanarak yaplan emisyon izlemesinin sonular. 409 Estonyadan atk yakt kalite verileri izelgesi.... 410 Bir Estonya imento fabrikas zelliklerinin analizi.. 411 Bir Estonya imento fabrikas atklarnn kalite gereksinimleri 411 Bir Estonya imento fabrikasnda kullanlan atk yaktlarn tketimi 412 Avusturya, svire ve Almanyada kullanlm atklara ilikin deiik izin ve ynetmeliklerde yer alan snr deerleri... 413

XXI

Tablo 4.12: Tablo 4.13: Tablo 4.14: Tablo 4.15: Tablo 4.16: Tablo 4.17: Tablo 4.18: Tablo 4.19: Tablo 4.20: Tablo 4.21: Tablo 4.22: Tablo 4.23: Tablo 4.24: Tablo 4.25: Tablo 4.26: Tablo 4.27: Tablo 4.28:

Deiik lkelerde/blgelerde atk yaktlar iin bireysel izinlere dayal snr deerleri rnekleri... 414 Deiik lkelerde/blgelerde hammadde olarak kullanlan atk yaktlara ilikin snr deerleri rnekleri 415 Atk yaktlardan oluan metallerin tipik konsantrasyon aralklar rnekleri... 415 Alman imento frnlarnda uygulanan uygun atk kullanm iin girdi kriterleri rnekleri... 416 Avusturya imento fabrikalarnda kullanlan atklarda bulunan maddelerin izin kriterleri (azami deerler) rnekleri... 416 Avusturya imento fabrikalarnda kullanlan atklarda bulunan maddelerin izin kriterleri (ortalama ve yzde 80 deerler) rnekleri................... 417 Fransz ruhsat olan imento fabrikalarnda kullanlan uygun atk yaktlarda bulunan maddelere ilikin girdi kriterleri rnekleri417 spanya ve Polonyada bulunan imento fabrikalarnda kullanlan uygun atk yaktlarda bulunan maddelere ilikin girdi kriterleri rnekleri.... 418 Bir atk rneinin girdi kriterleri artnamesi... 418 Avusturya imento sanayinde yakt tketimi...................... 419 2006 ylnda bir Estonya imento fabrikasnn deiik emisyon verileri rneklerinin msaade edilen emisyon verileri ile karlatrlmas.. 420 rlandada imento fabrikalarnda llen PM10 ve PM2,5 ince toz emisyon rnekleri............... 420 Bir Estonya imento fabrikasnda atk suda bulunan kirleticilerin miktarlar. 421 Almanyada bulunan bir SCR fabrikasna ilikin temel varsaymlar.. 432 Bir Alman imento fabrikas ile ilgili olarak Alman UBAdan (Federal evre Ajans) alnan SNCR ve SCR kullanarak NOx azaltma tekniklerine ilikin maliyetlerin karlatrlmas..... 432 Kapasitesi 1500 ton/gn olan bir Alman imento fabrikasnda SCR kullanarak NOx azaltma maliyetinin hesaplanmas....433 ESPlerde ( Elektrostatik kelticiler) ani CO ykselmelerini nlemek iin birincil tedbirlerin/tekniklerin rnekleri... 436

XXII

KAPSAM
bu dokmanda 2008/1/EC sayl Direktif Ek I Blm 3.1de belirtilen ve aada yer alan endstriyel faaliyetler ele alnmaktadr; 3.1. Dner frnlarda imento klinkeri retimi yapan ve kapasitesi 500 ton/gnn zerinde olan tesisler ile Dner frnlarda kire retimi yapan ve kapasitesi 50 ton/gnn zerinde olan veya dier frnlarda kire retimi yapan ve kapasitesi 50 ton/gnn zerinde olan tesisler. bu dokman imento ve kire retiminde yer alan prosesler ile atklarn hammadde ve/veya yakt olarak kullanlmas konularn kapsamaktadr.. Ayrca bu dokman, madenden kartlan doal manyezite (Magnezyum karbonat MgC03 dayal olarak kuru proses yntemi kullanlmak suretiyle magnezyum oksit retimini de kapsamaktadr. Proses yaps, teknikler ve hammaddelerin kullanmndaki farkllklar nedeniyle magnezyum klorrn balang malzemesi olarak kullanld ya proses yntemi bu belge kapsamnda yer almamaktadr. Bu proses, Byk Hacimli norganik Kimyasallar Kat maddeler ve Dierleri Sanayi (LVICS) [108, Avrupa Komisyonu, 2006] retimi ile ilgili Mevcut En yi Teknikler Referans Dokman kapsamnda yer almaktadr. Atk Yakma Direktifinde [59, Avrupa Birlii, 2000] beraber yakma (co-incineration) tesisi, ana amac enerji retimi veya fiziki rnlerin retimi olan ve: atklar dzenli veya ilave yakt olarak kullanan; veya iinde atn bertaraf edilmek amacyla sl ileme tabi tutulduu sabit veya seyyar tesis

olarak tanmlanmaktadr (madde 3, Say 5) Ancak imento sanayi aada belirtilenleri kullanma imkanna sahiptir: nemli lde kalori deeri olan atk yaktlar; ve nemli lde kalori deeri olmayan, ancak ara rn klinkere katkda bulunan hammaddeler olarak kullanlan mineral bileenlere sahip olan atk maddeler; ve hem nemli lde kalori deeri olan, hem de mineral bileenlere sahip olan atk maddeler [104, HOLCIM/GTZ, 2006].

Bu nedenle, beraber yakma terimi, imento sektr iinde atn tm kullanmlarn kapsamad iin bu dokmann amalar asndan tam olarak yeterli deildir. atn yakt ve/veya hammadde olarak kullanm terminolojisi, yukarda belirtilen geri kazanma srecinin tmn kapsayacak ekilde kullanlmtr. Yukarda belirtilen imento, kire, magnezyum oksit eklimdeki endstriyel faaliyete ilikin temel retim faaliyetlerine ilave olarak, bu dokman emisyonlar veya kirlenme zerinde etkisi olabilecek ilikili faaliyetleri de kapsamaktadr. Bu nedenle, bu dokman ham maddelerin hazrlanmasndan nihai rnlerin sevkiyatna kadar olan faaliyetleri kapsamaktadr. Birincil faaliyet ile dorudan ilikili olduklar dnlmedii iin baz faaliyetler dahil edilmemitir rnein ta ocakl ve imento klinker retimi iin kullanlan aft frnlar dahil edilmemitir.

XXIII

Tanmlara dahil olan ana faaliyetler aada belirtilmitir: hammaddeler depolama ve hazrlama yaktlar - depolama ve hazrlama atklarn hammadde ve/veya yakt olarak kullanm, kalite gereksinimleri, kontrol ve hazrlama frn sistemleri, frn ateleme ilemleri ve emisyon azaltm teknikleri rnler - depolama ve hazrlama ambalajlama ve sevkiyat.

Bu dokmann kapsad sanayi sektrleri (imento, kire ve magnezyum oksit) ile ilgili verilerin 2006 ylnda AB-25ten toplanm olduu not edilmelidir. Ayrca bilgiler ve veriler 2007 ylnda AB27 iin ksmen gncellenmitir. Bu dokmann yaps Kapsad deiik rnler ve prosesler nedeniyle bu dokmann yaps aada belirtildii ekilde tanmlanmaktadr: Balang Blm: Ynetici zeti, nsz, Dokmann Kapsam Fasl 1 imento sanayisinin genel tanm bir genel blm, bir proses blm ile gelimekte olan teknikler blm ve ayrca sonular ve tavsiyeleri ieren bir son blm dahil Fasl 2 Kire sanayisinin genel tanm bir genel blm, bir proses blm ile gelimekte olan teknikler blm ve ayrca sonular ve tavsiyeleri ieren bir son blm dahil Fasl 3 Magnezyum oksit sanayisinin genel tanm, kuru proses yntemi bir genel blm, bir proses blm ile gelimekte olan teknikler blm ve ayrca sonular ve tavsiyeleri ieren bir son blm dahil Tamamlayc Blm: Referanslar, Terimler Szl, Ekler Fasl 1 ila 3 iinde standart BREF blmleri nszde tanmland ekilde oluturulmutur.

XXIV

1 1.1

MENTO SANAY imento sanayi ile ilgili genel bilgiler

imento ince tlm,metalik olmayan, inorganik bir toz olup su ile karlatrldnda donan ve sertleen bir hamur oluturur. Bu hidrolik sertlemenin birincil nedeni, karm suyu ile imento bileenleri arasnda meydana gelen reaksiyon sonucu kalsiyum silikat hidratlarnn olumasdr. Alminli imentoda ise hidrolik sertleme kalsiyum aluminat hidratlarnn olumasndan kaynaklanr. imento bina ve inaat mhendislii yaplar iin temel bir malzemedir. Avrupada byk inaat ilerinde imento ve beton (imento, agrega, kum ve suyun karm) kullanm antik aa kadar uzanr. Betonarme inaatlarda en ok kullanlan imento tr olan Portland imentosunun patenti 1824 ylnda alnmtr. imento sanayinin ktlar genel olarak inaat ilerinin durumu ile dorudan ilikilidir ve bu nedenle genel ekonomik durumu yakndan izler. ekil 1.1de grld gibi, dnya imento retimi, gelimekte olan lkelerde ve zellikle 1990l yllarda dnya imento retiminin aslan payn elinde tutan Asyada 1950 ylndan itibaren istikrarl bir ekilde artmtr.

ekil 1.1: 1950 ila 2006 yllar arasnda AB-27de ve dnyada imento retimi [72, CEMBUREAU, 2006-2008,], [168, TWG CLM, 2007]

2006 ylnda dnya imento retimi 1420 Milyon ton olmutur. Tablo 1.1 corafi blgelere gre imento retiminin dalmn gstermektedir
Blge in Hindistan Japonya Dier Asya lkeleri AB-27 Dier Avrupa lkeleri Birim % % % % % % 2006 47.4 6.2 2.7 13.2 10.5 2.5 Blge ABD Dier Amerika lkeleri Afrika BDT (CIS) Okyanusya Birim % % % % % 2006 3.9 5.8 4.0 3.4 0.4

Tablo 1.1: 2006 ylnda corafi blgelere gre dnya imento retimi [72, CEMBUREAU, 2006-2008,] Avrupa Birliinde yer alan reticiler 1970 ylnda 1700 ton olan adam ba yllk imento retimini 1991 ylnda 3500 tona kartmlardr. retkenlikteki bu artn nedeni daha byk lekli retim birimlerinin devreye sokulmu olmasdr. Bu retim birimlerinin iletmelerinde gelimi otomasyon teknikleri kullanlm ve bu nedenle daha az sayda ancak daha nitelikli elemana gerek duyulmutur. 2005 ylnda Avrupa Birlii (AB-27) imento sanayiinde istihdam edilen kii says 54000 civarnda olmutur. ekil 1.2de 1975-2005 yllar arasnda AB imento sanayindeki tahmini igc ile AB-25 istihdam rakamlar gsterilmitir. 1991 ylndan ncesine ilikin rakamlar, eski adyla Dou Almanyadan gelen iileri kapsamamaktadr.

ekil 1.2: 1975-2005 yllar arasnda AB imento sanayiinde tahmini istihdam [72, CEMBUREAU, 2006-2008,] 2006 ylnda AB-25te gerekleen toplam imento retimi 267.5 milyon ton, toplam imento tketimi ise 260.6 milyon ton olmutur. 38 milyon ton imento ithal edilip, 32 milyon ton ihra edilmitir. AB lkeleri arasnda yaplan ticaret bu rakamlara dahildir.

2005 ylnda AB-25te imento retimi ve tketimi ekil 1.3te gsterilmitir

ekil 1.3: AB-25te ihra edilen klinker dahil imento retimi ve imento tketimi [72, CEMBUREAU, 2006-2008,] Dnyann en byk be imento reticisi Lafarge, Holcim, Cemex, HeidelbergCement ve Italcementidir. Bu irketler, imento retiminin yansra agrega, beton rnleri, al levha, vb. gibi dier yap malzemesi sektrlerine de girmilerdir. ABde imento reticiler tarafndan mterilerine arlkl olarak karayolundan teslim edilir ve karayolu nakliyesi maliyetleri ve imentonun nispeten dk olan birim sat fiyatlar nedeniyle normal ticaret koullar altnda karayolu ile teslim edilecei mesafe konusunda bir snrlama vardr. imentonun karayolu ile tanabilecei azami mesafenin genelde 200 ile 300 km olduu sylenmektedir. Ancak, imento fabrikalarnn suyun (deniz, i su yollar) yannda tesis edildii yerlerde uzun mesafelere yaplan sevkiyat daha yaygndr. Ayrca, demiryolu ebekesine kolay eriim imkan olmas da baz durumlarda daha uzun mesafelere tama yapmay kolaylatrr. imentonun kresel ticareti vardr ve baz durumlarda imentoyu dnyann baka bir yerine gemi ile sevk etmek ekonomik adan uygundur. imento terminallerinin (rnein yzer terminaller) varl, imentonun AB pazarlar iin AB dndaki lkelerden yaplan ithalatnn artmasna katkda bulunmutur. Uluslar aras rekabet bireysel fabrikalar iin nemli bir tehdittir ve AB iinde Dou Avrupada gittike artan bir biimde yaplan ithalat yerel piyasa koullarn etkilemektedir. 2007 ylnda, Yunanistan, talya, Portekiz, spanya, gney Fransa ve Birleik Krallk bir btn olarak ithalata ak alanlar olarak tahmin edilmitir. Bu alanlar hacim olarak AB imento retiminin % 60'n temsil etmektedir. Danimarka, Norve ve sve de ithalata yatkndr. 2004 ylnda yaplan 13,5 milyon ton ithalata kyasla 2005 ylnda karbon kstlamas olmayan lkelerden AB'ye 15,5 milyon ton ithalat yaplmtr.

AB-27de imento klinkeri ve mamul imento imal eden 268 tesis vardr. Ayrca, Tablo 1.2de gsterildii gibi, deirmeni olmayan iki klinker fabrikas (frn) ile frn olmayan 90 tme fabrikas (imento deirmeni) vardr (frn olmayan imento deirmenleri ibu belgenin kapsamna dahil deildir). AB yesi lke imento fabrikalar - frn olan 5 5 6 1 38 1 4 8 37 33 59 2 1 1 1 4 imento fabrikalar - sadece imento deirmeni olan 4 1 20 13 6 35 1 2 3 1 2 1 1 90

Belika1 BE Bulgaristan BG ek Cumhuriyeti CZ Danimarka DK Almanya DE Estonya EE rlanda IE Yunanistan EL spanya ES Fransa FR talya IT Kbrs CY Letonya LV Litvanya LT 1) Lksemburg LU Macaristan HU Malta MT Hollanda NL 1 Avusturya AT 9 Polonya PL 11 Portekiz PT 6 Romanya RO 8 Slovenya SI 2 Slovakya SK 6 Finlandiya FI 2 sve SE 3 Birleik Krallk UK 14 Toplam 268 1} Bir adet klinker fabrikas dahil

Tablo 1.2: AB-27de imento fabrikalarnn says [72, CEMBUREAU, 2006-2008,] AB-27de toplam 377 frn vardr ancak 2007 yl itibaryla tm alr durumda deildir. Son yllarda standart bir frnn gnlk klinker kapasitesi yaklak 3000 tondur ve byklkleri ve yalar ok farkl frnlarn var olmasna ramen ok az saydaki frnn gnlk kapasitesi 500 tonun altndadr. 2007 ylnda Avrupa imento retiminin yaklak %90 kuru proses frnlarndan, geriye kalan %7,5luk blm yar-kuru ve yar-ya proses frnlarndan elde edilmi olup, Avrupa retiminin bakiye blm yaklak % 2,5- halihazrda olduu gibi ya proses frnlarndan elde edilmitir.. malat srecinin seimi ncelikle mevcut hammaddelerin niteliine baldr.

Genel amal imentolar iin Avrupa standard (EN 197-1), 27 farkl imento trn be grup altnda toplamtr. Buna ilaveten belirli uygulamalar iin retilen bir dizi zel imento vardr. AB-27de retilen imento ile ilgili Avrupa Standard Tablo 1.4te verilmi olup, 2005 ylnda AB-25te i piyasaya verilen imento trlerinin yzdeleri Tablo 1.3te gsterilmitir. Ayrca, gri imentonun tipik bileimleri Tablo 1.5te gsterilmitir. imento Tr CEM II Portland - kompoze CEM I Portland CEM III Yksek frn/cruf CEM IV Puzolanl CEM V Kompoze imento ve dier imentolar Birim % % % % % 2005 58.6 27.4 6.4 6.0 1.6

Tablo 1.3: AB-25te imento trne gre yurtii teslimatlar [72, CEMBUREAU, 2006-2008,]

Ana Trler

27 rnn iareti (genel imento trleri) Klinker Yksek f r n crufu S 6 - 20 21 -35 Silis duman D2) 6- 10 _

CEM I Portland imento CEM II Portland cruflu imento

CEM I

K 95-100 80-95 65-79 90-94

erii (ktlece yzde olarak1') Ana bileenler Puzolan Uucu kl Doal Silisli Kalkersi Doal Kalsine P W Q V -

Pimi ist T _

Kireta

Kk miktarda ilave bileenler LL5) 0-5 0-5 0-5 0-5

L4> -

CEM II/A-S CEM II/B-S Portland -Silis CEM duman II/A-D imento Portland CEM puzolanl II/A-P imento CEM II/B-P CEM II/A-Q CEM II/B-Q Portland CEM Uucu Kll II/A-V imento CEM II/B-V CEM Il/A-W CEM II/B-W Portland CEM pimi sistli II/A-T CEM II/B-T Portland CEM kalkerli II/A-L imento CEM II/B-L

80-94 65-79 80-94 65-79 80-94 65 - 79 80-94 65 - 79 80-94 65-79 80-94 65-79

6-20 21 -35 -

6 - 20 21 - 35

6-20

6-20 21 -35 -

0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5

6-20 21-35

6 - 20 21-35 _

21 -35 -

Ana Trler

27 rnn iareti (genel imento trleri) Klinker Yksek f r n crufu S Silis duman D2)

erii (ktlece yzde olarak1') Ana bileenler Puzolan Uucu kl Doal Silisli Kalkersi Doal Kalsine P Q V W

Pimi ist T

Kireta

Kk miktarda ilave bileenler LL5) 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5 0-5

L4)

80-94 6-20 CEM II/A-LL 65-79 CEM 21 -35 II/B-LL 80-94 6-20 Portland CEM kompozit II/A-M imento 65 - 79 21 -35 CEM II/B-M CEM III Yksek frn 35 - 64 36 - 65 CEM III/A imento 20 -34 66-80 CEM III/B 5-19 81-95 CEM III/C CEM IV Puzolanl CEM 65 - 89 11-35 IV/A imento3) 45-64 36-55 CEM IV/B CEM V Kompozit 18-30 40 - 64 18-30 CEM imento3) V/A 31-50 20-38 31-50 CEM V/B 1) Bu tablodaki deerler byk ve kk miktardaki bileenlerin toplamn gstermektedir. 2) Silis dumanlar oran %10 ile kstldr. 3) Portland - kompozit imentolar CEM II/A-M ve CEM II/B-M. puzolanl imentolar CEM IV/A ve CEM IV/B ve kompozit imentolar CEM V/A ve CEM V/Bde klinker dndaki ana bileenler imentonun iareti ile belirtilecektir. 4) Kireta; TOCun (Toplam Organik Bileenler) %50sine kadar 5) Kireta TOCun %20sine kadar

Tablo 1.4: AB-27de imento trleri ve bunlarn bileimleri ile ilgili Avrupa standard [149, CEN/EN 197-1, 2000]

Tipik Konsantrasyon Molekler Molekl konsantrasyon aral (% w/w) forml Hill er (% w/w) yntemi arl Bileim Bilgileri- Ana bileenler A Trikalsiyum 12168- 235-3363 Ca 228 65 40-80 silikat 85-3 9 O. SiO2 B Dikalsiyum 10034- 233-1072CaO. SiO2 172 15 10-50 silikat 77-2 8 C Trikalsiyum 12042- 234-9323Ca 270 10 0-15 alminat 78-3 6 O. Ai2O3 D tetrakalsiyum 12068- 235-0944Ca 486 10 0-20 aluminoferrit 35-8 4 O.A12O3. Fe2O3 Bileim Bilgileri Yabanc maddeler ve katk maddeleri E2> Kalsiyum oksit 1305-78- 215-138CaO 1 0-3 8 9 F Magnezyum 1309-48- 215-171MgO 2 0-5 oksit 4 9 G Dipotasyum 10233- 233-558K2SO4 1 0-2 slfat 01-9 0 H Disodyum 7757-82- 231-820Na2SO4 0.5 0-1 slfat 6 9 Belirtilmeyen yabanc maddelerin says: <% 1 w/w Belirtilmeyen yabanc maddelerin toplam konsantrasyonu: Katk Maddeleri mevcut deil !) Uluslararas Temel ve Uygulamal Kimya Birlii Nomenklatr 2) Kalsiyum oksit serbest biimde serbest kire olarak bulunur. CaO ayrca drt ana safha olan A-B-C-Dye bal olarak bulunur Not: Portland imento klinkeri ieren imentolar su ile reaksiyona girdiklerinde eser halde znebilir kromat aa karabilirler. Zararl dermatolojik etkilerin nlenmesine ilikin tedbirler, 91/414/EEC sayl Konsey Direktifini aktif madde olarak klorotalonil, klorotoluron, sipermetrin, daminozit ve tiofanat-metil ierecek ekilde tadil eden 16 Eyll 2005 tarih ve 2005/53/EC sayl Konsey Direktifinde belirtilmitir IUPAC nomenklatr1'

AB CAS numaras numaras

Tablo 1.5: Gri imentonun kimyasal bileimi [103, CEMBUREAU, 2006]

Gri Portland imentosunun yansra beyaz imento gibi baka zelliklere sahip imentolar da retilmektedir. Beyaz imento rengi dnda gri imento ile ayn zelliklere sahiptir. Beyaz imento retimi srasnda bu zel trdeki imentonun rengi zerinde olumsuz etki yapmayacak malzemeler kullanlr. Amerika ve Avrupa piyasalarnda bulunan beyaz imentoya karlk gelen baz parametrelerin rnekleri Tablo 1.6da gsterilmitir. Beyazlk ile ilgili yerel talep bu parametreleri etkileyecektir. Ayrca, gri imentonun renk aralklarna ilikin olarak Fe2O3 ieriinin yaratt byk farkllk da gsterilmitir.. zellik Kimyasal bileim (%) SiO2 A12O3 Fe2O3 CaO MgO SO3 F K2O Yakma nedeniyle kayp (%) Na2O C3S (3 CaO SiO2) Potansiyel bileik C2S (2 CaO SiO2) bileimi (%) C3A (3 CaO A12O3) C4AF (4 CaO Ai2O3 Fe2O3) Blaine incelii (m2/kg) Beyaz imento 22.5 - 23.8 2.3-6.2 0.19-0.4 66.3-68.0 0.48 - 1.0 0.65-2.8 0.24-0.85 0.12-0.14 0.50-1.7 0.17 69.89 19 8.08 1 464

Tablo 1.6: Beyaz imento klinkerinin kimyasal bileim rnekleri [103, CEMBUREAU, 2006], [118, Almanya, 2007], [119, Sobolev, 2001]

Bu tr imentonun beyazl en nemli zelliklerinden biridir. Bu tr imentonun beyazl iin deiik ulusal standartlar uyarnca deiik spesifikasyonlar kullanlmaktadr. [118, Almanya, 2007], [119, Sobolev, 2001]. imento sanayi enerji youn bir sanayi olup, enerji genelde, sermaye maliyetleri hari ancak elektrik maliyetleri dahil olmak zere retim maliyetlerinin yaklak % 40n oluturur. Geleneksel olarak kullanlan birincil fosil yakt kmr olmutur. Petrokok, linyit, doal gaz ve fuel oil (ar, orta ve hafif fuel oil) gibi ok eitli trde dier kat, sv veya gaz halinde fosil yaktlar kullanlmaktadr. Bu geleneksel fosil yaktlara ilaveten imento sanayinde 15 yl aan bir sredir byk miktarlarda atk yaktlar veya biyoktle yaktlar kullanlmaktadr.
Yakt tr Birim % Petrokok (fosil) % Kmr (fosil) % Petrokok ve kmr (fosil)1) % HVFO2) dahil fuel oil % Linyit ve dier kat yaktlar (fosil) % Doal gaz (fosil) % Atk Yaktlar Dahil edilmeyen: IE, CY, LT, SL Tahmin edilen: IT, PT, SE 1) EU-23+ yeleri tarafndan bildirilmitir 2) HVFO = Yksek viskoziteli fuel oil 2006 38.6 18.7 15.9 3.1 4.8 1.0 17.9

Tablo 1.7:

AB-27de imento sanayiinde retilen snn yzdesi olarak ifade edilen yakt tketimi [72, CEM BUREAU, 2006-2008,], [168, TWG CLM, 2007]

En byk endieye yol aan ve ilgilenilmesi gereken imento fabrikas emisyonlar azot oksitleri (NOx), kkrt dioksit (S02) ve tozdur. Dikkate alnmas gereken dier emisyonlar uucu organik bileikler (VOClar), poliklorlu dibenzo-p-dioksinler (PCDDler) ve dibenzofuranlar (PCDFler) ile Hidrojen Klorrdr (HCl). Ayrca zel durumlarda karbon oksitleri (CO, CO2), hidrojen florr (HF), amonyak (NH3), benzen, tolen, etil benzen ve ksilen (BTEX), poliaromatik hidrokarbonlar (PAH), metaller ve bileenleri, grlt ve koku emisyonlar da gznne alnabilir. Konvansiyonel hammaddeler ve yaktlarn yerini imento imalat prosesinde kullanlmakta olan uygun atk ve/veya biyoktleler almlardr. imento sanayi ayn zamanda sermaye-youn bir sanayidir. Yeni bir imento fabrikasnn maliyeti yaklak 3 yllk ciroya eittir ve bu durum imento sanayinin sermaye-younluu en yksek olan sanayiler arasnda yer almasn salamtr. imento sanayinin karll ciroya oranla % 10 civarndadr (faiz geri demesinden nce vergi ncesi kar baznda).

1.2

imento retiminde uygulanan prosesler ve teknikler

imento retim prosesinin temel kimyas kalsiyum karbonatn (CaCO3) 900 C civarnda ayrmas ile balar ve kalsinasyon prosesi olarak bilinen bu ilem srasnda kalsiyum oksit (CaO,kire) oluur ve gaz halindeki karbondioksit (CO2) aa kar. Bunu izleyen klinkerleme prosesi esnasnda kalsiyum oksit yksek scaklkta (genelde 1400 - 1500 C) silis, almin ve demir oksit ile reaksiyona girerek klinkeri meydana getiren silikatlar, aluminatlar ve kalsiyum ferritlerini meydana getirir. Son aamada klinker imentoyu oluturmak zere al ta ve dier katk maddeleri ile birlikte tlr veya deirmenden geirilir. imento retiminde kullanlan kuru, yar-kuru, yar-ya ve ya olmak zere drt ana proses vardr: kuru proseste, hammaddeler akc toz eklindeki farini oluturmak zere tlr ve kurutulur. Kuru farin n stcya veya prekalsinasyon frnna veya nadiren uzun kuru frna beslenir. yar-kuru proseste farin su ile pelet haline getirilir ve frndan nce zgaral n stcya veya istavroz ile donatlm uzun frna beslenir. yar-ya proseste ilk nce imento harc filtre preslerinde susuzlatrlr. Filtre pastas pelet haline getirilerek farin retimi iin zgaral n stcya veya dorudan filtre pastas kurutucusuna beslenir. ya proseste, hammaddeler (genellikle yksek nem ierikli) pompalanabilir imento harc oluturmak amacyla suda tlr. imento harc dorudan frna veya nce bir imento harc kurutucusuna beslenir.

Seilecek olan proses byk lde hammaddelerin durumuna gre (kuru veya ya) tespit edilir. Dnya klinker retiminin byk bir blm halen ya proseslere dayaldr. Ancak, Avrupada retimin % 90dan fazlas kuru hammaddelerin mevcut olmas nedeniyle kuru proseslere dayaldr. Ya prosesler daha fazla enerji tketir ve bu nedenle daha pahaldr. Yar-kuru proses kullanan fabrikalar genileme veya byk apta bir yenileme gerektiinde muhtemelen kuru tekniklere dneceklerdir. Ya veya yar-ya proses kullanan fabrikalar Danimarka ve Belikada ve bir lde ngilterede olduu gibi sadece nemli hammaddelere eriebilmektedir. Ortaklaa olarak tm proseslerde aada belirtilen alt-prosesler yer alr:: hammaddeler depolama ve hazrlama yaktlar - depolama ve hazrlama atklarn hammadde ve/veya yakt olarak kullanm, kalite gereksinimleri, kontrol ve hazrlk frn sistemleri, frn yakma sreleri ve emisyon azaltma teknikleri rnler - depolama ve hazrlama paketleme ve sevkiyat.

Beyaz imento retim prosesi gri Portland imentosu retimine benzer. Proses aamalar boyunca kirlilii ve rnde istenmeyen deiikliklerin meydana gelmesini nlemek iin kesin kontrol altnda tutulan koullar uyarnca hammaddelerin seimi, depolanmas ve hazrlanmas, yakt depolama ve hazrlama, klinkerin bir frn sisteminde piirilmesi, beyazlatma/ soutma ve tme proses kapsamnda yer alr. Ancak ana teknolojik farkllk soutma ve beyazlatmann kombinasyonudur. bu zel tr imentonun beyazln arttrmak ve tekdze bir renk salamak iin bu aamalar gereklidir ve kullanlmaktadr. Bir imento fabrikasnn tipik proses ak emas ekil 1.4te gsterilmitir.

10

ekil 1.4: imento retim prosesine genel bak [103, CEMBUREAU, 2006]
11

1.2.1

Hammaddeler ve hammaddelerin kazanlmas

Kireta, marn veya tebeir gibi doal olarak oluan kireli tortular kalsiyum karbonatn kaynan oluturur. Silis, demir oksit ve alumina ise kum, ist, kil ve demir cevheri gibi eitli cevherlerde ve minerallerde bulunur. Hemen hemen tm doal hammaddelerin kazanlmas iin madencilik ve ta ocakl faaliyetleri gereklidir. Malzemeler ounlukla ak yeryz ta ocaklarndan elde edilir Gerekli faaliyetler kaya sondaj, patlatma, hafriyat, tama ve krmay kapsar. Madencilik/ta ocakl ile ilgili yararl bilgiler Madencilik Faaliyetlerinde Maden Atklar ve Atk-Kaya Ynetimi iin Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmannda bulunabilir. [47, Avrupa Komisyonu, 2004]. Kireta, tebeir, marn ve ist veya kil gibi ana hammaddeler ocaklardan kartlr. ou zaman ocak fabrikaya yakn yerde bulunur. Hammaddeler n krma ileminden sonra depolanmak ve daha sonraki ilemler iin hazrlanmak zere imento fabrikasna tanr. Boksit, demir cevheri, yksek frn crufu veya dkm kumu gibi dier hammaddeler baka yerlerden temin edilir. Hammaddeler retim prosesini ve klinker kalitesini etkileyebilecekleri iin klinker piirme prosesi iin gerekli olan zelliklere, kimyasal elementlere ve bileimlere sahip olmal ve bunlar karlamaldr.imento klinkeri retimi iin gerekli hammaddelerin ve imento farinlerinin kimyasal analizlerden elde edilen rnek aralklar ve zellikleri Tablo 1.8de gsterilmitir. Ana bileenler dnda bu hammaddeler Tablo 1.9da listelenmi olan metallerin bazlarn da iermektedir.
Bileenler Kireta, kire, marn, tebeir 0.5-50 0.1 -20 0.2-5.9 0.02-0.15 0.1 - 10 20-55 0.2-6 0-3.5 0.0-1.5 0.0-0.7 0.0-0.6 0.0-0.7 0.0-0.8 96 2 - 44 1 - 20 5 6.74 0.1-30 32-36 Kil Kum PFA2' Fe kayna Farin

SiO2 A12O3 Fe2O3 Mn2O3 Fe2O3 ve Mn2O3 CaO MgO K2O Na2O SO31) Cl TiO2 P2O5 ZrO2 CaCO3 Tutuma kayb (CO2 + H2O), LOI 9503)
1) 2) 3)

33-78 7-30 4.0-15 0.090 2-15 0.2-25 0.3-5 0.4-5 0.1-1.5 0.0-4 0.0-1 0.2-1.8 0.0-1.0 0.02

(% ktle) 80-99 0.5-7 0.0-4 0.051 0.5-2 0.1 -3 0.3-0.5 0.2-3 0.0-1 0.0-0.5 Eser Miktar 0.0-0.5 0.0-0.1

40-60 20-30 5-15 0.127 2-10 1.0-3 1-5 0.2-1.5 0.0-1

0.5 - 30 0.2-4 50 - 93 0.1 -4 19-95 0.1-34 0.5-7 0.1 - 1 0.1-1 0-3 0.0-0.5 0.0-3 0.0-1

12-16 2-5 1.5-2.5 0.0-0.5 2 40-45 0.3-5 0.1- 1.5 0.1 -0.5 0-1.5 0.0-0.3 0.0-0.5 0.0-0.8

0.5-1.5 0.5- 1.5

SO2 olarak belirtilen toplam kkrt ierii Pulverize edilmi uucu kl LOI 950 = Tutuma kayb

Tablo 1.8:

imento klinkeri retimi iin gerekli hammaddelerin ve imento farininin kimyasal analizi [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [90, Macaristan, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006]

12

Elementler

Kil ve kilta

Kireta, marn ve tebeir mg/kg DS1) 1 -3 0.2-20 0.05-2 0.3-21 0.04-0.7 1.2-21 0.5-5 3-12 <250 1.5-21 O.01 -0.13 1 - 10 <4 0.05-1.6 4-80 <1 -5 10-40

Farin

Antimon Sb Arsenik As Berilyum Be Kurun Pb Kadmiyum Cd Krom Cr Kobalt Co Bakr Cu Manganez Mn Nikel Ni Civa Hg Selenyum Se Telluryum Te Talyum Tl Vanadyum V Kalay Sn inko Zn l) DS: kuru madde

Veri yoktur 13-23 2-4 10-40 0.02-0.3 20-109 10-20 Veri yoktur Veri yoktur 11 - 70 0.02-0.15 Veri yoktur Veri yoktur 0.7-1.6 98-170 Veri yoktur 59-115

<3 1 -20 0.1 -2.5 4-25 004- 1 10-40 3- 10 6-60 100-360 10-35 0.01-0.5 <10 <4 0.11 -3 20-102 <10 20-47

Tablo 1.9: Hammaddeler ve farinin iinde bulunan metaller [60, VDI 2094 Almanya, 2003] Konvansiyonel hammaddelerin yerine atklar da kullanlabilir. Atklarn hammadde olarak kullanlmas ile ilgili olarak Blm 1.2.4.2ye baknz. Beyaz imento retimi iin yksek derecede saf hammaddelerin varl rnein Si, Ca ve Al son derece nemlidir. Yksek derecede saf kireta, beyaz kil eitleri, kaolin, kuvars, kum, feldspat, diyatomlu toprak gibi hammaddeler demir ve manganez benzeri metal ierikleri dk olanlardan seilir. Metal oksitler rnn beyazln etkileyen ve belirleyici olan faktrlerden biridir. stn nitelikli beyaz imento retimi iin hammaddelerin kimyasal bileimleri son derece nemlidir ve bunun rnekleri Tablo 1.10da gsterilmitir. Ancak, bu bileenlerin oranlar ayn zamanda piirme prosesinin gereksinimlerini de karlamaldr. Piirilebilirlii iyiletirmek iin, bazen mineralletiriciler kullanlr. Bilinen ve kullanlan mineralletiriciler, florrler (genelde CaF2) gibi eritkenlerdir. [119, Sobolev, 2001], [120, spanya, 2007].
Hammaddeler iindeki kimyasal bileenler (%) Cr2O3 MgO SiO2 TiO2 Al2O3 <0.015 Eser Miktarda 0 65-80 70-73 <96 <3.0 <0.2 <30 ppm <0.05 <0.8 0-0.80 18-20

Hammaddeler Kireta Kil Kaolin (uygun) Kuvars kumu (saf) Dierleri1)

l)

Fe2O3 <0.15 <1.0 0.4-1.0 <0.2 <0.5

Mn2O3

talya

Beyaz imento klinkeri retimi iin gerekli hammaddelerin kimyasal bileim rnekleri [119, Sobolev, 2001], [120, spanya, 2007], 1138, talya, 2007]

Tablo 1.10:

13

1.2.2 Hammaddeler- depolama ve hazrlama

Hammaddelerin hazrlanmas, ham maddelerin kimyasal yapsnn doru olmas ve beslenen hammaddelerin yeterince ince olmas asndan daha sonraki frn sistemi iin ok nemlidir. 1.2.2.1 Hammaddelerin depolanmas

Kapal depo kullanma ihtiyac iklim koullarna ve krma tesisinden kan hammaddeler iindeki ince tanelerin miktarna baldr. 3000 ton/gn kapasiteli fabrikalarda bu tr yaplar 20.000 ila 40.000 ton arasnda malzemeyi muhafaza edebilir..Kapal bir hammadde deposu rnei ekil 1.5te gsterilmitir. (BAT pdf teki orjinal eklin eklenmesi gerekir)

ekil 1.5: Kapal hammadde deposu rnei [81, Castle Cement ngiltere, 2006] Bir frn sistemine beslenen hammaddenin kimyasal adan mmkn olduunca homojen olmas gereklidir. Bu durum hammadde tme tesisine yaplan beslemeyi kontrol etmek suretiyle salanr. Taocandan kan malzemelerin kalitesi deiken olduu takdirde, malzemeleri deponun uzunluu boyunca (veya evresi boyunca) sralar veya tabakalar halinde ymak ve ynlar boyunca kesitler alarak kartmak suretiyle ilk n kartrma elde edilebilir. Taocandan kan malzeme yeterince homojen olduu takdirde daha basit istifleme ve islah etme sistemleri kullanlabilir.. Nispeten daha az miktarlarda kullanlan hammaddeler, rnein mineral katk maddeleri alternatif olarak silolarda veya bunkerlerde depolanabilir. Potansiyel olarak toplum salna ve evreye zarar verme zelliine sahip olan hammaddeler kendilerine zg olan belirli koullar uyarnca depolanmal ve hazrlanmaldr. 1.2.2.2 Hammaddelerin tlmesi

Deirmene beslenecek olan bileenlerin arlk bakmndan doru bir ekilde llp oranlanmas tutarl bir kimyasal bileimin elde edilmesi asndan nemlidir. Bu durum frnn istikrarl olarak ilemesini salamak ve yksek kaliteli bir rn elde etmek iin gereklidir. lme ve oranlama tme sisteminin enerji verimlilii asndan da nemli faktrlerdir. Hammaddenin deirmenlere beslenmesi iin arlkl olarak kullanlan lm ve oranlama ekipmanlar zincirli besleyici ve bunu izleyen tartl bantl besleyicidir. Beyaz imento retiminin tme ilemleri srasnda deiik paralarn veya kk miktarlar halindeki renk veren metallerin araya karmasn nlemek iin dikkatli olunmaldr. Ayrca, tme ortam ve deirmen kaplamalarnn seimi ham karmn demir tarafndan kirletilmesini nlemek asndan nemlidir. Ekipmanlarn nemli blmlerinde zel elik veya seramik malzemeler kullanlr. Beyazl arttrmak iin ham maddenin rutubet kontrol yaplr ve piyasada satlan yardmc tme

14

malzemelerinden deiik olabilecek olan ivmelendiriciler/yzey etkin katklar kullanmak suretiyle tme sresi azaltlr [120, spanya, 2007]. Baz durumlarda, zellikle piirme iin akkan yatakl imento frn kullanldnda, ham karm hazrlnn son aamasnda granl haline getirme tehizat kullanlmas tavsiye edilmektedir [119, Sobolev, 2001]. 1.2.2.2.1 Hammaddelerin tlmesi- kuru ve yar-kuru frn sistemleri

Kontroll olarak oranlanan hammaddeler tlr ve gerekli kimyasal bileime sahip olan homojen bir karm oluturana kadar kartrlr. Kuru ve yar-kuru frn sistemlerinde hammadde bileenleri tlr ve esas olarak frnn egzoz gazlar ve/veya soutucunun egzoz havas kullanlmak suretiyle ince bir toz halinde kurutulur Nispeten daha yksek nem ieren hammaddeler iin balang ilemleri srasnda ilave s salamak amacyla bir yardmc frna gerek duyulabilir. Kullanlmakta olan tipik kuru tme sistemleri aada belirtilmitir: boru deirmen, merkezden boaltmal boru deirmen, hava sprmeli dikey valsli deirmen yatay valsli deirmen (sadece birka tesis alr durumdadr).

Dier tme sistemleri daha az kullanlmaktadr. Bunlar aada belirtilmitir;: boru deirmen, kapal devrede ktan boaltma Otojen deirmen valsli pres, konkasrl (kurutuculu) veya konkasrsz .

Ham tme sisteminden kan bir rnn incelii ve tane bykl dalm bir sonraki piirme prosesi iin son derece nemlidir. Bu parametrelerle ilgili olarak verilen hedefe, tme deirmeninden kan rnn snflandrlmasnda kullanlan seperatr ayarlamak suretiyle ulalr. Kuru snflandrma iin hava seperatrleri kullanlr. En yeni jenerasyon olan rotorlu kafes tipi seperatrler aada belirtilmi olan eitli avantajlara sahiptir: tme sisteminde daha dk zgl enerji tketimi (daha az ar tme) artan sistem i k hacmi (tane ayrma verimlilii) daha uygun tane bykl dalm ve rn tekdzelii Hammaddelerin tlmesi- ya ve yar-ya frn sistemleri

1.2.2.2.2

Ya tme sadece ya veya yar-ya frn sistemleri ile birlikte kullanlr. Hammadde bileenleri imento hamurunu oluturacak ekilde su ilave edilerek tlr. Gerekli olan imento hamuru inceliini elde etmek ve modern kalite taleplerine uymak iin birinci tercih olarak kapal devre tme sistemleri kullanlmaldr. Ya proses kullanm normalde nem ierii arlna oranla % 20den fazla olan hammaddeler iin tercih edilir. Yapkan ve doas gerei nem ierii yksek olan tebeir, marn veya kil gibi hammaddeler yumuaktr ve bunlar hazrln ilk aamas olarak ykama deirmeninde tlebilir. Su ve krlm maddeler ykama deirmenine beslenir ve dner trmklarn oluturduu kesme ve arpma kuvvetiyle imento harcna dnr. Yeterince ince olduunda malzeme ykama deirmeninin duvarndaki eleklerden geer ve depoya pompalanr. zellikle kum gibi ilave bir hammadde eklenmesi gerektiinde arzu edilen imento harc inceliini elde etmek iin genelde bir boru deirmende tekrar tme yapmak gereklidir.

15

Frnn yakt tketimini azaltmak amacyla ham maddenin tlmesi srasnda ilave edilen su miktar gerekli imento harc akkanlk ve pompalanabilirlik zelliklerini (% 32 - % 40 arlk/ arlk esasna gre (w/w) su) elde etmek iin gerekli olan asgari lde olacak ekilde kontrol edilir. Kimyasal katk maddeleri su ieriinin azaltlmasn salayan imento harc incelticisi grevini yapabilir. 1.2.2.2.3 Farin veya imento harcnn homojenizasyonu ve depolanmas

Ham tme prosesinden kan farin veya imento harcnn herhangi bir frn sistemine beslenmeden nce ham karmn optimum kvamn elde etmek amacyla tekrar kartrlmas/homojenletirilmesi gereklidir. Farin homojenletirilirerek silolarda, ham imento harc ise tanklarda veya silolarda depolanr. Farini depolama silolarna tamak iin pnmatik ve mekanik sistemler kullanlr. Mekanik konveyrler normalde daha byk bir yatrm maliyeti gerektirir ancak iletme maliyetleri pnmatik tama sistemlerine nazaran ok daha dktr. Bantl koval elevatr ile birletirilmi olan havasrgl veya vidal/zincirli konveyrler en yaygn olarak kullanlan tayc sistemleridir.

1.2.3

Yaktlar-depolama ve hazrlama

Proses iin gerekli olan sy ve enerjiyi salamak iin eitli yaktlar (konvansiyonel ve atk) kullanlabilir. imento frnn yakmak iin deiik trde konvansiyonel yaktlar kullanlr, bunlar; kat yaktlar, rnein; kmr, petrokok ve linyit ve baz durumlarda bitml ist sv yaktlar, rnein; yksek viskoziteli fuel oil (HVFO) gaz halinde yaktlar, rnein: doal gaz

Bu yaktlarn ana kl bileenleri silis ve almin bileiklerdir. Ayrca, kller eser miktarda metal de ierebilir. Bunlar hammaddelerle birlemek suretiyle klinkerin bir paras haline gelirler. Hammadde orann hesaplarken bu durumun oluaca gznne alnmal ve bu nedenle kl ierii mutlaka dk olmak yerine tutarl olan yaktn kullanlmas tercih edilmelidir. Almanyada kullanlan kmrn iinde bulunan metallerin kimyasal analiz rnekleri Tablo 1.11 'de gsterilmitir.
Elementler Antimon Sb Arsenik As Berilyum Be Kurun Pb Kadmiyum Cd Krom Cr Kobalt Co Bakr Cu Manganez Mn Nikel Ni Civa Hg Selenyum Se Telluryum Te Talyum Tl Vanadyum V Kalay Sn inko Zn 1) DS: kuru madde Takmr / linyit kmr mg/kg DS1) 0.4-2 1-50 <0.1 -3.3 1.5 - 273 <0.1 - 10 1.5-81 <1 -40 1-100 82-250 <1 - 100 0.1 -3.3 0.6- 2 0.2-1 0.1-5.5 1-200 0.8-2.3 6-220

Tablo 1.11 Kmr iindeki metallerin kimyasal analizi [60, VDI 2094 Almanya, 2003]

16

Avrupa imento sanayinde kullanlan ana fosil yaktlar petrokok ve kmrdr. Maliyetler normalde doal gaz veya petrol kullanmn imkansz hale getirir, ancak yaktlarn seimi yerel koullara (rnein yerli kmrn mevcut olup olmamas gibi) baldr. Ancak, frn sistemindeki yksek scaklklar ve uzun kalma sreleri organik maddelerin yok olmalar iin nemli bir potansiyel anlamna gelir (baknz Blm 1.2.4.1). Bu durum, daha ucuz olan ok eitli yaktlarn ve zellikle farkl trde atklarn tercih edilmesini mmkn hale getirir. Atklarn kullanm son birka yldr ar gstermektedir (baknz Blm 1.2.4). Is kayplarn asgari seviyede tutabilmek amacyla imento frnlar makul olan en dk oksijen fazlal dzeylerinde altrlr. Bu durum kolay ve tam yanma salayacak ekilde ok dzenli ve gvenilir yakt lmn ve yakt beslemesini gerektirir. Bu koullar, tm sv ve gaz halindeki yaktlar tarafndan salanmaktadr. Pulverize kat yaktlar asndan bu koullar salamak amacyla iyi bir bunker, konveyr ve besleyici tasarm yaplmas gereklidir. Ana yakt girdisi (% 65-85) genelde kolaylkla yanabilen bir yakt olmaldr, geriye kalan % 15-35in beslenmesi kaba krma veya dkme eklinde yaplabilir. Beyaz imento retimi iin, yakt kl iinde klinkerin iine karabilecek elementlerin bulunmasn ve bu nedenle beyaz imentonun arzu edilen renginin deimesini nlemek amacyla yakt seimi ok dikkatli bir ekilde yaplmaldr. Seilmi atk yaktlar 2007 ylnda beyaz imento retimi iin snrl lde kullanlmtr. 1.2.3.1 Konvansiyonel yaktlarn depolanmas

Tvenan kmr ve petrokok ham maddelere benzer ekilde ve bu nedenle ou zaman kapal ambarlarda depolanr. Ak havada byk ve sktrlm ynlar halinde yaplan depolama ise uzun vadeli stoklar iin kullanlr. Yamur suyu ve rzgar erozyonunu nlemek iin bu tr stok ynlarnn zerine im tohumlar ekilebilir. Ak hava depolama nedeniyle topraa szma byk bir sorun olmutur. Ancak stok ynlarnn altna yaltml beton zeminlerin denmesi szan suyun toplanarak temizlenmesini mmkn klar. Nispeten yksek uucu madde ierii olan kmr depolarken, uzun vadeli depolama srasnda kendiliinden tutuma riskini nlemek amacyla sktrma ve stok ynlarn ykseklii asndan normal iyi uygulamalar izlemek gerekmektedir. Pulverize kmr ve petrokok sadece silolarda depolanr. Gvenlik nedeniyle (rnein iin iin yanan ate ve statik elektrik kvlcmlar tarafndan tetiklenen patlama tehlikesi) bu silolar ktlesel akl ekstraksiyon trnden olmal ve standart gvenlik tehizat ile donatlmaldr. Fuel oil dikey elik tanklarda depolanr. Bunlardan bazlar ya pompalanabilir bir scaklkta (50-60C) muhafaza etmek amacyla yaltlrlar. Ayrca bunlar ya lokal olarak doru scaklkta muhafaza etmek iin stlabilir emme noktalar ile donatlabilir. Doal gaz imento fabrikasnda depolanmaz. Uluslararas yksek basnl gaz datm ebekesi ayn zamanda gaz depolama tesisi grevini yapar. 1.2.3.2 Konvansiyonel yaktlarn hazrlanmas

Konvansiyonel kat yaktlarn hazrlanmas (krma, tme ve kurutma) genellikle fabrika sahasnda yaplr. Kmr ve petrokok, hammadde tme tesislerinde kullanlan ekipmanlara benzer ekipmanlar kullanlmak suretiyle tme tesislerinde farin inceliinde olacak ekilde pulverize hale getirilir. Pulverize yaktn incelii nemlidir- ok ince olduu takdirde alev scaklklar ar derecede yksek olabilir, ok kaba olduu takdirde yanma kt olabilir. Dk uuculuu olan veya uucu madde ierii dk olan kat yaktlarn daha ince tlmeleri gerekir. Kurutma iin frndan veya soutucudan yeterince scak hava temin edilemedii takdirde yedek bir frna ihtiya duyulabilir. Ekipmanlar yangna ve patlamalara kar korumak iin bnyelerine baz zel aksamlarn ilave edilmesi gerekebilir.

17

 deiik trde kmr tme sistemi kullanlmaktadr: boru deirmen, hava sprmeli dikey valsli veya halkal-bilyeli deirmen arpmal deirmen

tlm kat yakt dorudan frnda yaklabilir, ancak modern tesislerde dk primer hava kullanan ve sl etkinlii daha yksek olan brlrlerin (dolayl yanma) kullanlmasn mmkn klmak zere genellikle silolarda depolanr. . Kat yakt tme, depolama ve yakma sistemleri patlama veya yangn riskini nleyecek ekilde tasarlanmal ve altrlmaldr. Bunun iin ncelikle hava scaklklar doru drst kontrol edilmeli ve ince malzemelerin sya maruz kalan kr noktalarda birikmesi nlenmelidir. Fuel oilin hazrlanmas: lme ve yanmay kolaylatrmak iin fuel oilin ss 120-140 Cye getirilir ve bunun sonucunda viskozitesi 10-20 cSTye der. Ayrca basn 20-40 bara ykseltilir. Doal gazn hazrlanmas: Yanma ileminden nce, gaz basnc 30-80 bar olan boru hatt basncndan 3-10 bar olan fabrika ebekesi basncna drlmeli ve daha sonra yaklak 1 bar olan brlr giri basncna indirilmelidir (ar basn). lk basn drme ilemi tketim lmnn de yapld gaz transfer istasyonunda yaplr. Ekipmann Joule-Thompson etkisi nedeniyle donmasn nlemek amacyla doal gaz, basn azaltma valfndan gemeden nce n stmaya tabi tutulur. Alternatif olarak basn, gazn g jeneratrne bal bir gaz genleme trbininden geirilmesi suretiyle de drlebilir. Bylece gazn kompresyonu iin gerekli olan enerjinin bir ksm geri kazanlabilir.

1.2.4

Atk kullanm

Avrupa imento endstrisinde nemli miktarda atktan tretilen yaktn geri kazanm salanmaktadr ve baz fabrikalarda %80i aan bir oranda fosil yakt ikamesi yaplmaktadr.. Bu durum, imento endstrisinin sera gaz emisyonlarnn azaltlmasna ve daha az doal kaynak kullanlmasna katk salamaktadr. Baz AB yesi lkelerdeki ilenmemi atklar topraa gmlmesine ilikin yasak, gittike artan sayda mekanik ve mekanik-biyolojik atk artma tesisinin devreye girmesine neden olmutur. Bunun sonucunda, n artmas yaplm olan atk fraksiyonlarnn kullanm konusuna olan ilgi artmtr. Uygun bir ekilde yaplacak artmadan sonra, mnferit atk fraksiyonlar, imento fabrikalarnda evreye uyumlu olarak yeniden kullanm gereksinimlerini salayabilmektedir. AB-27 imento sanayi, imento fabrikalarnda seilmi atk kollarnn yeniden kazanlmas konusunda uzun yllardr faaliyet gstermektedir. Geleneksel olarak; yenilenemeyen doal kaynaklar, mineralleri ve fosil yaktlar kullanan bu sanayi, kendisini bu kaynaklarn korunmas iin atk kullanmaya ve ayn zamanda nihai atk yaratmamaya adamtr [103, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007]. Bu belgenin atk yakma konusunu kapsamamas nedeniyle atk yakma ile ilgili yararl bilgiler Atk Artma Sanayileri iin Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmannda bulunabilir. Ayrca, mevcut Avrupa ynetmeliklerinin ve ulusal ynetmeliklerin gereksinimleri de gznne alnmaldr, rnein, atklarn birlikte yaklmas konusunda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimleri karlanmaldr [59, Avrupa Birlii, 2000].

18

1.2.4.1

Genel hususlar

imento retiminde birincil hammaddelerin ve/veya fosil yaktlarn yerine deiik trde atk maddeler kullanlabilir ve bu durum doal kaynaklarn tasarrufuna katkda bulunur. Temelde, klinker piirme prosesinin zellikleri, evreye yararl olan atktan enerji eldesi ve malzemeye geri kazanm uygulamalarn mmkn klar. Atk kullanm iin gerekli olan proses zellikleri aada zetlenmitir: dner frnlarda yaklak 2000 C azami scaklk (ana piirme sistemi, alev scakl) dner frnlarda 1200 Cnin zerindeki scaklklarda yaklak 8 saniye gaz bekleme sresi dner frnn sinterleme blgesinde yaklak 1450 C malzeme scakl dner frnda oksitleyici gaz atmosferi ikincil yakma sisteminde 850 Cnin zerindeki scaklklarda yaklak 2 saniyeden fazla gaz bekleme sresi; n kalsinatrde bekleme sreleri daha uzundur ve scaklklar daha yksektir. ikincil yakma sisteminde ve/veya kalsinatrde 850 C kat madde scakl yeteri derecede uzun bekleme srelerinde yksek s nedeniyle oluan yk dalgalarnda stabil yanma koullar yeteri derecede uzun bekleme srelerinde yksek s nedeniyle organik kirleticilerin paralanmas HF, HC1, SO2 gibi gaz bileiklerin alkali reaktantlara tutunmas partikl bal ar metaller iin yksek bekleme kapasitesi PCDD/Fnin de-novo sentezine yol at bilinen s aralnda atk gazlarn ksa bekleme sreleri yakt kllerinin tmyle klinker bileenleri iinde tutulmas ve dolaysyla ezamanl malzeme (rnein ayn zamanda bir hammadde bileeni olarak) ve enerji geri kazanm klinker matrisi iindeki tm malzemelerin kullanlmas nedeniyle rne zg atklar olumaz, ancak Avrupada bulunan baz imento fabrikalar baypas tozunu bertaraf etmektedirler uucu olmayan ar metallerin klinker matrisi iinde kimyasal-mineralojik olarak tutulmas [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya, 2006], [168, TWG CLM, 2007].

Aratrmalar, dner frnlarda tehlikeli maddelerin malzeme ve klinker tarafndan, rnein aft frnlar gibi, dier tr frnlarda olduundan daha iyi absorbe edildiklerini gstermektedir [75, Estonya, 2006], [76, Almanya, 2006]. ok eitli trdeki farkl atklar hammadde ve/veya yakt olarak kullanlr. Atk maddelerin kullanm dnlmeden nce, atk maddelerin uygun bir biimde seilmesi, atk maddelerin kapsaml analiz prosedr ve n artm gibi farkl temel ilkeler gz nnde bulundurulmaldr. Yakt kllerinin tmyle klinkerin iinde tutulmas nedeniyle, klinkerin kalite standartlarn korumak iin bu atklar ilenmesi gereklidir. Belirli bir fabrikada hangi tr atn kullanlabileceine ilikin karar iin tek bir yant verilemez. Deerlendirmeler ve kararlar; klinker retim sreci ve proses koullarna, hammadde ve yakt bileimlerine, besleme noktalarna, kullanlan baca gaz artm tekniine, karlalan atk ynetimi sorunlarna ve rnein, Atk Yakma Direktifi (WID) gibi mevcut Avrupa ynetmeliklerinin ve ulusal ynetmeliklerin gereksinimlerine dayandrlmaldr. [59, Avrupa Birlii, 2000]. Temel bir kural olarak, yakt ve/veya hammadde olarak kabul edilen atklar dnerfrna aada belirtilen katma deeri salamaldr: atk maddeden elde edilen kalorifik deer atk maddeden elde edilen maddi deer

19

Ayrca atklarn fiziksel ve kimyasal bileimleri, zellikleri ve kirleticilerinin yan sra hacim ve kategorileri , de gz nnde bulundurulmaldr. imento sanayi tarafndan kullanlan atktan tretilen yaktlar, genelde bir n artmadan geen (rnein ufalama, kartrma, tme ve homojenizasyon) ve uygun kalite gvencesi gerektiren seilmi atk kollarndan elde edilir. Atk maddelerin hazrlanmas genellikle atk artma tesislerinde gerekletirilir. Frna atk besleme noktalar Hammadde olarak kullanlan atklar genelde frna konvansiyonel hammaddeler gibi, dier bir deyile normal olarak, farinin saland yoldan beslenirler. Blm 1.2.5.1de akland zere, yaktlarn imento frnna beslenmesi iin farkl besleme noktalar kullanlabilir. Bu noktalar ayn zamanda atklarn imento retim srecine yakt ve/veya hammadde olarak beslenmesi iin de kullanlabilir. Emisyonlar zerinde etkisi olabilecei iin, yaktlarn frna beslenme eklinin ok nemli olduuna dikkat edilmelidir.. Genelde, bu besleme noktalar arasnda, yaktlardan kaynaklanan baca gazlarnn frnn en yksek scaklk blgesine geii iin bunlarn ana brlr yoluyla beslenmesi eklinde tek bir yol vardr. Yukarda akland gibi dier besleme noktalar ile ilgili olarak scaklk ve kalma sresi frnn tasarmna ve ileyiine baldr. Ana brlr yolu ile beslenen atklar, birincil yanma blgesinde 2000C'ye varan yksek scaklklarda, ayrr. Atk yaktlar da dahil olmak zere farkl trdeki yaktlarn kullanm iin ok kanall brlrler tasarlanmtr. kincil bir brlre, n stcya veya n kalsinatre beslenen atklar halojenli organik maddelerin ayrtrlmas iin her zaman yeterli olmayan dk scaklklarda yaklacaktr. Frnn st ucundan veya para yakt olarak beslenen maddelerin iindeki uucu bileenler buharlaabilir. Bu bileenler birincil yanma blgesine gemezler ve bu nedenle ayrmazlar veya klinker iinde bal kalmazlar. Bu nedenle, uygun olmayan bir ekilde kullanld takdirde, uucu metalleri (cva, kadmiyum, talyum) veya uucu organik bileikleri ieren atklarn kullanm, cva, kadmiyum, talyum emisyonlarnda veya organik emisyonlarda (rnein VOClar) arta yol aabilir. Kalsinasyon blgesinden nce dk scaklklarda uucu hale gelebilen bileenleri (rnein hidrokarbonlar, solventler, atk yalar) ieren atk maddeler dikkate alnmaldr. Bunlar, frn sisteminin yeterince yksek sya sahip blgelerine beslenmelidir. Atk kullanmnn salad enerji verimlilii imento sanayi, imento retim srelerinde kullanlan yaktlar ile ilgili enerji verimliliinde ilerleme salam olup, iyiletirmeler iin alternatif yollar gelitirmeye devam edecektir. Ancak, proseste kullanlan atk yaktlarn kalorifik deerleri, enerji verimliliinde iyiletirme salamak iin ok nemli bir kalite gereksinimi olup, kalsinasyonu destekleyen termal proses iin de olumlu bir girdidir [76, Almanya, 2006], [89, ERFO, 2005], [103, CEMBUREAU, 2006]. Atk kullanmnn yaratt etkiler Atk maddelerin kullanmnn emisyonlarn hareketi zerindeki etkileri hakknda bilgi bu belgede Blm 1.3.4.13te ve rn kalitesi zerindeki etkileri hakknda bilgi ise Blm 1.3.4.14te bulunabilir. Atklarn yakt ve/veya hammadde olarak kullanm ile ilgili olarak izlenen parametreler ve emisyonlar Blm 1.3.9da verilmitir. Ayrca, rnein atklarn kullanm gibi fabrikaya zg veriler bu belgede Blm 4.2.2de yer almaktadr.

20

1.2.4.2

Atklarn hammadde olarak kullanlmas

Hammadde olarak kullanlan atklarn kimyasal adan uygunluu nemli olup, bunlarn klinker retimi iin gerekli olan bileenleri iermeleri gerekir. ncelikli olarak bulunmas istenilen kimyasal elementler kire, silis, alumina ve demirin yan sra kkrt, alkaliler ve kimyasal bileimlerine gre deiik gruplar altnda snflandrlan dier elementlerdir. Klinker piirme prosesinde olduu gibi atklarn hammadde olarak kullanm, hammadde olarak kullanlan atklarda bulunan kkrt ve oksitlerin ikame edilmesini kapsar. Bunlarla ilgili hammadde bileenleri kalsiyum oksit (CaO), silis (SiO2), alumina (Al2O3) veya demir oksittir (Fe2O3). Elektrik santrali kl (uucu kl) , yksek frn crufu ve dier proses artklar ksmen doal hammaddelerin yerine kullanlabilir. 2006 ylnda Avrupada imento retiminde hammadde olarak en sk kullanlan atk trleri Tablo 1.12de gsterilmitir. Uucu kl Demir crufu Kullanlm dkm kumu Yksek frn crufu Kat amuru Ya ieren toprak Silis duman Pirit kl

Yapay al (baca gaz deslfrizasyonu ve fosforik asit retiminden)

Tablo 1.12: Avrupa imento sanayinde hammadde olarak ska kullanlan atk trleri 18, CEMBUREAU, 20011, |91, CEMBUREAU, 2006] Dier atk maddeler tme tesislerine birlikte-tlm katklar olarak verilir. Uucu kl, hem klinker retiminde hammadde olarak (esas olarak alumina ierii iin) hem de imento iin birliktetlm ilave olarak kullanlabilir. Uucu kl, Portland imentosu klinkerinin yerini %50ye kadar alabilir ancak cva ierebilir. Ayrca, uygun endstriyel al, bir slfat bileeni olarak kullanlmaya msaittir. Hammadde olarak kullanlan ve kimyasal bileimleri uyarnca deiik gruplar altnda snflandrlm olan atklara genel bir bak Tablo 1.13te verilmitir.
Hammadde grubu Ca grubu Hammadde olarak kullanlan atklarn rnekleri Endstriyel kire (atk kireta) Kire amurlar Karbr amuru me suyu artma amuru Kullanlm dkm kumu Kum Yksek frn ve konvertr crufu Pirit kl Sentetik hematit Krmz amur Endstriyel amur Uucu kl Cruflar nce krc artklar Toprak Endstriyel al CaF2 Filtre amuru

Si grubu Fe grubu

Al grubu Si-Al-Ca grubu

S grubu F grubu

Tablo 1.13:

AB-25te bulunan imento frnlarnda hammadde olarak kullanlan ve kimyasal bileimleri uyarnca snflandrlm atklarn rnek listesi [76, Almanya, 2006], [91, CEMBUREAU, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006]

Konvansiyonel yaktlarn oluturduu kle benzer bir ekilde atk yaktlarn oluturduu kl, imento klinkeri iin gerekli mineral bileenleri salar. ekil 1.6da yer alan l diyagramda, hammadde olarak kullanlan ve ana bileenlerini oluturan CaO, SiO2, Fe2O3 ve Al2O3 ieriklerinin de gsterildii, deiik yakt kllerinin ve atklarn bileimleri grlmektedir. ekilde gsterildii gibi, klinkerin, imentonun kendine zg hidrolik zellikleri asndan byk nem tayan belirli bir bileimi vardr.

21

Bu durum, arzu edilen klinker bileimini elde etmek iin tm hammaddelerin ve yakt klnn, mineral bileim ve besleme hz asndan dikkatli bir ekilde eletirilmesi gerektii anlamna gelir. Hammadde olarak kullanlan atklar, klinker piirme prosesine veya kalsinatre farin yoluyla veya frn girii ve /veya kalsinatr yoluyla girerler. n stcdaki n stma aamasnda, halojenli organik maddelerin ayrtrlmas iin her zaman yeterli olmayan dk scaklklar nedeniyle frna beslenen malzemelerdeki organik bileenler aa kabilir. Bu tr atk hammaddelerin ilenmesi srasnda, potansiyel uucu organik bileen emisyonlar kontrol edilmeli ve besleme noktas buna gre seilmelidir, rnein frn brlr. rnein, yksek uucu ierii olan kullanlm dkm kumu beslemesi frn giriinden yaplmaldr. Kimyasal ba kum dkm sistemlerinde kullanlan artk organik balayc n stcda ayrtrlabilir. Ancak, malzemenin n stcnn dk scaklk aamasnda ksa sre tutulmas uucularn yaylmamalarn salar. Kullanlm dkm kumunun toz ayrma benzeri n artma tabi tutulmas ar metal ieriini azaltabilir. Endstriyel al ve uucu kl kullanmak suretiyle tme tesisine al beslemesi yaplr. karbon asndan zengin kln, muhtemelen karbonun %20sine ulaabilecek olan geri kazanlabilir kalorifik deeri imento klinker prosesinde kullanlabilir [76, Almanya, 2006], [91, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007]. Atklarn hammadde olarak kullanlmas seiminde gznne alnmas gereken gereksinimler aada belirtilmitir: atklar arlkl olarak klinker bileenlerinden olumaldr dk uucu ar metallerin rnein cva, talyum ve dier tr metallerin konsantrasyonu dikkate alnmaldr. rnekleme ve analiz yoluyla girdiler, rnein kullanlm atk maddeler dzenli olarak izlenmelidir.

imento klinkeri ve deiik ham madde ve yaktlarn kl bileenleri iin l CaO, SiO2 ve Al2O3+Fe2O3 diyagram [76, Almanya, 2006]

ekil 1.6:

22

1.2.4.3

Atklarn yakt olarak kullanlmas

Fosil yaktlar gibi konvansiyonel yaktlarn yerine, rnein geri kazanlm kat veya sv yaktlar ve/veya biyoktle dahil olmak zere n artmas yaplm ve ayklanm atk fraksiyonlarndan elde edilen atk yaktlar kullanlabilir. Geni bir yelpazede yer alan deiik tr atklar, geriye kalan kller dahil olmak zere yakt olarak kullanlmaktadr. Atk malzemeler kat, sv veya macun kvamnda olabilir ve kaynaklarna gre adlandrlrlar, rnein sanayi, tarm veya belediye gibi. Atk yaktlarn tketimi Blm 1.3.3.3te, emisyon davranlar zerindeki etkileri ise Blm 1.3.4.13te aklanmtr. 1.2.4.3.1 Atk yaktlarn trleri

Klinker piirme sreci konvansiyonel yaktlarn baz blmlerinin yerini alan deiik trdeki atk malzemelerin kullanm iin uygun koullar sunmaktadr (baknz; Blm l .2.4.1). Tablo 1.14te listelenmi olan ve tehlikeli ve tehlikesiz atklar olarak snflandrlan eitli trdeki atklar Avrupa imento frnlarnda yakt olarak kullanlmaktadr. Bu kalorifik atk maddelerin imento frnlarnda birincil yaktlarn yerine kullanlabilmeleri nedeniyle tutarl bir atk kalitesinin olmas esastr (rnein: yeterli kalorifik deer, metal, halojen (rnein: klor) ve kl ierii, atn brlrler iin uygun olmas). Klinker retimi srasnda atk yaktlarn kullanmnda srekli bir art sz konusudur, ancak tehlikeli olmayan atklarn kullanmndaki art, tehlikeli atklarn kullanmndaki arttan daha nemlidir [74, CEMBUREAU, 2006], [75, Estonya, 2006], [76, Almanya, 2006], [92, Avusturya, 2006]. Tablo 1.14te 14 grup halinde kmelenmi olan atk yaktlarn kullanm listesi sunulmutur. Bu gruplar eitli EWC listelerini kapsamakta olup, tm gruplandrma yapsnn tam bir listesi ile atk kategorileri ve atk tanmlar Blm 4.2.1de yer alan Tablo 4.1 'de verilmitir. Ayrca, eitli trdeki atklarn kalorifik deer rnekleri Blm 1.3.3.3, Tablo 1.20de yer almaktadr [74, CEMBUREAU, 2006], [98, Avrupa Komisyonu, 2000], [103, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007]
Grup No.1) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
1)

Atk yaktlarn trleri (tehlikeli ve tehlikesiz) Odun, kat, karton Tekstil Plastik lenmi fraksiyonlar (rnein; ATY) Kauuk/lastikler Endstriyel amur Kentsel artma amuru Hayvan atklar, yalar Kmr/karbon at Zirai atklar Kat atklar (emprenye edilmi tala) Solventler ve ilgili atklar Yalar ve yal atklar Dierleri

Her grup eitli EWC listesini kapsamaktadr, baknz Blm 4.2.1, Tablo 4.1

Tablo 1.14:

2003 ve 2004 yllarnda AB-27de imento frnlarnda yakt olarak kullanlan deiik atk trleri [74, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007]

23

1.2.4.3.1.1 Kat atk yaktlar Yanc kat atklarn tm klinker piirme srecinde yakt olarak kullanma uygun deildir. Kat atklar ok farkl kkenleri ve bileenleri olan ve aada rnekleri verilen homojen veya homojen olmayan karmlardan oluabilir: yanc fraksiyonlar, rnein kat, karton, plastik, kauuk ve odun artklar organik fraksiyonlar ieren deiik miktarlardaki inert maddeler, rnein; kum, ta, seramik, demirli/demir-d metaller ve organik slak malzemeler tehlikeli fraksiyonlar, rnein; katran, reineler, emprenye edilmi tala veya tehlikeli olmayan malzemeler.

Kark kentsel atk, kark ticari atk veya kark inaat, ykm atklar ve baz tehlikeli kat atklarn yakt olarak kullanlmadan nce atk ynetimi tesislerinde n ileme tabi tutulmalar gereklidir. Ayrma, krma ve peletleme gibi atk artma ilemlerinin kapsam atk yakt uygulamasna baldr. Kat yakt hazrlama teknikleri, atklarn kaynaklar ve trleri ile imento sanayinin gereksinimlerine bal olarak byk deiiklikler gsterir. nemli gereksinimlerden birinin kayna, atk yakt frna aktarmak iin kullanlan aktarma ve ateleme sistemidir: ana ateleme sistemi (frn giriinde/knda, atk yaktlarn borular vastasyla enjeksiyonu): kurutulmu amur gibi yksek lde andrc atklar ve allmadk partikl ekilleri ve boyutlar operasyonel sorunlara neden olabilir. Kat atk yaktlarn frna tanmas iin pnmatik transfer sistemleri kullanld takdirde tkanmalar ve dner paralarn hasar grmesi nlenebilir (sistem tmyle hareketli paralar olmakszn alr). Yaktla birlikte frna enjekte edilen tama havas miktar, frn yanma stokiyometrisi asndan ihmal edilebilir dzeydedir. Partikl boyutlarnn daha byk olmas, byk pnmatik konveyr hatlarn ve fleyicileri gerektirir. Bu nedenle, atk yaktn boyutunun kltlmesi ile yumuak peletlenmesi nemli olan ilem admlardr. (Genel olarak, partikl boyutu 25 mmden daha byk olmamaldr). Yumuak peletleme yoluyla sktrmann avantaj, yaktn ak ve dozaj zelliklerinin iyilemesidir. ikincil yakma sistemi (yakt frn girii, dner frn girii ve en alt siklon aamas veya kalsinatr arasndaki ykseltici vastasyla beslenir): kat atk yaktlar iin boyut snrlamas ikincil yakma sistemi iin nemli deildir. Frn girii veya frn ortas teknolojisi vastasyla btn halindeki lastikler bile beslenebilir. Ayrca, yksek kl ierii olan atklar da kullanlabilir.

Deiik trdeki kat yaktlar kullanlr, rnein: Tablo 1.14te 1-10 arasnda grup numaras verilmi olan tehlikesiz atklar Tablo 1.14te 11-13 arasnda grup numaras verilmi olan tehlikeli atklar

imento tesislerinde kullanlan ve aada belirtilenler gibi n ileme tabi tutulmu olan atk karmlarnn rnekleri ekil 1.7, ekil 1.8 ve ekil 1.9da gsterilmitir: tehlikeli atk emprenye edilmi tala polietilen film, fotoraf filmi, kat, polipropilen, ambalaj malzemeleri ve plastikten imal edilmi olan kullanm ncesi ve kullanm sonras kat ve tekstil bazl atk yakt evsel atk, elenmi kat, karton, odun, hal, tekstil ve plastikten oluan ve kat, temiz ve tehlikesiz yakt olan atk yakt.

Atklar analiz edilmi ve imento frnlarnda kullanlmak zere zel olarak hazrlanmtr. [45, Schorcht, 2006], [81, Castle Cement NGLTERE, 2006], [107, Belika, 2006].

