MUTASIM DNEMNDE ABBAS DEVLET

Ayrntlar {joso}Zehra EMEKSZ MUTASIM Halife Memunun lmnden sonra kardei Mutasm Trklerin destei sayesinde Hilafet makamna geti.[1]Asl ad Eb shak Muhammed olup halife olduktan sonra elMutasm Billah unvan almtr. V. Abbasi halifesi Harn er-Reidin oludur. Annesi Marida adl bir tk cariyedir. aban 180 tarihinde Badatta dnyaya gelmitir. Tahsile balad zaman babasn kzdrd ve bu sebeple le gndererek tahsiline son verildii ve bunun neticesi olarak okuma yasmasnn zayf ve hatta mmi olduu anlalmaktadr. Genlik yllar, aabeyleri Emin ve Memunun hilafeti mcadeleleri devrine rastlanm olan hibir hadiseye katlmayan Badatta kaldrld anlalan mutasmn ilk resmi vazifesi 816 ylnda yapt hac emerliidir. Bu srada Mumunun Mervde bulunmas ve devlet ilerini adamlarna brakmas, bilhassa lkenin bat taraflarnda baz asayisizliklerin meydana gelmesine sebep olmutur. Byle bir ortamda byk bir hac kafilesiyle Mekkeye hareket eden Mutasmn hac kafilesi Mekke yaknlarnda Yelenli Aleviler tarafndan baskna uramlarsa da Mutasmn ald tedbirler sayesinde bu gaile derhal bertaraf edilmitir. Mutasm, Mermunun halife olmasndan sonra siyasi olaylardan uzak durmutur. Badatta brahim b.Mehdinin halife Memunun Badata dndkten sonra ilk ii isyanlar bastrmak iin hareket gemek oldu. Bu sebeple Msr valisi Abdullah b. Tahiri Bbek isyanlarn bastrmaya memur edilince, onun yerine kardei Mutasm tayin etti. Mutasm ilk nce Msra gitmeyip yerine vekillerini gnderdi. Fakat Msrda Kays ve Yemen kabilelerinin isyanlar gittike tehlikeli bir hal alyordu. Mutasmn gnderdii birlikler asillere kar bir baar elde edemiyorlard. Bu sebeple Halife Memun kardeine, bizzat msra giderek isyanlar bastrmasn emretti. 830 yl sonlarna doru Msra giden Mutasm ksa zamanda asileri malup ederek Badatta dnd. Onun dnn frsat bilen Arap Kabileleri tekrar isyan etmekte gecikmediler. Mutasm dneminde memleketin i gvenliini sarsan baz kk isyanlarda olmutu. Mutasmn Badata dnmesinden ksa bir zaman sonra Cibal, Hemedan. sfehan ve civar blgelerin halkndan kalabalk bir grup Hurremiyeye intisap ederek isyan ettiler. Hemedan ahalisi toplanarak yollar kesmek suretiyle yama ve katliama baladlar. Bu sebeple halife asiler zerine Haim b. Baticr adnda bir komutanla kuvvet gnderdi. Fakat Haim asilerle yapt savata malup oldu. Memun devrinin nemli komutanlarndan birisi olan shak b. brahim b.Musab, Cibal blgesine Vali tayin edilerek isyann bastrlmasnda grevlendirildi. Mutasmn Halifeliinin ikinci senesi, yani 219 yl balarnda Hseyin b. Ali soyundan olan Muhammed b. Kasm, horasann Talikan ehrinde isyan etti. syann zuhur ekli hakknda kaynaklar farkl bilgiler vermektedir. Onun, kendisine karlan glkler ve yaplan fena muamele neticesinde isyana mecbur kald ve bu arada Horasana kaarak Mervi Serahs, Talikan ve Nesada kendisi tevik eden Ali taraftarlarnn tesciline kapld. Muhammed b. Kasmn haberi Mutasma gelince Horasan

