AFYONKARAHSAR TASAVVUF HAREKETLER DNCES I

rfan GRKA Bolvadin Anadolu HL rt.

Trk dncesinin problem alanlarndan birisi, tasavvuf dncesidir. Tasavvuf dncesi ise tasavvuf hareketlerinin arka plandr. Bu sebeple tasavvuf hareketlerini tespit etmeden Afyonkarahisar Trk tasavvuf dncesini ortaya koymak mmkn olmayacaktr. Yaplmas gereken, tasavvufun ilimizdeki hareketlerinin tespitinden arka plana gemektir.

XVII. yyda Afyonkarahisar ziyaret eden Evliya elebi, tasavvuf hareketinden bahseder. Onlar: Horasan erenleri, Mevlana muhipleri veya Mevleviler ve Halveti hareketleridir [1].

A. A. HORASAN ERENLER
Evliya elebi, Horasan erenlerine Afyonkarahisardaki mezarlar dolaysyla yer verir. Mezarlarn her biri bir ziyaretghtr. O, bu anlamda Yahi Baba Bahi Baba kardeleri ziyaret ettiini, yz srdn syler. Horasan erenlerinin Afyonkarahisardaki en mehur ismi, bilindii gibi Karaca Ahmed Sultandr.

1- 1- 1- KARACA AHMED

Bir vakfiyedeki ahitlik kaydna gre Karaca Ahmedin ad, Karaca Ahmed bin Sleyman Horasandir. Vakfiyedeki kayt tarihi 773/1371dir. Yer Manisadr. Manisadaki bir baka vakf kaydna gre Horoz kynde e-eyh arif billah Karaca Ahmed Tekkesi vardr. Ayn tekke ismi 821/1418 tarihinde yeniden kayda geirilmitir *2+.

Karaca Ahmed, elebiye gre Sultan Orhan devrinde 660/1262 senesinde vefat etmi, Akpaazdeye gre Orhan Gazi devrinde yaam, Murat Hdavendigar zamannda lmtr. eyh Sahih Dedenin Mecmua-i Tevrih-i Mevleviyesine gre 667/1278de 50 yandadr ve bu tarihte annesiyle birlikte Anadoluya gelir. Takprzde Akhisara yerletirse de kaynaklarn ounluu, bu konuda, Afyonkarahisardan yanadr. O, Kanclar kyne yerleir. eyhi ise kaynaklarn ve tetkiklerin sylediine gre Hac Bekta Velidir. Tetkiklerin sylemedii bir tenakuzu belirtmemiz

gerekmektedir. Tenakuz, kaynaklarn Karaca Ahmedle ilgili verdii rakamlar ile padiah devreleri arasndadr. Vakfiye kaytlar ise ad geen devrelere daha uygun grnmektedir.

Karaca Ahmedin Kanclara yerlemesi, deliren, ldran, stn ban paralayan, saldran Bey Kznn gnlk tedavisinin bir sonucudur. Kz iyileir. Yerlemek iin yurt arayan Karaca Ahmede Bey, adrna vardnda develerini, srlarn akama kadar serbest brakmasn, gittikleri yerlerin snr olacan, ona ve evlatlarna yurtluk verileceini syler.

Kanclara yerleen Karaca Ahmedin meguliyeti vardr. rad-bilgilendirme, tedavi ve sefer-fetih.

Karaca Ahmedin birinci meguliyeti ile ilgili bir bilgi yoktur. Bu zellik Horasan erenleri ile ilgili sylenegelen bir niteliktir. Bir baka deyile onlarn bu ynn ortaya koymada kullanlabilecek bir yazl kltr ne yazk ki olumamtr. Bu onlarn yazmadklarn m yoksa yazlanlarn kaybolduklarn m gsterir bilinmemektedir. Yazmamalar makul grnmemekle birlikte ne yazk ki umumi kanaat bu yndedir. Birinci meguliyetle ilgili Horasan erenlerinin en mehurlar Ahmed Yesevnin Divan- Hikmeti, Hac Bekta Velinin Makalat adl eseridir. Bu iki eser bize gre, yukardaki kanaatin aksini, yazl kltrn varolmas gerektiini gsterir.

Karaca Ahmedin ikinci meguliyeti tpla ilgilidir. Onun bu meguliyeti-gelenei, gelenek olarak srdrlmektedir. Onun tbb tedavisi, bugn iin daha ok gnlk olaylara bal, reaktif ruhi bozukluklar olan hastalara, mani ve melankoli gibi effektif ve manevi kamlamalar ve kntleri olanlara yneliktir. Yaplan ey, bir insann gece tecrit halinde, nefsi ile kar karya gelmesi, nefsi ile savamasnn salanmasdr *3+.

Karaca Ahmedin nc meguliyeti sefer-cihad-e kmaktr. Bu meguliyet Horasan erenlerinin niteliklerine uygun bir meguliyettir. O iri yapl, yar nurani olmas yannda cengver, veli ve elli yedi bir mridi olan bir kimsedir. O bu kalabalk mridiyle Manisa ve civarn fethe uraan Saruhan Beye yardma gider. Birlikte Manisa, Akhisar, eme taraflarn fethederler. O buraya zviye kurar ve birinci meguliyetini, halk irad-bilgilendirmeyi burada da srdrr.

Karaca Ahmed Manisa Hokadem vakf kaydna gre 800/1379 yllarnda lr. 1278de 50 yanda olduu doru kabul edilirse ldnde 150-151 yanda demektir. Yine bu tarihe gre 1228 tarihide domu olur.

Horasan erenlerinin bir baka nemli nitelii daha vardr. O da, sahip olduklar kalabalk mridlerin alglad, anlad eren veli-eyhlerdir. Onlarn anlad erenler, szl kltrn anlad erenlerdir.

Szl kltrn eren anlay bugn iin menkabelerdedir. Menkabeler ayn zamanda Anadolu tasavvuf kltr ve anlaynn temelini olutururlar. Bir baka deyile Anadolu tasavvuf anlay, ounlukla menkabelerle oluturulan bir anlaytr. Dolaysyla Afyonkarahisarn oluturulan bu anlaytan uzak olduu dnlemez.

Grebildiimiz kadaryla Karaca Ahmedle ilgili drt menkabe vardr. Bu menkabeler Olucak emesi, Kanclar kyne yerlemesi ya da Deli Kzn tedavisi, Murakabe hali ve vahi hayvanlarla ilikisi olan menkabelerdir.

Karaca Ahmed ve ders arkada Hasan Basni, Hayran Bal ve Yargeldi Sultan, Afyon Kalesi civarnda gezerlerken ok susarlar, su ararlar ve bulamazlar. Neticede Karaca Ahmed burada su olacak diye elindeki asay topraa vurur. Vurduu yerden grl grl su akmaya balar. Kana kana ierler. Yaplan eme ise Olucak olarak anlr.

kinci menkabeye gre Karaca Ahmed yaknlar ile Afyonkarahisardan kalkar, hsaniyenin Tezhyk yaknlarna gelir, konaklar. Yrenin beyi, kahyasn Git gr bakalm, kar adrlarda konaklayanlar kimlerdir? Hayvanlar var m? Anla gel diye onlara gnderir. Kahya gelir, iri yar, nurani ve gler yzl airet reisini grr. Kahya, beyin selam ve davetini iletir. Airet reisi, bey huzuruna eli bo gidilmez, diyerek st aacndan elma toplamaya durur. Toplad iri, sulu elmalar mendiline doldurur. Kahya hayret ve aknlk iinde kalr. Birlikte bey huzuruna varrlar. O anda beyin yannda duran biricik kznda garip haller grlr. Deliren, ldran, stn paralayan kz, airet reisini grnce sakinleir, munisleir. Durumu fark eden bey, reisin kimliini ve nereli olduunu renmek ister. Reis, Horasan erenlerinden olduunu, kendisine Karaca Ahmed denildiini syler. Bunun zerine bey, Karaca Ahmedin ellerine sarlr ve Aman Sultanm, kzmn derman sendedir. Ltfen burada kal, kzm tedavi et. diye yalvarr, srar eder. Karaca Ahmed gnlk bir tedavi uygular. Bylece Karaca Ahmedin, bilebildiimiz ilk Afyonkarahisarl hastas iyilemi olur. Bey buna ok sevinir. Mukabilen bey, Karaca Ahmede devlerini ve srlarn salvermesini, akama kadar gittii yerlerin, verilecek yurtlarnn snr olacan syler. Neticede Karaca Ahmed, tedavi ettii hastasnn kyne, Kanclara yerleir ve zaviye kurar. Halk irad ve tedaviye balar. n ksa zamanda Anadoluya yaylr. Hastalar gelir, ifa bulurlar.

nc menkabe, Hac Bekta Velinin Anadoluya gelme an ile ilgilidir. Olay metafizie ait olup, Anadoluya gelen Hac Bekta, bir arada sohbette olan elli yedi bin Rum-Anadolu erenlerine selam verir. Selam, Seyyid Nureddin Derghnda bulunan, derghn yemek ihtiyacn karlayan Seyyid Nureddinin kz Fatma Bac alr. Yannda babasyla birlikte Karaca Ahmed de bulunmaktadr. Selamn sahibini merak edenlere Rum lkesine gelen bir er olduunu syler.

