Anadolu Küreselleşme

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 3025 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1977
KRESELLEME VE KLTRLERARASI LETM
Yazarlar Ar.Gr. alar GEN (nite 1) Do.Dr. Yasemin ZGN (nite 2) Prof.Dr. Mine SARAN (nite 3) Ar.Gr. zlem ZGR (nite 4, 5) Ar.Gr. Emin PAFTALI (nite 6) Prof.Dr. E. Nezih ORHON (nite 7) Yrd.Do.Dr. D. Alper ALTUNAY (nite 8)
Editrler Prof.Dr. E. Nezih ORHON Do.Dr. R. Ayhan YILMAZ
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Do.Dr. Murat Ataizi Yrd.Do.Dr. Mestan Kk Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danmanlar Emine Koyuncu Hatice alkan Grafiker Ayegl Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Kreselleme ve Kltrleraras letiim ISBN 978-975-06-1686-0 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 8.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Kltr ve Kltrel Yeterlik.....................................................

GR .............................................................................................................. KLTR KAVRAMI ....................................................................................... Kltrn Tanm ............................................................................................ Etimolojik Adan Kltr Kavram ......................................................... Antropolojik Adan Kltr Kavram .................................................... Kltrn Kkeni ve Kayna........................................................................ Kltrn zellikleri....................................................................................... Kltrn levleri........................................................................................... Kltr eitleri............................................................................................... Genel Kltr ve Alt Kltr ..................................................................... Maddi Kltr - Manevi Kltr ................................................................ Kar Kltr.............................................................................................. Kltr Oluturan Faktrler ......................................................................... Dil............................................................................................................. Din ........................................................................................................... Deerler ................................................................................................... Normlar .................................................................................................... Simgeler ................................................................................................... Tutumlar .................................................................................................. rf ve detler.......................................................................................... Yasalar ..................................................................................................... Ahlak Kurallar ........................................................................................ Kltr ile lgili Temel Kavramlar.................................................................. st Kltr ................................................................................................ Alt Kltr ................................................................................................. Kltrlenme ............................................................................................. Kltrleme.............................................................................................. Kltr oku.............................................................................................. Kltrel Yaylma...................................................................................... Kltr Emperyalizmi ............................................................................... KLTREL ETLLK ................................................................................. KLTREL YETERLK ................................................................................... Kltrel Yeterlik Sreci................................................................................. Kltrel Yeterlik Srecindeki Basamaklar ................................................... Kltrel Yeterlie Sahip Olma ..................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 4 4 5 6 6 7 8 8 8 8 9 9 9 9 10 10 10 11 11 11 11 11 11 12 12 12 12 12 12 12 13 14 14 14 15 16 17 17 18
1. NTE
Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum............................ 20

GR .............................................................................................................. KLTREL ETLLK ................................................................................. Kltrel Kimlik ve Kltrel eitlilik ........................................................... Kltrel Farkllk Politikas ........................................................................... Muafiyetler ............................................................................................... 21 21 22 24 25
2. NTE
iv
indekiler
Tevik ve Yardmlar ...................................................................................... Geleneksel Kltrn ve Hukukun Tannmas....................................... D Korumalar ......................................................................................... Kstlamalar.......................................................................................... Temsil Haklar ......................................................................................... z Ynetim Haklar ................................................................................ Sembolik Haklarn Kabul Edilmesi ........................................................ OK KLTRLLK ................................................................................... Liberaller ve Toplulukular in ok Kltrllk ....................................... OK KLTRLLK SYASETNN SINIRLARI .......................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
25 26 26 26 27 27 28 28 29 31 35 37 38 38 39
3. NTE
Kreselleme ve Kltr: Snrlarn Belirleyicisi Kltr........ 40

GR .............................................................................................................. KRESELLEME VE TARHSEL GELM ................................................... Kresellemeyi Ortaya karan Etmenler ................................................... Kresellemenin Boyutlar ............................................................................ KLTR: KAVRAMSAL EREVE ................................................................ KRESEL KLTR, HALKLA LKLER VE REKLAM................................. KRESEL YNETM VE ULUSLARARASI LETMELER .............................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 41 42 44 46 50 52 60 65 67 68 68 68
4. NTE
Kltrleraras letiim ............................................................. 72