Valisi Abdullah b. Tahire isyan bastrmas iin emir verdi. Bunun zerine Abdullah b.Tahir, Muhammedin zerine yrd. Yaplan savata taraftarlar ile beraber yenilen Muhammed kurtuluu daha nce mektuplat Horasan kylerinden birisine kamakta buldu. Fakat yakalanarak Abdullah b. Tahire gnderildi. Abdullahda onu Mutasma gnderdi. Muhammed b. Kasm 14 Rebilanir 219 tarihinde Badata getirildi ve orada hususi hapishaneye konuldu[2]. Mutasmn idaresi olaylarla dolu bir idare idi. Irakn aa blgelerinde de Zotlar isyan etmilerdi. Bu zotlar Sasaniler ran Hkmdarl sralarnda birka yzyl nce Hindistandan rana g etmi olan tuhaf bir kavimdi. O zaman anlara Cedlen ad verildi. Frat ve Dicle rmaklarnn kavak noktasna yakn yerlere yerletii yerlerde oturup kalmyorlard, yaay tarzlar kaba idi, bir eye uzun boylu balanamyorlard. Zotlar Memun zamannda ayaklanmlard, fakat bu isyan ok nemli bir i olmamt. Mutasm zamannda geni lde bir isyan tertiplediler ve kervanlar vurmaya, muskun blgelere ve Irak ehirlerine aknlar olmutur. Nihayet onlar 825te malup etti ve Kk Asyada bir snr eyaleti olan Kilikyaya g etmeye zorlad. Birok Zotlar Kilikyaya yerletiler, fakat birka boy Avrupaya geti ve gmen bir hayat srdler. Onlar bugn Kpti, ingene denilen ve her memlekette bulunan kimselerdir[3]. Murtasm dnemi Abbasi halifeliinin yapsn deitiren iki ciddi olayn kaynadr. lki yabanc paral askerler ararak dini, siyasi ve ailevi mnakaalara ok karm Arap ve Acemlere kar Trk, Slav ve Berberilerden oluan bir ahsi muhafz birlii tekil etmesidir. Bu hi olmazsa balangta halifeye ok bal muhafz birlii halifelik tarihinde gittike nemli bir siyasi rol oynayacak efleri baz zamanlar hemen hemen iktidarn hakimi olacakt[4]. Halife olmadan nce, devlet ilerinde byk bir nfuza sahip olan ranllara itibar etmediinden Halife olur olmaz devletin kuvvetini Trklerle muhafaza etmeye alt. Bu hareketin sebebini annesinin Trk oluuna ve bundan dolay Trklere yaknlk duyuuna balayan vardr. Trklere grevler verince Trkler ilk defa slam Tarihine girmi oldular[5]. Trkler, Emeviler ile, Haimiler, Abbasilerle Aleviler arasndaki mnazaalara Arap batnlar arasndaki mcadeleden baka bir mahiyet atfetmiyorlard. Trklerin bir tek amac vard. Bu byk slam imparatorluuna hakim olmak.. Analar Trk olan Halife Memun ile Mutasmn siyasetleri, Trklere bu amaca erimek yolunu tamamyla am oldu. Halife Harun Reitin ayr ayr iki Trk kzndan doan bu iki olundan evvelki, Arap Anadan olan ve Araplk siyaseti gden kardei Mehmet Emine kar Trk ellerinde toplad kuvvetlerle galebe ald gibi, Mutasmda iten ve dtan gelen Sademelerle sarslmaya balayan imparatorluu tutmak iin, milli seiye ve kabiliyetlerini yakndan tand Trklere dayanmak lzumunu duydu. Trl vaid ve iltifatlarla fergana ve srana blgelerinden bir ok Trk genleri Badada getirdi[6]. Mutasm daha memun hayatta iken ve zellikle de nemli valiliklere atand zaman kle kkenli drt bir Trkten mteekkil zel bir muhafz alayn kurdu[7]. Mahfzlar zamanla ve gerekte