Rum erenleri, Hac Bektan geliinden rahatsz olurlar ve bunun zerine geliini engellemek isterler. Artan Sidreye kadar velyet-erenlik kanatlarn gererler. Hac Bekta, Bismillah diyerek srar,

arn tavanndan diyar- Ruma girer. Gvercin formuna girerek, Sulucakarahykte bir taa konar. O srada diyar- Rumun gzcs-kontrolr Karaca Ahmeddir. Tasavvufun deyimiyle murakabeye varr, Anadoluyu batan baa tarar. Canllar kontrol eder, kontrol srasnda her canly ift-eli grr. Sulucakarahykteki ak gvercin ise bir tan zerindedir ve tek banadr. Erenler, Karaca Ahmedin murakabe aynasnda gvercin klna girmi Hac Bekta grrler. lerinden Hac Turul, doan formuna girerek Sulucakarahyke uar ve ak gvercine saldrr. Gvercin Hac Bekta olup, doan yakalar ve skmaya balar. Hac Turul bunun ardndan zr diler ve Anadolu erenlerinin yanna dnerek olay anlatr.

Anadolu erenleri, okluklaryla vnerek Hac Bekta karlamaya gitmek istemezler. Hac Bekta, Sulucakarahykten fler, Anadolu erenlerinin era-ra-larn sndrr. Uzun bir uykuya dalarak krk gn uyurlar. Uyandklarnda ise Hac Bekta karlamaya giderler.

Anadolu erenlerinin yukarda anlatlan kibirlenmeleri-byklenmeleri tasavvuf dncesine uygun olmasa da kskanlklarn baka erenlerin deiik menkabelerinde bulmak mmkndr. Yine bu kibirlilik zellikleri, Anadolu erenlerinin niteliklerinden kendini knama ve kalenderlik zelliklerine uymamaktadr.

Drdnc menkabede Karaca Ahmedin vahi hayvanlardan aslanla ve ejderhayla ilikisi vardr. O; ejderha-ylan-y eline alr, aslana binerek Hac Bekta ziyarete gider. Hac Bekta da, O, canlya binmi, biz cansza binelim diyerek kaya-duvar-a biner ve karlamaya kar. Karaca Ahmed, aslandan iner, ejderhay atar, ardndan bir hafta Hac Bektan misafiri ve sohbet arkada olur. Rivayete gre Karaca Ahmed, Hac Bektan lmnde ve cenazesinde hazr bulunur.

Karaca Ahmed-Hac Bekta ilikisinde yer verilmesi gereken baka bir yn Hac Bektan Karaca Ahmedle ilgili syledikleridir. Bir menkabeye gre Hac Bekta, Anadoluya Karaca Ahmedden daha evvel gelir. Karaca Ahmed, Hac Bektan yanndan geerken u iltifat alr; Karaca Ahmedim, bir yerde mekann olsun, krk yerde eran yansn.

kinci sz, Karaca Ahmedle birlikte tm erenlere sylenen bir vasiyettir; Er olduk ki lmeden evvel le, kendi cenazesini ykaya. Sen de var buna gayret et.

Karaca Ahmedin Horasan erenlerinden arkada vardr. hsaniye-Kayrenli Hayran Bal, scehisarSeydilerli Hasan Basri, obanlar-Gynkl Yargeldi Sultan. Arkadalarndan Hasan Basri ile ilgili anlatlan, Olucak emesinin, Seydilere ait bir varyant daha vardr. Bu varyanta gre Hasan Basri, bir gn askerleriyle Afyon ve scehisardan zaviyesine dnerken askerlerinden birisi yolda rahatszlanr ve karn arsndan yolda yryemez hale gelir. Arkadann rahatszln gren Hasan Basri, asasn yere

vurur ve vurduu yerden ac su bngmeye balar. Asker, sudan ier ve iyileir. Su ise o gn bugndr, yaz ve k scehisarn dousunda, iki tepe arasnda bngmeye devam eder.

2. YUNUS EMRE

Horasan erenlerinden Afyonkarahisarda bahsedilen mehur bir baka mutasavvf ise, Yunus Emredir.

a. a. a. Yunus Emrenin Afyonkarahisarll:

Yunus Emrenin Afyonkarahisarl oluu iki temele dayanr. Birincisi, mezar- makam itibariyledir. Buna gre, Yunus Emrenin mezar Sandkldadr. Baka bir deyile o, Sandklldr. Onun bu anlamda Afyonkarahisarl olduunu syleyenlerin banda Diyanet leri bakanlarndan Ali Rza Hakses, Nezihe Araz, Bedii ensuvarolu, Fethi Eren *4+, Saadettin Nzhet bata gelir *5+.

Yunus Emrenin Afyonkarahisarl oluunun ikinci temeli, iirlerinde kulland isimler itibariyledir. Yunus Emre iirlerinde iki Afyonkarahisarlnn ismini zikreder. Bu isimlerden birincisi Karaca Ahmedin arkada ve Horasan erenlerinden Hayran Baldr. kinci isim Sandkll eyh Hamzadr. Yunus Emre iirlerinde sadece ahs isimlerine yer vermez. Ayrca o, Afyonkarahisar aratrmalarnda ska yer alan Karaca Ahmed lahisini de syler. Yunus Emreyi iirlerinden dolay sigaya eken Molla Kasm ise Yazcoluna gre Fatih devri komutanlarndan Afyonlu Kasm Paadr.

Yunus Emrenin Afyonkarahisarda yaad a, Moollarn Anadoluyu darmadan ettikleri adr. stanbul Bayezid Ktphanesindeki 7912 nolu bir mecmuaya gre Yunus Emre, 720/1320de 82 yanda lr. Buna gre o, 638/1240ta domu olur *6+. Bilinen iki eseri vardr. Bunlar: Divan ve Risaletn-Nushiyyedir. Risaletn-Nushiyyeyi 707/13077de yazm, eserinin sonuna tarih drmtr. Konyada tahsil grm, Mevlana ile grm, genken meclisinde bulunmu, ona balanm, iten sevmi ve iirlerinde vmtr. Mevlanann intikalinde ise 34 yandadr.

Bilindii gibi 1243teki Kseda Savandan sonra Anadolu, XIV. yzyla kadar kaos ve anari ierisine yuvarlanr. lkedeki bu kaosa bal olarak Seluklu ynetimi Afyonkarahisarn huzur ve skun ortamna snr. Devletin hazinesi burada korunur. Ynetimle iyi ilikiler kuran Mevleviler de ynetimle birlikte Afyona intikal eder. Bu sebeple Yunus Emrenin Mevlevilerle ilikisi ve lkenin politik durumu ve kaos iinde olmasna bal olarak Afyonkarahisara geldii, siyasi evrelerle uzakl sebebiyle Sandklya getii dnlebilir.

Yunusun belirttiine gre eyhi Tapduk, Vilayetnmeye dier aryla Menkb- Hac Bekta Veliye gre Tapdukun eyhi Saltuk, Saltukun eyhi Baraktr. Yunus bu silsileyi u ekilde sralar:

Yunusa Tabduktan old hem Barakdan Saltuga Bu nasib n c kld ben nice pinhan olam. *7+

Tapduk Emre, Cengiz istilas zerine Buhara tarafndan Anadoluya gelen Sinan Efendi, yahut Sinan ata adl Ortaasyal bir Trk eyhi tarafndan irad edilir *8+. Tapduk, Sakarya evresinde byk bir n kazanr.

Nideli Kad Ahmed, 733/1333te yazd el-Veled efiyk ve l-Hafidl-Haliykinde Tapduk Emrenin taraftarlarndan bir grubun Nide ve civarnda olduunu syler. Kadya gre onlar, Tapduklulular olarak anlan Trk eyhleridirler. Kada gre Trk eyhlerinde sevicilik adeti vardr. Eve gelen misafirlere, komulara ve hatr saylr kiilere, ev sahibi olarak, kzn, karsn, kzkardeini balarlar [9].

Bu irkin sulamay ne yazk ki Nideli, kendi gzlem ve tesbitlerine gre yapmaz. O bu iddialarn, Tapduklularn iinde kaldn syleyen Mekkeli Nureddinden alr. Glpnarlya gre bu iddialar, ancak Tapduklularn medreseliler ve halk tarafndan Batn olarak tandklarnn belgesi olabilir. Kprl de Tapduk Emrenin Baba tarikatna mensub olabileceini syler.

Tapdukun eyhi Barak Baba, 705/1306 veya 707/1307 ylnda Giylana Mool Beylerinin braklmas, istenen mallarn verilmesi, Mcessime mezhebinden vazgeilmesini tebli ile eli gnderirler; ama elileri orada ldrlr.

Konumuzla ilgili olarak bizim burada tespit etmemiz gereken nemli bir husus, kaynaklarn Barak Baba ve mritlerinin kyafet ve davranlar hakkndaki syledikleridir.

Devrin kaynaklarna gre Barak Baba ve adamlar byk ve sakallarn keserler. Boyunlarna knayla boyanm akkemikleri takarlar. Boynuzlu talar giyerler. Yanlarnda ziller asl durur. Oynamayasema- baladklarnda kan grltden ocuklar korkarlar [10].

Amasya Tarihi mellifine gre Barak Baba, Batn akidelerini ner ve umumiletirme gayretleri zerine Amasyadan 670/1271-72de Msra kamaya mecbur olan, Msrda hulul ve ittihada dair

sarf ettii szlerden dolay muhakeme edilen Aybek Babann halifesidir. O, 665/1257-58de doar. ri gvdeli ve gayet pis bir adamdr. ehirden ehire gezer durur.