24

ekil 1.7 Tehlikeli emprenye edilmi tala [168, TWG CLM, 2007]

Atk

ekil 1.8 zel olarak hazrlanm kat, plastik, tekstil, vb. bazl atk yakt [81, Castle Cement ngiltere, 2006]

ekil 1.9 imento frnlarnda yakt olarak kullanlan zel olarak hazrlanm evsel atk [82, CEMEX Rugby ngiltere, 2006]

1.2.4.3.1.2 Sv atk yaktlar Sv atk yaktlar, kullanlm solventler, boya artklar veya uygun kalorifik deerleri olan atk yalar gibi deiik atklarn zel atk ynetimi tesislerinde kartrlmas veya n ileme tabi tutulmas suretiyle hazrlanabilir. Atk artma ile ilgili ilave faydal bilgiler Atk Artma Sanayileri in Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmannda bulunabilir. [48, Avrupa Komisyonu, 2005]. Sv atk yaktlarn ellelenmesi, rnein depolanmas ve beslenmesi srasnda organik bileiklerin emisyonlarn nlemek iin baz tehlikeli sv atklara (rnein solventler) dikkat edilmelidir. Gerekli yerlerde kullanlmak zere rnein buhar geri kazanm gibi eitli teknikler vardr. Buhar geri kazanm sistemleri, organik maddelerin akna sadece buhar geri kazanm sistemi balants yapldnda izin verilmesini ve buhar geri kazanm sistemi ile buna bal tesisattannormal alma esnasnda, gvenlik nedeniyle gerekli olan salmlar dnda, gaz salnmamasn salayacak ekilde altrlr [76, Almanya 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [168, TWG CLM, 2007]. 1.2.4.3.2 Atk kalite gereksinimleri ve girdi kontrol

imento frnlarnda hammadde ve/veya yakt olarak kullanlan atk malzemeler, tmyle klinkerin iinde bal kalmalar nedeniyle ve hava emisyonlar zerinde olumsuz etkileri en aza indirmek iin farkl kalite standartlarna ulamak zorundadrlar. Atklarn sabit bir kaliteye sahip olmalar esastr. Atk yakt zelliklerini garanti altna almak iin, bir kalite gvence sisteminin olmas gereklidir. Bu gibi bir gvence sistemi zellikle, rnekleme, numune hazrlama, analiz ve d izleme ile ilgili hkmleri ierir. Daha yararl bilgiler CEN/TC 343 'Geri Kazanlan Kat Yaktlar' gibi Avrupa Standardizasyon Komitesi teknik artnamelerinde bulunabilir. Ayrca, mevcut Avrupa ynetmeliklerinin ve ulusal ynetmeliklerin gereksinimleri gznnde bulundurulmaldr. Atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifi (WID) gereksinimleri, rnein tehlikeli atk kullanm srasnda operatr tarafndan yerine getirilen kabul prosedrleri ile ilgili gereksinimler, karlanmaldr[59, Avrupa Birlii, 2000]. Kalite gereksinimleri ile ilgili temel bir kural olarak, yakt ve/veya hammadde olarak kabul edilen atklar imento frnna aada belirtilen katma deerleri salamaldrlar: Atk malzemeden elde edilen kalorifik deer Atk malzemeden elde edilen malzeme deeri

Yeterli kalorifik deere sahip olan atklar imento frnlarnda birincil yaktlarn yerini alabilir. Bu atklarn kalorifik deerlerinin ok deiken olduu dikkate alnmaldr (baknz Blm 1.3.3.3). Yanc atklarn veya ayrlabilir kalorifik fraksiyonlara sahip atklarn yakt olarak kullanlmak zere hazrlanmas ilemi, genellikle imento fabrikas dnda yaplr. Bu yaktlar genellikle tedariki veya

25

atk artma konusunda uzman kurulular tarafndan zel atk ynetimi tesislerinde ve imento fabrikasnda hibir ilave ileme tabi tutulmakszn dorudan imento frnlarnda kullanlabilecek ekilde hazrlanr. Ayrca, teslim edilen atk malzemeler imento frnnda kullanlmadan nce imento fabrikas personeli tarafndan da dzenli olarak kontrol ve analiz edilir. Deiik kalite zelliklerini kontrol etmek amacyla zel laboratuar tehizat kullanlr. Belirli niteliklere sahip atk yaktlar hazrlamak ve harmanlamak iin kullanlan teknikler, malzeme girdilerinin zelliklerine ve kullanclarn gereksinimlerine baldr. retime zg atklar gibi atk malzemeler bile termal zellikler ve kimyasal bileim gibi sabite yakn niteliklere sahip olan homojen bir karm salamak zere kullanlmadan nce atk tesislerinde artlr ve harmanlanr. Ancak baz durumlarda, rnein kullanlm lastikler veya kullanlm yalar gibi atklar baka bir ileme tabi tutulmakszn teslim edildikleri ekliyle kullanlabilir. Farkl kaynaklardan gelen kark kat atklar veya kark kentsel atklardan ayrlm olan fraksiyonlar gibi homojen olmayan atklar, sabit bir dk kirletici girdisine sahip olan gvenilir bir kaliteyi elde etmek iin daha fazla izleme abas harcanmasn gerektirir. Atk yaktlar iin nemli olan zellikler ve parametreler, kalorifik deer ile birlikte ierdikleri su, kl, kkrt, klor ve ar metallerdir (zellikle cva, kadmiyum ve talyum). Ayrca, brlrler iin uygun olmalar da nemlidir. Klor, retim sreci zerinde olumsuz bir etkiye sahip olabilir. Bu nedenle, kabul edilebilir klor konsantrasyonu fabrikadaki zel duruma baldr, ancak bu konsantrasyon, frn sisteminde operasyonel sorunlara rnein n stcda tkanmaya yol amamak iin mmkn olduunca dk tutulur. Yksek hacimli klor giriinin olduu durumlarda, korozyonu, tkanmay, kapanmay vb. nlemek iin genellikle bir klor baypas yapmak gerekebilir (baknz Blm 1.2.5.4.1). Tipik klor konsantrasyonlar <0.5 - % 2 arasnda deiir. Atk yaktlarn uygunluunun deerlendirilmesi ve kontrol iin AB-27 iinde zel sistemler ve artnameler gelitirilmitir, rnein klinker piirme ilemi iin kullanlmak zere seilen atklar iin izin verilen maksimum kirletici deerler ile ilgili listeler gelitirilmitir. Fabrikaya zg zellik ve izin gereksinimlerine bal olan artnameler iin fabrikaya zg durum dikkate alnmtr. Ayrca, sv atk yaktlarn teslimine ilikin teknik normlar artnamelerde belirlenmitir. Atk yaktlar ile ilgili bir i artname rnei Blm 4.2.2.1 ve Tablo 4.9 'da aklanmtr. Ayrca, baz AB lkelerinde kabul edilen uygun atk yaktlar ile ilgili farkl malzemelere ilikin girdi kriterleri rnekleri Blm 4.2.2.1.1 'de verilmitir. Kullanlan dier sistemler, ounlukla metal ieriine odaklanmtr (baknz Blm 1.2.4.3.2.1). Bu artlarn tmn karlamayan dier malzemelerin de kullanlabilecei dikkate alnmaldr. Artma amuru veya tahta atklar kullanld takdirde, muhtemel cva emisyonlar nedeniyle cva girdisi dzenli olarak izlenmelidir. Ayrca, yeterli miktarda atk yakt mevcut olmaldr. Kaynak seimi, imento srecinde operasyon veya kalite sorunlarna yol aabilecek malzemeleri azaltmak amacyla tekli aklarda dikkate alnacak ilk husustur. Yaktlarn (konvansiyonel veya atk) seiminde, rnlerin kalite gereksinimleri gznne alnmaldr. Sonu olarak imentonun retiminde kullanlmaya uygun atk yaktlarn trleri ve miktarlar konusunda byk lde fabrikaya zg durumlara bal olan snrlamalar vardr. [75, Estonya, 2006], [76, Almanya, 2006], [89, ERFO, 2005], [103, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007]. Atk artma ile ilgili faydal bilgiler, rnein baz lkelerde imento frnlarnda yakt olarak kabul edilebilecek atklarn zelliklerine ilikin rneklerin akland Atk Artma Sanayisi iin Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmannda bulunabilir [48, Avrupa Komisyonu, 2005].

26

1.2.4.3.2.1

Atklarn metal konsantrasyonlar

Metallerin konsantrasyonlar atklarn kaynana gre deiir. Birok Avrupa lkesinde dzenleyici kurumlar ve/veya sanayi tarafndan yakt ve/veya hammadde olarak kullanlabilecek deiik atklar iin izin verilen maksimum madde deerlerlerine ilikin listeler dzenlenmitir. Avrupa'daki farkl lkelerde uygun atk yaktlara ilikin farkl maddeler ile ilgili tipik metal konsantrasyon aralklar ve tipik girdi kriterlerinin rnekleri Blm 4.2.2.1.1de verilmitir. Ayrca zel atklar kapsayan dier izin verilmi evresel performanslarda, deiik deerlere rastlanabilir. Ancak, yerel duruma bal olarak farkl kriterler uyguland iin mutabk kalnm bir eik snr deeri yoktur. Uygulanan kriterler aada belirtilenleri ierebilir: ulusal evre politikalar ve mevzuat imento sanayinin etkisinin blgesel endstriyel gelime balamnda nemi blgesel evre yasa ve standartlarn uyumlatrma abalar geleneksel hammadde ve atklardaki maddelerin dzeyleri fabrika koullar ve emisyonlar mevcut atklar iin artma alternatifleri gerekli olan asgari kalorifik deerler imento kalitesi gereksinimleri. Atklarn depolanmas ve ellelenmesi

1.2.4.3.3

Atk yaktlar genellikle zel atk ynetimi tesislerinde hazrlanr. Kabul edilen atklarn imento fabrikasnda depolanmalar ve daha sonra imento frnna beslenmek zere uygun hale getirilmeleri gerekir. Atk malzeme piyasalarnn hzla gelimeleri nedeniyle yakt olarak kullanma uygun atklarn temini deiken hale gelme eiliminde olduundan ok amal depolama/ hazrlama tesislerinin tasarlanmas tavsiye edilir. Sv atk yaktlar ounlukla tehlikeli atklardr. Bu durum rnein depolama, besleme gibi sv atk yaktlarn ellelenmesi srasnda dikkate alnmaldr (baknz Blm 1.2.4.3.1.2) [76, Almanya, 2006]. Ayrca, n ileme tabi tutulmu ve ayklanm atk fraksiyonlarndan elde edilen atk yaktlar kullanrken kendi kendine tutuma potansiyeli olan malzeme iin gvenlik ynetimi dikkate alnabilir. Ayrca, malzemelerin depolanmas ile ilgili faydal bilgiler Depolamadan Kaynaklanan Emisyonlar iin Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmannda da bulunabilir [96, Avrupa Komisyonu, 2006].

1.2.5

Klinker piirme

Prosesin bu blm emisyon potansiyeli ile rn kalitesi ve maliyeti asndan en nemli blmdr. Klinker piirilirken farin (veya ya proseste farin harc) dner frn sistemine yklenir ve imento klinkeri retmek zere kurutulur, n stmaya tabi tutulur, kalsine edilir ve sinterlenir. Klinker hava ile kurutularak depolanr. Klinker piirme prosesinde, hammadde karmn imento klinkerine dntrmek iin yksek proses scaklklarna ulamak gereklidir. Dner frnlarn sinterleme blgesinde frn ykleme scaklklarnn 1400 ila 1500 C arasnda ve alev scaklnn 2000 C civarnda tutulmas gereklidir. Ayrca klinkerin oksitleyici koullar altnda piirilmesi gerekir. Bu nedenle dner frnn sinter blgesinde fazla havaya gereksinim vardr. Beyaz imento retiminde piirme prosesi, hammadde karmnn bileimine ve arzu edilen nihai rn bileimine bal olarak sinter blgesinde 1600 C dereceye varan scaklklarn oluumuna yol aar. Hammaddelerin iinde rnn rengini deitirebilecek olan yaptrc elerin mevcut olmamas nedeniyle 2000C dereceden yksek alev scaklklarna ihtiya vardr. Genel olarak, klinkeri renklendirebilecek olan baz elementlerin oksidasyonunu nlemek iin indirgeyici koullar salanr. Ayrca, klinkerin kontaminasyonunu nlemek iin klsz yakt ve talk-manyezit veya dier spinel balaycl manyezit bazl refrakterlerin seimi son derece nemlidir. Beyaz imentonun kalitesi zerinde retim tekniinin ok byk etkisi vardr [119, Sobolev, 2001], [120, spanya, 2007], [138, talya, 2007].

27

1895 yl civarnda ilk kez piyasaya srlnden itibaren, dner frn, tm modern klinker retim tesislerinin ana paras haline gelmitir. Dikey aft frn halen kire retimi iin kullanlmakta, ancak, ok az saydaki lkede ve sadece kk lekli fabrikalarda imento klinkeri retimi iin kullanlmaktadr.

ekil 1.10: Bir n stmal/n kalsinatrl/zgaral soutuculu frnn ematik grnm [72, CEMBUREAU, 2006-2008] lk dner frnlar s tketen termal prosesin tamamnn frnn iinde olutuu uzun ya frnlardr. Kuru proses kullanlmaya balandnda optimizasyon yoluyla yukarda ekil 1.10da grld gibi kurutma, n stma ve kalsinasyonun dner frn yerine sabit bir tesiste gereklemesini salayan teknikler olumutur. Dner frn, uzunluk-ap oran 10:1 ila 38:1 arasndan deien elik bir borudan oluur. ki ila yedi (veya daha fazla) arasnda deien sayda destek istasyonu ile desteklenen borunun eimi %2.5 % 4.5 arasndadr ve bir tahrik mekanizmas dner frn kendi ekseni etrafnda dakikada 0.5 ila 5.0 devir hzla dndrr. Borunun eimi ve dn, malzemenin yavaa frn boyunca tanmasn salar. ok yksek pik scaklklarna dayanabilmesi iin dner frnn tamam sya dayankl (refrakter) tula ile kaplanmtr. Uzun frnlarn tm ve ksa frnlarn bazlar s transferini iyiletirici i donanma (zincirler, istavrozlar, ykselticiler) sahiptir. Sre ve ham maddelere, vb. bal olarak frnn i yzeyi boyunca geici malzeme birikmesi meydana gelebilir. Bunlara kemer ad verilir ve besleme knda (al kemerleri), sinterleme blgesi yaknnda (klinker kemerleri) veya rn k aznda (kl kemerleri) oluabilirler. Klinker ve kl kemerleri aniden kopabilir ve yeniden ilenebilecek veya atk olarak kabul edilecek olan scak ve dk kaliteli bir maddenin akarak frnn dna kmasna yol aabilir. n stmal frnlarn siklon ve zgaralarnda da tkanmalara neden olan malzeme birikintileri oluabilir. Bu tr frnlarda, besleme ve/veya yakt vastasyla dolama giren element (klorrler, kkrt, alkaliler) girdisinin ar miktarda olmas halinde sorunlarla karlalabilecei dikkate alnmaldr (baknz Blm 1.2.4.3.2 ve 1.2.5.3.4).

28

1.2.5.1

Frn ateleme

Ana brlr vastasyla giren yakt, yaklak 2000 C alev scakl olan ana alevi oluturur. Proses optimizasyonu iin, alevin belirli snrlar dahilinde ayarlanabilir olmas gereklidir. Dolayl olarak atelenen modern bir brlrde alev birincil hava (toplam yanma havasnn % 10-15i) ile ekillendirilir ve ayarlanr. Frn sistemine yakt ikmali yaplabilecek olas besleme noktalar aada belirtilmitir: dner frn kndaki ana brlr vastasyla dner frn giri ucundaki gei odasnda bulunan besleme oluu vastasyla (dkme yakt iin) ikincil brlrler vastasyla besleme kanalna n kalsinatr brlrleri vastasyla n kalsinatre besleme oluu vastasyla n kalsinatre (dkme yakt iin) Uzun ya ve kuru frnlarda orta frn vanas vastasyla (dkme yakt iin) Lepol zgarann sonu yoluyla. Kmr/petrokok yakan tesisler hem dorudan hem de dolayl ateleme yapabilen tesislerdir. Dorudan atelemeli tesisler ince kmr depolama ve ince kmr dozajlama sistemi olmakszn alrlar. Toz haline getirilmi yakt, tayc ve birincil hava (alev ekillendirme) grevini yapan deirmen sprme havas vastasyla dorudan frna flenir. Dorudan atelemeli tesislerin eitli dezavantajlar vardr. zellikle frn sisteminin s kayb 200-250 MJ/ton klinker civarndadr (modern frn sistemlerinden % 6 ila %8 daha fazla). Dolaysyla gnmzde dorudan ateleme nadiren uygulanr. Uygun viskozite ve basnca sahip olan fuel oil bir boaltma bal vastasyla rnein ana alevi oluturmak zere frna beslenir. Alevin ekillendirilmesi esas olarak ok kanall brlrler vastasyla merkezi bir yerde bulunan yakt pskrtme balklar ile gerekletirilir. Doal gaz frn brlrleri de oklu kanal prensibine gre tasarlanm olup, gaz sadece kmrn ve fuel oilin deil ayn zamanda birincil havann yerini almaktadr. ok kanall brlrler eitli trdeki atk yaktlarn kullanlmasna imkan verecek ekilde tasarlanmtr ((baknz Blm 1.2.4). Bununla ilgili bir rnek ekil 1.11de verilmitir.

ekil 1.11: ok kanall brlr rnei [107, Belika, 2006]

29

1.2.5.2

Uzun dner frnlar

Uzun dner frnlar imento harc, krlm filtre keki, nodl veya kuru farin ile beslenebilirler ve bu nedenle tm proses trleri iin uygundurlar. En byk uzun frnlarn uzunluk/ap oran 38:1dir ve bunlar 200 metreden uzun olabilir. Bu byk nitelerde ya proses kullanlmak suretiyle gnde yaklak 3600 ton retim gerekletirilir (Belika, ABD, CIS Bamsz Devletler Topluluu). Uzun dner frnlar kurutma, n stma, kalsinasyon ve sinterleme ilemleri iin tasarlanmtr ve bu nedenle sadece besleme sisteminin ve soutucunun ilave edilmesi gerekir. Uzun frnlarn st ksmlar s transferini iyiletirmek amacyla zincir perdeleriyle ve sabit tesisatlarla donatlmtr. 1895ten beri kullanlmakta olan ya proses frnlar imento klinkeri retiminde kullanlan en eski dner frn trleridir. Homojenletirme ilemin sv malzeme ile daha kolay yaplmas nedeniyle balangta ya hammadde hazrlanr. Ya frna beslenen malzemeler genellikle % 32 ila % 40 orannda su ierir. Bu su, beslenen malzemenin sv zelliklerinin korunmas iin gereklidir. Bu su daha sonra frnn giri ksmnda yer alan ve yaktn yanmas sonucunda oluan snn nemli bir ksmnn kullanld zel olarak tasarlanm kurutma blgesinde buharlatrlmaldr. Bu teknikte s tketimi yksektir ve bu durum yksek miktarda yanma gaz ve su buhar emisyonlarna neden olur. Uzun kuru frnlar, hammadde hazrlama iin partiler halinde kuru homojenizasyon yapma sistemlerine dayal olarak ABDde gelitirilmitir. Yakt tketimlerinin yksek olmas nedeniyle Avrupada ok az sayda kurulmulardr. 1.2.5.3 n stcl dner frnlar

n stclar ile donatlm olan dner frnlar genelde 10:1 ila 17:1 arasnda deien uzunluk/ap oranna sahiptir. Izgaral n stc ve sspansiyon n stc olmak zere iki tr n stc vardr. 1.2.5.3.1 Izgaral n stc teknii

Daha yaygn olarak Lepol frn olarak bilinen zgaral n stma teknii 1928 ylnda kefedilmitir. Klinkerletirme prosesinin bir ksmnn frn dnda bulunan sabit bir tesiste gereklemesini mmkn klan ilk yaklam temsil etmektedir. Bu sayede dner frnlarn boylar ksalm ve dolaysyla s kayplar azalm ve enerji etkinlikleri artmtr.

ekil 1.12: Izgaral n stc [39, Ullmann's, 1986] Izgaral n stcda (baknz ekil 1.12) nodlizr diskinde bulunan kuru farinden (yar kuru proses) veya ekstrder iinde bulunan sulu imento harc filtre keklerinden (yar ya proses) yaplm olan nodller, kapal bir tnelin iinde hareket eden yatay hareketli zgarann zerine beslenir. Tnel, zgara iin bir aklk brakmak suretiyle bir blme vastasyla scak gaz odas ve kurutma odas olarak ikiye blnmtr.

30

Dner frndaki egzoz gaz, bir fan vastasyla scak gaz odasndaki nodl katmannn arasndan ve daha sonra ara toz toplaycsnn siklonlarnn arasndan n stcnn st tarafna doru ekilir. Fan andrabilecek olan byk toz paracklar bu siklonlarn iinde yok edilir. Dier fan ise gaz nemli nodl tabakas arasndan kurutma odasnn st blmne doru eker ve son olarak toz toplaycsnn iine iter. Optimum termal etkinlie ulamak amacyla yar ya zgaral n stclar geili gaz sistemleri ile donatlabilir ve soutucunun atk havas ham maddeyi kurutmak iin kullanlabilir. Bir yar ya frn sistemi iin ina edilmesi gereken azami nite bykl 3300 ton/gndr. Dner frn egzoz gaznn n stcya giri scakl 1000-1100 Cdir. Scak gaz odasndaki malzeme katmanndan geerken egzoz gaz souyarak 250-300 Cye der ve kurutma odasndan 90-150 C scaklkta kar. Piirilecek malzemelerin scakl kurutma odasnda yaklak 150 Cye ve stma odasnda 700-800 Cye ular. 1.2.5.3.2 Sspansiyon n stc teknii

1930larn banda sspansiyon n stcnn icad nemli bir gelime olmutur. Kuru farinin n stmaya ve ksmi kalsinasyona tabi tutulmas (kuru/yar-ya proseslerde) dner frndaki scak gazn farin ile birlikte sspansiyonda tutulmas suretiyle gerekleir. ok geni olan temas yzeyi, hemen hemen tam bir s deiimini, en azndan teorik olarak, salar. eitli sspansiyon n stc sistemleri mevcuttur. rnekler ekil 1.13 ve ekil 1.14 'de gsterilmitir. Bunlarn genellikle 50-120 m ykseklikteki bir kulede birbirleri zerine yerletirilmi olan drt ila alt kademeli siklonlar vardr. En stteki kademe tozun daha iyi ayrlmasn salamak iin iki paralel siklondan oluabilir. Dner frndan gelen egzoz gazlar siklon kademeleri iinden aadan yukarya doru geer. En stteki siklon kademesine ulamadan nce, egzoz gazna kuru toz halindeki ham madde karm ilave edilir. Siklonlarda karm gazdan ayrlr ve bir sonraki siklon kademesinden nce tekrar gazla birleir. Bu prosedr, malzeme sonuta en son kademeden dner frna boaltlncaya kadar, her kademede tekrarlanr. Daha yksek scaklkta birbiri ardna yaplan bu kartrma, ayrma ve yeniden kartrma ilemleri, optimum s transferi salamak iin gereklidir.

Gaz Kat madde

Gaz Kat madde

kincil yakma

ekil 1.13: Sspansiyon n stc [39, Ullmann's, 19861

ekil 1.14: n kalsinatrl sspansiyon n stc [39, Ullmann's, 1986]

31

1.2.5.3.3

aft n stclar

Teorik olarak stn s deiimi zelliine sahip olmas nedeniyle sspansiyon n stc teknii ortaya ktktan sonra ok sayda aft n stc retilmitir. Ancak eit farin/gaz dalmn salamadaki zorluklar gerek performansn beklenilenden ok daha kt olmasna yol am ve salt aft kademelerinin kullanld teknikler terk edilerek bunlarn yerine siklon kademeli hibrit sistemler veya sadece ok kademeli siklon n stclar kullanlmaya balanmtr. Bu hibrit sistemlerden bazlar halen faal durumdadr ancak bunlarn ou salt siklon n stclarna dntrlmtr. Bir siklon kademesi, ar miktarlarda sirklasyon elemannn (klorrler, kkrt ve alkaliler) mevcut olduu durumlarda alt kademe iin avantaj olabilecek siklon kademesine nazaran sorun olumasna kar daha az duyarldr. Alt aft kademesine sahip hibrit n stclar halihazrda yeni tesislerde kullanlmaktadr. aft n stcl frnlarn kapasitesi genelde 1500 ton/gndr, ancak hibrit sistemlerde gnde 3000 ton veya daha fazla retim yaplabilir. 1.2.5.3.4 Drt kademeli siklonlu n stc

Gnlk kapasitesi 1000 ila 3000 ton aralnda olan birok tesisin kurulduu 1970lerde kullanlan standart teknik, drt kademeli siklonlu n stcl frn sistemidir (sspansiyon n stc, baknz ekil 1.13) . En st siklon kademesinde yaklak 300-400C scakl olan egzoz gaz, normalde ham maddeyi kurutmak iin kullanlr. Frna beslenen malzemenin egzoz gazlar ile yaklak 850 C scakla ulaacak ekilde stlm olmas nedeniyle, farin dner frna girdiinde kalsinasyon yaklak %30 orannda tamamlanm olacaktr. Gemite, besleme malzemelerinin ve/veya yaktn neden olduu sirklasyon eleman (klorr, kkrt ve alkaliler) girdilerinin fazla olduu durumlarda drt kademeli n stclarda byk sorunlarla karlalmtr. Bu elementlerin yksek derecede zenginletirilmi dngleri, siklonlarda ve kanal duvarlarnda birikmelere yol aarak sk sk tkanmalara ve frnn birka gn boyunca durmasna neden olurlar. Frn gaznn baypas edilmesi, dier bir deyile frndan kan partikl ykl gaz akmnn bir blmnn ekstrakte edilerek siklon sistemini baypas etmesinin salanmas sklkla bu sorunun zm olarak kullanlr. Bu baypas gaz alkalileri youturmak amacyla soutulur ve boaltlmadan nce bir toz toplaycdan geirilir. Baz blgelerde klinker alkali dzeylerini kontrol altnda tutabilmek iin baypas tozunun ve frn tozunun bir blmnn atk alanna gnderilmesi gerekirken, bunun dndaki hallerde bunlar retim prosesine geri beslenir. Drt kademeli sspansiyon n stclarn neredeyse tamam ayakl dner frnlar ile alr. Bu 1970ten beri kullanlan standart bir tasarmdr. 3.5 ila 6 metre arasnda apa sahip olan frnlar, 13:1 ila 16:1 arasndan deien uzunluk-ap oranna sahip olacak ekilde imal edilirler. Mekanik adan uzun ya ve kuru frnlardan daha basit olmalar nedeniyle bunlar gnmzde muhtemelen en yaygn kullanlan frn trdr. 1.2.5.4 n stcl ve n kalsinatrl dner frnlar

n kalsinasyon teknii imento sanayinde yaklak 1970li yllardan beri kullanlmaktadr. Bu ilemde s girdisi iki nokta arasnda blnmtr. Birincil yaktn yanmas frnn yanma blgesinde gerekleir. kincil yanma ise dner frn ile n stc arasnda bulunan zel bir yanma odasnda gerekleir. Tipik bir n kalsinasyonlu frnda toplam yaktn % 65i bu odada yaklabilir. Bu durum, scak farinin nemli lde daha uzun olan alkonma sresinden, siklon n stcnn alt ksmnda bulunan frn egzoz gazlarndan ve ilave tersiyer hava kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Bu enerji, frna girdiinde neredeyse tmyle kalsine edilmi olan farini kalsine etmek iin kullanlr. %90n zerinde kalsinasyon seviyeleri elde edilebilir. Kalsinatrde yanma iin gerekli olan scak hava soutucudan alnr. Malzeme, kalsinatrden yaklak 870 C scaklkta kar. Siklonlu n stcl bir frn sistemindeki gaz ve kat maddelerin scaklk profilleri ekil 1.15te gsterilmitir.

32

ekil 1.15:

Bir siklon n stmal frn sisteminde gazlarn ve kat maddelerin scaklk profilleri [60, VDI 2094 Almanya, 2003] Bu prosedrn bir sspansiyon n stcl frna uygulanmas ekil 1.14te gsterilmitir. Prensip olarak ikincil yanma, zgaral n stmas olan bir frna da uygulanabilir. Her boyuttaki dner frnda n kalsinasyon klinker kapasitesini arttrr. Be siklona kadar n stc kademeleri ve bir n kalsinatr bulunan frn sistemleri yeni kuru proses tesisleri iin standart teknik olarak kabul edilmektedir. Bunun bir rnei ekil 1.16da gsterilmitir. Atklarn yakt olarak kullanlmas ile ilgili kalsinatr teknii ekil 1.17de gsterilmitir.

ekil 1.16: Ayr hatl/aa ekili ekil 1.17: Kalsinatre atk besleme kalsinatr rnei noktalar rnei [81, Castle Cement ngiltere, 2006] [81, Castle Cement ngiltere, 2006]

33

Yeni bir tesisin bykl ncelikle ngrlen piyasa gelimeleri ve ayn zamanda tesis leinin ekonomisi tarafndan belirlenmektedir. Gnmzde Avrupa'da bulunan yeni tesislerin tipik nite kapasitesi 3000 ila 5000 ton/gn arasnda deimektedir.. Teknik olarak, kapasitesi 15000 ton/gn olan daha byk niteler kurmak mmkndr ve 2007 ylnda Asya piyasalarnda faaliyette bulunan eitli sayda 10.000 ton / gn kapasiteli frn vardr. Daha nceki n kalsinatr sistemlerinde sadece drt n stma kademesi bulunmaktayd ve dolaysyla egzoz gaz scaklklar ve yakt tketimi yksekti. Doal hammaddenin nem ieriinin dk olduu durumlarda, zellikle toz filtre ile tozsuzlatrma ile kombinasyon halinde alt kademeli n stclar tercih edilen seenek olabilir. Ar miktarda sirklasyon eleman girdisinin mevcut olduu durumlarda, frnn srekli olarak almasn salamak iin bir frn gaz baypas gereklidir. Ancak, farkl gaz ak zelliklerinden dolay bir n kalsinatrl frnda yaplacak olan bir baypas, salt n stmal bir frnda yaplacak olandan ok daha etkilidir. Farinin frna % 75 ila 95 orannda kalsine edilmi olarak girmesine ramen, salt n stcl frnlarda olduu gibi n kalsinatrl frnlarn ou, Uzunluk/ap oran 13:1 ila 16:1 arasnda olan ve kalsinasyon blgesi bulunan bir dner frn ile donatlmtr. 1.2.5.4.1 Baypas sistemleri

Klor, kkrt ve alkali ieren hammaddeler ile yaktlar (atklar dahil) frna beslendiinde, frn ile n stc arasndaki dahili sirklasyon bir zenginletirme dngs grevini yapar. Yksek konsantrasyonlarda, byle bir dng frn giri alannda, kalsinatrde ve iki alt kademede tortu olumasna neden olur. Aksamalarn minimize edildii dzenli bir frn operasyonu enerji tasarruflu klinker retiminin esasn tekil ettiinden, kaplama oluumunun neden olduu faaliyet durdurmalarndan kanlmaldr. Bu nedenle, alkalilerin, klorun ve daha az oranda kkrtn yksek sirklasyonu frnn giriinde gaz paypas yaplmasn zorunlu klar. Proses gaznn bir miktarn gidermek suretiyle klor, kkrt ve alkalilerin yansra dier maddeler de dar atlr. Scak hammaddenin ve scak gazn giderilmesi sonuta giderilen frn giri gaz yzdesi baznda yaklak 6 12 MJ/ton klinker daha fazla zgl enerji tketimine yol aar. Tipik baypas oranlar klor baypas iin %15e kadar ve kkrt baypas iin % 70e kadardr. Baypas gaz ile birlikte kartlan SOxin doal olarak ykanmas aada belirtilenlere baldr: reaktif kire miktar >300 Cden daha yksek scaklklarda alkoyma sresi su (buhar) varlnda <200 Cden daha dk scaklklarda alkoyma sresi.

Konfigrasyonuna ve kullanlabilecek ilave termal enerjiye bal olarak baypas yaplmas ilave emisyonlarn olumasna neden olabilir [76, Almanya, 2006], [86, EURITS, 2006], [89, ERFO, 2005], [103, CEMBUREAU, 2006]. 1.2.5.5 aft frnlar

Avrupada imento retimi iin az sayda aft frn kullanlmaktadr. Bu tr frnlar refrakter tula ile kaplanm 2-3 m apnda ve 8-10 m yksekliinde dikey bir silindirden oluur. Bunlar st ksmdan farin peletleri ve ince taneli kmr veya kok ile beslenirler. Piirilen malzeme frnn st ksmnda hafife byyen blmnde yer alan ksa bir sinterleme blgesinin iinden geer. Daha sonra alttan flenen yanma havas ile soutulur ve frnn alt ucundan klinker eklinde darya bir boaltma zgaras zerine kar. aft frnlar gnde 300 tondan daha az klinker retir. Bunlar sadece kk fabrikalar iin ekonomiktir ve bu nedenle saylar gittike azalmaktadr.

34

1.2.5.6

Frn egzoz gazlar

Tm frn sistemlerinde egzoz gazlar ana bacaya gitmeden nce son olarak tozlarn ayrtrlmas iin hava kirlilii kontrol cihazndan (elektrostatik keltici veya torbal filtre) geer. Kuru proseslerde egzoz gazlar nispeten yksek scaklklarda olabilir ve hareket halinde iken farin deirmenine s salayabilir (bileik alma). Farin deirmeninin almad durumlarda (dorudan alma) gazlar normal olarak toz toplaycsna gitmeden nce hacimlerinin azaltlmas ve kelme zelliklerinin arttrlmas iin bir artlandrma kulesinde su spreyleri ile soutulur. 1.2.5.6.1 Ani CO ykselmeleri

Karbon monoksit, hammaddelerin iinde bulunan organik ieriklerden ve bazen yaktn eksik yanmasndan dolay ortaya kabilir. Ham maddelerin bu konuda yapacaklar katk, n stma nedeniyle frn gazlar ile birlikte dar atlr. Partikllerin kaldrlmas iin Elektrostatik kelticilerin (ESPs) kullanld imento (ve kire) frnlarnda konsantrasyonlarn alt patlama snrnn altnda kalmasn salamak amacyla CO seviyelerinin kontrol ok nemlidir. ESPlerdeki CO seviyesi Tablo 1.38de (baknz Blm 1.4.5.3) verilen belirli seviyelerin zerine kt takdirde, elektrik sistemi patlama riskini nlemek amacyla kapanr (kesilir). Bu durum artlmam partikllerin frndan salnmasna yol aar. Ani CO ykselmeleri yanma sisteminin kararsz durumda almasndan kaynaklanabilir. Bu durum bazen kat yaktlarn beslenmesi srasnda meydana gelebilir ve bu nedenle kat yakt besleme sistemleri yaktn brlre tamasn nleyecek ekilde tasarlanmaldr. Kat yaktlarn nem ierii zellikle bu adan ok nemli bir faktrdr ve yakt hazrlama ve besleme sistemlerinde taklma ve tkanmalar engellemek iin dikkatli bir biimde kontrol edilmelidir. Ani CO ykselmelerinin kontroluna ilikin bir rehber Blm 4.2.6da verilmitir. 1.2.5.7 Klinker soutucular

Klinker soutucusu frn sisteminin ayrlmaz bir parasdr ve piro ilem tesisinin performans ve ekonomisi zerinde belirleyici etkisi vardr. Soutucunun, prosese geri dndrmek amacyla scak (1450 C) klinkerden mmkn olduunca fazla sy geri kazandrmak ve klinker scakln daha sonra gelen ekipmanlar iin uygun bir dzeye drmek eklinde iki grevi vardr. Is, ana ve ikincil atelemede yanma havas olarak kullanlan havay termodinamik snra mmkn olduunca yakn bir scaklkta n stmaya tabi tutmak suretiyle geri kazanlr. Ancak bu durum yksek scaklklar, klinkerin ar andrc zellii ve geni granlometrik aral tarafndan engellenir. Hzl soutma, klinkerin mineralojik yapsn dzenlemek suretiyle klinkerin tlebilirliini iyiletirir ve imento reaktivitesini optimize eder. Klinker soutucularna zg sorunlar, yukarda belirtilen gereksinimlerin aksine gelien termal genileme, anma, yanl hava ak ve az miktarda mevcudiyettir. Soutucularn dner ve zgaral olmak zere iki ana tr vardr. Beyaz imento retimi iin baka trde soutucular kullanlmakta olup, bunlar, klinker soutma srasndaki azaltm koullarn korumak zere tesisin zelliklerine uygun olacak ekilde zel olarak imal edilir. Klinker kalitesinin iyiletirilmesi amacyla beyazlatma ve su spreyi ile hzl soutmann ilk aamasnda oksijensiz bir atmosfer kullanlmaktadr. Beyaz klinkerin su ile hzl soutulmas sonucunda beyazlkta nemli bir iyileme elde edilir. Klinkerin soutma aamasnda renk verici maddeler ve gl oksidasyon tarafndan kirletilmesi nlenmelidir. [119, Sobolev, 2001], [120, spanya, 2007], [138, talya, 2007].

35

1.2.5.7.1 1.2.5.7.1.1

Dner soutucular Tp Soutucular

Tp soutucuda dner frn iin geerli olan prensibin ayns tersine s alverii iin kullanlr. Kendi tahrik tertibat olan ikinci bir dner tp, frnn kna, genellikle ters bir dzenleme ile, dier bir deyile frnn alt ksmnda olacak ekilde monte edilir. Klinker, frndan boaldktan sonra, rnn hava akmna maruz kalmas iin dalmasn salayan kaldrclar ile tehiz edilmi olan soutucuya girmeden nce bir gei davlumbazndan geer. Hava akmnn soutulma derecesi, yaktn yanmas iin gerekli hava uyarnca tespit edilir. Soutucunun performansn hz dnda sadece iindeki donanmlar etkileyebilir. Kaldrclarn optimizasyonu srasnda s deiimi (dalm ekli) karlnda frna geri dnen toz dngs dikkate alnmaldr. 1.2.5.7.1.2 Planet (uydu) soutucular

Planet veya uydu soutucu dner soutucunun zel bir trdr. Saylar deiken olan ve genelde 9 ila 11 arasnda deien soutma tpleri ekil 1.18de gsterildii ekilde dner frnn boaltma kna monte edilir. Scak klinker soutma tplerinin monte edildii her noktada frn kabuuna daire eklinde alan deliklerden ieriye girer. Soutma havasnn miktar, yaktn yanmas iin gerekli hava miktar uyarnca tespit edilir ve her tpn iine boaltma kndan girerek zt ynde s deiimini salar. Tpl soutucuda klinkeri kaldran ve datan i donanm ok nemlidir. Deiken iletme parametreleri yoktur. Toz dngleri ile birlikte yksek derecede anma ve termal ok, yksek klinker k scaklklarnn ve yetersiz s geri kazanmnn olaanst bir durum olmadn gsterir. Klinker k scakl yalnzca soutma tplerine veya kabua su pskrtmek suretiyle daha aaya drlebilir. Tersiyer havann kartlmas pratikte mmkn olmad iin planet soutucu n kalsinasyon iin uygun deildir. Ancak, frn besleme alannda % 25 orannda yakt ile ikincil ateleme yapmak mmkndr.

ekil 1.18: Planet Soutucu rnei [45, Schorcht, 2006], [90, Macaristan, 2006]

36

1.2.5.7.2

Izgaral Soutucular

Izgaral soutucularda soutma, hava geirimli bir zgarann zerine serilmi olan klinker katmanndan (klinker yata) yukarya doru hava akm geirmek suretiyle elde edilir. ki trl klinker tamas uygulanmaktadr, bunlar: hareketli zgara veya ileri geri hareketli zgaradr (itici kenarlar olan basamaklar). Son soutma blgesinden gelen scak hava yanma iin kullanlmadndan hammadde, imento katk maddeleri veya kmr gibi malzemelerin kurutulmas amacyla kullanlr. Kurutma amal kullanlmad takdirde bu soutucu atk hava usulne uygun ekilde tozsuzlatrlmaldr. 1.2.5.7.2.1 Hareketli zgaral soutucular

Bu tr soutucularda klinker hareketli bir zgara vastasyla tanr. Bu zgara n stcl zgara (Lepol) ile ayn tasarm zelliklerini tar. Soutma havas fanlar vastasyla zgarann altndaki blmelere flenir. Bu tasarmn avantajlar klinker katmannn bozulmamas (basamaksz) ve frn durdurmakszn plakalarn deitirilebilmesidir. Mekanik adan karmak olmas ve snrl yatak kalnlndan kaynaklanan yetersiz geri kazanmdan dolay (zgara ile duvarlar arasnda etkili bir yaltm yapma zorluu nedeniyle) bu tasarmn yeni tesislerde kullanm 1980li yllardan itibaren durdurulmutur. 1.2.5.7.2.2 leri geri hareketli zgaral soutucular (Reciprocating grate coolers)

leri geri hareketli zgaral soutucuda klinkerin tanmas, klinker yatan birbirini izleyen sralar halindeki plakalarn n kenarlarndan adm adm itmek suretiyle gerekletirilir. . n kenarlarn greceli hareketi her ikinci sraya bal olan hidrolik veya mekanik (krank mili) tahrik dzenei ile salanr. Izgara hareket etmez, bunun yerine klinker besleme giriinden boaltma kna kadar yol alr. Isya dayankl dkme elikten yaplan zgara plakalar genelde 300 mmWG geniliindedir ve ilerinden havann getii delikleri vardr. Soutma havas 300-1000 mmWGde bulunan fanlardan zgarann altnda yer alan blmeler vastasyla flenir. Bu blmeler basn profilini koruyabilmek iin birbirinden blmelerle ayrlmtr. ki tane soutma blgesi vardr: iindeki scak soutma havasnn ana brlr yaktn (ikincil hava) ve n kalsinatr yaktn (tersiyer hava) yakmak iin kullanld geri kazanm blgesi, ilave soutma havasnn klinkeri daha dk scaklklara drmek zere souttuu son soutma blgesi.

Modern soutma tekniinin temel zellikleri (tedarikiye bal olarak) aada belirtilmitir: yerleik, deitirilebilir veya sabit, basn drcl, havay geiren ancak klinkeri geirmeyen modern plakalar kanal ve kiriler vastasyla basnl plaka havalandrmas ayr ayr ayarlanabilen havalandrma blgeleri sabit giri daha az sayda ve daha geni zgaralar silindirik krc s kalkanlar. Halen almakta olan en byk niteler yaklak 280 m2 aktif yzeye ve gnlk 10000 ton klinker soutma kapasitesine sahiptir. Bu soutucularn tipik iletme sorunlar hava-klinker dengesizliine, ince klinkerin akkanlamasna (kzl nehir) ve ayrca birikmelere (kardan adamlar) ve plakalarn mrnn ksalmasna yol aan segregasyon ve dzensiz klinker dalmdr.

37

1.2.5.7.2.3

nc nesil zgaral soutucular

Modern teknoloji kullanlarak imal edilen ileri geri hareketli zgaral soutucularn bulunuu ve gelitirilmesi 1983 yl civarnda balamtr. Tasarmn amac, konvansiyonel soutucularn neden olduu sorunlar ortadan kaldrmak suretiyle optimum s deiimine, daha az soutma havas ve daha kk tozsuzlatrma sistemleri kullanan kompakt soutuculara bir adm daha yaklamakt. 2000li yllarda imento sanayiinde tamamen yeni bir klinker soutma kavramn temsil eden yeni bir nesil ortaya kmtr. Temel fikir, klinker tama ile hava datm sistemlerini birbirlerinden ayran ve optimize eden bir soutucu gelitirmek olmutur. leri geri hareketli zgaral soutucular ile karlatrldnda szdrmazlk havas ortadan kaldrlm ve her trl alma ekli iin hava dalm optimize edilmitir. Bu tr soutucularn temel zellikleri (tedarikiye bal olarak) aada belirtilmitir: eimli veya yatay bir sabit zgara hava datmndan ayr olarak apraz ubuklar, sevk bantlar, yryen zeminler veya benzeri

aygtlarla klinker tama

klinkerin yerinde kalarak zgara blmnn altna dklmemesi szdrmazlk havasnn ortadan kaldrlmas ve hava dalmnn otomatik kontrolu ince klinkerin akkanlamas (kzl nehir) ile ilgili zorluklarn daha iyi kontrol edilmesi nedeniyle klinker nakil verimliliinin arttrlmas.

Bu tr soutucular en byk klinker kapasitesine sahip imento frnlarnda almaya uygundur. 1.2.5.7.3 Dikey soutucular

Gravite soutucu veya G-soutucu olarak adlandrlan tozsuz bir son soutucu, planet soutucusu veya ksa zgaral geri kazandrcdan/soutucudan sonra monte edilmek zere gelitirilmitir. Is deiiminin klinkerin, klinker yata iinden geen apraz elik borular zerinden aaya doru hareket etmesiyle meydana gelmesi ve dolaysyla klinkerin bu borularn iinden flenen hava ile soutulmas nedeniyle soutma havas hibir zaman klinkerle temas etmez. 1.2.5.8 Kojenerasyon

Elektrik enerjisi retimi ve imento retim prosesinden elde edilen fazla snn kullanlmas imento fabrikalarnda uygulanabilir. Normal koullarda, imento klinker frnnn yayd snn byk bir ksm aada belirtildii ekilde kurutma ve kuru tme proseslerinde kullanlr: hammadde kurutma ve ufalama/tme cruf kurutma kum kurutma yakt kurutma ve tme.

ok kademeli sspansiyonlu siklon n stcl tesisler n kalsinatr bulunan veya bulunmayan- mevcut hammaddelin niteliine uyacak ekilde tasarlanmtr. Hammaddeler ok ya olduklarnda malzemenin ilenmesi iin zgaral klinker soutucudan kan gaz da kullanlr. Jeolojik koullara ve mevsimsel yalara bal olarak kire bazl hammaddelerin nemini gidermek iin deiik seviyelerde sya gerek vardr. Ancak baz zamanlarda yukarda belirtilen ilemler iin gerekenden fazla s vardr. Fazla snn mevcudiyeti ve daha sonra s

geri kazanm teknii ile ilgili olarak bu deikenliin gznne alnmas gerektii not edilmelidir.

38

Fazla s blgesel stmann yan sra, elektrik enerjisi retimi iin de kullanlabilir. Normal olarak bu prosesler suyla ilem grmekte olup, elektrik enerjisi retildii takdirde greceli olarak yksek buhar scakl/basnc altnda ekonomik ekilde altrlmas gereklidir. Bir Alman imento frnda ilk kez, dk scaklktaki atk sdan elektrik enerjisi kojenerasyonu iin Organik Rankine evrimi (ORC) ilemi uygulanmtr. Bu ilem temel olarak sudan ok daha dk scaklklarda buharlaan pentann harekete geirme ortam olarak kullanlmasna dayanmaktadr. Belirgin avantajlar ise ilemin basit oluu, kompakt yaps ve 275 Cnin altnda s kaynaklar ile nispeten yksek seviyelerde verimlilik elde edilebilmesidir. Bu nedenle, belirli n koullarn uygulanmas halinde, imento retim prosesinden elde edilen s fazlasn kullanmak suretiyle elektrik enerjisi retimi, buhar kullanarak elektrik reten santrallere teknik adan uygun bir alternatif olarak kabul edilebilir. Bir Alman imento fabrikasndan elde edilen sonular verilen iletme ekli ile 1,1 MW elektrik enerjisi retilebileceini gstermitir. Bu durum 14 MW egzoz havas atk s ktsna ve 300C egzoz gaz scaklna sahip olan bir klinker soutucusu ile elde edilmitir [76, Almanya, 2006], [78, E. Baatz + G. Heidt, 2000], [79, Almanya, 2001], [133, CEMBUREAU / Federhen, 2007]. Klinker soutuculardan veya blgesel stma iin frndan kan gazlardan s fazlasnn geri kazanm, geleneksel buhar evrim sreci ile elektrik enerjisi kojenerasyonu ve ayrca iletmede ORC ilemi ile ilgili rnek tesisler ve daha fazla bilgi Blm 1.4.2.4 ve Blm 4.2.3te bulunabilir.

1.2.6
1.2.6.1

imento tme ve depolama

Klinker depolama

Klinker ve dier imento bileenleri silolarda veya kapal hangarlarda depolanr. Daha byk stoklar toz oluumuna kar gerekli nlemler alnmak kaydyla ak havada depolanabilir. En yaygn klinker depolama sistemleri aada belirtilmitir: Yerekimi etkisiyle boaltmal uzunlamasna depolar (snrl mrl stoklar) Yerekimi etkisiyle boaltmal dairesel depolar (snrl mrl stoklar) klinker depolama silolar (uzun mrl stoklar; klinker silodan kartlrken silonun baz seviyelerinde zemin titreimi sorunlar oluabilir) klinker depolama kubbeleri (snrl mrl stoklar). imento tme

1.2.6.2

Portland imentosu, imento klinkeri ile al ve anhidrit gibi slfatlar birlikte tmek suretiyle retilir. Katkl imentolarda (kompozit imentolar) granl haline getirilmi yksek frn crufu, uucu kl, doal veya sentetik puzolan, kireta veya inert (etkisiz) dolgu maddeleri gibi baka bileenler de bulunur. Bunlar klinker ile birlikte tlr veya ayr olarak kurutulup tlmeleri gerekebilir (tme tesisleri ile klinker retim tesisleri ayr yerlerde olabilir). Belirli bir retim sahasnda seilen imento tme prosesinin ve tesis kavramnn tr retilecek imentonun trne baldr. retilen imento trnde yer alan bileenlerin tlebilirlii, nem oran ve andrc davran zel nem arz eder. Deirmenlerin ou kapal devre almak suretiyle imentoyu tlen malzemeden gerekli incelikte ayrabilir ve kaba taneli malzemeyi deirmene geri gnderebilir. Beyaz imento retimi iin nihai tmenin ve yksek saflkta olan uygun al trnn seimi en nemli admlardan biridir. nceliin arttrlmas ve tme sresinin azaltlmas iin uygun bir tme
39

kolaylatrc (en fazla %1) kullanlr ve bunun sonucunda beyazlk %5-7 orannda artar. Ayrca beyaz mermer veya kuvars cam, saf silika jel, mika veya talk, kaolin (veya metakaolin) veya eser miktarda TiO2 ieren tozlar gibi mikro dolgu maddeleri nispeten kk miktarlarda kullanlabilir, [119, Sobolev, 2001]. 1.2.6.2.1 Deirmene beslenen malzemenin llmesi ve oranlanmas

Deirmene beslenen malzeme bileenlerinin arlk cinsinden llmesi ve oranlanmasnn doru ve gvenilir olmas tme sisteminin yksek enerji verimlilii asndan ok nemlidir. Deirmenlere beslenen malzemenin lm ve oranlanmas iin kullanlan balca ekipman tartl besleme banddr. 1.2.6.2.2 imentonun tlmesi

Piyasada talep edilen imento trlerinin eitlilii nedeniyle nde gelen sistemler dinamik hava seperatr ile donatlm en yeni tme sistemleridir. Yaygn olarak kullanlan son tme sistemleri aada belirtilmitir: kapal devre tp deirmenler (kuru veya n kurumaya tabi tutulmu olmad takdirde snrl miktarda mineral ilavesi yaplabilir) dikey valsli deirmenler (kurutma kapasitesi nedeniyle yksek oranda mineral ilave etmeye ok uygundur, ilave edilen minerallerin ayr olarak tlmesi iin ok uygundur) valsli presler (kuru veya n kurumaya tabi tutulmu olmad takdirde snrl miktarda mineral ilavesi yaplabilir).

Kullanlan dier son tme sistemleri aada belirtilmitir: ak devrede boaltma kl tp deirmen mekanik hava separatr veya eski nesil siklonlu hava separatr olan kapal devrede boaltma kl tp deirmen yatay valsli deirmenler.

Bilyal deirmenlerin ( tp deirmenin bir tr ) tp aplar azami 6 m, uzunluklar ise azami 20 mdir. Arzu edilen tme inceliine bal olarak farkl boyutlarda elik bilyalar kullanlr. Dengeli iletme koullarnda bu tr deirmenin iletimi nispeten kolaydr ve yksek iletme gvenilirlii ve kullanlabilirlii vardr. Belirli bir nem ieriine sahip olan mineral katklar, deirmene scak gaz vermek ve tme ileminden elde edilen sy kullanmak suretiyle belli bir lde kurutulabilir. Ancak, dier tr deirmenler ile karlatrldnda bilyal deirmenlerin enerji tketimi daha yksektir ve enerji verimliliinde son sray almaktadrlar. Dikey valsli deirmenlerin alma prensibi, mafsall kollar ile desteklenen ve bir yatay tme tablas veya tme ana zerinde hareket eden iki ila drt adet tme valsinin hareketine dayaldr. Dikey valsli deirmenler, deirmene beslenen malzemenin greceli olarak yksek nem ierii ile ba edebildikleri iin zellikle imento ham maddelerinin veya crufunun e zamanl tlmesi veya kurutulmas iin uygundur. Malzemenin deirmenin iinden geme sresi, rnein imento crufu tlmesinde olduu gibi, imento klinkerinin n hidrasyonunu engelleyecek kadar ksadr. Yksek basnl ift valsli deirmen nispeten daha yksek derecede bakm gereklidir.Yksek basnl ift valsli deirmenler ou kez bilyeli deirmenlerle birlikte kullanlr. imento tlmesinde son zamanlarda kaydedilen bir gelime ise yatay valsli deirmendir. Bu deirmen, hidrodinamik veya hidrostatik yataklarla desteklenen ksa bir yatay hazneden oluur. Hazne bir dili ember vastasyla dndrlr. Haznenin iinde serbest bir ekilde dnebilen ve hidrolik

40

olarak hazneye preslenebilen yatay bir vals vardr. tlecek olan malzeme haznenin iine bir utan veya her iki utan beslenir ve daha sonra vals ile hazne arasndan birka defa gei yapar. Deirmenden kan tlm malzeme seperatre tanr ve standart ebattan byk paralar deirmene geri gnderilir. tme teknii rneklerinin temel zelliklerine dayal olarak karlatrlmas Blm 1.3.3.2de yer alan Tablo 1.19da gsterilmitir. 1.2.6.2.3 lave edilen minerallerin tlmesi

lave edilen mineraller genelde klinker ve al ile birlikte tlr. Bunlarn ayr olarak tlmesi iin alnacak karar temel olarak aada belirtilen faktrlere baldr: nihai rnde ve bir btn olarak imento retiminde kullanlan mineral katk maddelerinin yzdesi ayr bir deirmen sisteminin mevcut olup olmad klinker ile mineral katk maddelerinin tlebilirliinde nemli bir farkn bulunup bulunmad mineral katk maddelerinin nem ierii.

Mineral katk maddelerinin nceden kurutulmas gerekli grld takdirde, frn egzoz gazlarn ve/veya soutucunun egzoz havasn veya bamsz bir scak gaz kaynan kullanan kurutma sistemleri kullanlabilir. Birlikte tme sistemleri Hammaddelerin kuru/yar-kuru olarak tlmesi iin belirtilmi olan tme sistemlerinin tm mineral katk maddelerinin klinker ve al ile birlikte tlmesi iin kullanlabilir. Ancak szkonusu sistemlerin ou, scak gaz kayna kullanld takdirde besleme karmnn nem ieriinin azami %2 veya %4 olmas gerektii eklinde snrlamalar getirir. Nem ierii daha yksek olduu takdirde sistemler mineral katk maddelerinin bir kurutucuda n kurutmaya tabi tutulmalarn gerekli klar. Bunun istisnas ise, nem ierii azami %20 olan malzemeleri ileyebilen ancak gene de scak gaz kaynana ihtiya duyan dikey vals sistemidir. Ayr tme Hammaddelerin kuru/yar-kuru olarak tlmesi iin kullanlan sistemler mineral katk maddelerinin ayr olarak tlmesi iin kullanlabilir. Ancak, katk karmlarnn nem ierikleri ile ilgili hususlar bu sistemler iin de geerlidir ve n kurutma gerekli grlebilir. 1.2.6.2.4 Tane bykl dalmna gre ayrm

imento tme sisteminden kan rnn partikl boyutu dalmnn imentonun kalitesi zerinde ok byk nemi vardr. Bu parametrelerin zellikleri seperatr ayarlamak suretiyle elde edilir. En yeni rotorlu kafes tr seperatrlerin daha nceki tasarmlara nazaran eitli stnlkleri vardr, bunlar: sistem tarafndan daha dk zgl enerji tketilmesi (daha az ar tme) sistemin i yapma yeteneinin (verimlilik) artmas rn soutma imkan rn inceliinde ayarlamalar yapma konusunda daha fazla esneklik partikl boyutu dalmnn daha iyi kontrol edilmesi, daha iyi rn homojenlii.

41

1.2.6.2.5

Kromatlarn-kromun (VI) azaltlmas

imento doal hammaddelerden retilmi olduundan, krom ierii koullara bal olarak nemli lde deiebilir, ancak krom ieriinin olmas kanlmazdr. Portland imentoda bulunan kromun ana kaynaklar kireta, kum ve zellikle kil gibi doal hammaddelerdir. Yaktlar (konvansiyonel (fosil) ve atk) ikincil kaynaklar iinde yer alr. Dolaysyla, yerkabuunun kimyasal bileimindeki doal farkllklarn sonucu olarak krom ierii nemli lde deiiklik gsterebilir. Mevcut kromun bir ksm alt deerlikli krom (krom (VI)) olarak adlandrlan suda znebilir ekildedir. 2003 ylnda Sal Ulusal Enstits tarafndan. inaat sanayisindeki iilerde imentodaki krom (VI) ierii ile ilgili alerjik dermatit oluumu konusunda bir epidemiyolojik deerlendirme yaplmtr. Bu deerlendirmede mamul imentoda bulunan kromun ana kaynaklar hammaddeler, frnda bulunan refrakter tulalar ve krom tme ortamdr. Bu kaynaklarn yapaca greceli katklar, hammaddelerin krom ieriine ve retim koullarna bal olarak deiebilir. Klinkerin %17-28 krom ieren toplarla tlmesi konusunda yaplan bir almada imentoda bulunan alt deerlikli krom, orijinal klinkerin iinde bulunana nazaran iki mislinden daha fazla artmtr. denilmektedir Krom (VI), suda zld zaman korumasz deriye nfuz edebilir. Bu suda eriyebilen krom (VI) imento egzamas olarak da anlan alerjik dermatite neden olabilir. imento egzamas, su ile karan imentonun alkali yapsnn neden olduu tahri edici dermatit olarak adlandrlan baka bir dermatit trn de kapsar. Kromatlar ile ilgili AB Direktifi (2003/53/EC), % 0,0002den (2 ppm) fazla znebilir krom (VI) ieren imentonun pazarlanmasn ve kullanmn snrlandrmtr. Genel olarak imento sanayinde, ana kaynaklar hammaddeler olduu iin giri aamasnda imentodaki kromat miktarn azaltmak mmkn deildir. Bu nedenle 2007 ylnda imentoda bulunan suda znebilen kromu (VI) azaltmak iin kullanlan tek yol nihai rnlere bir indirgeyici madde ilave edilmesidir. Avrupa'da kullanlan ana indirgeyici maddeler demir slfat ve kalay slfattr.[86, EURITS, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006], [111, Avrupa Birlii, 2003]. 1.2.6.3 imentonun depolanmas

imentonun depolama silolarna tanmas iin hem pnmatik hem de mekanik tayc sistemler kullanlabilir. Normal olarak mekanik sistemlerin yatrm maliyeti daha byktr, pnmatik tamaya kyasla iletme maliyeti ok daha dktr. Zincirli koval elevatr ile kombine edilmi hava kaydrmal veya helezon/zincirli tayclar en yaygn olarak kullanlan tayc sistemidir. Farkl imentolar silolarda ayr ayr depolanr. Genelde imentolarn depolanmas iin eitli silolar gereklidir. Ancak yeni silo tasarmlar birden fazla imento eidinin ayn silo ierisinde depolanmasn mmkn klmaktadr. imento depolamas iin kullanlan silo konfigrasyonlar aada belirtilmitir: boaltma hunisi olan tek hcreli silolar merkezi konili tek hcreli silolar ok hcreli silolar merkezi konili kubbe silolar

Bu silolardan imento boaltma ilemini balatmak ve srdrmek iin silonun alt tarafnda bulunan havalandrma yastklar vastasyla basnl hava kullanlr.

1.2.7

Ambalajlama ve sevkiyat

imento silolardan dkme olarak dorudan karayolu, demiryolu veya deniz tankerlerine veya torba ambalajlama istasyonuna gnderilir.
42

1.3

Mevcut tketim ve emisyon seviyeleri

Bu belgede baka trl belirtilmedii takdirde, imento sanayi ile ilgili bu blmde, baca gazlarnn hacimsel debilerinin ve konsantrasyonlarnn lmlerine ilikin standart koullarn Terimler Szlnde de belirtilmi olan aadaki tanmlar ile ilgili olduu gznnde tutulmaldr: m3/h mg/Nm3 hacimsel debi: bu belgede baka trl belirtilmedii takdirde, hacimsel %10 hacim oksijen ve standart hal anlamna gelir konsantrasyon: bu belgede baka trl belirtilmedii takdirde, gaz halindeki maddelerin veya madde karmlarnn konsantrasyonlar, %10 hacim oksijen ve standart halde olan kuru baca gaz anlamna gelir 273 K scaklk, 1013 hPa basn ve kuru gaz anlamna gelir

standart hal

Buna ek olarak, ateleme prosesindeki fiili oksijen seviyesi % 10dan ok daha dk rnein %3 olmasna ramen, emisyon aralklarnn %10 referans oksijen seviyesi anlamna geldii gznnde tutulmaldr. Emisyon konsantrasyonunu hesaplamak iin kullanlan hesaplama forml aada gsterilmitir: ER = 21 OR 21 - OM
*

EM

Er (mg/Nm3): referans oksijen seviyesi OR ile ilgili emisyon konsantrasyonu OR (% hacim): referans oksijen seviyesi EM (mg/Nm3): llm oksijen seviyesi OM ile ilgili emisyon konsantrasyonu OM (% hacim): llm oksijen seviyesi zleme ile ilgili ilave yararl bilgiler zleme Genel lkeleri Referans Dokmannda (MON) [151, Avrupa Komisyonu, 2003] bulunabilir. imento retimi ile ilgili temel evresel konular havaya yaplan emisyonlar ve enerji kullanmdr. Atksu dearj genellikle yzey aknts ve soutma suyu ile snrldr ve su kirliliine nemli bir katkda bulunmaz. Yaktlarn depolanmas ve tanmas toprak ve yeralt sular iin potansiyel bir kirlilik kaynadr. Bir ktle dengesinin amac, ktlenin korunumu kanununu dikkate almak suretiyle sisteme giren ve kan ktle bileenlerini deerlendirmektir. Tm ktle dengesi elerinin deerlendirilebilmesi iin hammadde ve yakt bileimleri, gaz akmlar, atmosferik veriler ve benzeri proses verileri hakknda nceden bilgi sahibi olmak gereklidir. Bir farin deirmeni, n stc, frn ve soutucudan oluan sisteme sahip bir imento tesisinde aada belirtilen girdi ve kt aklar nemlidir: girdi aklar: hammaddeler (konvansiyonel ve/veya atk) enerji (Yaktlar (fosil ve/veya atk ve/veya biyoktle), elektrik enerjisi) su (yakt nemi, hammadde nemi, hava nemi ve farin deirmeninde su enjeksiyonu dahil) hava (birincil hava, nakil havas, soutma havas ve kaak hava) yardmc maddeler (mineral katklar, ambalaj malzemesi) kt aklar: klinker proses kayplar/at (filtre tozlar) havaya yaplan emisyonlar (rnein. toz, NOX, SOX; ayrca ekil 1.19 ktle dengesine baknz) suya yaplan emisyonlar (nadir durumlarda)

43

Girdi verileri aada belirtilmitir: Kuru proses; be kademeli n stc, n kalsinatr, zgaral soutucu, dikey farin deirmeni yakt: % 100 petrokok s tketimi: 3300 kJ/kg klinker petrokok (net) kalorifik deeri (NCV): 33500 kJ/kg yakt Frn besleme: 1.66 kg/kg klinker; standart frn besleme kimyasal bileimi hammadde faktr: 1.52 kg/kg klinker ve % 5 nem hava nemi: % 1 farin deirmeni: o kaak hava: % 30 o su enjeksiyonu: % 0.5 frn beslemesi klinker/imento faktr: 0.8.

Kuru proses ve yakt olarak petrokok kullanmak suretiyle 1 kg imento retimi iin ktle dengesi ekil 1.19da gsterilmitir.

ekil 1.19: Kuru proses kullanmak suretiyle 1 kg imento retimi iin ktle dengesi [103, CEMBUREAU, 2006]

1.3.1

Su tketimi

Su retim prosesi esnasnda eitli aamalarda kullanlr. Baz durumlarda, su, hammadde hazrlama, klinker piirme ve gazlarn soutulmas gibi soutma ilemlerinde ve imento harc retimi iin uygulanan teknolojik proseslerde kullanlr. Yar-kuru proseslerde su, kuru farinin pelet haline getirilmesi iin kullanlr. Ya proses kullanan tesislerde frna beslenen imento harcnn hazrlanmas iin daha ok su kullanlmakta (retilen imentonun beher tonunda) olup, genel olarak ton bana 100600 litre su tketimi rapor edilmitir. Ayrca, zel uygulamalarda su klinkeri soutmak iin kullanlmakta olup yaklak 5 m3/saat su tketimi rapor edilmitir. ou durumda, tketilen su ime suyu deildir [45, Schorcht, 2006], [75, Estonya, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006], [120, spanya, 2007]

44

1.3.2

Hammadde tketimi

imento retimi yksek hacimli bir prosestir. Tablo 1.15te yer alan rakamlar, Avrupa Birliinde imento retimi iin kullanlan hammaddelerin genel ortalama tketimlerini gstermektedir. Son stunda yer alan rakamlar, gnde 3000 ton veya ylda 1 milyon ton klinker reten bir fabrikaya ait olup, bu miktar, Avrupa imentosunun ierdii ortalama klinker miktar baz alnarak yaplan hesaplama sonucunda ylda 1.23 milyon ton imento retimine denk gelmektedir. Malzemeler (kuru bazda) Beher ton Beher ton Yllk Mt/ /klinker /imento klinker Kireta, kil, ist, marn, 1.57 t 1.27 t 1568000t dierleri Al, anhidrit 0.05 t 61000t Mineral katk maddeleri 0.141 t 172000t Tablo 1.15: imento retiminde hammadde tketimi [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm] 1.3.2.1 Atklarn hammadde olarak tketimi

Atklarn klinker piirme prosesinde hammadde olarak kullanm, bunlarn nispeten byk miktarlardaki hammaddelerin yerini almasn salayabilir.(ayrca Blm 1.2.4 baknz). Klinker retiminde hammadde olarak kullanlan atklarn miktarlar 2001 ylndan bu yana iki misliden fazla artmtr. 2004 ylnda klinker retiminde kullanlan atk hammaddeler, imento sektrnn yaklak 14 milyon ton konvansiyonel hammaddeyi dorudan tasarruf etmesini salam olup, bu rakam ihtiya duyulan doal hammaddelerin yaklak % 6,5luk blmne eittir. Ancak, bu atk hammaddeler klinker piirme prosesi iin gerekli olan zellikleri, kimyasal elementleri ve bileenleri iermek ve karlamak zorundadr. Bu atk malzemelerin srecin emisyon davran ve emisyonlar zerinde etkileri olabilir. Emisyonlar zerindeki etkileri Blm 1.3.4.13te aklanmtr. 2003 ve 2004 yllarnda AB-27de imento retiminde hammadde olarak kullanlan ve kimyasal elementleri ile nitelendirilen atklarn tketim listesi Tablo 1.16da verilmitir. AB-27nin 20 lkesindeki kullanm oranlar Tablo 1.20de gsterilmitir.
Hammadde olarak kullanlan atklar 2003 miktarlar stenen (birincil) Atk kollar rnekleri (milyon ton) kimyasal elementler Si Kumlamadan kan dkm kumu 1.52 Endstriyel kire Ca kire amurlar 2.20 Karpit amuru me suyu artma amuru Pirit crufu 3.29 Fe Sentetik hematit Krmz amur Al 0.71 Uucu kl Si-Al-Ca-Fe 3.37 cruflar Konkasr tozlar Toprak 0.45 S grubu Sanayi yan rn al F grubu CaF2 Filtre amuru Dierleri 1.56 Toplam 13.10 2004 miktarlar (milyon ton) 1.50 2.44 3.37 0.69 3.78 0.50

1.71 13.89

Tablo 1.16:

2003 ve 2004 yllarnda AB-27de imento retiminde hammadde olarak kullanlan ve kimyasal elementleri ile nitelendirilen atklar [74, CEMBUREAU, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006]
45

ekil 1.20 AB-27nin 20 lkesinde hammadde olarak kullanlan atklar [74, CEMBUREAU, 2006] imento tmek iin hammadde olarak kullanlan atklarn tketimi artmtr. Bir rnek olarak, bitml ist uucu kl kullanmnn 2000 ylndan 2005 ylna kadar ikiye katlanarak 100 kt/yl seviyesine ulam olduu rapor edilmitir [75, Estonya, 2006]].

1.3.3

Enerji kullanm

imento sanayi, kullanlan prosese bal olarak, yksek enerji tketen bir sanayidir. imento retiminde kullanlan enerjinin iki ana tr yakt ve elektrik kullanmdr. Enerji verimlilii (termal ve elektrik) ekonomik ve teknolojik ihtiyalar tarafndan ynlendirilen tm i kararlarnn bir paras olarak uzun yllar boyunca Avrupa imento endstrisi iin bir ncelik olmutur [103, CEMBUREAU, 2006]. 1.3.3.1 Termal enerji ihtiyac

imento klinkeri retimi iin teorik termal (yakt) enerji talebi, klinker piirme prosesinin (1700 ila 1800 MJ/ton klinker) kimyasal/ mineralojik reaksiyonlar iin gerekli olan enerji miktar ve zellikle Tablo 1.17de verilen rneklerde belirtildii gibi hammaddenin nem ieriine bal olarak hammaddenin kurutulmas ve n stlmas iin gerekli olan termal enerji miktar ile belirlenir. Modern n stcl frnlarda siklonlarn says hammaddenin kimyasal bileimi ile snrlandrlabilir. zellik Siklon kademelerinin says Kurutma iin gerekli entalpi Birim Hammadde nem oran (% w/w) 3 6 9 12 6 5 4 3 MJ/t klinker 150 290 440 599

Tablo 1.17: Farin kurutulmas iin gerekli termal enerji rnekleri [137, Klein/Hoenig, 2006]

46

Farkl frn sistemleri ve frn boyutlar iin gerekli olan fiili termal (yakt) enerji talebi ile zel imento retimi iin kullanlan yakt enerjisi Tablo 1.18 gsterilen aralklar iindedir. Uygulamadan elde edilen deneyim, kuru proses kullanan, ok kademeli siklonlu n stclar ve prekalsinasyon frnlar olan tesislerin enerji tketiminin yaklak 3000 MJ/ton klinkerle baladn ve 3800 MJ/ton klinkerin zerine kabildiini (yllk ortalama olarak) gstermektedir. Bu aralktaki deiiklikler, sistemlerin kapatlmas ve yeniden balatlmas ile rnein deiik hammadde zellikleri gibi nedenlerden kaynaklanmaktadr. Hammadde nem orannn siklon n stcl frnlarn termal enerji talebi zerindeki tahmini etkisi Tablo 1.17de verilmitir zgl Termal enerji talebi (MJ/ton klinker) 3000 - <4000 3100-4200 3300 - 5400 5000e kadar 5000 6400 3100-6500 ve st Proses Kuru proses, ok kademeli ( ila alt kademeli) siklonlu n stclar ve n kalsinasyon frnlar iin Kuru proses, siklon n stcl dner frnlar iin yar-kuru/ yar-ya prosesler (Lepol frn) iin Kuru proses uzun frnlar iin Ya proses uzun frnlar iin aft frnlar iin ve zel imentolarn retimi iin

Tablo 1.18: AB-27de imento retiminde yakt enerjisi kullanm [75, Estonya, 2006], [76, Almanya, 2006], [84, CEMBUREAU, 2006], [92, Avusturya, 2006], [120, spanya, 2007], [168, TWG CLM 2007], AB-27 imento sanayiinde 2004 ylndaki yakt enerjisi kullanm, kullanlan farkl prosesler (kuru, yar-kuru/yar-ya veya ya) ve yaktlar (fosil ve / veya atk) arasnda hibir ayrm yaplmakszn ekil 1.21de gsterilmitir. AB-27 iinde yaklak 30 imento fabrikas, rnein beyaz imento gibi zel imento retimi iin 5000 MJ / tondan fazla klinker ile yksek oranda yakt enerjisi tketicisi konumundadr (Tablo 1.18e de baknz). Beyaz imento retimi ile ilgili enerji tketimi, klinkerin dier trlerinin (gri klinker) retimi ile karlatrldnda, bu tr beyaz klinkerin retimi iin gerekli olan yksek scaklktan etkilenir [75, Estonya, 2006], [84, CEMBUREAU, 2006], [120, spanya, 2007]

ekil 1.21: AB-25 imento sanayiinde 2004 ylnda kullanlan yakt enerjisi [84, CEMBUREAU, 2006]

47

Aada belirtilenler gibi deiik parametreler zgl enerji tketimini etkileyebilir [92, Avusturya, 2006]: Tesisin ebad ve tasarm o ila alt siklon kademesi o kalsinatr o tersiyer hava o deirmenin bileik almas o Frnn uzunluk-ap oran o Klinker soutucusunun tr frnn i yapma kapasitesi hammaddelerin ve yaktlarn nem ierii piirilebilirlik gibi hammadde zellikleri yaktlarn zgl kalorifik deeri klinkerin tr frna beslenen malzemelerin ve yaktlarn homojenizasyonu ve hassas lm Alev soutma dahil olmak zere proses kontrolunun optimizasyonu baypas oran.

Kullanlan yakt karmn deitirirken, yaktlarn trne (konvansiyonel veya atk yakt), rnein nem ierii, reaktivite veya irilik gibi parametrelerine ve kullanlan yaktlarn kalorifik deerine bal olarak klinkerin ton bana spesifik enerji tketimi eitli nedenlerle deiebilir. Enerji tketimi zerindeki nemli etkilerden birinin nedeni, ou zaman frn sisteminin dnda ve hatta imento tesisinin dnda ksmen veya tamamen kurutulan kmr veya linyit gibi fosil yaktlarn hazrlanmasdr. rnein, linyit % 50nin zerinde nem ierecek ekilde kartlr ve imento tesisine gnderilmeden nce kurutulmas gerekir. Kurutulmu yaktlar daha yksek nem ierii olan yaktlarla deitirildiinde klinkerin frn sisteminde ton bana enerji tketimi artabilir ancak bu art, fosil yaktlarn kurutularak nakledilmesinden kanmak suretiyle tasarruf edilen enerji tarafndan global olarak telafi edilir. Yaktn nemi hususunda prosesin verimlilii, yakt prosesten elde edilen atk sy kullanarak kurutma veya nem ieriini yok etmek iin daha fazla enerji gerektirecek ekilde frnn iinde etkin bir biimde kurutma gibi uygulanan kurutma trne bal olarak deiir. Baz yaktlar ksmen hammadde olarak kullanlan mineraller ierebilir. Bu mineraller frn sisteminde kurutulur ve bu durum klinkerin ton bana zgl enerji tketimini arttrabilir. Ayrca, atk yaktlarn yksek ikame oran ile birlikte rnein bu atk yaktlarn daha dk kalorifik deerleri, yksek nem ierikleri, tesisin tasarm gibi deiik parametreler, Avusturya ve ngiltereden verilen rnekler gibi (Blm 1.3.3.3 baknz) daha fazla enerji kullanmna yol aabilir. Tesislerin uygun olduu ve zellikle baz atk yakt trlerinin beraber yaklmas iin zel olarak tasarland durumlarda bile termal enerji tketimi 3120 - 3400 MJ/t klinker aralnda olabilir. Avusturya imento tesisleri olduka nemli plastiin varlnda nemli lde dk kalorifik deerle 3400 MJ/t klinkerin elde edildii 48 saatlik bir deneme testinin sonularn rapor etmilerdir. Ayrca ngilterede be kademeli bir n kalsinasyon frn iin 3473 kJ / kg enerji tketimi rapor edilmitir. Ancak, iyiletirmeler iin potansiyeller belirtilmitir [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [92, Avusturya, 2006], [163, Castle Cement ngiltere, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [171, A TEC, 2007].

48

1.3.3.2

Elektrik enerjisi ihtiyac

En ok elektrik kullananlar deirmenler (son tme ve hammadde tme) ve egzoz fanlar (frn/farin deirmeni ve imento deirmeni) olup, her ikisi birlikte toplam elektrik enerjisinin % 80den fazlasn tketirler. Enerji maliyetleri- yakt ve elektrik eklinde- ortalama olarak bir ton imentonun retilmesi ile ilgili toplam retim maliyetinin %40n temsil eder. Elektrik enerjisi toplam enerji gereksiniminin %20ye kadar olan blmn temsil eder. Elektrik enerji ihtiyac 90 ila 150 kWh/ton imento arasnda deiir. 2004 ve 2006 yllar arasnda elektrik maliyetlerinin toplam imento retim maliyetleri iindeki pay %14ten %25e ykselmitir. Ya proses, yar ya veya kuru prosese nazaran daha fazla enerji tketir [20, Rother, 1996 Ocak,], [84, CEMBUREAU, 2006]. Elektrik kullanm tme gereksinimi yoluyla rnlerin zellikleri tarafndan belirlenir. Baz durumlarda, eski hammadde deirmenlerini yenileri ile deitirmek suretiyle elektrik kullanm asgariye indirilmitir. Farkl tme teknikleri ile enerji tketimi arasndaki ilikinin genel grnm Tablo 1.19da verilmitir. Bir deirmeni baka bir tme cihaz ile deitirmenin her zaman mmkn olmad unutulmamaldr. Ayrca, en uygun tme teknii konusunda yaplacak bir deerlendirme srasnda ekonomik ynlerin her zaman gznne alnmas gerektiini de belirtmek gerekir. tme prosesi Bilyal Deirmen Gutbett valsli deirmen Dikey valsli deirmen 1) Kalsifikatrde kurutma Enerji Tketimi 100% % 65 ila 50 % 75 ila 70 Bakm htiyalar Az Az ila ok Ortalama Kurutma kapasitesi Ortalama Dk1) Yksek Daha ince tmeye uygunluk yi Orta Orta

Tablo 1.19: Temel zelliklerine dayal olarak tme tekniklerinin karlatrlmas [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya, 2006] 1.3.3.3 Atk yaktlarn tketimi

Gerekli enerji ihtiyacn karlamak iin konvansiyonel yaktlar ile birlikte atk yaktlar da kullanlm ve atk yaktlarn tketimi son yllarda srekli olarak artmtr. Avrupa'da 2004 ylnda imento frnlarnda 6.1 milyon ton farkl trde atk, yakt olarak kullanlmtr. Bu atklarn yaklak bir milyon tonu tehlikeli atktr. AB-23+ lkelerinde (baknz; Terimler Szl), geleneksel yaktlarn yerine atk yaktlarn ikame edilmesi hzl bir ekilde artarak 1990 ylnda yaklak %3ten 2007 ylnda yaklak % 17ye ulam olup, bu durum yaklak 4 milyon ton kmr tasarrufuna eittir [74, CEMBUREAU, 2006]. Ancak, bu ikame oranlarn arttrmak iin benzer frsatlara sahip ye lkeler arasnda byk farkllklar gzlenmektedir. 2007 ylnda bireysel tesisler %80in zerinde ikame oranlarna ulamtr. rnein drt kademeli, iki hatl n stcs ve planet soutucusu olan bir dner frndan oluan bir kuru proses frn sisteminde enerji tketiminin % 100 atk yaktlar tarafndan karlanabilir. Bunun bir rnei Blm 4.2.2.1 'de verilmitir.