asl hkmdar durumuna getiler Mutasmnn Trk muhafzlar tarafndan korunmas halk rahatsz ediyordu[8]. Halife zayflamaya balaynca Trk Muhafz kuvvetleri kontrol edilemez bir hale ve Saray entrikalarna karmaya balad. Daha sonra bu kuvvetler bozuldular ve halifenin zerinde byk bir nfuz sahibi oldular. Ayn durum Romanllarda, Pretar muhafzlar denen Sezarn muhafz kuvvetlerinde de gze arpmt[9]. Abbasi ordularnda hizmet gren Trk ve Berberi askerlerine kar Badat halknn dmanlk gstermesi yznden bakent Badattan Samarraya nakledildi[10]. Bylece 892 ylna kadar devam edecek olan Smarra devri balam oluyordu[11]. Samarra ehrini kurmak iin eski bakentten altm mil uzakta bir blgeyi seti. Halife ncelikle ailesi, muhafz alay, saray erkan ve merkezi idarenin vezirlerinin kalmasna uygun saray malikane, kla ve konaklardan mteekkil bir sitenin kurulmasn emretti. Saray byk bir cami, nemli devlet memurlarnn konutlar, devlet

daireleri ve klalar bu ehrin en nemli birimleri idi. Hkmdarn kurulaca yer olarak Samarra Badatta Daire ehir kadar tahkim edilmi deildi. nk ehir Dicle nehri kenar uzanyordu. Byk bir arazinin ok sayda parsellere ayrlmas ve daha sonra onun zerine muazzam bir ehir kurulmas ile ilgili hz bile halifeyi byk ve gsterili binalar yaptrma iptilasndan alkoyamad[12]. ok gemeden Samarra, ihtiam bakmndan Badatla yarmaya balad, fark u ki byk bir fikir, kltr merkezi olmak hibir zaman Badatn yerini tutamad[13]. Mutasm dneminde meydana gelen nemli olaylarda bir dieri de Bbek isyannn bastrlmasdr. Mutasmn Badata dnmesinden ksa bir zaman sonra Cibal, Hamedan ve sfahan blgeleri halkndan kalabalk bir grup Bbek tarafna geerek yama ve apulculua baladlar. Horasandan gelen kervan ve hac kafilelerine byk zarar veriyorlard. Tehlike gittike Badata yarayordu. 833 yl sonlarnda shak b. brahim b. Musab idaresinde gnderilen bir ordu ad geen blgelerdeki Hurremi isyann ksa zamanda bastrd. Dier karklklarnda bertaraf edilmesi zerine Bbeke kar muntazam birliklerin gnderilmesi zaman gelmiti, 2 Cemaziyelahir 220 tarihinde Halife Mutasm daha Msr calisi bulunduu srda yannda bulunan ve askeri kabiliyetini ispat tayin ederek Bbek isyann bastrmas iin byk bir ordu yola kard. Erdebile kadar gerekli gvenlik tedbirleri alnd iin rahata ilerleme imkann bulan Afin, karargahn daha kuzeyde bulunan Berzedde kurdu. Erdebil ile Berzad arasnda da baz kalelere kk birlikler yerletirerek merkez ile olan irtibatn emniyete alm oldu. Bunun yannda posta tekilatn yeniden organize ederek Badat ile haberlemeyi drt gn gibi ok ksa bir zamana indirdi. Ayrca Bbekin faaliyetleri hakknda bilgi toplamak iin emniyet tedbirlerini almakla geiren Afin 835 yln hazrlklarla ve blgedeki emniyet tedbirlerini almakla geiren Afin, 835-836 kn Berzendde geirdi. Afin bu hazrlklarla megul iken halife mutasm Boga el-Kebir idaresinde yardmc kuvvetler, para ve zahire gndermiti. Bogann geldiini renen Babek, bir baskna hazrlanrken onun byle kymetli