Yine Amasyalya gre Barak Baba da, eyhinin ve arkadalarnn daire oluturarak ald zilli teflerle oynayan, hulule inanan, ahireti inkar eden, mellifin deyimiyle tam bir mlhid kimsedir. Btn haramlar mbah addeder. Allahn balangta Hz. Aliye hulul, daha sonra Sultan Hudabende ile ittihad ettiini iddia eder. ehveti galip gelir, gzellere Tanr der, secde eder *11+.

Barak Baba ve eyhiyle ilgili olarak kaynaklarn sylediklerine baktmzda, onlarn eyle sulandklarn gryoruz. Birincisi kyafetleri, ikincisi davranlar, ncs dnceleriinanlardr. lk iki sulama Trk Kltr ve gelenekleriyle ilgilidir ve onlara yneliktir. Zira onlar, devam eden g dalgalar sebebiyle Anadoluya gelen, yeni bir yurda yerleme problemi olan Trk Horasan erenleridir. kinci sulama ayn zamanda Horasan erenlerinin bir ksm dncesinin tezanrne yaplm demektir. Bu bakmdan nc sulama ile ilgisi vardr. nc sulamann mahiyetinin ne olduu, bilebildiimiz kadaryla, bugne kadar ortaya konabilmi deildir.

Benzer konularla sulanan bir dier mutasavvf eyh Sleyman Trkmandir *12+. Yine biz kaynaklardan Uzlukolu Farabinin de gittii yerlerde kyafetiyle dikkat ektiini biliyoruz.

Yunusun adn verdii zincirdeki nc eyh-isim, Sar Saltuk, baz kaynaklara gre Seyyid Mahmud Hayran'ye mensuptur. bn Batuta da bu eyhten "eriata uymayan baz eyhler nakil ve rivayet" edildiini syler. Saltuk ise 662/1263-64'te Rumeliye geer. mrn savalarla geirir. Ad erif Hzrdr.

Kaynaklarn "Trk eyhleri"ni suladklar nc konuyu temelde ikiye ayrabiliriz. Dnce ve davran. Dinin terimleri ile sylersek itikad ve amel. Sulanlan dncenin konusu, metafizikin konusudur. Davranlar ise etik alana girer. Bu alanda sorun, hangi davrann iyi" olduudur.

b. b. b. Yunus Emrenin Hac Bekta Veli'yle likisi

Yunus Emrenin Hac Bekta1a ilikisini menkabeleri ve eserleri olmak zere iki kategoride ele alabiliriz. Bu iki nl Trk eyhinin ilikilerini ele alan menkabe, hemen herkesin duyduu-bildii, "Bektai gelenei"ne ait bir menkabedir.

Menkabeye gre civar kylerin birinde Yunus isminde renberlikle geinen fakir bir adam vardr. Bir sene ktlk olur. Yunusun fakirlii bsbtn artar. Nihayet keramet ve inayetlerini duyduu Hac Bekta Veliye gidip yardm istemeyi dnr. Srnn stne bir miktar al koyup dergha varr. Pirin ayana yz srerek hediyesini verir ve kendisine bir miktar buday ister. Hac Bekta Veli, ltf ile muamele ederek onu, birka gn derghta misafir eder. Yunus ise geri dnmek iin acele eder. Derviler, Pire, Yunusun acelesini anlatrlar. 0 da "Buday m ister, yoksa erenler himmeti mi?" diye haber gnderir. Yunus buday ister. Bunu duyan Hac Bekta tekrar haber gnderir. "sterse, o alcn her danesine nefs edeyim" der. Yunus budayda srar eder. Hac Bekta nc defa haber gnderir. sterse, her ekirdek saysnca himmet edeyim der. Yunus tekrar budayda srar edince, emreder, buday verirler. Yunus da dergahtan ekilir gider. Fakat biraz yrdkten sonra iledii hatann bykln anlar, piman olur. Derhal geri dnerek kusurunu itiraf' eder. 0 vakit Hac Bekta, kilidini Tapduk Emre'ye verdiini, bu yzden, isterse ona gitmesini syler.

Menkabenin bundan sonras Tapduk'la ilgilidir. Yine menkabeye gre Tabduk Emre, Hac Bekta'n halifesidir.

Yunus bu cevab alr almaz derhal Tapduk derghna koarak bana geleni anlatr. 0 da Yunusu derghn odunculuuna tayin eder. Fedakar dervi, tam krk yl bu hizmette bulunur. Dergha hi eri ve ya odun getirmez. Uzun seneler sonra bir gn, bir erenler meclisi" kurulur. Orada eyhi ile beraber oduncu Yunus nazr bulunur. Ayrca orada pek tannm ilahici Yunus (Guyende) da vardr. Mecliste Tapduk Emre'ye vecd- hal gelir. evkimiz var, haydi, sen de biraz terennm et. diye lahici Yunus'a hitap eder. Bunu bir ka sefer syledii halde ondan ses kmaz. Nihayet, oduncu Yunus'a dnerek "Haydi, artk zaman geldi, kilidin ald. Hac Bekta sz yerine geldi. Durma syle. der. Bunun zerine Yunusun hicab ref olarak, kilidi alr. nerhal beli ve arifane nutuklar ve ilahiler sylemeye balar *13+.

Menkabeden anlaldna gre Yunus Emre, Hac Bekta ekolne mensuptur. Bir baka deyile her iki mutasavvf ayn dnce ekolune ait grnmektedirler.

Yunus Emre'nin Hac Bektala ilikisine eserleri asndan baktmzda, aralarnda ok net bir ilikinin olduunu gryoruz. Bu net iliki, Hac Bektan Maklt' ile Yunus Emrenin er-RisaletnNushiyyesi itibariyledir. Hac Bekta ve Maklt zerinde doentlik almas yapan Esat Coan'a gre Risale, Makltn tamamen aynsdr. Aralarndaki fark ifade tarzndan kaynaklanmaktadr. Maklt Arapa, Risale Trke, Maklt nesir, Risale manzumdur. Yunus'un kulland terminoloji, tabirler, terimler tamamen Maklt'n aynsdr. Maklt okumayan Yunusu anlayamaz. Hac Bekta neyse Yunus, Yunus neyse Hac Bekta odur. Aralarnda bir fark yoktur. Yunus, iirlerinde Hac Bekta'n Makltn nazmetmi, ayn konular ilemitir.

Yunus "drt kapdan, "krk makamdan, "yz altm menzilden, "vcut ehrinden baheder. Bunlar ayn zamanda Hac Bekta Velinin kitabnn konulardr *14+.

Yunus ve Hac Bektan mterek tasavvuf anlayna gre dini konuda drt kademe, drt kategori vardr. Dindarlar birinci, ikinci, nc , drdnc snf eklinde toplanabilirler. Ayn zamanda drt kademe denilen drt kap vardr. Bunlardan birincisi eriattr. eriat ehli olana "abid" derler. Yani eriatn ahkamna gre ibadet yapar, ibadetine bal bir insandr. kincisi tarikattr. Tarikata girmi, bir eyhe dervi olmu, mrid olmu kii tarikat almas yapmaktadr. Buna zahit derler. Zahit, dnyaya srtn dnm, fakr semi, ahirete kendini vermi bir kimsedir *15+.

ncs marifet veya irfandr. Marifet ehline arif" derler. Bunlar Allah bilen, Allaha ermi insanlardr. Drdncs ise hakikattir. Hakikat ehli olanlar klardr. Arapa karlyla muhib olarak adlandrlrlar. Trke "emre kelimesi, emremek, sevmek, ak olmak demektir *16+. Ak ise onlar, en yksek makam olarak sylerler.

Yine her iki mutasavvfta ortak olan bir baka yn ise "hitap ettikleri evreler" itibariyledir. Her iki mutasavvfn muhataplar, Trkmen evreleridir. Tasavvufta Trkrnen evrelerine hitap etme, onlar dikkate alma, Ahmet Yesevinin metodudur *17+. Onlar Anadoluda bal olduklar tasavvuf' dnce ekolnn metodunu takip etmilerdir. Ba1 olduklar dnce ekol ise Yeseviyye olarak adlandrlr.

Yunus Emre ile ilgili yaplan allmalarda ve deerlendirmelerde ska rastlanlan iki konu, onun okur-yazar veya mm, batn ve ya snn olduu tartmalardr. Biz burada bu tartmalara girecek deiliz. Fakat hemen unu da belirtmemiz gerekir: Tasavvufi dncenin zelliklerine dikkat etmeden ele alnacak bir Yunus Emre iin bunlardan biri olduu rahatlkla sylenebilir, iirlerinden rnekler verilerek delillendirilebilir. Fakat bu. tr bir sylem ve'ya delillendirme, dncelerimizi Yunus Emreye syletmekten baka bir ey olmaz. Halbuki asl olan Yunus Emrenin bizim dncelerimizi ne kadar paylat deil, onun ne dnd, bir btn olarak dncesinin ve mahiyetinin ne olduudur.

Yine tarihi sulamalarnn Yunus Emre dncesinde olup olmadnn belirlenmesi de bir baka zarurettir.

c.Yunus Emrenin Dnce Ekol

Yunus Emre'nin Hac Bekta'la birlikte Yesev yoluna mensup olduu daha nce belirtilmiti. Yesev dervileri ise bilindii gibi Horasan erenlerindendir. Onlarn Horasan erenleri olarak adlandrlmalarann sebebi, tasavvuf dncesini Horasan'da zellikle Niapur'da yeni bir forma ulatrmalar ve bu formu Anadoluya tamalardr. Horasanda tasavvufun ulat bu yeni form, ftvvet"le mecz olan tasavvuftur.