Bu atklarn kalorifik deerlerinin 3 ila 40 MJ / kg arasnda ok byk farkllklar gsterdikleri hatrda tutulmaldr. Konvansiyonel yaktlarn kalorifik deerlerinin (ortalama, net) rnein tipik kmr iin 26 -30 MJ/kg, tipik fuel oil iin 40 - 42 MJ/kg olduu, kat atklarn kalorifik deerlerinin 8.5 MJ/kg olabilecei ve plastik malzemelerin kalorifik deerlerinin 40 MJ/kga ulalabilecei literatrde belirtilmitir [143, Williams, 2005]. Yeterli kalorifik deerleri olan atk yaktlar fosil yaktlarn yerini almak suretiyle fosil yakt tasarrufu salar. Ancak, frnlar atklar yakmaya uygun olmal ve koullar yksek enerji verimliliine katkda bulunabilmek amacyla (baknz Blm 1.3.3.1 ve 1.4.2.1.3) optimize edilmelidir. Farkl atk maddelerin tipik kalorifik deerlerinin rnekleri Tablo 1.20de gsterilmitir.
49

Atk yakt trlerinin rnekleri (tehlikeli ve tehlikesiz) Odun Kat, karton Tekstil Plastik lenmi fraksiyonlar (rnein; RDF) Kauuk/lastikler Endstriyel amur Kentsel kanalizasyon amuru Hayvan atklar, kat yalar Kmr/karbon at Zirai atklar Kat atklar (emprenye edilmi tala) Solventler ve ilgili atklar Sv yalar ve yal atklar Bitml ist bazl yakt karmlar (% 85 - 90 % bitml ist) Kanalizasyon amuru (nem ierii > % 10) Kanalizasyon amuru (nem ierii <% 10 ila 0)

Kalorifik deer rnekleri (MJ/kg) yaklak 16 3-16 40a kadar 17-40 14-25 yaklak 26 8-14 12-16 14-18, 27-32 14-21.5 20-30 14-28 20 - 36 25-36 9.5 3-8 8-13

AB-27de yakt olarak kullanlan deiik tr atklarn kalori deerlerinin rnekleri [75, Estonya, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [180, Mauschitz, 2004] Aada ngiltere ve Avusturya'dan verilen rneklerde gsterildii gibi, yllk ortalama zgl termal enerji ihtiyacnn farkl parametrelere bal olarak (baknz Blm 1.4.2.1.3) artabilecei hatrda tutulmaldr. ngilteredeki rnek tesislerde kullanlan ve rnein kentsel, ticari ve/veya endstriyel atklardan elde edilen atk yaktlarn kalorifik deeri (net) 15 ila 23 MJ/kg arasnda deimektedir. Ancak bir tesiste kullanlan toplam yakt iin 30000 ton kmre eit olan %25 termal ikame oran rapor edilmitir. Atk yaktlar daha dk kalorifik deere sahip olduklarndan gerekli olan atk yakt miktar 44.118 tondur. [153, Castle Cement ngiltere, 2007], [154, CEMEX ngiltere, 2006]. Baka bir rnek 100.000 ton kmrn yerine 125.000 ton atk yakt kullanlmas gerektiini gstermektedir. Bu % 20 orannda daha fazla atk yakt kullanlmas anlamna gelir [81, Castle Cement ngiltere, 2006]. Avusturya'da 1997 ve 2004 yllar arasnda fosil yaktlarn kullanm srekli olarak azalm, bunun yansra 1997 ylnda % 19 olan atk girdisi 2004 ylnda % 47ye ykselmitir. Termal enerji ihtiyac 2000 ylnda nce 3554 MJ / ton klinkerden 3481 MJ / ton klinkere dmtr. Ancak, 2000-2004 yllar arasnda yakt karm nemli oranda deimi (baknz Blm 4.2.2.2, Tablo 4.21) ve kmrde nemli bir azalma olmu (% 44.9dan % 17.6ya) ve ayn zamanda petrokok (% 3.2den %16.0a ) ve plastik gibi atklarn (% 9.1den %17.6ya) ve dier atk yaktlarn (% 2.4ten % 10.2ye) kullanmnda nemli bir art olmutur [92, Avusturya, 2006].

Tablo 1.20:

Ayrca, artlm olan deiik trdeki atklar iin hesaplanan kalorifik deerlerin rnekleri ve atktan elde edilen kalorifik deerlerin hesaplanma rnekleri ile ilgili bilgiler Atk Yakma iin
Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmannda bulunabilir. [57, Avrupa Komisyonu, 2005]. Tehlikeli olmayan atklarn kullanmndaki art tehlikeli atklarn kullanmndaki arttan daha nemlidir. Bu durum toplumsal evrimi (kanalizasyon amurunda, hayvan atklarnda ve ilenmi kentsel atklardaki art,) ve toplumun atk snflandrmas zerinde younlamasndaki art yanstmaktadr. Baz lkelerde belirli zamanlarda %100 daha fazla olan ortalama % 17lik bir termal ikame oran ile klinker piirme prosesinde atklarn yakt ve hammadde olarak kullanmnn yaygn bir uygulama olduu dnlmektedir.6 milyon tonun yaklak % 10u biyoktledir. AB-23+ lkelerinde kullanlan atk yaktlarn ikame oran Tablo 1.22de gsterilmitir [74, CEMBUREAU, 2006], [75, Estonya, 2006], [76, Almanya, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006, [92, Avusturya, 2006], [107, Belika, 2006], [112, ek Cumhuriyeti, 2006].

50

AB-27 imento frnlarnda piirme iin yakt olarak kullanlan deiik tehlikeli ve tehlikeli olmayan atklarn tketimleri Tablo 1.21 ve ekil 1.22 'de gsterilmitir. AB-27 imento frnlarnda atk yaktlarn toplam tketimi 2004 ylnda 2003 ylna nazaran artmtr. [74 CEMBUREAU 2006] Atk yaktlarn trleri Miktarlar- 1000 ton
Atk tr Tehlikeli 0.000 2003 Tehlikeli Olmayan 214.991 Tehlikeli 1.077 2004 Tehlikeli Olmayan 302.138 8.660 464.199 734.296 810.320 197.720 264.489 1285.074 137.013 69.058 305.558 145.465 196.383 212.380 5133.353

Grup No.1) 1

Odun, kat, karton Tekstil 2 0.000 19.301 0.000 Plastik 0.000 354.070 0.000 3 4 RDF 4.992 570.068 1.554 5 Kauuk/lastikle 0.000 699.388 0.000 r 6 Endstriyel 52.080 161.660 49.597 amur 7 Kentsel 0.000 174.801 0.000 kanalizasyon amuru 8 Hayvan atklar, 0.000 1313.094 0.000 kat yalar 9 Kmr/karbon 1.890 137.213 7.489 at Zirai atklar 0.000 73.861 0.000 10 Kat atklar 11 164.931 271.453 149.916 (emprenye edilmi tala) Solventler ve 12 425.410 131.090 517.125 ilgili atklar Sv yalar ve 325.265 181.743 313.489 13 yal atklar Dierleri 14 0.551 199.705 0.000 Toplam 975.119 4502.435 1040.247 1) Her grup eitli EWC listesini kapsamaktadr, baknz Blm 4.2.1, Tablo 4.1

Tablo 1.21:

deiik trde atklarn tketimi

2003 ve 2004 yllarnda AB-27de imento frnlarnda yakt olarak kullanlan

[74, CEMBUREAU, 2006]

51

ekil 1.22:

AB-27de imento frnlarnda yakt olarak kullanlan deiik trde tehlikeli ve tehlikesiz atklarn tketimi [74, CEMBUREAU, 2006]
lke Atk yaktlar iin izin Kullanlan atk yakt verilen kapasiteler (t/yl) miktarlar (t/yl) Is salm yzdesi (%) Tehlikeli atk Ulusal aralk" 1000035000 900002' 3000002' Ulusal Ulusal Ulusal ortalama Ulusal aralk Ulusal ortalama aralk1* " ortalama 9500-39000 30000 30-45 12 58500402000 22000 120000 138930 40000 75000 0-25 0-40 2-20 11 15 15 Tehlikeli olmayan atk Ulusal aralk" 15-50 21-30 0-100 24-35 Ulusal ortalama 35 24 37 32

Avusturya 3' Belika, Hollanda, Lksemburg ek Cumhuriyeti Danimarka, Finlandiya, sve, Norve, rlanda Estonya, Letonya Polonya, Macaristan Fransa Almanya Yunanistan, Portekiz, Romanya Slovenya talya spanya Birleik Krallk

15000380000 125000265000 20000500000

125000

8000 67369 300-113000

27271 37374 56857 9196

13.4-14 0-41.2 0-25 0-3.8

13.7 14 5.2 0.7

16-26.1 0.4-52 762) 0.4-15.6

17.5 14.6 43.6 2

20506

218157" 640-60000

5000-115000 28000 5300-90600 8800-100000 43000 2000-36000 25000 182337 0 - 55960 788400 Not: Rakamlar AB-23+ lkelerinin cevaplarndan derlenmitir 1) Asgari -azami 2) Azami 3) sadece 2004 rakamlar

13100 15500 24086

1.3-21 0-27.8 0-27.6

12 4.8 6

0.9-37 2-25 0-40

11.3 8.5 7.8

Tablo 1.22: AB-23+ lkelerinde imento retimi iin atk yaktlarn ikamesi [168, TWG CLM, 2007], [178, CEMBUREAU, 2008]
52

1.3.4

Havaya yaplan emisyonlar

imento retimi esnasnda hava ve grlt emisyonlar ortaya kmaktadr. Ayrca atklarn kullanm ile ilgili olarak rnein atklarn depolanmas ve tanmas nedeniyle kokular ortaya kabilir (baknz Blm 1.3.8). Bu blmde, rnein hammaddelerin, katk maddelerinin ve atk yaktlar dahil olmak zere yaktlarn depolanmas ve tanmas gibi dier proses admlar da dahil olmak zere imento retim prosesinde hava kirletici emisyonlarn deer aralklar sunulmutur. IPPC Direktifi, emisyon snr deerlerinin tespiti iin uygun olduklar takdirde dikkate alnmas gereken temel hava kirletici maddelerin genel bir belirleyici listesini ierir. Atk kullanm dahil olmak zere imento retimi ile ilgili olanlar aada belirtilmitir: azot oksitleri (NOx) ve dier azot bileikleri kkrt dioksit (SO2) ve dier kkrt bileikleri toz toplam organik bileikler (TOC) uucu organik bileikler (VOC) dahil poliklorlu dibenzo-p-dioksinler ve dibenzofuranlar (PCDDler ve PCDFler) metaller ve bileikleri hidrojen florr (HF) hidrojen klorr (HC1) karbon monoksit (CO).

Listede ad gemeyen karbon dioksitin (CO2) imento retimi ile ilgisi olduu kabul edilmektedir. CO2 emisyonlar ve emisyon ticareti plan ile ilgili genel bilgi Topluluk iinde sera gaz emisyonu ticaretine izin veren bir plan oluturan ve 96/61/EC sayl Konsey Ynergesini tadil eden Avrupa Parlamentosu ve Konseyin 13 Ekim 2003 tarih ve 2003/87/EC sayl Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifinde bulunabilir [99, Avrupa Birlii, 2003]. Ayrca, zellikle NOx azaltm iin rnein SNCR gibi ikincil nlemler/teknikler kullanldnda NH3 emisyonlarnn da ilgili olduu kabul edilebilir. imento retimindeki en nemli emisyonlar frn sisteminden havaya yaplan emisyonlardr. Bunlar hammaddeler ve yaktlarn yanmas ile ilgili fiziko-kimyasal reaksiyonlar sonucunda ortaya kar. Bir imento frnndan kan gazlarnn ana bileenleri yanma havasndan kaynaklanan azot, CaCO3 n kalsinasyonu ve yaktn yanmasndan kaynaklanan CO2, yanma prosesinden ve ham maddelerden kaynaklanan su buhar ile oksijen fazlasdr. Tm frn sistemlerinde kat maddeler scak yanma gazlarna doru ters aknt eklinde hareket eder. Bu ters aknt, bnye iinde sirkle eden bir akkan gmme yatak grevi yapt iin kirleticilerin emisyonlarn etkiler. Yaktn yanmas veya hammaddenin klinkere dntrlmesi sonucu oluan birok bileen, ters aknt eklinde hareket eden hammadde tarafndan absorbveya zerine youana kadar sadece gaz halinde kalr. Malzemenin absorplama kapasitesi fiziko-kimyasal durumuna gre deiir. Bu durum malzemenin frn sistemindeki konumuna baldr. rnein, frn prosesinin kalsinasyon aamasndan kan malzeme yksek oranda kalsiyum oksit ierir ve bu nedenle HCI, HF ve SO2 gibi asit trlerini absorp etme kapasitesi yksektir. Faal olan frnlarn emisyon verileri Tablo 1.23te verilmitir. Frnlarn iinde altklar emisyon aralklar arlkl olarak ham maddelerin zelliklerine, yaktlara, tesisin yana, tasarmna ve ayrca izin makam tarafndan belirlenen gereksinimlere baldr. rnein, ateleme / kalsinasyon srasnda yabanc maddelerin konsantrasyonu ve kiretann davran emisyonlar etkileyebilir, rnein, hammaddenin ierdii kkrt miktarndaki deiikliin egzoz gaz kkrt emisyonlar aral zerinde nemli bir rol ve etkisi vardr.

53

Avrupa imento frnlarndan rapor edilen emisyonlar1) Kirletici mg/Nm3 kg/ton klinker ton/yl NOx (NO2 eklinde) 145-2040 0.33-4.67 334-4670 SO2 4837ye kadar2) 11.12ye kadar 11125e kadar Toz 0.27-2273) 0.00062-0.5221 0.62 - 522 4) CO 200 - 2000 0.46-4.6 460-11500 CO2 yaklak 672 g/imento 1.5456 milyon TOC/VOC 1-60 0.0023-0.138 2.17-267 HF 0.009- 1.0 0.021-2.3 g/t 0.21 -23.0 HCL 0.02 - 20.0 0.046 - 46 g/t 0.046 - 46 PCDD/F 0.000012-0.27 ng 10.0276 - 627 ng/t 0.0000276-0.627 g/yl 3 TEQ/Nm Metaller7) Hg 0 - 0.036) 0-69 mg/t 0-1311 kg/yl (Cd, Tl) 0-0.68 0- 1564 mg/t 0- 1564 kg/yl (As, Sb, Pb, Cr, 0-4.0 0 - 9200 mg/t 0 - 9200 kg/yl Co, Cu, Mn, Ni, V) 1) Toplu rakamlarda 2300 m3/ton klinker ve ylda bir milyon ton klinker baz alnmtr. Emisyon aralklar yllk ortalamalar ve eitli lm tekniklerine dayal temel gsterge niteliindeki deerlerdir. Referans O2 ierii normal olarak % 10dur 2) 253 adet dner frnn temiz gaznda yaplan SO2 lm deerleridir. 11 lm lein zerindedir. Bunlar iinden 7 adedinin ikame oran 0, 3 adedinin '0 - 10' aras ve bir adedinin 40n zerindedir. Hammaddeler uucu kkrt bileikleri (rnein, pirit) ierdikleri takdirde yksek SO2 emisyonlar beklenmelidir. Aslnda bu oksitlenebilir bileikler daha balangta st siklon kademelerinde SO2ye dntrlebilir. Bu SO2 farin deirmeninde ince tlm hammadde tarafndan yakalanabilir 3) Rakamlar 253 dner frnn temiz gaznda srekli olarak yaplan toz lm deerleridir. 8 lm lein zerindedir. Emisyon seviyeleri byk lde azaltma ekipmanlarnn durumuna baldr 4) Baz durumlarda, rnein NOx azalmas nedeniyle, CO emisyonlar 2000 mg/Nm3ten fazla ve 5000 mg/Nm3e kadar (11,5 kg / ton klinker) olabilir 5) 120 lmden elde edilen yllk ortalama deerlerdir; ok az deer 60 mg/ Nm3n zerindedir. (122,6 mg/ Nm3 veya 0,28 kg/ton klinkere kadar) 6) 306 spot lmden elde edilen 0.02 mg/ Nm3 ortalama ve 0.57 mg/ Nm3 (1311 mg/ton klinker) st deerdir 7) '0' = tespit seviyesi (LOD) anlamna gelir Tablo 1.23: Avrupa imento frnlarndaki emisyon aralklar verileri [8, CEMBUREAU, 2001], [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [12, Hollanda, 1997|, [19, Haugh, 2001], [29, Lohse, 2001], [97, CEMBUREAU, 2007], [168, TWG CLM, 2007] Her trl frn iin m3/ton klinker eklinde ifade edilen tipik frn egzoz gaz hacimleri (kuru gaz, 101.3 kPa, 273 K) 1700 ila 2500 arasndadr [8, CEMBUREAU, 2001]. Sspansiyonlu n stcl ve n kalsinatrl frn sistemlerinin egzoz gaz hacimleri normal olarak yaklak 2000 m3/ton klinkerdir (kuru gaz, 101.3 kPa, 273 K). Ayrca tme (deirmenden geirme) ve tama operasyonlar ile hammaddeler, kat yakt ve rn gibi dier kaynaklardan oluan ynlendirilmi toz emisyonlar vardr. Hammaddelerin ve kat yaktlarn darda depolanmasndan ve imento rnnn yklenmesi de dahil olmak zere herhangi bir malzeme nakil sisteminden kaynaklanan yaylm toz emisyonlar potansiyeli vardr. Bu ynler iyi tasarlanmad veya korunmad takdirde emisyonlarn bykl nemli olabilir ve dk seviyede salnmlar yerel seviyede rahatsz edici sorunlara yol aabilir.

54

1.3.4.1 1.3.4.1.1

Toz (partikl madde) Ynlendirilmi toz emisyonlar

Geleneksel olarak toz emisyonlar (PM) ve zellikle frn bacalarndan yaplan toz emisyonlar imento imalat ile ilgili en nemli evresel konulardan biri olmutur. Toz emisyonlarnn ana kaynaklar ham malzeme hazrlama prosesi (farin deirmenleri), tme ve kurutma birimleri, klinker piirme prosesi (frnlar ve klinker soutucular) yakt hazrlama ve imento tme niteleridir (deirmenler). Bir imento tesisindeki aada belirtilen yan prosesler, atk kullanmndan bamsz olarak toz emisyonlarna yol aar: hammaddelerin krlmas hammadde konveyrleri ve elevatrleri hammadde ve imento depolama hammadde, imento ve kmr tme deirmenleri yaktlarn (petrokok, ta kmr, linyit) depolanmas, ve imento sevkiyat (ykleme).

Tm bu prosesler esnasnda tozlu malzemelerden byk miktarlarda gaz ak olur. Krma, tme ve sevkiyat gibi durumlarda, ekipmanlar zerinde hafif emme uygulanr ve bu kaynaklar normal olarak torbal filtrelerle donatlr. Modern elektrostatik kelticilerin ve torbal filtrelerin tasarm ve

gvenilirlii, toz emisyonlarnn nemsiz seviyelere drlmesini salam ve rapor edilen tesislerin %37sinde emisyon seviyesi 10 mg/Nm3n (gnlk ortalama deerler) altna
drlmtr. Sistem trleri ve filtre tozu ile toz emme miktarlar Tablo 1.24te gsterilmitir. 253 adet dner frnda srekli olarak llen toplam toz emisyonlar ve 180 adet dner frndan elde edilen spot toz lmleri ekil 1.23 ve ekil 1.24te gsterilmitir. Bu lmlerin tamam AB-27 ve AB-23+ lkelerinde (baknz Terimler Szl) bulunan deiik tesislerden alnmtr. Bu ekilde termal ikame deiik renkler kullanlmak suretiyle iaretlenmitir. Toz emisyonlarnn ou 0.27 ila 30 mg/Nm3ten az aralndadr. Devaml olarak llen emisyonlar 24 saatlik ortalamalarn yllk ortalamas olarak rapor edilmitir. [97, CEMBUREAU, 2007]. llen deerler, standart koullar altnda 1 m3 kuru gaza ilikindir. Ayrca, ESP (Elektrostatik kelticiler ) ile donatlm dner frn sistemlerinden elde edilen tipik temiz gaz toz ierikleri (gnlk ortalama deerler) <10 ila 30 mg/Nm3 aralnda deimektedir. Baca gazlarnn torbal filtrelerle azaltlmasndan sonra rapor edilen toz emisyonlar gnlk ortalama deer olarak <10 ila 20 mg/Nm3 aralnda deimektedir. [92, Avusturya, 2006], [75, Estonya, 2006], [76, Almanya, 2006], [90, Macaristan, 2006], [112, ek Cumhuriyeti, 2006].

55

ekil 1.23:

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan 253 adet dner frnn temiz gaznda srekli olarak yaplan toz lmlerinden elde edilen emisyon deer aralklar [97, CEMBUREAU, 2007]

ekil 1.24:

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan dner frnlarn temiz gaznda spot olarak yaplan 180 toz lmnden elde edilen toz emisyon deerleri [97, CEMBUREAU, 2007] ESPlerin (Elektrostatik kelticilerin) ve torbal filtrelerin baz trlerinin rnekleri Tablo 1.24te gsterilmitir. Belirtilen deerler tipik aralklar temsil etmekte ve parantez iindeki deerler baz bireysel durumlarda rapor edilmi olan ar deerleri belirtmektedir. Ayrca genel bak iinde duruma gre filtre tozu ve toz emme tahminleri verilmitir. Bileik ve direkt operasyonlar deirmen operasyonlar ile ilgilidir (deirmen devrede, deirmen devre d).

56

Toz azaltm iin sistem trleri ve operasyonel veriler Parametre Birim ESPler Torbal filtreler Yapm yl 1962-2004 1999-2005 Basn kayb hPa 1-8 (2)" 10-12 Scaklk C 90-190 90- 1602) Elektrik enerjisi ihtiyac kWh/t klinker 1-4 0.1 -0.2 Fan gc ihtiyac kWh/t klinker 0.15-1.2 1.5-1.8 Toplam enerji ihtiyac kWh/t klinker 1.15-5.2 1.6-2.0 Filtre tozu ve toz emme miktarlar Parametre Birim Bileik Operasyon Direkt operasyon Filtre tozu miktar kg/t klinker 54 _144 (1718)1) (10-70)1) 80-200 Toz emme kg/t klinker 0-35 0-66 (165)1) 1) Baz bireysel durumlarda rapor edilmi olan ar deerleri gstermektedir. 2) PTFE membran ile cam elyaflar kullanmak suretiyle 240 C rapor edilmitir Tablo 1.24:

[76, Almanya, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006] Baz durumlarda, baca gazlarndaki CO seviyesinin ykselmesi halinde ESPlerin gvenlik nedeniyle kapatlmas gerekir (ani CO ykselmeleri). Herhangi bir iletim sorununu nlemek iin egzoz gaz iindeki ykselmi olan CO konsantrasyonlar ve bunun sonucunda oluan patlayc karmlar gvenli bir ekilde bertaraf edilmelidir. Baca gazlar otomatik bir CO izleme cihaz vastasyla devaml olarak izlenmelidir. Frn ateleme prosesinin farkl aamalarnda ve frn sisteminin devreden kartlmas ve devreye alnmas srasnda deiik deer aralklarnda ve deiik zamanlarda ani CO ykselmesi rnekleri rapor edilmitir. rlandada 2006 ylnda ayda bir kez ila alt kez arasnda tekrarlanan sklktaki baz ani CO ykselmesi durumlarnda 60 ila 130 mg/Nm3 arasnda (yarm saatlik ortalama deerler) toz emisyonlar rapor edilmitir. Bunlar arasnda, 1-13 dakika arasnda sren ani CO ykselmesi srasnda toplam sresi 184 dakikaya varan ESP ani CO ykselme durmalar rapor edilmitir [159, rlanda, 2006] bildirilmitir. Ancak, ani CO ykselmelerinin skl rnein Alman imento tesislerinde asgariye indirilmi ve Tablo 1.25te gsterildii gibi toplam sresi yllk 1 ila 29 dakika aralnda olan ve toplam frn alma sresinin srasyla % 0.001 - 0.009unu oluturan rnekler rapor edilmitir. Yl (dakika) 2000 2001 2002 2003 2004 12 29 1 6 5 Toplam sre (toplam frn alma sresinin %si) 0.003 0.009 <0.001 0.001 0.001

rnei

Toz emme, operasyonel veriler ve enerji talebi iin kullanlan sistem trleri

Tablo 1.25: Bir Alman imento fabrikasnda ani CO ykselmesi sklklarnn rnekleri [158, Almanya, 2007] 1.3.4.1.2 nce toz emisyonlar PM10 ve PM2.5

PM10 ve PM2.5 toz emisyonlar, tane boyutu ap olarak srasyla 10 ve 2.5 mikrondan az olan ve kat halde veya aerosol olarak ortaya kabilen ince partikllerden oluur. Bu tr ince toz, nitrojen oksit ve slfr gibi farkl prekrsr gazlar ile slfat oluturmak zere reaksiyona giren amonyak, nitrat ve amonyum partikl madde ieren fiziko-kimyasal reaksiyonlar sonucunda meydana gelebilir ve insan sal sorunlarna neden olabilir. imento sanayinde, PM10 ve/veya PM2.5, piirme ve soutma prosesi sonucunda oluabilir ancak, yan prosesler de (baknz Blm 1.3.4.1.1) ince toz oluumuna yol aabilir.

57

Son birka yl iinde bu ok ince toz fraksiyonlarn ve bunlarn rnein baca gaz akmndan llen toplam toz emisyonlar baznda dalmn tespit etmek ve boyutlarn ayrtrmak iin farkl lm metodolojileri ve hesaplama modelleri ile birlikte rnekleme cihazlar gelitirilmitir. Almanya'da yaplan bir inceleme, toplam toz emisyonlarnn byk bir blmnn atk gaz iindeki toplam toz konsantrasyonundan bamsz olarak ince toz halinde salndn gstermektedir. Elektrostatik kelticileri uygulamak suretiyle toz fraksiyonunun yaklak % 90nn 10 mden (PM10) ve yaklak % 50sinin 2.5 mden (PM2.5) daha az olduu imento sanayindeki rneklerden grlmektedir (baknz Tablo 1.26). Toplam toz emisyonlar filtre rnekleme lmleri (dz filtre cihaz) ile llmtr. Tozu baca gaz akmndan izokinetik artlarda ekmek ve boyutlar ayrtrlm partikl fraksiyonlarna ayrmak iin kademeli ayrtrclar kullanlmtr. Ayrca, rlanda imento fabrikalarndan salnan ince toz fraksiyonlarnn rnekleri Blm 4.2.2.3te grlebilir. Bu nedenle ince tozun byk bir ksm toplam toz ykn azaltlmak suretiyle azaltlabilir. Yksek verimli tozsuzlatrma sistemi ile donatlm tesisler ince toz yknn giderilmesine nispeten daha az katkda bulunurlar [113, rlanda, 2007], [117, Almanya, 2000],
Emisyon kayna Toplam toz konsantrasyonu1) (mg/Nm3) nce toz fraksiyonu (%) <2.5 <10 >10 m 13 1 nce toz konsantrasyonu (mg/Nm3) <2.5 <10 >10

ESPden sonra frn baca gaz Klinker Soutucu ESPden sonra (ESP) klinker soutucu baca gaz Siklon n stc ESPden sonra (ESP), direkt frn baca gaz mod3) ESPden sonra Siklon n stc frn baca gaz (ESP), bileik mod4) Frn (ESP)

2)

15.4 14.0

51 68

87 99

7.9 9.5

13.4 13.9

2.9 0.1

2.3 4.8

84 66

97 97

3 3

1.9 3.2

2.2 4.7

0.1 0.1

1) Toplam toz filtre rnekleme lmleri (dz filtre cihaz) ile llmtr, boyutlar kademeli ayr trclar ile ayrtrlmtr. 2) 3) 4)

Lepol frn, u anda kapatlmtr. Deirmen devre d Deirmen devrede

Tablo 1.26: Alman imento frnlarnda toplam toz iinde ince toz dalm ile ilgili inceleme [117, Almanya,2000] Blgesel Hava Kirlilii Bilgi ve Simlasyon Modeli (RAINS) yerel ve blgesel hava kirliliinin kontrol ile kresel sera gaz emisyonlarnn azaltlmas arasndaki sinerjiyi ve dengeleri kefetmek iin geniletilmitir. Bu yeni Sera Gaz ve Hava Kirlilii Etkileimleri ve Sinerjileri modeli (GAINS) tm lekler arasnda yararlar azami seviyeye kartan kirlilik kontrol stratejilerinin aranmasna yardmc olur. RAINS modeli, Tablo 1.27de gsterildii gibi PM10 ve PM2.5 in ham gazn (artlmadan nce) iindeki toplam partikl maddenin (78 g/Nm3) %60n temsil ettiini gstermektedir. Toz azaltma teknikleri ile azaltma verimlilikleri rnekleri Tablo 1.28de gsterilmitir.
Parametre Toplam partikl madde (TPM) PM10 PM2.5 Ham gaz konsantrasyonu 130 g/Nm3 TPMnin %42si TPMnin % 18i

Tablo 1.27: RAINS modeli uyarnca tozdaki ham gaz konsantrasyonlarnn rnekleri [172, Fransa, 2007]

58

Teknik Siklon ESP 1 ESP 2 ESP 3 Torbal filtre Sulu ykayc

Azaltma verimlilii (%) Toplam partikl madde PM10 74.4 52.86 95.8 94.14 98.982 97.71 99.767 99.51 99.784 99.51 98.982 97.71

PM2.5 30 93 96 99 99 96

Tablo 1.28:

Toz azaltma teknikleri ile RAINS modeli uyarnca azaltma verimlilikleri rnekleri [172, Fransa, 2007] 1.3.4.1.3 Yaylm toz emisyonlar

Yaylm toz emisyonlar malzemelerin ve kat yaktlarn depolanmas ve tanmas srasnda ortaya kabilir ve rnein ak depolamadan, hammadde konveyrlerinden ve ayn zamanda karayolu tamacl nedeniyle yol yzeylerinden kaynaklanabilir. Klinkerin/imentonun ambalajlanmas ve sevkiyat nedeniyle oluan toz da nemli olabilir.Yaylma emisyonlarnn etkisi ile toz dzeylerinde yerel bir art meydana gelebilir, ancak, proses srasnda oluan toz emisyonlarnn (genellikle yksek bacalardan) daha byk bir alanda hava kalitesi zerinde etkisi olabilir. Tozlu malzemelerden toz emisyon salnm olasl olmas halinde konveyr ve elevatrler kapal sistemler olarak ina edilir. Kamyonlar tarafndan kullanlan yollar yaygn toz emisyonlarn nlemek iin periyodik olarak asfaltlanr ve temizlenir. Ayrca bu emisyonlar nlemek iin tesis alannda su pskrtme uygulanr. Mmkn olan yerlerde kapal depolama sistemleri kullanlr. [76, Almanya, 2006]. 1.3.4.2 Azot oksitler

Klinker piirme prosesi azot oksitlerin (NOx) oluumuna neden yksek scaklkta bir prosestir. Bu oksitler imento retim tesislerinin yol at hava kirlilii asndan byk neme sahiptir. Bunlar, yanma ilemi srasnda yakt azotun alev iinde oksijen ile birlemesi veya hava azotunun yanma havas iinde oksijen ile birlemesi srasnda oluur. NOx retimine neden olan iki ana kaynak vardr: termal NOx: o yanma havas iindeki azotun bir blm eitli azot oksitlerini oluturmak zere oksijenle reaksiyona girer o frn alevi iinde azot oksit oluumunun ana mekanizmasdr. yakt NOx: o yakt iinde kimyasal olarak bal olan azot ieren bileikler, eitli azot oksitlerini oluturmak zere havadaki oksijenle reaksiyona girer.

Bununla birlikte, atklarn kullanlmas esnasnda NOx emisyonlarnda baz kk deiiklikler gzlemlenebilir: Atk yaktlar su ierdii veya daha fazla oksijen gerektirdii takdirde (drlm olan alev scakl zerinde etki), birincil ateleme srasnda oluan NOx dk olabilir. Etkisi alev soutma ile kyaslanabilir. Kaba taneli yakt bir azaltma blgesi oluturduu takdirde ikincil ateleme/n kalsinatr atelemesi srasnda oluan NOx dk olabilir. [97, CEMBUREAU, 2007].

59

Ayrca, frn scaklnn 1000 Cden az olduu yetersiz bir scaklk blgesine NOx azaltm iin NH3 enjekte edildii takdirde NH3n oksitlenmesi yoluyla da NOx oluabilir. Termal NOx 1050 Cnin zerindeki scaklklarda oluur. Klinker kalitesi nedeniyle, yanma sreci, yanma havas iindeki molekler azotun ksmi oksidasyonu sonucunda azot monoksitin olutuu oksitleyici koullarda gerekleir. Termal NOx, arlkl olarak bu reaksiyonu elde etmek iin yeterince scak olan frnn piirme blgesinde retilir. Piirme blgesinde retilen termal NOx miktar hem piirme blgesinin scaklna hem de oksijen ieriine baldr (hava fazlal faktr). Termal NOx iin reaksiyon hz scaklkla birlikte artar ve bu nedenle, daha scak piirme blgesi gerektiren piirilmesi zor olan karmlar, daha kolay pien karmlarn yer ald frnlardan daha fazla termal NOx retme eilimindedirler. Reaksiyon hz ayn zamanda artan oksijen ieriiyle birlikte de artar (fazla hava faktr). Ayn frn arka uta daha fazla oksijen ierecek ekilde altrmak (fazla hava faktr), piirme blgesinde daha fazla termal NOx oluumuna yol aacaktr (ancak SO2 ve/veya CO emisyonlar azalabilir). NO ve NO2, imento frn egzoz gazlarnn iindeki hakim azot oksitlerdir. Yakt iindeki azot bileiklerinden kaynakl yakt NOx daha dk neme sahiptir. imento dner frn sistemlerinde ana ateleme alannda yakt NO (azot monoksit) oluumu nemsizdir. Bir imento frnndan kaynaklanan NOx emisyonlar normal olarak yakt kullanm yerine hava kaynakl azot ile ilikilidir. Dner frnlardaegzoz gaz iinde bulunan azot oksitlerin yaklak % 95ini azot monoksit (NO) ve yaklak % 5ini azot dioksit (NO2) oluturur [76, Almanya, 2006], [92, Avusturya, 2006], [97 , CEMBUREAU, 2007]. Yakt NOx, ikincil bir ateleme nitesinde hakim olan daha dk scaklklardaki yaktn iinde mevcut olan azotun yanmas sonucunda oluur. Yaktn iindeki azot, N2 gazn oluturmak zere dier azot atomlar ile birleir veya yakt NOx oluturmak iin oksijenle reaksiyona girer. Bir n kalsinatrde hakim olan scaklk 850 - 950 C aralnda olup, nemli lde termal NOx oluturmak iin yeterli derecede yksek deildir, ancak yakt NOx oluur. Benzer ekilde, bir sspansiyonlu n stma frnnn frn k borusu veya n stc zgarasnn kalsinasyon odas gibi frn sisteminin arka ucunda ikincil yakt atelemenin dier trleri yakt NOx oluumuna yol aabilir. Bu nedenle yaktn % 60na kadar olan blmnn kalsinatrde yaklabilecei n kalsinatr frnlarnda yakt NOx oluumu toplam NOx emisyonlarna nemli lde katkda bulunur. Bu frnlardaki termal NOx oluumu, tm yaktn sinterleme blgesinde yakld frnlara kyasla ok daha dktr. NOx emisyonlar kullanlan frn prosesine bal olarak deiir. Scaklk ve oksijen ieriinin yansra (hava fazlalk faktr), NOx oluumu, alevin ekli ve scakl, yanma odas geometrisi, yaktn reaktivitesi ve azot ierii, nemin varl, mevcut olan reaksiyon zaman ve brlr tasarmndan etkilenebilir Avrupa imento frnlar yllk ortalama olarak asgari 145 mg/Nm3 ve azami 2040 mg/Nm3 olmak zere yaklak 785 mg NOx /Nm3 (NO2 olarak ifade edilen) yayarlar. 2004 ylnda NOx emisyonlar ile ilgili rnek veriler eitli AB-27 ve AB-23+ lkelerinde (baknz Terimler Szl) yer alan farkl tesislerden toplanm ve ekil 1.25 ve ekil 1.26 'da gsterildii gibi termal ikame oran ile kategorize edilmitir. Srekli olarak llen emisyonlar 24 saatlik ortalamalarn yllk ortalamas olarak rapor edilmitir. llen deerler standart koullar altnda bir m3 kuru gaza ilikin deerlerdir. [94, Avrupa Birlii, 2004], [97, CEMBUREAU, 2007]

60

ekil 1.25:

2004 ylnda AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan imento frnlarndan salnan ve ikame oran ile kategorize edilen NOx (NO2 olarak ifade edilen) emisyonlar [ 97, CEMBUREAU, 2007]

ekil 1.26: NOx seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen lmlerinin dalm [ 97, CEMBUREAU, 2007] Avusturya'da yllk ortalama NOx emisyonlar 2004 ylnda 645 mg/Nm3 (standart koullarda sreklilme dayal yllk ortalama) olmu ve bu deerler yllk ortalama deer olarak llen 313 795 mg NOx/Nm3 arasnda deimitir. En yksek ve en dk aralk deerleri farkl tesislerde llmtr. Avusturya'da bulunan tm frnlarda birincil nlemler / teknikler kullanlmakta olup, frnda alev soutma, iki frnda kademeli yanma vardr ve ikisi pilot aamasnda olan be frn SNCR teknii ile donatlmtr. 2007 ylnda Avusturya'da bulunan tm imento frnlar SNCR ile donatlmtr [92, Avusturya, 2006].

61

2006 ylnda Almanya'da sekiz frn kademeli yanma teknii ile iletilirken, 34 frnda NOx iin SNCR teknii kullanlmtr. 43 dner frnda yaplan artlm gaz lmnde ortalama yllk 200-800 mg/Nm3 NOx emisyonu konsantrasyonu aral llmtr. Ulusal mevzuat gereince 2007 ylndan itibaren Alman imento frnlarnda NOx emisyonunun en az 500 mg/Nm3 snrnda tutulmas gerekir. Almanya'da faaliyette bulunan SNCR tesislerinin ou % 10 50 NOx azaltm oranlar ve 500 mg/Nm3 n altnda NOx emisyon seviyeleri olacak ekilde tasarlanm ve/veya altrlmtr. Prosese entegre edilmi olan lmler/teknikler ile birlikte, izin belgesinde belirtilen bireysel emisyon limit deerine bal olarak, 200 - 500 mg/Nm3 arasnda gnlk ortalama emisyon deeri elde edilmitir [76, Almanya 2006], [168, TWG CLM, 2007], [173, Almanya, 2007]. svete yksek verimli SNCR teknii 1997 ylndan beri imento frnnda uygulanmaktadr. Bu tarihten itibaren uzun vadeli NOx emisyonlar 200 mg / Nm3 civarnda olmutur. 2004 ylnda yllk ortalama deer 221 mg/Nm3, aylk ortalama deerler ise 154 ila 226 mg/Nm3 arasnda olmutur. NOx yk 130 ila 915 t / yl arasnda gereklemitir [114, sve, 2006]. Finlandiya imento fabrikalarnda yllk ortalama deer olarak llen NOx emisyonlar 500 ila 1200 mg/Nm3 arasnda deimektedir [63, Finlandiya, 2006]. ek Cumhuriyeti'nde, 400-800 mg/ Nm3 arasnda NOx emisyonlar llmtr [112, ek Cumhuriyeti, 2006]. Fransa'da 2001 ylnda 33 imento fabrikasnda llen NOx emisyonlarnn ortalama deeri 666 mg/ Nm3 olmutur [116, Fransa, 2002]. Danimarka'da bir ya uzun imento frnnda SNCR uygulanm ve % 40 50 azaltm verimlilii ile <800 mg/ Nm3 NOx emisyon seviyesi rapor edilmitir [182, TWG CLM, 2008] Beyaz imento retimi ile ilgili olarak baz hammaddeler piirme ilemi srasnda klinker haline dnmekte zorlanmakta olup, kristalografi veya mineralojilerine bal olarak bunlar iin daha yksek alev scaklklar gerekmektedir. Beyaz klinkerle ilgili zel bir durum ise, eriyebilen metallerin yokluu, klinker scaklklarnn gri klinker iin gerekli olan scaklklardan yaklak 150 C daha yksek olmalarna yol amaktadr. Yksek alev scaklklar ise daha yksek termal NOx oluumuna neden olmaktadr [120, spanya, 2007]. imento sanayinde NOx azaltm ile ilgili teknikler Blm 1.4.5.1de aklanmtr. Ayrca, AB-27 ve AB-23 lkelerinde NOx azaltma tekniklerinin uyguland byk apl tesislerin 2008 ylnda bilinen says Blm 1.4.5.1 Tablo 1.33te sunulmutur. NOx azaltm iin alev soutma kullanlr. Azaltm oranlar/verimlilikleri % 10 - 35 olarak rapor edilmitir. Alev soutma kullanlarak elde edildii bildirilen emisyon aralklar ekil 1.27 'de gsterilmitir. ki tesiste 500 mg/Nm3 ten daha dk seviye elde edilmi, yedi tesiste 500 - 800 mg/Nm3 emisyon aral elde edilmi ve 11 tesiste 800 - 1000 mg/Nm3 aralk elde edilmitir (yllk ortalama deerler). eitli tesislerde elde edilen bu emisyon aralklarna kyasla, eitli imento tesisleri tarafndan alev soutma uygulanmadan elde edilen NOx emisyon aralklar ekil 1.28de gsterilmitir.Sadece az saydaki tesiste daha dk NOx emisyon aral elde edilmitir

62

ekil 1.27:

AB 23+te bulunan eitli imento fabrikalarnda alev soutmas kullanlarak elde edilen NOx emisyon aralklar [85, CEMBUREAU, 2006]

AB 23+te bulunan eitli imento fabrikalarnda alev soutmas kullanmadan elde edilen NOx emisyon aralklar [85, CEMBUREAU, 2006] ekil 1.29 ve ekil 1.30da gsterildii gibi, imento tesislerinde NOx azaltm iin SNCR kullanm, SNCR tekniini kullanmayan imento tesislerine kyasla elde edilen NOx emisyon araln azaltmaktadr (yllk ortalama deerler)

ekil 1.28:

63

NOx azaltm iin SNCR kullanan eitli imento fabrikalar tarafndan elde edilen NOx emisyonlar [85, CEMBUREAU, 2006] ekil 1.29:

ekil 1.30:

eitli imento fabrikalar tarafndan SNCR kullanmadan elde edilen NOx emisyonlar aralklar [85, CEMBUREAU, 2006] 1.3.4.3 Kkrt dioksit

imento tesislerinden kaynaklanan SO2 emisyonlar toplam kkrt bileikleri girdisine ve kullanlan prosesin tipine bal olup, ncelikle hammaddelerin iindeki uucu kkrt ierii ve muhtemelen yaktlar tarafndan belirlenir. SOx retimi ile potansiyel emisyonlar da frn sistemde gerekleen kkrt dolamna baldr. Kkrt, egzoz gazlar iindeki SO2, klinkerin iindeki CaSO4 ve dier kombine bileikler ve toz gibi frn sistemin farkl ktlarndan salnr. Ancak, kkrtn byk bir blm klinkerin bnyesi iine yerleir veya proses tarafndan sistemin dna atlr.

64

Kendi yataklarna bal olarak, hammaddeler slfat veya slfit eklinde bal kkrt ierebilir. Slfatlar dner frn sistemlerinin sinterleme blgesinde mevcut olan ve lokalize edilmi indirgen koullar ve yakt ve atklarn yanmas ile arttrlabilecek olan yksek scaklklarda sadece ksmen termal olarak ayran kararl bileiklerdir. Sonu olarak slfat eklinde mevcut olan kkrt, klinker kalitesi iin gerekli olduunda klinker ile birlikte hemen hemen tmyle frn sisteminin dna kartlr. Buna karn slfitler n stcda okside olurlar ve ksmen kkrt dioksit eklinde salnrlar. Yakt ile frn sistemine girmi olan kkrt okside olarak SO2 halini alr ve sinterleme blgesinin, kalsinasyon blgesinin ve n stcnn alt kademesinin gl alkali doas gerei nemli SO2 emisyonlarna neden olmaz. Bu kkrt, sinterleme blgesinde ksmi slfat ayrmasndan kaynaklanan minr SO2 konsantrasyonlar birlikte frn sisteminin kalsinasyon blgesine girer. Kalsinasyon blgesinde SO2 dierlerinin yansra (inter alia) hammaddelerden kaynaklanan alkaliler ve alkali slfatlar ile reaksiyona girer. Ksmen karbondan arndrlm farin ile temas ettiinde, fazla SO2 nce CaSO3 ve sonra CaSO4 e dnr. Bu slfatlar tekrar dner frna girerler. Bu ekilde, klinker vastasyla dar atlan kkrt ile dengede olan kkrt dngleri oluturulur. (ekil 1.31).

ekil 1.31: n stcl/n kalsinatrl bir imento frnnda kkrt ak diyagram [97, CEMBUREAU, 2007] Bir dner frnn kalsinasyon alan frn egzoz gazlar iinden SO2 yi tutmak iin ideal koullar salar. Ancak, SO2 emisyonlar frn sisteminin alma koullarnn, rnein dner frndaki oksijen konsantrasyonunun, SO2 tutma iin optimize edilmemi olduu zamanlarda oluabilir. Ayrca, scaklk, nem ierii, gazn alkoyma sresi, gaz faznda oksitlerin konsantrasyonu, kat yzey alannn varl, vb. gibi eitli faktrler reaksiyonun verimliliini etkileyebilir [60, VDI 2094 Almanya , 2003], [76, Almanya, 2006], [86, EURITS, 2006], [97, CEMBUREAU, 2007] Organik slfr ieren hammaddeler kullanldnda ve zellikle hammadde kaynakl kkrt, hemen oksitlenebilir trde olduunda (r. pirit ya da markasit olarak) yksek SO2 emisyonlar beklenebilir. Slfatik hammadde bileenlerin aksine bu hemen oksitlenebilir bileenler, st siklon aamalar gibi erken safhalarda SO2'ye dnebilirler.

65

Bu koullar altnda, ikincil emisyon kontrol nlemleri/teknikleri kullanlmad srece hammadde kaynakl SO2 emisyonu konsantrasyonlar, 1,2 g/nm3 gibi yksek olabilir ve baz durumlarda daha da ykselebilir. Ancak, ok az uucu kkrt ieren veya hi iermeyen hammaddeleri kullanan frnlarn SO2 emisyonlar asndan ok az sorunlar vardr ve baca gazndaki emisyon konsantrasyonlar baz frnlarda azalma olmakszn 10mg/Nm3n altndadr ve kullanlan hammaddedeki uucu slfr seviyesinin artmas ile birlikte SO2 emisyon konsantrasyonlar da ykselir. rnein snm kire kullanm gibi ikincil kontrol nlemlerini / tekniklerini kullanmak suretiyle SO2 emisyonlar nemli lde azaltlabilir. AB-25te bulunan imento fabrikalarnn temiz gaznda yaplan SO2 lmlerinin deerleri ekil 1.32de gsterilmitir [97, CEMBUREAU, 2007]. ndirgen koullar altnda bir miktar SO3 retilmesine ve H2Snin aa kmasna ramen, SO2 salnacak olan ana (% 99) kkrt bileiidir. Hammaddenin iinde bulunan ve slfitler olarak ortaya kan kkrt ve organik olarak birlemi olan kkrt buharlaacak ve % 30luk blm veya daha fazlas n stcnn ilk kademesinden dar salnabilecektir. Kalsinasyon alannn aksine, oluan SO2nin % 40 ila 85lik blm n stcda tekrar tutulur. Frn egzoz gazlarnn su buhar ierii dnda, SO2nin siklon n stcda CaCO3 tarafndan tutulmasn etkileyen en nemli parametreler ham gazn toz ierii ve zellikle en st siklon kademesindeki ham gazn oksijen konsantrasyonudur. Fazla oksijen (tatmin edici imento rn kalitesi iin % 1 ila 3 orannda O2 frnda muhafaza edilir) normal olarak salnan tm sulfit bileiklerini derhal okside ederek SO2 haline dntrr. Uzun frnlarda SO2 ile alkali maddeler arasndaki temas ok iyi deildir ve atk yaktlar gibi yaktlarn iindeki kkrt nemli miktarda SO2 emisyonlarna yol aabilir. Gaz artlandrma kulesi/ buharlatrma soutucunda SO2 tutulmas yaklak % 10 ile greceli olarak dktr. Bunun aksine, tme-kurutma nitesinde malzemenin ufalanmas devaml olarak SO2 tutmaya msait olan yeni ve olduka etkin partikl yzeylerinin ortaya kmasna neden olur. Kurutma prosesi, absorbsiyonu arttrmak iin gaz atmosferinin daima su buhar ile zenginletirilmi olmasn salar. Bileik modunda alan tesislerden elde edilen deneyim, farin deirmeninde %20 ila 70 arasnda SO2 tutulabileceini gstermitir. SO2 tutulmasn etkileyen faktrler arasnda hammaddenin nemi, deirmenin scakl, deirmen iinde alkoyma sresi ile tlm malzemenin incelii yer alr. Bu nedenle, farin deirmenini frn iindeki SO2 yi azaltmak amacyla altrlabilmek iin farin tlmesinin optimize edilmesi nemlidir [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya 2006], [86, EURITS, 2006], [97, CEMBUREAU, 2007]. Kkrtn ounun klinkerin iinde slfat olarak kalaca gereine ramen, uucu kkrt ierii yksek olan hammaddelerden kaynaklanan SO2 emisyonlar nemli olabilir ve bir ana kirletici olarak kabul edilebilir. Normal iletme koullarndan sapma Kkrtn birleme etkinliini azaltan azaltm koullar altnda gerekleen yanma gibi normal iletme koullarndan sapmaya neden olan olaylar SO2 emisyonlarnn artmasna yol aar: n kalsinatrde tamamlanmam yanma veya iri taneli atk yaktlarn frnn arka ucunda dzgn olarak yanmamas ok zor yanabilen yakt karmlarn yakan frnlarda oluabilecek ar derecede scak piirme blgesi Frn ykleme srasnda alkaliler vastasyla oluan kkrt fazlas frn ile n stc kademeleri arasnda ar kkrt devridaim seviyeleri 2004 ylnda SO2 emisyonlar ile ilgili rnek veriler eitli AB-27 ve AB-23 lkelerinde (baknz; Terimler Szl) yer alan farkl tesislerden toplanmtr. Devaml olarak llen emisyonlar 24 saatlik ortalamalarn yllk ortalamas olarak rapor edilmitir. llen deerler standart koullar

66

altnda 1 m3 kuru gaza ilikin deerlerdir. Temiz gaz iindeki SO2 lm deerleri 253 adet dner frndan toplanmtr. 11 lmn deerleri lein zerinde kmtr. ekil 1.32de gsterildii gibi bunlardan yedisinin ikame oran sfr, nn ikame oran 0 ila 10 arasnda ve birinin ikame oran 40n zerindedir [97, CEMBUREAU, 2007]. Ancak bir sve imento tesisinde 1400- 1700 mg/Nm3 olan ve doruk noktas 3000 mg/Nm3 e ulaan ham gaz konsantrasyon aralklar tespit edilmitir [86, EURITS, 2006]. ekil 1.32de gsterildii gibi SO2nin byk bir ksm absorbe edilerek imento klinkerinin ve imento frn tozunun (CKD) iine hapsedilir. Atk yakt kullanmnn toplam SO2 emisyonlar zerinde bir etkisi yoktur. Uzun dner frnlarda SOx ve alkali maddeler arasndaki temas daha az verimlidir ve yaktlardaki kkrt SOx emisyonlarna yol aabilir.

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan imento fabrikalarnn temiz gaznda yaplan SO2 lmlerinin deerleri [97, CEMBUREAU, 2007] Bu SO2 emisyonlarnn kategorizasyonu ve dalm ekil 1.33te gsterilmitir [97, CEMBUREAU, 2007].

ekil 1.32:

[97, CEMBUREAU, 2007]

ekil 1.33:

SO2 seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen lmlerinin dalm

67

Beyaz imento imalatnda eitli koullar ve bunlarn bileimleri baz zel durumlarda yakt kkrtn klinkerin iinde alkonulmas yeteneinin nemli lde azalmasna ve bu nedenle daha yksek SO2 emisyonlarna neden olur. Bu koullar aada belirtilmitir: farinin zor yanabilir olmas hammaddelerin yksek derecede safl nedeniyle frna beslenen malzemelerin dk alkali ierii genel olarak indirgeyici atmosfer gibi frn koullar frn konfigrasyonu: Lepol frnlar yaygndr ve modern n stcl frnlarda siklonlarn says, hammaddenin kimyasal bileimi uyarnca kstlanabilir. (alkali-kkrt dengesi [120, spanya, 2007]. Karbon oksitler (CO2, CO) Karbondioksit (CO2)

1.3.4.4 1.3.4.4.1

CO2 emisyonlar, yaklak 3500 ila 5000 MJ/ton klinker zgl s ihtiyac ile balantl olarak 900 ila 1000 kg/ton gri klinker olarak tahmin edilmitir, ancak bu durum yaktn trne baldr.imentonun mineral katkl olarak tlmesi nedeniyle ton bana imento olarak bakldnda CO2 emisyonlar azalr. (ekil 1.19 ile kyaslaynz). Bunun yaklak % 60 kalsinasyon prosesi esnasnda oluur, bakiye % 38i ise yaktn yanmas ile ilgilidir. Yaktn karbon ieriinin yanmas sonucunda oluan CO2 emisyonlar hem zgl s ihtiyac hem de yaktn karbon ierii ile kalorifik deerinin oran ile dorudan orantldr. Yanmadan kaynaklanan CO2 emisyonlar gittike artan ekilde azaltlm olup, esas olarak yakt etkinlii daha fazla olan frn proseslerinin uygulanmas sonucunda son 25 ylda yaklak %30luk azaltm olmutur. CO2 emisyonlar ve emisyon ticareti plan ile ilgili bilgiler, Topluluk iinde sera gaz emisyonu ticaretine izin veren bir plan oluturan ve 2008/01/EC sayl Konsey Direktifini tadil eden Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 13 Ekim 2003 tarih ve 2003/87/EC sayl Direktifi ile Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin 2003/87/EC sayl Direktifi uyarnca sera gazlar emisyonlarnn izlenmesi ve raporlanmas iin rehber ilkeler oluturulmasna dair Avrupa Komisyonunun 29 Ocak 2004 (2004/156/EC) tarihli Kararnda bulunabilir [99, Avrupa Birlii, 2003]. Ayrca, Emisyon Ticareti Plan Direktifi kapsamnda sera gazlar emisyonlarnn izlenmesi ve raporlanmas ile ilgili bilgi, Avrupa Komisyonunun 29 Ocak 2004 (2004/156/EC) tarihli Kararnda bulunabilir [122, Avrupa Komisyonu, 2004]. 1.3.4.4.2 Karbon Monoksit (CO)

klinker piirme ilemi srasnda oluan CO ve organik olarak bal karbon emisyonlarnn kayna normal olarak doal hammaddeler yoluyla giren kk miktarlardaki organik bileenlerdir (jeolojik tarih boyunca kayalarn iine yer alan organizmalarn ve bitkilerin kalntlar). Bunlar frn besleme malzemelerinin n stlmas srasnda dntrlerek CO ve CO2 oluturmak zere okside olurlar. Bu proseste, toplam organik karbon gibi kk miktarlarda organik eser gazlar da oluur. Bu nedenle, klinker piirme prosesi esnasnda temiz gazn CO ierii ve iindeki organik eser gazlar yanma durumu hakknda bir sonuca varmaya izin vermez. Ancak, ilave CO emisyonlar, ikincil ateleme srasnda yetersiz yanma ve uygun olmayan piirme koullarndan kaynaklanabilir. te yandan, CO emisyonu oranndaki byle bir artn NOx emisyonlarndaki azalma ile ayn zamana rastlad belirtilmelidir. Ancak azaltm koullarnn SOx emisyonlar zerinde olumlu bir etkisi olabilir. Elektrik santralleri gibi enerji dnm tesislerinde egzoz gazndaki CO ve organik bal karbon konsantrasyonlar yaktlarn yanma oranna ilikin bir ldr. Buna karlk, klinker piirme prosesi, klinker kalitesi nedeniyle her zaman fazla hava ile altrlmas gereken bir malzeme dntrme

68

prosesidir. Yksek scaklk aralnda uzun alkoyma sreleri ile birlikte bu durum yaktn tmyle yanmasna yol aar [76, Almanya, 2006]. Hammadde yatana bal olarak, doal hammaddeler vastasyla prosese beher kg klinker iin 1.5 ila 6 g organik karbon getirilir. eitli kkenlerden gelen farinlerin kullanld testler, hammaddenin iindeki organik bileiklerin %8595 arasndaki blmnn %3 oksijen varlnda CO2ye dntn ancak ayn zamanda % 5-15inin COya dntn gstermitir. Bu koullar altnda uucu organik karbon bileikleri (VOC) olarak salnan oran %1in ok daha altndadr. ekil 1.34 'te gsterildii gibi CO konsantrasyonu 1000 mg/Nm3 kadar yksek olabilir, 2000 mg/ Nm3 geebilir ve hatta baz durumlarda 5000 mg/ Nm3ten daha yksek olabilir. Ancak, 29 adet Alman dner frnnda devaml olarak llm olan CO emisyon konsantrasyon deer rneklerinin ou, yllk ortalama deer olarak 200 ila 2200 mg/Nm3 aralndadr (CO tespit snr 1.8-2.5 mg/ Nm3) [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [76, Almanya, 2006], [168, CLM TWG 2007]. Malzeme bunkeri, tama konveyr ve besleyicinin kat yaktn besleme orannn en az ini kla srekli olmasn salayacak ekilde tasarlanmas esastr. Aksi takdirde substokiyometrik yanma oluarak COnun % 0.5ten daha yksek olan ksa dnemli tepe noktalarna ulamasna yol aabilir. Bu durum herhangi bir ESP azaltmnn patlamay nlemek iin otomatik olarak kapatlmas gibi ek bir soruna yol aacaktr.

ekil 1.34:

2004 ylnda 29 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen CO emisyon konsantrasyon deerleri [76, Almanya, 2006] 1.3.4.5 Toplam organik bileikler (TOC)

Genel olarak s (yanma) prosesinde uucu organik bileiklerin (ve karbon monoksitin) oluumu genellikle yetersiz yanma ile ilikilidir. imento frnlarnda emisyonlar, kullanlan frnn tr, frndaki gazlarn yksek alkoyma sresi, yksek scaklk, alevin tabiat (2000 C) ve fazla oksijen koullar nedeniyle normal kararl alma koullar altnda dk olacaktr. Bunlar organik bileiklerin yksek bir verimlilik oran (> % 99.9999) ile ayrtrld ve yok edildii proses koullardr [86, EURITS, 2006], [97, CEMBUREAU, 2007]. Konsantrasyonlar devreye alma veya anormal iletme koullar srasnda artabilir. Bu olaylar rnein haftada bir iki defa veya iki veya ayda bir gibi deien sklklarla oluabilir. Uucu organik bileiklerin (VOClar) emisyonu, frna beslenen malzemelerin prosesin ilk aamalarnda (n stc, n kalsinatr) stlmas ile birlikte farinin iinde bulunan organik madde snp uucu hale geldiinde oluur. Organik madde 400 ila 600C arasndaki scaklklarda salnr.ekil 1.35te gsterildii gibi imento frnlarndan kan egzoz gaznn VOC ierii, TOC
69

(Toplam Organik Karbon) olarak lldnde, genelde 1 ila 80 mg/Nm3 arasndadr. Ancak, baz nadir durumlarda hammaddenin zelliklerinden dolay emisyonlar 120 mg/Nm3 e ulaabilir. 2004 ylnda TOC emisyonlar ile ilgili rnek veriler eitli AB-27 ve AB-23+ lkelerinde (baknz Terimler Szl) yer alan farkl tesislerden toplanmtr. Temiz gazda devaml olarak yaplan TOC lmlerinin deerleri 120 dner frndan toplanm ve ayn zamanda bu lmlerin dalmlar, ekil 1.35 ve ekil 1.36 'da gsterildii gibi termal ikamede TOC seviyeleri olarak kategorize edilmitir. Srekli olarak llen emisyonlar 24 saatlik ortalamalarn yllk ortalamas olarak rapor edilmitir. llen deerler standart koullar altnda 1 Nm3 kuru gaza ilikin deerlerdir. [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [97, CEMBUREAU, 2007]. ekil 1.37de gsterildii gibi, 2004 ylnda 27 adet Alman dner frnnda yaplan devaml lmler, 75 mg/Nm3e kadar olan (yllk ortalama deer) toplam organik karbon emisyonlarnn konsantrasyon deerlerinin rneklerini gstermitir. lmlerin ou 30 mg/Nm3n altndadr (yllk ortalama deer) (tespit snr 1.5 - 2.1 mg/Nm3), [76, Almanya, 2006].

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan imento fabrikalarnn temiz gaznda srekli olarak yaplan lmlerden elde edilen TOC emisyon deerleri [97, CEMBUREAU, 2007]

ekil 1.35:

ekil 1.36:

TOC seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen srekli lmlerinin dalm [97, CEMBUREAU, 2007]

70

ekil 1.37:

2004 ylnda 27 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen toplam organik karbon emisyonlarnn konsantrasyon deerleri [76, Almanya, 2006] 1.3.4.6 Poliklorlu dibenzo-p-dioksinler (PCDD) ve dibenzofuranlar (PCDF)

PCDD/F, frn ve proses tasarm, yanma artlar, besleme zellikleri ile tipi ve operasyon emisyon kontrol ekipmanlarnn tr ve almasna bal olarak eitli formasyon mekanizmalarnn bir araya gelmesi sonucunda oluur. Ayrca, organik maddelerin varlnda herhangi bir klorun eklenmesi potansiyel olarak s (yanma) prosesinde PCDD/Fnin olumasna neden olabilir. Hammaddelerde bulunan klor ve hidrokarbon nclerinin yeterli miktarda olmalar halinde PCDD/F n stcnn iinde veya sonrasnda ve hava kirlilii kontrol cihaznda oluabilir (ayrca Blm 1.2.4 baknz). PCDD/F ve bunlarn sonraki emisyonlarnn oluumu, aada belirtilen be faktrn ezamanl olarak var olmasn gerektirir: hidrokarbonlar klorrler bir katalizr: o baz raporlarda Cu2+nin (ve Fe2+nin) katalitik etkisi olduu belirtilmitir. uygun bir scaklk penceresi: o 200 ila 450 C arasnda, azami 300 - 325 Cde uygun scaklk penceresinde uzun bir alkoyma sresi

Buna ek olarak, gaz ak iinde molekler oksijenin mevcut olmas gereklidir. Formasyon hz, oksijen konsantrasyonu ile birlikte 0.5 'lik bir reaksiyon derecesiyle artar. Yukarda belirtildii gibi, PCDD/F reformasyonunun de novo sentezi yoluyla ve scaklk penceresinde 450 Cden 200 Cye soutma suretiyle olutuu bilinmektedir.Bu nedenle, frn sisteminden ayrlrken gazlarn bu aralkta hzla soutulmas nemlidir. Uygulamada, gelen hammaddeler frn gazlaryla n stmaya tabi tutulduklar iin bu durum n stma sistemlerinde meydana gelmektedir. PCDD/Fyi yok eden yksek scaklk nedeniyle n stcda yksek PCDD/F konsantrasyonlar olmas beklenmez. PCDD/F yaklak 925 C scaklkta hzla ayrr. Ayrca, gaz souk blgelere tanrken, bu yok olu, malzemenin daha scak blgelere tanmas eklindeki dinamik proses tarafndan desteklenir. Frn besleme malzemesi tarafndan absorbe edilmi olan PCDD ve PCDF, termal olarak yok edildikleri veya daha hafif homologlara ayrtrldklar daha yksek scaklklara (400 - 600 C) sahip blgelere nakledilirler. Bunlar gaz evresine salnr ve daha souk blgelerde (200 - 300 C) blgelerde, frn besleme malzemesine yeniden sublime olurlar. Ayrca, frnda uzun alkonma sresi ve yksek scaklklar nedeniyle istikrarl frn koullarnda PCDD/F emisyonlar genellikle dktr. Detayl aratrmalar ve lmler gnmzde atklarn ve tehlikeli atklarn yakt olarak kullanld

71

zaman bile imento sanayindeki PCDD/F emisyonlarnn dk olarak snflandrlabileceini gstermitir. lm verileri, farkl alma koullarnda faaliyet gsteren ve ana brlr ile frnn giriine (n stc/n kalsinatr) beslenen ok eitli atk ve tehlikeli atklar kullanan ya ve kuru frnlardan toplanmtr. Bu aratrmalarda Avrupada imento retiminin aada belirtilen nedenlerle nadiren PCDD/F emisyonlarnn nemli bir kayna olduu sonucuna varlmtr: Birincil nlemler / teknikler uyguland takdirde imento frnlarnn ou 0.1 ng I-TEQ/Nm3 emisyon seviyesini karlayabilir (baknz Blm 1.4.6) atklarn yakt olarak ve ana brlre, frn giriine veya n kalsinatre beslenen hammadde olarak kullanlmas POPlarn (Kalc Organik Kirleticiler) emisyonu etkilemez ve deitirmez gibi grnmektedir. [88, SINTEF, 2006].

2004 ylnda PCDD/F emisyonlar ile ilgili rnek veriler AB-27 ve AB-23+ lkelerinde (baknz Terimler Szl) yer alan farkl tesislerden toplanmtr. ekil 1.38 ve ekil 1.39da gsterildii gibi temiz gazda yaplan PCDD/F lmlerinin deerleri spot lmlerden toplanmtr. llen deerler standart koullar altnda 1 m3 kuru gaza ilikin deerlerdir [97, CEMBUREAU, 2007]. ekil 1.38 'de grld gibi, rapor edilen veriler, Avrupa'da bulunan imento frnlarnn ounun, tehlikeli atk yakma tesisleri ile ilgili Avrupa mevzuatnda (Konsey Direktifi 2000/76/EC ) snr deer olan 0.1 ng ITEQ/Nm3 emisyon konsantrasyonuna uymakta olduklarn belirtmektedir. Almanyada 39 dner frnn (sspansiyonlu n stcl frnlar ve Lepol frnlar) temiz gaznda llen PCDD/F konsantrasyon deerleri, genelde emisyon konsantrasyonlarnn ekil 1.40ta gsterildii gibi 0.1 ng ITEQ/Nm3n ok altnda olduunu, bunun yansra ortalama konsantrasyon miktarnn 0.02 ng ITEQ/Nm3ten az olduunu gstermektedir. 26 lmde hibir PCDD/F emisyonu tespit edilmemitir. spanyada PCDD/F lmleri, tm kapsamn %69.5ini temsil eden 41 frnda yaplan 89 lm dahil olmak zere 2000 ila 2003 yllar arasndaki dnemde yaplmtr. Bu aratrmalar frn ateleme prosesi iin kullanlan deiik yaktlarla ilgili olarak yaplmtr. rnein atktan elde edilen yaktlar (RDF) gibi atk yakt kullanan frnlarda PCDD/F emisyon faktr 0.83 - 133 ng I-TEQ/tclinker aralnda deiir ve bu sonular ile emisyon faktr 0.67 - 246 ng I-TEQ/tclinker aralnda deien konvansiyonel yakt besleme sonular arasnda epey benzerlik vardr. [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya 2006], [86, EURITS, 2006],[88, SINTEF, 2006],[91, CEMBUREAU, 2006], [150, Fabrellas/Larrazabal/Martinez/Sanz/Ruiz/Abad/Rivera, 2004].

ekil 1.38:

2004 ylnda AB-27 ve AB 23+ lkelerinde termal ikame oran ile kategorize edilen PCDD/F emisyonlar [97, CEMBUREAU, 2007]

72

ekil 1.39:

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan imento frnlarda PCDD/F seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen spot lmlerinin dalm [97, CEMBUREAU, 2007]

39 adet Alman dner frnnda llm olan PCDD/F emisyon rnekleri ekil 1.40da gsterilmitir. Bu bilgiler ylda kere belirli bir gnde yaplan bireysel lmlerin sonulardr. 26 lmde hibir PCDD/F emisyonu tespit edilmemitir. Standart tespit snrndan hibir eksiltme/kartma yaplmad dikkate alnmaldr. Bu PCDD/F lmleri/rneklemeleri ile ilgili standart limit 0.0051 ng ITEQ/Nm3dir. lm sonularn deerlendirmek iin yntemin laboratuarlar aras deiimi (deiik laboratuarlar arasnda kyaslama) dikkate alnmaldr. [184, CEN standard EN-1948, 2007]. I-TEQ, uluslararas toksik edeeri teriminin ksaltmasdr [76, Almanya, 2006].

ekil 1.40:

[76, Almanya, 2006]

emisyonlar

2004 ylnda 39 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen PCDD/F

73

1.3.4.7

Metaller ve bileikleri

Hammaddeler ve yaktlar her zaman metal ierirler. Konsantrasyonlar bulunduklar yerlere bal olarak byk deiiklikler gsterir ve atmosfere emisyon yayma potansiyelleri ok karmak mekanizmalar tarafndan etkilenir. Ayrca, yakt olarak kullanlan atklarn metal konsantrasyonlar atn meneine gre deiir. Metal bileikleri, metallerin uuculuuna ve tuzlarna bal olarak drt snf altnda toplanabilir: 1. Atee dayankl veya uucu olmayan veya bu tr bileikler ieren metaller, rnein; Ba, Be, Cr, As, Ni, V, Al, Ti, Ca, Fe, Mn, Cu ve Ag: o bu metaller klinker tarafndan tmyle absorbe edilirler ve klinker ile birlikte dar atlrlar ve bylece frn sistemi iinde dolama girmezler. Egzoz gazndaki tek emisyon toz yoluyla gerekleir ve bu nedenle sadece toz girdisine ve toz ayrtrma etkinliine baldrlar. Sonu olarak emisyonlar genelde ok dktr. Yar uucu olan veya bu tr bileikler ieren metaller: Sb, Cd, Pb, Se, Zn, K ve Na: o bu metaller 700 ila 900 C arasndaki scaklklarda slfatlar veya kloridler olarak younlar ve i dolam gerekleir. Bu yolla, frnn n stmaya tabi tutulmu olan sisteminde birikmi olan yar uucu elementler siklon n stcda tekrar kelirler ve yksek bir oranda ve neredeyse tmyle klinkerin iinde kalrlar. Talyum: uucu olan veya uucu bileii olan metal: o talyum bileikleri (rnein; TIG) 450 ila 550 C arasnda, ve s eanjr olan frnlarda, birikebilecekleri yer olan n stcnn st alannda younlarlar (i sirklasyon). Civa: uucu olan veya uucu bileii olan metal (baknz Blm 1.3.4.7.1): o civa ve civa bileikleri frnn ve n stcnn iindeki ou blmden geerler ve atk gazn ssna bal olarak ham gaz tozu tarafndan sadece ksmen adsorbe edilirler.[12, Hollanda, 1997], [76, Almanya, 2006], [91, CEMBUREAU, 2006], [92, Avusturya, 2006].

2.

3. 4.

n stmal imento frnlarnda kuru proseste metallerin izledii yol ekil 1.41de gsterilmitir..

ekil 1.41: n stmal imento frnlarnda kuru proseste metallerin izledii yol [89, ERFO, 2005] Klinker piirme prosesi srasnda bireysel metallerin davran ve emisyon seviyesi uuculua, frn iine giri senaryosuna, zellikle atklar veya tehlikeli atklar kullanldnda hammaddeler ve yaktlar
74

iindeki metalik elementlerin konsantrasyonlarna, prosesin trne ve en nemlisi, ana baca zerindeki toz toplama sistemlerinin keltme verimliliine baldr. Hammaddeler ve yaktlar vastasyla piirme prosesine giren metaller, uuculuklarna bal olarak n stcnn ve/veya dner frnn scak blgelerinde ksmen veya tamamen buharlaabilir, gaz evresinde mevcut olan bileenler ile reaksiyona girebilirler, ve frn sisteminin daha souk blmlerinde frn besleme malzemeleri zerinde younlaabilirler. Yaktlardan kaynaklanan metaller ilk olarak yanma gazlarna girerler ancak frnn ve n stcnn alkoyma kapasitesi sayesinde son derece kk bir oranda yaylrlar. Klinker retiminde hammadde: yakt ktle oran yaklak 10:1 olduundan, hammadde ile ilgili girdiler emisyonlar zerinde belirleyicidir [76, Almanya, 2006], [86, EURITS, 2006] [92, Avusturya, 2006] Uucu olmayan metal bileikleri prosesin iinde kalr ve imento klinker bileiminin (>% 99.9) bir paras olarak frndan kar. Yar uucu metal bileikleri, frn sisteminin daha souk blmlerinde hammadde zerinde younlamak zere sinterleme scaklklarnda ksmen gaz evresine alnr. Bu durum frn sisteminde frn ve n stc ile snrl olan veya kurutma tme nitesinde de yer alan bir dngsel etkiye yol aar (i dngler). Metaller n stc alannda byk lde younlat takdirde, bunlar frn yk ile birlikte frna geri dndrlecektir. Bu durum bir i metal dngsne (frn/n stc dngs) yol aar. Bu dngsel etki, girdi ve kt arasnda imento klinkeri vastasyla bir dengenin kurulduu ve srdrld noktaya kadar oluur [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya, 2006]. Uucu metal bileikleri, frnn baca gaz ile salnmadklar takdirde daha dk scaklklarda hammadde partiklleri zerinde younlar ve potansiyel olarak, i veya d dng olutururlar. zellik Talyum ve cva ile bileikleri kolaylkla buharlar. Bunlar tmyle klinker matrisi iinde tutulmazlar. Talyum ve bileikleri 450 ila 500 C derece arasndaki scaklklarda siklon n stcnn st blgesinde younlar. Bu nedenle frn sistemine giren talyumun byk bir blm n stcda alkoyulur. Sonu olarak, n stc, hammadde kurutma ve egzoz gaz artma arasnda bir dng oluturulabilir (i ve d). Talyumun emisyon seviyesi, d dngnn konsantrasyon seviyesi ve toz toplaycnn toplama etkinlii ile belirlenir. rnein ESP tozunun talyum konsantrasyonu, talyum dngsnn konsantrasyon seviyesi iin bir ldr [60, VDI 2094 Almanya, 2003]. Ayrca, ancak daha kk bir lde, kadmiyum, kurun, selenyum ve bunlarn bileikleri zellikle kolayca uucu hale gelirler. Kalsinasyon besleme stou ile reaksiyona girdikleri veya kalsinasyon odasnn souk alanlarnda, n stcda veya daha sonraki kurutma tesislerinde kelti haline geldikleri zaman kolaylkla uabilen metal bileiklerin bir i dngs oluur. Toz ile birlikte younlam uucu bileikler toz ayrclarda ayrlarak farine geri gnderildiinde metaller bir d dng olutururlar [27, Karlsruhe niversitesi, 1996]. imento retiminden kaynaklanan tozlar az miktarda arsenik (As), kadmiyum (Cd), cva (Hg), kurun (Pb), talyum (Tl) ve inko (Zn) gibi metal bileikler ierirler. Metal ykl tozlarn ana kayna, n stclar, n kalsinatrler, dner frn ve klinker soutucularn da dahil olduu frn sistemidir. Metal konsantrasyonu besleme stouna ve frn sisteminin iindeki yeniden dolama baldr. zellikle, kmr ve atk yaktlarn kullanlmas metallerin prosese giriini arttrabilir. Frn sistemine giren metallerin deiik uuculua sahip olmalar ve yksek scaklk nedeniyle, imento frn sisteminde bulunan scak gazlar da gaz halinde metal bileikler ierir. Denge aratrmalar, uuculuu yksek olan elementlerin klinkerin iinde alkonulma sresinin dk olduunu ve bunun sonucunda bu maddelerin frn sisteminin iinde biriktiklerini gstermitir. [27, Karlsruhe niversitesi, 1996] ekil 1.42 ve ekil 1.43te gsterildii gibi kadmiyum ve talyum emisyonlarnn deerleri, dner frnlarn temiz gaznda yaplan 262 spot (Cd, Tl) lm sonucunda elde edilmitir. 2004 ylnda bu lmlerin tamam eitli AB-27 ve AB-23+ lkelerinde (baknz Terimler Szl) yer alan farkl tesislerden toplanmtr.Termal ikame ekil 1.43te farkl renkler kullanarak iaretlenmitir. Be lmn deeri lein zerindedir. Bunlardan drt adedinin ikame oran '0 , ve birininki '0 - 10'dur.