GR .............................................................................................................. LETM......................................................................................................... LETM TRLER......................................................................................... KLTR ......................................................................................................... KLTRN SINIFLANDIRILMASI ................................................................ KLTR VE LETM LKS..................................................................... KLTRLERARASI LETM......................................................................... KLTRLERARASI LETM ETKLEYEN FAKTRLER ............................ Normlar .......................................................................................................... Roller.............................................................................................................. Etnomerkezcilik ............................................................................................. Belirsizlik ve Kayg........................................................................................ Kalp Dnceler ve n Yarglar................................................................. KLTRLERARASI LETMDE ATIMA YNETM ............................... KLTRLERARASI LETMN YETERL................................................. KLTRLERARASI LETMDE BAARIYA ULAMANIN YOLLARI.......... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 73 74 76 77 78 80 81 82 82 83 83 84 84 85 86 87 88 90 91 91 91
indekiler
Medya ve Temsiliyet................................................................ 94
GR .............................................................................................................. MEDYA .......................................................................................................... MEDYA TRLER .......................................................................................... Propaganda Medyas ..................................................................................... Kamu Hizmeti Medyas................................................................................. Reklam Medyas ............................................................................................ Klt Medya .................................................................................................... Alternatif Medya ............................................................................................ Sosyal Medya................................................................................................. MEDYANIN LEVLER ................................................................................. TEMSL ........................................................................................................... Yanstc Yaklam ......................................................................................... Maksatl Yaklam.......................................................................................... nac Yaklam.............................................................................................. MEDYA VE TEMSL....................................................................................... GSTERGE BLM VE TEMSL ................................................................... DEOLOJ ....................................................................................................... HEGEMONYA................................................................................................ TOPLUMSAL CNSYET TEMSLLER ........................................................... IRK VE ETNSTE TEMSLLER ..................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 95 95 97 97 97 97 97 97 98 98 99 100 100 101 101 104 107 108 109 111 113 115 116 116 117
5. NTE
Medya ve Kreselleme .......................................................... 118

GR .............................................................................................................. KRESELLEME NCES GELENEKSEL MEDYA ........................................ Kltr ve letiim........................................................................................... Geleneksel Kitle letiimi .............................................................................. Geleneksel Medya......................................................................................... Szl letiim Dnemi ve Yazya Gei................................................. Basl Yaynlar ve lk Medya .................................................................. Radyo ve Sesin Uzaklara Aktarlmas..................................................... Sinema ve Hareketli Grntnn Kaydedilmesi................................... Televizyon ve Grntnn Uzaklara Aktarlmas ................................. KRESELLEME VE LETM TEKNOLOJLER .......................................... Kreselleme.................................................................................................. Ar Kresellemeciler............................................................................ pheciler ............................................................................................... Dnmcler ......................................................................................... Dier Tartmalar..................................................................................... letiim Alannda Kreselleme ve letiim Teknolojileri............................ Uydu Teknolojisi ..................................................................................... Fiber Optik Alar .................................................................................... Bilgisayar ................................................................................................. Saysallama (Dijitalleme)...................................................................... nternet..................................................................................................... KRESELLEME VE YEN MEDYA ............................................................. 119 119 120 123 124 124 125 125 126 127 127 127 128 129 129 129 131 131 132 133 133 134 134
6. NTE
vi
indekiler
Saysallk ....................................................................................................... Kitlesizletirme ............................................................................................. E Zamanszlk ............................................................................................. Etkileim......................................................................................................... oklumetin ............................................................................................. ift Ynllk ........................................................................................... oklu Ortam............................................................................................ Aa (nternete) Bal Olmak ........................................................................ Ulalabilirlik .................................................................................................. MEDYA, EKONOM, KLTR VE KRESELLEME.................................... Medya Sahiplii ve Tekelleme.................................................................... Medya ve Gndem Belirleme Kuram ......................................................... Medya ve Propaganda Modeli .................................................................... Kltr Endstrisi Yaklam .......................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
135 135 135 136 136 137 137 137 138 138 139 141 141 143 144 145 146 146 147
7. NTE
atma zm ve Bar nas ........................................... 148

GR .............................................................................................................. ATIMA........................................................................................................ atma zm ........................................................................................... atmann Artmas ve Azalmas .................................................................. ATIMA VE KLTRLERARASI LETM.................................................. BARI VE BARIIN NASI ........................................................................... Araclk ........................................................................................................... BARI N ZLENEBLECEK YOLLAR......................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 149 150 151 152 152 157 159 159 162 163 164 164 165
8. NTE
Yeni Medya ve Yeni Yaam Biimleri ................................... 166