Ftvvet, yiitlik anlamna gelen bir kelimedir. Ftvvet, cmertlik, bakalarnn iyiliini kendininkinden nce grmek, feragat ve fedakrlk, felaket karsnda metin ve arbal olmak, bakalarnn kusurlarn balamak gibi iyi huylara sahip olmay ifade eder *18+.

Ftvvet'ten bu anlay alan tasavvuf onu, nefis mcadelesi"nde kullanmtr. Nefsle mcadelede tasavvuf, "yaplan iyilikleri gizlemek, dlen hatalar aa vurmak" prensibini ortaya koymu, bu yolda, yolun gayesini gerekletirme abas iinde "knayann knamasndan korkmama" *19+ esasn kefetmitir. Bu esas temel alan tasavvufi anlay, tasavvuf dncesinde "Melamilik" olarak adlandrlr. Yunus'un ait olduu melamilik ise, ilk devir melamiliidir. O melamiliini/iirlerinde dile getirir.

Bu dervilik yoluna kla gelen gelsn Ye dervilik neydgin bir zerre tuyan gelsn Hele biz ibu yola gelmedk riyayla Bu melametlik tonn bizmle giyen gelsn *20+

y bana iyi diyen, adm sufi koyan Aceb sufi mi olur, hrkayla tac giyen y beni dervi diyen, nem ola dervi benim Dervilik yaylasnda hareketi k benim Yola baktm utandm, hep iim yanl benim Ar namusu verdim yele melametlik aldm ele Ak ile geldim bu yola giderim kime ne *21+

Ak m diyem ana can terkini urmad Ak ana diyeler kim melamete ddi

Ak olann nian vardur melamet olur bell beyan

Egeri ilenr bhtan u gaybet Ser-encam oldlar bunlar melamet *22+

d . YUNUS EMRENN FKRLER

Yunus Emre'nin eserlerine baktmzda, tespit edebildiimiz kadaryla o, zahir-batn, suret-can, ikilikbirlik, iyi-kt, eriat-hakikat, eriat-marifet.. ve benzeri kavram ikiliklerine yer verdiini; anl, varolu, dervi, ibadet, vcud ehri, yol bilgisi, drt kap, sr, ak ... gibi konular ele aldn gryoruz.

d. d. d. l. Zahir-Batn

Zahir va batn kavram ikilii, dncenin temel problemlerinden biridir *23+. Sorun varln grnen ve grnmeyen alanlaryla ilgilidir. Bir baka deyile tecrbe edilen ve tecrbe edilemeyen varlk veya varlk alann ifade eder. Kelime olarak zahir, ak grnen, grn anlamlarna gelir. Batn zahirin zdddr. Grnmeyeni, gizli olan anlatr. Dncedeki karl ile grn ve gerekliktir.

Yunus, zahir kavramyla gnnn anlayna uygun olarak eriat, fkh veya fkh erbab ile onlarn anlayn kasdeder. Buna mukabil marifet, hakikat gibi kavramlarla batn, dier adyla fiziktesi-gaybni anlatr. Yunus'a gre her iki kavramn ierdii varlk alan birbirinden bamsz deillerdir. Birbiriyle ilikileri vardr. Yunus'a gre eriat bir gemidir. Hakikat ise usuz bucaksz bir umman, kendi kavramlaryla denizdir, deryadr.

Hakiykat bir denizdr eriat anun gemisi oklar gemiden kup denize talmadlar

eriat haberini erhile aydam iit eriat bir gemidr hakiykat deryasdur *24+

eriat ile hakikat arasndaki ilikiyi, gemi-dalga-deniz arasndaki ilikiye benzetir. Buna gre grnzahir alemi, gerek alemden ayr, ondan bamsz ve ilikisiz deildir.

Ol geminn tahtas her nice muhkem olsa Deniz mevci katolsa tahta usanasdur

Yunus'a gre Hakikat deniziyle ilikide olan bir baka varlk insan, yani kendisidir.

eriat olanlar nice yol ide bize Hakikat deryasnda bahr oldum yzerem *25+

iirlerinde kendisinin hakikatle ilikisini anlatan Yunus, baz insanlarn hakikatle irtibatszln kabul eder. Onlarn bu irtibatszlnn temel sebebi, eylemlerinin anlamn bilmemeleri, davranlarnn anlamlarn dnmemeleridir.

Drt kitab erhiden asidr hakiykatde Zire tefsir okuyup manisin bilmediler *26+

Bir beytinde ise eriat mumsuz ba1a benzetir.

Mumsuz baldur eriat, tortsuz yagdur tarikat Dostin bal yaga neyicn katmayalar *27+

Beyte gre hem eriat hem tarikat zahir, dost ise batndr. Zahir-batn konusunu Yunus, baz beyitlerinde "suret-can kavram ikilisiyle e1e alr.

Eylegil suretn veren, can srrdur ana iren Batn gzidr dost gren, zahir gzi yabandadur Yunus Emre gzn a bak iki cihan toludur Hak *28+

d. 2. Suret-Can kilii : Olu

Yunus Emre sureti, iinde oturulan eve benzetir. Evin malzemeleri ise anasr- erbaadr.

Niteligm soran iit hikayet Su vu toprak od u yil old suret Ye1 ile toprag kld muallak Su iinde od dutd selamet Diyen ol iiden gren ol gsteren ol Her sz syleyen ol, suret can menzilidr *29+

Yunusun sureti benzettii bir baka nesne, gmlektir. Buna gre suret, sonradan giyilmi, bir baka deyile varolmutur.Yani suret sonradan olan varlktr.

Aklar ibu suret mesela gnlek gibidr Yzbin gnlek eskidrse aklarun muhali var

Ikla isteridk yine bulduk ol can Gnlek idinmi geyer sure ile bu teni

Girmi suret'de gezer, cmle ileri dzer *30+

Suret, can'a gre sonradan ve drt unsurdan varolduuna gre drt unsur, dier adyla yerler ve gkler, ile can nasl varolmutur? Onlarn varolu mahiyeti nedir?

Yunus'a gre ilk varolan-yaratlan ey, "bir cevher"dir. Cevherin yaratcs Hak, yani Allah'tr. Hak, cevheri kendnn kudreti"nden var eder. Cevhere ynelir, ona nazar klar. Cevher, Hak nazaryla olua geer. Yunusun kavramlaryla cevher, "devreylemeye, erimeye balar.

Devreyleyen, eriyen cevher'den iki varlk ortaya kar. Biri buu", biri tozdur. Buu, g meydana getirir. Yldzlar da gn "bezei-ss" olur. Cevherin tozundan yedi kat yer yaratlr. Eriyen cevherin damlasndan yedi deniz varolur. Yer su zerinde ykseltilir. Yer su zerinde alkalanr,

durmaz. Hak, dalar yeri durdurucu, sabitletirici Yunus'un kavramyla ksiler klar. Dalar ise denizlerin kp i1e salamlatrlr.

Yunus alemin varoluundan insann varoluuna geer. Onun konu edindii insan peygamberdir. Yunusa gre Azrail yere iner, bir avu toprak alr, bir baka melek topra yourur. Topraktan peygamber var edilir. Peygamberin topraktan olan gvdesine can girer. Peygamber canlanr ve aksrr. Hakka kreder.

Yunusun adn sylemeden varoluundan bahsettii peygamberin Hz.Adem olduu aktr. Yunus iirinin devamnda var olan insanla varedeni arasndaki konumaya dikkat eker. Yunus'a gre Ademden dnyada duyduunu bir baka deyile varoluunu anlatmasn ister. Adem, yogiken var eyledn topragken can virdn, kudret diliyle andun, dilim syler eyledn diye oluu zetler, kadirinasln gsterir. Ademin cevab ve tavr Hakka ho gelir, kulu-insan aziz eyler. Bylece ilk insan varlk bulur *31+.

Ademin yaratlmas mnasebetiyle Yunus, eytan'n insan kartl fikrinin temeli zerinde de durur. Yunus'a gre eytan, Ademin topraktan var olmas neticesinde, kendi varlnn od-ate olduunu dnerek "Adem'e tapmaga ar eyler." eytan bu dnceye ve sonucuna Adem'in zahirine bakarak ulamtr. Halbuki o, Ademin batnna bakmalyd *32+. Buradan an1almaktadr ki eytan' yanltan, onu insan dman klan ey, onun "insan batnn grememesi", ondan habersiz olmasdr. Buradan anlalan bir baka hakikat, za hirden hareketle ulalan sonularn her zaman doruyu vermeyeceidir.

Yunusun bir iirine gre varoluun kendisinden kaynakland cevher, aktr. Bu sebeple ak, varoluu ortaya karan, varla getirendir. Bu adan onu, Yunus, kadim ve ezeli olarak ifade eder. Yani ak, varla gre kadim, Allaha gre hadistir. nk ak varken yer ve gk yoktur. Yunusa gre o an, ezel bezmidir. Yunus, sarraflarn kymetini, kadrini bilmeyen cevher gsterilmez kuraln hatrlatarak bu konuda daha fazla konumaz ve ak bilgisi-haberinin emanet olduunu syler *33+.