75

Emisyonlar kullanlan yakta bal olmakszn deimektedir. Bunun nedeni, kadmiyum ve talyumun gaz ile birlikte kaacak kadar uucu olmamas ve bunlarn esas olarak toz ve klinkerde konsantre olmalardr. Bu nedenle emisyonlar yaktlardan ok toz alma cihaznn verimliliine baldr [97, CEMBUREAU, 2007.

ekil 1.42:

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde 262 spot (Cd, Tl) lm sonucunda elde edilen kadmiyum ve talyum emisyon deerleri [91, CEMBUREAU, 2006]

ekil 1.43:

[91, CEMBUREAU, 2006

(Cd, Tl) seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen lmlerin dalm

ekil 1.44 ve ekil 1.45te gsterildii gibi (Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V) emisyonlarnn deerleri, dner frnlarn temiz gaznda yaplan 287 spot lm sonucunda elde edilmitir. 2004 ylnda bu lmlerin tamam eitli AB-27 ve AB-23+ lkelerinde (baknz Terimler Szl) yer alan farkl tesislerden toplanmtr.Termal ikame ekil 1.45te farkl renkler kullanarak iaretlenmitir.

76

 lmn deeri lein zerindedir. Bunlardan bir adedinin ikame oran '0 , birininki '0 - 10' ve dierininki '10 - 40'tr

AB-27 ve AB-23+ lkelerinde spot (Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V) lmleri emisyon deerleri [91, CEMBUREAU, 2006]

ekil 1.44:

ekil 1.45:

(Sb, As, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V) seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen lmlerin dalm [91, CEMBUREAU, 2006] imento frn sistemlerinin temiz gaznda 1996 ila 1998 yllar arasnda yaplan lmlerden elde edilen eitli metal bileiklerin konsantrasyon aralklar rnekleri Tablo 1.29da gsterilmitir.
Bileik Antimon Arsenik Berilyum Kurun Konsantrasyon1) (mg/Nm3) <0.007 - 0.05 <0.007 - 0.025 <0.004 0.012-0.2

77

Kadmiyum Krom Kobalt Bakr Manganez Nikel Cva Selenyum Tellr Talyum Vanadyum inko Kalay
1)

<0.002 - 0.008 <0.014-0.03 <0.012-0.15 <0.011-0.095 <0.007-2 <0.008 - 0.075 <0.005-0.12 <0.008 - 0.02 <0.0017-0.015 <0.005 - 0.03 <0.007 - 0.075 <0.1 -0.45 <0.01 -0.025

Konsantrasyon, su buhar ieriinin karlmasndan sonraki standart scaklk ve basn artlar ile ilgilidir; partikl kaynakl ve filtreden geen toplam fraksiyonlar; rnekleme dnemi iin ortalamas alnan tek lmlerin sonular

Tablo 1.29:

imento frn sistemlerinin temiz gaznda 1996 ila 1998 yllar arasnda yaplan lmlerden elde edilen ar metal konsantrasyon aralklar [60, VDI 2094 Almanya, 2003] 1.3.4.7.1 Civa

Civa ve bileikleri zellikle kolayca uucu hale gelirler (yksek uuculukta metal). Cva toksik bir metalik element olup civa kirlilii kresel, yaygn ve kroniktir ve bu yzden tesislerden atmosfere yaplan emisyonlarn azaltlmas gerekmektedir. Bu nedenle, civa emisyonlarn kontrol etmek iin frn sistemi iine cva giriini snrlamak gerekebilir (baknz Blm 1.2.4.3.2, 1.2.4.3.2.1 ve 1.3.4.13). Civa ve bileikleri frn sisteminde ve/veya n stcda tamamen kelmez veya alkonulmaz ve bu nedenle, klinkerin iinde tutulamaz. Gazn soumas nedeniyle egzoz gaznn izledii yol zerinde kelirler ve atk gazn scaklna bal olarak ham madde partiklleri tarafndan ksmen adsorbe edilirler. Bu blm frn egzoz gaz filtresi zerine kelir. Bu nedenle, cva sadece konsantrasyon dzeyinin ve emisyonlarn esas olarak egzoz gaz koullar tarafndan belirlendii d dngde zenginletirilebilir. Cva emisyonlarnda uzun dng artn nlemek iin, d dngnn konsantrasyon limitini kstlamak rnein, filtre sisteminde toplanan tozun bir blmn devaml olarak veya aralklarla darya atmak gerekebilir. Ayrca, egzoz gaz scaklnn dmesi ile cvann kelmesi ve bu nedenle giderilmesi artar. Siklon n stcl frn sistemlerinde yaplan lmlerden elde edilen bilgiler, %90dan fazla civann 130 Cnin altndaki egzoz gaz scaklklarnda oluan partikllerin zerinde bulunduunu gstermektedir. Daha sonra frn sisteminin toz toplaycs iindeki cva bileikleri tamamen ayrlr. Toz toplaycnn yksek toplama etkinlii nedeniyle dner frn sistemlerinin temiz gazndaki cva konsantrasyonlar genellikle deteksiyon snrnn altndadr (baknz; ekil 1.46 ve ekil 1.47). Toz toplaycdan gelen toz imento deirmenine geri gnderilebilir. Atk yaktlarn kullanlmas durumunda, frnn cva girdisi dzenli olarak snrlandrlabilir (baknz Blm 1.2.4.3.2.1 ve 4.2.2.1.1). Cva emisyonlarn azaltmak iin baka bir olaslk ise tozun filtre edilmesi srasnda civann ve bileiklerinin kelmesini arttrmak iin artlandrma kulesinden sonra egzoz gaz scakln azaltmaktr. Ayrca, bir Alman fabrikasnda, baca gazna adsorban olarak aktif karbon enjekte edilmitir [12, Hollanda, 1997], [76, Almanya, 2006], [86, EUR1TS, 2006], [91, CEMBUREAU, 2006], [92, Avusturya, 2006], [168, TWG CLM, 2007] ekil 1.46 ve ekil 1.47de gsterildii gibi, civa emisyon deerleri dner frnlarn temiz gaznda yaplan 306 adet spot lm sonucunda elde edilmitir. 2004 ylnda bu lmler eitli AB-27 ve AB23+ lkelerinde (baknz Terimler Szl) yer alan farkl tesislerden alnmtr. Termal ikame ekil 1.47de farkl renkler kullanarak iaretlenmitir. Alt lmn deeri lein zerindedir. Bunlardan birinin ikame oran '0 , birinin '0 - 10', ikisinin '10 20' dur ve iki lm '40n zerinde'dir. Daha nce akland gibi civa en uucu ar metaldir ve yakalama katsays dktr. Atk yaktlar kullanlmadan nce titiz bir kabul ve muayene ilemine tabi tutulmaktadr [97, CEMBUREAU, 2007].

78

ekil 1.46:

AB-27 ve AB-23+ lkelerinde yaplan 306 spot Hg lmnn cva emisyon deerleri [91, CEMBUREAU, 2006]

ekil 1.47:

AB-27 ve AB-23+ lkelerinde yaplan 306 spot Hg lmnn cva emisyon deerleri [91, CEMBUREAU, 2006] 1.3.4.8 Hidrojen klorr ve hidrojen florr (HCl ve HF)

Kloridler ve floridler kk ilave bileenlerdir.Bunlar frn sistemine hammadde ve/veya yakt gibi deiik girdilerle girebilirler. Bu maddeler iin dzenli periyodik izleme yaplmas uygundur.. 1.3.4.8.1 Gaz halindeki inorganik klor bileikleri

Klor bileikleri, klinker piirme prosesindeki hammadde ve yaktlarn iinde yer alan kk ilave bileenlerdir. Bunlar frn sistemine farkl girdiler yoluyla ve frn sistemindeki ateleme prosesi esnasnda girebilirler ve alkali kloridleri oluturmak zere frna arj edilen malzemelerin iinde bulunan alkaliler ile reaksiyona girerler. Balangta buhar halinde olan bu bileikler, 700 ila 900 C

79

scaklklarda frn besleme malzemesi veya frn tozu zerinde younlarlar ve daha sonra tekrar dner frn sistemine girer ve tekrar buharlarlar. Bunlar dngsel davran gsterir ve dner frn ile n stc arasndaki alanda zenginletirilebilirler. Frn giriindeki bir baypas alkali klorr dnglerinin etkili bir ekilde azalmasn salar ve bylece iletme arzalarn azaltr. Belirli bir tesise zel olarak, 0.2 g Cl/kg klinker klorr girdisi ile frn egzoz gazlar aknn bir kolu baypas yoluyla baka bir yne evrilir ve n stcnn alt blmnde birikmeleri nlemek iin soutulur. Gaz ak soutulurken, gaz halindeki alkali klorr bileikleri frn toz partiklleri zerinde younlar ve daha sonra bir toz toplama vastasyla sistemden kartlabilir. Toplanan baypas tozu kontroll artlar altnda imento deirmeni besleme akna geri dndrlr. ekil 1.48de gsterildii gibi klinker prosesi srasnda gaz halindeki inorganik klor bileikleri Avrupa imento fabrikalarnda hi salnmaz veya ok az miktarlarda bulunur. Dner frn sistemlerinin egzoz gaznda tespit edilen gaz halindeki inorganik kloridler, genellikle temiz gaz tozunda bulunan ar ince taneli alkali klorid fraksiyonlarna atfedilebilir [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya, 2006], [86, EUR1TS, 2006], [97, CEMBUREAU, 2007] 2004 ylnda srekli HCl emisyon lmleri ve spot lmleri ile ilgili rnek veriler eitli AB-27 ve AB-23+ lkelerinde (baknz Terimler Szl) yer alan farkl tesislerden toplanmtr. 98 adet dner frnnn temiz gaznda yaplan devaml HCl lm deerleri ile 233 spot lm deerleri ekil 1.48 ve ekil 1.50de gsterilmitir. Devaml HCl lmlerinin ve spot lmlerin emisyon dalmlar ekil 1.49 ve ekil 1.51de gsterilmitir. Devaml olarak llen emisyonlar 24 saatlik ortalamalarn yllk ortalamas olarak rapor edilmitir. llen deerler standart koullar altnda 1 Nm3 kuru gaza ilikin deerlerdir [97, CEMBUREAU, 2007]. Ayrca, 0-8 mg/Nm3 (yllk ortalama deer) aralnda olan emisyon rnekleri ekil 1.52de gsterilmi olup, 39 Alman dner frnnda yaplan lmlerde 91 adet deer tespit snrnn altnda ve biri 15 mg/Nm3n stndedir [76, Almanya, 2006].

ekil 1.48:

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan 98 adet imento frnnn temiz gaznda srekli olarak yaplan HCl lmlerinden elde edilen HCL emisyon deerleri [97, CEMBUREAU, 2007]

80

ekil 1.49:

Termal ikame oran ile kategorize edilen srekli HCl lmlerinin dalm [97, CEMBUREAU, 2007]

ekil 1.50:

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan dner frnlarn temiz gaznda yaplan 233 spot lmden elde edilen emisyon deerleri [97, CEMBUREAU, 2007]

81

ekil 1.51:

HCl seviyelerinin termal ikame oranlar ile kategorize edilen HCl spot lmlerinin dalm [97, CEMBUREAU, 2007]

38 adet Alman dner frnnda llen HCl emisyonlarnn rnekleri ekil 1.52de gsterilmitir. Bu bilgiler ylda kere belirli bir gnde yaplan bireysel lmlerin sonulardr. 91 lmde emisyon deeri 1.5 -2.1 mg/Nm3 arasnda olan tespit snrnn altnda kmtr.

ekil 1.52:

2004 ylnda 38 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen ve HCl olarak ifade edilen gaz halindeki inorganik klor bileiklerinin emisyonlar [76, Almanya, 2006]

82

1.3.4.8.2

Gaz halindeki inorganik flor bileikleri

Dner frnlarda mevcut olan florun % 90 ila 95i klinker iinde hapsolmutur ve geri kalan ksm yanma prosesi artlarnda kararl olan kalsiyum florr (CaF2) eklinde toz ile baldr. Kalsiyumun byk miktarda fazlal nedeniyle, gaz halindeki flor bileiklerinin ve zellikle hidrojen florrn emisyonlar sanal olarak darda braklmtr. Gaz lm filtresinden geebilen ar ince toz fraksiyonlar dner frn sistemlerinde az miktarda bulunan gaz halindeki flor bileiklerini simle edebilir. Az miktardaki flrrler frn tozu ile rnein CaF2 eklinde dar atlrlar. 2004 ylnda srekli HF emisyon lmleri ve spot lmleri ile ilgili rnek veriler eitli AB-27 ve AB-23+ lkelerinde (baknz Terimler Szl) yer alan farkl tesislerden toplanmtr. 28 adet dner frnnn temiz gaznda yaplan srekli HF lm deerleri ile 210 spot lm deerleri ekil 1.53 ve ekil 1.55te gsterilmitir. Be lmn deerleri lein zerinde kmtr. Bunlardan drdnn ikame oran sfr olup birinin ikame oran ise 40n zerindedir. Sreki HF lmlerinin ve spot HF lmlerinin emisyon dalmlar ekil 1.54 ve ekil 1.56da gsterilmitir. Srekli olarak llen emisyonlar 24 saatlik ortalamalarn yllk ortalamas olarak rapor edilmitir. llen deerler standart koullar altnda 1 Nm3 kuru gaza ilikin deerlerdir. imento frn sistemlerinden salnan ve HF cinsinden ifade edilen florrler 1 mg/Nm3den dktr [76, Almanya, 2006], [86, EURITS, 2006], [97, CEMBUREAU, 2007]. Ayrca, 0.005 - 0.35 mg/Nm3 aralnda olan HF emisyon rnekleri ekil 1.57de gsterilmi olup, 38 Alman dner frnnda yaplan lmlerde 106 adet deer tespit snrnn altnda kalmtr. Bu bilgiler ylda kere belirli bir gnde yaplan bireysel lmlerin sonulardr. Tespit snr 0.04 ila 0.06 mg/Nm3 arasndadr [76, Almanya, 2006] [103, CEMBUREAU, 2006].

83

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan dner frnlarn temiz gaznda srekli olarak yaplan HF emisyon lmlerden elde edilen emisyon deerleri [97, CEMBUREAU, 2007]

ekil 1.53:

ekil 1.54:

HF seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen srekli HF emisyon lmlerinin dalm [97, CEMBUREAU, 2007]

84

ekil 1.55:

[97, CEMBUREAU, 2007]

spot HF lmlerinden elde edilen emisyon deerleri

AB-27 ve AB 23+ lkelerinde bulunan dner frnlarn temiz gaznda yaplan

ekil 1.56:

HF seviyelerinin termal ikame oran ile kategorize edilen spot HF lmlerinin

[97, CEMBUREAU, 2007]

dalm

85

ekil 1.57:

2004 ylnda 38 adet Alman dner frnnn temiz gaznda llen ve HF olarak ifade edilen gaz halindeki inorganik flor bileiklerinin emisyonlar [76, Almanya, 2006]

1.3.4.9

Amonyak (NH3)

NH3 emisyonlar hammaddelerden kaynaklanr ve prosesin ilk aamalarnda oluur. imento frnlarnda oluan egzoz gaznn NH3 ierii 200 mg/Nm3e kadar ykselebilir. lave NH3, reaksiyona girmemi amonyan deiken emisyonlarnn da oluabilecei (tepkimeye girmemi amonyak) seici katalitik olmayan azaltm (SNCR) teknii gibi azaltma tekniklerinden kaynaklanabilir. NH3 emisyonlarnn dzenli olarak izlenmesi esastr. 1994 ila 2006 yllar arasnda sve'te iki tesiste yaplan aratrmalar (amonyak emisyonlarn test etmek iin yaplan ilk denemeler) hammaddeden kaynaklanan NH3 emisyonlarnn 10-35 mg/ Nm3 arasnda olduunu gstermitir. Ayrca 1998 ylnda bu tesislerden biri ykayc zeltisi iindeki amonya temizleyerek ini ve klar dengeleyen bir SOx ykaycs ile donatlmtr. ekil 1.58te gsterildii zere bu ykaycnn bacasndan yaylan amonyak emisyonlar 1998 ylndan itibaren srekliolarak llmtr. Ykayc devrede olduu iin ksa vadeli tepe noktalar 125 mg/Nm3e kadar ulamaktadr. Bu durum birikmi olan bir miktar amonyan yeniden salm iin ykayc zeltisinin 53Cden 59Cye kartlmas ve dengenin deitirilmesi nedeniyle meydana gelmektedir. Ancak bu tesisler tme tesisleri (hammadde ve kmr deirmeni) ile donatlm olup, amonyak burada da adsorbe edilir ve sadece kk bir miktar amonyak, al (3 kg/s) ile birlikte imento deirmeni tesislerine tanr. imento deirmeni kapal bir devrede dk scaklklarda alr ve imento silosundan amonyak kokusu ok nadiren alglanr.

86

ekil 1.58:

SOx gaz ykayc ile donatlm bir sve imento fabrikasnda amonyak emisyonlar [114, sve, 2006]

2007 ylnda yksek verimli SNCR teknii ile donatlm olan bir Alman imento fabrikasnda alt aylk bir sre boyunca aratrmalar ve denemeler gerekletirilmitir. lgili NH3 : NO molar oranlar olan 0.7 - 0.8 ile 1.4 - 1.5i uygulamak suretiyle 350 ve 200 mg/Nm3 (gnlk ortalama deer) NOx emisyon seviyeleri elde edilmitir. Ancak dk NOx emisyon seviyesini elde etmek iin zellikle deirmen devre d iken alma esnasnda yaplan lmler, 50 - 200 mg/Nm3 arasnda nemli bir tepkimeye girmemi amonyak (NH3 slip) ile sonulanmtr. 350 mg/Nm3lk seviyeye kyasla (NH3: aylk ortalama deer 21 mg/Nm3) 200 mg/Nm3 emisyon seviyesi (NH3: aylk ortalama deer 11 mg/Nm3) elde etmek iin NH3 slip iki misli yksek olmutur (ayrca baknz Blm 4.2.4.2) [160, Almanya, 2007], [173, Almanya, 2007], [182, TWG CLM, 2008]. Ayrca, 2004 ylnda bir rlanda imento fabrikasnda ksa vadeli SNCR denemeleri yapmak suretiyle gerekletirilen incelemeler frnn n stcsndan sonra ham gazda 4 ila 26 mg/Nm3 arasnda NH3 konsantrasyonlar olduunu gstermitir. Bu konsantrasyonlar iki enjeksiyon konfigrasyonunu (standart koullarda; NH3 : NO molar oran bir (1) ve NOx azaltm oran % 50) test etmek suretiyle llmtr. NH3 slip azaltc maddenin stokiyometrik lden fazla ilave edilmesine snrlamalar getirmitir. Bu madde iin dzenli periyodik izleme yaplmas uygundur. [76, Almanya, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006], [114, sve, 2006], [123, rlanda, 2005] [168, TWG CLM, 2007], [173, Almanya, 2007]. SCR teknii ile donatlm bir Alman fabrikas rneinde NH3 slip 1 mg/Nm3 n altnda olmutur [173,Almanya, 2007]. Hammaddenin iinde bulunan NH3n ayn zamanda azaltc madde olarak grev yapt dikkate alnmaldr. (baknz Blm 4.2.5) [76, Almanya, 2006], [168, TWG CLM, 2007].

87

1.3.4.10 Benzen, toluen, etilbenzen ve ksilen (BTEX) Bazen zel alma koullar altnda bu maddelerin lm gerekli grlebilir. Baz Alman tesislerinde 2004 ylndan itibaren benzenin ilave bireysel lmleri yaplmakta olup, sonular 0.02 ila 3.6 mg/Nm3 arasnda deimektedir. Frn besleme malzemelerinin n stlmas srasnda oluan dk konsantrasyonlardaki benzen emisyonlar, doal hammaddeler (jeoloji sre boyunca kaya iine yerleen organizmalarn ve bitkilerin kalntlar) vastasyla giren kk miktarlardaki organik bileenlerden kaynaklanr. Alman frnlarnda llm olan benzen emisyon konsantrasyonunun rnekleri ekil 1.59da gsterilmitir (0.013 mg/Nm3 tespit snrna dayal olarak). Benzen emisyonlar kullanlan yaktlara bal olmamtr.

ekil 1.59: 17 adet Alman dner frnnda llen benzen emisyon konsantrasyonlar [76, Almanya, 2006] 1.3.4.11 Poliaromatik hidrokarbonlar (PAH) Bazen zel alma koullar altnda bu maddelerin lm gerekli grlebilir. 1.3.4.12 Dier organik kirleticiler imento retim srecinden kaynaklanan dier organik kirleticiler, rnein, klorobenzenler ile e dzlemli kongenerler (coplanar congeners) ve kloronaftalinler de dahil olmak zere PBC (poliklorlu bifeniller)dir. Bazen zel alma koullar altnda bu maddelerin lm gerekli grlebilir.

88

1.3.4.13 Atk malzeme kullanmnn emisyon davran ve enerji verimliliine etkileri Emisyon davran Klinker yakma prosesinden kaynaklanan toz emisyonlar atklarn kullanlmasndan etkilenmez. Mevcut bilgilere gre, n stc ve toz toplaycnn partikllere bal metalleri alkoyma kapasitelerinin yksek olmas nedeniyle uygun atk kullanmnn klinker piirme prosesinden kaynaklanan metal emisyonlar zerinde ok az etkisi vardr. Emisyonlar zerinde etkisi olabilecei iin yaktlarn frna beslenme ynteminin (besleme noktas) ok nemli olduu aklda tutulmaldr (baknz Blm 1.2.4.1). Klinker retim prosesinden kaynaklanan metal emisyonlarn belirleyen faktrler, her bir metalin dner frn sistemi iindeki davranlar ile girdi durumu ve toz toplaycnn toplama verimliliidir. Girdi durumu da kullanlan hammaddeler ve yaktlardaki metal konsantrasyonlar tarafndan belirlenir. Klinker retimi iin hammadde:yakt ktle oran yaklak 10:1dir ve bu durum hammadde ile ilgili girdilerin emisyonlar iin belirleyici olduu anlamna gelir. letme uygulamasnda atklarn kullanm bireysel elementlerin frn sistemine toplam girilerinin atmasna veya azalmasna neden olabilir. Uucu olmayan metaller byk lde klinker matrisinin iine hapsolmulardr ve klinker ak ile frn sisteminden karlar. Pb ve Cd gibi yar uucu metaller frn sisteminde kararl dngler olutururlar. Bu elementler dngden kartlrlar ve byk miktar klinker ak veya toz iinde tutulurlar. Uuculuklar nedeniyle zel durumda onlar Hg ve Tldir. Proses scaklklar ile yksek uuculuun birleimi yetersiz artma kapasitesinin oluumuna yol aar ve girdi yk ile baca ii emisyon konsantrasyonu arasnda tesise zg bir balant oluturur. Egzoz gaz scaklna bal olarak cva toz toplaycnn iinde partikl kaynakl olarak ve/veya buhar eklinde bulunur. Bu nedenle, civa ve uucu metal emisyonlarn kontrol edebilmek iin frna cva ve metal giriini snrlandrmak gerekebilir. Kark atk fraksiyonlarndan geri kazanlm yaktlar yakarken uucu metal girilerini izlemek iin rutin bir mal kabul analizi yaplabilir (baknz Blm 1.2.4.3.2). norganik egzoz gaz bileenleri olan NOx, HCl ve HF besleme stou seiminden etkilenmez. Mevcut bilgilere gre, frn iin uygun besleme noktasn kullanmak suretiyle imento retim prosesinde atklarn kullanlmasnn bu emisyonlar zerinde nemli bir etkisi yoktur. Farin ile ayn yoldan sisteme giren uucu slfr bileikleri veya uucu organik bileikleri girdilerinin atk kullanm ile arttrlmamas kaydyla ayn durum SO2, CO and TOC bileenleri emisyonlar iin de geerlidir. Oluan SO2, ek nlemler/teknikler olmakszn dner frnda veya n kalsinatrde klinkere balanr. Dner frn sistemlerdeki yanma koullar PCDD/F emisyon konsantrasyonlarnn dk olmasn salar. PCB ierebilen atk ya gibi kalc organik maddelerin ilgili konsantrasyonlarn ieren atk maddeler, bunlarn gvenilir bir ekilde imha edilmesini salamak iin ana ateleme sistemi yoluyla beslenirler. Bireysel olayda besleme noktas seimi konusunda pheler olduu takdirde, atklar kullanarak ve kullanmadan referans lmler yaplmaldr. letmede uygulanan kapsaml lm programlarnn gstergelerine gre kullanlan atk ne olursa olsun PCDD/F emisyonlar ngrlm olan 0.1 ng I-TEQ/ m3 n ok altndadr. kincil atelemeye beslenen atklar (baknz. Blm 1.2.4.1 ve 1.2.5.1) girdi ve proses parametreleri iin niteliksel snrlamalar gerektiren dner frnn yksek scaklk blgesine gemez. Ancak, birok modern n kalsinatrn iinde scaklk 850 Cnin zerinde olup, bunlarn 2 saniyeden uzun kalma sreleri vardr ve bu durum bunlar atk kullanm iin uygun hale getirir. Atk yakt kullanan Alman imento frnnn yllk emisyon izleme koullarnn ve sonucunun rnekleri Blm 4.2.2.1, Tablo 4.5 ve Tablo 4.6 'da gsterilmitir.

89

Enerji verimlilii zerindeki etkiler rnein ince tlm, kuru ve/veya yksek kalorifik deeri olan yaktlara kyasla daha yksek nem ierii olan, daha kaba taneli ve daha dk reaktiviteye sahip olan atk yaktlar kullanrken termal enerji ihtiyac artabilir. Dk enerji verimlilii de baca gaz hacmini arttrmak suretiyle daha fazla hava kirletici emisyon yklerine neden olabilir.
[3, Avusturya, 1997], [76, Almanya, 2006], [86, EUR1TS, 2006], [137, Klein/Hoenig, 2006], [168, TWG CLM, 2007].

1.3.4.14 Atk kullanmnn rn kalitesine etkileri Klinker piirme prosesinde atklarn kullanlmas imento rnlerinin metal konsantrasyonlarn deitirebilir. Hammadde ve yaktlar vastasyla gerekleen toplam girdilere bal olarak atk kullanma sonucunda rnn iindeki bireysel elementlerin konsantrasyonu azalabilir veya artabilir. imentonun beton ve har retimi iin akl ve kum gibi agregalarla harmanlanmas nedeniyle, sonuta klinker piirme prosesinde kullanlan atklarn evreye ilikin etkilerinin deerlendirilebilmesi iin belirleyici olan, yap malzemeleri (beton veya har) iindeki metallerin davrandr. Beton ve hartan yaylan metal emisyonlar dktr. Kapsaml testlerin sonular metallerin imento tula matrisi iine skca balanm olduklarn dorulamaktadr. Ayrca, kuru olarak ambalajlanm beton metallerin salnmlarn nlemeye yardmc olan yksek difzyon direncine sahiptir. Beton ve har testleri, eluatlar iindeki metal konsantrasyonlarnn rnein ulusal mevzuat tarafndan ngrlenden ok daha dk olarak belirlendiini gstermitir. Deiik ve ksmen ar koullar altnda depolama, evre ile ilgili herhangi bir salnma yol amamtr. Bu durum numunenin szdrmazlk testi ncesinde ezilmesi veya ufalanmas durumunda da geerlidir. Atk maddelerin dikkatli ekilde seimi ve izlenmesi, atklarnn kullanmnn evreye zarar verecek boyutta metal emisyonlarna yol amamasn salar. Metal emisyonlar,geerli hava kirlilii kontrol standartlarndan ok daha dktr. Atk kullanmnn rnn evre kalitesi zerinde herhangi bir olumsuz etkisi yoktur. Bu koullar altnda, imentonun beton ve har retimi iin herhangi bir kstlama olmakszn kullanmna devam edilebilir. Bu malzemelerin geri kazanlabilirlikleri hibir ekilde etkilenmez. Alman imentolarnn metal ierii dzenli olarak analiz edilmektedir. Son deerler 2001 ylnda yaynlanmtr. Daha nceki aratrmalarn sonular ile yaplan kyaslama, ilgili dnemde atk maddelerin kullanmnda nemli miktarda art olmasna ramen imentolarn metal ieriinde herhangi bir art olmadn gstermitir [76, Almanya, 2006], [168, TWG CLM, 2007].

90

1.3.5

Proses kayplar/atklar
kaynaklanan proses kayplar/atklar esas olarak aada belirtilen

imento retiminden malzemelerden oluur:

farinin hazrlanmas srasnda hammaddelerden ayrlan istenmeyen kayalar baypas akndan ve bacadan dar kartlan frn tozu yar slak proseste kullanlan olduka alkali olan ve askda kat madde ieren filtre preslerinden gelen filtre sznts rnein gaz kelticisi gibi gaztemizleme nitelerinden kaynaklanan toz baca gaz artma sisteminden kaynaklanan kullanlm emici maddeleri (granler kireta, kireta tozu). Ambalajlama aamasnda oluan ambalaj atklar (plastik, ahap, metal, kat, vb.).

Yukarda belirtilen toplam proses kayplarnn baz blmleri proses ihtiyalar ve rn zellikleri nedeniyle geri dntrlebilir ve tesis iinde yeniden kullanlabilir. Tesis iinde geri dntrlemeyen malzemeler dier sanayilerde kullanlmak veya dardaki atk dntrme veya atk bertaraf etme tesislerine verilmek zere tesisin dna kartlr. Frn tozu dorudan imento retim prosesi iinde yeniden kullanlabilir veya baka amalar iin kullanlabilir PCDD/Fler de atklarn ve kat maddelerin iinde bulunur ve 2006 ylnda yaplan bir alma sonucunda aada belirtilen bilgiler rapor edilmitir: imento frn tozu (CKD) ve filtre tozu o ortalama konsantrasyon 6.7 ng I-TEQ/kg o azami konsantrasyon 96 ng I-TEQ/kg klinker o ortalama konsantrasyon 1.24 ng I-TEQ/kg o azami konsantrasyon 13 ng I-TEQ/kg.

Ayrca bu alma, dier malzemeler ile karlatrldnda proses kayplar/atklar iindeki imento retiminden kaynaklanan dioksin seviyelerinin balk, tereya, anne st gibi gdalarla ayn byklkte olduunu ve tarm arazilerine uygulanan kanalizasyon amurunun beher kilogram iin 100 ng TEQ olan izin verilen azami konsantrasyondan daha dk olduunu gstermitir [88, SINTEF, 2006].

1.3.6

Sv Atklar

Genel olarak, imento retiminde sv atk olumaz. imento retiminde kuru veya yar-kuru ilem uygulandnda su sadece rnein temizlik amal olarak dk miktarlarda kullanlr. Prensip olarak, suyun prosese geri dntrlmesi nedeniyle suya hibir emisyon yaplmaz. Yar ya proseste sulu har kullanlr ve filtre preslerinde suyu alnr. Ya proseste su hammaddeleri terek sulu har oluturmak iin kullanlr. Kullanlan hammaddeler genellikle yksek oranda nem ierir. Sulu har dorudan frna gnderilerek iindeki su buharlatrlr veya nce sulu har kurutucusuna gnderilir. Bazen soutma prosesinde klinkeri soutmak iin kullanlan su, klinker malzemesindeki yksek scaklk nedeniyle dorudan buharlar. Belirli bir rnek tesisteki su dengesi Blm 4.2.2.3 Tablo 4.24te grlebilir.

91

1.3.7

Grlt

Grlt emisyonlar tm imento retim prosesi esnasnda hammaddelerin hazrlanmas ve ilenmesi, klinker piirme ve imento retim prosesi, malzemelerin depolanmas ile nihai rnlerin sevkiyat ve nakledilmesi srasnda oluur. imento retim prosesinin eitli yerlerinde kullanlan ar makineler ve byk fanlar zellikle aada belirtilenlerden grlt ve/veya titreim emisyonlar olumasna neden olabilir: boaltma utlar ve besleme bunkerleri hammadde,yaktlar, klinker ve imentonun krlmas, ezilmesi, tlmesi ve elenmesi ile ilgili tm ilemler, egzoz fanlar blowerar Kanal titreimi.

Tesisler ulusal mevzuat uyarnca azaltm standartlarna uymakla ykml olup grlt aratrmalar yaplmakta ve deerlendirilmektedir. imento sektrnde grlt emisyonlarn azaltmak iin ofis binalar, duvarlar, aalar veya allar gibi doal grlt bariyerleri kullanlmaktadr. Tesisin yaknnda konut alanlarnn bulunmas durumunda, imento retim alannda yeni binalarn planlanmas grlt emisyonlarn azaltma zorunluluu ile balantldr. [45, Schorcht, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006]

1.3.8

Kokular

Koku emisyonlar iyi iletilen bir tesiste ok nadir olarak bir sorun oluturur. Hammaddeler, n stcda stld zaman yanmayan ve sadece piroliz olan yanc bileenler (kerogenler) ierdikleri takdirde hidrokarbon emisyonlar oluur. Bu hidrokarbon emisyonlar bacann zerinde bir mavi pus veya duman bulutu olarak grlebilir ve kt hava artlarnda imento tesisinin etrafnda kokuya neden olabilirler. Kkrt ieren yaktlarn yanmas ve/veya kkrt ieren hammaddelerin kullanlmas koku emisyonlarna yol aabilir (zellikle aft frnlarda karlalan bir sorundur). Ayrca, hammadde veya yakt olarak kullanlan atk malzemeler de zellikle hazrlama ve depolama gibi farkl proses aamalar srasnda koku emisyonlarna yol aabilir. NOx azaltm iin amonyak kullanm, uygun ekilde yaplmad takdirde baz proses aamalarnda koku emisyonlarna yol aabilir.

1.3.9
1.3.9.1

zleme
Parametrelerin ve emisyonlarn izlenmesi

Frn prosesini kontrol edebilmek amacyla aada belirtilen parametrelerin devaml olarak llmesi tavsiye edilir: basn scaklk O2 ierii NOx CO, ve ayrca SOx konsantrasyonu yksek olduunda SO2 (COyu NOx ve SO2 ile optimize etmek iin gelimekte olan bir tekniktir).

92

Emisyonlarn miktarn doru ekilde belirlemek iin aada belirtilen parametrelerin srekli olarak llmesi tavsiye edilmektedir (lldkleri noktadan sonra seviyelerinde deiiklik olduu takdirde bunlarn kontrol amacyla kullanlmak zere yeniden llmeleri gerekebilir): egzoz hacmi (hesaplanabilir, ancak bazlar tarafndan karmak olduu dnlmektedir) nem (hesaplanabilir, ancak bazlar tarafndan karmak olduu dnlmektedir)) scaklk toz O2 NOx SO2, ve CO.

Aada belirtilen maddeler iin uygun ekilde dzenli periyodik izleme yaplmaktadr: metaller ve bileikleri TOC HCl HF NH3, ve PCDD/F.

Ancak, TOC, NH3, HC1 ve HFyi srekli olarak lmek ve izlemek ve PCDD/F ile PCByi 1 ila 30 gnlk analizler iin devaml olarak rneklemek de mmkndr. Ayrca AB-27nin iki ye lkesinde Hg devaml olarak llmektedir. zel alma koullar altnda bazen aada belirtilen maddelerin llmesi gerekli grlebilir: BTX (benzen, toluen, ksilen) PAH (poliaromatik hidrokarbonlar), ve dier organik kirleticiler (rnein, klorobenzenler ile e dzlemli kongenerler ve kloronaftalinler de dahil olmak zere PBC (poliklorlu bifeniller), vb.)

Uucu metal ierii yksek olan atklarn hammadde veya yakt olarak kullanlmalar halinde metallerin llmesi zellikle nemlidir. Ayrca, kullanlan yakta, proses koullarna ve emisyonlarn ilgisine bal olarak ilave lmler yaplmas gerekebilir. Avrupa dzeyinde ve ulusal dzeydeki mevcut yasal dzenlemelerin gereksinimleri gz nnde bulundurulmaldr, rnein; atklarn beraber yaklmas durumunda Atk Yakma Direktifinin (WID, 2000/76/AT) koullarnn yerine getirilmesinin gerektii dikkate alnmaldr [59, Avrupa Birlii, 2000]. imento frnlarnda atk kullanld takdirde ve zellikle kanalizasyon amuru kullanlmas halinde, dzenli olarak yaplan srekli toz, NOx, SO2 ve CO emisyonlarna ilaveten ou kez (baz durumlarda srekli olarak) imento frnlarnn egzoz gazndan yaylan TOC ve cva emisyonlar izlenir. Alman imento fabrikalarnda srekli olarak yaplan cva lmleri ile ilgili daha fazla bilgi imento sanayi ile ilgili sonu ve neriler blmnde bulunabilir (baknz Blm 1.7). Kullanlan atk yaktlarn girdilerine ve trlerine, proses koullarna ve emisyonlarn ilgisine bal olarak HC1, HF, ar metaller, benzo-a-piren, benzen ile poliklorlu dibenzo-p-dioksinler (PCDDler) ve dibenzofuranlar (PCDFler) iin ilave lmler yaplmaktadr. Ayrca, atklarn kullanm halinde rnein ylda bir eklinde sk sk tekrarlanan lmler yaplmaktadr [76, Almanya, 2006]. Tesisin ilk IPCC (Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol) izni iin mracaat ederken verilerin sunumu iin tm bu maddelerin en az bir kez llm olmas uygundur. lave bilgi Genel zleme Prensipleri Referans Dokmannda bulunabilir [151, Avrupa Komisyonu, 2003]

93

1.4

BAT (Mevcut En yi Tekniklerin) tespiti iin gznne alnmas gereken teknikler

Bu blmde ibu belgenin kapsad sanayilerde genel olarak yksek seviyede evre koruma salama potansiyeli olduu dnlen tedbirler/teknikler belirtilmitir. Ynetim sistemleri, prosesle btnlemi tedbirler/teknikler ve sistem sonu (end of pipe) k tedbirleri/teknikleri dahil edilmitir, ancak optimum sonular ararken bu arasnda belirli bir miktar rtme olduu grlmektedir. nleme, kontrol, minimizasyon ve geri dnm ilemleri ile malzeme ve enerjinin yeniden kullanm dikkate alnmtr. IPPC Direktifinin hedeflerine ulamak amacyla nlemler/teknikler tek balarna veya kombinasyonlar halinde sunulabilir. BATn belirlenmesi esnasnda dikkate alnmas gereken baz genel hususlar bu Direktifin IV numaral Ekinde listelenmi olup, bu blmde yer alan nlemler/teknikler bu hususlarn birine veya daha fazlasna yneliktir. lmlerin/tekniklerin karlatrlabilmesini ve IPPC Direktifinde verilen BAT tanm karsnda objektif bir deerlendirme yaplabilmesini salamak amacyla her tedbiri/teknii zetlemek iin mmkn olduunca standart bir yap kullanlmtr. Bu blmn ierii nlemlerin/tekniklerin eksiksiz bir listesi olmayp baka nlemler/teknikler mevcut olabilir veya gelitirilebilir ve bunlar IPPC ve BAT erevesinde eit olarak geerli olabilir. Her nlemi/teknii zetlemek iin kullanlan standart yap Tablo 1.30 'da gsterilmitir. Ancak, Aada belirtilen elementler arasndaki snrlar belli bir lde rtt iin, bu yap bireysel durumlar yanstacak ekilde esnek tutulmutur.
Dikkate alnan bilginin tr Tanm Salanan evresel faydalar apraz medya etkileri Operasyonel veriler Dahil edilen bilginin tr Tedbirin / tekniin teknik aklamas (gerektiinde izimler, emalar dahil Tedbirin/tekniin iaret ettii balca evresel faydalar (enerji, su, hammadde tasarruflar ile retim verim art ve enerji verimlii, vb. dahil) Tedbirin/tekniin kullanlmasnn dier medyaya olan balca evresel yan etkileri. Dierlerine kyasla tedbirin/tekniin evresel etkilerinin detay nlemleri/teknikleri kullanarak alan tesislerin tketim ve emisyon seviyeleri ile ilgili veriler (kullanlan referans koullar ve izleme yntemleri dahil). Tedbirin/tekniin nasl ileyeceine, srdrleceine ve kontrol edileceine dair dier ilgili bilgiler rnein tesisin yan (yeni veya mevcut), tesisin bykln (byk ya da kk), halen uygulanmakta olan tedbirleri/ teknikleri ve rnn tr ve kalitesini gz nne alarak tedbirini/ tekniin uygulanabilecei tesis trlerinin belirtilmesi Giderler (yatrm ve iletme) ve muhtemel tasarruflar (rnein azaltlm hammadde veya enerji tketimi, atk giderleri) veya gelirler ile ilgili bilgiler ile bu giderlerin/tasarruflarn veya gelirlerin nasl hesapland/tahmin edildiine ilikin detaylar Uygulamaya yol aan veya uygulamay etkileyebilen yerel koullar veya gereksinimler. Uygulama ile ilgili evre dndaki nedenler hakknda bilgi (rnein; verimlilik art, gvenlik) Tedbirin/tekniin uyguland ve bilginin toplanarak bu blmn yazlmas iin kullanld tesise (tesislere) atfta bulunmak. Bu blm yazmak iin kullanlan ve tedbir/teknik ile ilgili daha fazla bilgi ieren literatr veya dier kaynak malzemeler (rnein; kitaplar, raporlar, aratrmalar, web siteleri)

Uygulanabilirlik

Ekonomi

Uygulamaya ynelik itici g rnek tesisler Kaynak literatr

Tablo 1.30:

Bu blmde tanmlanan her nlem/teknik ile ilgili bilgilerin dkm

94

Azaltma nlemlerinin/tekniklerinin maliyeti kullanlan imento frnnn tr, tesislerinin bykl, nlemlerin/tekniklerin etkinlii ve bireysel uygulama koullar ile ilgili olarak deerlendirilmelidir. Bu balamda, maliyetle ilgili veri rnekleri rnein tozun, inorganik gaz bileiklerinin ve organik gaz bileiklerinin azaltlmas gibi farkl baca gaz nlemlerine/tekniklerine ilikin yatrm, bakm ve iletme maliyetleri Blm 1.4.8de verilmitir.

1.4.1

Hammadde tketimi

Tanm ve salanan evresel faydalar Toplanan tozun retim prosesine geri dntrlmesi ve/veya yeniden kullanm hammaddelerin toplam tketimini azaltr. Bu geri dnm dorudan frnn veya frn besleme malzemesinin iinde (alkali metal ierii kstlayc faktrdr) veya mamul imento rnleri ile kartrlmak suretiyle gerekleir. Uygun atklarn hammadde olarak kullanm doal kaynaklarn girdisini azaltabilir, ancak bu durum frn prosesine giren maddeleri her zaman tatmin edici bir ekilde kontrol etmek suretiyle gerekletirilmelidir. apraz medya etkileri Doal maddelerin tasarrufu Hammadde olarak uygun atklar kullanmak suretiyle ve bunlarn zelliklerine bal olarak deiik emisyonlarn olumas mmkn olabilir. Atklarn kalite kontrol ve emisyon izleme maliyetleri artabilir. Operasyonel veriler Baknz Blm 1.2.4.2. Uygulanabilirlik Prensip olarak bu tedbir kalite kontrol, uucu organik maddeler ve ar metal ierii konularnda imento sanayine uygulanabilir. Ekonomi Hammadde maliyetleri drlebilir. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. Ekonomik deerlendirmeler. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [168, TWG CLM, 2007]

95

1.4.2

Enerji tketiminin azaltlmas (enerji verimlilii)

Bu balamda faydal bilgiler Enerji Verimlilii (ENE) in Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmannda da bulunabilir [ 181, Avrupa Komisyonu, 2008]. 1.4.2.1 Termal enerji kullanmnn azaltlmas

Termal enerji kullanm, frn sisteminde termal enerji optimizasyon nlemlerini/tekniklerini uygulamak gibi deiik nlemleri/teknikleri deerlendirmek ve uygulamak suretiyle azaltlabilir (baknz Blm 1.4.2.1.1.). rnein; nem ierii, yanabilirlik (baknz Blm 1.4.2.1.2), deiik zellik ve deiken parametrelere sahip yaktlarn kullanm (baknz Blm 1.4.2.1.3) ve bir gaz baypas sisteminin kullanlmas (baknz Blm 1.4.2.1.4) gibi hammadde zellikleri eklindeki eitli faktrler, modern imento frnlarnn enerji tketimini etkiler. nlemler/teknikler tek balarna uygulanabilir. Ancak tm nlemler/teknikler birbirleri ile balaml olarak dnlmelidir. Ayrca frnn retim kapasitesinin enerji ihtiyac zerinde etkisi vardr. 1.4.2.1.1 Frn sistemleri

Tanm Entegre kalsinatr ve tersiyer hava kanal olan ok kademeli (drt ila alt kademeli) siklon n stcl frn sistemleri yeni tesisler ve byk apl yenilemeler iin standart teknik olarak dnlmektedir. Hammadde nem ieriinin yksek olmas gibi baz durumlarda kademeli siklonlu tesisler kullanlmaktadr. Optimize edilmi koullar altnda bu gibi bir konfigrasyonda 2900 - 3300 MJ/ton klinker kullanlacaktr. Termal enerji optimizasyon tedbirleri/teknikleri aada belirtilenler de dahil olmak zere tesisin deiik nitelerinde uygulanabilir: soutucu:
o o o rnein sabit n zgara gibi modern bir klinker soutucusunun monte edilmesi Daha eit soutma havas dalm salayacak ekilde daha yksek ak direnci oluturan soutucu zgara plakalarnn kullanlmas Ayr zgara blmlerine kontroll soutma havas salanmas

frn: o yksek kapasite kullanm o optimize edilmi uzunluk:ap oran o giren yakt trne gre optimize edilmi frn tasarm o optimize edilmi frn ateleme sistemleri o muntazam ve kararl iletme koullar o proses kontrollerinin optimizasyonu o tersiyer hava kanal o hemen hemen stokiyometrik ancak oksitleyici olan frn koullar o mineralletiricilerin kullanm o giren hava szntsnn azaltlmas kalsinatr: o dk basn kayb o frn besleyicisinde scak farinin eit dalm o dk alkali sirklasyonu nedeniyle asgari kaplama oluumu o farinin kapsaml n kalsinasyonu

96

n stc: o siklonlarda dk basn kayb ve yksek s geri kazanm derecesi o yksek siklon toplama oran o gaz kanal enkesitleri boyunca eit farin dalm o ikihatl n stcda kat ve gaz akmlarnn eit dalm o siklon kademeleri (toplam ila alt siklon) malzeme elleleme: o hammaddelerin ve yaktlarn dk nem ierii o yksek kalorifik deeri olan kolay yanabilen yaktlar o frn besleme malzemesinin homojenizasyonu ve eit beslenmesi (hassas lm) o yaktlarn homojenizasyonu ve eit beslenmesi deirmenler: o deirmenlerin bileik almas.

Salanan evresel faydalar Termal enerji tketiminin azalmas apraz medya etkileri Uzun frnlarda gaz/hava eanjrnn veya su verme sisteminin ve n stcl/n kalsinatrl frnlarda gaz baypas sisteminin kullanlmas yakt enerjisini arttrr. Alev soutmann kullanlmas iin, enerji verimliliini azaltan suyu buharlatrmak amacyla ilave s gerekebilir. Daha az sayda siklon olmas, baca gaznn n stcdan kmas srasnda daha yksek termal kayplara neden olur. Operasyonel veriler Ksa vadeli performans testinin (rnein 36 saatlik performans testi) optimize edilmi koullar altnda termal enerji kullanm 2900 3300 MJ/ton klinkerdir. Normal iletme koullarndan sapmalara yol aan olaylar nedeniyle (rnein devreye alma devreden karma) yllk ortalama deerler yaklak 160 320 MJ/ton klinker kadar daha yksektir. Tesislerin baz atk yakt trlerini kullanmaya uygun olduu ve zellikle buna gre tasarland durumlarda termal enerji tketimi halen 3120 - 3400 MJ/t klinker aralnda olabilir. Kullanlan atk yaktlarn rnein kalorifik deer, reaktivite, irilik gibi zellikleri enerji verimliliini etkiler (baknz Blm 1.2.4.3 ve 1.3.3.3) [92, Avusturya, 2006], [162, A TEC, 2006], [171, A TEC, 2007]. Belirtilen deerler, kapasitesi 3000 t/gn olan frn sistemleri iin hesaplanm ve geerlidir. retim kapasitesinin de enerji ihtiyac zerinde etkisi vardr. Klinkeri kapasitesi daha yksek olan rnein 5000 t/gn olan frnlarda piirilmesi yaklak 100 MJ/ton klinker tasarruf yaplmasn salarken, daha kk olan, rnein 1500 t/gn retim yapan frnlarda enerji tketimi daha fazladr ve bu fazlalk 200 MJ/ton klinkere kadar ular. Bu etkilerin balca nedeni, retilen beher ton klinkere isabet eden deiik frn mantosu s kayplardr. Frnn enerji tketimi ile ilgili olarak yaplacak bir deerlendirmede bu etkilerin hesaba katlmas gereklidir [84, CEMBUREAU, 2006]. Siklon n stc kademeleri arttka frn prosesinin enerji verimlilii de artar. En dk enerji tketimi be veya alt siklonla elde edilebilir. (baknz Blm 1.3.3.1 ve Tablo 1.17). Ancak, siklon kademelerinin says esas olarak hammaddenin nem ierii uyarnca tespit edilir (ayrca baknz Blm 1.4.2.1.2).

97

Uygulanabilirlik Uygun olan siklon kademelerinin says, i yapma kapasitesi ile yerel hammaddelerin nem ierii ve yanabilirlik asndan byk deiiklikler gstermesi nedeniyle atk egzoz gaz ss ile kurutulmas gereken hammaddelerin ve yaktlarn nem ieriine gre belirlenir [76, Almanya, 2006]. Aada rnekleri verilen eitli etkiler, gnmz koullarna uygun n kalsinatrl ve siklon n stcl tesislerin enerji tketimini etkileyebilir: nem ierii ve yanabilirlik gibi hammadde zellikleri (baknz Blm 1.2.2, 1.2.4.2 ve 1.4.2.1.2) deiik zellikleri olan yaktlarn kullanlmas (baknz Blm 1.2.3, 1.2.4 ve 1.4.2.1.3) gaz baypas sisteminin kullanlmas (baknz Blm 1.2.5.4.1 ve 1.4.2.1.4) hedeflenen klinker kalitesi frn ebad ve kapasitesi.

Ekonomi Enerji kullanm (termal ve elektrik) genel olarak retim maliyetinin % 30 40n oluturur. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. Enerji maliyetleri ile emisyon ticareti enerji verimliliine ynlenilmesini salar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [84, CEMBUREAU, 2006], [86, EUR1TS, 2006], [92, Avusturya, 2006], [136, Avrupa Komisyonu, 1993], [153, Castle Cement ngiltere, 2007], [154, CEMEX ngiltere, 2006], [162, A TEC, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [171, A TEC, 2007], [181, Avrupa Komisyonu, 2008]. 1.4.2.1.2 Hammadde zellikleri

Tanm ve salanan evresel faydalar stenilen i yapma kapasitesi ve hammaddelerin nem ierii genel enerji verimliliini etkiler. Malzemelerin tercihen atk egzoz gaz ss ile kurutulmalar gerektiinden bu parametreler kullanlacak olan uygun saydaki siklon kademelerinin saysn belirler (baknz Blm 1.2.4.2, 1.3.3 ve Tablo 1.17). Nem oran ykseldike enerji ihtiyac da ykselecektir. Ayrca, siklon saysnn fazla olmas, n stcdan baca gazlar atlan termal kayplarn azalmasn salayaca dikkate alnmaldr. apraz medya etkileri Baz yaktlar, hammadde olarak kullanlan ve frn sistemi iinde kurutularak beher ton klinker iin gerekli olan zgl enerji tketiminin artmasna neden olan bir ksm ya mineralleri de ierirler. Operasyonel veriler Frna giren ve nem oran %8,5ten az olan hammaddelerle ilgili kurutma ilemi modern bir imento tesisinde drt, be veya alt kademeli n stcdan gelen egzoz gaz kullanlarak tamamlanr. Kurutma iin gerekli olan enerji ihtiyacnn azaltld yerlerde be kademeli bir n stc ile karlatrldnda altnc siklon kademesi yaklak 60 MJ/ton klinker tasarruf edilmesini salayacaktr. Sadece frn n stma sistemi iin hesaplandnda, bekademeli yerine drt kademeli siklon n stc kullanlmas ilave olarak yaklak 90 MJ/ton klinker gerektirecektir. kademeli siklonlar kullanldnda enerji ihtiyacndaki ilave art 250 MJ/ton klinker olacaktr. kademeli siklonlar sadece ok ya malzemenin mevcut olduu zel durumlarda kullanlr. Ancak hammaddenin nem ierii %8.5ten fazla ve en ok %10-11 olduunda snn kurutma prosesi esnasnda (farin deirmeni) kullanlabilmesi iin daha az siklon kademesi olmas (rnein drt adet) tercih edilir.

98

Uygulanabilirlik Prensip olarak imento sanayine uygulanabilir. Ekonomi Veri mevcut deildir. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya, 2006], [84, CEMBUREAU, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [86, EUR1TS, 2006], [92, Avusturya, 2006], [136, Avrupa Komisyonu, 1993], [137, Klein/Hoenig, 2006], [153, Castle Cement ngiltere, 2007], [154, CEMEX ngiltere, 2006], [168, TWG CLM, 2007] 1.4.2.1.3 Yakt zellikleri

Tanm Kullanlan yaktlarn yeterli kalorifik deer, dk nem ierii, yeterli kkrt ierii, metaller, halojen bileikleri ve uucu maddeler ile hava srkleyici enjeksiyon gibi zelliklerinin frnn zgl enerji tketimi zerinde olumlu etkileri vardr. . Kmr veya linyit gibi fosil yaktlarn ksmen veya tamamen frn sistemi dnda ve hatta imento tesisi dnda kurutularak hazrlanmas, enerji tketimi zerindeki nemli etkilerden bir olmas nedeniyle frn sisteminin enerji verimliliinin artmasna yol aar. rnein linyit % 50nin stnde nem oran ile kartlr ve imento tesisine teslim edilmeden nce kurutulmas gerekir. Ayrca, yaktlarn kurutulmas iin atk s kullanm termal enerjinin tasarruf edilmesini salar. Yksek nem oranna sahip olan yaktlarn yerine kurutulmu yaktlarn getirilmesi, frn sisteminde klinkerin ton bana enerji tketiminin azalmasn salar. Salanan evresel faydalar Kalsinatr en yksek reaktiviteden en dk reaktiviteye kadar eitli snflardaki yaktlarla altrabilme uygulamas enerji verimliliini etkiler. Dk reaktiviteye sahip veya kaba taneli yakt yerine ince tlm kuru ve yeterli kalorifik deere sahip yakt kullanlmas enerji verimliliinin artmasn salar. apraz medya etkileri Baz yaktlar, hammadde olarak kullanlan ve frn sistemi iinde kurutularak beher ton klinker iin gerekli olan zgl enerji tketiminin artmasna neden olan bir ksm ya mineralleri de ierirler. Hammadde olarak atk kullanmak suretiyle ve bunlarn zelliklerine bal olarak farkl emisyonlarn olumas mmkn olabilir. Atk yaktlar ile birlikte daha az reaktif veya kaba taneli olan yaktlarn yksek ikame oran, termal enerji ihtiyacn karlamak iin kullanlmas gereken yakt miktarnn art ile ilgilidir (baknz Blm 1.3.3, 1.3.3.3, 4.2.2.2 ve Tablo 4.21). Yaktlar frn sisteminin dnda kurutmak iin ilave enerji kullanlabilir. Operasyonel veriler Bir yanda ta kmr kullanlan ve dier yanda da linyit kullanlan, birbirlerinin ayn olan ve genelde fosil yaktlar kullanan iki frn sistemi arasnda yaplan kyaslama, deiik yakt kalitelerine bal olarak yaklak 100 MJ/ton klinker farkllk olduunu gstermitir.

99

Dk reaktiviteye sahip veya kaba taneli olan yakt kullanm ile kyaslandnda ince tlm kmr kullanm enerji ihtiyacn rnein 300 MJ/ton klinkerden daha fazla azaltabilir. Kolay yanabilen ve nem ierii dk olan yaktlar kullanmak suretiyle termal enerji ihtiyacnn dk olmas salanabilir (kk tesisler iin de geerlidir). Tesislerin baz atk yakt trlerini kullanmaya uygun olduu ve zellikle buna gre tasarland durumlarda termal enerji tketimi halen de 3120 - 3400 MJ/t klinker kadar dk olabilir. Kullanlan atk yaktlarn parametreleri ve rnein kalorifik deer, reaktivite, irilik gibi zellikleri enerji verimliliini etkiler (baknz Blm 1.2.4.3 ve 1.3.3.3) [92, Avusturya, 2006], [162, A TEC, 2006], [171, A TEC, 2007]. Ayrca, be kademeli bir n kalsinatrl frn ile ilgili olarak 3473 kJ/kg enerji tketimi rapor edilmitir. [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [163, Castle Cement ngiltere, 2006], [168, TWG CLM, 2007]. Uygulanabilirlik Prensip olarak her trl imento frnna uygulanabilir. Bir yakt karmn tanmlarken gz nne alnan ana parametreler yaktlarn yerel olarak mevcut olmas, teknik imkanlar ve uzun vadeli olarak temin edebilme garantisidir. Atk yakt kullanldnda, bu atklarn kalorifik deeri hesaba katlmaldr. Daha dk kalorifik deere sahip olan yaktlarn kullanlmas halinde termal enerji ihtiyacn karlamak iin fosil yaktlara nazaran daha yksek miktarda atk yakt kullanlmasnn gerekli olabilecei dikkate alnmaldr. Ekonomi Deiik trdeki fosil ve/veya atk yaktlar ile bunlarn hazrlanma maliyetleri ok farkldr. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Ekonomik gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de ve zellikle Avusturya ve ngilterede bulunan imento tesisleri [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [84, CEMBUREAU, 2006], [86, EURITS, 2006], [92, Avusturya, 2006], [136, Avrupa Komisyonu, 1993], [153, Castle Cement ngiltere, 2007], [154, CEMEX ngiltere, 2006], [162, A TEC, 2006], [163, Castle Cement ngiltere, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [171, A TEC, 2007] 1.4.2.1.4 Gaz baypas sistemi

Tanm ve salanan evresel faydalar Dk seviyede klor, kkrt ve alkali ieren hammadde ve yaktlar frn ile n stc arasndaki i dolamdan kaynaklanan zenginletirme dngsn asgariye indirebilir. Ayrca, frn giri alannda, kalsinatrde ve iki alt kademedeki tortu oluumu, daha yksek konsantrasyonlar nedeniyle asgariye indirilebilir. Frnn asgariye indirilmi arzalarla dzgn olarak almas enerji verimli klinker retimi iin esas olduundan, kemer oluumu sonucu almay durdurmadan kanlmaldr. Alkalilerin, klorun ve daha dk derecede kkrtn dk olan dolam frn giriinde gaz baypas kullanmn asgariye indirebilir Prosesin gazn ksmen gidermek suretiyle klor kkrt ve alkalilerin yan sra dier maddeler de dearj edilmi olur (baknz Blm 1.2.5.4.1). apraz medya etkileri Scak hammaddenin ve scak gazn giderilmesi, giderilen frn giri gaznn yzdesi bana yaklak 612 MJ/ton klinker daha fazla zgl enerji tketimine yol aar. Bundan dolay, gaz baypas kullanmnn asgariye indirilmesinin zgl enerji tketimi zerinde olumlu etkisi vardr.

100

Operasyonel veriler Enerji kullanm iin baknz Blm 1.3.3. Uygulanabilirlik Prensip olarak imento sanayine uygulanabilir. Ekonomi Veri mevcut deildir. Uygulamaya ynelik itici g Proses teknii gereksinimleri rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [76, Almanya, 2006], [84, CEMBUREAU, 2006], [86, EURITS, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [92, Avusturya, 2006], [136, Avrupa Komisyonu, 1993], [153, Castle Cement ngiltere, 2007], [154, CEMEX ngiltere, 2006]. 1.4.2.1.5 imento rnlerinin klinker ieriinin azaltlmas

Tanm Enerji kullanmn ve imento rnnn birim ktlesi bana ifade edilen imento sanayi emisyonlarn azaltmak iin kullanlan bir teknik imento rnlerinin klinker ieriini azaltmaktr. Bu azaltma, tme aamasnda rnein kum, cruf, kireta, uucu kl ve puzolan gibi dolgu maddelerini ve ilave maddeleri eklemek suretiyle yaplr. Salanan evresel faydalar Enerji kullanmnn azaltlmas Havaya yaplan emisyonlarn azaltlmas. Doal kaynak tasarrufu Dzenli atk depolama sahalarnda depolanan atk malzemelerin nlenmesi. apraz medya etkileri imento tesisinde nihai rne dolgu maddelerini ve ilave maddeleri eklemek, malzemelerin depolanmasnn ve tanmasnn kontrol ile nihai imento rnnn kalite gereksinimlerinin kontroln salar. Operasyonel veriler Avrupada imentonun ortalama klinker ierii % 80 85dir. Birok imento reticisi klinker ieriini daha da drecek teknikler zerinde almalar yapmaktadr. Rapor edilen bir teknikte, rnn kalitesini / performansn muhafaza ederek ve retim maliyetini arttrmakszn klinkerin %50sinin deitirildii belirtilmektedir. imento standartlarnda klinker ierii %20den az olan ve geri kalan ksmn yksek frn crufunun oluturduu baz imento trleri tanmlanmaktadr. Ancak, dk klinker ierikli imento trleri sadece zel kullanm iin amalanmtr. Uygulanabilirlik Prensip olarak imento sanayine uygulanabilir. Ekonomi Veri mevcut deildir. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Ekonomik gereksinimler.

101

Uygun atk maddelerin bulunabilirlii Teknik zellikler ve karbon verimlilii ile ilgili gereksinimler imento standartlar uyarnca gereksinimler. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [168, TWG CLM, 2007] 1.4.2.2 Elektrik enerjisi kullanmnn azaltlmas

Tanm Elektrik enerjisi kullanm, g ynetim sistemlerinin kurulmas ve klinkerin ufalanmas iin gerekli olan yksek basnl tme valsleri ile fanlar iin farkl hzlarda alan tahrikler gibi enerji tasarruflu ekipmanlarn kullanlmas ve baz durumlarda eski hammadde deirmenlerinin yeni deirmenler ile deitirilmesi yoluyla asgariye indirilebilir (baknz Blm 1.3.3.2). Elektrik kullanm, gelimi izleme sistemleri kullanmak ve sisteme giren hava kaaklarn azaltmak suretiyle de azaltlabilir. lerideki blmlerde aklanan rnein proses kontrol optimizasyonu gibi baz azaltm tekniklerinin de enerji kullanm zerinde olumlu etkileri vardr. Salanan evresel faydalar Elektrik kullanmnn azaltlmas ve asgariye indirilmesi Kaynak tasarrufu ile emisyon ve atklarn azaltlmas apraz medya etkileri Belirtilmemitir Operasyonel veriler tme tekniinin temel zelliklerinin karlatrmas Blm 1.3.3 ve Tablo 1.19da verilmitir. Baz durumlarda eski hammadde deirmenleri yeni alternatif deirmenler ile deitirilerek elektrik kullanm asgariye indirilmitir. Uygulanabilirlik Prensip olarak tm imento frnlarna uygulanabilir Ekonomi 2006 ylnda elektrik enerjisi kullanm genelde toplam imento retim maliyetinin % 15-25ini oluturmutur (baknz Blm 1.3.3.2). Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Ekonomik gereksinimler, maliyet tasarrufu Yerel koullar rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [76, Almanya, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [181, Avrupa Komisyonu, 2008], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.2.3 Proses seimi

Tanm 1993 ylnda Avrupa Komisyonu tarafndan imento sektrnde enerji teknolojileri ile ilgili olarak balatlan bir almada gsterildii gibi seilen proses tm kirleticilerin emisyonlarn etkileyecek ve ayn zamanda enerji kullanm zerinde nemli bir etkisi olacaktr. rnein proses modifikasyonlar,

102

tme prosesi ve farin hazrlamadaki iyiletirmeler ile enerji ynetim sistemlerinin gelitirilmesi gibi bir dizi teknik iyiletirmeler veya modifikasyonlar ile bunlara karlk gelen enerji tasarrufu potansiyelleri belirlenmitir [136, Avrupa Komisyonu, 1993]. . Blm 1.3.3.1 ve Tablo 1.17de verilen rneklerde gsterildii gibi hammadde kurutma ve n stma iin gerekli olan termal enerji esas olarak hammaddenin nem ieriine baldr. Nem ierii ne denli dk ise enerji ihtiyac da o denli dk olacaktr. Yeni tesisler ve byk aptaki tesis yenilemeleri iin ok kademeli n stmal ve n kalsinatrl kuru proses frn son teknoloji rn olarak kabul edilir. Avrupa'da faaliyet gsteren ya proses frnlar ile yar kuru ve yar ya proses frnlarnn yenilendikleri zaman genellikle kuru prosese dntrlmeleri beklenmektedir [12, Hollanda, 1997]. Salanan evresel faydalar Enerji tketiminin azaltlmas Kaynaklarn tasarrufu ile emisyon ve atklarn azaltlmas apraz medya etkileri Belirtilmemitir. Operasyonel veriler Modern imento fabrikalarnda giren hammaddenin nemi %8,5ten az ise, kurutma ilemi drt veya be kademeli n stcnn egzoz gazn kullanarak ve ilave s olmakszn tamamlanabilir. Bir rnekte grld gibi, en verimli tesise sahip olmak iin izlenen strateji, yksek nem oran ieren tebeir bazl hammaddelere dayal tesislerin kapatlmasn gerektirmi olup tebeirin nem oran % 20nin zerindedir. ngilterede (Padeswood Fabrikas), toplam s ihtiyac 5649 MJ / ton klinker olan iki ya proses frn tek bir n kalsinatrl frn ile deitirilmitir. Bu iki ya proses frn ile karlatrldnda, 2006 ylnda yeni kuru n kalsinatrl frnn toplam s ihtiyac 3473 MJ/t klinker olmu ve bu durum yaklak 2176 MJ/t klinker iyileme ile enerji ihtiyacnda yaklak %36 azalma salamtr. Ancak bu s ihtiyac, hammadde olarak kullanlan atkta bulunan organik karbonun n stc kulesinin st siklon aamalarnda yanarak kule scaklklarnn en st dereceye ulamasna yol amas nedeniyle be kademeli n kalsinatrl bir frndan beklenen daha yksektir. Proses gelitirmenin bir paras olarak kule scaklklar azaltlacak ve bu durum toplam s tketiminde yaklak 3150 MJ/t azalma salayacaktr. Frnda % 100e kadar atk yakt kullanlmasna izin verilmitir, ancak 2008 ylnda, operasyonel performans yaklak % 30 civarnda gereklemitir [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [163, Castle Cement ngiltere, 2006], [182, TWG CLM, 2008]. Uygulanabilirlik Prensip olarak imento sanayinde yeni tesisler / byk tesis yenilemeleri iin uygulanabilir. Ekonomi Ya prosesten kuru prosese dnm olduka pahal olup maliyet 100 milyon EUROya kadar kabilir. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr Padeswood Fabrikas, Castle Cement ngiltere. [12, Hollanda, 1997], [81, Castle Cement ngiltere, 2006] [136, Avrupa Komisyonu, 1993] [163, Castle Cement ngiltere, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

103

1.4.2.4

Frnlar ve Soutuculardan/kojenerasyondan enerji geri kazanm

Tanm Buhar ve elektrik iin kojenerasyon tesislerinin veya kombine s ve enerji santrallerinin kullanlmas, prensip olarak imento retiminde uygulanmaktadr. Bu durum uzun zamandan beri sregelen ezamanl s ve elektrik ihtiyacndan kaynaklanmaktadr (baknz Blm 1.2.5.8). Organik Rankine evrimi (ORC) prosesi ve konvansiyonel buhar dngs prosesleri iletmede kullanlmaktadr. Ayrca, klinker soutuculardan veya frndan kan gazlardan geri kazanlan fazla s blgesel stma iin kullanlmaktadr. . Kojenerasyon tesisinin temel zellii tahrik motoruna sahip olmasdr, ancak iki adet imento fabrikasnda dk scaklktaki egzoz gazndan elektrik retimi uygulamas yaplmtr. Fazla s arlkl olarak klinker soutucusundan ve daha az lde frndan kan gazlardan geri kazanlr. Salanan evresel faydalar Fazla snn prosesten geri kazanlmas ile buhar ve elektrik gcnn beraber retilmesi, enerji maliyetleri bamszlnn artmas ve CO2 emisyonlarnn azalmas. Kaynaklarn tasarrufu ve emisyonlarn azaltlmas. apraz medya etkileri Belirtilmemitir. Operasyonel veriler Konvansiyonel buhar dngs prosesi ve Organik Rankine evrimi (ORC) prosesi sve'te bulunan Slite imento fabrikasnda konvansiyonel buhar dngs prosesi kullanlmaktadr. Geri kazanlabilir s, elektrik retmek iin bir buhar trbinini yeniden kullanan bir nc ahs tarafndan iletilen ve imento tesisinin bitiiinde bulunan mevcut bir elektrik tesisine gnderilmektedir. Buhar, biri klinker soutucusunda ve dieri frnn alt kanalnda olmak zere iki kademeli bir s geri kazanm kazan sisteminde oluturulmaktadr. Bu tesis yaklak 6 MW enerji salamaktadr. 1999 ylndan itibaren yaplan hesaplama uyarnca kazan ve buhar datm sisteminin yatrm maliyeti 8 milyon EURO olmu ve bunun % 25i sbvanse edilmitir. Yeniden kullanlan mevcut buhar trbini tesisin ekonomisine nemli katklarda bulunmu, ancak bunun iin hibir maliyet hesaplanmamtr. Yllk elektrik retimi yaklak 50 GWh olup, tesislerinin toplam elektrik ihtiyacna eittir. Konu ile ilgili daha detayl aklama Blm 4.2.3.de bulunabilir. Organik Rankine evrimi (ORC), dk scaklktaki atk snn elektrik retimi amacyla klinker soutucusundan geri kazanlmas iin Almanyadaki Lengfurt imento fabrikasnda kullanlmaktadr. Bu teknik temel olarak bir organik harekete geirme ortamnn (pentan) kullanmna dayanmaktadr. Sonular 1,1 MW elektrik gcnn verilen operasyon modunda retilebileceini gstermitir. Elde edilen kullanlabilirlik oran imento frnnn alma sresinin% 97si olmutur. Klinker soutucunun, klinker soutucu egzoz havas vastasyla kan 14 MW atk s kts ve 300 - 350 C arasnda egzoz gaz scakl vardr ve bunun ortalama 9 MWlk blm ekilmitir. Lengfurt imento fabrikasnda kullanlan bu ORC teknii yaklak 10 yldr iyi durumda almaktadr. Bu konuda daha fazla aklama Blm 4.2.3.2de bulunabilir. Klinker soutuculardan veya frndan kan gazlardan blgesel stma iin geri kazanm Atk s, scak su temini iin klinker soutucudan da geri kazanlabilir. ou durumda, kazan filtrenin temiz gaz tarafnda bulunmakta olup, bu gibi durumlarda toz toplaycnn bir ESP olmas gereklidir. Alternatif olarak, kazandan sonra tozsuzlatrma cihaz olarak bir torbal filtre monte edilmi olduu takdirde salam ve anmaya dayankl bir atk s kazanna ihtiya vardr. Atk s geri kazanmna dayal scak su sistemleri ile donatlm tesislerin arasnda dierlerinin yan sra Almanya'da bulunan Burglengenfeld fabrikas ile her ikisi de Trkiyede bulunan Bykekmece ve anakkale fabrikalar bulunmaktadr. Skovdede bulunan bir sve imento fabrikasnda da k gaz alt kanalnda bulunan bir s geri kazanm kazan yer almaktadr. Slite imento fabrikasnda olduu gibi s geri kazanm burada da

104

tasarlanm olan 2.5 MW yerine 1.2 MW ile beklenenden azdr. Buradaki durum Slitetaki duruma benzemekte olup, n stc kuleden kaynaklanan tipik ince tozun zellikleri etkili s alveriini nlemektedir. Bu durum bir sorun olmaya devam etmekte olup, n stcdan kan gazn s kayna olarak kullanmn hem teknik hem de ekonomik adan zora sokmaktadr. Uygulanabilirlik Prensip olarak, yeterli s fazlas olduu ve uygun proses parametreleri karlanabildii takdirde tm imento fabrikalarna uygulanabilir. Yerel koullar ve maliyetle ilgili hususlar da gznne alnmaldr. Ekonomi Tam kapsaml byk bir santraln maliyeti, beher MV kurulu elektrik gc iin ortalama olarak 0.8 ila 1.2 milyon EURO arasndadr. Almanyada Lengfurtta bulunan tesis (Organik Rankine evrimi (ORC) prosesi) bunun yaklak 3.3 kat zerindedir. Lengfurt ORC fabrikas 1 MW ile zellikle kktr; ancak, ksmen Alman hkmeti tarafndan finanse edilmesi nedeniyle ekonomik adan uygundur. Benzer bir ekilde Slite imento fabrikasnda (konvansiyonel buhar dngs prosesi), buhar trbini jeneratr % 25 finansman destei ile ve ekipmann hayati ve pahal paras mevcut olmak kaydyla temin edilmitir. Sadece iletme gelirlerine bakarak bir su buhar kazan ve elektrik retim sistemine tam olarak yatrm yaplmasna gereke bulmak zordur. Daha yeni ve etkili n stc kulelerinin ve klinker soutucularn hatta ilave edilmesiyle kullanlmayan fazla s miktar azalacak olup, snn byk blmne malzeme kurutma prosesi iin ihtiya duyulmas nedeniyle kojenerasyon iin ekonomik lek uygun olmayabilecektir. Elektrik retimi iin frn ve klinker soutucudan atk snn geri kazanm her durum iin ayr ayr deerlendirilebilir. Ekonomik uygulanabilirlik yerel elektrik fiyatna ve tesis byklne de bal olabilir. Blgesel stma iin zellikle klinker soutucudan s geri kazanmnn dnda aadaki durumlarn olumas halinde s geri kazanm uygun olabilir: Belirli bir miktarda fazla s mevcut olduu takdirde Geri kazanlan s blgesel stma vastasyla satlabildii takdirde Blgesel stma mevcut olduu veya bir ortak tarafndan finanse edildii ve iletildii takdirde Bir jeneratr tarafndan tesis iin kullanmak veya resmi elektrik ebekesine vermek zere elektrik retildii takdirde.

Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler, rnein; Kojenerasyon Direktifi [94, Avrupa Birlii, 2004]. Maliyetlerin azaltlmas. Kaynaklarn tasarrufu. rnek tesisler ve kaynak literatr Yukarda aklanan iki adet atk s kojenerasyon santralnn (sve ve Almanya'da bulunan imento fabrikalar) yan sra, ABD Michigan'da bulunan Alpena (40 MW), Korede bulunan Halla (10.6 MW) ve her ikisi de Japonyada bulunan Tagada ve Kanda gibi baka tesisler de vardr. [133, CEMBUREAU / Federhen, 2007], [76, Almanya, 2006], [78, E. Baatz + G. Heidt, 2000], [79, Almanya, 2001], [94, Avrupa Birlii, 2004], [168, TWG CLM, 2007], [181 Avrupa Komisyonu, 2008].

105

1.4.3
1.4.3.1

Genel Teknikler
Proses kontrol optimizasyonu

Tanm Klinker piirme prosesinin optimizasyonu genelde proses parametrelerini dengelemek suretiyle s tketimini azaltmak, klinkerin kalitesini arttrmak ve ekipmann mrn arttrmak (atee dayankl astar kaplama gibi) iin yaplr. NOx, SO2 ve toz gibi emisyonlarn azaltlmas bu optimizasyonun ikincil etkileridir. Frnn proses parametrelerinin tasarm deerlerine yakn olan dzgn ve istikrarl bir ekilde altrlmas tm frn emisyonlar iin faydaldr. Optimizasyon, ham malzemenin homojenizasyonu, muntazam kmr dozajlamann salanmas ve soutucu faaliyetlerinin iyiletirilmesi gibi nlemleri/teknikleri kapsar. Kat yakt besleme orannn asgari ini ve klarla sabit olmasn salamak iin besleme bunkerlerinin, tama konveyrlerinin ve besleyicilerin modern gravimetrik kat yakt besleme sistemi gibi iyi tasarma sahip olmalar arttr. NOx azaltm, alev ve piirme scaklklarnn drlmesi, yakt kullanmnn azaltlmas ve frn sistemi iinde indirgen ortama sahip blgeler nedeniyle oluur (ayrca baknz Blm 1.4.5.1.6). NOx kontrol iin oksijen ieriinin (fazla hava) kontrol ok nemlidir. Genellikle, rnein bir imento frnnn arka ucundaki oksijen ierii (fazla hava) ne denli dkse, retilen NOx de o denli dk olur. Ancak bu durum dk oksijen seviyelerindeki CO ve SO2 artlarna kar dengelenmelidir [37, ngiltere, 1996]. Frn proses optimizasyonlarnn SO2 emisyonlar zerindeki etkisi uzun ya ve kuru frnlarda yksek n stcl frnlarda ise ok dktr. SO2 azaltm, kalsinasyon prosesinden kaynaklanan CaO, dk alev ve piirme scaklklarnda azalan SO2 uuculuu, frndaki oksitleyici ortam ve kararl frn operasyonu nedeniyle oluur [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm]. ESPler uygulandnda frn bozulmalar ve Ani CO ykselmelerinden kanmak toz emisyonlarn azaltr ve bu uygulama ayn zamanda rnein metaller gibi toza tutunan her trl maddenin emisyonunu azaltr. Daha hzl lm yapabilen modern kontrol sistemleri ile daha yksekdevreden kartma kriterine izin verir ve bylece ani CO ykselmelerinin saysn azaltr (ayrca baknz Blm 1.3.4.1.1, 1.4.5.3 ve 4.2.6) Baz imento ekipman tedarikileri genelde NOx seviyelerini izlemek suretiyle yanmann kontrol edilmesine dayal uzman otomatik kontrol sistemlerini gelitirmilerdir [37, ngiltere, 1996]. Proses parametrelerinin ve emisyonun izlenmesi ve llmesi, proses kontrol optimizasyonunun ve istikrarl bir frn prosesini elde etmenin vazgeilmez bir parasdr. Salanan evresel faydalar Azaltlm alev ve piirme scaklklar NOx emisyonlarnn azalmasna yol aar. Ayrca, yakt tketimi de azaltlabilir. ESPleri kullanmak suretiyle frn bozulmalarndan ve Ani CO ykselmelerinden kanarak toz emisyonlar azaltlr. apraz medya etkileri Emisyonlarn ve yakt tketiminin azaltlmas Operasyonel veriler Balangtaki NOx seviyelerine bal olarak, uzun ya ve kuru frnlarda %30a varan NOx azaltmlar ve %50ye varan SO2 azaltmlar ve n stmal frnlarda bunlarn ok dk oranlar rapor edilmitir. [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm].