GR .............................................................................................................. ENDSTR TOPLUMUNDAN A TOPLUMUNA ......................................... Endstri ncesi Toplum ............................................................................... Endstri Toplumu ......................................................................................... Endstri Sonras Toplum .............................................................................. A Toplumu ............................................................................................ YEN MEDYA DZEN ................................................................................. YEN MEDYA VE ALIMA HAYATI........................................................... YEN MEDYA VE TOPLUMSAL YAAM ...................................................... YEN MEDYA VE BREYLERARASI LETM.............................................. Dijital Yerliler- Dijital Gmenler................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 167 168 168 168 170 171 172 174 177 181 185 187 189 190 190 191
nsz
vii
nsz
Sevgili renciler, Gnmzde iletiim snr tanmayan bir hzda ilerliyor. Deien sadece iletiim teknolojileri mi? Elbette deil. Hzla deien ve eitlenen iletiim teknolojilerinin yannda iletiimin ierikleri de eitleniyor. Bununla birlikte beklentileri de farkl olan hedef kitleler belirginleiyor. nsan, ierik ve teknoloji geninde kltrlerin iletiimi, zerinde fazlasyla durulmas ve dnlmesi gereken bir konu haline geliyor. Kltrlerin kendi ilerinde ve birbirleri arasndaki iletiimleri de her geen gn artan bir neme sahip oluyor. Bu kitabn amac sizlerin kltr, iletiim ve kltrleraras iletiim konularnda bilgi sahibi olmanz ve kendinizin de tanklk edecei durumlar ierisinde zm yollar retebilmenize katk salamaktr. Kltrleraras letiim kitabmz sekiz niteden olumaktadr. Birinci nite, kltr ve kltrel yeterlik konularn aklayarak balamaktadr. kinci nitede kltrel eitlilik ve ok kltrl toplum zellikleri ve bu kavramlarn nemi zerinde durulmaktadr. nc nitede kreselleme ve kltr ilikisi, karlkl etkileimleri incelenirken drdnc nitede kltrleraras iletiim kavramna ilikin tartmalara yer verilmektedir. Beinci nite medya ve temsiliyet kavram zerinde dururken altnc nitede medyann kreselleme karsndaki durumu ve karlkl etkileimlerine yer verilmektedir. Yedinci nite gnmz corafyalar iin son derece nemli olan atma zm ve bar inas zerinde durmakta ve son nite olan sekizinci nite ise karlatmz ve gn getike eitlenen yeni iletiim teknolojilerinin nasl bir yaam biimi nermesi sunduunu ele almaktadr. Kitabmzn planlanmasndan, basksna kadar emei geen bir ok kii var. Yazarlarmzdan, dizgi birimi alanlarna kadar emei geen herkese sonsuz teekkrler. Salk ve baar ile dolu bir retim yl geirmeniz dileiyle.
Editrler Prof.Dr. E. Nezih ORHON Do.Dr. R. Ayhan YILMAZ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kltr kavramn tanmlayabilecek, Kltrn kken ve kaynan aklayabilecek, Kltrn eitlerini sralayabilecek, Kltrel yeterlik kavramn aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Kltr st Kltr Alt Kltr Kltrlenme Kltrleme Kltrel Yaylma Kltrel eitlilik Kltrel Yeterlik
indekiler
Kreselleme ve Kltrleraras letiim Kltr ve Kltrel Yeterlik GR KLTR KAVRAMI KLTREL ETLLK KLTREL YETERLK
Kltr ve Kltrel Yeterlik