Yunusa gre varoluun bir gayesi vardr. Gaye insann kamuyu, kamunun ise hs ve mn bir madenden yaratld bilmesini salamaktr. Yine Yunusa gre insan, dnyaya gelmeden bir baka deyile suret iinde yer almadan nce de vardr. nsann varolutan nceki varl asl- madendedir. Asl- maden ise kaygsz, gani ve niansz bir cihandadr. O, bu cihan, ezeli vatan veya ulu divan olarak da isimlendirir.

Aklun irerse sor bana ben evvelde kandaydum Dilerisen diyivirem ezeli vatandaydum

Kalu bela sylenmedin tertib dzen eylenmedin Hakkdan ayru degilidm ol ulu divandaydum *34+

Yunus,varln aslnn tek bir varlk olduuna deliller getirir. Yemek ile giymekin asl bir danedir. ki birden ortaya kar. kinin birden, yemekle giymenin daneden ortaya kt gibi insan da asl- madenden ortaya km ve sen-ben olmutur. Bylece insan bilinir aikar olurken, yaradan kendisini pinhan-eyler-gizler [35].

Yunusa gre suretin tekrar dmesiyle ona zeval ermeyecektir. Zira o, kadimi sevmekle zaten onu drmtr. Dolaysyla bu yeni bir ey olmayacaktr. Sureti kazandnda yeni bir ey olmad gibi. nk Yunusa gre o, elestten ok nceleri aktr.

Dahi cihana gelmedin canum an severidi Minnet degl Yunus sana nice tapu klurisam

Cihana gelmeden Onu sevdiini syleyen bir kimsenin, alem var olmadan nce nerede olaca sorusunun akla geleceini bilen Yunus y yarenler iy kardalar sorun bana kandaydum diyerek soruya cevap arar. O, derya-y umman olan "ak denizine dalm halde Onun Yunusu saklad ve bekledii yerlerdedir. Bu yerler arasnda mlki yaradan, meleklerin ve Cebrailin bulunduu "ulu divan", kayg, endie, ...den uzak "ulu makam, umak, gkteki yldz vardr. Bir baka deyile suret, onu ordan alm, Yunus yapmtr. Halbuki o, daha nce ak sunan bir yerdedir.

Ben bu suretden iler adum Yunus degiliken Ben oldum ol benidm, bu k sunandaydum *36+

Bir baka iirine gre alem-arh felek yokken, Azrail yabanc-agyar iken "canlar" dostturlar. Can knnda cem halindedirler. Yunus bu aleme hakikat alemi de der. Canlar orada "marifet" sylerler. Canlarn birbirine syledii marifet ise alab ak'dr. Bu hal canlarn bililik" andr. O anda ne gk, ne yer, ne zeber, ne zir vardr. Ne oul, ne kz vardr. Canlar o anda sadece ervahtrlar *37+

d.3.Yunusun nceki Yunus Olmas- ya da Vahdet

Yunus, kaybettii Yunusu arar, fakat bulamaz. nceki Yunusun kaybolmasnn sebebi, gnlnn alnmasdr. Gnln alan, kendisi olmadan yeryznn grnmedii, bir baka deyile alemin kendisiyle dolu olduu kimsedir. Alemde grd bu hal, farkettii bu hakikat, Yunusu sarho eder. O, bu sarholuktan kurtulamaz, kurtulmak da istemez, ama bu halini paylamak ister. O, paylamak istedii bu hali, hem dert" hem ak esrigi olarak adlandrr. Onun derdini ise ayn dertten muzdarip dertliler anlayabilecektir. Dertsizlere ise Yunusun szleri kaya yanks gibi gelecektir *38+.

Bir baka iirinde Yunus, nceki Yunusu hem ilk-evvel hem son-ahir, hem canlara can hem de yolda azp kalmlara hazr yardm eden-meded veren olarak tanmlar. Bu Yunusun srrdr. Yunusun srr gnldedir, gzsz grlr.

Gnldeki sr, "kn deminde bir damla vuran, bir nazarla dnyay durduran "kudretiyle sofra deyen ve ak nbeti vuran varlktr. Gnldeki srrn Yunus olmadan ncesindeki nitelikleri bunlarla kalmaz, O, yerleri dz deyen, dalar ivileyen-ks vuran, gkleri glgelik-sayvan eyleyen ve onlar ylece tutup durandr. Ayrca Yunus o ekliyle, aklarn ikrar, dini, imandr. Yine Yunus, halkn iindeki dirlik dzendir, drt kitabn doru yazl Kurandr. O, buna kend, "kendlik" adlarn verir.

Szm kendzmedir nkte degl Biln can birlig ikilikte degl

Kimn kim kendsiyle kadri yokdur ki gzleri krdr, var yokdur

Yunus degl bun diyen kendligidr syleyen Kafir olur inanmayan evvel ahir heman benem [39]

Yunus bir iirinde aradi kendyi can iinde" bulduunu syler. Kend'y darda aramak bounadr. O, gizlidir. Yunusun kendy bulmas kolay olmaz. Kend' y bulabilmesi iin nefsinin boynunu vurmas gerekmi, onu ancak "kudret klcyla yenmitir.

Yunus kend"y bulmakla, kendisini batan ayaa Hakkn tuttuunu anlamtr. Anlad bir dier ey, Hakktan ayr bir eyin olmaddr.

Kendnn Yunus'a anlatt bir baka hakikat, oru, namaz, gusl ve hac gibi ibadetlerin aklar"a, birer perde olduudur. Yunus saylan ibadetlerin emredili-yapl gayesini farkeder. badetlerin emredili gayesi, bir baka deyile gerisindeki anlam, gnl ehrine ulamaktr. badetler, yolcuyu gnl ehrine ulatran vastalardr. Onlarsz ehre ulamak mmkn deildir. Ayrca ehre ulamak iin deniz gemek gerekir. O deniz ise "aksz geilemez.

Yunus, gnl ehrine ulaan ak can iinde can" olarak isimlendirir. Can iinde can olmann artlar arasnda, rku ve scudun zahirinde kalmamak, zahirinde kalmay crm ve cinayet grmek, ameline dayanp gvenmemek, ikilii terkedip birlik makamn tutmak sayar. Bu artlara haiz olmaya hass - havas iinde olmak der.

Alemde, btn varlkta Hakk" gren Yunus, bir iirinde kendisinde kendisini bulduunu syler. Kendisi nceki Yunustur.

Ben bende seyrideriken aceb srra irdm ahi Birsiz dahi sizde grn dost bende grdm ahi Bende bakdum bende grdm benmile bir olan Suretime can olan kimdrr ben bildm ahi *40+

Yunus gnl ehrinde bulduklarn zaman zaman "Hakk'n nur, Hakkn nazar" veya ak olarak belirtir.

d. 4. Hak-Can kilii ve Vahdet-i Vcud

Yunus Emre, hak kavramn iki anlamda kullanr. Birincisi, her eyin yaratcs, ikincisi, varlkta grlen hakikattr. Birinci anlamda hak, hem alemin dnda hem de gizlidir. Yine birinci anlamdaki hak, "kan desem anda hazr, kanda bakarsam andadur" tanmyla alemdedir. Bir baka deyile hak, bu anlamda tasavvufun hak anlaydr. Yani o sfatlaryla tecelli eder. Bu ekliyle hak, kavramdaki ikinci anlam olmaktadr.

Yunus Emre gzn a bak iki cihan toludur Hak Hak cihana toldur kimseler Hakk bilmez

An sen senden iste o senden ayru olmaz

Yunus Emre'ye gre can kavram ise Hakk'n ikinci anlamyla ilgilidir. Can, Hakk'n kudreti"dir.

Bilenlere sormak gerek bu tendeki can neyimi Can hod Hakk'n kudretidr tamardag kan neyimi *41+

Yunus Emre can Hakk'n kudreti olarak tavsif etse de bu durum, varlkta ikilik"i ortaya karmaktadr. kilik iki znenin varlndan kaynaklanmaktadr. Hak, insann dnda ve insana ait olmazken can, insanda ve varolu iinde insana aittir. Bu durum ise bir "ikilik"tir. O halde bu ikilik nasl alacak, birlike nasl ulalacaktr?

Yunus'un birlik sorunu, alemin iindeki bir varlk ile alemin tesindeki bir varlkn ikilikini ortadan kaldrma sorunu deildir. Aksine Yunus'un birlik'ten anlad, insann, Hakk'n kudreti diye tavsif ettii "can1a arasndaki "perde-hicabyi kaldrmasdr. Yunus, insandan Hakkn kudreti cana, candan da hakikate ulamay hedefler. Bunun iin Yunus'a gre perdeyi kaldrmak yetmez. Ayrca onun bilgisine de sahip olmak gerekir. kilik perdesinin ortadan kaldrlmasnda Yunus, tesbit edebildiimiz kadaryla, temel art belirler. Bunlardan birincisi "akln yardmn istemektir.

Yri imdi meded iste akldan Esir olm kiisin nice yldan Akl adl ss bir ulu kiidr Meded itmek sana anun iidr Bu ykden sini ol kurtarsar bil Saadet yoldaun old ay u yl

Yunus akl e ayrr. Birincisi, akl- maadr. Dnya ileriyle alakaldr. kincisi, akl- maaddr ki ahiret ilerini-ahvalini bildirir. ncs de akl- klli"dir. Allahu Tealann "marifetini bildirir *42+.