106

Uygulanabilirlik Proses Kontrol optimizasyonu tm frnlara uygulanabilir ve frn operatrlerinin eitim/retiminden dozaj sistemleri, homojenizasyon silolar, n harmanlama yataklar ve yeni klinker soutucular gibi yeni ekipmanlarn montajna kadar deien birok unsurlar ierebilir. Proses kontrol optimizasyonunun SO2 emisyonlar zerindeki etkisi uzun ya ve uzun kuru frnlarda yksek, n stcl frnlarda ise ok dktr. ESPleri kullanmak suretiyle ani CO ykselmelerinin ynetimi imento sanayinde uygulanabilir. (baknz Blm 1.4.5.3). Ekonomi Proses kontrol optimizasyonu nlemleri/tekniklerinin maliyeti ok deikendir ve 5 milyon EUROya kadar ular. Genelde NOx seviyelerini izlemek suretiyle yanmann kontrol edilmesine dayal gelimi uzman otomatik kontrol sistemleri iin gerekli yatrm yaklak 300000 EURO olup, gerekli olan lme ve dozajlama sistemlerinin tesise monte edilmesi iin ilave bir yatrm gerekebilir. Frn optimizasyonu esas olarak iletme maliyetlerimi azaltmak, kapasiteyi arttrmak ve rn kalitesini gelitirmek iin yaplr. Optimize edilmi bir frnn iletme giderleri genellikle optize edilmemi olduu duruma nazaran daha dktr. Elde edilen tasarruf dier faktrlerin yansra yakt ve refrakter malzeme tketiminin azalmasndan, daha dk bakm masraflarndan ve daha yksek verimlilikten kaynaklanmaktadr. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [37, ngiltere, 1996] [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.3.2 Yakt ve Hammadde seimi

Tanm Frna giren tm maddelerin dikkatlice seilmesi ve kontrol edilmesi emisyonlarn azalmasna neden olabilir. rnein hammaddelerin ve yaktn slfr ieriklerini kstlamak SO2 salnmlarn azaltabilir. Ayn durum, rnein azot, metaller ve organik bileikler HCl ve HF gibi dier maddeleri ieren hammaddeler ve yaktlar iin de geerlidir. Ancak deiik frn sistemleri ve besleme noktalar arasnda baz farkllklar vardr. rnein yakt kkrt, n stmal ve n kalsinatrl kuru frn sistemleri iin sorun tekil etmez ve ana brlrden beslenen yaktn iindeki organik bileiklerin tm yok edilir. Giren malzemelerin klor ieriini kstlamak, birikimlere neden olarak frn koullarn olumsuz etkileyen ve bu nedenle toz emisyonlarnn artmasna yol aacak ekilde elektrostatik kelticilerin performansn bozan alkalin kloridlerin (ve dier metal kloridlerin) oluumunu azaltr. Yksek alkali malzemeler, nihai rnde yksek alkali ierii olmasn nlemek amacyla tozun bir ksmnn frn sistemi iinde geri dntrlmesi yerine uzaklatrlmasn gerektirebilir. Bu durumda dk alkali malzemelerin kullanlmas tozun prosese geri dndrlmesini ve bylece prosesin oluturduu atn azalmasn salar. Konvansiyonel yaktlarn ve hammaddelerin yerine deiik trde atklar kullanlabilir. Ancak, bu atklarn belirli zellikleri ve parametreleri zerinde dikkatli bir kalite kontrol yaplmas esastr (baknz Blm 1.2.4 ve 1.2.4.3.2. Uygun bir kalorifik deeri ve reaktivitesi ile dk nem ve kirletici ierii olacak ekilde seilen yakt olarak kullanlan atklar fosil yaktlardan tasarruf edilmesini salayabilir (baknz Blm 1.3.3 ve 1.4.3.3). Hammadde olarak kullanlan ve VOC, halojenli

107

bileikler ve cva ieren atklar zellikle emisyonlar asndan sorun yaratabilir. Frn sistemi iine uucu metal ierii yksek olan malzemeleri beslemekten kanlmaldr (baknz Blm 1.3.4.7, 1.3.4.7.1 ve 1.4.7). Malzemelerdeki cva ierii asgariye indirilmelidir ve frn sisteminin iine cva giriinin snrlandrlmas gerekebilir (baknz Blm 1.3.4.13). Bu balamda, atk maddelerin iindeki maddelerin konsantrasyon aralk rneklerinin sunulduu Blm 4.2.2.1.1e de baknz. VOC /halojenli bileikler ieren atklar sadece uucu bileenler yeterli bir alkoyma sresinin yan sra yksek scaklklarda ayrtrlabildii takdirde kullanlabilir. Atk kullanld takdirde sistematik izleme yapmak gereklidir. Salanan evresel faydalar Yaktlarn ve hammaddelerin dikkatli bir ekilde seilmesi emisyona yol aan maddelerin giriini snrlandrabilir. Atk yaktlarn kullanlmas fosil yaktlardan tasarruf edilmesini salar ve ayrca atklarn depolama sahalarnda bertarafn azaltabilir. apraz medya etkileri+ Atklar dahil her trl yakt ve hammaddelerin emisyonlar (zellikle cva gibi uucu metallerden kaynaklananlar) zerinde etkisi olabilir. Operasyonel veriler Veri yoktur. Uygulanabilirlik Prensip olarak imento sanayinde nlemler/teknikler uygulanabilir. Organik maddelerin tamamen yanmas saland ve atk girdi kontrol ile emisyon kontrol rnein metaller ve dioksinlerde dk seviyede emisyon oluumunu garanti ettii takdirde uygun atk malzemelerin hammadde olarak kullanm uygulanabilir. Ekonomi Veri yoktur. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [74, CEMBUREAU, 2006], [76, Almanya, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.3.3 Atklarn yakt olarak kullanlmas

Tanm Yeterli (net) kalorifik deere sahip olan seilmi atklar (baknz Blm 1.3.3.3 ve Tablo 1.20) belirli spesifikasyonlar ve zellikleri karladklar takdirde imento frnnda kmr gibi fosil yaktlarn yerine yakt olarak kullanlabilir (baknz Blm 1.2.4.1, Blm 1.2.4.3). ou kez, bunlar klinker piirme prosesi iin zel olarak hazrlanm olan yaktlar salamak zere sadece belirli bir n artmadan sonra kullanlabilirler (baknz Blm 1.2.4.3.2). Aada belirtilenler gibi deiik kriterler frnn almas ve emisyonlar zerinde etkili olabilecek olan atk yaktlarn seiminde belirleyici bir rol oynar: Fiziksel kriterler, rnein; hava srkleme Kimyasal kriterler, rnein; klor, kkrt, alkali ve fosfat ierii, reaktivite ve uucu metal ierii.

Atk yaktn zelliklerini garanti etmek iin bir kalite gvence sisteminin olmas gereklidir. Bu sistem zellikle numune alma, numune hazrlama, analiz ve d izleme ile ilgili hkmler ierir. lave faydal

108

bilgiler Avrupa Standardizasyon Komitesinin CEN/TC 343 'Geri Kazanlm Kat Yaktlar' gibi teknik spesifikasyonlarnda bulunabilir. Bu balamda, atk iindeki maddelerin konsantrasyon aralklar rneklerinin sunulduu Blm 4.2.2.1.1e de baknz. Yaktlarn frna beslenme eklinin kullanlan atklarn trne ve zelliklerine bal olarak emisyonlar zerinde etkisi olabilecei iin yaktlarn frna ilave edildikleri noktalar dikkate alnmaldr (baknz Blm 1.2.5.1). Genel olarak, ana brlr vastasyla beslenen yaktlar en yksek yanma scaklklarna maruz kalrlar. Tm besleme noktalar iin scaklklar ve kalma sreleri frnn tasarmna ve almasna baldr (baknz Blm 1.2.4.1). Atk Yakma Direktifinin (WID), gereksinimlerini karlamak iin proses gazlar 850 C scakl iki saniye boyunca korumak zorundadr (baknz Blm 1.2.4.3.2 ve 1.3.4.5). % 1'den fazla klor ierii olan atklar kullanrken iletme koullar 1100 C scaklk ve iki saniye kalma sresi olmaldr. Emisyonlarn kontrol etmek iin baz ilave evresel ekipmanlar monte edilebilir. evre, gvenlik ve kalite standartlarn salamak iin zel kontrol ve proses nlemleri / teknikleri gereklidir. Tehlikeli atklarn (sv atk yaktlar) kullanm ile ilgili olarak, rnein depolama, besleme gibi elleleme ilemleri srasnda gvenlik ynetimi dikkate alnmaldr (baknz Blm 1.2.4.3.3). Ayrca, n artmaya tabi tutulmu ve tasnif edilmi atk fraksiyonlarndan elde edilen atk yaktlarn kullanm srasnda kendi kendine tutuma potansiyeli olan malzemeler iin gvenlik ynetimi dnlmelidir. Salanan evresel faydalar Atk yaktlarn seimi, aada belirtilen ana noktalarn da dahil olduu birok birbirleri ile ilikili dnceler tarafndan ynlendirilir:

Emisyonlarn azaltlmas, rnein; fosil C02, NOx Hammadde kullanmnn azaltlmas, rnein; fosil yaktlar ve hammaddeler.

apraz medya etkileri Deiik trdeki atk yaktlarn rnein nem, kalorifik deer gibi zellikleri beher ton klinker iin gerekli olan zgl enerji tketimini etkileyebilir, rnein; dk (net) kalorifik deer ve yksek nem ierii beher ton klinker iin gerekli olan zgl enerji tketiminin artmasna neden olabilir. Ayn enerji ihtiyacn elde etmek iin kullanlan daha dk kalorifik deeri olan atk yaktlarn miktar konvansiyonel yaktlar ile kyaslandnda daha fazladr. rnein yksek uucu metal konsantrasyonlar gibi zelliklerine bal olarak atk yaktlarn emisyonlar zerinde etkileri olabilir. Bu durum kontrol edilebilir ve uygun girdi kontrol vastasyla asgariye indirilebilir. Operasyonel veriler Kullanlan yakt karmn deitirirken klinkerin ton bana zgl enerji tketimi yakt trne ve kullanlan yaktlarn kalorifik deerine bal olarak eitli nedenlerle farkl olabilir. Fosil yaktlarn kalorifik deerlerinin (ortalama, net) rnein standart kmr iin 26 - 30 MJ/kg, standart fuel oil iin 40 - 42 MJ/kg olduu, plastik malzemelerin ise 17 ila 40 MJ/kg arasnda kalorifik deere sahip olduu literatrde belirtilmitir. Bu atklarn kalorifik deerlerinin ok deiken olduu ve 40'a MJ /kga kadar ulat dikkate alnmaldr. imento frnlarnda kullanlan hayvan atklarnn (karkas atklar) kalorifik deerlerinin 14ila 22 MJ/kg arasnda olduu rapor edilmitir. Uygulanabilirlik Prensip olarak organik maddenin tamamen yanmas halinde nlemler/teknikler imento sanayinde uygulanabilir. Atk girdi kontrol ile emisyon kontrol, rnein metaller ve PCDD/F gibi emisyonlarn dk seviyede olmasn garanti eder.

109

Ekonomi Fosil yaktlarn kullanm ile karlatrldnda atk yaktlarn kullanm iletme maliyetlerini azaltabilir. Enerji kullanm genellikle retim maliyetlerinin% 30-40'n oluturur. Bu nedenle yakt maliyetleri imento retim maliyetlerinin nemli bir blmn oluturur. Maliyetlerin atk yaktlarn trlerine ve yerel koullara gre deimelerine ramen atk yaktlar konvansiyonel fosil yaktlardan daha ucuz olabilir. Ancak, atk yaktlar ou kez ilave masraflara yol aacak ekilde n ileme tabi tutulmal ve imento frnnda kullanlmalar iin yeterli homojenlie getirilmelidir. Ayrca ilave izleme ve analiz maliyetleri oluabilir. Uygulamaya ynelik itici g Ekonomik gereksinimler. Yakt giderlerinin azaltlmas Yerel koullar. Kaynaklarn mevcudiyeti rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [59, Avrupa Birlii, 2000], [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [74, CEMBUREAU, 2006], [76, Almanya, 2006], [92, Avusturya, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

1.4.4

Toz emisyonlar (partikl madde)

Bu blmde ynlendirilmi toz emisyonlarn (baknz Blm 1.3.4.1.1 ve 1.3.4.1.2) ve yaylm toz emisyonlarn (baknz Blm 1.3.4.1.3) nleyecek nlemler/teknikler tanmlanmtr. Bu balamda ilave bilgiler Depolamadan Kaynaklanan Emisyonlar konulu BREF ile Kimya Sektrnde Genel Atk Su ve Atk Gaz Artm/Ynetim Sistemleri konulu BREFte bulunabilir [95, sve, 2006], [96, Avrupa Komisyonu, 2006]. 1.4.4.1 Tozlu ilemler iin nlemler/teknikler

Tanm Yaylm toz emisyon kaynaklarn arlkl olarak hammaddelerin, yaktlarn ve klinkerin depolanmas ve tanmas ile retim alannda kullanlan ara trafii oluturur. Olas yaylm toz kaynaklarn asgari seviyeye indirmek iin basit ve dorusal bir saha yerleim dzeni olmas tavsiye edilir. Tesisin bakmnn doru ve eksiksiz bir ekilde yaplmas her zaman hava kaaklarnn ve dklme noktalarnn azaltlmas suretiyle yaylm tozun azaltlmas gibi dolayl bir sonuca varlmasn salar. Otomatik cihazlarn ve kontrol sistemlerinin kullanlmas da yaylm tozun azaltlmasna ve srekli olarak sorunsuz alma yaplmasna yardmc olur. Yaylm tozun azaltlmas ile ilgili deiik nlemler /tedbirler aada sunulmu olup, bunlar tek balarna veya birlikte uygulamak mmkndr (baknz 1.3.4.1): tme eleme ve kartrma gibi tozlu ilemleri kapal/rtl hale getirin yaylm toz emisyonlarnn tozlu malzemeden kaynaklanma ihtimali olduunda kapal sistemler olarak ina edilmi olan konveyrler ve asansrlerin zerini kapatn hava kaaklarn ve dklme noktalarn azaltn, tesisi tamamlayn otomatik cihazlar ve kontrol sistemlerini kullann sorunsuz almay salayn Tesisin doru ve eksiksiz bakm iin seyyar ve sabit vakum temizleyiciler ile temizleme: o bakm ilemleri srasnda veya tama sistemlerinde bir sorun olutuunda malzemelerde dklme meydana gelebilir. Temizleme ilemleri srasnda yaylm toz oluumunu nlemek iin vakum sistemleri kullanlmaldr. Yeni binalar kolaylkla sabit vakumlu temizleme sistemleri ile donatlabilir, mevcut binalar ise normal olarak seyyar sistemler ve esnek balantlar ile daha kolay donatlacaktr o belirli durumlarda pnmatik tama sistemleri iin sirklasyon prosesi tercih edilebilir

110

Havalandrma ve torbal filtrelerde toplama: o tm malzeme tama ilemleri mmkn olduu kadar negatif basn altnda tutulan kapal sistemlerde yaplmaldr. Bu amala kullanlan emi havasnn tozu daha sonra havaya salnmadan nce bir torbal filtre vastasyla giderilir otomatik tama sistemi olan kapal depo kullann: o klinker silolar ve kapal tam otomatik hammadde depolama alanlar yksek hacimli stoklarn oluturduu yaylm toz sorununa en etkili zm olarak kabul edilir.Ykleme ve boaltma ilemleri srasnda yaylm toz oluumunu nlemek iin bu tr depolar bir veya daha fazla torbal filtre ile tehiz edilir o yeterli kapasiteye sahip olan, devre kesici anahtarl seviye gstergeleri olan ve doldurma ilemleri srasnda oluan toz tayan havann stesinden gelmek iin filtreleri olan depolama silolarn kullann Sevk ve ykleme ilemleri iin, imento ykleme iin toz giderme sistemi ile donatlm olan ve kamyonun ykleme zeminine doru konumlandrlm olan esnek doldurma borularn kullann.

Salanan evresel faydalar Yaylm toz emisyonlarnn azaltlmas. Makinelerin etrafn kapatmak suretiyle grltnn azaltlmas da mmkndr. apraz medya etkileri Vakum sistemleri kullanlmas nedeniyle enerji tketiminde art olur Bakm yapldnda ilave atklar oluabilir. Operasyonel veriler nlemle /teknikle ilgili belirli bireysel duruma baldr Uygulanabilirlik nlemler/teknikler prensip olarak imento sanayinde uygulanabilir. Ekonomi nlemle /teknikle ilgili belirli bireysel duruma baldr. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. yeri iin salk ve gvenlik gereksinimleri. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [76, Almanya, 2006], [168, TWO CLM, 2007]

111

1.4.4.2

Dkme depolama alanlar ve istifler iin nlemler/teknikler

Tanm ve salanan evresel faydalar Tozlu mineral hammadde veya yakt depolama yerlerinden havaya salnan yaylm toz emisyonlarnn azaltlmas iin bu gibi istifler veya dkme depolama alanlar perdeleme, duvar rme ile veya dikey bitkilerle (ak istifi rzgardan korumak iin suni veya doal rzgar kesiciler) kapatlabilir veya rtlebilir. Yaylm toz azaltlmasna ilikin baz nlemler/teknikler aada belirtilmitir: Ak istif rzgar korumas: o Tozlu malzemeleri ak havada istifler halinde depolamadan kanlmaldr, ancak bunlarn varl durumunda uygun ekilde tasarlanm rzgar nleyicileri kullanmak suretiyle yaylm tozu azaltmak mmkndr Su pskrtme ve kimyasal toz bastrclar: o Yaylm tozun kaynakland nokta iyice tespit edildii takdirde, bir su pskrtme enjeksiyon sistemi kurulabilir. Toz partikllerinin nemlendirilmesi bir araya toplanmalarn salar ve bylece tozun kmesine yardmc olur. Ayrca, su pskrtmenin genel etkinliini arttrmak iin eitli maddeler bulunmaktadr. asfaltlama, yol slatma ve temizlik hizmetleri: o kamyonlar tarafndan kullanlan alanlar mmkn olduu takdirde asfaltlanmal ve yzeyleri mmkn olduunca temiz tutulmaldr. Yollarn slatlmas, zellikle kuru havada yaylm toz emisyonlarn azaltabilir. Ayrca bunlar yol temizleme makineleri ile temizlenebilir. Yaylm toz emisyonlarn asgariye indirmek iin iyi temizlik hizmetleri uygulamalar yaplmaldr. stiflerin nemlendirilmesi: o stiflerde oluan yaylm toz emisyonlar, ykleme ve boaltma noktalarn yeterli derecede nemlendirmek ve ykseklikleri ayarlanabilen bantl konveyrler kullanmak suretiyle azaltlabilir.

Depolama alanlarnn ykleme ve boaltma noktalarnda yaylm toz emisyonlarnn kanlmaz olduu durumlarda, bu emisyonlar, boaltma yksekliini ynn deiken ykseklii ile mmknse otomatik olarak veya boaltma hzn azaltarak eletirmek suretiyle azaltlabilir. apraz medya etkileri Sahalar slak tutarken su tketimi artar Vakum sistemleri ile su pskrtme sistemlerinin kullanlmas nedeniyle enerji tketiminde art olur. Bakm yapldnda ilave atklar oluabilir. Operasyonel veriler nlemle/teknikle ilgili belirli bireysel duruma baldr. Uygulanabilirlik nlemler/teknikler prensip olarak imento sanayinde uygulanabilir. Ekonomi nlemle/teknikle ilgili belirli bireysel duruma baldr. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. yeri iin salk ve gvenlik gereksinimleri. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri, spanyada Gador fabrikas. [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [45, Schorcht, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

112

1.4.4.3

Ynlendirilmi toz emisyonlarnn azaltlmas

imento fabrikalarndan kaynaklanan toz emisyonlarnn deiik ana kaynak noktalar vardr. Bunlar frn sistemleri, klinker soutucular ile hammadde, imento ve kmr deirmenleri ve yardmc proseslerdir. nce tozun (PM10, PM2.5) byk bir blm toplam toz yknn azaltmak ve yksek verimli tozsuzlatrma sistemleri kullanmak suretiyle azaltlabilir. Bu iler iin gemite eitli tozsuzlatrma cihazlar kullanlmtr, ancak 2007 ylnda toz azaltma iin kullanlan ana kuru baca gaz filtre sistemleri, torbal filtreler, elektrostatik kelticiler (ESPler) veya her ikisinin bileimi olan hibrid filtrelerdir. Baz durumlarda, sinterlenmi lamel filtrelerin kullanld rapor edilmitir ancak bunlar imento frn uygulamalarnda kullanlmamtr. ESPlerin ve torbal filtrelerin sistem trleri ile filtre tozu ve giderilen toz miktarlarnn rnekleri Tablo 1.24te gsterilmitir. Malzemelerin tanma ve depolamasndan ve hammaddelerin ve yaktlarn ezilmesinden ve tlmesinden kaynaklanan yaylm toz emisyonlar da nemli olabilir (baknz Blm 1.4.4.1 ve 1.4.4.2). Bu blmn metni iinde yer alan iletme verilerinin zeti Tablo 1.31de verilmitir. Bu tabloda genel bir bak verilmi olup aada verilen uygun blm ve paragraflarla bir arada okunmaldr. ESPlerin ve torbal filtrelerin kendilerine zg avantajlar ve dezavantajlar vardr. Normal alma esnasnda her ikisi de ok yksek tozsuzlatrma verimliliine sahiptir. Yksek CO konsantrasyonu, frn altrma, frn kapatma veya bileik almadan (hammadde deirmeni devrede) dorudan almaya (hammadde deirmeni devre d) geme gibi zel koullarda ESPlerin verimlilii nemli lde azalabilir, buna karn torbal filtrelerin verimlilii daha az etkilenir. Ancak ESPler kullanldnda ani CO ykselmelerinin etkileri Blm 4.2.6. uyarnca asgariye indirilebilir. ESPler ve torbal filtreler %99 partikl alkoymann zerinde yksek genel verimlilie sahiptir ve her ikisi de partikl boyutuna baldrlar. Her iki trdeki filtre sistemine yeterli verimlilii srdrebilmeleri iin uygun (periyodik) bakm yaplmaldr. Egzoz gaz scaklna bal olarak deiik trde filtre ortam kullanlmaldr. Torbal filtrelerin bir dezavantaj kullanlm filtre torbalarnn atk olmalar nedeniyle ulusal ynetmelikler uyarnca bertaraf edilmeleri gereidir [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [103, CEMBUREAU, 2006], [168, TWO CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008].
nlem/teknik Uygulanabilirlik Emisyon verileri5) mg/Nm3 1) kg/ton2) Yatrm Milyon EURO Elektrostatik kelticiler Torbal filtreler Tm frn sistemleri, klinker soutucular, imento deirmenleri Tm frn sistemleri, klinker soutucular, Deirmenler (hammadde, imento, kmr deirmenleri) Tm frn sistemleri, klinker soutucular, imento deirmenleri Tm tesisler <10 - <20 <10 <20 <10 <5 <5 <10 <10-20 0.02 - 0.05 0.02 0.05 0.02 0.01 0.01 0.02 0.02-0.05 2.1 -6.0 0.8-1.2 0.8-1.2 2.1 -6.04) 1.0-1.44) 0.3 - 0.54) Maliyet 3) letme EURO/t Klinker 0.1 -0.2 0.090.18 0.09-0.18 0.15-0.35 0.1 0.15 0.03 0.04

Hibrid filtreler

1) 2) 3)

4) 5)

Yaylm toz azaltma Frn sistemleri iin normal olarak gnlk ortalamalar belirtir, kuru gaz, 273 K, 101.3 kPa ve % 10 O2 kg/ton klinker: 2300 mVton klinker baz alnmtr Emisyonlar 10 - 30 mg/Nm3e drme maliyeti. Normal olarak gnlk 3000 ton klinker frn kapasitesine ve 500 g toz/Nm3e kadar olan ilk emisyonlara atfta bulunmaktadr. Kullanlan filtre ortamna baldr, baknz Tablo 1.32, %99dan yksek ayrma verimlilii ile Emisyon verileri bu blmn ilgili paragrafnda bulunabilir

Tablo 1.31:

imento retim prosesinde toz kontrol nlemlerine/tekniklerine genel bak

113

ESPlerin ve torbal filtrelerin sistem trleri ile filtre tozu ve giderilen toz miktarlarnn dier rnekleri Blm 1.3.4.1.1 ve Tablo 1.24te gsterilmitir. Bu deerler tipik aralklar temsil ederler ve genel bak geerli olduu yerlerde filtre tozu ve giderilen toz miktarlarnn tahmin edilmesini mmkn klar [76, Almanya, 2006]. 1.4.4.3.1 Elektrostatik kelticiler (ESPler)

Tanm ve salanan evresel faydalar Elektrostatik kelticiler (ESPler) partikl maddelerin hava akm iinde izledii yol zerinde elektrostatik bir alan oluturur. Partikller negatif ykl hale gelirler ve pozitif ykl toplama plakalarna doru tanrlar. Toplama plakalar periyodik olarak sallanarak veya titreerek malzemeleri yerlerinden kartr ve altta bulunan toplama hunilerine dmelerini salarlar Partikllerin yeniden srklenmelerini asgariye indirmek ve bylece baca gaznn grnrln etkileme potansiyelini asgariye indirmek amacyla ESPlerin sallanma dnglerinin optimize edilmesi nemlidir. ESPlerin zellii yksek scaklk (yaklak 400Cye kadar) ve yksek nem oran artlarnda alabilme yetenekleridir. Bir ESPnin performans aada belirtilenler gibi eitli operasyonel parametrelere baldr: gazn nem ierii baca gaznn kimyas baca gaznn ak hz partikl boyut dalm ve kimyasal bileim partikln elektriksel direnci partikl ykleme oran gaz scakl balatma ve durdurma ilemi elektrik alannn gc elektrotlarn alan ve ekli SO2 konsantrasyonu Nem ierii Deiik iletme koullarnn gei safhalar.

Performans zellikle malzemelerin elektrotlar zerinde birikerek bir yaltm tabakas oluturmas ve bu nedenle elektrik alann kltmesi nedeniyle bozulabilir. Bu durum, yksek miktarda klorun ve kkrtn frn prosesine girerek alkali metal kloridleri ve slfatlar oluturmas halinde meydana gelir. Alkali metal kloridleri mikronalt toz (0.1 - 1 m ) oluturabilir ve yksek zgl toz direncine ( 1012 1013 /cm arasnda) sahip olduundan elektrotlar zerinde izolasyon tabakalar oluturur ve bu nedenle toz gidermede sorunlara yol aar. Yksek toz direnci sorunlar buharlama soutucularnda su enjeksiyonu yoluyla ksmen zlebilir. Sorunu zmenin baka bir yolu da torbal filtreler kullanmaktr. apraz medya etkileri alkali metal kloridleri ve slfatlar ile mikronalt toz partiklleri oluabilir. Yksek CO konsantrasyonlarnda patlama riski ortaya kar (baknz Blm 1.4.5.3). Artan giderme etkinlii ile birlikte elektrik enerjisi tketimi artar. Bakm yapldnda ilave atklar oluabilir. Tozlar tekrar kullanlabilir. Operasyonel veriler yi havalandrma ile birlikte yeteri derecede boyutlandrlm ESPler ve optimize edilmi bir ESP temizleme rejimi seviyeleri, aylk ortalama olarak (kuru gaz, 273 K, % 10 O2) 5 - 1 5 mg/Nm3 seviyelerine drebilir. Partikllerin tasarlanm toplama verimlilii % 99,99dan daha fazladr ve bu nedenle sadece birka mg/Nm3 emisyon elde edilebilir. Partikllerin kmeleme yeteneine sahip olmalar kaydyla ESPler ok ince partiklleri (<0.5 m) toplamak iin son derece etkili cihazlardr.

114

ESPler ar ie uygun tasarma sahiptir ve bu durum yksek uygulanabilirlie sahip olmalarna ve prosesteki aksaklklara kar nispeten duyarsz olmalarna neden olmaktadr. Mevcut ESP tesisleri genelde tmyle deitirilmeden yenilenebilir ve bu nedenle maliyetler snrlandrlabilir. Bu ilem eski tesislere daha modern elektrotlar takmak veya otomatik voltaj kontrol monte etmek suretiyle yaplabilir. Ayrca, ESPden gaz geiini iyiletirmek veya ilave kademeler eklemek mmkndr. 2006 ylnda, iyi tasarlanm ve iyi bakml olan birok ESP <10 mg/ Nm3 (gnlk ortalama deer) toz emisyon seviyeleri elde etmitir. 10 mg/ Nm3den daha az emisyonlar olan bir ESP en modern proses kontrol uygulamasna, optimal yksek gerilim malzemelerine, uygun boyutlandrmaya ve uygun sayda elektrik alanlarna sahip olacak ekilde imal edilebilir. ESPler tozun yan sra varsa dioksinler ve metaller gibi toz partikllerine tutunan maddeleri de giderir. ESPlerin ebad ve elektrik tketimi temiz gaz toz ieriinin azalmasyla katlanarak artar. Bir ESPnin optimum almas scaklk ve nem gibi tanmlanm ham gaz koullarna baldr. Bir ESPnin mr, tavsiye edilen tm bakmlarn dzgn olarak yaplmas kaydyla onlarca yl olabilir. Rutin bakmn bir paras olarak ekiler ve yataklar gibi baz paralarn birka yl almadan sonra dzenli olarak deitirilmeleri gerekir. Uygulanabilirlik Yksek verimlilikleri, dk basn kayplar, kolay bulunabilirlikleri ve enerji verimlilikleri nedeniyle elektrostatik kelticiler dner frn gaz egzoz gazndan ve klinker soutucu egzoz gazndan toz toplamak amacyla baaryla uygulanmlardr. ESPler, frn egzoz gazndan, baypas gazndan veya zgaral soutucudan kan havadan tozun toplanmas iin hemen hemen tm imento frnlarnda kullanlabilir. ESPlerin imento sanayinde kullanlan deiik trdeki proseslere uygulanabilirlii konusunda herhangi bir kstlama olmad mevcut literatrde belirtilmitir. Ancak ESPler yatrm maliyetleri ve devreye alma ve devreden kartma srasndaki verimlilikleri (nispeten yksek emisyonlar) nedeniyle ou zaman imento deirmeni tozsuzlatrmas iin seilmezler. ESPlerin zellii yksek scaklk (yaklak 400 Cye kadar) ve yksek nem oran artlarnda alabilme yetenekleridir. Bu nlemin /tekniin en byk dezavantaj yksek klor ve kkrt girileri yznden oluabilecek yaltm tabakas ve malzeme birikimi nedeniyle verimliliklerinin dmesidir. ESPlerin genel performans iin ani CO ykselmelerinin nlenmesi nemlidir (Baknz Blm 1.2.5.6.1, 1.4.5.3 ve 4.2.6). Baz durumlarda baca gazlar iindeki CO seviyeleri ykseldiinde ESPlerin gvenlik nedenleriyle kapatlmalar gerekebilir (ani CO ykselmeleri) (ayrca baknz Blm 1.3.4.1.1, 1.4.3.1, 1.4.5.3 ve 4.2.6). Ekonomi 2000 ylnda 3000 ton klinker/gn kapasitesi olan, ilk emisyon seviyeleri 500 g/Nm3e kadar ulaan ve temiz gaz toz ierii10 - 50 mg/Nm3 olan bir frn iin yeni bir ESPnin maliyeti yaklak 1.5 - 3.8 milyon EURO olmutur ve istendii takdirde artlandrma kulesi ve filtre fan iin 0.6-0.8 milyon EURO ilave edilecektir. Ayn frn ESPsinin iletme gideri ise beher ton klinker iin yaklak 0.1 -0.2 EURO olmutur. 3000 ton klinker/gn kapasitesi olan, ilk emisyon seviyeleri 20 g/Nm3e kadar ulaan ve temiz gaz toz ierii10 - 50 mg/Nm3 olan bir frnn klinker soutucusu iin ve saatte 160 ton imento kapasitesi olan, ilk emisyon seviyeleri 300 g/Nm3e kadar ulaan ve temiz gaz toz ierii10 - 50 mg/Nm3 olan bir bilyal imento deirmeni iin bir ESPnin yatrm maliyeti 0.8 - 1.2 milyon EURO ve iletme maliyeti beher ton klinker iin 0.09 -0.18 EURO olmutur. 2006 ylnda, frn egzoz gazn tozsuzlatrma (frn: 3000 t/gn) iin gerekli yatrm maliyetinin 4.5 ila 6 milyon EURO arasnda olduu rapor edilmitir. Bu geni fiyat aral yerel imalat maliyetlerine, montaj maliyetlerine (byk lde farkl olabilir) ve frnn ve ESPnin (bir verimlilik fonksiyonu olan) ebadna baldr. letme ve bakm giderleri normalde dktr. Aradaki fark byk lde g

115

tketiminin ve bakm giderlerinin yerel olarak deerlendirilmesine baldr (ayrca baknz Blm 1.3.4.1.1, Tablo 1.24 ) [76, Almanya, 2006]. Ayrca toz giderme tekniklerine ilikin rnek maliyet verilerinin gsterildii Blm 1.4.8.1 ve Tablo 1.39a baknz Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. yeri iin salk ve gvenlik gereksinimleri. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [3, Avusturya, 1997], [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [10, Cementa AB/Hagstrom, 1994], [12, Hollanda, 1997], [27, Karlsruhe niversitesi, 1996], [76, Almanya, 2006], [86, EURITS, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006] [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.4.3.2 Torbal filtreler

Tanm ve salanan evresel faydalar Torbal filtreler etkin toz toplayclardr. Torbal filtrasyonun temel prensibi gaz geiren ancak tozu tutan bir kuma membran kullanmaktr. Temelde, filtre ortam geometrik olarak dzenlenir, ancak ekil 1.60da gsterildii gibi silindirik filtre torbalar (dikey asl olan) genellikle yatay olarak monte edilen filtre cepleri arasnda bir ayrm yaplmtr. Balangta, toz her ikisinde de yzey lifleri zerinde ve kuman derinliine doru birikir, ancak yzey tabakasnda toz biriktike tozun kendisi hakim filtre ortam haline gelir. kan gaz torbann iinden darya doru veya dndan ieriye doru akabilir. Toz keki kalnlatka gaz akna kar diren artar. Bu nedenle filtre boyunca gaz basnc dn kontrol etmek iin filtre ortamnn periyodik olarak temizlenmesi gereklidir. Temizlik trne bal olarak, en yaygn temizleme yntemleri arasnda ters hava akml mekanik titreimli veya sallamal ve titreimli basnl hava darbesi (jet puls filtreler) yer alr. Torbal filtrede, herhangi bir torba arzas srasnda bireysel olarak izole edilebilen birden fazla blme olmal ve bunlarn says herhangi bir blme devre d brakldnda yeterli performans salamaya yeterli olmaldr. Her blmede torbann patlamas halinde bakma ihtiya olduunu belirten patlak torba detektrleri bulunmaldr. eitli rg ve rg olmayan kumalardan yaplm olan filtre torbalar mevcuttur. Yksek scaklk uygulamalar 'normal' olarak tedarik edilenlerden daha egzotik kuma trlerine ihtiya duyulmasna yol alacaktr. Ancak bunlarn da deiik eitleri mevcuttur. Modern sentetik kumalar 280 C ye varan olduka yksek scaklklarda alabilir. Farkl torbal filtrelerin temel zellikleri ve maliyet cetvelleri Tablo 1.32 'de gsterilmitir

ekil 1.60:

rnei

ngilterede bir imento fabrikasnda kullanlan torba filtre ve filtre malzemesi

[82, CEMEX Rugby ngiltere, 2006]

116

apraz medya etkileri Artan giderme etkinlii ile birlikte artan elektrik enerjisi kullanm. Temizlik dngs iin artan basnl hava. Bakm yapldnda ilave atklar oluabilir. Sinterlenmi lamel filtreler kullanldnda grlt emisyonu oluabilir. Operasyonel veriler Modern sentetik kumalar 280 C ye varan olduka yksek scaklklarda alabilen malzemeler ierir. Tipik filtre snflandrma deerleri 0.5 ila 2.0 m/dakika arasndadr. Szme verimlilii %99.9dan daha yksek olabilir ve bu nedenle, iyi tasarlanm ve iyi bakml olan torbal filtrelerle 5 mg/Nm3den daha dk emisyonlar elde edilebilir (kuru gaz, 273 K, %10 O2). Torbal filtre, tozun yansra varsa dioksinler ve metaller gibi toz partikllerine tutunan maddeleri de giderir. Farkl torbal filtrelerin temel zellikleri ve maliyet cetvelleri Tablo 1.32 'de gsterilmitir:

117

imento retim prosesinde ve imento tesislerinde fiberlerin teknik uygulamas

Fiberlerin trleri (marka belirlenmemitir) Scaklk (C) Asitlere dayanma Alkalilere dayanma (zirve) Hidroliz/scak nem Oksidasyon/oksijen >% 13 imento fabrikas uygulamas iin anma mukavemeti Yzey ilemi olmadan filtrasyon etkinlii Filtrasyonu ve ekonomik yn iyiletirmek iin kimyasal veya mekanik yzey ilemi Monte edildii alan birimi bana nispi maliyet

Nominal Pamuk Polipropilen Yn Polyester PES 150 PP 80 90

En Yksek 80 100

Dayankllk scaklklar ve birleim seimleri nedeniyle deiebilir Zayf Mkemmel Vasat yi Mkemmel Zayf Vasat Zayf Mkemmel Mkemmel Mkemmel Mkemmel yi Mkemmel ok iyi yi ok iyi yi Proses iin evet, yaylm toz kolektrlerinin silolar iin hayr Uygulamalar iin gerekli deil Dk Dk Dk Dk

160

Dk

Poliakrilonitril kopolimer Poliakrilonitril homopolymer >% 95 Naylon Aramid (meta)/aromatik poliamid Polivelyleneslfit Poliimid Cam elyaf dokuma ePTFE Membran ile Cam elyaf (geniletilmi) Politetrafloroetilen

PAN

110 125

120 135 205

yi

Vasat

Mkemmel

Mkemmel

yi

yi yi

Dk Dk

AR/PA

180

200

Zayf Vasat aras Vasat

Mkemmel yi Vasat Mkemmel

Mkemmel yi

Mkemmel yi Proses gaz artma uygulamalar iin evet Orta Fiber yaps nedeniyle gerekli deil Dk filtrasyon hz tavsiye edilmektedir Membran nedeniyle dahil edilmitir iddetle tavsiye edilir Yksek Orta Yksek ok yksek

PPS PI GF GF+Mem PTFE

180 180 280 260 250

200 240 280 280 260

Mkemmel Vasat HF dnda yi

Mkemmel Vasat Mkemmel

yi Vasat Mkemmel

Zayf yi Mkemmel

yi yi Zayf Vasat

yi Mkemmel Vasat stn Zayf

stn

stn

stn

stn

Vasat

imento fabrikalarna zg orta ila byk apl satn almalarn ortalama maliyetleri tabloda gsterilmitir. Maliyetler enerji ve filtre ortam nedeniyle deiir. Dk Ambalajl, montajsz filtre kuma beher m2 iin fabrika teslimi 10 EUROya kadar Maliyet cetveli Orta Ambalajl, montajsz filtre kuma beher m2 iin fabrika teslimi 10 ila 20 EURO Yksek Ambalajl, montajsz filtre kuma beher m2 iin fabrika teslimi 20 ila 40 EURO ok yksek Ambalajl, montajsz filtre kuma beher m2 iin fabrika teslimi 40 EUROnun zerinde

Tablo 1.32:

Deiik filtre ortamlarnn temel zellikleri ve maliyet cetvelleri

[86, EURITS, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006] [134, CEMBUREAU/Federhen, 2007]

118

Uygulanabilirlik Bu nlem/teknik prensip olarak imento sanayinde kullanlabilir ve frn egzoz gazndaki tozun, baypas gaz tozunun veya zgaral soutucularn egzoz havasndaki tozun toplanmas uygulamas iin hemen hemen tm frnlarda kullanlabilir. Torbal filtrelerin imento sanayinde kullanlan deiik trdeki proseslere uygulanabilirlii konusunda herhangi bir kstlama olmad mevcut literatrde belirtilmitir. Ancak nem ve scaklk dikkate alnmaldr. Torbal filtrelerin performans, esas olarak filtre ortamnn baca gaz ve tozunun zellikleri ile uyumlu olmas, hidroliz, asit ve alkali gibi termal, fiziksel ve kimyasal diren iin uygun zellikler ile oksidasyon ve proses scakl gibi farkl parametrelerden etkilenir. Bir filtrenin nemli zellikleri filtreleme yzeyinin boyutu, ayrma etkinlii ve Filtre fark basnc diye adlandrlan filtrasyona kar direntir. Bu deer filtre ortamnn ve tozun zelliklerine baldr. Bir filtrenin tasarm iin temel parametre hacimsel aktr. Bu nedenle, filtrenin trne, tozun ve gazn miktar ve zelliklerine bal olan filtre snflandrlmas tespit edilmelidir. Torbal filtrelerin hizmet mr ile enerji ve bakm ihtiyalar termal ve mekanik gerilimden etkilenmektedir. Gaz ak hz, toz keki kalnl, gzeneklilik ve temizleme dngs artm verimini etkileyebilir. Ortamdaki basn dnn azaltlmas, srekli izleme ve dedektrler sayesinde muhtemel szntlarn hzl bir biimde tespiti ve temizleme sistemleri gibi iyiletirmeler filtre mrnn daha uzun olmasn ve maliyetlerin daha dk olmasn salar. Ayrca, filtre malzemesinin temizleme dngleri ve temizleme yntemleri temizleme sisteminin verimliliini etkileyebilir. Yaplan testler, alak basnl puls jet temizleme sistemi kullanmak suretiyle verimliliin arttrlabileceini ve ayn zamanda elektrik tketiminin asgariye indirileceini, ayrca grlt emisyonu ynnden byk avantajlar salanacan gstermitir. Bu sistem dner frnlarn egzoz gazn tozsuzlatrmak iin ve bunun yansra alkali baypasn, klinker soutucuyu, deirmenleri ve klasifikatrleri tozsuzlatrmak iin kullanlr. Siklonlar, torbal filtreler ile birlikte klinker soutucu sistemlerine uygulanabilir. Bir siklon / Santrifj ayrcnn iinde kan atk gaz akndan elimine edilecek olan toz partiklleri santrifj hareket tarafndan nitenin d duvarna doru zorlanr ve sonra birimin altnda bulunan bir delik vastasyla elimine edilirler. Santrifj kuvvetleri gaz akn bir silindirik kap (siklonik ayrclar) veya niteye monte edilen bir dner pervane (mekanik santrifj ayrclar) vastasyla aaya doru bir spiral hareketle ynlendirmek suretiyle oluturulabilir. imento sanayinde, siklonlar scakln drlmesi iin bir hava s eanjr ile ve rnein soutma egzoz gazlarndan toz giderme iin bir torbal filtre sistemi (torbal filtre) ile birletirilir Bir siklon toz konsantrasyonunu %70 orannda azaltabilir. Bir hava s eanjr ve torbal filtre ile birletirildiinde, 5 - 7 mg/Nm3lk dk emisyon deerlerinin yansra % 99.99a varan yksek temizlilik verimlilii elde edilebilir. Ancak siklonun ebad (rnein 25 m uzunluk, 6.4 m ykseklik, 6.4 m ap) ve birletirilen s eanjrnn ebad nedeniyle inaat iin yeterli alan gereklidir. Ayrca, bir yandan ilave elektrik enerjisi kullanlrken dier yandan da ayrlm tozun toplanmas ve geri kazanm daha dk hammadde tketimine yol aabilir [148, Reitemeier, 2005]. Bazen filtre ortam olarak sinterlenmi lamel filtreler kullanlr ancak bunlar imento frn uygulamalarnda kullanlmaz. Uygulamadan elde edilen deneyimler tamamyla sinterlenmi ve kompakt ekilleri ve zel PTFE kaplamalar nedeniyle sinter lamellerin ok dayankl olduklarn ve az bakm istediklerini gstermitir. Bu modern filtre ortamnn balca avantajlar kan atk gazlardan toz temizleme verimliliinin ok yksek oluu ile birlikte basn dlerinin az olmas ve anmaya kar yksek dayankllktr. Filtre geometrisi kompakt bir yapya sahip olmasn salar ve filtre ok skk yer artlarnda monte edilebilir. Kompakt grlt koruma muhafazas kullanmak suretiyle grlt emisyonlar asgariye indirilebilir [144, Adlhoch, 1996]. Ekonomi 3000 ton klinker/gn kapasitesi olan, ilk emisyon seviyesi 500 g/Nm3e kadar ulaan ve temiz gaz toz ierii10 - 50 mg/Nm3 olan bir frna yeni bir torbal filtre ilave etmenin maliyeti yaklak 1.5 - 6 milyon EURO dur ve istendii takdirde artlandrma kulesi ve filtre fan iin 0.6-0.8 milyon EURO ilave edilmesi gereklidir. Frn egzoz gazlarn tozsuzlatrmada % 99.99dan fazla ayrma verimlilii elde etmek iin gerekli torbal filtre tesislerinin (torbal filtreler) yatrm maliyeti kullanlacak filtre

119

torbalarnn trne ve saysna bal olarak 4 milyon ila 8 milyon EURO arasnda deiebilir. Tablo 1.32de gsterildii zere bir filtre torbasnda beher Nm2 bana 10 EURO maliyetle bakm masrafnn dk olduu grlmektedir. Ancak, frn egzoz filtrelerinde binlerce torba bulunabilir ve bu nedenle ok geni bir filtre torbas alan binlerce Nm2ye tekabl edebilir. letme ve bakm giderleri byk lde g tketiminin ve bakm giderlerinin yerel olarak deerlendirilmesine baldr (ayrca baknz Blm 1.3.4.1.1 ve Tablo 1.24). artlandrma kuleleri genelde torbal filtre ilemleri iin uygulanabilir scaklklar elde etme amacyla uygulanr. Ayn frn torbal filtresinin maliyeti beher ton klinker iin yaklak 0.10 - 0.35 EUROdur. 3000 ton klinker/gn kapasitesi olan, ilk emisyon seviyesi 20 g/Nm3e kadar ulaan ve temiz gaz toz ierii10 - 50 mg/Nm3 olan bir frn iin havadan havaya s eanjr ile zgaral klinker soutucu iin fitler fan olan bir puls jet torbal filtrenin maliyeti yaklak 1.0 milyon - 1.4 milyon EURO ve iletme maliyeti beher ton klinker iin yaklak 0.10-0.15 EUROdur. 160 ton imento/gn kapasitesi olan, ilk emisyon seviyesi 300 g/Nm3e kadar ulaan ve temiz gaz toz ierii 10 - 50 mg/Nm3 olan bir bilyal imento deirmeni iin puls jet torbal filtrenin yatrm maliyeti filtre fan dahil yaklak 0.3 milyon 0.5 milyon EURO ve iletme maliyeti beher ton klinker iin yaklak 0.03 -0.04 EUROdur [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm]. letme maliyetlerini optimize etmek amacyla deiik imento fabrikalar optimize edilmi basnl puls jet temizleme sistemlerini monte etmilerdir. Torbal filtrelerin maliyetlerinin azaltlmasn etkileyen faktr filtre alannn yklenmesi, filtre basn fark ve temizleme sistemidir. Bu parametrelerin karlkl etkileimleri nedeniyle ama mmkn olan en yksek hava:filtre alan orann, mmkn olan en dk basn farkn ve mmkn olan en dk temizlik basncn elde etmektir. % 12 ila % 25 arasnda toplam maliyet indirimi (yatrm ve iletme maliyetleri) rapor edilmitir. Ayrca deiik torbal filtrelerin temel zellikleri ile maliyet cetvellerinin gsterildii yukarda bulunan Tablo 1.32ye baknz. Bunun yansra, toz azaltma teknikleri ile ilgili maliyet veri rneklerinin gsterildii Blm 1.4.8.1 ve Tablo 1.39a baknz. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. yeri iin salk ve gvenlik gereksinimleri. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri; Gney Afrikada Dudfield imento fabrikas (Hava-hava s eanjr ve torbal filtre tesisleri (torbal filtreler) ile birlikte siklon kullanm, Almanyada bulunan imento fabrikas (sinter lamel filtrelerin kullanm). [3, Avusturya, 1997], [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [12, Hollanda, 1997], [76 Almanya, 2006], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [86, EUR1TS, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006], [134, CEMBUREAU/Federhen, 2007], [144, Adlhoch, 1996], [145, Leibinger/Koberl, 2001], [146, Leibinger/Neumann, 2003], [147, Marmor/Petzold, 2006], [148, Reitemeier, 2005], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

120

1.4.4.3.3

Hibrid filtreler

Tanm ve salanan evresel faydalar Hibrid filtreler ESPlerin ve torbal filtrelerin ayn cihazda birletirilmi halidir. Bunlar genellikle mevcut ESPlerin dntrlmesi yoluyla oluurlar. Eski ekipmanlarn ksmen tekrar kullanlmasn salarlar. Bir hibrid filtrenin alma prensibi ekil 1.61de gsterilmitir.

ekil 1.61: Toz toplamak iin hibrid filtre [135, CEMBUREAU/Federhen, 2007] apraz medya etkileri Yksek CO konsantrasyonlarnda (ani CO ykselmeleri) patlama riski doar. Bakm yapldnda ilave atklar oluabilir. ESPlere kyasla daha az su kullanm. Torbal filtrelere kyasla daha az proses kayb/at. Operasyonel veriler Frnlara monte edilen hibrid filtrelerden yaylan toz emisyonlarnn gnlk ortalama deer olarak <10 ila 20 mg/Nm3 arasnda deitii rapor edilmitir (baknz Blm 1.3.4.1.1). Ancak iyi korunmu torbal filtrelerden 10 mg/Nm3 n altnda toz emisyonlar elde edilmitir (baknz Blm 1.4.4.3.2). Uygulanabilirlik nlemler/teknikler prensip olarak imento sanayinde uygulanabilir. Ekonomi Toz azaltma nlemleri/teknikleri iin rnek maliyet verileri rneklerinin gsterilmi olduu Blm 1.4.8.1 ve Tablo 1.39a baknz. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar.

121

rnek tesisler ve kaynak literatr spanyada bulunan Sagunto fabrikas ve Gador fabrikas, AB-27de bulunan imento tesisleri. [86, EURITS, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006], [135, CEMBUREAU/Federhen, 2007], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

1.4.5
1.4.5.1

Gaz halindeki bileikler

NOx emisyonlarnn azaltlmas

NOx emisyonlarnn azaltlmas veya kontrol altna alnmas iin birincil ve/veya prosese entegre edilmi nlemler/teknikler ile ikincil nlemlerin/tekniklerinin tek balarna veya birlikte kullanlmas uygun grlmektedir. Birincil nlemler/teknikler aada belirtilmitir: Alev soutma, rnein yksek su ierii, sv/kat atklar dk NOx brlrleri Frn ortas ateleme Farinin piirilebilirliini arttrmak iin mineralletiricilerin ilave edilmesi (mineralletirilmi klinker Kademeli yanma (konvansiyonel veya atk yaktlar) ayn zamanda n kalsinatr ile birlikte ve optimize edilmi yakt karm kullanarak proses optimizasyonu

Ayrca NOx azaltm iin aada belirtilenler gibi ikincil nlemler/teknikler kullanlabilir: SNCR teknii ve yksek verimli SNCR teknii SCR teknii.

evresel nedenler/ gvenlik nedenleri ve ekonomik nedenlerle NOx azaltma ilemine tercihen prosese entegre edilmi nlemler/teknikler ve kontrol nlemleri /teknikleri, kademeli yanma ve alev soutma, gelitirilmi ateleme teknii, optimize edilmi soutucu balantlar ve yakt seimi gibi genel birincil nlemleri /teknikleri uygulamak suretiyle balamaldr ve ayrca bunlar NOx emisyonlarn da azaltr (rnein; seilmi atklarn kullanlmas). Baz iyi optimize edilmi n stc frn sistemleri ve n stc/n kalsinatr frn sistemleri sadece birincil nlemler/teknikler ile veya kademeli yanma ile kombine edilmi olarak ve ayrca yakt karm kullanm ile prosese entegre edilmi nlemler/tekniklerin kombinasyonu ile 500 mg NOx/Nm3 ten daha az deer elde etmektedir. Bu seviyeye ulaamama nedenleri arasnda ham karmlarn rnein piirilebilirlik gibi hammadde zellikleri ile yakt karmlar ve frn sistemi tasarmlar bulunmaktadr. Ancak, Tablo 1.33de gsterildii gibi AB-27de bulunan birok imento tesisinde (2008 ylnda %42) NOx azaltm iin birincil nlemler /teknikler ile birlikte SNCR teknii kullanlmtr [76, Almanya, 2006], [85, CEMBUREAU, 2006]. Ayrca iki imento fabrikasnda SCR teknii kullanlmaktadr (yksek toz).

122

AB-27 ve AB-23 lkelerinde (baknz; Terimler Szl) NOx emisyonlarn azaltmak iin azaltm nlemlerini/tekniklerini kullanan byk apl tesislerin bilinen says Tablo 1.33te sunulmutur.
NOx emisyonlarn azaltmak/kontrol etmek iin kullanlan nlemler/teknikler lke Alev Mineralize Kademeli SNCR SCR soutma klinker Yanma Belika BE 2 2 Bulgaristan BG ek CZ 23) Cumhuriyeti Danimarka DK 2 1 Almanya DE 7 33 11) Estonya EE Yunanistan EL 1 spanya ES 4 2 3 + 5 (pilot aamas) Fransa FR 2 7 14 + 46) rlanda IE 1 25) talya IT 2 7 161) 12) Kbrs CY Letonya LV Litvanya LT Lksemburg1) LU Macaristan HU 3 Malta MT Hollanda NL 1 Avusturya AT 3 2 83) Polonya PL 9 Portekiz PT 6 4 Romanya RO Slovenya SI Slovakya SK Finlandiya FI 2 sve SE 3 Birleik Krallk UK 1 94) svire CH 2 1 1 4 Norve NO Trkiye TR 1 1 2 1) letmede olduu belirtilmi ancak halen rapor edilmemitir 2) Bir fabrika 2006 yl ortasnda dieri 2007 ylnda iletmeye girmitir 3) 2008 yl iin planlanmtr 4) 2007 ylnda iletmeye alnmtr 5) 2007 ylnda iletmeye balamas planlanmtr 6) 2008 yl iin planlanmtr

AB-27 ve AB-23+ lkelerinde imento sanayinde NOx emisyonlarnn azaltlmas iin kullanlan nlemler/teknikler [85, CEMBUREAU, 2006]

Tablo 1.33:

123

imento retimi srasnda oluan ve rnein NOx emisyonlarnn azaltm zerinde olumlu etkileri olan (ancak kmlatif olmayabilir) nlemlerin/tekniklerin genel aklamas Tablo 1.34te verilmitir. Szkonusu tablo bu blmn metni iinde verilmi olan iletme verilerinin zetini iermekte olup ilerideki blmlerde yer alan ilgili paragraflarla birlikte okunmaldr.
nlem/teknik Uygulanabildii frn sistemleri Azaltma etkinlii (%) Emisyon verileri15) Maliyet verileri3) Yatrm letme (Milyon EUR/t EURO) klinker 0.2ye kadar 0.5e kadar 0.45e kadar 0.25 0.8-1.7 Bilgi Yok 0.1 -2 1 -4 <20010,11) 50014) <50016)8005,6) <2008) 500 0.4-1.15 1.15-1.84 0.23-1.15 0.5 - 1.2 0.5 2.2-4.5 0.1 - 1.7 0.84 0.33-3.0 0.07 0.056 Bilgi Yok Bilgi Yok Bilgi Yok

mg/Nm3 1) Alev soutma5) Dk NOx brlr Birincil nlemler/teknikler EGTE1 20034) Frn ortas ateleme Mineralize klinker Kademeli yanma Tm Tm Tm Uzun Tm n kalsinatrl n stcl
4) 5) 6) 12)

kg/t2) 1.15-2.3 1.15-2.3 2.4 1.04-2.3

0-35 0-35 25 20-40 10-15 10-50

Birincilden <500-10009) e azaltld 500- 1000 1400den 1050ye azaltld Bilgi Yok Bilgi Yok <45010009)

SNCR SCR7)

n stcl ve n 30 ila 9010) kalsinatrl Izgara n stcl 35 Muhtemelen n stcl ve n kalsinatrl olanlarn tm 43l3)-95

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8)

9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16)

Normal olarak gnlk ortalamalara atfta bulunmaktadr, kuru gaz, 273 K, 101.3 kPa ve %10 O2 kg/ton klinker: 2300 mVton klinker baz alnmtr Normal olarak 3000 ton klinker/gn frn kapasitesi ile 2000 mg NOx/Nm3 e varan ilk emisyonlara atfta bulunmaktadr EGTEInin 2000 ylnda 1100 t/gn frn kapasitesi iin yapt maliyet tahmini 2000 ylna Fransada evre Bakanl, ADEME ve AT1LH ibirlii ile yaplan deney 2000 (2003 yayn) CEMBUREAU 2006 ylnda NOx azaltlmasna katk, yllk ortalama deerler, baknz Blm 1.3.4.2 ve ekil 1.29 Almanya ve talya, baknz Tablo 1.35 ve Tablo 4.26, 1500 nrVton klinker frn kapasitesi baznda maliyet verileri Almanya, talya ve sveten deneme testi sonular ve 2007 ylnda SCR kullanan bir talyan imento fabrikasnn test sonular; 1997 ylnda Avrupada bulunan iki tedariki imento sanayi iin 100- 200 mg/Nm3 performans seviyesinin garanti edildii byk lekli SCR teklif etmitir. Bir Fransz imento fabrikasnn test sonular (proje 10), n kalsinatr frn, ilk NOx seviyesi 1000 mg/Nm3; eriilen NQX seviyesi 800 mg/Nm3 sve imento fabrikalar, yllk ortalama deer, ilk NOx seviyesi 800 - 1000 mg/Nm3, tepkiye uramam amonyak 5 20 mg/Nm3 (baknz Blm 4.2.4.1), yksek verimli SNCR, tepkiye uramam amonyak dikkate alnmaldr Almanya: gnlk ortalama deer olarak 200 - 350 mg/Nm3, tepkiye uramam amonyak dikkate alnmaldr Ham gaz akndaki NOx seviyesine bal olarak dk NOx emisyon aral daha yksek NH3 (tepkiye uramam amonyak) emisyonlarna yol aabilir, Bir rnek fabrikann deney testi ve uzun vadeli alma sonular, baknz Tablo 1.35 Prosese entegre edilmi nlemler/teknikleri ile birlikte; ilk NOx seviyesi 1200 mg/Nm3; Fransz imento NOx emisyonlarn azaltma nlemleri/teknikleri iin Sanayi Rehberi, Fransa/ADEME/MEDD Emisyon verileri bu blmn ilgili paragraflarnda bulunabilir [92, Avusturya, 2006], [185, Hackl ve Mauschitz, 2003], ayrca baknz BAT 17

Tablo 1.34:

imento retim prosesinde oluan NOx emisyonlarnn azaltlmas iin nlemler/teknikler [12, Hollanda, 1997], [76, Almanya, 2006], [85, CEMBUREAU, 2006], [92, Avusturya 2006], [101, Fransa/ADEME/MEDD, 2002], [114, sve, 2006], [140, talya, 2007], [141, Leibacher/ Bellin /Linero, 2007], [173, Almanya, 2007], [182, TWG CLM, 2008], [185, Hackl ve Mauschitz, 2003]

124

1.4.5.1.1

Alev soutmas

Tanm ekil 1.62de gsterildii gibi bir akkann (sv) veya iki akkann (sv ve basnl hava veya kat maddeler) enjekte edilmesi eklinde deiik enjeksiyon yntemleri kullanmak suretiyle suyun yakta veya dorudan aleve ilave edilmesi veya daha yksek su ierii olan sv/kat atklarn kullanm scakl azaltr ve hidroksil radikallerinin konsantrasyonunu arttrr. Bu durumun piirme blgesinde NOx azaltm zerinde olumlu etkisi olabilir

ekil 1.62:

AB-23+ lkelerinde imento retiminde alev soutmas iin kullanlan enjeksiyon yntemleri

[85, CEMBUREAU, 2006]

Salanan evresel faydalar Yanma blgesinde NOxin azaltlmas. NOx emisyonlarnn azaltlmas . apraz medya etkileri Suyu buharlatrmak iin ilave s gerekebilir ve bu durum frnn toplam CO2 emisyonlarna kyasla biraz daha fazla CO2 emisyonuna (yaklak % 0.1 1.5) neden olur. Frn ateleme prosesinin enerji verimlilii azalr. Su enjeksiyonu frn iletim sorunlarna neden olabilir ve klinker ktsnn azalmas klinkerin kalitesini drebilir. Operasyonel veriler % 10 35 arasnda azaltm oran/verimi olduu rapor edilmitir. <500 1000 mg/Nm3 emisyon aralklar rapor edilmitir (yllk ortalama deerler) (baknz Blm 1.3.4.2, ekil 1.27 ve ekil 1.28). Uygulanabilirlik Alev soutmas imento imalat iin kullanlan her trl frna uygulanabilir. ekil 1.63te gsterildii zere yaklak 40 adet sspansiyon n stcl frn alev soutmas ile donatlmtr.

125

ekil 1.63: AB-23+ lkelerinde alev soutmas uygulamas iin tesis zellikleri [85, CEMBUREAU, 2006] Ekonomi 3000 t/gn kapasiteli bir frnn yatrm maliyetinin 0.2 milyon EUROya kadar ulaaca ve iletme maliyetinin beher ton klinker iin 0.25 EUROya kadar olaca tahmin edilmitir. Ayrca, Tablo 1.34te gsterildii gibi, NOx emisyonlarn %35e kadar azaltma verimliini elde etmek iin 0.2 milyon EUROya varan yatrm maliyetleri ve beher ton klinker iin 0.5 EUROya varan iletme maliyetleri olduu rapor edilmitir. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [8, CEMBUREAU, 2001], [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [76, Almanya, 2006], [85, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.5.1.2 Dk NOx brlrleri

Tanm ve salanan evresel faydalar Dk NOx brlrlerinin (dolayl ateleme) tasarmlarnn detaylar deiebilir, ancak temel olarak yakt ve hava frna e eksenli borular vastasyla enjekte edilir. Birincil hava oran stokiyometrik yanma iin gerekli olan havann % 6-10una drlmtr (geleneksel brlrlerde genellikle % 10 15 ). Eksenel hava d kanala yksek momentumla enjekte edilir. Kmr merkezi boru veya orta kanal vastasyla flenebilir. Hava girdab iin nc bir kanal kullanlr ve girdap ateleme borusunun knda veya arkasnda bulunan kanatklar tarafndan oluturulur. Bu brlr tasarmnn net etkisi zellikle yaktn iinde bulunan uucu bileiklerin oksijen asndan yetersiz atmosferde ok erken atelenmelerini salamak olup, bu durum NOx oluumunun azaltlmasna yol aacaktr. apraz medya etkileri Belirtilmemitir.

126

Operasyonel veriler Baarl tesislerde %35e varan NOx azaltmlar elde edilebilir ve 500 - 1000 mg/Nm3 civarnda (gnlk ortalama deer) emisyon seviyeleri rapor edilmitir. Uygulanabilirlik Dk NOx brlrleri tm dner frnlarda ana frna ve n kalsinatre uygulanabilir. Ancak dk NOx brlrleri uygulandnda her zaman NOx emisyonlarnda azalma olmaz. Brlrn ayar optimize edilmelidir. lk brlr dk birincil hava yzdesi ile alt takdirde dk NOx brlrnn etkisi marjinal olacaktr. Ekonomi 3000 ton klinker/gn kapasiteli bir frn iin yeni bir dk NOx brlrnn yatrm maliyeti yaklak 150000 ila 450000 EURO arasndadr. Ancak bir brlrn dk NOx brlr ile deitirilmesi halinde yatrm maliyeti 600000 EUROya ykselebilir ve ince kmr depolama ve lmn tadil etmek iin ilave alma yapmak gerekebilir. Mevcut ateleme sisteminde dorudan ateleme kullanld takdirde, dk birincil hava akyla yanmay salamak zere dolayl ateleme sistemi ile deitirilmelidir ve bu durum 3000 ton klinker/gn kapasiteli bir frn iin yaklak 600000 ila 800000 EURO ilave yatrm maliyeti anlamna gelmektedir. Ayrca rnek maliyetlerin gsterildii Tablo 1.34 ve Tablo 1.40a baknz (Blm 1.4.8.2). Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. + rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri. [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [12, Hollanda, 1997], [20, Rother, 1996 Ocak,] [76, Almanya, 2006], [85, CEMBUREAU, 2006], [101, Fransa/ADEME/MEDD, 2002], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.5.1.3 Kademeli yanma

Tanm ve salanan evresel faydalar Kademeli yanma, zel olarak tasarlanm n kalsinatr olan imento frnlarnda uygulanr. Birinci yanma kademesi dner frnda klinker piirme prosesi iin optimum koullar altnda meydana gelir. kinci yanma kademesi frn giriinde bulunan bir brlrdr ve sinterleme blgesinde oluan azot oksitlerin bir blmn ayrtran indirgeyici atmosferi oluturur. Bu blgedeki yksek scaklk zellikle NOxi yeniden elementer azota dntren reaksiyon iin ok uygundur. nc yanma kademesinde kalsinasyon yakt bir miktar tersiyer hava ile kalsinatre beslenir ve orada da bir indirgeyici atmosfer oluturur. Bu sistem yakttan NOx oluumunu ve ayn zamanda frndan kan NOxi azaltr. Drdnc ve son yanma kademesinde geriye kalan tersiyer hava artklar yakmak zere sisteme st hava olarak beslenir. Kalsinatrler zellikle yakt giriinin bulunduu yer, yakt frn besleme malzemesi ve tersiyer havann dalm ekli ve geometrik konfigrasyon asndan birbirlerinden farkldr. Kademeli yanma teknii, genel olarak sadece n kalsinatrle donatlm frnlarda kullanlabilir. n kalsinatr olmayan siklon n stc sistemlerinde nemli tesis modifikasyonlar gereklidir. Bunun sonucunda retim kapasitesinde art elde edilemedii takdirde, imalatlar kk tersiyer hava kanallar sistemi ve bir kalsinatr ile buna zm nermektedirler. Byle bir durumda, frndan ihtiya duyulan toplam snn sadece yaklak % 10- 25 arasndaki kk bir oran kalsinatrden geirilir, ancak bu azot oksitlerin ayrmas iin indirgeyici bir blge oluturmaya yeterlidir. te yandan, frn giriinde %10 ateleme olan bir frndan elde edilen deneyimler, bunun her zaman yeterli bir azaltm blgesi yaratmak iin yeterli olmadn gstermektedir.

127

Para yakt yakld zaman bir azaltm blgesi olutuu iin, para yakt (rnein lastikler) yaklmasnn kademeli yanma tekniinin baka bir ekli olmas mmkndr. n stc/n kalsinatrl frnlarda para yakt frn giriinde veya n kalsinatrde eklenebilir. Para yakt yakmann NOx azaltm zerinde olumlu bir etkisi olduu rapor edilmitir (% 20 30a varan azaltm) [76, Almanya, 2006]. Ancak para yakt yakldnda kontroll bir azaltm ortam yaratmak ok zordur [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm]. apraz medya etkileri Yanma ilemi n kalsinatrde tamamlanamad takdirde CO ve SO2 emisyonlar artabilir ve yksek verimlilie ulamaya alldnda CO ve tkanma sorunlar olduu rapor edilmitir. Operasyonel veriler spanyada elde edilen deneyimde grld zere, ok kademeli yanma uygulanan baz modern ve iyi optimize edilmi tesislerde yksek oranda reaktif yaktlar gibi uygun yakt karmlar kullanmak suretiyle 450 mg NOx/Nm3n altnda(gnlk ortalama deer) emisyon seviyeleri elde edilmi olup, dk oranda reaktif yaktlar ile 800 - 1000 mg/Nm3 (gnlk ortalama deer) elde edilmitir. kincil yaktlarn kullanlmas srasnda benzer NOx azaltm olduu rapor edilmitir. 2002 ylnda Fransada yaplan testler srasnda (rnein %100 kkrtlenmi petrokoku yakt olarak kullanarak kademeli yanma ile alan n kalsinatr) 1000 mg/Nm3lk ilk NOx seviyeleri elde edilerek yaklak 200 mg/Nm3 NOx azalm salanmtr. Ancak, bu sadece testlerin ksa dnemlerinde ve piirilebilirlik iin optimal farin kullanmak suretiyle elde edilmitir. Daha ar alma koullarnda daha dk NOx emisyon seviyeleri elde edilebilir. Ancak, ou kez bu alma koullar frnlar ve kalsinatrlerde birikmeleri arttrmak gibi operasyonel sorunlara yol amaktadr. CO emisyonlarnda art sadece nispeten ksa kalma sresi olacak ekilde tasarlanm olan ve yanmann dzgn bir biimde optimize edilmedii ok az saydaki tesiste grlr. Baz durumlarda eitli kademelere sahip ateleme sistemleri tedarikileri tarafndan %50ye varan NOx azaltmlarnn mmkn olduu belirtilmitir. Ancak, bir yandan CO emisyonlarn snrlandrp dier yandan da bu seviyede NOx azaltm iin garanti edilen deerleri salamak zordur. Uygulanabilirlik Kademeli yanma teknii genel olarak sadece n kalsinatr olan frnlarda uygulanabilir. n kalsinatr olmayan siklon n stc sistemleri iin tesislerde nemli lde modifikasyon yapmak gereklidir. n kalsinatrl frnlar, imento frnnda ve n kalsinatr frnnda oksidasyon/azaltm seviyelerinin bamsz olarak ayarlanabilmelerini mmkn klmaktadr. Yakt blmlerinin enjeksiyonu daha dk NOx emisyonlarnn olumasna yol aabilir. Lepol frnn zgarasna yakt ilave etmek nemli lde NOx azaltm salayabilir; ancak dier emisyonlarn gelimesine/artmasna neden olabilir. n kalsinatrsz siklon n stcl frnlar NOx emisyonlarnn azaltlmasn mmkn klar, ancak yerel azaltm blgesi nedeniyle SO2 ve VOC emisyonlar artabilir. Bu emisyonlar devaml olarak izlenmelidir. ngilterede bir frn ortas kademeli yanmal uzun frn birka yldan beri faaliyet gstermektedir. Ekonomi Bir n kalsinatrl frna kademeli yanma monte etmek iin gerekli olan yatrm maliyeti, mevcut kalsinatrn tasarmna bal olarak 0,1 milyon ila 2,0 milyon EURO arasndadr. 3000 ton/gn kapasiteli bir zgaral soutucusu olan bir n stc frn iin n kalsinatr ve tersiyer kanal yatrm maliyeti yaklak 1 milyon ila 4 milyon EUROdur. 3000 ton/gn kapasiteli ve uydu n stcl bir n stc frn, zgara soutuculu n kalsinatr frnna dntrmek iin gerekli yatrm maliyeti yaklak 15 milyon ila 20 milyon EUROdur.

128

Ayrca maliyet rneklerinin gsterildii Tablo 1.34 ve Tablo 1.40a baknz (Blm 1.4.8.2). Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri. [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [12, Hollanda, 1997], [42, Billhardt/Kuhlmann/Ruhland /Schneider/Xeller, 1996 Ekim], [76, Almanya, 2006], [85, CEMBUREAU, 2006], [92, Avusturya, 2006], [101, Fransa/ADEME/MEDD, 2002], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008], [185, Hackl ve Mauschitz, 2003] 1.4.5.1.4 Frn ortas ateleme

Tanm ve salanan evresel faydalar Uzun ya ve uzun kuru frnlarda para yaktlarn yaklmas nedeniyle oluan azaltm blgesi NOx emisyonlarn azaltabilir. Uzun frnlarn genelde 900-1000 C scaklk blgesine eriememeleri nedeniyle ana brlrden geemeyen (rnein lastikler) atk yaktlarn kullanlmasn salamak iin baz tesislerde frn ortas ateleme sistemleri kurulmutur [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm]. apraz medya etkileri Atk yaktlarn yanma oran zincirlerin yanmasna neden olabilir veya rn kalitesi zerinde etkili olabilir. Operasyonel veriler Bu trde birka tesis vardr ve baz durumlarda %20-40 NOx azalm rapor edilmitir. Uygulanabilirlik Frn ortas ateleme prensip olarak dner frnlara uygulanabilir. Yaktlarn yanma oran ok kritik olabilir. ok yava olduu takdirde yanma blgesinde rn kalitesini nemli lde etkileyebilecek azaltm koullar oluabilir. ok yksek olduu takdirde frnn zincir blm ar derecede snabilir ve bunun sonucunda zincirler yanabilir. Mekanik tasarm koullarna gre yakt, sadece aralkl olarak ve frnn her devrinde bir kez enjekte edilebilir. Is girdisinin devamlln salamak amacyla ara lastikleri veya konteynrlar iindeki dier atk yaktlar gibi kat ve yava yanan yaktlar kullanabilir. 1100 Cnin altnda olan bir scaklk aral %1den fazla klor ierii olan tehlikeli maddelerin kullanmn engeller. Ekonomi Frn dntrme ve yakt elleleme ekipmanlarnn yatrm maliyeti 0,8 milyon 1,7 milyon EURO civarnda ve yllk iilik ve bakm giderleri de benzer miktarlarda olabilir. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri. [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [21, BCA, 1997 Ekim], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

129

1.4.5.1.5

Mineralize klinker

Tanm ve salanan evresel faydalar Florin gibi mineralletiricilerin hammaddeye eklenmesi klinker kalitesini ayarlamak ve sinterleme blgesinin scakln azaltmak iin uygulanan bir tekniktir. Piirme scakln azaltmak/drmek suretiyle NOx oluumu da azaltlm olunur. apraz medya etkileri Ar miktarda kalsiyum florr eklenmesi HF emisyonlarnda arta neden olabilir. Enerji ihtiyacnda azalma. Eklemeler nihai rn kalitesini etkileyebilir. Operasyonel veriler NOx azalm %10 ila 15 arasnda olabilir, ancak %50ye varan azalmlar rapor edilmitir.. Uygulanabilirlik Bu nlem/teknik prensip olarak dner frnlara uygulanabilir. Ekonomi Mineralletiricilerin fiyatna baldr. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri. [10, Cementa AB/Hagstrom, 1994], [103, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007] 1.4.5.1.6 Proses optimizasyonu (NOx)

Tanm ve salanan evresel faydalar Frn iletme ve ateleme koullarnn dzeltilmesi ve optimize edilmesi, frn iletme kontrolnn ve/veya yakt besleme homojenizasyonunun optimize edilmesi gibi proses optimizasyonu, NOx emisyonlarn azaltmak iin uygulanabilir. Proses kontrol nlemleri /teknikleri, gelitirilmi bir dolayl ateleme teknii, optimize edilmi soutucu balantlar ve yakt seimi ve optimize edilmi oksijen seviyeleri gibi genel birincil optimizasyon nlemleri / teknikleri uygulanmtr. 2007 ylna kadar, prosese entegre edilmi nlemleri / teknikleri kullanmak suretiyle NOx emisyonlarnda azalma olduu gzlemlenmitir. apraz medya etkileri Enerji ihtiyacnda azalma Operasyonel veriler Proses kontrol optimizasyonu nlemlerinin / tekniklerinin uygulanmasyla NOx emisyonlar 500 ila 1000 mg/Nm3 arasnda seyretmitir. Baz modern ve iyi optimize edilmi n stcl frn sistemleri ve n stcl / n kalsinatrl frn sistemlerinde prosese entegre edilmi olan tm nlemlerin / tekniklerin uygulanmas suretiyle 500 mg/Nm3ten daha dk NOx emisyon seviyeleri elde edilebilir. Uygulanabilirlik Hammaddelerin kalitesi (ham karmn yanma zellikleri), yksek derecede uucu olan yaktlarn varl ve frn sisteminin tasarm yukarda belirtilen seviyeyi elde edememe nedenleri arasnda yer almaktadr. Ekonomi Proses optimizasyonunun amac maliyetleri iyiletirmektir.