GR
Her toplum dzenlenmi ilikilerden oluur. Bu iliki srecinde bireyler belirli durumlarda karlatklar sorunlar zmlemek ve gereksinimlerini gidermek amacyla birok aralara ihtiya duyarlar. Bu aralar, bireyin iinde bulunduu evre artlarna, topluluk iindeki dier bireylerle olan ilikilerine, karlkl etkilerin ekline ve ihtiyalarn gidermek amacyla edindii yetenek ve becerilerine gre, snrlanmakta ve deimektedir. nsanlar ve toplumlarn neden birbirlerine benzedikleri ya da benzemedikleri niin ve nasl deitikleri gibi insanln evrimiyle ilgili sorularn cevaplar bu aralardan oluan kltrel birikimlerde yatar. Bu adan kltr, rk ve doal deikenlerle etkileim hlinde, insanln evrimini irdeleyen bir deikendir. Kavramn, biyoloji, sosyoloji, tarih, gzel sanatlar, felsefe gibi pek ok alanda da ele alnmas konunun farkl yaklam ve tanmlarn da gndeme getirmektedir (http://udes.iku.edu.tr). Kltrn nasl, ne tr bir varlk veya varlk alan olduu, eski alardan beri insan zihnini kurcalayan sorunlardan biri olmutur (Gven, 2002). Kltr szc, Latince kkenli olup Trkeye Franszcadan gelmitir. Latincede cultura szc, topra ekip bime ve hayvan yetitirme anlamna gelmekteydi. 17. yzyln sonuna doru halkn btn bir yaama biimi eklinde Almanca ve ngilizceden Bat dillerine girmitir. 18. yzyla gelindiinde ise antropolojideki gelimeler sonucu btnsel bir yaam ekli anlamn kazanmtr. Voltaire, Fransz htilali ncesinde kltr szcne insan zekasnn oluumunu ve geliimini belirleyen bir terim olarak yeni bir anlam kazandrmtr. ngilizler ve Franszlar, kltr medeniyetle e anlaml olarak kullanrken Almanlar daha ok teknolojik ara ve gereleri ieren maddi medeniyet anlamnda kullanmlardr. Modernlemenin anahtar kavramlarndan biri olarak kabul edilen kltrn farkl anlamlarda kullanlmasnn nedeni, ulusal yaplardaki deiikliklerdir. Bundan dolay pek ok lke kltre yeni anlamlar yklemitir. Btn insanlarn kendilerine zg bir kltre sahip olduu grn ileri sren ve bu anlamyla ilk kez kullanan Alman tarihi Herderdir. Herderin bu gr, 18. yzyln sonuna doru kltr kendi rklarnn stnln belirtmek iin kullanan Avrupal sekinlere kar bir tepkiydi. Bununla birlikte ngiliz antropolog Edward Tylor, 1871 ylnda yaynlad Primitive Culture isimli incelemesinde kltr kavramna bilimsel bir ierik kazandrmtr. Genel olarak Tylorn bu kullanm geerliliini halen korumakla birlikte antropoloji, sosyoloji, etnoloji gibi bilimler bata olmak zere pek ok bilim dalnn temel kavram hline gelmitir (Torun, 2006dan Aktaran; zbek, 2011).
Kreselleme ve Kltrleraras letiim
KLTR KAVRAMI
Her yerde ve her toplumda belirli maddi gereksinmeleri gidermek amacyla oluturulmu kaba ve incelmi, ilenmi bir tekniin yannda insan ilikilerini dzenleyen kurallar, gelenekler, fikirler ve kiisel dnceler vardr. te bu iliki ve sistemlerin toplam Malinowski nin dedii gibi, insann tabiata kar fakat kendisi iin yaratt bir vastadan ibaret olan ve kltr ad verilen sosyal bir kurum ve olguyu meydana getirir (Erdoan, 1994). 20. yzyln balarnda kltr ile ilgili almalar Bat dnyasndan dou lkelerine yaylm, ncelikle ranllar kendi dillerindeki ferheng szcn kltr yerine kullanmlardr. lkemizde sosyolojinin geliimine byk katk salayan Ziya Gkalp, Franszcadan ald cultura szcnn Arapa kkenli hars ve tehzipin karl olduunu savunmutur. Gkalp cultura szcnn ilk anlamndan esinlenerek Arapada ift srme, tarla ileme anlamn tayan ve ulusal bir kavram olarak grd hars kltr karlnda kullanmtr. Bununla birlikte, dzeltme, temizleme, yetitirme, bir ite hz kazanma anlamndaki tehzipi uluslararas ve aristokratik bir kavram olarak deerlendirmitir. Cumhuriyet dneminde balatlan dilin sadeletirilmesi almalar srasnda kltrn karl olarak ekin szcnn kullanlmas nerilmi fakat bu szck dile yerleememitir. Zamanla hars da unutularak kltr szc ayn ekilde kullanlmaya devam etmitir. Bugn dilimizde kltr szc birok anlamda kullanlmaktadr (Torun, 2006dan Aktaran; zbek, 2011). Her toplumun kendine zg bir kltr vardr. Kltr zellikleri yalnz milletten millete deimez, ayn lkenin