Akl bir kiidr Allaha bakar Akl aydur gele bir gzlern a *43]

kinci art iyi mslman olmaktr. yi mslmanln iki nitelii vardr. Birincisi mslmanln gereklerini yerine getirmek, ikincisi bu fiillerin anlamna ulamak, iyi fiillerini zamanla gizlemek.

Mslmanam diyen kii art nedr bilse gerek Tangrnun buyrugn tutup be vakt namaz klsa gerek

Evvel bize vacib budur ey hulk-u amel gerek slam ad koncagz yoldaumuz iman gerek *44+

Yunus mslman iin sadece ibadeti, iyi ahlak ve ameli gerekli grmez, daha ileri gider. Sorgu-sual iin Arap dili bilinmesini gerekli grr.

srafil surn urcak cmle mahluk uyancak Sor hisab sorlacak Arab dili lisan gerek

Kamusndan sana ol o1a yirek Ki dosta taatun gizlsi yirek *45+

Yunusa gre "iyi fiillerin bazlar unlardr: Namazn farz oluunun sebebini yerine getirmek yani "niyazda bulunmak, nefsine uymamak, terk-i dnya etmek ve bunun ibadetlerin ba olduuna inanmak, komu hakk boynunda olmamak, eren yoluna diken olmamak ve gnle girmek.

Yunus Emre dncesinde gnle girmek, birlike ulama yolunda atlacak ilk admdr.

Ak sakall pir koca bilimez hali nice Emek yimesn hacca bir gnl ykarsa

Bin kez hacca vardunsa bin kez gaza kldunsa

Bir kez gnl irdnise gerekse var yollar dok

Gedm hod-bin elinden el ekdm dgeliden Ol ikilik babndan birlige bitb geldm *46+

Birlik yolunda Yunusla birlikte, Yunustan ayrlmayan drt vefadr vardr. O bunlarn nden memnun, birisinden ikayetidir, hatta dmandr.

Drt kiidr yoldaum vefadar- rz-daum ile hodur baum birine boup geldm Ol drdn birisi can biri din biri iman Biri nefsimdr dman yolda savaup geldm *47+

d.5.yi: Kendzini Bilmek

Yunus'un bir iirine gre peygamber szlerini erhetmek, ilim okumak iyi fiildir. Yine namaz klmak, fetva vermek de iyi fiiller arasnda yer alr. Fakat ilim okumann anlam, ad geen fiilleri gerekletirmek deildir. lim okumann anlam, Yunusa gre, ibret almaktr. Hadis erhedenler, peygamberin kendisini unutur, ondan ibret almazlarsa ilim okuma eylemini gerekletirmi olmazlar. Yine hem namaz klp hem yazuku ok, hayru az ise bakasna fetva verip kendisi dutmazsa bu tr fiillere de iyi denemez. Yunusa gre iyi kendzini bilmek, iyi fiil bu bilgiyle yaplan fiildir.

Andan yigrek ne vardur kii bile kendzin Kendzini bilen kii kamular ol gzin

lim, ilim bilmekdr, ilim kendin bilmekdr Sen kendini bilmezsin ya nice okumakdur

lim okmakdan gerek kendzini bilmekdr

Kendzini bilmezsen bir hayvandan betersin *48+

d. 6. Hak-Dost Yolu Kendilik Bilgisi

Yunus Emre bir iirinde insan sretten sfata arr. Sfata gelmek haylden kurtulmak, mny bulmaktr. Manay bulmak iin ise dost yoluna varmak gerekir.

Dost yolunun sonunda varlacak yer ak ehridir. Ak ehrine varmak meakkatlidir. Mcahade gerekir. ehre varmak iin yz deniz gemek gerekir. yz denizde ise yedi tamu vardr. Yolcu bu yedi tamuda yanmadka varlndan geemez, ayruk vcud bulamaz.

Ak ehri Yunusa gre Hak ehridir. O bu ehri, hakikat olarak adlandrr ve rumuz-sembollerle anlatr.

Ak ehrinin yedi kaps vardr. Birinci kapda bir kii vardr. O, yolcuya selim ol sen, miskinlik bulasn der. kinci kapda gelenleri korkutup karan iki arslan vardr. nc kapda gelenlere hcum ederek onlar yoldan dndrmek isteyen evren-ylan vardr. Drdnc kapda ise bir pir vardr. Beinci kapda, yolcuyu yolundan-amacndan alkoymak iin trl matalar satan be ruhban, altnc kapda ise yolcuyu aran hr-gzel bir kz vardr. Yedinci kapda ise yediler oturur. Yolcuya kurtuldun, gir, dost yzin gresin diye karlarlar *49+. Ak ehrinin yeri konusunda ise Yunus unlar syler:

Yaban yoln gzetme yol evde tara gitme Can yol can evinde, can razn can tuyar

Burada u soru akla gelmektedir. Acaba Yunus, Hak ehri yolun da yedinci kapdan girmi olabilir mi? Yunus yedinci kapdan ilerisi iin konumak istemez.

Ik bezirgn sermaye can Bahadur grdm cana kyan n Mansur grdi ol benem didi Oda yakdlar iitdn an

Zinhar iy Yunus grdm dimegil Oda yakarlar grdm diyeni

eriat edebinden korkaram sylemege Yogsa aydaydum dahi ayruks haber *50+

Bir baka iirinde ise Yunus Emre, insanda vcud ehrinin varlndan bahseder. iire gre ehrin yedi odas, her odann kapsnda yzbin askeri vardr. Yolcunun odalarn herbirinden gemesi bu bakmdan kolay olmayacaktr. Bu zorluun farknda olan Yunus, zorluu amada iki eyin yardmc olacan syler. Biri ak dieri erenler sohbetidir. Ak kl vazifesi grrken sohbet, marifeti artracaktr. Yolcunun hedefi ise ehrin sultanna ulamaktr *51+.

d. 7. Ak ve Makam

Yunus Emrenin en ok zerinde durduu hemen hemen her iirin de yer verdii konu aktr. O ak kavramn iki anlamda kullanr. Birincisi iinde bulunulan hl, durum.veya ortamdr. Bu anlamda ak, iindekilerin kaynad kazana, kn iinde eridii atee benzetir. kincisi insann nefs iline akan, bulduklarn ykan, kibir kalesini yokeden bir "seldir. Ak insann elinden tutan, doru yolu gsteren bir varlktr *52+. Yine bu anlamda ak, bir camideki imama benzetir. Gnl ise cemeatdr [53+. Son iki anlam, Yunusun ak metafizik bir varlk olarak grdn ortaya koyar. Hatta o bu varln kadim ve ezeli olduunu syler *54+. Ezeli ve kadim bir varlk olan ak, Yunusun mezheb dinidir. Bu anlamda ak, n candr. Her eyini ona feda eder. Ak kaim klan onun taddr. Yunusa gre ak, tadldka vardr *75+. Akta k ve mauk bir olurlar. Bu birlik ise ak makamdr ve li makamdr.

Yunus ak, sadece belirttiimiz anlamlaryla ele almaz. Ayrca herkesin bildii anlamada yer verir. Bu anlamda ak, nesneye sevgisi olmaktr. Nesneye sevgisi olan ise ktr.

Iksuz adem dnyede bell biln ki yokdur Herbirisi bir nesneye sevgisi var akdur

Kimi avrat oglan sever kim mlk banuman sever Kim sermaye dkkan sever bu dnye halden haledr

alabun dnyesinde yzbin drl sevgi var Kabul it kendzne gr kangs laykdur

Ikdurur derdn derman k yolnda kodum can Yunus Emre aydur bun, birdem ksuz olmayaym

Biz talib-i ilimlerz k kitabn okuruz alab mderris bize k hod medresesidr *56+

Yunusun ak ise hem iinde ilim renilen medrese hem medresenin iinde okunan ilimdir. Ak medresesinde ak biliminin mderrisi ise alab-Tanrdr. Bu adan Yunusun ak bir srrdr.

1k szlerin syler can, canlar eyler hayran Cahiller giremezler bu bizm srrumuza *57+

d.8. Eletirilere Cevap: Yol Bilgisi

Yunus Emre fikirleri ve tavrlar ile eyhlerinde olduu gibi zaman zaman eletirilere urar. O kendisini eletirenlere yol haberi-bilgisi konusundaki dncelerini aklamalarn, bilgilerini ortaya koymalarn ister. Ayn soruya, mensup olduu dnce ekol asndan kendisi de cevap verir. Yunusun cevab eletirenlerin bu konudaki mevkilerini gsteren, grmelerini salayan bir cevaptr. Cevap yo1 bilgisine genel bir bak ifade eder. Sz konusu edilen yol ise mutlulua giden yoldur.

Yunusa gre mutluluk yolunda ilerleyen bir yolcunun nnde drt ulu kap vardr. Hangisinden bakarsa gecesi gndz olur. Bu kaplardan birincisi "eriattr. Emir ve nehiy bildirir. kincisi, tarikattr. Tarikat kullua bel balamak, yolu doru varmaktr. nc kap marifet"tir. Marifet cann gnl gzn amas, ara kadar ykselen mana-anlam sarayna bakmasdr. Drnc kap hakikattr. Hakikat, hibir ere eksk bakmamaktr. Hakikat kapsndaki yolcunun gndz Bayram, gecesi "Kadir gecesi deerindedir.