130

Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri. [76, Almanya, 2006], [101, Fransa/A DEM E/MEDD, 2002], [103, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.5.1.7 Seici katalitik olmayan azaltm (SNCR)

Tanm ve salanan evresel faydalar 2008 ylnda AB-27 ve AB-23+ lkelerinde (baknz; Terimler Szl) faaliyette olan yaklak 100 adet byk apl SNCR tesisi bulunmaktayd. Seici katalitik olmayan azaltmda (SNCR) NOyu N2ye indirgemek iin yanma gazna amonyak suyu (% 25e kadar NH3 ), amonyak ncl bileikleri veya re solsyonu enjekte edilir. Reaksiyon yaklak 830 ila 1050 C scaklk penceresinde optimum etkiye sahiptir ve enjekte edilen maddelerin NO ile reaksiyona girebilmeleri iin yeterli alkoyma sresi salanmaldr. re veya amonyak suyunun optimize edilmi scaklk penceresini belirlemek iin laboratuar deneyleri ile tam lekli denemelerin yaplmas gereklidir. Doru scaklk penceresi genelde sspansiyonlu n stc frnlarda, n kalsinatrl frnlarda ve Lepol frnlarda elde edilebilir. Ancak uzun dner frn kullanan tesisler de NOx emisyonlarn azaltmak amacyla SNCR ile donatlmlardr. SNCR uygulayan imento fabrikalarnn zelliklerinin genel grnm ekil 1.64te verilmitir,

ekil 1.64: AB-23+ lkelerinde SNCR uygulayan imento fabrikalarnn zellikleri [85, CEMBUREAU, 2006] ekil 1.65te gsterildii zere en yaygn NH2-X ajan % 32ye kadar ulaan re ve daha sonra %27ye kadar ulaan amonyak suyudur [85, CEMBUREAU, 2006]. Dier retim proseslerinden elde edilen atk solsyonlar da amonyak tayclar olarak kullanlabilir [76, Almanya, 2006]. Endstriyel lekte kullanlabilecek olan dier muhtemel azaltm ajanlar ise amonyak gaz, amonyum tuzu solsyonlar, kurutulmu re (re haplar), re solsyonlar, nitrolim veya siyanamid ve dier benzeri maddelerdir [20, Rother, 1996 Ocak,]. Depolama ve nakliye tesisleri, ilgili ajann fiziko-kimyasal zellikleri uyarnca tasarlanmaldr ve ek gvenlik nlemleri / teknikleri gerekebilir. ou uygulama srasnda n stcl ve n kalsinatrl frn sistemlerinde SNCR iin amonyak suyunun en iyi ajan olduunu deneyimler gstermitir [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm]. En yksek verimli NOx azaltmn elde etmek ve tepkiye uramam amonyak oluumunu (tepkiye uramam amonyak oluumu)

131

azaltmak iin olumlu ve iyi bir amonyak stokiyometrik dalmnn olmas nemlidir. Enjekte edilmi olan azaltm reaktifinin- amonyak suyu veya re solsyonu- optimal kullanmn salamak ve yksek NOx azaltm verimliliini elde etmek iin SNCRnin tasarm ve iletimi konusunda aada belirtilen hususlar dikkate alnmaldr. Gznne alnmas gereken bu hususlar SNCR sisteminin optimal ekilde teknik ve ekonomik olarak almasn salayacaktr: Ajan 830 ila 1050 C olan uygun scaklk penceresinde enjekte ediniz; tepkiye uramam amonyak veya amonyak yanmas olumasn nlemeyi amalaynz- amonyak yanmas potansiyel bir ikincil NOx kaynadr. scaklk penceresi deitii takdirde pskrtme memelerinin bulunduu yeri ayarlaynz; muhtemelen oklu pskrtme memesi kademeleri bu sorunu zmek iin uygun olacaktr; mmknse enjeksiyonun scaklk profilini oluturunuz ve byle bir ihtiyac karlamak zere devaml olarak izleyiniz aada belirtilenleri deitirmek suretiyle enjekte edilen sulu solsyonun pskrtme asn ve penetrasyon derinliini ayarlaynz: o solsyonun su ierii o atomize havann basn seviyesi o pskrtme ucunun bulunduu yer, ve o enjekte edilen amonyan yn Kademelerde bulunan ve geici olarak kullanlmayan pskrtme memeleri snn neden olaca anmay nlemek iin ideal olarak hava ile soutunuz; sadece arada srada kullanlan pskrtme memelerini ar hava tketimini nlemek iin kartnz. stokiyometrik enjeksiyonun fazla veya eksik olmasn nlemek iin enjeksiyon alannn doru miktarda amonyak solsyonu ile yeterince kaplanm olduundan emin olunuz. Bunu yapmak suretiyle ar miktarda tepkiye uramam amonyak olumas veya ilem grmemi NOnun SNCRyi baypas etmesi nlenebilir. Gerektii takdirde ve mmkn olduunda her siklon dizesindeki (iftli besleyici kanallar) NOx seviyesini lnz ve enjeksiyonu buna gre dzenleyiniz azaltlm NOx ktle dengesi vastasyla enjekte edilen amonyaktaki stokiyometriyi ve fazla amonyak enjekte edilmediini kontrol ediniz. Bunu yapmak suretiyle ar miktarda tepkiye uramam amonyak olumas nlenebilir. Ayrca stokiyometri bire ne kadar yaknsa iin ekonomisi de o denli iyi olacaktr.

AB-23+ lkelerinde bulunan eitli imento fabrikalarnda SNCR tarafndan NOx azaltm iin kullanlan deiik azot tayclar /NH2-X ajanlar ekil 1.65te gsterilmitir.

ekil 1.65: AB-23+ lkelerinde SNCR tarafndan kullanlan azot tayclar/ NH2-X ajanlar [85, CEMBUREAU, 2006]

132

Tesisin halihazrda bir kademeli yanma sistemi ile donatlm olmas halinde, SNCR tekniinin kullanmnn daha da gelitirilmesi gerekmektedir. Bu tekniklerin birlikte kullanm, scaklklarn, alkoyma srelerinin ve reaksiyon blmndeki gaz ortamnn birbirlerine uyacak ekilde ayarlanmalarn gerektirir. Bu iki azaltm tekniinin ayn anda uygulanmas konusunda tecrbe edinebilmek amacyla n kalsinatr ile tehiz edilmi eitli frn tesislerinde iletme denemeleri yaplmtr. Denemeler, bu iki tekniin birletirilmesinin prensip olarak mmkn olduunu gstermitir. Bir kademeli kalsinatrn oksitleyici blgesi ile azaltm blgesine azaltm ajan enjekte etmek suretiyle NOx emisyonlarnn azaltlmas salanabilir. Azaltm blgesine yaplacak enjeksiyona kyasla CO emisyonlarnn artma olasl daha dk olduu iin oksitleyici blgeye enjeksiyon yapmak daha olumludur. Farkl kalsinatr teknikleri nedeniyle, SNCR tesisatnn tasarm ve kontrol ilgili teknie gre uyarlanmal ve optimize edilmelidir. Azaltm ajan alt siklon kademesinden hemen nce eklendii takdirde, reaksiyona giren ajanlarn doru scaklk penceresinde alkoyma sreleri nemli miktarda bir NOx azalmasn salamaya yeterli olmayacaktr. Sonu olarak, tepkiye uramam amonyak oluumunun artma olasl yksektir. te yandan, eitli denemeler azaltm ajannn kalsinatrn kartrma odasndan nce kalsinatr yaktnn halen yanmaya devam ettii alanda enjekte edilmesi halinde CO emisyonlarnda art olabileceini gstermitir. Yksek verimli SNCR Yksek verimli SNCR teknii imento fabrikalarnda kullanlan SNCR tekniinin gelitirilmi halidir. Amonyak suyu (%25 amonyak solsyonu) kademeli pskrtme memeleri (fleme borular) vastasyla kontroll artlar altnda n stcnn iine enjekte edilir. fleme borularnn dzenlenme ekli besleme kanalndaki scaklk profili tarafndan belirlenir. Amonyak suyunun enjeksiyonu, fleme borularnn yanndaki n stcnn llm olan scaklk profili tarafndan proses kontrolne tabi tutulur. yi bir amonyak dalm sayesinde tepkiye uramam NH3 oluumu ve amonyak suyu tketimi azaltlabilir. Bu SNCR teknii 1996/1997 yllarnda iki sve fabrikasna ve en az bir Alman fabrikasna kurulmutur. Tepkiye uramam amonyak oluumu Amonyan scaklk aral 830-1050C olan bir frn sistemine enjekte edilmesi nemlidir. Scaklk bu seviyenin altna dt takdirde dntrlmemi amonyak salnr (tepkiye uramam NH3 oluumu olarak adlandrlr) ve ok daha yksek scaklklarda amonyak oksitlenerek NOx e dnr. Tepkiye uramam NH3 daha yksek NH3:NO2. molar orantlarnda, rnein yaklak 1.0-1.2 molar orantsnda oluabilir. Dier sanayi sektrlerinde, tepkiye uramam NH3 oluumu bazen filtrenin arasndan geen baca egzoz gaznn zerinde beyaz bir ty gibi grnen amonyak tuzlar aerosollerinin oluumuna yol aabilir. Aratrmalar imento fabrikalar tarafndan ok daha dk dzeylerde aerosol oluturulduunu gstermitir. Kullanlmayan amonyak oksitlenebilir ve NOx e dnebilir ve atmosferde bulunan su ve tepkiye uramam NH3, imento deirmenine geri dnm olmayan amonyakla zenginletirilmi toz oluumuna neden olabilir. Tepkiye uramam NH3oluumu ihtimali SNCR tesislerinin tasarm srasnda dikkate alnmaldr. Daha yksek dozlar tepkiye uramam NH3oluumuna neden olabilecei iin NOx azaltm sadece istee bal olarak arttrlamaz (ayrca kire ile ilgili blmde ekil 2.50ye baknz) . SNCR sisteminin doru bir ekilde almas (uygun kontrol sistemi, optimize edilmi NH3 suyu enjeksiyonu) normalden daha yksek amonyak emisyonlarnn oluumuna yol amaz. apraz medya etkileri Amonyak suyu azaltm ajan olarak kullanldnda tepkiye uramam amonyak yukarda tanmland ekilde oluabilir ve dntrlmemi amonyak salnr. Azot oksit (N2O) emisyonlar da oluabilir, ancak bunlar sadece kk bir rol oynamakta olup, konsantrasyonlarnn yaklak olarak tespit snrna eit olan 1 ila 5 mg/Nm3 arasnda olduu spot testleri vastasyla ortaya kartlmtr. Ayrca, azaltm ajannn kalsinatrn kartrma odasndan nce kalsinatr yaktnn halen yanmaya devam ettii alanda enjekte edilmesi halinde karbon monoksit (CO) emisyonlarnda art olabilir. Suyun buharlamas iin gerekli olan ilave s ekzotermik DeNOx reaksiyonunun ortaya kard s ile dengelenir ve bu durum CO2 emisyonlarnda kk bir arta yol aar. Sulu amonyan nakliyesi ve depolanmas evre iin potansiyel bir tehlikedir ve baz ilave gvenlik nlemlerini/tekniklerini gerektirir. Amonyak retiminin ve solsyonun seyreltilmesi iin gerekli suyun nakliyesinin yapaca etkilere de dikkat edilmesi gerekir.

133

Azaltm ajan olarak re kullanldnda elde edilecek olan ana nihai rnler amonyak ve karbon dioksittir. renin ayrmas sonucunda azot oksit (N2O) emisyonlar ile eitli izosiyanik asit (HNCO) ve azot oksit (NO) konsantrasyonlarnn olutuu rapor edilmitir. renin N2O seviyesi sulu amonyan N2O seviyesinden her zaman ok daha yksektir. reden azot oksit elde edilmesi scakla gre deiir. almalar yksek NOx azaltmnn ve azami N2O oluumunun ayn scaklk penceresinde gerekletiini gstermitir. zosiyanik asitin byk bir ksm amonyak ve karbon dioksit olarak hidrolize edilecektir, ancak; SNCR tesislerinde tepkiye uramam izosiyanik asit oluumlar rapor edilmitir. Ayrca, yaplan bir alma gstermitir azot oksit (N2O) ve izosiyanik asite (HNCO) ilaveten enjekte edilen renin de siyanik iyonlar (NCO) oluturacan gstermitir. Amonyan SNCR artlarnda kullanlmas halinde bu rn olumamaktadr. Ayrca, re kullanmnn amonyak kullanmna nazaran daha fazla karbon monoksit (CO) emisyonu oluturduu bildirilmitir. Operasyonel veriler 2006 ylnda faal olan SNCR tesislerinin ou ilk NOx seviyesine bal olarak, % 30 ->50 NOx azaltm oranlarna (0.5 - 0.9 olan NH3:NO2 molar orants ile) ve <350 - 800 mg/Nm3 arasnda emisyon seviyelerine (gnlk ortalama deerler) gre tasarlanm ve/veya iletilmitir. Daha yksek azaltm oranlar iin tasarlanm olan ve/veya iletilen tesislerde aada belirtildii gibi daha iyi sonular elde edilecektir (yksek verimli SNCR). Her ikisi de % 80 orannda azaltm garanti eden iki deiik tedariki tarafndan salanan SNCR tesisine sahip olan iki fabrikada % 80 -90 azaltm oran elde edilmekte olup (800 - 1100 mg/Nm3 ilk NOx seviyesi ile), bu oran llen yllk ortalama deer olarak 200 mg/Nm3 den az NOx emisyonuna tekabl etmektedir (baknz Blm 4.2.4). Ayrca, 2006 ylnda bir sve tesisinde 190 mg/Nm3 NOx emisyonu (yllk ortalama deer) olduu rapor edilmitir. Prosese entegre edilmi nlemler/teknikler ile kombine edilmi olan % 80 - 90 azaltm oranlar ile alan yksek verimli SNCR tesisleri vastasyla ilk seviyeler 2000 mg/Nm3n zerinde iken gnlk olarak ortalama 500 mg/Nm konsantrasyon elde edilebilir [43, Wulf-Schnabel/Lohse, 1998]. Yksek verimli SNCR ve tepkiye uramam amonyak oluumu 1996/97 yllarnda iki sve fabrikasna ve en az bir Alman fabrikasna yksek verimli SNCR monte edilmitir. Szkonusu sve fabrikalarnda (toplam frnl) kuru proses siklon n stcl/n kalsinatrl frnlar kullanlmaktadr. 1.0 - 1.2 NH3:NO molar orants uygulandnda > % 80 azaltm elde edilmi ve bu zamana kadar gnlk ortalama NH3 miktarnda 20 mg/Nm3e varan bir art llmtr. N2O ve CO emisyonlar lmnde nemli bir art grlmemi ve imentoda herhangi bir NH3 izine rastlanmamtr. 2001 ylnda bir fabrikada ilk molar orants 1.0-1.2 (NH3 molunun mevcut NOx moluna oran) olarak bulunmu, bu da bertaraf edilen NOx iin ortalama %80 azaltm verimlilii ile 1.2 ila 1.4 olarak hesaplanm, ikinci fabrikada ise amonyak orantsnn 1.2 - 1.4 mol/mol (mevcut NOxin enjekte edilen NH3e oran) arasnda veya 1.5 - 1.8 (azaltlan NOxin enjekte edilen NH3e oran) arasnda olduu tespit edilmitir. NOx emisyon seviyesinin 200 mg/Nm3 olduu (yllk ortalama deer) rapor edilmitir. 200 mg/Nm3olan bu emisyon seviyesinin ilk NOx seviyesi 800 -1000 mg/Nm3 olan, azaltm oran %80 olan ve istikrarl bir iletim prosesine sahip olan her iki sve fabrikasnda 1998 ylndan beri elde edilmekte olduu dikkate alnmaldr. Almanyada SNCR (azaltm ajan %25lik amonyak suyu) retim kapasitesi 3000 t klinker/gn olan drt kademeli siklon n stcl bir frna monte edilmitir. 500 - 1200 mg/Nm3 arasnda (gnlk bazda) ilk NOx seviyeleri olduu rapor edilmitir. Birka yllk sre boyunca elde edilen uzun vadeli deneyimler, herhangi bir nemli tepkiye uramam amonyak oluumu olmakszn 500 mg NO2/Nm3 veya daha dk emisyon seviyelerinin(gnlk ortalama deer) devaml olarak elde edilebileceini gstermitir. 2007 ylnda yaplan uzun vadeli bir testin (alt aylk performans testi) son sonular 0.7 - 0.8 ve 1.4 1.5e karlk gelen NH3:NO molar orantlarn uygulamak suretiyle 350 mg/Nm3 ve 200 mg/Nm3 NOx emisyon deerlerinin (gnlk ortalama deerler) elde edildiini gstermitir. Bu performans testleri esnasnda NH3 emisyonlar devaml olarak llmtr. Ancak, NH3 lmleri sonucunda zellikle deirmen devre d iken alma esnasnda 200 mg/Nm3 NOx tutmak suretiyle nemli lde (azami 50 - 200 mg/Nm3) tepkiye uramam amonyak oluumu belirlenmitir. Btn olarak 350 mg/Nm3
134

emisyon seviyesi (NH3: aylk ortalama deeri 21 mg/Nm3) ile karlatrldnda 200 mg/Nm3 emisyon seviyesini (NH3: aylk ortalama deeri 11 mg/Nm3) elde etmek iin tepkiye uramam amonyak oluumu iki misli daha fazla olmutur. Bu durumda deirmen devre d iken alma oran yaklak %10-20 olmutur. Performans testi esnasnda farin ve ESP tozu iinde amonyaa ilikin bir zenginleme gzlenmemitir. Yaplan testler amonyak emisyonlarnn dikkatli bir ekilde gznne alnmas gerektiini gstermitir (ayrca baknz Blm 4.2.4.2). Yukarda belirtilen proses nedeniyle oluan tepkiye uramam amonyak, azaltm ajanlarnn stokiyometrik orann zerinde ilave edilmelerinin snrlarn belirler [160, Almanya, 2007], [173, Almanya, 2007]. 2004 ylnda rlandada ksa vadeli SNCR deneyleri yapmak suretiyle yrtlen aratrmalar frnn n stcsndan sonra ham gazn iinde 4 ila 26 mg/Nm3 arasnda (% 10 O2) olan dk NH3 konsantrasyonlar olduunu gstermitir. Bunun nedeni ise yksek verimli azaltm reaksiyonuna ve sadece ok az miktarlarda reaksiyona girmeyen amonyak oluumuna neden olan optimize edilmi enjeksiyon konfigrasyonudur. Bu konsantrasyonlar iki enjeksiyon konfigrasyonunu (standart koullar; NH3:NO molar orants bir (1) ve NOx azaltm oran % 50) test etmek suretiyle llmtr. Tepkiye uramam NH3 oluumu, azaltm ajanlarnn stokiyometrik orann zerinde ilave edilmelerinin snrlarn belirler [123, rlanda, 2005]. AB'de kullanlan bir yksek verimli SNCR teknii ile ilgili ayrntl aklamalar Blm 4.2.4te bulunabilir. imento retiminden kaynaklanan amonyak emisyonlar Blm 1.3.4.9da aklanmtr. Uygulanabilirlik SNCR ve yksek verimli SNCR prensip olarak dner imento frnlarna uygulanabilir. Enjeksiyon blgeleri frn prosesinin trne gre deiir. Uzun slak ve kuru proses frnlarnda gerekli olan doru scakl ve alkoyma sresini elde etmek ok zordur. Uzun kuru frn olan sadece bir fabrika ile uzun slak frn olan bir fabrika (Danimarka) SNCR azaltmn baaryla uygulam ve % 40 ila 50 arasnda verimlilie ulamlardr. Amonyak ile ilgili depolama riskleri amonyak suyunu %25 konsantrasyon ile depolayarak azaltlr. Ekonomi lk NOx emisyonlar 2000 mg/Nm3 e kadar olan ve %85e kadar (dier bir deyile 300 mg NOx/Nm3e kadar) NOx azaltm olan 3000 ton/gn kapasiteli n stcl frn iin azaltm ajan olarak amonyak suyu kullanan bir SNCRnin yatrm maliyeti 0.5 - 1.2 milyon EURO olup bu maliyet amonyak suyunun depolanmas ile ilgili yerel ynetmeliklerden byk lde etkilenmektedir. Ayn frn iin iletme maliyeti beher ton klinker iin 0.3 - 0.5 EURO olup, bu maliyet esas olarak enjekte edilen amonyan maliyeti tarafndan belirlenir [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [85, CEMBUREAU, 2006]. 1996/97 yllarnda iki adet sve fabrikasna SNCR monte edilmitir. Frnn biri iin SNCR montajnn yatrm maliyeti yaklak 1.2 milyon EURO (SNCR montaj iin 0.65 milyon EURO ve ayrca amonyak suyu depolamak iin EUR 0.55 milyon EURO) ve iletme maliyeti beher ton klinker iin yaklak 0.55 EURO olmutur. Toplam maliyet (yatrm + iletme maliyeti) beher ton klinker iin 0.6 EUROdan az olmutur. Dier frn iin yatrm maliyeti yaklak 0.55 milyon EURO ve iletme maliyeti beher ton klinker iin yaklak 0.3 EURO olmutur. Bu tesisler iin yksek performansl SNCR tesislerine yatrm yapmann itici gc sve Hkmetinin NOx emisyonlar ile ilgili politikas olmutur. Bu politikaya gre, azaltlm olan beher kilo NOx (NO2 olarak) iin toplam maliyeti (yatrm+iletme) 4.5 EUROdan (40 SEK) daha dk olan herhangi bir azaltma yatrm Kabul edilebilir. 2004 ylnda Alman imento sanayi tarafndan yaplan ve SNCR tekniini kullanan 26 imento fabrikasn kapsayan bir aratrma ortalama yatrm maliyetlerinin 0.5 ila 0.75 milyon EURO arasnda olduunu ortaya koymutur. Ancak Fransa 1 milyon EUROya varan maliyetler olduunu rapor etmitir. Azaltm ajan iin depo ina edilmesi yatrm maliyetinin yaklak %50sini oluturmaktadr. Amonyak solsyonu kullanmak suretiyle orta ila yksek oranda NOx azaltm iin beher ton klinker bana 0.5 ila 0.7 EURO arasnda toplam maliyet olduu belirtilmitir. 1500 t/gn klinker kapasitesi

135

olan bir dner frn iin yaplan detayl maliyet hesaplamalar sonucunda NOx azaltm oranna bal olarak beher ton klinker iin 0.4 ila 1.2 EURO arasnda zel maliyetler olduu ortaya koyulmutur. Yaplan ilave hesaplamalar sonucunda 3500 t/gn kapasiteli bir frn ve 850 ila 250 mg/Nm3 arasnda NOx azaltm iin yatrm maliyetinin 0.88 milyon EURO ve iletme maliyetinin beher ton klinker iin 0.40 EURO olduu ortaya koyulmutur. Ayrca, SNCR teknii iin rnek maliyet verilerinin gsterildii Tablo 1.34 ve Tablo 1.40a (Blm 1.4.8.2) baknz. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan tesisler, sve ve Almanyada (Maerker) bulunan yksek verimli SNCR tesisleri. sve ve Almanyada yer alan rnek tesislerin tanmlar srasyla Blm 4.2.4.1 ve 4.2.4.2de verilmitir. [8, CEMBUREAU, 2001], [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [10, Cementa AB/Hagstrom, 1994], [20, Rother, 1996 Ocak,], [24, Junker, 2001], [41, Kupper/Brentrup, 1992], [42, Billhardt/Kuhlmann/Ruhland/Schneider/Xeller, 1996 Ekim], [43, Wulf-Schnabel/Lohse, 1998], [76, Almanya, 2006]], [85, CEMBUREAU, 2006], [101, Fransa/ADEME/MEDD, 2002], [105, VARA, 2006], [114, sve, 2006], [123, rlanda, 2005], [131, YARA, 2007], [160, Almanya, 2007], [168, TWG CLM, 2007], [173, Almanya, 2007], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.5.1.8 Seici katalitik azaltm (SCR)

Tanm SCR yaklak 300-400 C scaklk aralnda NH3n ve bir katalizrn yardmyla NO ve NO2yi N2ye indirger. Bu teknik dier sanayilerde ( kmr yaktl elektrik santrallar, atk yakma tesisleri) NOx azaltma iin yaygn olarak kullanlr. imento sanayinde temel olarak iki sistem kabul edilir: bunlar bir tozsuzlatrma nitesi ile baca arasndaki dk toz konfigrasyonu ve bir n stc ile tozsuzlatrma nitesi arasndaki yksek toz konfigrasyonudur. Dk toz egzoz gaz sistemleri egzoz gazlarnn tozsuzlatrmadan sonra yeniden stlmalarn gerektirir ve bu nedenle ek enerji maliyetlerine ve basn kayplarna neden olabilir. Teknik ve ekonomik nedenlerden dolay yksek toz sistemleri tercih edilir. n stc sisteminin knda atk gaz scakl genelde SCR ilemi iin doru scaklk aralnda olduu iin bu sistemler yeniden stma gerektirmez. SCR yksek toz sistemleri ile potansiyel olarak % 85-95 orannda byk NOx emisyon azaltmlar elde edilebilir ve 2008 ylna kadar imento sanayinde sadece yksek toz sistemleri test edilmitir. 2008 ylnda AB-27de toplam olarak iki adet tam lekli retim almas yaplm ve SCR tekniinin gelitirilmesi ile ilgili teknik ve ekonomik belirsizlikleri ortadan kaldrmak iin deneyim elde edilmitir. En nemli belirsizlikler gaz iinde bulunan ve 100 g/Nm3e ulaabilen yksek toz konsantrasyonlar, toz temizleme nlemleri/teknikleri, katalizrn tr ve mr ile toplam yatrm ve iletme maliyetleridir. Ayrca elde edilen tecrbeler uygun tasarmn ve katalizrlerin kimyasal bileiminin ok nemli olduunu gstermektedir. Yksek azaltm potansiyeli, baarl deneme testleri, iki adet tam lekli SCR tesisi ve SCRnin dier sektrlerde bulunan benzeri tesisler iin en gelimi teknik olduu gznne alndnda SCR imento sanayi iin ilgi ekici bir tekniktir. Avrupa'da imento sanayine 100-200 mg/Nm3lk performans dzeyi garanti edilmi tam lekli SCR teklif eden en az iki tedariki vardr. Ancak, SCR iin gerekli olan yatrm harcamas halen SNCR iin gerekli olan yatrm harcamalarndan daha yksektir. [12, Hollanda, 1997].

136

Salanan evresel faydalar NOx emisyonlarnn azaltlmas. Katalizrlerin ayn zamanda hidrokarbonlar da gidermeleri nedeniyle ve bu tekniin bu amaca ynelik olarak tasarlanmas halinde SCR genelde VOC ve PCDD/Fs emisyonlarn da azaltacaktr. apraz medya etkileri SCR reaktrnde bulunan dahili tozsuzlatrma sistemi ve ilave basn kayplar nedeniyle elektrik enerjisi ihtiyac artabilir. Dk toz egzoz sistemleri egzoz gazlarnn tozsuzlatrma ileminden sonar tekrar stlmalarn gerektirir ve bu durum ilave enerji maliyetlerine ve basn kayplarna neden olabilir. Katalizrler geri dntrlmeli veya bertaraf edilmelidirler. Operasyonel veriler 1990l yllarda Almanya, talya ve svete bulunan ilk deneme tesislerinde yaplan denemeler neticesinde umut verici sonular elde edilmitir. NOx emisyon seviyeleri yaklak 100 - 200 mg/Nm3 olmu ve hibir katalizr aktivite kayb meydana gelmemitir. 1996 ila 2000 yllar arasnda Avusturya imento fabrikalarnda kk blmler zerinde (egzoz gaznn %3) yksek toz konfigrasyonu ile deneme testi yaplmtr. Bunlardan biri NOx azaltma verimlilii asndan baarl olmu ancak devam ettirilmemitir. Ortaya koyulan kayglardan biri katalizrn operasyonel varl olmutur. Yaplan iki deneme almas ar metaller ve alkali metal bileiklerinin etkisiyle katalizrn birka hafta sonra etkisizlemesi yznden baarl olmamtr. Fabrikalarn birinde yaklak 5000 saatlik alma sresinden sonra katalizrlerde nemli lde anma meydana gelmitir [18, Gller, 2001], [92, Avusturya, 2006]. Yksek toz SCR sistemi kullanan ilk tam lekli rnek SCR tesisi ilk olarak 2000 ylnda Almanyada Hkmet tarafndan salanan finansmanla ina edilmi ve 2001 ylndan 2006 ylna kadar almtr. Ancak 2008 ylnda tesis halen katalizr trlerinin gelitirilmesini beklemektedir. SNCR ile karlatrldnda bu sistemde daha az NH3 kullanlmakta ve sonuta amonyakla ilgili iletme giderleri daha dk olmaktadr. NOx azaltma verimlilii genellikle % 59 ila %67 arasndadr. Ancak, normalin dnda 3000 mg/Nm3 ve daha yksek gaz konsantrasyonlarnn mevcut olduu alma koullarnda %80in zerinde olan NOx azaltma verimlilikleri gzlenmitir. Normal alma koullarnda, SCR NOx emisyonlarn ilk ham gaz konsantrasyonlar olan 1000 ila 1600 mg/Nm3ten yaklak 400 ila 550 mg/Nm3e drr. NH3 tketimi 0,8 ila 0,9 molar orants ile SNCR uygulamasna kyasla ok daha dktr. Hammaddeden kaynaklanan NH3n ayn zamanda reaktrde azaltm ajan olarak grev yapt ve bu nedenle artk NH3 emisyon seviyesinin ok dk olduu dikkate alnmaldr. Bu Alman tesisinde, SCR genel olarak 300 mg/Nm olan NOx emisyon seviyesini elde etmek suretiyle NH3 emisyonlarnn 1 mg/Nm3n altnda kalmasn salamtr. Bu sonular zellikle sadece katalitik katmanla elde edilmeleri ve buna ramen artk NH3 emisyon seviyesinin 1 mg/Nm3 civarnda olmas nedeniyle szkonusu tekniin potansiyelini ortaya koymaktadr. Bu tesisin daha detayl tanm, elde edilen emisyon aralklar ve maliyetler Blm 4.2.5'te verilmitir. talyada bir SCR tesisi NOx azaltmna ynelik faaliyet gstermektedir. NOx azaltm iin 1720 t/gn kapasiteli (izin verilen kapasite 2400 t/gn) bir frn hatt olan tam lekli bir yksek toz SCR sistemi 2006 ylndan beri faaliyet gstermektedir. Yedi katalizr katman (seviyesi) iin ngrlen modlleri ieren odann boyutlar ekil 1.66da gsterildii genilik 4 m, uzunluk 6 m ve ykseklik 27 mdir. Monte edilen katalizrlerin hacmi her seviye iin 21 m3 ve seviye iin toplam 63 m3 olup, 2400 t/gn olan izin verilen kapasiteye ulamak amacyla ileride monte edilecek iki adet ilave seviye iin 42 m3lk bo yedek kapasiteye sahiptir. Katalizrler 5 veya 6 bar basnl hava ile otomatik olarak temizlenir ve bu i iin kompresr hattnn tketimi beher ton klinker iin 2.5 kWhdr. 7000 saatlik almadan sonra katalizrlerin azaltm etkinliklerinde hibir azalma grlmemitir.

137

ekil 1.66: Bir SCR tesisi rnei [140, talya, 2007]

ekil 1.67: SCR teknii iin ekil 1.68: SCR teknii iin kullanlan bireysel bir kullanlan bir modl konumu rnei katalizr rnei [140, talya, 2007] [140, talya, 2007]

Azaltm ajan olarak konsantrasyon oran % 25 olan amonyak solsyonu kullanlr. Gaz debisi 110.000 m3/saat iken frn koullarna ve kullanlan yakt tipine bal olarak ak saatte 3 ila 300 litre arasnda deiir. Amonyak solsyonu 320 -350C olan uygun scaklk rejiminin bulunduu en st siklonun altndaki gaz ak iine enjekte edilir. lk 10 aylk iletme sresi boyunca ortalama amonyak solsyonu tketimi 0,7 - 1 kg/t klinker olmu ve NOx emisyonlar 450 mg/Nm3n (%10 O2) altna drlmtr. Ancak bu talyan tesisinden elde edilen raporlar ve test sonular, bu SCR teknii tasarmnn NOx emisyonlarn bacada <200 mg/Nm3e (fiili O2 %si) drebileceini gstermitir. Giri NOx seviyesine ve NH3 enjeksiyon oranna bal olarak, NOx azaltm verimlilii % 43- 95 arasnda deiir. % 10 O2 olarak yaplacak dzeltmeler daha dk NOx konsantrasyonlarnn oluumunu salayacaktr. Szkonusu SCR teknii tesis edilmeden nce, baca gaznn iinde bulunan ve hammaddelerden kaynaklanan amonyak 50 - 150 mg/Nm3 olarak llmtr. Daha sonra bu miktardaki amonyak SCR prosesi tarafndan kullanlm ve bunun sonucunda 1 mg/Nm3ten daha dk olan ve molar orants (enjekte edilen NH3: NOx) birden az olan NH3 emisyonlar elde edilmitir. Bu NOx azaltm tekniini kullanan bir Alman imento fabrikas ve bir talyan imento fabrikas tarafndan rapor edilen SCR teknii parametreleri, emisyonlar ve maliyetleri Tablo 1.35 'de gsterilmitir.

Teknik

Uygulanabildii frn sistemleri

Azaltm etkinlii (%)

Bildirilen emisyonlar mg/Nm3 Kg NOx/t (gnlk klinker ortalama deer)

Muhtemelen tm 0,15 1,0 SCR 43-97 300-5001) 1) Bir rnek fabrikann deney testi ve uzun vadeli alma sonular 2) Tam lekli tesis iin UBA Almanya tarafndan yaplan maliyet tahmini (frn kapasitesi 1500 t klinker/gn, 1200 mg/Nm3 ilk emisyon seviyesi ve 200, 500 ve 800 mg/Nm3lk nihai seviyeler (gnlk ortalama deer) 3) Alman imento Sanayi Dernei (VDZ) tarafndan hesaplanan maliyet olup, tam lekli bir tesisin iletme giderleri ile yatrm amortismann iermektedir (frn kapasitesi 1500 t klinker/gn, 1200 mg/Nm3 ilk emisyon seviyesi ve 200, 500 ve 800 mg/Nm3lk nihai seviyeler) 4) En yksek tutar bir talyan imento fabrikasnn SCR sistemine ait olup, katalizr elementleri iin 0,9 milyon EURO dahildir. (Takl olan katmanl modl ile depoda bulunan iki yedek)

Bildirilen maliyetler Yatrm letme (EURO/ton (EURO/ton klinker) klinker) 2,52) 3,2-4,53) 4) 1,75-23)

Tablo 1.35: SCR parametreleri, emisyonlar ve bildirilen maliyetler [85, CEMBUREAU, 2006]

138

Uygulanabilirlik SCR sadece n stclarda test edilmi ve yar-kuru (Lepol) frnlarda deneme testleri yaplmtr, ancak prensip olarak scaklk penceresine bal olarak tm frnlara uygulanabilir. Yksek toz seviyelerinin varl katalizrlerin byk lde dayankl ve etkin olmalarn gerekli klmakta olup katalizrlerin tasarm ve kimyasal bileimleri de ok nemlidir. Dier sanayilerde dk toz almas iin tasarlanm olan katalizrler imento fabrikalarnda yksek toz almas iin uygun olmayabilir. Bir SCR reaktrnde yksek toz operasyonu yaplmas srasnda tkanmalar ve faaliyet kayplarn nlemek iin katalizrn mekanik dayankllnn yksek olmas, dk toz operasyonu iin normalden daha geni bir alan olmas ve bir entegre tozsuzlatrma sisteminin mevcut olmas gereklidir. Katalizrn uygun kimyasal bileiminin ne olduu imento frnlarndan kan yksek tozlu atk gazlar ile denemeler yapmak suretiyle deerlendirilmelidir. Ayrca, modlleri tutan odasnn boyutlar ve kullanlan tabakalarn miktarlar nedeniyle SCR tekniini monte edebilmek iin yeterli alan olmaldr. Henz imento sanayi iin uygun olan standart bir katalizr yoktur. Kullanlmakta olan eitli trdeki katalizrler halen denemeye tabi tutulmaktadrlar. Ekonomi SCR tekniinin kullanlmas sonucunda tesis byklne ve gerekli grlen NOx giderme verimliliine bal olarak ton bana 1,25 ila 2,00 EURO maliyet olduu grlmtr. SNCR tekniinin aksine SCR tekniine yn veren SNCR sisteminden 4 ila 9 kat fazla olan yatrm maliyetleridir. Katalizrlerin kullanm iletme maliyetlerini arttrmaktadr. Ayrca, enerji tketimi esas olarak basn dmesinden ve katalizr iin temizleme havasndan kaynaklanmaktadr. SCRnin kendisine zg maliyeti ton bana EUR 1,75 EURO civarna dmtr. Slite, svete bulunan Cementa ABde 5800 ton klinker/gn kapasiteli sspansiyon n stcl/n kalsinatrl bir kuru proses frn bulunmaktadr. 1993 ylnda SNCRnin kna monte edilen deneme amal bir yksek toz SCRsini yaklak bir yl boyunca altrmlar ve SNCRnin kna monte edilecek tam lekli bir SCRnin maliyetinin ne olacan aratrmlardr. Bu da SCRye giren ilk NOx seviyesinin 200 mg/Nm3ten daha dk olaca anlamna gelir. Tahmini yatrm maliyeti yaklak 11,2 milyon EURO, iletme maliyeti klinkerin beher tonu iin yaklak 1,3 EURO ve klinkerin ton bana toplam maliyeti 3,2 EURO olmutur. SCR iin ilave olarak azaltlan NOxin kilogram maliyeti 5,5 7,3 EURO olmutur. irkete gre bu maliyetler ok yksektir ve makul deildir. 3000 ton klinker/gn kapasitesi olan bir n stc frnn yatrm maliyeti 3,5 milyon 4,5 milyon EURO olarak tahmin edilmi ve maliyetlere ilikin gstergelerin tedariki tarafndan salanm olduu ve tesiste yaplacak tadilat iermedii belirtilmitir. . Avusturya, Almanya, Hollanda ve svete fizibilite almalar yaplmtr. imento sanayinde SCR tekniinin tahmini maliyetleri ok deiiktir ve ana deikenler retim maliyetleri ile katalizrlerin mrdr. Ayrca rnek maliyet verilerinin gsterildii Blm 1.4.5.1de bulunan Tablo 1.34 ve Tablo 1.35e ve Blm 1.4.8.2de bulunan Tablo 1.40a baknz Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. SCR uygulamalar daha yksek NOx azaltma verimlilii elde etmeye veya NOxin ve rnein hammaddelerden kaynaklanan amonyak gibi dier kirleticilerin ayn anda azaltmlarn salamaya uygun olabilir. rnek tesisler Solnhofer Portland-imento fabrikas (Almanya), Monselice imento fabrikas (talya).

139

Kaynak literatr [4, Avusturya, 1998] [8, CEMBUREAU, 2001], [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [12, Hollanda, 1997], [18, Goller, 2001], [23, de Jonge, 2001] [24, Junker, 2001], [43, Wulf-Schnabel/Lohse, 1998], [57, Avrupa Komisyonu, 2005], [76, Almanya, 2006], [80, Alvaro A. Linero, 2006], [85, CEMBUREAU, 2006], [92, Avusturya, 2006], [140, talya, 2007],[141, Leibacher/Bellin/Linero, 2007],[168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.5.2 SO2 Emisyonlarnn azaltlmas

SO2nin kontrol altna alnmas iin atlacak ilk adm frnn almasn dzgn hale getirmek de dahil olmak zere klinker piirme prosesini optimize etme, frn besleyicisi iindeki scak farini eit olarak datma, piirme prosesi iinde azaltm koullarnn olumasn nleme ve hammadde ve yaktlarn seimi gibi birincil proses optimizasyon nlemlerini/tekniklerini dikkate almaktr. Ayrca Frn yklendiinde SO2nin tutulabilmesi iin frn giri alanndaki oksijen konsantrasyonu son derecede nemlidir. Uzun frnlarda oksijen ieriinin arttrlmas SO2 seviyesini azaltr ve NOx seviyesini arttrr. Ancak belirli bir rn kalitesini elde edebilmek iin klinker piirme prosesi fazla oksijen gerektirir. Bu durum uyarnca siklon n stcnn alt blmnde veya zgaral n stcnn scak gaz odasnda frn sisteminden klinker vastasyla boaltlan slfatlarn oluumunu salamak iin her zaman yeterli oksijen ikmali vardr. Frn arka kndaki oksijen ieriini ayarlayarak NOx/ SO2/CO optimizasyonu yapmak suretiyle evreyi koruyucu bir denge salamaya allmaldr. nlemlerin/tekniklerin yeterli olmad bu gibi durumlarda ilave boru k nlemleri/tedbirleri alnabilir. imento retimi esnasnda ve arlkl olarak n stc ve baypas prosesinden kaynaklanan SO2 emisyonlar zerinde olumlu etkisi olan, dier bir deyile azalma salayan nlemlerin/tekniklerin genel grnm Tablo 1.36 ve Tablo 1.37de verilmitir. Bu Blmn metni iinde mevcut olan operasyonel verilerin zeti Tablo 1.36da verilmi olup, bunlar daha sonraki Blmlerde yer alan ilgili paragraflarla birlikte okunmaldr (baknz Blm 1.4.5.2.1 - 1.4.5.2.3). Bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda WID gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000].
nlemler/ Teknikler Sourucu malzeme ilavesi Sulu ykayc Aktif Karbon Uygulanabildii frn sistemleri Tm Tm Kuru Azaltm etkinlii (%) % 60 80 Emisyon verileri mg/Nm3 1) Kg/ton2) <200 4005) 0.23 0.92 Maliyet Yatrm letme (milyon EURO) (EURO/t) 0.2 0.3 0.1 0.4

>90 % <10 3004) 0.02 0.69 5.8 236) 0.5 26) 3) %95e <50 <0.11 15 Bilgi Yok kadar 1) Normal olarak kuru gaz, 273 K, 101.3 kPa ve % 10 O2 olan gnlk ortalamalara ilikindir. 2) kg/ton klinker: 2300 m3/ton klinker baz alnmtr 3) Bu maliyet ayn zamanda 2000 ton klinker/gn frn kapasitesine ve 50 600 mg SO2/Nm3 ilk emisyona ilikin SNCR prosesini de ierir, 1997 yl maliyet verileridir. 4) Elde edilebilecek nihai emisyon seviyesi sulu ykaycnn monte edilmesinden nceki ilk SO2 deerine baldr ve daha yksek olabilir 5) 1200 mg/Nm3lk ilk SOx seviyesi iin (baknz Blm 1.4.5.2.1) 6) 2008

Tablo 1.36:

SO2 kontrol ve azaltlmasna ilikin tekniklere genel bak

2008 ylnda AB-27 ve AB-23+ lkelerinde SO2 emisyonlarn azaltmak iin azaltm nlemlerini/tekniklerini kullanan tam lekli tesislerini bilinen saylar Tablo 1.37de verilmitir.
NOx emisyonlarn azaltmak/kontrol etmek iin kullanlan nlemler/teknikler lke Belika Bulgaristan ek Cumhuriyeti Danimarka Almanya
BE BG CZ DK DE

2 1 2 11

140

EE Estonya EL Yunanistan ES spanya FR Fransa IE rlanda IT talya CY Kbrs LV Letonya LT Litvanya LU Lksemburg HU Macaristan MT Malta NL Hollanda AT Avusturya PL Polonya PT Portekiz Romanya RO SI Slovenya SK Slovakya FI Finlandiya SE sve UK Birleik Krallk NO Norve CH svire TR Trkiye TOPLAM

3 1

1 3

1 2 1 23 1 8 1 1

AB-27 ve AB-23+ lkelerinde 2008 ylnda SO2 azaltm iin kullanlan azaltma teknikleri [73, CEMBUREAU, 2006], [182, TWG CLM, 2008] Avrupa imento sanayisinde yar ya ve kuru ykayclar kullanlmaz. Bu tekniklerin dayand prensip, kimyasal veya fiziki sourma ajanlarn enjekte etmek suretiyle egzoz gaznn iinde bulunan SO2nin ntr hale getirilmesidir. Bu tekniklerin uygulanmas sonucunda elde edilecek reaksiyon rnleri ise znm veya kuru tuzlardr. Avrupada sirklasyonlu akkan yatakl kuru ykaycnn monte edilmi olduu tek tesis olan ve Untervaz, svirede bulunan fabrika 2003 ylnda ekonomik nedenlerle ve daha dk oranda teknik nedenlerle kapatlmtr. 1.4.5.2.1 Sourucu malzeme ilavesi

Tablo 1.37:

Tanm ve salanan evresel faydalar imento sanayinde kullanlan ikincil emisyon kontrol nlemleri/teknikleri, kuru katk maddesi prosesi (hammaddeye sorbent ilave etme) veya kuru sourma prosesi (gaz akmna sorbent enjekte etme) olarak adlandrlan prosesi kullanmak suretiyle snm kire ilavesidir. Kire ilavesinin baka bir avantaj ise kalsiyum ieren katk maddesinin dorudan klinker piirme prosesine katlabilen reaksiyon rnlerini oluturmasdr. Snm kire ilave etmek iin optimum scaklk 350 ile 400 C arasnda olup, gazn su ile zenginletirilmesi halinde 150Cnin altndadr. imento dner frn sistemlerinde snm kire ilave etmek iin uygun olan yerler st siklon kademeleri veya ham gaz kanaldr. Alternatif olarak snm kire farin deirmenine hammadde bileenleri ile birlikte yklenebilir veya doudan frn besleme malzemesinin iine ilave edilebilir. Snm kire (Ca(OH)2), snmemi kire (CaO) veya yksek CaO ierikli aktif uucu kl suyun ilenme noktasna yakn scaklklarda egzoz gaznn gei yoluna enjekte edilir ve bunun sonucunda SO2nin tutulmas iin daha uygun koullar oluur. imento frn sistemlerinde bu scaklk aral farin deirmeni ile toz toplaycnn arasndaki alanda bulunmaktadr. Snm kire st siklon kademelerinde SO2 ile reaksiyona girerek ham gaz tozu (toz toplayc) olarak sistemden dar tanr ve ham gaz vastasyla aa ak ynndeki tme-kurutma nitesine geri tanr. Bu proseste azaltm verimliliini etkileyen faktrler st siklon

141

kademelerindeki ksa alkoyma sreleri (asgari iki saniye) ile egzoz gaznn ierisinde %30un stnde olan yksek CO2 seviyeleridir. apraz medya etkileri Ar kire enjeksiyonunun farin kalitesi zerindeki etkisi. Operasyonel veriler Snm kire ilave etmenin SO2yi azaltma potansiyeli bir taraftan ilk SO2 seviyesi ve egzoz gaz koullar, dier taraftan ise ilgili tesis iinde oluan kkrt dnglerinin konsantrasyon seviyeleri tarafndan belirlenir. Sspansiyon n stcl frn sistemlerinde sourucu enjeksiyonu yoluyla % 60 ila % 80 arasnda SO2 azaltmlar elde edilebilir. lk seviyeler 400 mg/Nm3ten yksek olmad takdirde yaklak 100 mg/Nm3 elde etmek teorik olarak mmkndr. 1200 mg/Nm3e varan ilk SO2 seviyeleri olduunda 400 mg/Nm3lk bir azalma elde etmek mmkndr. 1200 mg/Nm3ten daha yksek olan ilk SO2 seviyeleri nemli miktarlarda sourucu kullanlmasn gerektirir ve bu durum maliyet asndan uygun olmayabilir. Ayrca, slfr dnglerinin daha yksek olan ilk konsantrasyonlar kalsinasyon alannda birikintilerin olumasna ve dolaysyla proseste dzensizliklere neden olur. Bu nedenle, bu teknik uygulandnda daha yksek seviyedeki kkrtn frna geri dndrlmesi nedeniyle daha yksek kkrt devridaimi ve frn istikrarszl riski oluabilir. Uygulanabilirlik Sourucu ilavesi prensip olarak tm frn sistemlerine uygulanabilir, ancak en ok sspansiyon n stclarda kullanlmaktadr. Doruk noktadaki SO2 emisyonlarn azaltmak iin ESPnin kullanlmasndan nce egzoz gazna kuru NaHCO3 enjekte eden en az bir adet uzun ya imento frn vardr. Frn besleme malzemesine kire ilave edilmesi granllerin/nodllerin kalitesini drr ve Lepol frnlarda ak sorunlar yaratr. Kuru sourma prosesi (gaz akmna sourucu enjekte etme) kuru veya ya olarak uygulanabilir. n stc frnlarda snm kirecin dorudan egzoz gazna enjekte edilmesinin snm kirecin frn besleme malzemesine ilave edilmesinden daha az etkili olduu tespit edilmitir. SO2nin kirele reaksiyona girmesi sonucunda oluan CaSO3 ve CaSO4 daha sonra hammaddeyle beraber frna girer ve klinkerin iine yerleir. Bu teknik orta derecede SO2 konsantrasyonlarn ieren gaz akmlarn temizlemek iin uygundur ve hava scakl 400Cden fazla iken uygulanabilir. En yksek azaltm oranlar 600Cyi aan scaklklarda elde edilebilir. Yksek zgl yzey alan ve yksek gzeneklilii olan Ca(OH)2 bazl bir sourucunun kullanlmas tavsiye edilir. Snm kirecin reaktivitesi yksek deildir ve bu nedenle 3 ila 6 arasnda olan Ca(OH)2/SO2 molar oranlar uygulanmaldr. SO2 konsantrasyonlar yksek olan gaz akmlar, sourucunun stokiyometrik miktarn 6-7 kat fazlasn gerektirir ve bu durum iletme maliyetlerinin yksek olmas anlamna gelir. Ekonomi Sourucu ilavesi ilemi doruk noktalarna ulald durumlarda snrlarn almamasn salamak amacyla eitli tesislerde kullanlmaktadr. Bu durum ise genel olarak sourucu ilavesinin devaml bir ilem olmad ancak zel durumlarda gerektii takdirde yapld anlamna gelmektedir. 3000 mg/Nm3e varan ilk SO2 konsantrasyonu, %65e varan azaltm ve ton bana 85 EURO snm kire maliyeti olan 3000 ton klinker/gn kapasiteli bir n stcl frnn yatrm maliyeti yaklak 0.2 milyon - 0.3 milyon EURO ve iletme maliyeti beher ton klinker iin yaklak 0.1 - 0.4 EUROdur. Ayrca rnek maliyetlerin gsterildii Tablo 1.36 ve Blm 1.4.8.3e baknz. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [8, CEMBUREAU, 2001], [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [12, Hollanda, 1997], [30, Marchal, 2001], [76, Almanya, 2006], [97, CEMBUREAU, 2007], [101, Fransa/ADEME/MEDD, 2002], [168, TWG CLM, 2007]

142

1.4.5.2.2

Sulu ykayc

Tanm ve salanan evresel faydalar Sulu ykayc, kmr yaktl elektrik santrallerinde baca gaz kkrt giderme ilemi iin en ok kullanlan tekniktir. SO2 emisyonlarnn azaltlmas iin ya proses uygulamas imento retim prosesinde kullanlan bir tekniktir. Sulu ykama aada verilen kimyasal reaksiyona dayaldr: SO2 + Y2 G2 + 2 H20 + CaCO3 <> CaSQ4 2 H2O + CO2 SOx, pskrtme kulesine pskrtlen bir sv/sulu har tarafndan sourulur. Sourucu grevini yapan kalsiyum karbonattr. Sulu ykama sistemleri, tm baca gaz kkrt giderme (FGD) yntemlerinin oluturduu znr asit gazlarnn giderilmesinde en yksek verimliliini en dk stokiyometrik faktr fazlal ve en dk kat atk retim oran olacak ekilde salar. Ancak, sulu ykayclar HQ, artk toz ve daha dk lde metal ve NH3 emisyonlarn da nemli lde azaltr. Bir sulu ykaycnn temel alma sistemi prensibi ekil 1.69da gsterilmitir.

ekil 1.69: Bir sulu gaz ykaycnn temel alma zellikleri [91, CEMBUREAU, 2006] 2008 ylnda Avrupa imento sanayinde yedi adet fiilen kullanlan ve bir adet kullanm planlanan sulu ykayc vardr ve tamam pskrtme kulesidir. Egzoz gazna ters aknt eklinde pskrtlen sulu har ykaycnn alt blmnde bulunan bir geri dnm tanknn iinde toplanr ve oluan slfit bu tankn iinde hava ile oksitlenerek kalsiyum slfat dihidrat oluturur. Dihidrat ayrtrlr ve bu malzeme alnn fiziko-kimyasal zelliklerine bal olarak imento tmede kullanlabilir, su ise ykaycya geri gnderilir. Kuru ykayc ile karlatrldnda, ya proseste imento frn tozu (CKD) oluturma potansiyeli ok daha dktr ve doal al kaynaklar korunmu olur. Avrupada sirklasyonlu akkan yatakl kuru ykaycnn monte edilmi olduu tek tesis olan ve Untervaz, svirede bulunan fabrika 2003 ylnda

143

ekonomik nedenlerle ve daha dk oranda teknik nedenlerle kapatlmtr. Normal olarak imento retim prosesi esnasnda veya gaz ykama uygulamalar srasnda ama atk toz oluturmamaktr. Ya kkrt giderme proseslerinde CaSO4 2 H2O oluur ve doal al yerine ve imento iinde bir modlasyon ajan olarak entegre olmu ekilde izlemede kullanlr. Kuru/yar kuru kkrt giderme proseslerinde byk miktarda CaSO3 H2O rn oluur ve bunlardan H2O imento kalitesi iin zararldr ve imentonun iine entegre olma ihtimali kstldr. Bu nedenle, kuru ykayc rnlerinin ounun tekrar frna geri gnderilmeleri veya bertaraf edilmeleri gereklidir. apraz medya etkileri Enerji tketiminde art Baca gaz kkrt giderme (FGD) nedeniyle atk retimi artar, ve bakm yapldnda ilave atk oluabilir. Artan CO2 emisyonlar (ya ykama prosesinde CO2nin nasl olutuunu gsteren yukardaki kimyasal reaksiyona baknz). Artan su tketimi. Suya yaplan emisyonlar ve artan su kirlenme riski. Artan iletme maliyetleri. Doal al yerine suni al kullanlmas Operasyonel veriler Elde edilen SO2 azalm %95in zerinde olabilir. svete bulunan Cementa ABde 5800 ton klinker/gn kapasiteli bir n stcl frn grev yapmakta olup, baca gazndaki 800 - 1000 mg/Nm3 ilk SO2 konsantrasyonu sonuta <10 mg/Nm3 seviyesine dmektedir. ngilterede bulunan Castle Cementte 2500 ton klinker/gn kapasiteli bir n stcl frn grev yapmakta olup, baca gazndaki ilk SO2 konsantrasyonunun gnlk ortalamas yaklak 800 -1400 mg/Nm3 ve baz zamanlar doruk deeri 2000 mg/Nm3n zerinde olmaktadr. Ayrca, 2002 ila 2006 yllar arasndaki yllk ortalama SO2 emisyonlar 207 mg/Nm3 olarak rapor edilmitir ve hammaddenin yksek kkrt ierii nedeniyle gnlk azami ortalamalar 248 ila 296 mg/Nm3 arasnda deiiklik gstermitir. Uygulanabilirlik Sulu ykayc, al retmek iin uygun (yeterli) SO2 seviyeleri olan her trl imento frnna monte edilebilir. Ekonomi 2008 ylnda ngilterede bulunan Castle Cementte Ribblesdale fabrikasna taklan sulu ykaycnn yatrm maliyeti tedariki tarafndan enflasyonu da gznne almak suretiyle 23 milyon EURO olarak tahmin edilmitir. 2000 ylnda Castle Cement ykama nitesinin yatrm maliyetinin (fabrikada yaplan tadilatlar dahil) 7 milyon EURO olduu ve iletme maliyetinin beher ton klinker iin yaklak 0.9 EURO olduu rapor edilmitir. 1998 ylnda svete bulunan Cementa ABnin yatrm maliyeti yaklak 10 milyon EURO ve iletme maliyeti beher ton klinker iin yaklak 0.5 EURO olmutur. 1990l yllarn sonlarnda 3000 mg/Nm3e kadar ilk SO2 konsantrasyonu ve 3000 ton klinker/gn frn kapasitesi iin yatrm maliyeti 6 milyon- 10 milyon EURO ve iletme maliyeti beher ton klinker iin 0.5-1 EURO olmutur. Ayrca, 1998 ylnda bir Avusturya imento fabrikasnda bir sulu ykaycnn (SO2 emisyonlarn 200 mg/Nm3 n altnda olacak ekilde azaltan) yatrm maliyeti 5.8 milyon EURO ve 2008 ylna kadar yllk iletme maliyeti 140000 EURO olmutur. 2008 ylnda Avrupa imento sanayi tarafndan yatrm maliyetlerinin 6 milyon EURO ile 30 milyon EURO arasnda olduu ve iletme maliyetlerinin beher ton klinker iin 1-2 EURO olduu rapor edilmitir. 1100 t/gn kapasiteli bir referans tesis iin hesaplanan rnek maliyet verileri ile deiik veri setleri Blm 1.4.8.3de bulunan Tablo 1.41de grlebilir. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar.

144

rnek tesisler ve kaynak literatr Cementa AB (sve), Castle Cement (ngiltere), Retznei fabrikas (Lafarge, Avusturya), Dunbar (ngiltere), Trebovlje (Slovenya), Untervaz (svire). [8, CEMBUREAU, 2001], [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [10, Cementa AB/Hagstrom, 1994], [11, Coulburn, 2001], [24, Junker, 2001], [81, Castle Cement ngiltere, 2006], [86, EURITS, 2006], [92, Avusturya, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006], [114, sve, 2006], [132, CEMBUREAU/Federhen, 2007], [168, TWG CLM, 2007], [175, Lafarge, 2007], [182, TWG CLM, 2008], [183, Szednyj/Schindler, 2005] 1.4.5.2.3 Aktif karbon

Tanm ve salanan evresel faydalar SO2, organik bileikler, metaller, NH3, NH4 bileikleri, HCI, HF ve artk toz gibi kirleticiler (bir ESP veya torbal filtreden sonraki) aktif karbon zerine adsorpsiyon yoluyla egzoz gazndan uzaklatrlabilir. Aktif karbon filtresi enjeksiyon teknii iin kullanlr veya modler blme duvarlar olan bir dolgulu yatak eklinde oluturulur. Modler tasarm, filtre ebatlarnn farkl gaz kna ve frn kapasitesine gre uyarlanmasn mmkn klar. Kullanlm aktif kok periyodik olarak kartlarak ayr bir siloya alnr ve yeni sourucu ile deitirilir. Doymu olan koku frnda yakt olarak kullanmak suretiyle hapsedilmi olan maddeler sisteme geri dndrlr ve byk oranda imento klinkeri iine sabitlenir. apraz medya etkileri Aktif karbondan kaynaklanan atklar tehlikeli atklar olarak ynetilmelidir. Operasyonel veriler Avrupa imento sanayinde halen mevcut olan tek aktif karbon filtresi Siggenthal, svirede bulunan imento tesisine monte edilmitir. Siggenthalin frn 2000 ton klinker/gn kapasiteli drt kademeli siklon n stcl frndr. lmler SO2, metaller ve PCDD/Fleri bertaraf etme verimliliinin yksek olduunu gstermitir. 100 gn sren bir deneme srasnda, filtre giriindeki SO2 konsantrasyonlar 50 ila 600 mg/m3 arasnda deimi, bunun yansra k konsantrasyonlar her zaman 50 mg/Nm3n ok altnda kalmtr. Toz konsantrasyonlar 30 mg/Nm3ten 10 mg/Nm3n ok daha altna dmtr. Uygulanabilirlik Aktif karbon filtresi tm kuru frn sistemlerine monte edilebilir. Kullanlm aktif karbon ve PCDD/Fler gibi atklar ve cva gibi dier kirleticiler tehlikeli atklar olarak ynetilmelidir. Kok filtresinde yangnlar nlemek iin scaklk ve COnun izlenmesi ve kontrol edilmesi bu proses iin zellikle nemlidir. Ekonomi Siggenthaldeki sistemde SNCR prosesi de vardr ve 1999 ylnda Zrih ehri yaklak 15 milyon EURO olan toplam yatrm maliyetinin yaklak %30unu finanse etmitir. Bu azaltma sistemine yaplan yatrm rtlm kanalizasyon amurunun imento fabrikasnda yakt olarak kullanlmasn salamak amacyla yaplmtr. letme maliyetleri artabilir Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr Siggenthal, svire [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [10, Cmenta AB/Hagstrm, 1994], [12, Hollanda, 1997], [86, EURITS, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

145

1.4.5.3

Karbon oksit (CO) emisyonlarnn ve ani CO ykselmelerinin azaltlmas

Tanm Frnn/farin deirmeninin egzoz gaz CO2, N2, su buhar ve oksijen gibi dier farkl bileenlerin yansra daha az lde NO ve SOx ve ayrca daha az lde CO ierir. Mmkn olduunda organik madde ierii dk olan hammaddelerin seimi de CO emisyonlarn azaltr. Eksik yanmadan kaynaklanan karbon monoksit (CO) emisyonlar genelde verim kayb olduunu gsterir. Bu nedenle operatr frnlarnn CO emisyonlarn kstlamaya alr. Yanma ile ilgili olarak optimizasyon ve beslenen yakt kalitesi, brlr zellikleri ve konfigrasyonu, frn baca ekii, yanma scakl ve kalma sresinde yaplacak iyiletirmeler CO emisyonlarn azaltabilir. Ayrca, yakt enerjisi kullanmn azaltan tm nlemler/teknikler de CO2 emisyonlarn azaltr. Mmkn olduunda organik madde ierii dk olan hammaddelerin ve karbon ieriinin kalorifik deere olan orannn dk olduu yaktlarn seimi CO emisyonlarn azaltr. Ani CO ykselmeleri Ani CO ykselmeleri nedeniyle oluan toz emisyonlar ESPlerde ve bir lde hibrid filtrelerde meydana gelir. Baca gazlar iindeki CO seviyeleri ykseldiinde ESPler gvenlik nedeniyle kapatlmaldr. ESPnin duru sresini azaltmak iin sistematik olarak uygulanacak bir adm adm yaklama ihtiya vardr: Aada belirtilenler nedeniyle oluan ani CO ykselmelerinin nedenleri gibi ani CO ykselmelerini etkileyen ana faktrlerle ilgili amalar belirleyiniz ve durum deerlendirmesi yapnz: o Proses bozulmalar o Hammaddede organik madde fazlal nedeniyle arka plandaki yksek CO seviyeleri o Yakt besleme sistemindeki aksaklklar o Yanma prosesindeki bozulmalar Mevcut durum ile optimum durumlar karlatrnz ve deerlendiriniz, optimizasyon potansiyelinin belirlenmesi ve nceliklerin tespiti boluk analizi Proses optimizasyonu, analiz sistemi, kullanlabilirliin, gvenilirliin ve hzn salanmas, reaksiyon optimizasyonu ile ilgili nlemler/teknikler.

Ayrca, herhangi bir nedeni belirlemek ve kart nlemleri/teknikleri uygulamak iin aada belirtilen bilgilere ihtiya vardr: Analiz ekipmanlarnn gvenilirlii, kullanlabilirlii ve dinamik davran hakknda bilgi CO gelime istatistikleri hakknda bilgi Kullanlan yaktlar, yakt besleme sistemi ve proses ile ilgili bilgi. Yaktn frn sistemine tamasn nleyecek ve yanma sisteminin istikrarl bir ekilde almasn salayacak ekilde tasarlanm olan yakt besleme sistemleri ani CO ykselmelerini asgariye indirebilir. Bir imento frndaki CO seviyesini kontrol etmek amacyla baca gazlarnn iindeki COyu devaml olarak izlemek iin bir otomatik CO lm cihaz kullanlr. Bu nlemin/tekniin reaksiyon sresi ve almay durdurma prosesi asndan optimize edilmesi ve bakmnn uygun bir ekilde yaplmas gerekir. deal CO izleme sistemi ksa bir tepki sresine sahip olmal ve n stc kulesi k veya ya frn uygulamas olduu takdirde frn girii gibi CO kaynana yakn bir yerde bulunmaldr. Buna ramen, tm sistemin l zamanl analizinin - kanal hacmi nedeniyle tutma sresi de dahil olmak zere- yaplmas gerekir. deal olarak CO gaz rneinin emme noktasndan analiz cihazna gidii iin geen l zaman 20-30 saniye civarnda olacaktr (analiz gecikme sresi). Buna 10-30 saniye ilave gecikme sresi eklemek suretiyle azami analiz reaksiyon sresi deerinin yaklak %85ine ulamadan nceki azami l zaman bulunur. Toplam l zaman, ok erken veya ok ge olmadan ne zaman tedbir alnacan belirler. CO sinyal eimi daha ayrntl bir analizi yapld takdirde, ESP yksek gerilim sisteminin ne zaman kapanmas gerektii ve ani CO ykselmesi durumunun kritik blgeden

146

uzaklamasn hesaplamak suretiyle ne zaman yeniden tam olarak iletmeye alnabilecei konusunda daha doru bir tahmin yaplabilir. CO izleme gecikme sresi, rnek akn arttrarak, rnekleme noktas ile analiz cihaz arasndaki mesafeyi ksaltarak, analiz sistemindeki hacmi azaltarak ve hzl elektronik raporlama sinyali ile azaltlabilir. Mahallinde kullanlan hzl sistemlerin <3 saniye tepki sreleri vardr ancak bunlar yksek toz ykl gazlar karsnda snrlamalara tabidirler. Genel olarak sk bir bakm ve kalibrasyon sistemi olmas esastr. Ancak analiz cihaz aralklar ve bileenleri CO iin %5 ve CH4 iin %3 olan kritik snrlara uygun olmaldr. Ani CO ykselmesi durdurulamad takdirde, tm tutuma kaynaklarna ve zellikle ESPlerin yksek gerilim ekipmanlarna zel olarak dikkat edilmesi gerekir. Yksek gerilim ekipmanlarnda meydana gelecek bir kesinti en son ve arzu edilmeyen bir durumdur. Dier potansiyel tutuma kaynaklar ise kat maddelerin birbirlerine srtnmesi sonucunda oluan statik ykler veya herhangi bir toz toplama sisteminin fanlar olabilir. Genel olarak > % 6 O2 varlnda kritik snr > % 8 CO veya CH4tr. Gerekte, ani CO ykselmesi gaz hatt iinde hzla hareket ederek analiz sistemi herhangi bir alarm vermeden nce bir tutuma kaynann kritik alanna varacaktr. Bu nedenle, harekete geme seviyesi teorik seviyeden ok daha dk olmaldr ve ayrca, zellikle yakt olarak doal gaz kullanldnda, CH4 ve H2 konsantrasyonlarna baldr. Aksamalar arlkl olarak iletmeye balama safhasnda olur. Gvenli alma iin, ESPyi koruyan gaz analiz cihazlar tm alma safhalarnda balant halinde olmak zorundadr. Fabrikann duru sresi faal olan bir yedekleme sistemi kullanlarak azaltlabilir. Salanan evresel faydalar Patlama risklerinin, ani CO ykselmelerinin, CO ve toz (partikl madde) emisyonlarnn azaltlmas. apraz medya etkileri Ani CO ykselmeleri nedeniyle toz (partikl madde) emisyonlar meydana gelebilir. Operasyonel veriler Baca gaz iinde konsantrasyonu % 0.1e varan CO ile hammaddelerin ierdii karbon nedeniyle oluan ilave CO bulunabilir. Devaml lmler sonucunda 200 ila 2200 mg/Nm3 arasnda olan (yllk ortalama deer) CO emisyonlar rapor edilmitir (baknz Blm 1.3.4.4.2 ekil 1.34). Ani CO ykselmeleri birka dakika hatta saniye iinde oluur ve hzla iletmeyi durdurma snrna yaklar (baknz Blm 1.3.4.1.1 ve1.4.4.3.1). Ani CO ykselmelerinin tekrar etme skl asgariye indirilebilir ve ylda 1 29 dakika arasnda olan ve toplam frn almasnn srasyla % 0.001 0.009unu temsil eden toplam zaman aralklarnn rnekleri rapor edilmitir (baknz Blm 1.3.4.1.1) [158, Almanya, 2007]. ESPlerde ani CO ykselmelerini nlemek iin kullanlabilecek olan birincil nlemlerin/tekniklerin rnei Tablo 1.38de aklanmtr. Standart kademeli ilemlerde ilk nce yakt beslemesi ve yksek gerilim seviyesi azaltlr. Daha sonra yakt beslemesi tamamen kesilir ve yksek gerilim trafolar otomatik olarak devreden kar. Bu aamadan sonra fanlar altrmak suretiyle sistemin temizlenmesi gerekir. Gerekli olan temizleme sresi gecikme sresinin tespitinde izlenen yolu izlemek suretiyle tespit edilebilir.

147

Ani CO ykselmelerini nlemeye ynelik birincil nlemler/teknikler

lm noktas CO Seviyesi (%) nlem Alarm, n kalsinatr/frn girii ateleme sisteminin kapatlmas Ana ateleme sisteminin kapatlmas Elektrikli kelticinin yksek geriliminin kapatlmas Alarm, n kalsinatr/frn girii ateleme sisteminin kapatlmas Ana ateleme sisteminin kapatlmas Elektrikli kelticinin yksek geriliminin kapatlmas ESP yksek gerilim tehizatnn yeniden devreye alnmas

0.5
n stma kulesi iinde

1.2 2.5 0.5

n stma kulesinden sonra

0.8 1.5 0.5 Tablo 1.38:

ESPlerden ani CO ykselmelerini nlemeye ynelik birincil nlemlerin/tekniklerin rnekleri [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [83, CEMBUREAU, 2006] Uygulanabilirlik Ani CO ykselmelerinin azaltlmas ile ilgili nlemler/tedbirler her trl frna uygulanabilir. kincil atelemesi olan frnlarn baca gazlarn devaml olarak izlemek amacyla bir otomatik CO izleme cihaz uygulamak suretiyle, herhangi bir ani CO ykselmesi srasnda ateleme sisteminin sral olarak kapatlmas ve bu sayede filtrelerin iletme gvenliklerinin arttrlmas salanabilir Deiik yaktlarn ve zellikle kat yaktlarn kullanm yanma sisteminin istikrarsz olarak almasna yol aabilir ve ani CO ykselmelerine neden olabilir. Yakt besleme sistemleri yaktn herhangi bir zamanda frn sistemine tamasn nleyecek ekilde tasarlanmaldr. Kat yaktlarn tanma zellikleri bu adan zellikle nemli bir husustur ve yakt hazrlama ve besleme sistemlerinde engelleme ve tkanmalar nlemek iin dikkatli bir ekilde kontrol edilmelidir. Torbal filtreler Ar ortamlarda alan torbal filtrelerde sorunlarla karlalabilir. Bu nedenle iletme srasnda CO seviyesi her zaman mmkn olduu kadar dk tutulmaldr. ESPlerde olduu gibi, CH4 ve H2 gibi ilave yanc gaz bileenleri kritik seviyeyi drecektir, rnein yaklak % 2 hidrojen olduunda kritik seviye yaklak %5e decektir. Torbal filtreler iin belirgin potansiyel tutuma kaynaklar, suni liflerin srtmesi nedeniyle oluan statik ykler veya hibrid filtrelerde (ESP ile torbal filtrenin bileimi) torbalar zerinde biriken statik yklerdir. zellikle kmr deirmenlerinde kesintileri nlemek iin torbalara paslanmaz elik fiber a veya iletken bir yzey taklr ve torba filtre hcre plakasna balanarak topraklanr.Ayn ekilde hibrid toz toplayclar iin torba destek kafesinin hcre plakasna balanarak topraklanmas tavsiye edilmektedir. ESP sisteminde olduu gibi COnun dar atlarak temizlenmesi gerekmektedir. Kmr deirmenlerinin temizlenmesi tercihen frn gaz, CO2 veya N2 gibi bir etkisiz gaz vastasyla yaplmaldr. Ekonomi Veri yoktur. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri Ani CO ykselmeleri kontrol rehber ilkeleri (baknz Blm 4.2.6) [83, CEMBUREAU, 2006] [60, VDI 2094 Almanya, 2003], [158, Almanya, 2007], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

148

1.4.5.4

Toplam organik karbon emisyonlarnn (TOC) azaltlmas

Tanm ve salanan evresel faydalar Normal artlar altnda uucu organik bileik (VOC) emisyonlar genelde dktr, ancak, tesiste kullanlan hammaddenin organik uucu ierii nedeniyle daha yksek olabilir. mkn olduu takdirde uucu organik bileik ierii yksek olan doal veya atk ham maddeler hammadde besleme gzergh yoluyla frn sistemine beslenmemeli ve halojen ierii yksek olan yaktlar ikincil atelemede kullanlmamaldr. Yksek VOC konsantrasyonlar olutuu takdirde dier sektrlerde olduu gibi aktif karbon zerine adsorpsiyon dnlebilir. apraz medya etkileri Belirtilmemitir. Operasyonel veriler Avrupa imento frnlarndan rapor edilen TOC emisyonlar 1 ila 40 mg/Nm3 arasndadr (yllk ortalama deerler) ve hammadde zelliklerine bal olarak daha yksek olabilir (baknz Blm 1.3.4.5). Atklarn beraber yaklmas srasnda WID gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000]. Uygulanabilirlik Bu nlemler/teknikler prensip olarak imento frnlarnda uygulanabilir. Ekonomi Veri salanmamtr. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [59, Avrupa Birlii, 2000], [76, Almanya, 2006], [97, CEMBUREAU, 2007], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008] 1.4.5.5 Hidrojen klorr (HCl ) ve hidrojen florrn (HF) azaltlmas

Tanm ve salanan evresel faydalar Dk seviyede klor ve dk seviyede flor ieren hammaddelerin kullanm klor ve flor emisyonlarn azaltabilir (ayrca Blm 1.4.3.2 ve 1.4.3.3e baknz). Ayrca, sourucu enjeksiyonu veya ykayc tekniklerinin kullanlmasnn da HCI ve HF emisyonlar zerinde etkisi olabilir. Klor bileikleri 700 ila 900 C arasnda frn besleme malzemesi veya frn tozu zerinde younlar. Bu bileikler dngsel bir davran gsterir ve dner frn ile n stc arasndaki alanda zenginleebilirler. olabilir. Frn giriinde bir baypas kullanm alkali klorr dnglerinin etkili bir ekilde azalmalarn salar. Ayrca, klor seviyeleri dk olan hammadde ve yaktlarn kullanm dk klor sirklasyonuna yol aar ve frn ve n stc arasndaki i dolamdan kaynaklanan zenginletirme dngsn asgariye indirebilir. Dner frnlarn iinde mevcut olan florun %90 ila 95i klinkerin iinde tutulur ve geriye kalan ksm toz ile balanarak piirme prosesi artlarnda istikrarl olan kalsiyum florr (CaF2) oluturur.

149

apraz medya etkileri Baypas sisteminin kullanlmas (scak ham malzemenin ve ham gazn giderilmesi) daha yksek zgl enerji tketimine (baknz Blm 1.4.2.1.4) ve bertaraf edilecek daha fazla atk olumasna yol aar. Operasyonel veriler HCL emisyonlar iin en iyi performans verilerinin 0 ila 8 mg/Nm3 arasnda olduu (yllk ortalama deer) ancak bunun hammadde ve yaktlarn klor ieriine bal olduu rapor edilmitir (baknz Blm 1.3.4.8.1). imento frnlarndaki HF emisyonlar iin HF cinsinden ifade edilen en iyi performans verileri 0.6 mg/Nm3n altndadr (yllk ortalama deer) (ayrca baknz Blm 1.3.4.8.2). Atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifi gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000]. Uygulanabilirlik Bu nlemler/teknikler prensip olarak imento sanayinde uygulanabilir. Ekonomi Veri yoktur. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri. [59, Avrupa Birlii, 2000], [76, Almanya, 2006], [97, CEMBUREAU, 2007], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

1.4.6

Poliklorlu dibenzo-p-dioksin (PCDD) ve poliklorlu dibenzofuran (PCDF) emisyonlarnn azaltlmas

Tanm ve salanan evresel faydalar imento frnlarndan salnan PCDD/F emisyonlar genelde ok dk seviyededir; ancak bunlar asgariye indirmek iin aada belirtilen genel nlemler/teknikler uygulanabilir: Dzgn ve istikrarl bir frn prosesi ile proses parametresi ayar noktalarna yakn allmas tm frn emisyonlar ve enerji kullanm asndan yararldr. Bu durum aada belirtilenleri uygulamak suretiyle elde edilebilir: o Bilgisayara dayal otomatik kontrol sistemini de ieren proses kontrol optimizasyonu o Modern yakt besleme sistemlerinin kullanm Yakt enerjisinin aada belirtilen ekilde asgariye indirilmesi: o Mevcut frn sistemi konfigrasyonunu gznne alarak n stma ve n kalsinasyon Frna giren maddelerin dikkatli bir ekilde seimi ve kontrol o Mmkn olduunda, kkrt, azot, klor, metal ve uucu organik bileik ierii dk olan homojen hammadde ve yaktlarn seilmesi ve kullanlmas.