bir yama frsatnn karmayacan bilen Afinin ald tedbirler sayesinde hem inidirilerek el-Bazza kar harekete geti. Bogann yalnz ilerlediini fareden Bbeke btn kuvvetleriyle onun zerine hcm ederek onu ar bir malubiyete uratt. Bogann malubiyetinden ksa bir mddet sonra Bbeke kar umumi bir hcuma karar verildi. Yaplan plan gereince Afin ve Boga idaresindeki kuvvetler el-Bazz muhasara edeceklerdi. Fakat hocann msait olmamas ve Bogann tedbirsiz hareketi kendisinin malup olmasna sebep oldu. Buna ramen, Afin, Bbeke kar nemli bir baar kazand. Nihayet 837 yl ilkbaharnda Afin, el-Bazz karnna gelerek karargah kurdu. Afin bir baskna uramak iin birliklerinin muhtelif ksmlara ayrm olup nbetiler karmt. El-Bazza kar kaplacak umumi bir hcumun hazrlk devresi uzun srd iin Afin emrindeki komutanlara hcum edecekleri mahalleri gstererek umumi taaruza geti. Her tarafta muharasa edildii ve kurtulu midinin kalmadn gren Bbek, zaman kazanmak bahanesiyle bizzat halifenin imza edecei bir emanname geldii takdirde teslim olacan bildirdi. Afin, Bbekin bu isteini kabul etti, fakat tam bu srada ehre dier taraftan hcum etmekte olan Beir el-Trkinin kuvvetlerinin el-Bazzaa girdii haberi geldi. Bunun zerine btn birlikler taarruza geerek Austos 837 tarihinde ehre girmeye muhaffak oldular. iddetli bir ekilde sokak arpmalarnn balad ve saraylarn neftle atee verildii bir srada karlklardan istifade eden bbek kamaya muvaffak oldu. slam birliklerinin el-Bazz yama ve tahrisinden sonra durum sakinletii zaman Bbekin kat anlald. Bunun zerine Afin, kaabilecei blgeleri gz nnde bulundurarak tedbirleri ald. Onu takip iin beyz kiilik bir birlii yola kard. Ayrca Ermeniye birliklerine mektup yazarak el-Bazzn fethedildiini vereceini bildirdi. Bbeki takip eden birlikler onu Ermeniye snrnda kstrdlar. Fakat yakalayamadlar. Bbekin hedefi Bizans imparatorluuna snmakt. Ermeniyenin dou ksmlarnda hkm srmekte

olan Ermeni birliklerinden Sehl b. Sunbatn yanna gitti. Afin ile arasnn bozulmasn istemeyen Sehl, afine haber gndererek Bbekin kendi yannda olduunu bildirdi. Bunun zerine Afinin gnderdii kk bir birlik bir av esnasnda Bbeki yakalad. Afin Berzend ile Semarraya dnd zaman Bbekde oraya getirmiti. Afin Bbek ile Samarre getirildi. Bbek mutasmn huzuruna getirerek idam ettirildi[14]. Memunun lmnden sonra Mutasmn ve Vaskn yllar arasnda sren iktidarlar srsnde de Mutezile siyaseti devam ettirildi. Yeni akidenin messeseletirilmesinde ba sorumlu, kadl-kudat olan Ahmet b. Ebi. Duad idi. iddetli sorgulanmaya boyun emeyerek kararl direniini srdren Ahmet b. Hanbel, sonunda serbest brakld. Ancak mihne burada bitmedi aksine Vask dneminde daha da artt[15]. Mesudi, Mutasmn halifeliinin son senelerinde bilhassa gda rejimine dikkat etmedii iin shhatinin bozuk olduunu gnden gne zayfladn bildiriyor. 