Yunusa gre eriat g, tarikat yoku, marifet sarplk", hakikat yce"dir. Hakikata ulaan yolcu iki cihan kefeder ve insanlar arasnda len biri olur. Yunusa gre bu mutluluk yolu, drt kap, krk makam, yzaltm menzildir. Bunlar geen vilayet derecesine ulam olur. Bu derecedeki mutluluk ise ulalabilecek en st mutluluktur.

3.Osmanl Devri Melamileri

Afyonkarahisar Osmanl devri Melamileri, Melamilikin Batnilikle etkileerek Bektailik adn ald, Melamilikin ikinci ve nc devrelerine ait Melamileri ifade etmektedir. Belirlediimiz bu tanmdan hareketle burada melami airden bahsedilecektir. Bu melamilerin biri Bolvadinli, ikisi Afyonludur.

a. Bolvadinli Melami Mehmet Saat

Mehmet Saati Bolvadin'de doar. lk ve orta medrese renimini memleketinde yapar. Daha sonra stanbula gider. Yksek renimini orada tamamlar *58+.

Sleyman Gner, onun iki niteliinden bahseder. Birincisi meslei, ikincisi merebidir. O, Anadolu ve Rumeli kylerinde halka camilerde vaaz eder. Hitabeti ve ikna kabiliyeti sebebiyle ihtiya o1an yerlere eme, cami ve hamam gibi hayr kurumlar yaplmasna nclk eder.

Saatinin ikinci nitelii, onun fikirlerini, mensub olduu dnce hareketini ortaya koyar. Gnere gre o, Bekta" merebtir. Saati hicivler ve gldr hikayeleri yazar. Hce-i Ebul-Abid dier adyla Abdullah Hoca ile Vahidl-Ayna yani Tezgz bunlardan ikisidir.

1570 yllarnda vefat ettii sanlmaktadr.

b.Afyonlu Melamiler

b.l.brahim Trabi

Ondokuzuncu yzylda yaamtr. Aslen Rumeli-Tuna vilayetlerindendir. Rivayetlere gre "askerlik" mesleine girer. Tabur komutanlna kadar ykselir. Savalarda ailesinin perian olmas zerine

dnyadan elini eker ve Melami tarikatna girer. stanbulda tarikatndan icazet" alr. Dervine ve akne iirlerini bir Divanda toplar. Divann 1257/1841'de tamamlar. eyhinin iaretiy le, bu tarihten sonra Afyona gelir *59+.

Trabinin Afyon hayatnda iki tarzndan sz edilir. Birincisi yeni geldii sralardaki "dzgn st bala srdrd tarz, ikincisi "bar ba ak, yaln ayak olarak tanmlanan tarzdr. Trabi ehrekst, Devrne, Yarenler, Ayaktekke gibi trbelerde ve trbe odalarnda kalr. Haftada iki gn "Selman"a kar. Hayatn bununla srdrr. Gner'e gre bu hayat tarz, Melamet gmleini giymektir.

Trabinin yakn arkadalar-mridleri, Cilolu Deli Bekir-Harabi, Hafz Sadk Lilala, Receb, Anbanaz'dan abanolu brahim Aa ve Senir Kynden Hac Ali Aadr.

1295/1875 tarihinde 90 yalarnda vefat eder ve ehrekst mezarlna gmlr.

Trabinin ak'n ezelilii, Hak divan, can kervan, insan varlnn temeli olan Hakk'n kudreti gibi konularda Yunus Emrenin ak tesiri grlr. Bir baka deyile Trabi, bu konularda Yunus Emreyi tekrar eder ve unlar syler:

Akn binasn gnlmde ezel Derviim tuttular mecnuna bedel Yetitir badeyi gam vakti saki Sinemde tuttular saz-i firaki Sayeylediler nie bu dehre gelen Varln dan ben idim delen Trab fikriyle Hak divann Dnyadan ahiret can kervann

Bir baka iirinde ise unlar syler:

Kalk gnl gidelim ak illerine Muradn yar ise bir dane yeter

"Kll men aleyha fan" dedi Hak Arif ise bu sz bahane yeter

Meyl-i cihan olup gel olma bed-nm Kim ald dnyadan muradnca kam lm var m yok mu ahiril-enam Vakit geirmeye virane yeter

Trabi, zn paymal eyle Gerek erenlerden kesbi hal eyle u fani dnyay bir hayal eyle Gelen gmektedir niane yeter

Trabi bir iirinde tavr ve davranlarn, aleme kendin beendirmek iin yaplmasnn evre tarafndan nasl deerlendirildiini ele alr. Trabiye gre selamet kesini tutmak evre tarafndan geda, keml-i rtbe kazanmak aceb tarz-i eda olarak deerlendirilir.

Mir-i kelam olmak, arifane konumak daima yalanc, skut edib konumamak tekebbr, kendini beenmi, deruni pr riya olarak deerlendirilir.

Altn, gm, toplamak, bunu derd edinene ehli dnya, ii bad- heva hizmet iin kp terk-i diyar etmek, kamu dolandrd kaan, deyne reva denileceini syler. Trabi bu tr deerlendirmeleri cehalet-bilgisizlik olarak adlandrr ve izdii bu dnyaya alem-i fena ismini verir.

Trabi baka bir iirinde nezm-i elest/Kalu bela ncesi ve sonras oluu ele alr.

L-mekan ehrinden cihane geldim Canlar can bir canana yetitim Elden ele, kaptan kaba szldm

Katra iken bir ummana yetitim Bezm-i elestin eleinden elendim Bela dedim belasna belendim

ileketen kemer ektim belime Hakikatten su topland gnlme Marifetten bir yol girdi elime Edeb alp yol, erkane yetitim Trabi budur szm muhlasar Pir elinden itim ab- kevseri

Kendisiyle ilgili olarak Trabi unlar syler:

Sengi kudretle temellediler Alem beni divane bellediler Derunumda hicran atei baki Batan baa nasl ho tellediler

b.2.Cilolu Deli Bekir-Harab

l800 ylnda Afyonda doar. Bir sre Sibyan mektebine gider. Kuran okumasn renir. Ailesinin kalabalk-maddi durumunun zayf olmasndan dolay "yemenicilik" mesleinde raklk, kalfalk eder. Dkkan aamadndan "eskicilik" yapar.

Cilolu'nun iki nemli zelliinden sz edilir. Birincisi "hicivcilik"tir. O zaman ve "kt insanlar" hicveder, eletirir. Hicivlerinde ve iirlerinde Harab-Harab takma ad kullanr. 1244/1828 Kyamet Destan isimli iirini yazar.

Harabnin ikinci zellii Trabi'nin "ayakda olmasdr. O, Trabi'yle birlikte gezip tozar. Trabi'nin etkisi altnda olgunlar. ini brakr. Sylentilere gre Trabi ve arkadalaryla nem eker.

1875'te Trabi'nin lm zerine Sincanl'nn Senir Ky'ne ekilir. Mesleini orada devam ettirir. 1296/1879da vefat eder *60+. Vefatyla ilgili anlatlan menkabeye gre o vefat ann ve cenazesini defnedecen olan kimseyi bilir. O gece evresindekilere leceini, cenazesine dokunmamalarn vasiyet eder. Bir baka kydeki arkada gelir ve cenazesini kaldrr.

Harabi'nin hicivleri "zahir ehli''ne yneliktir. Onlar arasnda padiah, vezir gibi yneticiler, mft, kad, hac, hoca, softa gibi din adam ve dindarlar vardr. Hatta gayri mslimler de bulunmaktadr. Farab bir hicvinde unlar syler:

Doru yol dururken eriye sapma Yol azdran ehl-i fesad desil mi Mazlumun bandan sen klah kapma Kfrn balangc inad deil mi Yetim mallarn yer lmden korkmaz Vcudu letir, tuzluda korkmaz Maln sahibini evine sokmaz Bundan insafls eddad deil mi Farabi, bu cihan bi-karar olur Ev ykann evi hkisar olur Kadlarn ou ehl-i nar olur Yedikleri hakk- ibad deil mi

Farabi bir iirinde de dnce ekoln yle anlatr.

Kaf Nun hitab zhar olmadan Biz bu kainatn ibtidasyz Kimseler vasl- didar olmadan

Ol kab- kavseyn" ev-ednasyz

Yok iken demle Havva alemde

Hak ile hak idik srr- mihmanda Bir girecik mihman kaldk Meryemde Hazreti sann z babasyz

Bize peder dedi tfl- Mesiha Rabbi Erini deye ard Musa "Len Terani deyen biz idik ana Biz Tur- Sinann tecallasyz

Zahir ainamz "nna Fetahna" Harab kemteri serseri sanma Bir kl krk yarar kmiliz emma Pir Balm Sultan'n budalasyz

4. Afyonkarahisar Melamet Dncesi veya Sonu

Afyonkarahisar melamilerinin dncelerini birlikte ele aldmzda onlarn iki temel problemleri olduunu syleyebiliriz. Bu problemler, Kalu Bela ncesi insan varl i1e Kalu Bela sonras insan varl problemleridir. Baka bir deyile onlarn sorunu ontoloji ile alakaldr. Ontolojinin-metafiziin bu sorunu ''arke sorunudur.