PCDD/Fnin yeniden oluum ihtimalini asgariye indirmek iin kullanlmas gereken en nemli birincil nlemlerin/tekniklerin aada belirtilenler olduu dnlmektedir: Frn egzoz gazlarnn uzun ya ve uzun kuru frnlarda n stma olmakszn 200Cnin altnda olacak ekilde hzla soutulmas. Bu zellik modern n stcl ve n kalsinatrl frnlarn bnyesinde bulunmaktadr. Organik klorlanm malzemeler ierdikleri takdirde atklarn hammadde karmnn bir parasn oluturacak ekilde hammadde beslemesi olarak kullanlmasn kstlamak veya nlemek

150

almay balatma ve durdurma srasnda atk yakt beslemesi yapmamak Kritik proses parametrelerinin, rnein homojen ham karm ve yakt beslemesinin, dzenli dozajn ve oksijen fazlalnn izlenmesi ve stabilizasyonu [86, EURITS, 2006], [88, SINTEF, 2006] Halojen ierii yksek olan yaktlar ikincil atelemede kullanlmamaldr.

Yksek PCDD/PCDFs konsantrasyonlar olutuu takdirde dier sektrlerde olduu gibi aktif karbon zerine adsorpsiyon dnlebilir. apraz medya etkileri Baca gaz oluu iinde bulunan bir su pskrtme sisteminden oluan egzoz gaz su verme sistemlerinin enerji verimlilii zerinde etkisi olabilir. . Operasyonel veriler Birincil nlemler/teknikler uyguland takdirde imento frnlarnn ou 0.1 ng I-TEQ/Nm3lk emisyon seviyesini salayabilir [88, SINTEF, 2006]. 2004 ylnda yaplan spot lmler, AB-27 ve AB-23+ lkelerinde bulunan frnlarn ounun birincil nlemleri/teknikleri uygulamak suretiyle <0.03 ve 0.05 ng I-TEQ/Nm3 arasnda emisyon seviyeleri elde ettiklerini gstermitir (baknz Blm 1.3.4.6 ekil 1.39). Ayrca, birok imento fabrikas tarafndan yllk ortalama deer olarak <0.03 ng I-TEQ/Nm3 emisyon seviyeleri elde edilmitir (baknz Blm 1.3.4.6 ekil 1.38). Uygulanabilirlik Bu nlemler/teknikler prensip olarak imento frnlarnda uygulanabilir. Ya frnlarda frn sonras iletme koullarnn kontrol edilmesi PCDD/F emisyonlarn drebilir. Ekonomi Veri salanmamtr. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. Yerel koullar. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri [86, EURITS, 2006], [88, S1NTEF, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

1.4.7

Metal emisyonlarnn azaltlmas

Tanm ve salanan evresel faydalar Uucu metal ierii yksek olan malzemeleri frn sistemine beslemekten kanlmaldr. Klinker ve tozun iinde bulunan dier metallarle birlikte yksek emisyonlara yol aaca iin Hg ve Tl gibi uucu metal ierii yksek olan malzemelerin kullanm zellikle denetlenmelidir. Frna giren malzemelerin dikkatli bir ekilde seilmeleri ve rnein kullanlan atk malzemelerin zelliklerini garanti eden bir kalite gvence sistemi kullanmak suretiyle garanti edilmi olan zellikleri emisyonlar azaltabilir (baknz Blm 1.4.3.2 ve 1.4.3.3). Metallerin ve zellikle talyumun imento frn sisteminin i ve d dnglerinde birikmesi frnn alma sresinin ve bununla birlikte emisyonlarn artmasna yol aar. Bu durum szkonusu dngleri engellemek suretiyle ksmen veya tamamen azaltlabilir. Ancak i ve d dngler arasndaki yakn balant sadece d dngy engellemenin yeterli olaca anlamna gelir. Bu engelleme, toz toplaycnn iinde birikmi olan tozu farine kartrmas iin geri gndermeden atmak suretiyle gerekletirilebilir. Kimyasal bileimi uygun olduu takdirde atlm olan bu imento frn tozu imento tme aamasnda dorudan ilave edilebilir [27, Karlsruhe niversitesi, 1996]. Salnan metaller (cvann bir blm hari) byk lde toza bal olduklar iin metalleri azaltma stratejileri toz azaltma stratejileri kapsamnda yer almaktadr. Tozun etkin bir ekilde giderilmesi

151

metal emisyonlarn azaltr. Cva emisyonlarn asgariye indirmenin bir yolu egzoz scakln azaltmaktr. Uucu olmayan bileenler prosesin ierisinde kalr ve frndan imento klinkeri bileiminin bir paras olarak kar. Uucu metallerin (zellikle cva) konsantrasyonu yksek olduunda zellikle malzemelerin (zellikle cva) uucu metal ierikleri asgariye indirilmelidir ve bu maddelerin frn sistemine girilerini kstlamak gerekebilir (baknz Blm 1.3.4.13, 1.4.3.2 ve 1.4.3.3). Ayrca aktif karbon zerine absorbe edilmeleri de bir seenektir. Yar uucu metaller ince duman eklinde younlar ve uucu olmayan metallere nazaran daha dk bir giderme verimi ile tutulurlar. Uucu olmayan metaller frn sistemine girdiklerinde byk lde klinkerin iinde tutulurlar (baknz Blm 1.3.4.7). apraz medya etkileri Tozun etkin bir ekilde giderilmesi metal emisyonlarn da azaltr. Operasyonel veriler ve uygulanabilirlik Toz haline getirilmi aktif karbonu enjekte edildiinde cva aktif karbon tarafndan adsorbe edilir. Bu nlemin/tekniin cva (metalik veya iyonik) giderme etkinliinin yaklak %85 ila %95 olduu rapor edilmitir. Bunun sonucunda 0.01 - 0.03 mg/Nm3 Hg emisyonu oluur. Ancak bu nlem/teknik iin herhangi bir endstriyel referans yntemi yoktur. Statik aktif karbon veya kok filtre, cva ile PCDD/Flerin modler blme duvarlar ile dolgulu yatak haline getirilmi aktif karbon filtre tarafndan adsorbe edilmelerini ierir. Bu nlemin / tekniin kullanlmas Hg emisyonlarnn 0.03 mg/Nm3n altnda olmasn salar. Filtreler doyduu takdirde periyodik olarak deitirilmelidir. Kullanlm aktif karbon ile PCDD/Fler gibi atklar ve cva gibi dier kirleticiler tehlikeli atklardr ve buna gre ynetilmelidirler [86, EURITS, 2006]. Ancak, AB-23+ lkelerinde kullanlmakta olan sadece bir adet aktif karbon filtre vardr ve bu da svirede Siggenthalde bulunmaktadr (baknz Blm 1.4.5.2.3). Ayrca, ekil 1.46 (spot lmler) ve ekil 1.47de (yllk ortalama deerler, baknz Blm 1.3.4.7.1) gsterildii gibi aktif karbon enjekte edilmeden de <0.01 - 0.05 mg/Nm3 arasnda cva emisyonlar elde edilmitir. Atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifi gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000]. Ekonomi Frna beslenen malzemelerin zelliklerini garanti etmek iin gerekli olan bir kalite gvence sistemi ilave masraf yaplmasna neden olacaktr. Etkin bir toz giderme sayesinde aktif karbon filtreler iin yaplan yksek harcamalarn nne geilebilir. svirede bulunan Siggental fabrikas toplam yatrm giderlerinin yaklak %30unu oluturan yaklak 15 milyon Zrih ehri tarafndan finanse edilmitir. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. rnek tesisler Siggental, svire Kaynak literatr [27, Karlsruhe niversitesi, 1996], [59, Avrupa Birlii, 2000], [86, EURITS, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008].

152

1.4.8
1.4.8.1

Deiik baca gaz azaltma nlemleri/teknikleri ile emisyonlarn azaltlmas iin kullanlabilecek birincil nlemler/tekniklere ilikin maliyet verileri rnekleri
Toz azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin rnek maliyet verileri

Toz azaltma nlemlerinin/tekniklerinin maliyet hesaplamalar ile ilgili rnekler Tablo 1.39da gsterilmitir. ncelenmek zere ESPler ve torbal filtreler gibi farkl toz azaltma nlemleri/teknikleri dnlmtr. Deiken iletme maliyetleri elektrik ve iilik giderlerini iermekte olup, toz bertaraf etme masraflar szkonusu tabloda ayrca belirtilmitir. Ayrca, farkl torbal filtrelerin temel zellikleri ile maliyet izelgeleri, liflerin teknik uygulamalarnn gsterildii Tablo 1.32'nin de yer ald Blm 1.4.4.3.2de bulunabilir. Tablo 1.32de yer alan bilgiler 2003 ylndan itibaren derlenmi olup, enerji ve igc asndan yerel sabit maliyetlere tabi olacaktr. Tablo 1.32 de torbal filtreler iin filtre ortam deitirme masrafnn dikkate alnmam olduu bilinmelidir.
Toz azaltma nlemlerinin/tekniklerinin yatrmlar ve maliyetleri Birim Azaltma nlemi/teknii ESP Torbal filtre I0) Beher ton klinker/gn yl Saat/yl k EURO 1100 35 7680 1500 Yllk olarak hesaplanan yatrm maliyet. Faiz oran Kontrol ekipmanlarnn mr Toplam Toplam Sabit letme Giderleri Toplam Toplam Deiken iletme giderleri Beher ton klinkerin maliyeti Beher ton azaltlm PM3) maliyeti Azaltlmam emisyon faktr1) Azaltlm emisyon faktr1) Toplam Toplam iletme giderleri Deiken iletme giderlerinin tespiti k EUR %/100/yl yl k EURO k EURO/ton klinker %/yl2) k EURO k EURO/ton klinker k EURO/ton klinker k EURO/ton klinker k EURO/t PM azaltlm t PM/t klinker t PM/t klinker k EURO/t PM azaltlm EURO/t klinker 4 10 184.94 5.25E-04 4 60 1.70E-04 3.15E-04 1.01E-03 4 10 215.76 6.13E-04 4 70 1.99E-04 3.77E-04 1.19E-03 210046008) 450060009) II 3000 I0) 1100 35 7680 1750 2100-680010) 4000-80011) II 3000

Parametre

Referans alnan tesisin tanm Kapasitesi mr Fabrika faktr Yatrm Maliyeti

0.13 56.520 mg/Nm3 0.000046 20 mg/Nm3 0.008 0.1 -0.3

0.13 56.520 mg/Nm3 0.000046 20 mg/Nm3 0.009 0.1 -0.35

153

Elektrik maliyeti4) lave elektrik ihtiyac (e)5) Elektrik fiyat (ce) Toplam ilik maliyeti6)

kWh/t klinker EURO/kWh k EURO/ton klinker

4.15 190 kW 0.0569 2.36E-04

5.24 240 kW 0.0569 2.98E-04

Parametre ilik ihtiyac (1) cretler (c1) Toplam Toz bertaraf etme maliyeti7) Toplam Toplam deiken iletme giderleri
k EURO
0)

Toz azaltma nlemlerinin/tekniklerinin yatrmlar ve maliyetleri Birim Azaltma nlemi/teknii ESP Torbal filtre adam-yl/t klinker k EURO/adamyl k EURO/ton klinker k EURO/ton klinker k EURO/ton klinker 2.13E-06 37.234 7.93E-05 2.13E-06 37.234 7.93E-05

0 3.15E-04

0 3.66E-04

= Bin EURO 2000 verileri, gnlk 1100 ton kapasiteli olan referans imento fabrikas, 1995 ylnda AB-15in ortalamasn temsil etmektedir 1} %10 O2 ve kuru gaz 2) Yatrmn 3) % 50 ESP ve %50 torbal filtre olarak yeniden blme; ESP ve torbal filtre arasndaki ortalamann kullanm 4) Elektrik maliyeti = e. ce/103 (k EURO/t) 5) lave elektrik ihtiyac = yeni toplam tketim eski toplam tketim 6) ilik maliyeti = 1. c1 (k EURO/t) 7) Toz bertaraf etme maliyeti = d . cd . ef azaltlmam /103 (k EURO/t) Ef azaltlmam:kirleticinin azaltlmam emisyon faktr (t kirletici/t) d: toz giderme ihtiyac (t/t giderilen kirletici) cd: Spesifik toz giderme maliyeti (EURO/t) : giderme etkinlii (=1-ef azaltlm/ef azaltlmam) 8) 2000 verileri, artlandrma kulesi ve filtre fan yatrm maliyetlerini iermektedir (0.6 milyon- 0.8 milyon EURO) 9) 2006 verileri 10) artlandrma kulesi ve filtre fan yatrm maliyetlerini iermektedir (0.6 milyon- 0.8 milyon EURO) 11} Kullanlan torbal filtrelerin trne ve saysna bal olarak > %99.9 ayrma etkinlii iin

Tablo 1.39: Toz azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin maliyet verileri rnekleri [9, CEMBUREAU, 1997 Kasm], [76, Almanya, 2006], [100, Fransa, 2006], [102, Fransa/DFIU/IFARE Karlsruhe, 2003], [103, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]. 1.4.8.2 NOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin rnek maliyet verileri

1995 ylnda AB-15in ortalamasn temsil eden kapasiteye (1100 t/gn) sahip bir referans imento fabrikas ile deiik kapasitedeki rnek fabrikalar iin NOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin maliyet hesaplamalar rnekleri Tablo 1.40da gsterilmitir. ncelenen NOx azaltma nlemleri/teknikleri SNCR, SCR ve NOx birincil nlemleri/teknikleridir.Deiken iletme maliyetleri elektrik ve iilik giderlerini iermekte olup, SNCR iin kullanlan amonyak giderleri szkonusu tabloda ayrca belirtilmitir. Ayrca SCRye kyasla SNCRnin NOx azaltma nlemlerinin/tekniklerinin Alman UBA tarafndan yaplan maliyet karlatrmas Blm 4.2.4.2, Tablo 4.26da bulunabilir. Yatrm ve iletme maliyetleri elde edilen rnein 200 ve 500 mg/Nm3 gibi elde edilen deiik NOx seviyeleri iin

154

hesaplanmtr. Tablo 4.26da gsterildii gibi, 500 mg/Nm3lk hedef NOx seviyesi iin SNCR ve SCRnin iletme maliyetleri katalizr deitirme masraflar dahil- yaklak olarak ayndr ancak SCRnin toplam spesifik maliyetleri SNCRnin maliyetlerinden yaklak %50 daha fazladr. 200 mg/Nm3lk hedef NOx seviyesinde SCR iletme maliyetleri asndan daha etkin olduu grlmekte ise de toplam spesifik maliyetler asndan bykl SNCR ile ayn seviyededir [76, Almanya, 2006].
Parametre
NOx azaltma nlemlerinin/tekniklerinin yatrmlar ve maliyetleri Azaltma nlemi/teknii1) Birim Kademeli7) Alev NOx birincil SNCR0) yanma soutma8) nlemleri/ teknikleri0) ton klinker/gn ton klinker/yl / yl Saat/yl Milyon EURO EURO/t klinker k EURO %/100/yl yl k EURO k EURO/t klinker %/yl 2) k EURO k EURO/t klinker k EURO/t klinker k EURO/t klinker k EURO/t NOx azaltlm t NOx/t klinker % k EURO/t NOx azaltlm EURO/t klinker 0.00322 1400 mg/Nm3 25 0.2 4 8 37.13 1.05E-04 4 10 2.84E-05 2.64E-05 1.60E-04 4 10 166.97 4.74E-04 4 24 6.82E-05 5.69E-04 1.11E-03 330 - 4507) 0.002415 1050 mg/Nm3 62 0.74 0.10-0.137) 470 - 5407) 1100 352000 35 7680 0.25 3000 3000 1100 35 7680 0.6 0.08-0.147) 0.83 - 0.877'

SCR

Referans alnan Tesisin tanm Kapasitesi Kapasitesi mr Fabrika faktr Yatrm Maliyeti Spesifik yatrm maliyeti Yllk olarak hesaplanan yatrm maliyeti Faiz oran Kontrol ekipmanlarnn mr Toplam Toplam Sabit letme Giderleri Toplam Toplam Deiken iletme giderleri Beher ton klinkerin maliyeti

15007)

0.2ye kadar

0.1 -28) 1- 49) 15-2010)

up to 2.5E-04

maliyeti

Beher ton azaltlm NOx3)

Azaltlmam emisyon faktr1)

Azaltma etkinlii1) Toplam

Katalizr deitirme maliyeti

Deiken iletme giderlerinin tespiti

Elektrik maliyeti3' lave elektrik ihtiyac Elektrik fiyat (ce) Toplam

(e)4)

kWh/t klinker EURO/kWh k EURO/t klinker

0.44 20 kW 0.0569 2.48E-05

0.13 5.96 kW 0.0569 7.40E-06 0.03-0.067) 0.10- 0.117)

Amonyak giderleri6) NH3 suyu depolama milyon EURO ef azaltlmam T kirletici/t klinker

0.002415

155

Parametre

Salnan NOx iin NH3/NOx (mol/mol) oran Spesifik NH3 ihtiyac (s) NH3 fiyat (cs) Giderme etkinlii () Toplam

NOx azaltma nlemlerinin/tekniklerinin yatrmlar ve maliyetleri Azaltma nlemi/teknii1) Birim Alev Kademeli7) NOx birincil SNCR0) 8) soutma yanma nlemleri/ teknikleri0) 1.5 t/t giderilen kirletici EURO/t % k EURO/t klinker 0.89 0.26 -0.647) 400 62 5.36E-04

SCR

0.13 -0.267)

ilik maliyeti5) 7.10E-07 ilik ihtiyac (1) adam-yl/t klinker 7.10E-07 37.234 cretler (c1) k EURO/adam-yl 37.234 2.64E-05 Toplam k EURO/t klinker 2.64E-05 2.48E-05 k EURO/t 5.69E-04 0.33 - 0.707' Toplam deiken 0.30 - 0.707' iletme giderleri EURO/t klinker 0.38 - 0.627' 0.83 - 0.877' Toplam maliyet 0.8511' 2.3"' (yatrm ve iletme) k EURO = Bin EURO 0) 2000 verileri, gnlk 1100 ton kapasiteli olan referans imento fabrikas, 1995 ylnda AB-15in ortalamasn temsil etmektedir 1) %10 O2 ve kuru gaz
2) 3)

Elektrik maliyeti = e. ce/103 (k EURO/t) lave elektrik ihtiyac = yeni toplam tketim eski toplam tketim 5) ilik maliyeti = 1. c1 (k EURO/t) d d 61 Amonyak maliyeti = . c . ef azaltlmam /103 (k EURO/t) Ef azaltlmam:kirleticinin azaltlmam emisyon faktr (t kirletici/t) d: spesifik NH3 ihtiyac (t/t giderilen kirletici) cd: Spesifik toz giderme maliyeti (EURO/t) : giderme etkinlii (=1-ef azaltlm/ef azaltlmam)) 7) Almanya, NOxin 500 veya 200 mg/Nm3e dme seviyesine baldr 8) n kalsinatrl frn
41 9)

Yatrmn

3000 t/gn kapasiteli zgaral soutuculu n stcl frnn n kalsinatrl frna dntrlmesi iin n kalsinatr ve tersiyer kanal 3000 t/gn kapasiteli uydu soutuculu n stcl frnn zgaral soutuculu n kalsinatrl frna dntrlmesi 10 ) Avusturya
10)

Tablo 1.40: NOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin maliyet rnekleri [76, Almanya, 2006], [85, CEMBUREAU, 2006], [100, Fransa, 2006], [102, Fransa/DFIU/IFARE Karlsruhe, 2003], [105, YARA, 2006], [168, TWG CLM, 2007], [182, TWG CLM, 2008]

156

1.4.8.3

SOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin rnek maliyet verileri

1100 t/gn kapasiteli bir referans imento fabrikas iin SOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin maliyet hesaplamalar rnekleri Tablo 1.41de gsterilmitir. ncelenen SOx azaltma nlemleri/teknikleri sourucu enjeksiyonu ve/veya sulu ykayclardr. Deiken iletme maliyetleri elektrik ve iilik giderlerini iermekte olup atk bertaraf etme ve kire giderleri szkonusu tabloda ayrca belirtilmitir.
SOx azaltma nlemlerinin/tekniklerinin yatrmlar ve maliyetleri Azaltma nlemi/teknii Birim Sourucu enjeksiyonu0) Sulu ykayc % 750) Referans alnan Tesisin tanm Kapasitesi ton klinker/gn 1100 1100 Kapasitesi ton klinker/yl 352000 352000 Egzoz gaz ak1) Nm3/saat 105417 mr yl 35 35 Fabrika faktr saat/yl 7680 7680 k EURO 200 5500 Yatrm maliyeti k EURO Yllk olarak hesaplanan yatrm maliyeti Faiz oran %/100/yl 4 4 yl 10 10 Kontrol ekipmanlarnn mr Toplam k EURO 24.66 678.10 Toplam k EURO/t klinker 7.01E-05 1.93E-03 %/yl2) 4 4 Sabit letme Giderleri Toplam k EURO 8 220 Toplam k EURO/t klinker 2.27E-05 6.25E-04 k EURO/t klinker 6.98E-04 6.06E-04 Deiken iletme giderleri k EURO/t klinker 7.91E-04 3.16E-03 Beher ton klinkerin maliyeti k EURO/t azaltlan SOx Beher ton azaltlm SOx maliyeti

Azaltlmam emisyon faktr

Azaltma etkinlii Toplam Elektrik maliyeti3) lave elektrik ihtiyac (e)4)

t SOx/t klinker % k EURO/t azaltlan SOx

0.0023 1000 mg/Nm3 60 0.573

0.00368 1600 mg/Nm3 75 1.144

Deiken iletme giderlerinin tespiti

kWh/t of klinker EURO/kWh k EURO/t klinker t kirletici/t klinker t/t giderilen kirletici EURO/t % k EURO/t klinker 1.53 70 kW 0.0569 8.69E-05 0.0023 0 60 0 8.18 375 kW 0.0569 4.66E-04 0

Elektrik fiyat (ce) Toplam Atk bertaraf etme maliyeti Kirleticinin azaltlmam emisyon faktr (ef azaltlmam 6)) Atk bertaraf ihtiyac (s) Spesifik atk bertaraf maliyeti (cs) Giderme etkinlii () Toplam Kire maliyeti/Kireta maliyeti Kirleticinin azaltlmam emisyon faktr (ef azaltlmam 6))

T kirletici/t klinker Salnan SOxin Ca/S (mol/mol) oran Giderilen SOxin Ca/S (mol/mol) oran

0.0023 2.2

0.00368

1.02

157

SOx azaltma nlemlerinin/tekniklerinin yatrmlar ve maliyetleri Azaltma nlemi/teknii Birim Sourucu enjeksiyonu0) Sulu ykayc %750) Spesifik sorbent ihtiyac (s) 4.24 t kire/t giderilen kirletici Spesifik kireta ihtiyac 1.59 t kire/t giderilen ( s ) kirletici Sorbent fiyat (cs) EURO/t 100 20 Giderme etkinlii () 60 75 % Toplam k EURO/t klinker 5.85E-05 8.80E-05 ilik maliyeti5) ilik ihtiyac (1) adam-yl/t klinker 7.10E-07 1.42E-06 cretler (c1) k EURO/ adam-yl 37.234 37.234 Total k EURO/t klinker 2.64E-05 5.29E-05 k EURO/t klinker 6.98E-04 6.06E-04 Toplam deiken iletme giderleri k EURO = Bin EURO 0) 2000 verileri, gnlk 1100 ton kapasiteli olan referans imento fabrikas, 1995 ylnda AB-15in ortalamasn temsil etmektedir 1) %10 O2 ve kuru gaz
2) 3)

Elektrik maliyeti = e. ce/103 (k EURO/t) lave elektrik ihtiyac = yeni toplam tketim eski toplam tketim 5) ilik maliyeti = 1. c1 (k EURO/t) s s 3 61 Kire maliyeti = . c . ef azaltlmam /10 (k EURO/t) Ef azaltlmam:kirleticinin azaltlmam emisyon faktr (t kirletici/t) s: spesifik kire ihtiyac (t/t giderilen kirletici) cs: kire fiyat (EURO/t) : giderme etkinlii (=1-ef azaltlm/ef azaltlmam)
41

Yatrmn

Tablo 1.41: SOx azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin maliyet rnekleri [100, Fransa, 2006], [102, Fransa/DFIU/IFARE Karlsruhe, 2003], [168, TWG CLM, 2007]

1.4.9

Proses kayplar/Atklar

Tanm Toplanan toz mmkn olduu takdirde retim prosesine geri dntrlebilir. Bu geri dntrme dorudan frnn veya frn besleme malzemesinin iine (bu durumda alkali metal ierii snrlayc faktrdr) veya bitmi imento rn iine kartrlmak suretiyle yaplabilir. Geri dnm mmkn olmayan malzeme iin alternatif kullanm alanlar bulunabilir. Salanan evresel faydalar Hammadde tasarrufu ile proses srasnda oluan atk maddelerin azaltlmas apraz medya etkileri Toplanan tozun hammadde olarak kullanmas iin snrlayc faktr toplanan tozun metal ieriidir ve bu ierik metal emisyonlar zerinde olumsuz bir etki yaratabilir. Ayrca, toplanan tozun hammadde olarak kullanmas iin dier bir snrlayc faktr de toplanan tozun klor ieriidir ve geri dnmn rnn kalite gereksinimlerine uygun olacak ekilde uyarlanmas gerekir (frna besleme veya nihai imento rnleri ile kartrma). Operasyonel veriler Veri salanmamtr. Uygulanabilirlik Proses kayplarnn/atklarnn yeniden kullanm prensip olarak imento sanayinde uygulanabilir (baknz Blm1.3.5).

158

Ekonomi Veri salanmamtr. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri. [86, EURITS, 2006], [88, SINTEF, 2006], [75, Estonya, 2006], [103, CEMBUREAU, 2006], [168, TWG CLM, 2007].

1.4.10 Grlt
Tanm imento retim prosesinin eitli aamalarnda oluan grlty azaltma imkanlar bu blmde ele alnmtr. Grlt emisyonlar genellikle nlemlerin/tekniklerin dorudan grltnn kaynanda uygulanmas suretiyle azaltlabilir. Grlt kaynaklar rnein hammaddelerin kartlmas ve ilenmesi ile imento/klinker retimi, krma niteleri, tme ve hazrlama niteleri, imento frnlar, rnein imento son ilem deirmenleri, bantl konveyrler, filtre niteleri ile rnein uydu soutucular, vb gibi frnlarn soutma sistemleridir. Grlt emisyonlar ocakta patlatmadan balayarak nihai rnlerin sevkiyatna kadar olan tm proses zinciri boyunca oluur. imento fabrikalarnda grlt seviyelerini komu evreyi koruyacak dzeye indirmek iin aada belirtilen trde eitli grlt azaltma nlemleri/teknikleri uygulanr: grltl birimlerin etrafnn kapatlmas birimlerin titreimlerinin yaltm dayankl malzemede kullanlarak utlarn iten ve dtan kaplanmas malzeme dnm ekipmanlarn ieren ilemlerin yaplaca ses geirmez binalar grltden korunma duvarlarnn yapm egzoz bacalar iin k susturucular ses yaltml binalarda bulunan kanallarn ve nihayetinde blowerlarn tecrit edilmesi.

Yukarda belirtilen grltden korunma nlemlerinin /tekniklerinin uygulanmas mmkn olmad takdirde ve binann iinde bulunan grltl birimlerin, frnlarn ebatlar ve tesisatlar gibi nedenlerle tanmasnn mmkn olmamas halinde, korunan alan ile rnein frn veya depolama alan gibi grltl faaliyet alan arasna binalarn yaplmas veya byyebilen aalar ve allar gibi doal engellerin yaplmas eklindeki ikincil grltden korunma nlemlerinin/tekniklerinin uygulanmas gerekecektir. Kapatlan alanlarn kaplar ve pencereleri grltl faaliyetler esnasnda kapal tutulmaldr. Salanan evresel faydalar Grlt emisyonlarnn azaltlmas. apraz medya etkileri Belirtilmemitir. Operasyonel veriler Veri mevcut deildir. Uygulanabilirlik Grltnn azaltlmasna ilikin nlemler/teknikler prensip olarak imento sanayinde uygulanabilir (baknz Blm1.3.7).

159

Ekonomi Grltden korunma nlemleri /teknikleri nedeniyle ilave yatrm ve bakm masraflar oluabilir. Uygulamaya ynelik itici g Yasal gereksinimler. rnek tesisler ve kaynak literatr AB-27de bulunan imento tesisleri. Grltnn azaltlmas ve grlt azaltma plan ile ilgili ilave bilgiler kire ile ilgili ksmda yer alan Blm 2.4.10da bulunabilir. [45, Schorcht, 2006] [81, Castle Cement NGLTERE, 2006] [168, TWG CLM, 2007]

1.4.11 Kokularla ilgili genel hususlar

Hidrokarbon emisyonlar nedeniyle oluan kokular, termal art yakma ile, aktif karbon filtresi kullanarak veya kokudan sorumlu hammaddeyi frnn scak blgesine besleyerek nlenebilir. Kokularn kkrt bileenleri nedeniyle olumas halinde, yaktn ve/veya hammaddenin deitirilmesi bir zm olabilir, ayrca Blm1.4.5.2ye baknz. Ayrca kokular hammadde veya yakt olarak kullanlan atklarn depolanmalar nedeniyle de oluabilir. Atk malzemelerin depolama yerleri kapal hale getirilebilir veya atk depolama sistemleri kullanlabilir.

1.4.12 evre ynetim aralar

Tanm En iyi evre performans genellikle en iyi tekniin uygulanmas ve en etkin ve verimli biimde kullanlmas sonucunda elde edilir. Bu husus IPPC Direktifinde teknikler teriminin tanmnda hem kullanlan teknoloji, hem de tesisin tasarlanmas, ina edilmesi, bakmnn yaplmas, iletilmesi ve devre d braklmas yntemi olarak belirtilmitir. IPPC tesisleri iin bir evre Ynetim Sistemi (EMS) operatrlerin tasarm ina etme, bakm, iletme ve devre d brakma konularn sistematik ve kantlanabilir bir ekilde ele almak iin kullanabilecekleri bir aratr. EMS, evre politikasnn gelitirilmesi, uygulanmas, srdrlmesi, gzden geirilmesi ve izlenmesine ynelik organizasyon yapsn, sorumluluklar, uygulamalar, prosedrleri, prosesleri ve kaynaklar ierir. En etkin ve verimli evre Ynetim Sistemleri, bir tesisin genel ynetim ve iletmesinin ayrlmaz bir parasn oluturan sistemlerdir. Tm etkin evre ynetim sistemleri, srekli geliim nosyonu iermektedir. Bu da, evre ynetim sisteminin sonulanan bir projeden ziyade, bir proses olmas demektir. eitli sre tasarmlar vardr, ancak evre ynetim sistemlerinin ou planla-yap-kontrol et-uygula dngsne (dier irket ynetim balamlarnda yaygn olarak kullanlan) dayanmaktadr. Bu dng tekrar eden dinamik bir model olup, bir dngnn bitii bir sonraki dngnn balangcn oluturur, baknz ekil 1.70.

160

ekil 1.70:

Bir EMS modelinde devaml gelime

Avrupa Birlii iinde, pek ok kurulu gnll olarak EN ISO 14001:2004 veya AB Eko-Ynetim ve Tetkik Program EMASa dayal evre ynetim sistemlerini uygulamaya karar vermilerdir. EMAS, EN ISO 14001in ynetim sistem gereksinimlerini kapsamakta, ancak yasal uygunluk, evre performans ve alanlarn katlm hususlarna daha fazla nem vermektedir. Ayrca, ynetim sisteminin dardan onaylanmasn ve bir kamu evre beyannn dorulanmasn gerektirir (EN ISO 14001de d dorulamann alternatifi kendisi tarafndan yaplan beyandr). Ayrca standartlatrlmam EMSleri uygulamaya karar veren birok kurulu vardr. Hem standartlatrlmam sistemler (EN ISO 14001:2004 ve EMAS) hem de standartlatrlm (istee uyarlanm) sistemler prensip olarak organizasyonu kurulu olarak alrlar, ancak IPPC Direktifi kapsamnda dzenlenenkurulu tesis olduu iin (Direktif Madde 2de akland gibi) bu belgede, organizasyonun rnein rnler ve hizmetlerle ilgili tm aktivitelerini iermeyen daha dar bir yaklam izlenmitir. Bir IPPC tesisi iin evre Ynetim Sistemi (EMS) aada belirtilen bileenleri ierebilir: a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k. st ynetimin ballk taahhd bir evre politikasnn tanmlanmas ama ve hedeflerin planlanmas ve belirlenmesi ilemlerin uygulanmas ve yaplmas kontrol ve dzeltici faaliyet ynetim tarafndan gzden geirme dzenli bir evre bildirisinin hazrlanmas bir belgelendirme kuruluu veya d EMS dorulaycs tarafndan onaylanma tesisin mr sonunda devreden kartlmas ile ilgili tasarm dnceleri daha temiz teknolojilerin gelitirilmesi kyaslama.

Bu zellikler aada daha detayl olarak aklanmtr. Tm EMASn iinde yer alan (b) ila (h) arasndaki bileenler ile ilgili detayl bilgi iin okuyucu aada belirtilen kaynak literatre bavurabilir.

161

a.

st ynetimin ballk taahhd:

Baarl bir EMSnin (evre Ynetim Sistemi) n art st ynetimin ballk taahhddr. st ynetimin aada belirtilenleri yapmas nemlidir: evre ynetimini irket gndeminde st sraya yerletirmek, grnr klmak ve gvenilirliini salamak evre ynetiminden sorumlu bir st dzey ynetici belirlemek bir evre ynetim kltrnn olumasna yardmc olmak ve gerekli olan uygulamaya ynelik itici gleri oluturmak evreye ynelik amalara ulamak iin bir strateji (uzun vadeli vizyon) tanmlamak evreye ynelik olan bu amalara ulamak iin irket hedeflerini belirlemek uzun vadeli vizyona ulamak iin ksa ve orta vadeli somut eylemleri tanmlamak zellikle yeni tesislerin veya nemli tesis yenileme planlamalarnn yapm esnasnda entegre kirlilik nleme ve kontrolnn salanmas amacyla karar verme srecini entegre edecek ortam salamak entegre kirlilik nleme ve kontrolnn srekli olarak salanabilmesi iin irketi yatrm yapmaya ve satn alma kararlar vermeye ynlendirmek. Entegre kirlilik nleme ve kontrol, yardmc tesisler ve yatrm ekipmanlarnn satn alnmas, planlama, retim ve bakm ile evre ynetiminin dahil olduu entegre karar verme ve faaliyetler yoluyla elde edilir. bir evre politikas tanmlamak, aada (b)ye baknz. Bir evre politikasnn tanmlanmas

b.

st ynetim tesis iin bir evre politikas tanmlamaktan ve bu politikann aada belirtildii ekilde olmasndan sorumludur: c. faaliyetlerin doasna, leine ve evresel etkilerine uygundur hammaddenin, enerjinin ve suyun verimli kullanm da dahil olmak zere kirlilik nleme ve kontrolne ilikin bir taahht ierir geerli olan tm ilgili evre mevzuat ve ynetmeliklerine ve organizasyonun bal olduu dier gereksinimlere uymak iin bir taahht ierir evre ile ilgili ama ve hedefleri belirlemek ve gzden geirmek iin bir ereve salar belgelenmi ve tm alanlara tebli edilmitir kamunun ve tm ilgili kiilerin eriimine aktr. Planlama ve ama ve hedeflerin belirlenmesi:

Aada belirtilenlerin mevcut olmas nemlidir: evre zerinde nemli etkileri olabilecek faaliyetleri tespit etmek ve bu bilgileri gncel tutmak iin tesisin evresel ynlerini belirleyecek prosedrler evresel ynleri belirlemek ve tesisin IPPC Direktifi amalar ile ilgili evresel performansn optimize edecek planlama ve satn almay etkilemek iin yeni prosesler, birimler ve ekipmanlar, hammadde ve yardmc maddelerde veya yaktlarda deiiklikler, iyiletirmeler, onarmalar ve deitirmeler iin yaplacak nerileri deerlendirmek iin prosedrler yukarda belirtilen deiikliklerin yaplmasn ve deiiklikler uygulandktan sonra ve proses balatlmadan nce kontrol yaplmasn mmkn klan prosedrler Kuruluun tabi olduu ve faaliyetlerinin evresel ynlerine uygulanan yasal ve dier artlarn tanmlanmas ve bunlara eriim iin prosedrler

162

 d.

Kuruluun tabi olduu yasal ve dier artlar ve ilgili taraflarn grlerini dikkate almak suretiyle belgelenmi evresel ama ve hedefleri oluturmak ve gzden geirmek Tm ilgili grev ve seviyelerde ama ve hedeflere ulamak iin sorumluluklar ile bunlara ulamak iin kullanlacak aralarn ve zaman dilimlerinin belirlenmesi de dahil olmak zere bir evre ynetim program oluturmak ve dzenli olarak gncelletirmek enerji, su, hammadde ve yardmc maddelerin verimli olarak kullanldklarn incelemek amacyla denetimler yapmak. Uygulama ve ilemlerin yaplmas

Prosedrlerin bilinmesini, anlalmasn ve bunlara uyulmasn salayacak sistemlerin olmas nemlidir, bu nedenle etkili bir evre ynetimi aada belirtilenleri ierir: (i) Yap ve sorumluluk o belirli bir ynetim temsilcisinin atanmas (st yneticiye ilave olarak (yukardaki (a) maddesine baknz)) dahil olmak zere grevlerin, sorumluluklarn ve yetkilerin tanmlanmas, belgelendirilmesi, rapor edilmesi ve duyurulmas o insan kaynaklar ile zel beceriler, teknikler ve mali kaynaklar da dahil olmak zere evre ynetim sisteminin uygulanmas ve kontrol iin gerekli olan kaynaklar salamak. Eitim, farknda olma ve yetkinlik o her grev iin gerekli olan beceri ve yetkinliklerin tanmlanmas, belgelendirilmesi ve duyurulmas o almalar faaliyetin evresel etkilerini nemli derecede etkileyebilecek olan tm personelin karlaabilecekleri hazrlk, devreye alma, rutin alma ve olaand durumlar gibi tm alma ekilleri iin uygun eitim almalarn salamak amacyla eitim ihtiyalarn belirlemek.

(ii)

(iii) letiim o tesisin eitli seviyeleri ve grevleri arasndaki i iletiime ilikin prosedrler ile tesis dnda bulunan ilgili taraflar ile diyalog kurulmasn salayacak prosedrlerin ve tesis dnda bulunan ilgili taraflardan gelen iletiimin alnmas, belgelendirilmesi ve uygun olduunda cevaplandrlmasna ilikin prosedrlerin oluturulmas ve srdrlmesi. (iv) alanlarn katlm o neri-defteri sistemi veya proje baznda grup almalar veya evresel komiteler gibi uygun katlm ekilleri uygulamak suretiyle alanlarn yksek dzeyde evre performans elde etmeyi amalayan prosese katlmalarn salamak. Dokmantasyon o ynetim sisteminin ana unsurlarn ve bunlar arasndaki ilikileri tanmlamak ve ilgili dokmanlara ynlendirmeyi salamak amacyla basl veya elektronik ortamda gncel bilgileri oluturmak ve srdrmek. Etkili proses kontrol o proseslerin ve ekipmanlarn (kirlilik nleme ve kontrol ekipmanlar dahil) hazrlk, devreye alma, rutin alma, durdurma ve olaand durumlar gibi tm alma ekillerinde yeterli derecede kontrol o temel performans gstergelerinin (rnein ak, basn, scaklk, bileim, miktar) ve bu parametreleri lmeye ve kontrol etmeye ilikin yntemlerin (rnein tart sistemleri, l sistemleri, hesaplamalar, numune alma ve analiz) belirlenmesi o olaand iletme koullarn belgelendirmek ve analiz etmek suretiyle temel nedenlerini belirlemek ve bu tr olaand olaylarn tekrarlanmamasn salamak iin bu nedenleri ele almak (bu durum nedenlerin belirlenmesinin suun bireylere atlmasndan daha nemli olduu bir sulamama kltr ile kolaylatrlabilir).

(v)

(vi)

163

(vii) Bakm program o Bakm iin ekipmanlarn teknik tanmna, normlara, vb. ve ayrca ekipman arzalarna ve bu arzalarn sonularna dayal bir yapsal program oluturmak (nleyici ve dzeltici bakm dahil) o Rutin bakmlara, arzalara ve/veya olaan d durumlara bakarak evre performansndaki muhtemel azalmalar veya evre performansnn gelitirilebilecei yerleri belirlemek o Uygun kayt tutma sistemleri ve tan testleri ile bakm programn desteklemek o Bakmn planlanmas ve yrtlmesi iin aka sorumluluk vermek (viii) Acil duruma hazr olma ve mdahale o Kazalarn ve acil durumlarn olma ihtimallerini belirlemek ve bunlara mdahale etmek ve bunlarla ilgili evresel etkilerin nlenmesi ve azaltlmas iin prosedrler oluturmak ve srdrmek. e. (i) Kontrol ve dzeltici faaliyet (ayrca kyaslamaya (k) baknz): zleme ve lme o evre zerinde nemli etkisi olabilecek operasyon ve faaliyetlerin temel zelliklerini dzenli olarak izlemek ve lmek iin belgelendirilmi prosedrler oluturmak ve srdrmek. Bunun iinde performansn izlenmesi, ilgili operasyonel kontroller ve tesisin evresel ama ve hedeflerine uygunluk ile ilgili bilgilerin kaydedilmesi de yer almaktadr (ayrca zleme Genel lkeleri Referans Dokmanna baknz [151, Avrupa Komisyonu, 2003]) o ilgili evre mevzuatna ve dzenlemelerine uyulmasn periyodik olarak deerlendirmek iin belgelendirilmi bir prosedr oluturmak ve srdrmek. Dzeltici ve nleyici faaliyet o zin koullarna, dier yasal gereksinimlere ve taahhtlere uyumsuzluu ele almak ve aratrmak amacyla sorumluluk ve yetkileri tanmlamak iin prosedrler oluturmak ve srdrmek o olaand olaylarn neden olduu herhangi bir etkiyi azaltmak ve sorunun boyutuna uygun ve karlalan evresel etki ile orantl olan dzeltici ve nleyici faaliyeti balatmak ve tamamlamak iin harekete gemek. Kaytlar o eitim kaytlar ile denetim ve incelemelerin sonular da dahil olmak zere okunakl, tanmlanabilir ve izlenebilir evre kaytlarna ilikin prosedrlerin oluturulmas ve srdrlmesi. Denetim o periyodik evre ynetim sistemi denetimleri iin program (veya programlar) ve prosedrler oluturmak ve srdrmek. Bu gibi bir program (veya programlar) personel ile yaplan grmeleri, alma koullarnn ve ekipmanlarn incelenmesini ve kayt ve belgelerin gzden geirilmesini ierir. alanlar tarafndan (i denetim) veya irket dndaki kiiler tarafndan (d denetim) tarafsz ve objektif bir ekilde yaplan her denetimin sonunda, denetimin kapsam, skl ve yntemleri ile evre ynetim sisteminin planlanan dzenlemelere uygun olup olmadn ve doru olarak uygulanp uygulanmadn ve srdrlp srdrlmediini tespit etmek zere denetimlerin yaplmas ve sonularnn rapor edilmesi ile ilgili sorumluluklar ve gereksinimleri ieren yazl bir rapor dzenlenir o duruma gre denetim veya denetim dngsn faaliyetlerin trne, boyutuna ve zorluuna, ilgili evresel etkilerin nemine, daha nceki denetimler srasnda tespit edilmi olan sorunlarn nemine ve aciliyetine ve evresel sorunlarn gemiine bal olarak yl amayan aralklarla tamamlamak- daha nemli evresel etkileri olan daha karmak faaliyetler daha sk denetlenir. o Denetim sonularnn takip edilmesini salamak iin uygun mekanizmalarn var olmas.

(ii)

(iii)

(iv)

164

(v)

Yasal uyumun periyodik olarak deerlendirilmesi o Geerli evre mevzuat ile tesisin elinde bulunan evre ruhsatnn (ruhsatlarnn) artlarna uyumun gzden geirilmesi o Deerlendirmenin belgelendirilmesi. Ynetim tarafndan gzden geirme: evre ynetim sisteminin uygunluunun, yeterliinin ve etkinliinin devamn salamak iin st ynetim tarafndan ve kendisi tarafndan belirlenecek aralklarla gzden geirilmesi Ynetimin bu deerlendirmeyi yapabilmesi iin gerekli bilgilerin toplanmasn salamak gzden geirmenin belgelendirilmesi. Dzenli bir evre bildirisinin hazrlanmas: tesisin evresel amalar ve hedefleri karsnda elde ettii sonulara zel nem veren bir evre bildirisi hazrlamak. Bu bildiri dzenli olarak ve emisyonlarn nemine, atk retimine, vb. bal olarak ylda bir defa veya daha az sklkla hazrlanr. Bu bildiride ilgili taraflarn bilgi ihtiyalar gznne alnr ve bildiri halka aktr (rnein elektronik yaynlarda, ktphanelerde, vb.). Bir bildiri olutururken, operatr mevcut olan ilgili evre performans gstergelerini bu gstergelerin aada belirtilen zelliklere sahip olduklarndan emin olduktan sonra kullanabilir: i. ii. iii. iv. v. tesisin evresel performansna ilikin doru deerlendirmenin yaplmas anlalabilir ve ak olmas tesisin evre performansnn gelimesinin deerlendirilmesi iin yl baznda karlatrma yapmaya imkan vermesi uygun grld ekilde sektrel, ulusal veya blgesel ltler baznda karlatrma yapmaya imkan vermesi uygun olan dzenleyici gereksinimler ile karlatrma yapmaya imkan vermesi.

f. g.

h.

Bir belgelendirme kuruluu veya d EMS dorulaycs tarafndan onaylanma: doru olarak yapld takdirde sistemin itibarn arttracak ekilde ynetim sisteminin, denetim prosedrnn ve evre beyannn akredite edilmi bir belgelendirme kuruluu veya d EMS dorulaycs tarafndan incelenerek dorulanmasnn salanmas. Tesisin mr sonunda devreden kartlmas ile ilgili tasarm dnceleri ngrl olmann tesisin faaliyetin sonunda devreden karlmasn daha kolay, daha temiz ve daha ucuz hale getirecei iin yeni tesisin tasarlanmas srasnda tesisin faaliyetin sonunda devreden kartlmasnn yarataca evresel etkinin gznne alnmas, devreden kartma, arazinin (ve yeralt suyunun ) kirlenmesi eklinde evresel riskler ile byk miktarda kat atk oluturur. nleyici teknikler prosese zeldir, ancak genel hususlar aada belirtilenleri ierebilir: yeralt yaplarndan kanmak skmeyi kolaylatran zellikler iermek zararl maddelerden kolaylkla arndrlabilecek bitmi yzeyler semek hapsedilmi kimyasal maddeleri en aza indiren ve boaltmay ve temizlemeyi kolaylatran ekipman konfigrasyonu kullanmak v. aamal kapatmay mmkn klacak esnek, kendi kendine yeten niteler tasarlamak vi. mmkn olan yerlerde biyolojik olarak znebilen ve geri dntrlebilen malzemeler kullanmak. i. ii. iii. _ iv.

i.

j.

Daha temiz teknolojilerin gelitirilmesi: mmkn olan en erken tasarm aamasnda ierie dahil edilen tekniklerin daha etkili ve daha ucuz olmalar nedeniyle evre koruma, operatr veya yklenicileri tarafndan yrtlen proses
165

tasarm faaliyetlerinin ayrlmaz bir zellii olmaldr. Temiz teknolojilerin gelitirilmesinin dikkate alnmas rnein Ar-Ge faaliyetleri veya almalar yoluyla oluabilir. faaliyetlere alternatif olarak- uygun olduunda- taahht edilen iteki son gelimelerden dier operatrler veya ilgili alanda faaliyet gsteren aratrma enstitleri tarafndan haberdar edilmek eklinde dzenlemeler yaplabilir. k. Kyaslama: enerji verimlilii ve enerji tasarrufu faaliyetleri, girdi malzemelerinin seimi, havaya yaplan emisyonlar, suya yaplan dearjlar (rnein EPER, Avrupa Kirletici Emisyon Kaydn kullanmak suretiyle), su tketimi ve atk retimi iin yaplanlar da dahil olmak zere sektrel, ulusal veya blgesel ltlerle sistematik ve dzenli karlatrmalar yapmak.

Standartlatrlm ve standartlatrlmam EMSler (evre Ynetim Sistemleri): Bunlar standartlatrlm veya standartlatrlmam ("istee uyarlanm") sistem eklinde olabilir. EN ISO 14001:2004 gibi uluslararas kabul gren bir standartlatrlm sistemi uygulamak ve bu sisteme bal olmak zellikle dzgn bir ekilde yaplan bir d dorulamaya tabi tutulduunda EMSnin daha gvenilir olmasn salayabilir. EMAS geerli evre mevzuatna uyumu salayan evre beyan ve mekanizmas vastasyla kamuoyu ile kurduu etkileim nedeniyle ilave gvenilirlik salar. Ancak, standartlatrlmam olan sistemler de dzgn bir ekilde tasarlanmalar ve uygulanmalar kaydyla prensip olarak ayn derecede etkili olabilir. Salanan evresel faydalar EMSyi uygulamak ve ona bal kalmak operatrn dikkatinin tesisin evre performansna odaklanmasn salar. zellikle, normal ve olaand durumlarda ak bir ekilde belirlenmi iletme prosedrlerinin bulundurulmas ve bunlara uyulmas ve bunlara ilikin olarak belirlenen sorumluluk izgileri tesisin ruhsat koullarnn ve dier evresel ama ve hedeflerinin her zaman karlanmasn salayacaktr. evre ynetim sistemleri tipik olarak tesisin evre performansnn devaml olarak iyilemesini salar. Balang noktas ne kadar zayfsa, ksa vadede daha nemli iyilemelerin olmas beklenebilir. Tesisin mevcut genel evre performans iyi olduu takdirde EMS operatrn yksek performans seviyesini korumasna yardmc olur. apraz medya etkileri evre ynetim teknikleri tesisin genel evresel etkisine ynelik olarak tasarlanm olup Direktifinin entegre yaklam ile uyumludur. IPPC

Operasyonel veriler Tm nemli tketim (enerji dahil) ve emisyonlar, finansal planlama ve yatrm dngleriyle birlikte ksa, orta ve uzun vadede operatr tarafndan koordineli biimde ynetilir. Bu durum, emisyonlara ksa vadeli boru-sonu zmlerin uygulanmasnn operatr uzun vadede daha yksek enerji tketmeye bal klaca ve genelde evre asndan daha yararl zm potansiyeli olan yatrmlar yapmasn erteletecei anlamna gelmektedir. Bu durum apraz medya konularn dikkate almay gerektirmekte olup, bu konular ve ayrca maliyet ve maliyet-fayda ile ilgili yol gsterici bilgiler Ekonomi ve apraz Medya Etkileri Referans Dokmannda [179, Avrupa Komisyonu, 2006] ve Enerji Verimlilii ile ilgili Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmannda [181, Avrupa Komisyonu, 2008] verilmitir. Uygulanabilirlik Yukarda tanmlanan bileenler genelde tm IPPC tesislerine uygulanabilir. EMSnin kapsam (rnein detay seviyesi) ve tr (standartlatrlm veya standartlatrlmam) tesisin tr, boyutu ve karmakl ile maruz kalabilecei evresel etkilerin aral ile ilgilidir. Ekonomi yi bir EMSyi oluturmann ve srdrmenin maliyetini ve ekonomik yararlarn doru olarak tespit etmek zordur. Yaplm olan eitli almalar1 imento (kire, magnezyum oksit) sektrnn
166

boyutunu veya karmakln yanstmamaktadr. Ayrca EMS kullanmann salad ekonomik yararlar vardr ve bunlar sektrden sektre byk deiiklikler gsterir. Baz ye lkelerde tesisin sertifikaya sahip olmas halinde dk denetim cretleri tahsil edilmektedir. Sistemin dorulanmasna ilikin d giderlerin tahmini tutar Uluslararas Akreditasyon Forumu (http://www.iaf.nu) tarafndan yaynlanan rehber vastasyla belirlenebilir. Uygulamaya ynelik itici gler evre ynetim sistemleri aada belirtilen rnekler gibi eitli avantajlar salayabilir: irketin evre koullarnn iyzn daha gelimi ekilde anlama gelimi karar verme taban artan personel motivasyonu iletme maliyetinin azaltlmas ve rn kalitesinin arttrlmas iin ek frsatlar gelitirilmi evre performans gelitirilmi irket imaj azaltlm ykmllk, sigorta ve riayet etmeme giderleri alanlar, mteriler ve yatrmclar iin artan cazibe dzenleyicilerin artan gveni ve bunun sonucunda dzenleyici denetiminin azalmas olasl evre gruplar ile artan ilikiler.

rnek tesisler Yukarda (b) ve (f) maddelerinde belirtilen zellikler EN ISO 14001:2004n ve Avrupa Topluluu Eko-Ynetim ve Denetim programnn unsurlar olup (g) ve (h) maddelerinde belirtilen zellikler sadece EMASn unsurlardr. Standartlatrlm olan bu iki sistem eitli IPPC tesislerinde uygulanmaktadr. ------------------------.
1

E.g. Dyllick ve Hamschmidt (2000, 73) alnt yaplan yerler Klemisch H. ve R. Holger, Umweltmanagementsysteme in kleinen und mittleren Unternehmen Befunde bisheriger Umsetzung, KNI Papers 01/ 02, Ocak 2002, s 15; Clausen J., M. Keil ve M. Jungwirth, The State of EMAS in the EU.Eco-Management as a Tool for Sustainable Development Literatr almas, Ekolojik Ekonomi Aratrma Enstits (Berlin) ve Uluslararas ve Avrupa evre Politikas Ekoloji Enstits (Berlin), 2002, s 15.

Kaynak literatr (Avrupa Parlamentosu ve Konseyinin kurulularn Topluluk eko-ynetim ve denetim programna (EMAS) gnll olarak katlmna msaade eden761/2001 (EC) Sayl Tz), OJ L 114, 24/4/2001, http://europa.eu.int/comm/environment/emas/index_en.htm), (EN ISO 14001:2004, http://www.iso.ch/iso/en/iso9000-14000/isol4000/isol4000index.html; http://www.tc207.org)

167

1.5

imento sanayi iin mevcut en iyi teknikler

Bu blmn ve ieriinin anlalmas iin okuyucunun dikkati bu belgenin ba tarafndaki nsz blmne ve zellikle nszn: Bu dokman nasl anlalmal ve nasl kullanlmaldr balkl beinci blmne ekilmektedir. Bu blmde sunulan nlemler/teknikler ve ilgili emisyon ve/veya dier tketim seviyeleri veya seviye aralklar aada belirtilen admlar ieren bir yinelemeli proses yoluyla deerlendirilmitir: sektr ile ilgili temel evresel konularn belirlenmesi, imento retimi iin bu konular atklarn yakt olarak kullanm da dahil olmak zere enerji kullanm ve havaya yaplan emisyonlardr. bu temel konulara hitap edecek en uygun nlemlerin/tekniklerin incelenmesi Avrupa Birliinde ve dnyada mevcut veriler baznda en iyi evre performans seviyelerinin belirlenmesi maliyetler, apraz medya etkileri, bu nlemlerin/tekniklerin uygulanmasnda rol alan ana itici gler gibi bu performans seviyelerinin elde edildii artlarn incelenmesi Direktifte yer alan Madde 2(12) ile Ek IV uyarnca genel anlamda bu sektr iin mevcut en iyi tekniklerin (BAT) ve ilgili emisyon ve/veya tketim seviyelerinin seilmesi.

Avrupa IPPC Brosu ve ilgili Teknik alma Grubu (TWG) tarafndan yaplan uzman deerlendirmeleri bu admlarn her birinde ve bilgilerin bu dokmanda sunulu eklinde nemli rol oynamtr. Bu blmde szkonusu deerlendirme baznda genel olarak sektr iin uygun olduu dnlen ve ou kez sektrn iinde yer alan baz tesislerin mevcut performansn yanstan mevcut en iyi teknikler ile mmkn olduunca bunlarn kullanm ile ilgili emisyon ve tketim seviyeleri verilmitir. Mevcut en iyi teknikler ile ilgili emisyon ve tketim dzeylerinin sunulduu yerlerde, bu seviyelerin tanmlanm olan nlemlerin/tekniklerin BATn tanmnda yer alan maliyet ve avantajlar arasndaki dengeyi gz nne almak suretiyle bu sektrde uygulanmas sonucunda beklenilen evre performansn temsil ettii anlamna geldii anlalmaldr. Ancak bunlar emisyon veya tketim snr deerleri deildir ve bu ekilde anlalmamaldr. Baz durumlarda teknik adan daha iyi emisyon veya tketim seviyelerini elde etmek mmkn olabilir, ancak bunlara ilikin maliyetler ve apraz medya etkileri nedeniyle bunlarn sektr iin BAT olarak uygun olduklar dnlmemelidir. Ancak zel itici glerin mevcut olduu daha belirgin durumlarda bu seviyelerin doru olduu dnlebilir. BATn kullanm ile ilikili olan emisyon ve tketim seviyeleri belirlenmi olan referans koullar ile birlikte deerlendirilmelidir (rnein ortalama dnemler). Yukarda aklanan BAT ile ilikilendirilen seviyeler kavram bu dokmanda baka yerlerde kullanlan ulalabilir seviye kavramndan ayr tutulmaldr. Herhangi bir seviye belirgin bir nlem/teknik veya nlem/teknik bileimi kullanlmak suretiyle ulalabilir olarak tanmlandnda, bu durumun bu nlemleri/teknikleri kullanmak suretiyle iyi bakml ve iyi iletilen bir tesiste veya proseste uzun bir zaman dilimi iinde ulalmas beklenen dzey anlamna geldii anlalmaldr. Mevcut olduunda maliyet ile ilgili veriler Blm 1.4te belirtilen nlemler/tekniklerin tanm ile birlikte verilmitir. Bunlar ilgili maliyetin boyutu hakknda kaba bir bilgi verir. Ancak bir nlemin/tekniin uygulanmasnn gerek maliyeti arlkl olarak rnein vergiler, harlar, sbvansiyonlar ve ilgili tesisin teknik zellikleri gibi belirgin durumlara baldr. Bu alma alanna zg faktrleri bu dokmanda tam olarak deerlendirmek mmkn deildir. Maliyet ile ilgili verilerin yokluunda nlemlerin/tekniklerin ekonomik olarak uygulanabilirlii ile ilgili sonulara mevcut tesislerde yaplan gzlemler sonucunda ulalmtr. Bu blmde belirtilmi olan Mevcut En yi Teknikler (ilgili emisyon ve tketim seviyeleri dahil) genel anlamda (dier bir deyile genel olarak sektr iin iyi olduu dnlen) Mevcut En yi Tekniklerdir. Bunlar mevcut bir tesisin fiili performansn deerlendirmek veya yeni bir tesis kurulmas iin yaplan teklifi deerlendirmek zere bir referans noktas olarak dnlmlerdir. Bu yolla tesis iin veya IPPC Direktifi Madde 9(8) uyarnca genel balayc kurallarn oluturulmas

168

srasnda uygun olan BAT-bazl koullarn tespit edilmesine yardmc olacaklardr. Yeni tesislerin bu blmde sunulan BAT seviyeleri uyarnca hatta bunlardan daha iyi performans gstermek zere tasarlanabilecei ngrlmektedir. Her biri iin nlemlerin/tekniklerin teknik ve ekonomik adan uygulanabilirliine bal olarak mevcut tesislerin de bu blmde sunulan BAT seviyelerine yaklaaca veya bunlardan daha iyi olaca dnlmektedir. BAT Referans Dokmanlar yasal olarak balayc standartlar oluturmazlar ve bunlar belirtilen nlemleri/teknikler kullanldnda elde edilebilecek emisyon ve tketim seviyeleri ile ilgili olarak sanayiye, ye lkelere ve topluma yol gsterici bilgi verme amacn tamaktadrlar. Herhangi bir belirgin durum iin uygun ruhsat koullar IPPC direktifinin amalar ile yerel koullar dikkate alnmak suretiyle tespit edilmelidir. Belirli bir tesis iin Mevcut En yi Teknikler genel olarak bu blmde listesi verilen BAT iinden sadece birini veya birkan birlikte kullanmak olacaktr. BAT olarak belirtilen bireysel nlemler/teknikler birlikte kullanlabilir ve bireysel durumlarda BAT bazl ruhsat koullar ile ilgili sonulara varrken bu birlikte kullanmn etkileri gznne alnmaldr. Bu belgenin kullanclarna/okuyucularna yardmc olacak tavsiyeler: Blm 1.5in Blm 1.4 ile balantl olarak okunmas nemle tavsiye edilmektedir ve bunun nedeni ise nlemlerin/tekniklerin uygulanabilirlii ile ilgili olarak Blm 1.4te belirtilen hususlarn dikkate alnmas gereidir. Bu konuda okuyucuya yardmc olabilmek iin Blm 1.4e yaplan atflar Blm 1.5in iine dahil edilmitir. Baka trl belirtilmedii takdirde, bu blmde verilen BAT ile ilgili emisyon seviyeleri standart koullar altnda gnlk ortalama baznda belirtilmitir. Standart koullarla ilgili olarak aada verilen tanmlar, frn egzoz gazlarnn hacimsel debi ve konsantrasyonlar iin de geerli olup bunlar ayrca Terimler szlnde de belirtilmitir:
Nm3/h mg/Nm3 standart hal hacimsel debi: bu blmde baka trl belirtilmedii takdirde, hacimsel debi 10 vol-% oksijen ve standart koullar anlamna gelir konsantrasyon: bu blmde baka trl belirtilmedii takdirde, gaz halindeki maddelerin veya maddelerin karmnn konsantrasyonu 10 vol-% oksijen ve standartkoullardaki kuru baca gaz anlamna gelir. 273 K scaklk, 1013 hPa basn ve kuru gaz anlamna gelir.

nszde belirtildii gibi bu dokmanda herhangi bir emisyon snr deeri nerilmemektedir. Mevcut en iyi teknikler ile mevcut en iyi tekniklere ilikin emisyon veya tketim seviyelerinin sunulan aralklar (BAT-AEL aralklar), frn ebatlar farkl olan, frn almas rnein srekli veya kesintili gibi farkl olan ve yllk alma saatleri farkl olan tesisler ile ilgilidir. Bu dokmanda zel yerel hususlar tam olarak dikkate alnamaz. Uygun izin koullarnn belirlenmesi, ilgili tesisin teknik zellikleri, corafik konumu ve yerel evre koullar gibi yerel ve i sahasna zg faktrleri dikkate alnmasn gerektirmektedir. evreye bir btn olarak yksek dzeyde koruma salanmas gibi tek bir ama bile genellikle deiik trdeki evresel etkiler arasnda

seim yapma kararn gerektirecek ve bu kararlar ou zaman yerel durumlardan etkilenecektir.

Bu konularn bazlarna iaret etmek amacyla giriimlerde bulunulmu olmasna ramen bunlar bu belge iinde tam olarak ele almak mmkn deildir. Bu nedenle, Blm 1.5te sunulan teknikler ve seviyeler tm tesisler iin uygun olmayabilir. Dier taraftan, uzun mesafeli veya snr tesi kirliliin asgariye indirilmesi de dahil olmak zere evrenin yksek seviyede korunmasn salama ykmll izin koullarnn sadece yerel hususlara dayal olarak belirlenemeyeceini ortaya koymaktadr. Bu nedenle, bu belgede yer alan bilgilerin tam olarak dikkate alnmas son derece nemlidir.

169

1.5.1

evre ynetim sistemleri (EMS)

Baz evre ynetim teknikleri BAT olarak belirlenmitir. EMSnin kapsam (rnein detay seviyesi) ve tr (standartlatrlm veya standartlatrlmam) genelde tesisin tr, boyutu ve karmakl ve maruz kalabilecei evresel etkilerin aral ile ilgilidir 1. BAT yerel koullara uygun ekilde aada belirtilen zellikleri ieren bir evre Ynetim Sisteminin (EMS) uygulanmas ve buna bal kalnmasdr (baknz Blm1.4.12):

(a) st ynetimin ballk taahhd (st ynetimin ballk taahhd EMSnin dier zelliklerinin baar ile uygulanabilmesi iin bir n art olarak kabul edilmektedir) (b) st ynetim tarafndan tesisin devaml olarak gelitirilmesini ieren bir evre politikasnn tanmlanmas (c) gerekli prosedrlerin, amalarn ve hedeflerin finansal planlama ve yatrm ile balantl olarak planlanmas ve oluturulmas (d) zellikle aada belirtilenlere dikkat etmek suretiyle prosedrlerin uygulanmas: o yap ve sorumluluk o eitim, farknda olma ve yetkinlik o iletiim o alanlarn katlm o dokmantasyon o etkili proses kontrol o bakm program o acil duruma hazr olma ve mdahale o evre mevzuatna uyulmasn salama (e) zellikle aada belirtilenlere dikkat etmek suretiyle performans kontrol etme ve dzeltici nlem alma: o izleme ve lm (ayrca baknz Genel zleme Prensipleri Referans Dokman [151, Avrupa Komisyonu, 2003]) o dzeltici ve nleyici nlem o kaytlarn tutulmas o evre ynetim sisteminin planlanan dzenlemelere uygun olup olmadn ve doru olarak uygulanp uygulanmadn ve srdrlp srdrlmediini tespit etmek iin bamsz (mmkn olduunda) i denetim (f) EMSnin ve devam eden uygunluunun, yeterliinin ve etkinliinin st ynetim tarafndan gzden geirilmesi. ilave zellik aada belirtilmi olup, bu zellikler avantaj salarken bu zelliklere sahip olmayan bir EMS (evre Ynetim Sistemi) BAT (Mevcut En iyi Teknikler) halini alabilir: ynetim sistemi ve denetim prosedrnn akredite edilmi bir belgelendirme kuruluu veya bir d EMS dorulaycs tarafndan incelenmesinin ve onaylanmasnn salanmas tesisin nemli olan tm evre koullarn anlatan, evresel ama ve hedefleri ile uygun olan dier sektrel ltler arasnda yl baznda karlatrma yapmaya imkan veren dzenli bir evre beyannn hazrlanmas ve yaynlanmas (ve muhtemelen d dorulanmas) EMAS ve EN ISO 14001:2004 gibi uluslararas kabul grm istee bal bir sistemin uygulanmas ve buna bal kalnmas. Bu istee bal adm EMSye daha yksek gvenilirlik salar. zellikle yukarda belirtilen zelliklerin tmn ieren EMAS en yksek gvenilirlii salar. Ancak, prensip olarak standartlatrlmam sistemler de dzgn olarak tasarlandklar ve uygulandklar takdirde eit derecede etkili olabilirler.

170

zellikle imento retim sanayi iin EMSnin aada belirtilen potansiyel zelliklerini gznne almak da nemlidir.: yeni bir tesisin tasarm aamasnda nitenin nihai olarak devreden kartlmasnn yol aaca evresel etki daha temiz teknolojilerin gelitirilmesi ve gelimelerin takip edilmesi uygun olduunda, enerji verimlilii ve enerji tasarrufu faaliyetleri, giren malzemelerin seimi, havaya yaplan emisyonlar, suya yaplan dearjlar, su tketimi ve atk retimi de dahil olmak zere dzenli olarak sektrel kyaslama yaplmas.

1.5.2
2.

Genel birincil nlemler/teknikler

BAT aada bulunan nlemleri/teknikleri uygulamak suretiyle tm frn emisyonlar ve enerji kullanm asndan yararl olan proses parametre ayar noktalarna mmkn olduu kadar yakn alarak dzgn ve istikrarl bir frn prosesi elde edilmesidir.:

a) bilgisayar destekli otomatik kontrol dahil olmak zere proses kontrolnn optimizasyonu (baknz Blm1.4.3.1) b) modern gravimetrik kat yakt besleme sistemlerinin kullanlmas (baknz Blm 1.4.2.1.1 ve 1.4.3.1). 3. 4. BAT emisyonlarn nlenmesi ve/veya azaltlmas iin frna giren tm maddelerin dikkatlice seilmesi ve kontrol edilmesidir (baknz Blm 1.4.3.2 ve 1.4.3.3). BAT aada belirtilen proses parametrelerinin ve emisyonlarn dzenli olarak izlenmesi ve llmesidir (baknz Blm1.3.9.1): a) prosesin istikrarl olduunu gsteren scaklk, O2 ierii, basn, debi ve SNCR kullanldnda NH3 emisyonlar gibi proses parametrelerinin devaml olarak lm b) homojen ham malzeme karm ve yakt besleme, dzenli dozaj ve fazla oksijen gibi kritik proses parametrelerini izleme ve dengeleme, c) devaml olarak toz, NOX, SOx ve CO emisyonlarnn lm d) PCDD/F, metal emisyonlarnn periyodik olarak lm e) HCl, HF ve TOC emisyonlarnn devaml veya periyodik olarak lm. Bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000].

171

1.5.3
1.5.3.1

Enerji tketimi ve proses seimi

Proses seimi

Proses seimi ile ilgili genel hususlar Blm 1.4.2.3te bulunabilir. Is talebi ile ilgili hususlar Blm 1.4.2.1.1de bulunabilir. Seilen prosesin imento klinkeri retiminde enerji kullanm veya havaya yaplan emisyonlar zerinde byk etkisi vardr. 5. yeni tesisler ve byk apl iyiletirmeler iin BAT, ok kademeli n stma ve n kalsinasyonlu kuru proses frn kullanlmasdr. Dzenli optimize edilmi iletme koullarnda ilgili BAT s denge deeri klinker iin 2900 - 3300 MJ/tondur. (baknz Blm 1.4.2.3 ve 1.4.2.1.1). Enerji tketimi

1.5.3.2

Enerji tketimi ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.3 ve 1.4.2de bulunabilir. 6. BAT aada belirtilen nlemlerin/tekniklerin birlikte uygulanmas suretiyle termal enerji tketiminin azaltlmas/minimize edilmesidir. (baknz Blm1.4.2): a) aada belirtilenleri uygulamak suretiyle proses parametre ayar noktalarna mmkn olduu kadar yakn alarak gelimi ve optimize edilmi frn sistemleri ile dzgn ve istikrarl frn prosesi uygulamak: bilgisayar destekli otomatik kontrol sistemleri dahil olmak zere proses kontrolnn optimizasyonu, II. modern gravimetrik kat yakt besleme sistemleri (baknz Blm 1.4.2.1.1 ve 1.4.3.1) III. frn sisteminin mevcut konfigrasyonunu gznne alarak mmkn olduu lde n stma ve n kalsinasyon Bu balamda, frn sistemlerine tek balarna veya birlikte uygulanabilecek olan eitli deiik nlemlerin/tekniklerin sunulduu Blm1.4.2.1.1e baknz. Ayrca, bu balamda Enerji Verimlilii in Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmanna baknz [181, Avrupa Komisyonu, 2008] b) frnlarda, zellikle soutma blgelerindeki fazla snn geri kazanlmas (baknz Blm 1.4.2.1.1 ve 1.4.2.4). zellikle soutma blgesinden elde edilen (scak hava) veya n stcdan elde edilen fazla frn ss ham maddelerin kurutulmas iin kullanlabilir. Ayrca, bu balamda Enerji Verimlilii in Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmanna baknz [181, Avrupa Komisyonu, 2008]. c) Kullanlan hammadde ve yaktlarn zelliklerine bal olarak uygun sayda siklon kademesi uygulamak (baknz Blm 1.4.2.1.2 ve 1.4.2.1.3) d) Termal enerji tketimi zerinde olumlu etki yaratacak zellie sahip yaktlar kullanmak e) Konvansiyonel yaktlar yerine atk yaktlar kullanldnda, atklarn yaklmas iin optimize edilmi ve uygun frn sistemleri kullanmak (baknz Blm1.4.2.1.3) f) Baypas aklarn asgariye indirmek (baknz Blm 1.4.2.1.4). 7. BAT imentonun ve imento rnlerinin klinker ieriini azaltmay dikkate almak suretiyle birincil enerji tketiminin azaltlmasdr (baknz Blm1.4.2.1.5). I.

172

8.

BAT, ekonomik adan uygulanabilir olduu takdirde, enerji mevzuat planlarnda mmknse faydal scaklk talebine dayal kojenerasyon/kombine s ve elektrik santrallarn dnmek suretiyle birincil enerji tketiminin azaltlmasdr (baknz Blm1.4.2.4). bu balamda Enerji Verimlilii in Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmanna baknz [181, Avrupa Komisyonu, 2008].

9. a) b)

BAT aada belirtilen nlemleri/teknikleri tek balarna veya birlikte uygulamak suretiyle elektrik enerjisi tketiminin minimize edilmesidir: G ynetim sistemlerini kullanmak Yksek enerji verimlilii olan tme ekipmanlarn veya dier elektrikli ekipmanlar kullanmak Bu balamda, eitli deiik nlemlerin/tekniklerin sunulduu Blm 1.4.2.2ye baknz.

1.5.4

Atklarn kullanm

Atk kullanm ile ilgili genel hususlar Blm 1.2.4, 1.3.4.13, 1.3.4.14 ve 1.4.3.3te bulunabilir. Metal emisyonlar ile ilgili hususlar Blm 1.4.7de bulunabilir. Emisyon azaltm ile ilgili BAT ve BAT-AELler aada yer alan Blm 1.5.5 ila 1.5.10 arasnda bulunabilir. Bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000]. 1.5.4.1 10. Atk kalite kontrol

BAT: a) atklarn zelliklerini garanti altna almak ve imento frnnda hammadde ve/veya yakt olarak kullanlacak atklar aada belirtilenler asndan analiz etmek iin kalite gvence sistemlerinin uygulanmasdr. (baknz Blm1.4.3.3): I. II. III. b) sabit kalite emisyon oluumu, irilik, reaktivite, yanabilirlik, kalorifik deer gibi fiziksel kriterler klor, kkrt, alkali ve fosfat ierii ve ilgili metal ierii gibi kimyasal kriterler

imento frnnda hammadde ve/veya yakt olarak kullanlacak herhangi bir atn klor, ilgili metaller (rnein, kadmiyum, cva, talyum) kkrt, toplam halojen ierii gibi ilgili parametrelerinin miktarnn kontrol edilmesidir her atk yk iin kalite gvence sistemlerinin uygulanmasdr.

c)

173

1.5.4.2 11. a) b)

Frna atk beslenmesi

BAT: Frn tasarmna ve frn almasna bal olarak scaklk ve alkoyma sresi asndan uygun frn besleme noktalarnn kullanlmasdr (baknz Blm1.2.4.1), Kalsinasyon blgesine gelmeden nce uucu hale gelebilecek olan organik bileenler ieren atk maddelerin frn sisteminin yeterli derecede yksek scaklkl blgelerine beslenmesidir. atklarn beraber yaklmas sonucunda oluacak gazn en kt artlarda bile kontroll ve homojen bir ekilde 2 saniye iin 850 C scakla ykseltilecei ekilde allmasdr. iinde %1den fazla halojenli organik maddeler bulunan ve klor olarak ifade edilen tehlikeli atklarn beraber yaklmas halinde scakln 1100Cye ykseltilmesidir. atklarn devaml olarak ve sabit bir ekilde beslenmesidir. Yukarda a) ila d) arasnda belirtildii ekilde uygun scaklklara ve alkoyma srelerine ulamann mmkn olmad almaya balama ve/veya almay durdurma gibi ilemler srasnda atklarn beraber yakmnn durdurulmasdr Tehlikeli atk maddelerin kullanm iin gvenlik ynetimi

c)

d) e) f)

1.5.4.3 12.

BAT, tehlikeli atk maddelerin ellelenmesi, rnein depolanmas ve/veya beslenmesi iin (baknz Blm1.4.3.3) ellelenecek atn etiketlenmesi, muayenesi, rneinin alnmas ve test edilmesi amacyla atn kaynana ve trne gre rnein riske dayal yaklam kullanmak suretiyle gvenlik ynetiminin uygulanmasdr.

1.5.5
1.5.5.1

Toz emisyonlar
Yaylm toz emisyonlar

Yaylm toz emisyonlar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.1.3, 1.3.4.1.2, 1.4.4.1 ve 1.4.4.2de bulunabilir. 13. a) b) BAT aada belirtilen nlemleri/teknikleri tek balarna veya birlikte uygulamak suretiyle yaylm toz emisyonlarnn minimize edilmesi/nlenmesidir: Tozlu ilemler iin nlemler/teknikler. Bu balamda, tek balarna veya birlikte uygulanabilecek olan eitli deiik nlemlerin/tekniklerin sunulduu Blm1.4.4.1e baknz dkme depolama alan nlemleri/teknikleri. Bu balamda, tek balarna veya birlikte uygulanabilecek olan eitli deiik nlemlerin/tekniklerin sunulduu Blm 1.4.4.1e baknz.