18. Rebilevvel 227de rahatszlanarak vefat etti. Sert yrekli memuna gre cahil denebilecek bir kimse idi . orta boylu, beyaz tenli geni omuzlu, uzun sakall ve kuvvetli bir bnyeye sahipti. yi kalpli mkrim tabiatl idi. iir yazar, at binmeyi ve evgen oynamay severdi. Ziraatn gelimesi iin alm, tabi kaynaklar gelitirilmi kurduu Hassa ordusu ile mhim isyanlar bastrm ve onlardan istifade etmitir. Ancak kendisinden sonra gelenler gerekli dirayeti ve idarecilii gsteremediklerinden Hassa ordusu hakim olmamlard[16]. Memun zamannda iek amaya balayan Arap dnnn hzlan onun zamannda devam etti. smini Bizansllar tarafndan saygsyla andrd. Onun zamannda Samarra ihtiamle ayn anlama gelen bir kelime oldu. Vazifesinin erefini korudu, Mslman olmayanlarn bir korkusu idi[17]. BBLYOGRAFYA 1. DURANT, Will; slam Medeniyeti, (ev: Orhan Bahaeddin), stanbul, 1970. 2. GNALTAY, EMSEDDN, M.; Abbasoullar mparatorluunun Kurulu ve Ykseliinde Trklerin RolBelleten, C. VII, S.23-24, Ankara, 1942.3. HEYET, Mutasm, Meydan Larousse, C.IX, stanbul, 1972.4. HOLT, P. M.LAMBTON, A.K.S. LEWS, B.; slam Tarihi Kltr ve Medeniyet C.I, stanbul, 1988.5. MAHMUT, S.F.; slam Tarihi, (ev: A. Kevenolu, Ayhan Smer), stanbul, 1962.6. MONTRAN, Robert; slamn Yayl Tarihi (VII-XI yzyllar), Ankara, 1981.7. LK, Hayati; slam Tarihi stanbul, 1979.8. NL, Nuri; Ana hatlaryla slam Tarihi, stanbul 1984.9. YILDIZ, Hakk Dursun; Abbasiler,slam Ansiklopedisi, TDV, C.I, stanbul,1988.10. YILDIZ, Hakk Dursun; Mutasm, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. III. stanbul, 1986.

[1] Hakk Dursun Yldz, Abbasiler, slam Ansiklopedisi , TDV, C.I, stanbul,1988 S.35 [2] Hakk Dursun Yldz, Mutasm, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. III. stanbul, 1986, S.199-2004. [3].F. Mahmut slam Tarihi, (ev: A. Kevenolu, Ayhan Smer), stanbul, 1962, S.96. [4] Robert Montran, slamn Yayl Tarihi (VII-XI yzyllar), Ankara, 1981, s.124. [5] Hayati lk, slam Tarihi stanbul, 1979, S.474. [6] M. emseddin Gnaltay, Abbasoullar mparatorluunun kurulu ve Ykseliinde Trklerin Rol Belleten, C. VII, S.23-24, Ankara, 1942, s.193-194. [7] P. M. Holt-A.K.S. Lambton-B. Lewis, slam Tarihi Kltr ve Medeniyet C.I, stanbul, 1988, S.135. [8] Will Durant, slam Medeniyeti, (ev: Orhan Bahaeddin), stanbul, 1970, S.30. [9] S.F. Mahmut slam Tarihi, (ev: A. Kevenolu, Ayhan Smer), stanbul, 1962, S.96. [10] Heyet, Mutasm, Meydan Larousse, C.IX, stanbul, 1972, S.104. [11] Hakk Dursun Yldz, Abbasiler, slam Ansiklopedisi TDV, C.I,. stanbul, 1988, S.35. [12] P. M. Holt-A.K.S. Lambton-B. Lewis, slam Tarihi Kltr ve Medeniyet C.I, stanbul, 1988, S.136. [13] S.F. Mahmut slam Tarihi, (ev: A. Kevenolu, Ayhan Smer), stanbul, 1962, S.97.

[14] Hakk Dursun Yldz, Mutasm, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. III. stanbul, 1986, S.207 -209. [15] P. M. Holt-A.K.S. Lambton-B. Lewis, slam Tarihi Kltr ve Medeniyet C.I, stanbul, 1988, S.134. [16] Nuri nl, Ana hatlaryla slam Tarihi, stanbul 1984, s.137 [17] S.F. Mahmut slam Tarihi, (ev: A. Kevenolu, Ayhan Smer), stanbul, 1962, S.97