Afyonkarahisarl Melamilere gre insan kalu bela, dier adyla elest bezminden evvel, mekansz bir alemdedir. Bu ailemde o, "aktr, candr, haktr, ruhtur. Onlar orada meleklerle, nl Trk filozofu Farabi'nin kavramlaryla akllarla beraberdirler. Onlar bu beraberlii niteledikleri kavramlardan ilk n kullanrlar. Onlar insann mekansz alemdeki varl, baka bir deyile insann varoluu-yaradl bakmndan kelamclara gre daha makul ve anlalrdrlar. Fakat onlarn bu aklilii ayn zamanda bir kmazlarn-zorluklarn ifade eder. Onlarn zorluu akn-can'n mahiyeti konusundadr. Onlar sorunu akri ezeli-kadim olduunu syleyerek amak istemektedirler.

Melamilere gre insan, Kalu Bela ile birlikte varolu iersinde yer alr. Oluun iinde yer almas demek, insann sret kazanmas, ak-can-hakn sret gmlei giymesi, yani bakalamas, baka birisi olmas demektir.

nsan, "sret"i giymekle "dnya"ya gelmi olur. O dnyaya gelmekle de bakalar. nceki varlndan farkl biri olur. Farkllk sretidir, zahiridir. nsann sreti-zahiri ise bedenidir. nsan bedeni, insann kimlii, kim olduu konusunda, daha nce eytan' yanltt gibi insan da yanltmaktadr. Halbuki gerekte deien bir ey yoktur. Can ayn candr, ak ayn aktr, z ayn zdr. Ayrca insann asl ile dier varlklarn asl ayn madendir. Bu maden Melamiler'in beyanlarna gre Hakkn kudretidir. Gerekte ayn, zahirde farkl olma Melamilerin zerinde durduu baka bir sorunlardr. Sorun "ikiliki ama, "birlike ulama sorunudur.

Melamilere gre kilik problemini amann yolu, "kendilik" bilgisinden gemektedir. Bu bilgi insann nceki varl "can'a ak'a" ulama bilgisidir. Bu bilgi ayn zamanda varlklardaki "birlik"in anlalmasn salayan bir bilgidir.

Afyonkarahisardaki melamet dncesiyle ilgili belirtmemiz gereken bir dier nokta ise onlarn, kendilik bilgisinin elde edilmesi yolunda knayanan knamasndan korkmamalar, ekinmemeleri; fakat zamanla onlarn da kar eletiri tavr gelitirmeleridir Bu tavr tesbitlerimize gre "hicivdir. Onlar iiri bu yolda kullanrlar. Bylece onlar Afyonkarahisar hiciv geleneine ok nemli katklarda bulunrnulardr.

DPNOTLAR:

1.

1. 1. . nver Nasrattnolu, Evliya elebi Seyahatnamesinde Afyonkarahisar ve Dndrdkleri, 2. AKASB, Afyon-1991, s. 3-6. 2. 2. 2. Muharrem Bayar, Afyonkarahisarda Yaam Byk Velilerden karaca Ahmed Sultan, 2. AKASB, Afyon-1991, 65-66. 3. 3. 3. Daha fazla bilgi iin baknz, Muharrem Bayar, a.g.m. ve y. 4. 4. 4. Bk. Fikri Yazcolu, Yunus Emrenin Kabri Sandkl lesindedir, 2. AKASB, s. 62-63. 5. 5. 5. Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre Risalet al-Nushiyya ve Divan, nsz XXIV, st-1965. 6. 6. 6. Abdlbaki Glpnarl, a.g.e.,s. XVIII. 7. 7. 7. Abdlbaki Glpnarl, a.g.e. ve yer. 8. 8. 8. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ank-1981, s. 266. 9. 9. 9. Abdlbaki Glpnarl, a.g.e.,s. IX. 10. 10. 10. Abdlbaki Glpnarl, a.g.e., s. X; Fuad Kprl, a.g.e, s.210. 11. 11. 11. Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, s. 405-408 ve 460-464, zikreden Fuad Kprl, a.g.e., s. 210.

12. 12. 12. eyh Sleyman Trkman 714/1314-15 tarihinde amda lr. Barak Babay hatrlatan bir kimsedir. Arkasna eski psk bir elbise giyen, yerinden az kalkp az syleyen, Ramazanda oru tutmayan, namaz klmayan fakat kerametler gsteren bir kimse olarak tannr. Bk. Fuad Kprl, a.g.e, s. 210. 13. 13. 13. Fuad Kprl, a.g.e, s.260. 14. 14. 14. Esad Coan, Hac Bekta- Veli, Haz.M.Erkaya, st-l995, s.39, 41, 42, 99, l00, 102. 15. 15. 15. Esad Coan, a.g.e, s. l02. 16. 16. 16. Esad Coan, a.g.e, s.103. 17. 17. 17. rfan Grka, XIII.Yzyl Anadoluda Trk Fikir Akmlar, Baslmam alma, Konya, 1998, s. 45. 18. ahin Filiz, Hac Bekta Veli ve Bektailiin Mahiyeti, Diyanet lmi Dergi, 30/2, s.60. 19. Maide Suresi 5/54. 20.Glpnarl, age, s.192 Eser Yunus Emre'ye ait olduundan bundan sonra yazarnn adyla belirtilecektir. 21. Mustafa Kara, Yunusun Nevesi Melamet Nevesi, Yunus Emre ile ilgili makaleler, s.265-266. 22. Yunus Emre, Risalat al-Nushiyye ve Divan, s.132 ve 30. 23.hsan Turgut, Felsefenin Temel Sorunlar, zmir-1993, sb.25-49. 24. Yunus Emre, a.g.e., s.55 ve 49. 25.Yunus Emre, a.g.e., s.85. 26.Yunus Emre, a.g.e., s.55. 27.Yunus Emre, a.g.e., s.65. 28.Yunus Emre, a.g.e., s.66. 29.Yunus Emre, a.g.e, s.43, 44 ve 47. 30.Yunus Emre, a.g.e., s.50 ve 198. 31.Yunus Emre, a.g.e., s.133-134 Ayrca bak. a.g.e, s.109 32. Bak. Dipnot 31. 33.Yunus Emre, a.g.e., s.113, iir CXXXV. 34.Yunus Emre, a.g.e., s.84. 35.Yunus Emre, a.g.e., s.136. 36.Yunus Emre, a.g.e., s.95. 37.Yunus Emre, a.g.e., s.106, iir CXXII. 38.Yunus Emre, a.g.e., s.93 ve 136 Bak. s.93. 39.Yunus Emre, a.g.e., s. 18, 26 ve 96.

40.Yunus Emre, a.g.e., s. 141. 41.Yunus Emre, a.g.e., s.66, 68 ve 71. 42.Yunus Emre, a.g.e., s.2. 43.Yunus Emre, a.g.e., s.26. 44.Yunus Emre, a.g.e., s.77 ve 79. 49.Yunus Emre, a.g.e., s.79 ve 16. 46.Yunus Emre, a.g.e., s.ll9, 139 ve 89. 47.Yunus Emre, a.g.e., s. 89. 48.Yunus Emre, a.g.e., s. 108, 163 ve 107, iir CXXIV. 49.Yunus Emre, a.g.e., s.106, iir CXXI. 50.Yunus Emre, a.g.e., s.132, 133 ve 46. 51.Yunus Emre, a.g.e., s.59, iir XL. 52.Yunus Emre, a.g.e., s.197. 53.Yunus Emre, a.g.e., s.44. 54.Yunus Emre, a.g.e., s.47. 55.Yunus Emre, a.g.e., s.78. 56.Yunus Emre, a.g.e., s.56, 66, 192 ve 49. 57.Yunus Emre, a.g.e., s.128. 58. Sleyman Gner, Afyon ili Tarihi, c.II, s.113, Afyon-1991. 59. Sleyrran Gner, a.g.e., II/165 vd. Bak. Edib Ali Bki, brahim Trabi, Tapnar, c.8, s.76, s.239. 60.Sleyman Gner, a.g.e., II/167 vd.

KAYNAKA
1-Abdulbkl GLPINARL, Yunus Emre, Risalat al Nushiyya ve Divan, stanbul 1965, nsz. 2- Edib Ail BK, brahim Trabi, Tapnar Dergisi, Cilt 8, Say 76. 3- Esad COAN, Hac Bekta- Veli, Hz. M. Erkaya, stenbul, 1995. 4- Fuad KPRL, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 1981, Ankara.

5- Fikri YAZICIOLU, Yunus Emre' nin Kabri Sandkl Iesindedir, 2. Afyonkarahisar Sempozyum Bildirileri, Afyon, 1991. 6- hsan TURGUT, Felsefenin Temel Sorunlar, zmir, 1993. 7- , nver NASRATTNOLU, Evliya elebi Seyahatnmesinde Afyonkarahisar ve Dndrdkleri, 2. Afyonkarahisar Aratrmalan Sempozyum Bildirileri, Afyon, 1991. 8- Muharrem BAYAR, Afyonkarahisar' da Yaam Byk Velilerden Karaca Ahmed Sultan, 2. Afyonkarahisar Aratrmalar Sempozyum Bildirileri, Afyon, 1991. 9- Mustafa KARA, Yunus'un Nevesi Melamet Nevesi, Yunus Emre ile gili Makaleler, Kltr Bakanl, Ankara. 10-Sleyman GNER , Afyon 1i Tarihi, Afyon, 1991. 11- ahin FiLZ, Hac Bekta Veli ve Bektailiin Mahiyeti, Diyanet lmi Dergisi, Cilt 30, Say 2. 12-Yunus EMRE, bak. Abdulbaki GLPINARLI.