174

1.5.5.2

Tozlu ilemlerden kaynaklanan ynlendirilmi toz emisyonlar

Frn ateleme, soutma ve ana tme ilemlerinden kaynaklanan toz emisyonlar dnda tozlu ilemlerden kaynaklanan toz emisyonlar ile ilgili BAT bu blmde sunulmutur. Hammaddelerin krlmas, hammadde konveyrleri ve elevatrleri, hammadde klinker ve imento depolama, yaktlarn (petrokok, ta kmr, linyit) depolanmas, ve imento sevkiyat (ykleme) ilemleri bu kapsamda yer almaktadr. Ynlendirilmi toz emisyonlar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.1.1, 1.3.4.1.2 ve 1.4.4.3te bulunabilir. 14. BAT zellikle bu kaynaklarn filtrelerinin performansn ele alan bir bakm ynetim sisteminin uygulanmasdr. Bu ynetim sistemini dikkate alarak, BAT, tozlu ilemlerden kaynaklanan ynlendirilmi toz emisyonlarnn (baknz Blm 1.4.4.3) bir filtre vastasyla kuru egzoz gaz artm suretiyle rnekleme sresi boyunca ortalama olarak (en az yarm saat boyunca spot lmle) 10 mg/Nm3 ten (BAT-AEL) daha aa indirilmesidir. Kk kaynaklar iin (< 10000 Nm3/h) ncelikli bir yaklamn dikkate alnmas gerektii not edilmelidir. Bu balamda, tek balarna veya birlikte uygulanabilecek nlemlerin/tekniklerin sunulduu Blm 1.4.4.3e baknz. 1.5.5.3 Frn ateleme srecinden kaynaklanan toz emisyonlar olan eitli deiik

Frn ateleme srecinden kaynaklanan toz emisyonlar ile ilgili BAT bu blmde sunulmutur. Ynlendirilmi toz emisyonlar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.1.1, 1.3.4.1.2 ve 1.4.4.3te bulunabilir. 15. BAT bir filtre vastasyla kuru egzoz gaz artm uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at toz (partikl madde) emisyonlarnn azaltlmasdr. BAT-AEL (lgili Emisyon Seviyesi ) gnlk ortalama deeri <10 - 20 mg/Nm3tr. Torbal filtreler veya yeni veya yenilenmi ESPler (Elektrostatik kelticiler) uygulandnda daha dk seviyeler elde edilir. Bu balamda, tek balarna veya birlikte uygulanabilecek olan eitli deiik nlemlerin/tekniklerin sunulduu Blm 1.4.4.3e baknz. Ayrca bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000]. 1.5.5.4 Soutma ve deirmende tme srelerinden kaynaklanan toz emisyonlar

Soutma ve deirmende tme srelerinden kaynaklanan toz emisyonlar ile ilgili BAT bu blmde, sunulmutur. Ynlendirilmi toz emisyonlar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.1.1, 1.3.4.1.2 ve 1.4.4.3te bulunabilir. 16. BAT bir filtre vastasyla kuru egzoz gaz artm uygulamak suretiyle soutma ve tme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at toz (partikl madde) emisyonlarnn azaltlmasdr. Gnlk ortalama deer veya rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (en az yarm saat boyunca spot lmle) BAT-AEL <10 - 20 mg/Nm3tr. Torbal filtreler veya yeni veya yenilenmi ESPler (Elektrostatik kelticiler) uygulandnda daha dk seviyeler elde edilir. Bu balamda, tek balarna veya birlikte uygulanabilecek nlemlerin/tekniklerin sunulduu Blm 1.4.4.3e baknz. olan eitli deiik

175

1.5.6
1.5.6.1

Gaz halindeki bileikler

NOx emisyonlar

NOx emisyonlar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.2de bulunabilir. 17. BAT aada belirtilen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at NOx emisyonlarnn azaltlmasdr (baknz Blm1.4.5.1): a) I. II. III. IV. V. b) c) d) Birincil nlemler/teknikler aada belirtilmitir: Alev soutma dk NOx brlrleri Frn ortas ateleme Farinin piirilebilirliini arttrmak iin mineralletiricilerin ilave edilmesi (mineralletirilmi klinker) proses optimizasyonu (baknz Blm 1.4.5.1.1 ila 1.4.5.1.6).

Kademeli yanma (konvansiyonel veya atk yaktlar) ayn zamanda n kalsinatr ile birlikte ve optimize edilmi yakt karm kullanarak (baknz Blm1.4.5.1.3) SNCR (baknz Blm 1.4.5.1.7) imento sanayinde uygun katalizr ve proses geliimine bal olarak SCR (baknz Blm1.4.5.1.8) Aada belirtilen NOx emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir:

BAT-AEL (gnlk ortalama deer) n Istcl Frnlar mg/Nm3 <2 00 - 4502) 3) 3 Lepol ve uzun dner frnlar mg/Nm 400 8001) 1) Balang seviyelerine ve tepkimeye girmemi amonyaa bal olarak 2) Birincil nlemlerden/tekniklerden sonra balangtaki NOx seviyesinin>1000 mg/Nm3 olmas durumunda BAT-AEL 500 mg/Nmtr. 3) Mevcut frn sistemi tasarm, atk dahil yakt karm zellikleri, hammaddelerin yanabilirlii deer aral iinde yer alma yeteneini etkileyebilir. Uygun koullara sahip frnlarda 350 mg/Nm3 altndaki seviyeler elde edilir. Dk deer olan 200 mg/ Nm3 sadece 3 tesisin aylk ortalamas olarak bildirilmitir (kolay yanan karm kullanlarak) Frn Tr Birim

Tablo 1.42:

imento sanayinde Frn ateleme ve/veya n stma/n kalsinasyon ileminden oluan baca gazlarnda NOx iin BAT ile ilikili emisyon seviyeleri

Bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000]. 18. SNCR uygulamak suretiyle, BAT: a) stikrarl bir iletme prosesi ile birlikte uygun ve yeterli NOx azaltma verimliliidir b) en yksek verimli NOx azaltmn elde etmek ve tepkiye uramam amonyak oluumunu azaltmak iin iyi bir amonyak stokiyometrik dalmnn uygulanmasdr c) baca gazlarndan tepkimeye girmemi NH3 emisyonlarnn mmkn olduu kadar dk ancak gnlk ortalama deer olarak 30 mg/Nm3n altnda tutulmasdr. NOx azaltma etkinlii ile tepkimeye girmemi NH3 emisyonu arasndaki korelasyon gznne alnmaldr (baknz Blm 1.4.5.1.7). Balangtaki NOx seviyesi ile NOx azaltma etkinliine bal olarak, tepkimeye girmemi NH3 50 mg/Nm3 kadar yksek olabilir. Lepol ve uzun dner frnlar iin seviye daha da yksek olabilir.

176

1.5.6.2

SOX emisyonlar

SOx emisyonlar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.3 ve 1.4.5.2de bulunabilir. 19. BAT aada belirtilen nlemlerin /tekniklerin birini uygulamak suretiyle SOx emisyonlarnn dk tutulmas veya frn ateleme ve/veya n stma- n kalsinasyon ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at SOx emisyonlarnn azaltlmasdr. (baknz Blm 1.4.5.2): a) Sourucu malzeme ilavesi b) Sulu ykayc. Aada belirtilen SOx emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir:
BAT-AEL1) (gnlk ortalama deer) SO2 olarak belirtilen SOx mg/Nm3 <50-<400 1) Deer aralnda ham maddelerin kkrt ierii gznne alnmtr Parametre Birim

Tablo 1.43:

imento sanayinde frn ateleme ve/veya n stma/n kalsinasyon ileminden oluan baca gazlarnda SOx iin BAT ile ilikili emisyon seviyeleri

Bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000]. 20. BAT Blm 1.3.4.3te tanmland ekilde frn iin SO2 azaltma grevini yapan ham tme prosesinin (kuru proses iin) optimize edilmesidir. CO emisyonlar ve ani CO ykselmeleri Ani CO ykselmelerinin azaltlmas

1.5.6.3 1.5.6.3.1

Ani CO ykselmeleri ile ilgili genel hususlar Blm 1.4.3.1, 1.4.4.3.1 ve 1.4.5.3te bulunabilir. 21. Elektrostatik kelticileri (ESPler) veya hibrid filtreleri uygularken BAT aada belirtilen nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle ani CO ykselmelerinin saysnn minimize edilmesi ve toplam srelerinin yllk olarak 30 dakikann altnda tutulmasdr (baknz Blm 1.4.5.3): a) ESPnin duru sresinin azaltlmas. Bu balamda, tek balarna veya birlikte uygulanabilecek olan eitli deiik nlemlerin/tekniklerin sunulduu Blm 1.4.5.3e baknz. b) Devaml olarak otomatik CO lmlerinin yaplmas c) ksa tepkime sresine sahip olan ve CO kaynana yakn bir yerde bulunan CO izleme sistemi de dahil olmak zere hzl lm ve kontrol ekipmanlarnn kullanlmas. Bu balamda ani CO ykselmelerinin kontrol ile ilgili rehber ilkelerin sunulduu Blm 4.2.6ya baknz.

177

1.5.6.4

Toplam organik karbon emisyonlar (TOC)

TOC ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.5 ve 1.4.5.4te bulunabilir. 22. BAT aada belirtilen nlemleri/teknikleri uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at TOC (Toplam Organik Karbon) emisyonlarnn dk tutulmasdr (baknz Blm 1.4.5.4): a) uucu organik bileen ierii yksek olan ham maddeleri, ham madde besleme sistemi ile frn sistemine beslemekten kanlmas. Bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000]. 1.5.6.5 Hidrojen klorr (HCl )ve hidrojen florr (HF) emisyonlar

HCI ve HF emisyonlar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.8 ve 1.4.5.5te bulunabilir. 23. BAT aada belirtilen birincil nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle HCL emisyonlarnn gnlk ortalama deer olarak veya rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (en az yarm saat boyunca spot lmlerle) 10 mg/Nm3n (BAT-AEL) altnda tutulmasdr. a) Klor ierii dk olan hammadde ve yaktlarn kullanlmas (ayrca baknz Blm 1.4.3.2 ve 1.4.3.3) b) Bir imento frnnda hammadde ve/veya yakt olarak kullanlacak atklarn klor ieriini kstlamak (baknz Blm 1.2.4, 1.4.3.2 ve 1.4.3.3). 24. BAT aada belirtilen birincil nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle HF olarak belirtilen HF emisyonlarnn gnlk ortalama deer olarak veya rnekleme sresi boyunca ortalama deer olarak (en az yarm saat boyunca spot lmlerle) 1 mg/Nm3n (BAT-AEL) altnda tutulmasdr: a) Flor ierii dk olan hammadde ve yaktlarn kullanlmas (ayrca baknz Blm 1.4.3.2 ve 1.4.3.3) b) Bir imento frnnda hammadde ve/veya yakt olarak kullanlacak atklarn flor ieriini kstlamak (baknz Blm 1.2.4, 1.4.3.2 ve 1.4.3.3). Bu balamda, atklarda bulunan maddelerin konsantrasyon aralklar rneklerinin/atk girdi kriterlerinin sunulduu Blm 4.2.2.1.1e baknz. Ayrca Bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000].

1.5.7

PCDD/F emisyonlar

PCDD/F emisyonlar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.6 ve 1.4.6da bulunabilir. 25. BAT aada belirtilen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle PCDD/F emisyonlarnn nlenmesi veya frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at PCDD/F emisyonlarnn dk tutulmasdr: a) Klor, bakr ve uucu organik bileikler gibi frn girdilerinin (hammaddelerin) dikkatli bir ekilde seilmesi ve kontrol edilmesi b) Klor ve bakr gibi frn girdilerinin (yaktlarn) dikkatli bir ekilde seilmesi ve kontrol edilmesi c) Klorlu organik maddeler ieren atklarn kullanlmasnn kstlanmas/nlenmesi

178

d) kincil piirmede yksek halojen ierikli yaktlarn (rnein klor) beslenmesinin nlenmesi e) Frn egzoz gazlarnn 200 Cnin altnda olacak ekilde hzl bir biimde soutulmas ve baca gazlarnn ve oksijen ieriinin scaklklarn 300 ila 450 C arasnda deitii blgelerde kalma srelerinin asgariye indirilmesi f) Devreye alma ve/veya devreden karma ilemleri srasnda atklarn beraber yaklmasnn durdurulmas BAT-AELler rnekleme sresi boyunca (6-8 saat) ortalama deer olarak <0.05 - 0.1 ng PCDD/F 1-TEQ/Nm3dr. Bu balamda, tek balarna veya birlikte uygulanabilecek olan deiik nlemlerin/tekniklerin sunulduu Blm 1.4.6ya baknz. Ayrca, bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000].

1.5.8

Metal emisyonlar

Metal emisyonlar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.4.7, 1.3.4.7.1 ve 1.4.7de bulunabilir. 26. BAT aada belirtilen nlemleri/teknikleri birlikte veya tek balarna uygulamak suretiyle frn ateleme ilemlerinden kaynaklanan baca gazlarnn yol at metal emisyonlarnn minimize edilmesidir. a) lgili metal ierii dk olan malzemelerin seilmesi ve malzemelerin ilgili metal ve zellikle cva ieriinin snrlandrlmas b) Kullanlan atk malzemelerin zelliklerini garanti etmek iin bir kalite gvence sisteminin kullanlmas (baknz Blm 1.4.3.2 ve 1.4.3.3). c) Etkili toz giderme nlemlerinin/tekniklerinin kullanlmas. Bu balamda, tek balarna veya birlikte uygulanabilecek olan deiik toz giderme nlemlerinin/tekniklerinin sunulduu Blm 1.4.4.3e baknz.

Metallerin aada belirtilen emisyon seviyeleri BAT-AELlerdir:

BAT-AEL (rnekleme sresi boyunca ortalama deer (en az yarm saat boyunca spot lmlerle)) Hg mg/Nm3 <0.052) 3 (Cd, Tl) mg/Nm <0.051) 3 (As, Sb, Pb, Cr, Co, Cu, Mn, Ni, V) mg/Nm <0.51) 1) Dk seviyeler rapor edilmitir, baknz Blm 1.3.4.7, 1.3.4.7.1 ve 1.4.7 2) Dk seviyeler rapor edilmitir (baknz Blm 1.3.4.7, 1.3.4.7.1 ve 1.4.7). 0.03 mg/Nm3 zerideki deerler incelenmelidir. 0.05 mg/Nm3 e yakn olan deerler iin Blm 1.3.4.13, 1.3.9.1 ve 1.4.7de tanmlananlar gibi ilave nlemlerin/tekniklerin uygulanmasnn gerekli olduu gznne alnmaldr. Metaller Birim

Tablo 1.44:

Frn ateleme ileminden oluan baca gazlarnda metaller iin BAT ile ilikili emisyon seviyeleri

Bu balamda atklarn beraber yaklmas srasnda Atk Yakma Direktifinin (WID) gereksinimlerinin karlanmas gerekir [59, Avrupa Birlii, 2000].

179

1.5.9

Proses kayplar/atklar

Proses kayplar/atklar ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.5 ve 1.4.9da bulunabilir. 27. BAT toplanan partikl maddelerin proseste uygun olan yerlerde tekrar kullanlmas veya mmkn olduunda bu tozlarn dier ticari rnlerde kullanlmasdr

1.5.10 Grlt
Grlt ile ilgili genel hususlar Blm 1.3.7 ve 1.4.10da bulunabilir. 28. BAT aada belirtilen nlemleri/teknikleri birlikte uygulamak suretiyle imento retim prosesindeki grlt emisyonlarnn azaltlmas/minimize edilmesidir (baknz Blm 1.4.10): a) b) c) d) e) f) g) h) grltl ilemlerin/nitelerin etrafnn kapatlmas ilemlerin/nitelerin vibrasyona kar izolasyonu darbe emici malzemeden yaplm i ve d kaplama kullanlmas malzeme aktarma ekipmanlarn kapsayan grltl operasyonlar iinde bulunduracak ses geirmez binalar grlt nleme duvarlarnn yaplmas, rnein korunan alan ile grltl faaliyet arasnda bina ina edilmesi veya aalar veya allar gibi doal grlt bariyerlerinin oluturulmas egzoz bacalarnn dna susturucularn koyulmas ses geirmez binalarda bulunan kanallar ve nihai blowerlarn tecrit edilmesi kapal alanlarn kap ve pencerelerinin kapal tutulmas.

180

1.6 1.6.1

imento sanayinde gelimekte olan teknikler Akkan yatakl imento imalat teknii

Akkan yatakl imento frn sistemi vastasyla imento sinterleme teknii Japonyada Uluslararas Ticaret ve Sanayi Bakanl tarafndan 1986 ylndan beri finanse edilen bir projedir. Gnlk 20 ton klinker kapasitesine sahip olan bir pilot tesis 1989-1995 yllar arasnda alt yl boyunca Japonyada bulunan Osaka Cement Co. Ltd irketinin Toshigi Fabrikasnda faaliyet gstermitir. 1995 ylnn sonunda ise gnlk kapasitesi 200 ton klinker olan byk lekli bir pilot tesis ina edilmitir. Gnlk 20 ton klinker kapasitesine sahip olan akkan yatakl imento frn sisteminin konfigrasyonu ekil 1.71de gsterilmitir. Sistem, bir adet sspansiyonlu n stc (SP), bir adet oluk az yatakl granlasyon frn (SBK), bir adet akkan yatakl sinterleme frn (FBK), bir adet akkan yatakl su verme soutucusu (FBK) ve bir adet paket yatakl soutucudan olumaktadr.

ekil 1.71: Akkan yatakl imento frn [22, Japonya, 1996]

181

Sspansiyonlu n stc, farinin n stmasnn yapld ve kalsine edildii drt kademeli siklonlu konvansiyonel bir n stcdr. Granlasyon frn farini 1300 C scaklkta yaklak 1.5-2.5 mm apnda granllere ayrr. Sinterleme frnnda granllerin sinterlenme ilemi 1400 C scaklkta tamamlanr. Akkan yatakl su verme soutucusu imento klinkerini hzl bir biimde 1400den 1000Cye drecek ekilde soutur. Son olarak imento klinkeri paket yatakl soutucuda yaklak 100Cye kadar soutulur. Akkan yatakl frnda retilen imento klinkerinin kalitesi ticari bir tesiste retilen klinkerin kalitesine eittir veya ondan daha stndr. Yakt olarak fuel oil kullanld takdirde NOx emisyonu 115-190 mg/Nm3, plverize kmr kullanld takdirde 440-515 mg/Nm3tr (%10 O2ye dntrlmtr). Gnlk kapasitesi 3000 ton klinker olan bir tesisin fizibilite almasna gre s kullanm, zgaral soutucusu olan sspansiyonlu n stcl bir dner frna kyasla %10-12 orannda azaltlabilir ve bu nedenle CO2 emisyonunun da %10-12 orannda azaltlabilecei ngrlmektedir. Akkan yatakl imento frn sistemindeki teknik gelimenin nihai hedefleri aada belirtilmitir (Gnlk kapasitesi 3000 ton klinker olan bir tesisin fizibilite almasna gre ve gnlk kapasitesi 20 ton olan pilot tesisten elde edilen sonular uyarnca): 1. 2. 3. 4. 5. 6. Is kullanmnn %10-12 orannda azaltlmas CO2 emisyonlarnn %10-12 orannda azaltlmas 380 mg/Nm3 veya daha dk bir NOx emisyon seviyesi ((%10 O2ye dntrlmtr) Mevcut SOx emisyon seviyesinin korunmas naat maliyetinin %30 orannda azaltlmas Tesis alannn %30 orannda azaltlmas.

1.6.2

SNCR ile kombine edilmi kademeli yanma

Teorik olarak kademeli yanmann SNCRnin kombine edilmi hali SCR ile kyaslanabilir. Tedarikiler bu kombinasyonun ok mit verici olduunu dnmektedirler. SCRnin kullanmna ile ilgili baz sonular Blm 1.4.5.1.8de belirtilmitir.

1.6.3

Kuru sodyum bikarbonat ve kimyasal yeniden kullanm yoluyla imento frn baca gaz artm

Tanm Bu nlem/teknik, imento fabrikalarnda ve zellikle atk maddelerin yakt olarak kullanldklar durumlarda baca gaz kkrt giderme ilemi iin dnlmektedir. SO2 ile ilgili yksek bir azaltma oran ile birlikte yksek azaltma etkinlii elde etmek iin kuru sodyum bikarbonat kullanlmakta olup, zelliklere ve bileime bal olarak sodyum bazl atklar genellikle imento retim prosesinde tekrar kullanlabilir. Ancak baz durumlarda imento bileiminde ok fazla sodyum ierii olumasna neden olacaklar iin bu atklar kullanlamaz. Dk miktarda reaktif ile yksek SO2 azaltmn salamak ve ayn zamanda baca gaz artmasndan elde edilen atk maddelerin tekrar kullanlmasn salamak iin gelimekte olan ift adml baca gaz filtrasyonu teknikleri kullanlabilir. ift adml filtrasyon Birinci toz filtresi proses tozunu toplar ve sodyum ile dolu olmad iin yeniden proseste kullanlabilir. Kuru sodyum bikarbonat enjeksiyonu bu ilk filtrenin alt tarafnda yaplr. Enjekte edilen tlm kuru sodyum bikarbonat SOx ile reaksiyona girerek en bata sodyum slfat (Na2SO4) olmak zere sodyum tuzlarn oluturur. Baca gaz artm sonucunda oluan bu atklar genellikle bir torbal filtre olan ikinci bir filtre vastasyla toplanr.

182

Salanan evresel faydalar Bu nlem/teknik elde edilen baca gazlarndaki SOxin yksek oranda ve etkili bir biimde azaltlmasn salar ve baca gaz artm srasnda elde edilen atklarn aada belirtilen ekilde btnleik olarak yeniden kullanmn mmkn klar.: imento iinde fazla sodyum bulunmaz Baca gazna SOx ilave edilmez.

Ayrca, ilave atk retilmez ve ilave doal kaynaklar kullanlmaz. apraz medya etkileri Sodyum bazl atk sadece kstl bir lde yeniden kullanlabilir. Sodyum bazl atklarn yeniden kullanlmasnn imento ve klinker kalitesini etkilemesi nedeniyle bu ilem 2008 ylna kadar yaplmamtr. Geri dntrlm kalsiyum veya sodyum slfatlarn neden olduu ilave SOx emisyonlar belli bir dereceye kadar oluabilir. Reaktif CaCl2nin soda kl tesisinde mevcut olmas nedeniyle hibir ilave doal kaynak kullanlmaz. Baca gaz artma prosesi esnasnda oluan atklarn imento fabrikasndan artma tesisine tanmas gerektii iin ilave nakliye giderleri oluabilir. Ancak, toplam toz miktar ve sulfat iermeyen ve imento fabrikasnda dorudan yeniden kullanma giren toz ile karlatrldnda szkonusu atklarn miktar nispeten daha azdr. Operasyonel veriler Bu nlem/teknik sanayi retimi operasyonel veri mevcut deildir. ncesi seviyede teste tabi tutulmaktadr. 2008 yl itibaryla

Uygulanabilirlik Bu teknii kullanmak suretiyle ya proseste sadece birka deneme yaplmtr. ift adm filtrasyon teknii zellikle toz emisyonlarn azaltmak iin ESPlerin kullanld tesislere iyi bir ekilde uyarlanmtr. Byle durumlarda, ikinci bir filtrenin (torbal filtre) ilave edilmesi mevcut filtrenin deitirilmesinden daha ucuz olabilir. Ancak, sodyum bikarbonat ile kombine edilmi olarak sanayide gerek boyutlu bir uygulamas mevcut deildir. ift filtrasyon uygulayarak, sodyum bikarbonat ile kombine edilmi halde alan herhangi bir tesis henz (2008) sanayide yoktur ancak denemeler srdrlmektedir. Baca gaznn artlmas sonucunda elde edilen atklarn artlmas ile ilgili olarak bu teknik slfat bazl atklar zerinde Fransada sanayi retimi ncesi seviyede test edilmekte olup, dier belirgin artma tesislerinde de allmalar/planlamalar yaplmaktadr. Bu teknik sanayi boyutunda uygulanmakta olup Fransa ve talyada baca gaz atklarn artan kentsel atk yakma tesislerinde uygulanmaktadr. Atk yakma ile ilgili bilgiler Atk Yakma in Mevcut En yi Teknikler Referans Dokmannda da bulunabilir [87, Avrupa Komisyonu, 2001]. Ekonomi Sodyum atklarnn kimya sanayinde kullanlmak zere bu ekilde artlmasnn kentsel atk yakma sanayinde halihazrda yapld gibi- kullanlan atk maddelerdeki yksek toz ierii nedeniyle ekonomik adan olumlu olarak gsterilmesi zordur. Uygulamaya ynelik itici g Frn baca gaz iindeki SOx iin yksek azaltma oran veya yksek azaltma etkinlii gereksinimi. rnek tesisler ve kaynak literatr Fransada bulunun test tesisleri. [168, TWG CLM, 2007], [176, Fransa, 2008], [182, TWG CLM, 2008]
183

1.7

Sonular ve tavsiyeler

alma srecinin zamanlamas imento ve kire BREF dokmannn gzden geirilmesi ile ilgili balang toplants 2005 yl Eyll aynda yaplmtr. TWG (Teknik alma Grubu) bu dokmann kapsamn geniletmeyi ve imento ve kire BREFine kuru proses yoluyla magnezyum oksit (MgO/magnezya) retimine ilikin ilave bir sanayi sektrn eklemeyi kararlatrmtr. Bilgi ve veri toplama dneminden sonra ubat 2007de BREF dokmannn revizyonunda kullanlmas gereken bilgi ve verilerin dorulanmas ve kararlatrlmas iin ikinci bir TWG toplants yaplmtr. Ayrca, TWG, Blm 1-4 arasnda ve imento, kire ve magnezyum oksit ile ilgili Faslda BAT blmlerinde yer alan aklamalar blmek iin bu dokmann gzden geirilmesi ile ilgili proseste usul asndan bir istisna yaplmasn istemitir TWGnin talebine dayal olarak ve BREFlerin gzden geirilmesi ile ilgili zgn zamanlama takvimini (Aralk 2005) gznne alarak IEF (Bilgi Deiim Forumu) Blm 1-4 arasnda ve imento, kire ve magnezyum oksit ile ilgili Faslda BAT blmlerinde yer alan aklamalar blmeyi kabul etmitir. imento, kire ve magnezyum oksit ile ilgili Ksm iinde revize edilen Blm 1-4 ile Blm 6y kapsayan birinci taslak Eyll 2007de yaynlanarak grlere almtr. BAT (Mevcut En yi Tekniklerin) tespiti iin gznne alnmas gereken teknikler (Blm 1.4, 2.4 ve 3.4) ile Ksm iinde yer alan BAT Blmlerini (Blm 1.5, 2.5 ve 3.5) kapsayan birinci taslan ikinci ksm ise Mays 2008de yaynlanarak grlere almtr. Son TWG toplants Eyll 2008de yaplmtr. Bu BREF dokmannn birinci revizyonu ile ilgili olan ve BREFlerin ilk serisinin gzden geirilmesi iin nclk eden proje genelde byk ilgi uyandrmtr. Nihai genel kurul toplantsna 110dan fazla TWG yesi katlmtr. BREFlerin gzden geirilmesi ile ilgili zgn zamanlama takvimine (Aralk 2005) dayal olarak, imento ve kire BREF dokmannn revizyonu, Aralk 2001de adapte edilen ilk dokmann tmyle tekrar tasarlanmas eklinde olumam, bunun yerine mevcut dokman gncel hale getirmi ve BAT sonular zerinde etkili olabilecek ekilde gzden geirilen (rnein tekniklerle ilgili olan) ilave bilgiler iermitir. Bilgi deiimi ve verilerin toplanmas TWGnin istekleri ile ikinci TWG toplantsnda (Ocak 2007) mutabk kalnan sonular dorultusunda yaplmtr. IEF tarafndan Nisan 2008 tarihinde kabul edilen verilerin toplanmasna ilikin rehber dokman bu ilem iin kullanlmamtr. Bilgi kaynaklar, imento ile ilgili olan bu ksmn geliimi ve bilgi aklar Revize edilen imento ile ilgili ksm ok sayda belgeye ve hem sanayiden hem de ye lkelerden 50den fazla bilgi kaynana dayaldr. Raporlar Avrupa imento reticilerinin byk ounluunu temsil eden sanayi birlii CEMBUREAU ile ye Devletler olan Almanya, Avusturya, sve, Fransa, ngiltere, rlanda, Hollanda, talya, Macaristan, Estonya, spanya, Portekiz, Finlandiya ve ek Cumhuriyeti tarafndan sunulmutur. Ayrca, AB tehlikeli atk yakma sektrnn ounluunu temsil eden sanayi birlii EURITS ve Norvete bulunan bir tedariki tarafndan da bilgi salanmtr. Szkonusu belgeler imento ile ilgili bu ksmn revize edilen blmlerinin yap talar olarak dnlebilir. ngiltere, Avusturya, Almanya, Belika, spanya, Finlandiya ve Macaristanda bulunan imento retim tesislerini ziyaret etmek suretiyle ilave faydal bilgiler elde edilmitir. imento ile ilgili bu ksm, salanan bilgi ve verilere ve gre alan dnemlerden sonra elde edilen yorumlara dayal olarak bilgi ve verilerin gncellenmesi suretiyle revize edilmitir. Ayrca rnein atklarn yakt ve/veya hammadde olarak kullanlmas ile imento imalat srasnda bunlarn tketimi, kojenerasyon, havaya yaplan eitli emisyonlarn trleri, baca gaz azaltma nlemleri/teknikleri ile ilgili maliyet verileri rnekleri, emisyonlarn azaltlmas iin kullanlan birincil nlemler/teknikler,
184

emisyon davran zerindeki etkiler, atk maddeleri kullanarak enerji verimlilii ve evre ynetim aralar konularnda ilave blmler gelitirilmitir imento ile ilgili bu ksmda ok sayda yararl bilgi ve birok yorum bulunmasna ramen verilerle ilgili baz sorunlarn ve bunlarn sonularnn belirtilmesi gerekir: zellikle periyodik lmlerde lmlerin skl ile ilgili bilgi eksiklii vardr Cva emisyonlar konusunda ve cva emisyonlar ile cvay azaltmak iin mevcut olan teknik seenekler arasndaki balant konusunda bilgi eksiklii vardr Emisyonlar, rnein cva emisyonlar ile ilgili izleme teknikleri ve lm sistemleri hakknda belli bir lde tutarl bilgi eksiklii vardr. Aktif karbon kullanm ile ilgili olarak, havaya yaplan dier eitli emisyonlar iin oklu kirletici azaltma teknii olarak dnmek yerine sadece SOx emisyonlarnn azaltlmas ile ilgili bilgi ve veri salanmtr. Tesise zel veriler nedeniyle atk kullanm ile ilgili olarak rnein zellikler ve parametreler asndan AB-27de deiik olan girdi verileri salanmtr. Bu balamda salanm olan veriler birok zel detaylar iermesine ramen, bu konuyla ilgili genel kantitatif beyanlar yapmann zor olduu ve buna ilikin BAT sonucunun kalitatif bir yaklama dayal olduu sonucuna varlmasna yol amtr gelimekte olan bir teknik olarak Akkan yatakl imento imalat teknii tanmlanmtr (baknz Blm 1.6.1); ancak bu tekniin daha fazla nasl gelitirilmesi gerektii/gelitirilebilecei konusunda TWG tarafndan herhangi bir bilgi salanmamtr. Son CLM TWG toplantsnda cva emisyonlarnn kayna ve muhtemel azaltma teknikleri ile ilgili grmeler yaplmtr. Yaplan grmelerde aadaki hususlar belirlenmitir: cva emisyonlarnn seviyeleri esas olarak hammaddenin bileiminden etkilenir. Salanan emisyon verileri ile ilgili olarak, 0.05 mg/Nm3n altnda olan seviyelerin elde edilebilecei gsterilmitir, ancak, daha dk olan bu seviyelerin nereden geldii konusunda herhangi bir kant mevcut deildir. CEMBUREAU, bu cva emisyonlarn ve bu hususun tm tesis ile ilikisini daha iyi anlayabilmek iin bu konuda bir aratrma yapmay kabul etmitir. CEMBUREAU bu konu ile ilgili olarak CLM BREF dokmannn bundan sonraki gzden geirilmesi srasnda kullanlmak zere tam bir veri seti elde etmeye alacaktr Civann devaml olarak izlenmesi konusunda yasal olarak balayc gereksinimler nedeniyle cva emisyonlar Almanya ve Avusturyada devaml olarak izlenmitir. 2008 ylnda Alman imento sanayinde 34 adet cva CEMi (Devaml Emisyon Monitr) grev yapmaktayd. zleme cihazlar ile ilgili aratrmalar sregelmi ve genelde 2008 ylna kadar CEMlerin performans dzgn bir ekilde alacak ve gvenilir sonular verecek ekilde gelitirilmitir. Genel olarak baz durumlarda ilave bakm yaplmas gerektii tespit edilmitir. Baka durumlarda ise piyasada mevcut olan cihazlarn bireysel uygulamalara uygun hale getirilebilmeleri iin tadil edilmeleri yetkili makamlarca gerekli grlmtr. CEMlerin uygun bir ekilde kullanlamad ok az durum (%10) olmutur. Bu cihazlarn uzun dnemdeki istikrar ile ilgili nihai sonular henz mevcut deildir. CEMlerin periyodik bakm aralklarnn gemi deneyimler uyarnca ayarlanmalar gerekmektedir. 2007 yl Ekim aynda Alman UBA szkonusu cva lm cihazlarnn tedariki ve salayclarndan deneyimlerini bildirmelerini talep etmitir. Bunun sonucunda u anda kalite gvencesi ile ilgili rehber ilkeler mevcut olup, bunlar ayn zamanda ou CEMin bakm prosedr ile ilgili gereksinimleri de belirlemektedirler. Ayrca CEMlerin Avrupa Standard EN 14181 uyarnca doru olarak kalibre edilmesi de bir sorundur. Cva CEMleri iin bu kalibrasyon prosedr rnein toz veya NOx gibi dier emisyonlar iin mevcut olan CEMlerden daha fazla aba gerektirmektedir. Periyodik kalite gvence prosedrleri sadece deneyimli personel tarafndan yerine getirilmelidir. Devam etmekte olan gelime sreci izlenmelidir. Sonular BLM BREF dokmannn bir sonraki gzden geirilmesi srasnda dikkate alnmal ve cva emisyonlarnn devaml lm ile ilgili genel kantitatif beyanlarda bulunabilmek amacyla bu konu ile ilgili bilgi ve veriler toplanmaldr.

185

Devam etmekte olan aratrma sreci takip edilmeli ve iyiletirme ve daha fazla gelitirme iin incelemeler yaplmaldr. Sonular bu BLM BREF dokmannn bir sonraki gzden geirilmesi srasnda dikkate alnmal ve cva emisyonlarnn devaml lm ile ilgili genel kantitatif beyanlarda bulunabilmek amacyla bu konu ile ilgili bilgi ve veriler toplanmaldr. Son TWG toplantsnda karlkl mutabakat seviyesi in imento ile ilgili ksmna ilikin sonular Eyll 2008de yaplan son TWG toplantsnda kararlatrlmtr. Bu son TWG toplantsnda tartlan ana konular BAT ile ilgili sonular olmutur. imento sanayi iin BAT nerileri her olay baznda ele alnmtr. Bu son TWG toplantsnda imento endstrisi ile ilgili BAT (Mevcut En yi Teknikler ) konusunda yksek seviyede karlkl mutabakat salanm ve hibir gr ayrl kaydedilmemitir. Bu nedenle tm bilgi deiim dnemi boyunca geriye dnk olarak da grld gibi- bilgi deiim srecinin baarl olduu dnlebilir. Gelecekte yaplacak almalarla ilgili tavsiyeler Bilgi deiimi ve bunun imento sanayi iin salad sonu, rnein bu dokmann imento ile ilgili ksm, imento retimi esnasnda kirliliin entegre bir ekilde nlenmesi ve kontrol edilmesinin baarlmas konusunda ileriye ynelik olarak atlm nemli bir adm temsil etmektedir. Aada belirtilen konularda bundan byle yaplacak olan almalar bu srecin devam etmesini salayacaktr: Nisan 2008 tarihinde yaynlanm olan IEF rehber dokmannda yer alan rehber bilgileri dikkate almak suretiyle baz nlemlerin/tekniklerin performansnn ve zellikle potansiyel BATn tesis seviyesinde deerlendirilmesini mmkn klacak verilerin toplanmas prosesin tr, kullanlan atklar (trleri, miktarlar) ve emisyonlar arasndaki iliki ile ilgili bilgilerin toplanmas BATn tespitinde dikkate alnacak tm nlemlere/tekniklere ilikin maliyet verilerinin (rnein yatrm, iletme giderleri) toplanmas Azaltma nlemleri/tekniklerine ilikin maliyet verileri ile azaltma etkinliklerine ilikin verilerin toplanmas enerji tketiminin minimize edilmesi veya enerji verimliliinin arttrlmasna ilikin seenekler ile ilgili bilgi ve verilerin toplanmas enerji tketimi ile ilgili verilerin ve kullanlan frn trlerine gre en iyi performans verilerinin toplanmas NOx emisyonlarnn azaltlmas ve zellikle SCR ve SNCR teknii ile ilgili bilgi ve verilerin toplanmas NH3 emisyonlar ile ilgili bilgilerin toplanmas rnein SOx emisyonlar azaltm gibi oklu kirlilik azaltc nlem/teknik olarak kabul edilen aktif karbon ile ilgili daha fazla bilgi toplanmas Yetkili makamlarn izin ykmllklerini/artlarn kontrol edebilmelerini teminen emisyon izleme ve izleme sklklar, rnein periyodik lmler ile ilgili bilgi toplanmas zleme Genel lkeleri iin Referans Dokmann revizyonunun incelenmesi TOC emisyonlar ile ilgili bilgi ve verilerin toplanmas Metallerin (cva) azaltlmas iin kullanlabilecek nlemler/teknikler ile ilgili verilerin toplanmas ve aratrma yaplmas Tm proses girdileri ve zellikle cva ile ilgili bilgi ve verilerin toplanmas Atklara ynelik girdi kriterleri ile ilgili bilgi ve verilerin toplanmas imento sanayinde kullanlan devaml cva emisyonlar izleme nlemleri/teknikleri ile ilgili bilgilerin toplanmas akkan yatakl imento imalat teknii ile ilgili bilgilerin toplanmas

186

leride yaplacak ARGE almalar iin nerilen konular imento sanayinde NOx azaltm iin SCR kullanm ile ilgili olarak uygun katalizrn gelitirilmesi ve prosesin daha fazla gelitirilmesi konularnda yaplmas gereken baz almalar vardr (Baknz Blm 1.5.6.1 BAT 17 d). zellikle Gelimekte olan Teknikler blmnde (Blm 1.6) tanmlanan teknikler ile ilgili olarak gelecekte baz ARGE almalarnn yaplmas, ileride bu tekniklerin imento sanayi ile ilgili BATlarn tespiti srasnda dikkate alnabilmeleri iin gerekli ve yararl olacaktr. Bunun yansra AT, temiz teknolojiler, gelimekte olan sv atk artma ve geri dntrme teknolojileri ve ynetim stratejileri ile ilgili bir dizi projeyi RTD programlar vastasyla balatmakta ve desteklemektedir. Potansiyel olarak bu projeler ileride yaplacak BREF gzden geirmeleri iin yararl katklar salayabilirler. Bu nedenle okuyucular bu belgenin kapsam ile ilgili olan her trl aratrma sonucunu EIPPCBye bildirmeye davet edilmektedirler (ayrca bu dokmann nszne baknz).

187

REFERANSLAR
3 4 8 9 10 Avusturya, U. (1997). "Basic criteria for BAT cement/Information for cement and lime BREF 2001", UBA-IB-560 Eyll 1997. Avusturya, U. (1998). "BAT bei Anlagen zur Zementherstellung M-105 (1998) / Information for cement and lime BREF 2001", M-105 (1998). CEMBUREAU (2001). "Information for cement industry/Information for cement and lime BREF 2001". CEMBUREAU (1997 Kasm). "BAT for the cement industry, Kasm 1997 / Information for cement and lime BREF 2001". Cementa AB/Hagstrm, P. (1994). "Underlag fr omprvning av utslppsvillor / Information for reconsideration and updating of permit conditions 1994 obtained during a plant visit 1997 and information communicated at other occasions / Information for cement and lime BREF 2001". Coulburn, D. (2001). "Information for cement and lime BREF 2001". Hollanda (1997). "Dutch notes on BAT for the production of cement clinker/Information for cement and lime BREF 2001". EuLA (2001). "Information for cement and lime BREF 2001". Gller (2001). "Information for cement and lime BREF 2001". Haugh (2001). "Information for cement and lime BREF 2001". Rother, W. (1996 Ocak,). "International Cement Review/Exhaust gas emissions/Available control technology for gaseous emissions in cement plants / Information for cement and lime BREF 2001". BCA (1997 Ekim). "International Cement Review/Information for cement and lime BREF 2001". Japonya, C. A. (1996). "Information for cement and lime BREF 2001". de Jonge, L. (2001). "Information for cement and lime BREF 2001". Junker, P. (2001). "Information for cement and lime BREF 2001".

11 12 16 18 19 20

21 22 23 24 27

Karlsruhe niversitesi, G. (1996). "Emission Control at Stationary Sources in the Federal Republic of Germany - Volume II, Heavy Metal Emission Control (Austos 1996), (UBA Research report 104 02 360 (Ocak 1997))", UBA Research report 104 02 360 (Ocak 1997). 29 30 31 Lohse, J. (2001). "Information for cement and lime BREF 2001". Marchal, F. (2001). "Information for cement and lime BREF 2001". LUA NRW, G. (1997). "LUA-Materialien No. 43, Identification of Relevant Industrial Sources of Dioxins and Furans in Europe, The European Dioxin Inventory, (1997)".

188

37

ngiltere (1996). "UK IPC Note: Cement Manufacture, Lime Manufacture and Associated Processes, IPC Guidance Note S2 3.01 (1996) / Information for cement and lime BREF 2001". ngiltere (1996). "Technical and Economic Review of Cement and Lime Processes (1996), Contract Ref: HMIP/CPR2/41/197 / Information for cement and lime BREF 2001". Ullmann's (1986). "Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry, 5th edition, Vol. A 5, 489-537 (1986), Cement and Concrete / Information for cement and lime BREF 2001". Ullmann's (1990). "Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry, 5th edition, Vol. A 15, 317-345 (1990), Lime and Limestone / Information for cement and lime BREF 2001". Kupper/Brentrup (1992). "SNCR technology for NOx reduction in the cement industry, World Cement, p. 4-8, Mart 1992 / Information for cement and lime BREF 2001". Billhardt/Kuhlmann/Ruhland/Schneider/Xeller (1996 Ekim). Current state of NOx abatement in the cement industry/Information for cement and lime BREF 2001", ZKG International, Volume 49, No. 10, p. 545-560, (1996). Wulf-Schnabel/Lohse (1998). "Economic evaluation of NOx abatement techniques in the European Cement Industry, Report compiled for DG XI, Contract N B43040/98/000232/MAR/E1 / Information for cement and lime BREF 2001". EuLA (2006). "Draft lime sector Chapter 2.1 and 2.2". Schorcht, F. (2006). "Personal Communication by site visits". Almanya (2006). "German contribution part I: Lime manufacturing industries", Compilation by German National Working group and German lime industry. Avrupa Komisyonu (2004). "Reference Document on Best Available Technique for Management of Tailings and Waste-Rock in Mining Activities". Avrupa Komisyonu (2005). "Reference Document on Best Available Techniques for Management of the Waste Treatments Industries". Avrupa Komisyonu (2000). "European waste catalogue", 2000/532/EC2, (2001/573/EC). Almanya (2006). "German contribution: Use of alternative fuels in lime manufacturing", Compilation by German National Working group and German lime industry. EuLA (2006). "Use of alternative fuels in lime manufacturing". Norsk Hydro Norve (2001). "Performance figures for a gas suspension calcination lime plant (GSC plant)". EuLA (2006). "Draft lime sector Chapter 2.3 and 2.4 and additional information on these chapters". spanya (2006). "Energy consumption by various types of lime kilns". EuLA (2006). "Metals database EuLA"

38 39

40

41 42

43

44 45 46 47 48 49 50

51 53 54 55 56

189

57 58

Avrupa Komisyonu (2005). "Reference Document on Best Available Techniques for Waste Incineration Industries". Avrupa Komisyonu (2003). "Reference Document on Best Available Technique for Common Waste Water and Waste Gas Treatment/Management Systems in the Chemical Sector". Avrupa Birlii (2000). "Directive 2000/76/EC of the European Parliament and of the Council of 4 December 2000 on the incineration of waste", 2000/76/EC. VDI 2094 Almanya (2003). "Emissionsminderung Zementwerke/Emission control cement industry, VDI 2094, Mart 2003". Fransa (2006). "Cost calculation regarding abatement techniques in lime industry (ESP, fabric filter, deduster)", contribution for review. Fransa/DFIU/IFARE Karlsruhe (2004). "EGTEI - Draft background document on lime sector". Finlandiya (2006). "Contributions: Information and emissions from Finnish cement and lime plants". ek Cumhuriyeti (2006). "The lime industry in the Czech Republic". Finlandiya (2006). "Template Emission components - Saxo Mineral Finland - lime". Avusturya (2006). "The Austrian lime industry". Avusturya (2006). "Plant visit report Austria Mays 2006". EuLA (2006). "Database emissions lime manufacturing". Macaristan (2006). "Raw material characteristics from Labatlan lime plant in Hungary". Macaristan (2006). "Information regarding Hungarian lime industry and measurements". CEMBUREAU (2006-2008,). "General information about cement industry, updates 2006, 2007 and 2008". CEMBUREAU (2006). "Existing national and international legislation and emission limits". CEMBUREAU (2006). "2004 and 2005 statistics on the use of alternative fuels and materials in the clinker production in the European cement industry". Estonya (2006). "Review to BREF for Kunda, cement manufacturing and annexes". Almanya, V. (2006). "Cement manufacturing industries, German contribution". E. Baatz + G. Heidt (2000). "First waste heat power generating plant using the Organic Rancine Cycle Process for utilizing residual clinker cooler exhaust air". Almanya (2001). "Niedertemperaturverstromung mittels einer ORC-Anlage im Werk Lengfurt der Heidelberger Zement AG, Messergebnisse"

59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 70 71 72 73 74 75 76 78 79

190

80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94

Alvaro A. Linero (2006). "Trip report on SCR experiences at Solnhofer Portland Zementwerke, Cementeria de Monselice and ASM Brescia waste-to energy plant". Castle Cement ngiltere (2006). "Presentations and contributions from British cement plants during site visits". CEMEX Rugby ngiltere (2006). "Presentations and contributions from British cement plants during site visits". CEMBUREAU (2006). Guideline on CO trips". CEMBUREAU (2006). "Specific energy consumption". CEMBUREAU (2006). "Contributions on NOx abatement". EURITS (2006). "Contribution: Template for the review of the cement and lime BREF". Avrupa Komisyonu (2001). "Reference Document on Best Available Technique on the Production of Iron and Steel". SINTEF (2006). "Formation and Release of POPs in the Cement Industry". ERFO, T., Glorius, Scoribel, (2005). "Classification of solid recovered fuels". Macaristan (2006). "Hungarian cement industry". CEMBUREAU (2006). Air emissions and alternative fuels in the European cement industry". Avusturya (2006). "Austrian cement industry", Contribution with Annexes 1,2 and 3. EuLA (2006). "NOx abatement in the lime industry". Avrupa Birlii (2004). "Directive 2004/8/EC of the European Parliament and the Council of 11 February 2004 on the promotion of cogeneration based on a useful heat demand in the integral energy market and amending Directive 92/42/EEC". sve (2006). "SNCR principle of selective non-catalytic reduction of nitrogen oxides (NO, NOx)". Avrupa Komisyonu (2006). "Reference Document on Best Available Technique on emissions from storage of bulk or dangerous materials". CEMBUREAU (2007). "Behaviour of SO2 in the clinker burning process". Avrupa Komisyonu (2000). "Commission Decision 2000/532/EC of 3 May 2000 replacing Decision 94/3/EC establishing a list of wastes pursuant to Article 1(a) of Council Directive 75/442/EEC on waste and Council Decision 94/904/EC establishing a list of hazardous waste pursuant to Article 1(4) of Council Directive 91/689/EEC on hazardous waste (notified under document number C(2000) 1147) (Text with EEA relevance)". Avrupa Birlii (2003). "Directive 2003/87/EC of the European Parliament and the Council of 13 October 2003 establishing a scheme for greenhouse gas emission allowance trading within the Community and amending Council Directive 96/61/EC"

95 96 97 98

99

191

100

Fransa (2006). "Cost calculation regarding abatement techniques in cement industry (ESP, bag filter, deduster, SNCR, NOx primary technologies, absorbent injection, wet scrubber)", contribution for review. Fransa/ADEME/MEDD (2002). "The French Cement Industry Guide to NOx Emission reduction Measures", contribution for review. Fransa/DFIU/IFARE Karlsruhe (2003). "EGTEI - Draft background document on cement sector", contribution for review. CEMBUREAU (2006). "Additional contributions, e.g. types of cement and composition, information on chromates, information on why the cement industry has started to use AFR, contributions to the pre-draft of the revised CL BREF, composition information for grey cement", contribution for BREF review. HOLCIM/GTZ (2006). "Guidelines on Co-processing Waste Materials in Cement Production". YARA, M. R. L. (2006). "Contribution on cement industry, NOx abatement". Belika (2006). "Presentations and contributions from Belgium cement plant in Lixhe during site visit". Avrupa Komisyonu (2006). "Reference Document on Best Available Technique for the Manufacture of Large Volume Inorganic Chemicals - Solids and Others Industry (LVIC-S): Chapter 7.7 Magnesium compounds". RHI AG (2006). "Magnesia production from magnesite (natural process)". spanyol MgO reticileri (2006/2008). "Magnesia production from magnesite (natural process) and information regarding CO, noise emissions and sulphur content in the raw materials as well as additional information regarding dust emission levels achieved in a Spanish MgO plant by using fabric filters". Avrupa Birlii (2003). "Directive 2003/53/EC of the European Parliament and of the Council of 18 June 2003 amending the 26th time Council Directive 76/769/EEC relating to restrictions on the marketing and use of certain dangerous substances and preparations (nonylphenol, nony;phenol ethoxylate and cement)". ek Cumhuriyeti (2006). "The cement industry in the Czech Republic". rlanda (2007). "Report of PM 10's and PM 2.5's from air emission point". sve (2006). "SNCR technique and NOx emissions in Swedish cement plants". Fransa (2002). "The French Cement Industry Guide to NOx Emission Reduction Measures". Almanya (2000). "Grundsatzuntersuchung ber die Ermittlung der Korngrssenverteilung im Abgas verschiedener Emittenten". Almanya (2007). "Additional contributions regarding cement production, e.g. white cement manufacture, dedusting cement kilns with fabric filters, surface filters, sintered lamella filters". Sobolev, K. (2001). White cement: Problems of production and quality", Cement and Concrete World, Turkey, pp. pp. 34-42

101 102 103

104 105 107 108

109 110

111

112 113 114 116 117 118

119

192

120 122

spanya (2007). "Information on white cement production". Avrupa Komisyonu (2004). "Commission's Decision of 29 January 2004 establishing guidelines for the monitoring and reporting of greenhouse gas emissions pursuant to Directive 2003/87/EC of the European Parliament and of the Council". rlanda (2005). "Contributions regarding summary statement following short term SNCR trials at Limerick Works of Irish Cement". Avrupa Komisyonu (2001). "Reference Document on the Best Available Technique in the Pulp and Paper Industry". Avrupa Komisyonu (2006). "Reference Document on the Best Available Technique in the Food, Drink and Milk Industry". Oates, J. A. H. (1998). "Lime and Limestone: Chemistry and Technology, Production and Uses", ISBN-10: 3527295275/ ISBN-13: 978-3527295272. Portekiz (2007). "Portuguese Natural Hydraulic Lime Plants - volatile organic carbon emissions". Portekiz (2007). "Portuguese Natural Hydraulic Lime Plants - carbon monoxide emissions". EuLA (2006). "Database emissions from lime kilns". Drnek/Maier (2007). "The impact of environmental legislation on the economics of magnesia production". YARA, M. R. L. (2007). "Contribution on cement and lime industries, SNCR in cement and lime production - reducing agents". CEMBUREAU/Federhen (2007). "Contribution: Dry scrubber". CEMBUREAU/Federhen (2007). "Co-generation of power from waste heat". CEMBUREAU/Federhen (2007). "Technical application of fibres in cement manufacturing process and cement works". CEMBUREAU/Federhen (2007). "Contribution: Hybrid dust collector". Avrupa Komisyonu, C., March Consulting Group, MAIN Mamagement e Ingeneria Consultores (1993). "Energy Technology in the Cement Industrial Sector", Final Report, Contract No XVII/4.1000/E/91-16. Klein/Hoenig (2006). Model calculation of the fuel requirement for the clinker burning process", Cement International, reprint from 3/2006, FIZ 2006, pp. 44-63. talya (2007). "Raw materials for white clinker production in Italy". talya (2007). "Italian lime production". talya (2007). "Cement plant-Monselice Cement Works, SCR installation". Leibacher/Bellin/Linero (2007). "High dust SCR succeeds at Cementeria di Monselice"

123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136

137 138 139 140 141

193

142 143 144 145 146 147 148 149 150

EnvNGO/Tebert (2007). "CO-Minderung bei Kalkfen". Williams, P. T. (2005). "Waste Treatment Disposal", 0470849126. Adlhoch, H.-J. (1996). Sinterlamellenfilter in der Zementindustrie", ZKG International, Nr. 10/1996,, pp. 594-601. Leibinger/Kberl (2001). Neuartiges Energie-Minimierungskonzept fr Ofenfilter in der Zementindustrie", ZKG International, No. 11/2001, pp. 618-629. Leibinger/Neumann (2003). Kostenreduktion durch hheres Leistungspotential bei Prozessfiltern in der Zementindustrie", ZKG International, No. 2/2003, pp. 44-52. Marmor/Petzold (2006). Wirtschaftliche Entstaubung mit Oberflchenfiltern, Teil 3", ZKG International, No. 10/2006, pp. 82-87. Reitemeier (2005). Neue Hochleistungs-Entstaubungsanlagen im Holcim-Zementwerk Dudfield", ZKG International, No. 8/2005, pp. 75-79. CEN/EN 197-1 (2000). "Cement-Part 1: European Norm on composition, specifications and conformity criteria for common cements". Fabrellas/Larrazabal/Martinez/Sanz/Ruiz/Abad/Rivera (2004). "Global Assessment of PCDD/F emissions from the Spanish cement sector. Effect of conventional/alternative fuels". Avrupa Komisyonu (2003). "Reference Document on the General Principles of Monitoring". Almanya (2007). "Lime Manufacturing Industries - Reduction of NOx emissions at a rotary kiln with preheater by using the SNCR technique (practical experience)". Castle Cement ngiltere, P. W. (2007). "Application for variation to IPPC permit BL 1096, Solid Recovered Fuel (SRF) on kiln 4". CEMEX ngiltere (2006). "Application for a variation under PPC to allow use of a fuel known as Climafuel", Permit BL 7248. Almanya (2007). "Lime manufacturing industries - Co-incineration of waste". Almanya (2007). "Lime manufacturing industries - German example for the use of solid wastes as fuels in a rotary kiln (additions)". Almanya (2007). "Lime manufacturing industries - Minimisation of nitrogen oxide emissions by low NOx burners at annular shaft kilns". Almanya (2007). "Cement Manufacturing Industries - Duration and frequency of CO trips". rlanda (2006). "Reports of CO emissions because of CO trips from cement plants in Ireland". Almanya (2007). "German experience with a 6 moths SNCR performance test". Avusturya (2006). "Operation and permit data from EIA from Austrian cement plants Wietersdorf (Wietersdorfer&Peggauer Zementwerke GMBH) and Retznei (Lafarge Perlmooser AG)".

151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161

194

162 163 164

A TEC (2006). "Modernisation of Wietersdorfer and Peggauer Zementwerke GmbH (CEMTECH Conference Rome 2006)". Castle Cement ngiltere (2006). "Information on energy demand at Padeswood plant, Castle Cement UK". Rheinkalk, W. F. (2007). "Beurteilung der Messungen von Emissionen und Verbrennungsbedingungen fr den Zeitraum 01.01.2006 bis 31.12.2006, KalkDrehrohrofenanlage-Werk Flandersbach". EUROMINES (2006). "Magnesia production from magnesite (natural process)". Avrupa Birlii (1995). "Council Regulation (EC) no 384/96 of 22 December 1995 on protection against dumped imports from countries not members of the European Community", Official Journal L 056, 06/03/1996 P. 0001 - 0020. Avrupa Birlii (2005). "Council Regulation (EC) No 778/2005 of 23 May 2005 imposing a definitive anti-dumping duty on imports of magnesia oxide originating on the People's Republic of China", Official Journal L 131 , 25/05/2005 P. 0001 - 0017. TWG CLM (2007). "Merged and sorted comments master spread sheet on draft 1 and information". talya (2007). "Information on costs for PFRK (lime) provided with the comments for draft 1 of the revised BREF". Avusturya (2007). "Contribution on waste input criteria 2007". A TEC (2007). "Statement regarding energy use in the cement plant W&P in Austria". Fransa (2007). "Emissions of particles (PM 10 and PM 2.5) in the cement industry". Almanya (2007). "Abschlussbericht zum Forschungsprojekt: "Mglichkeit und Grenzen der SNCR Technik bei einer klassischen Drehofenanlage der Zementindustrie" im Zementwerk Harburg der Mrker Zement GmbH". EUCOPRO (2007). "Examples of waste input criteria from several EU Member States". Lafarge (2007). "Information regarding SOx emissions at Retznei works in Austria". Fransa (2008). "Contributions regarding emerging techniques in the cement industry (reduction of SOx , dust emissions)". EULA (2008). "Updated contributions regarding lime manufacturing, e.g. improvement on energy efficiency in lime kilns, figure on the lime manufacturing process, dust emissions data from UK (using wet scrubbers)". CEMBUREAU (2008). "Use of waste fuels in cement kilns (Co-processing of waste in cement kilns) - kopol Waste Incineration Assessment". Avrupa Komisyonu (2006). "Reference Document on Economics and Cross-Media Effects". Mauschitz (2004). "Emissionen aus Anlagen der sterreichischen Zementindustrie V"

165 166

167

168 169 170 171 172 173

174 175 176 177

178 179 180

195

181 182 183 184

Avrupa Komisyonu (2008). "Reference Document on the Best Available Techniques in Energy Efficiency". TWG CLM (2008). "Merged and sorted comments master spread sheet on second part of draft 1 and information". Szednyj/Schindler (2005). "Minderungspotentiale der NEC-Gase und Staub bis 2010 der sterreichischen Zementindustrie", Berichte BE-261. CEN standard EN-1948 (2007). "Stationary source emissions - Determination of the mass concentration of PCDDs/PCDFs and dioxin-like PCBs - Part 4: Sampling and analysis of dioxin-like PCBs". Hackl und Mauschitz (2003). "Emissionen aus Anlagen der sterreichischen Zementindustrie IV".

185

196

TERM VE KISALTMALAR SZL

TERM Salanan evresel faydalar ADEME AFR alam ANLAMI elde edilen emisyon deerleri ve verimlilik performansn da dahil olmak zere tekniin ele alaca ana evresel etki(ler) (proses veya azaltma). Dierleri ile karlatrldnda tekniin evresel yararlar evre ve Enerji Ynetimi Ajans alternatif yaktlar ve hammaddeler zelti veya bileik halinde en azndan biri metal olan iki veya daha fazla elementle bileime girmi bir metal olup ve sonuta oluan madde metallik zelliklere sahiptir

ASK halka aft frnlar ATILH Hidrolik Balayclar Endstrisi Teknik Dernei atm normal atmosfer (1 atm = 101325 N/m2) AWDF zirai atktan tretilen yaktlar bar bar (1.013 bar = 1 atm) BAT mevcut en iyi teknikler BAT-AEL BAT ile ilikili emisyon seviyeleri Mevcut en iyi teknikler BAT (IPPC Direktifi) prensip olarak emisyonlarn her ynyle evre zerine etkilerini nlemek, bunun mmkn olmad durumlarda da emisyonlar ve evre zerine etkilerini olduunca azaltmak amacyla tasarlanm olan, emisyon limit deerlerine temel oluturan zel tekniklerin gerek uygunluklarn ortaya koyan faaliyetlerin ve bunlara ait uygulama yntemlerinin gelitirilmesinde, en etkili ve ileri aama BREF mevcut en iyi teknikler referans dokman BUWAL svire evre, Orman ve Arazi Dzenleme Dairesi C derece santigrat kalorifik deer Bu dokmanda net kalorifik deer olarak belirtilmitir CAS Numaras Amerikan Kimya Derneinin alt blm olan Chemical Abstract Service kayt numaras; belirli bir kimyasal madde ile ilgili zengin bir bilgi kaynana balant; kimyasal bileikler, polimerler, biyolojik dizinler, karmlar ve alamlar iin kullanlan ve tek bir maddeyi belirleyen zgn saysal tanmlayc causter kostik kalsine magnezya /CCM CCM kostik kalsine magnezya /causter CEMler Srekli Emisyon Monitrleri CEN/TC 343 Avrupa Standardizasyon Komitesi CEN/TC 343 Geri Kazanlan Kat Yaktlar alma Grubu Avrupa Komisyonunun verdii yetki ile Geri kazanlan kat yaktlar (SRF) ile ilgili teknik spesifikasyonlar gibi tm gerekli standartlar gelitirecek ve oluturacak ve bunlar onaylandktan sonra standartlara (Avrupa Normlar (EN) dnecektir. tebeir kalsiyum karbonatn amorf tr ynlendirilmi Kesitinin ekline baklmakszn herhangi bir trdeki boru/kanalvastasyla evreye emisyonlar kirleticilerin emisyonu CIS Bamsz Devletler Topluluu Azerbaycan, Ermenistan, Beyaz Rusya, Grcistan, Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan, Trkmenistan, zbekistan, Ukrayna CKD CL 70 80 imento frn tozu snflandrma standard: CL 7 0 = EN 459da tanmlanan kire; CaO + MgO>% 65 ierikli Yap kireci CL 8 0 EN 459da tanmlanan kire; CaO + MgO>% 75 ierikli Yap kireci

apraz medya etkileri Su/hava/toprak emisyonlar, enerji kullanm, ham madde tketimi, grlt ve su ekstraksiyonun evresel etkilerinin hesaplanmas (dier bir deyile IPPC direktifinin gerekli grd tm hususlar) cSt dB(A) DBM santistok (viskozite) desibel, ses(grlt) seviyelerinin tanm ve lekli bir ses seviyesi filtresi kullanmak suretiyle lm iin kullanlan birim (1 kHz'de) 40 dB eit-iddet seviyesi erisinin tersine tekabl eden) tam piirilmi magnezya

197

TERM diyagenez

ANLAMI mineralojiyi ve/veya dokuyu deitirmek suretiyle tortuyu tortul kayaya dntren fiziki, kimyasal veya biyolojik sre yaylm emisyonlar uucu veya hafif tozlu maddelerin evre ile (normal alma koullarnda atmosfer ile) dorudan temas sonucunda oluan emisyonlar. Bunlar aada belirtilenlerden kaynaklanabilir ekipmanlarn mevcut tasarm (rnein filtreler, kurutucular vb.) iletme koullar (rnein malzemelerin konteynerler arasnda aktarlmas srasnda) iletme tr (rnein bakm faaliyetleri) veya dier ortamlara tedrici salnm nedeniyle (rnein soutma suyuna veya atk suya) [151, Avrupa Komisyonu, 2003] Kaak emisyonlar yaylm emisyonlarn bir alt kmesidir. Yaylm emisyonlarnoklu olan ve belirli bir alan iine dalm olan yaylm veya dorudan emisyonlarn kaynaklardr; bunlar nokta, dorusal, yzey veya hacim kaynaklar olabilir [151, Avrupa kaynaklar Komisyonu, 2003] DL 80 85 snflandrma standard : DL 80 = EN 459da tanmlanan dolime; CaO + MgO>% 75 ierikli Yap kireci DL 85 = EN 459da tanmlanan dolime; CaO + MgO>% 80 ierikli Yap kireci dolomit DPR Kore EC# kiretann bir tr, a rl kl ieri i dolomit madeni, kalsiyum magnezyum karbonat (CaMg(CO3)) olan karbonat fraksiyonu Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti Avrupa Birlii iinde piyasada mevcut kimyasal maddeler iin Avrupa Topluluklar Komisyonu tarafndan tahsis edilen yedi basamakl kod numaras (bazen EC numaras olarak da adlandrlr) anlamna gelir. EC # iareti EINECS ve ELINCS iaretlerinin yerini alm olup, bu kod numaras, 18 Eyll 1981 ila 31 Ekim 1993 tarihleri arasnda Avrupa Piyasalarnda mevcut olan ve bu tarihlerde polimer olarak kabul edilen ancak daha sonra polimer olarak kabul edilmeyip 'bundan byle polimer olamayanlar listesi' olarak adlandrlan listede yer alan maddeleri de iermektedir Avrupa evre Ajans Avrupa Serbest Ticaret Birlii (3 Mays 1960 tarihinde kurulmutur) rnein (Latince: exempli gratia) Tekno-Ekonomik Konularda Uzman Grubu Avrupa mevcut ticari kimyasal maddeler envanteri ; 1 Ocak 1971 ila 18 Eyll 1981 tarihleri arasnda Avrupa Topluluu piyasasnda bulunan tm kimyasal maddelere birer kayt numaras verilmitir. Daha sonra bu envanterin yerini ELINCS almtr Avrupa Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol Brosu 19 Eyll 1981 tarihinden itibaren Avrupa bildirimi yaplm kimyasal maddeler envanter listesi yerine ELINCS getirilmitir. Avrupa Piyasasna arz edilen tm yeni maddelere Avrupa Komisyonu'na bildirildikten sonra bir ELINCS numaras tahsis edilmitir emisyon snr deeri evre ynetim sistemi evre Koruma Ajans edeer karbon elektrostatik keltici Avrupa Birlii 1 Mays 2004 tarihinden nce Avrupa Birliine ye olan lkeler 1 Mays 2004 ila 31 Aralk 2006 tarihleri arasnda Avrupa Birliine ye olan lkeler 1 Ocak 2007 tarihi itibaryla Avrupa Birliine ye olan lkeler Cembureau'ya ye lkeler anlamna gelmektedir: Avusturya, Belika, Hrvatistan, ek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, rlanda, talya, Letonya, Lksemburg, Hollanda, Norve, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovenya, spanya,svire, Trkiye ve ngiltere zel Atklar Gvenli Yakma ve Artma in Avrupa Birlii Euro Avrupa Para Birimi

EEA EFTA e.g. EGTEI EINICS

EIPPCB ELINCS

ELV EMS EPA eqC ESP EU EU-15 EU-25 EU-27 EU-23+

EURITS EUR

198

TERM EWC

ANLAMI Avrupa Atk Katalogu atk tanmlarnn hiyerarik listesidir. Bu katalogda atk maddeler snflandrlm ve nasl olutuklarna ve zelliklerine gre kategorilere ayrlmlardr. Atk ynetimi ile ilgili eitli AB Direktifinde ve Komisyon Kararnda EWCye atfta bulunulmutur. ateleme/yanma ileminden kan gaz 30 Ekim 1999 tarihinden nce ve bu tarihten nce geerli mevzuat uyarnca almakta olan veya izin verilmi olan veya yetkili makamn grne gre eksiksiz bir izin talebinin konusu olan ancak en ge 30 Ekim 2000 tarihinde faaliyete geirilen tesis (IPPC Direktifi (2008/1/EC)) baca gaz kkrt giderme baca gaz artma ateleme/yanma prosesinden kan gaz/egzoz gaz erimi magnezya ok ince fuel oil
Gevek ekipmanlar/szma nedeniyle oluan emisyonlar: bir akkan (gaz halinde veya sv) kapal ortamda muhafaza etmek iin tasarlanm bir ekipman parasnda tedricen oluan geveklik nedeniyle evreye yaplan ve esas olarak basn fark ve bunun neden olduu szma nedeniyle oluan emisyonlardr. Bir flanta, pompada veya tecrit edilmi veya szdrmaz hale getirilmi ekipmanda vb, oluan szmalar kaak emisyon rnekleridir [151, Avrupa Komisyonu, 2003]

egzoz gaz mevcut tesis

FGD FGT baca gaz FM fuel oil EL kaak emisyonlar

GAINS GSC snm kire i.e. IEF imisyon tesis

Sera Gaz ve Hava Kirlilii Etkileimleri ve Sinerjileri modeli gaz sspansiyon kalsinasyonu kalsiyum hidroksit Ca(OH)2 dier bir deyile, yani (Latince: id est) Bilgi Deiim Forumu (IPPC Direktifi erevesinde resmi olmayan danma organ) evrede kirletici madde, koku veya grlt oluumu ve seviyesi IPPC Direktifi Ek Ide listelenen bir veya daha fazla faaliyetin yrtld sabit bir teknik birim ile bu sahada yrtlen faaliyetler ile teknik balants olan ve emisyon ve kirlilik zerinde etkisi olabilecek dier dorudan ilgili faaliyetler Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli entegre kirlilik nleme ve kontrol uluslararas toksik edeer Uluslararas Temel ve Uygulamal Kimya Birlii nomenklatr kilokalori (1 kcal = 4.19 kJ) kilogram (1 kg = 1000 g) kilojul (1 kJ = 0.24 kcal) potasyum hidroksit kilowatt-saat (1 kWh = 3600 kJ = 3.6 MJ) 1) potasyum; 2) Kelvin derece (0 C = 273.15 K) frna kaaklar yoluyla giren hava sadece CaCO3 ten oluan ve CaCO3 olarak veya dekarbonizasyon yoluyla snmemi kire (kalsiyum oksit) ve snmemi kirecin hidrasyonu yoluyla snm kire (kalsiyum hidroksit) imal etmek iin kullanlan mineral kaya tutuma kayb, rnein organik maddeler, karbonat, CO2 yi tespit etmek iin kullanlan teknik uzun dner frn metre metre/dakika metrekare metrekp Hacimsel debi: bu belgede aksi belirtilmedii takdirde hacimsel debi %-10 hacim oksijen ve standart hal anlamna gelir magnezyum oksit (MgO) magnezyum karbonat (MgCO3)

IPCC IPPC I-TEQ IUPAC kcal kg kJ KOH kWh K kaak hava kireta L.O.I./LOI LRK m m/min m2 m3 m3/h magnezya manyezit

199

magnezyum oksit

MgO/magnezya

200

TERM nlemler/teknikler m MFSK mg mg/m3 MHF mm mmWG izleme

ANLAMI baknz Teknik mikrometre (1 m = 10-6 m) kark beslemeli aft frn miligram (1 mg = 10-3 gram) konsantrasyon: bu belgede baka trl belirtilmedii takdirde gaz halindeki maddelerin veya madde karmlarnn konsantrasyonu, %10 hacim oksijen ve standart halde olan kuru baca gaz anlamna gelir ok hazneli frn milimetre (1 mm = 10-3 m) milimetre su seviye gstergesi sistematik, periyodik veya spot gzetim, denetim, numune alma ve lm prosesine veya salnan miktarlar ve/veya salnan kirleticiler ile ilgili trendler hakknda bilgi salama amal baka bir deerlendirme yntemine dayal olarak bir emisyonun veya baka bir parametrenin gerek deerini ve deiimlerini deerlendirmeyi veya tespit etmeyi amalayan proses partikllerin yaps ve ekli ile ilgili alma kentsel kat atk megaton (1 Mt = 106 ton) megajul (1 MJ = 1000 kJ = 106 jul) megawatt nanogram (1 ng = 10-9 gram) normal metrekp (101.3 kPa, 273 K) (net) kalorifik deer Ekonomik birlii ve Kalknma rgt OECD lkelerinden birincil enerji karm dier frnlar Organik Rankine evrimi dier aft frn ohm santimetre, zgl diren birimi poliklorlu bifeniller ktrlm kalsiyum karbonat poliklorlu dibenzo-p-dioksin poliklorlu dibenzofuran pentaklorofenol poliklorlu terfeniller polietilen tereftalat pulverize yakt paralel akl rejeneratif frn bir zeltinin asitlik veya bazlk derecesini belirten sembol. Sulu zeltideki hidrojen iyonlarnn konsantrasyonunun kart 10 tabanl logaritmaya edeer olan bir saydr programlanabilir lojik kontrolr: endstriyel proseslerin otomasyonu iin kullanlan dijital bilgisayar partikl madde /toz beyazlatma kili evreye zarar verebilecek ya da evreyi etkileyebilecek tek bir madde veya maddeler grubu b c organik kirleticiler kal Puzolanlar, kendileri imentomsu olmamakla birlikte reaktif formda silis (ve almin) ieren ve suyun varlnda kire ile birleerek imento zellikleri tayan bileenler oluturan bir malzemedir. Doal Puzolan temel olarak ince ve ikolata krmzs renginde volkanik topraktan oluur. Uucu kl ile su verilmi brlr crufunu birletirmek suretiyle yapay puzolan gelitirilmitir Puzolanik imentolar Portland imentosu ile doal veya yapay puzolanik malzemenin karmdr. Doal puzolanlar esas olarak volkanik kkenli malzemelerdir ancak bir miktar diyatomlu toprak ierirler. Yapay malzemeler arasnda uucu kl, yanm kil ve ist yer alr. n stcl dner frn politetrafloroetilen

morfoloji MSW Mt MJ MW ng Nm3 NVC OECD OECD Karm OK ORC OSK cm PCB PCC PCDD PCDF PCP PCT PET PF PFRK pH PLC PM podsol kirletici POPs puzolan

puzolanik imento

PRK PTFE

201

TERM PVC snmemi kire RAINS RDF RK RK brlr ROK ppm SCR SEM silisli kireta SK SNCR spot lm imento ve magnezyum oksit sanayileri iin standart koullar

ANLAMI polivinil klorr kalsiyum oksit, CaO Blgesel Hava Kirlilii Bilgi ve Simlasyon Modeli atktan elde edilen yakt: nceden artlm ve ayklanm atk fraksiyonlarndan elde edilen atk yakt dner frn dner frn brlr frndan kan kontrol edilmemi malzeme milyonda bir seici katalitik azaltm tarayc elektrom mikrograf silikon dioksit (SiO2) ieren kireta aft frn Seici katalitik olmayan azaltm spot rnekleme, devaml olmayan lm 273.15 K scaklk, 1013 hPa basn ve %10 oksijen ierii anlamna gelir

kire sanayi iin standart 273.15 K scaklk, 1013 hPa basn ve %11 oksijen ierii anlamna gelir koullar standart hal 273.15 K scaklk ve 1013 hPa basn anlamna gelir StDev standart sapma t ton (metrik) t60 kirecin reaktivitesi; su ile reaksiyona girdiinde snmemi kirecin 20Cden 60C ye kadar snmas iin gerekli zaman belirtir TCDD tetraklorodibenzodioksin TE toksik edeerler (dioksinler ve furanlar) teknik kullanlan teknoloji ile tesisin tasarlanma, bakm, iletme ve devreden karlma ekli TEQ TOC TWG UBA UNFCCC VDZ VOC WDF WID % w/w veya wt-% % v/v veya vol-% uluslararas toksik edeerler (dioksinler ve furanlar) toplam organik karbon teknik alma grubu Umweltbundesamt/Federal evre Ajans Birlemi Milletler klim Deiiklii ereve Szlemesi Verein Deutscher Zementwerke/Alman imento Birlii uucu organik bileikler atktan elde edilen yakt: nceden artlm ve ayklanm atk fraksiyonlarndan elde edilen atk yakt Atk Yakma Direktifi arlk yzdesi hacim yzdesi

202

KMYASAL SEMBOLLER
Ag Al Al2O3 As Ba Be Ca CaCO3 CaO Ca(OH)2 CaMg(OH)4 Cd CH4 CN Co CO CO2 Cr Cu F Fe Fe2O3 HCl HF Hg H2O H2S MgCO3 MgO Mn Mo N2 Na Ni NH3 NH4 NO NO2 NOx O Pb Pd Pt Rh Sb Se SiO2 Sn SO2 SO3 SOx Te Ti Tl V Zn gm alminyum alminyum oksit arsenik baryum berilyum kalsiyum kalsiyum karbonat kalsiyum oksit kalsiyum hidroksit kalsiyum magnezyum hidroksit kadmiyum metan siyanr kobalt karbon monoksit karbondioksit krom bakr flor demir demir oksit hidroklorik asit hidroflorik asit cva su hidrojen slfit magnezyum karbonat magnezyum oksit /magnezya manganez molibden nitrojen sodyum nikel amonyak amonyum nitrojen monoksit nitrojen dioksit nitrojen oksitler oksijen kurun paladyum platin rodyum antimon (stibium) selenyum silisyum dioksit kalay kkrt dioksit kkrt trioksit kkrt oksitler tellr titanyum talyum vanadyum inko

203