kent ve kylerinde, hatta ayn kentin deiik mahallelerinde oturan insanlarn kendilerine zg kltrleri, gelenek ve grenekleri vardr (Baymur, 1994). Yani kltr ve toplum yan yanadr. Ancak sahip olduklar farkl kltrler, yaplar ve sistemler nedeni ile toplumlar birbirlerinden farkldrlar (Kse ve dierleri, 2001). Her kltr sistemi kendi zelliklerine ve yapsal konumuna gre deien i ve d dinamiklere bal bulunmaktadr. Kltrleri bylesine bir bamlln dnda dnebilmek olanakszdr. Bir toplumun btnnn, tek bir kesiminin ya da bireyinin geliimleri gz nne alnd zaman kltr szcnn birbirinden farkl armlar uyandrd gzlenmektedir. Bireyin kltr toplumun kltrne, toplumun kltr de tek tek bireyin kltrne dorudan doruya bal bir grnm sergilenmektedir. lk olarak incelenmesi gereken de kltr kavramnn anlamdr (een, 1985).
Kltrn Tanm
Gnmzde kltrle ilgili olan, herkesi tatmin edecek ekilde yaplm bir kltr tanm bulmak zordur (Erdoan, 1994). nk bireysel ve toplumsal hayatn bir rn olan kltr, yine bireysel ve toplumsal hayat srekli olarak etkilemektedir. Kltr, en geni anlamyla bir toplumun tm yaam biimidir (Fndk, 1996). Taylor, kltr iin yle bir tanm yapmtr: Bilgi, inan, sanat, ahlak, hukuk ve rf ve detlerden ve insann toplumun bir yesi olarak elde ettii btn yeteneklerden olumu bir btndr. Kltr kavram, felsefe, tarih, biyoloji, gzel sanatlar, antropoloji, sosyoloji vb. bilim dallarnda ve gnlk dilde, deiik biimlerde kullanlmakta ve bu muamma kavrama her bilim adam, yazar, aratrmac ve hatta bireyler farkl anamlar yklemekte, deiik tarzlarda tanmlayabilmektedirler. Kroeber ve Kluckhohn (Katba, 1979) kltrn 164 farkl tanmn bulmulardr. Katba na gre kltr
1. nite - Kltr ve Kltrel Yeterlik
belirli bir toplumun yaamlarndan doyum salayabilmeleri iin, baard tm bilgi, inan, sanat, ahlak, yetenek ve alkanlklarla toplumsal kuramlar kapsar. Taylor kltr; bilginin, inancn, sanatn, hukukun, ahlakn, rf ve detlerin ve toplumun bir yesi olarak kiiler tarafndan kazanlm deer yetenek ve alkanlklarn kompleks bir btn eklinde tanmlamtr. Bumin (1979) ise, Kltr, bir toplumun yaama biimini srdrmek, rgtlerini dzenlemek, renilmi davran biimlerini, bilgi, inanlar ve insani birliklerde oluan tm etkinliklerini karlamak ve gereksinmelerini yerine getirmek iin gelitirdii bir yaam biimidir eklinde genel bir tanmlama yapar. Kozluya gre ise kltr; geni bir toplumun tm alanlarnda ortak olan dinsel, ahlaksal, estetik, teknik ve bilimsel nitelikteki toplumsal olaylarn btndr (Blbl, 1993den Aktaran; Karcolu, 2001). Kltr ksa anlamyla bile birok eyler dndrr. Szck, temel iki noktay iermektedir. Bunlardan birincisi standardize olmu sosyal davranlar (davranlar, duygular, hareket biimleri vb.), ikincisi ise grubun rettii materyallerdir (sanat, mimari vb.) (Dnmezer, 1994). Hofstede ise kltr: bir grup insan dierlerinden ayran zihinsel programlama olarak tanmlamaktadr. Bu tanmdan hareketle bireysel dzeyde zihinsel programlara ilikin kaynaklarn, kiinin yetitii ve yaam deneyimlerini elde ettii sosyal evrelerde yatt sylenebilir. Hofstede e gre programlama aileden balamakta, okulda, arkada gruplarnda, alma ortamnda ve iinde yaanlan toplumda devam etmektedir. Kltr, renme sonunda olumakta, bir baka deyile kiinin genlerinden deil, sosyal ortamndan kaynaklanmaktadr (Kse ve nal, 2000den Aktaran; Kse ve dierleri, 2001). Kltr, toplumun temel bireyi olan insann, hayattaki maddi ve manevi tm yaam dinamiklerini kapsayan, uluslarn dnyaya baklarna ve hayat tarzlarna gre srekli deiim gsteren dinamik bir kavramdr. Linton a gre kltr, renilmi davranlar ile belirli bir cemiyetin yelerince birbirlerine aktarlan davranlarn sonucudur (Erdoan, 1994). Bylece kltr renme yolu ile bir geitir. Kltr ayn zamanda geleneklerle varln srdrr. Kltrn sreklilii, insann gruptan renebilmesi yeteneine dayanr. Kltr renilen tavr ve harekettir (Kse ve dierleri, 2001). Kltr kavram, bir toplumun anlay ve yaay ile ilgili tm deerleri iermektedir. Her kltr, kendine has toplum/dnya anlayn yanstmaktadr. Kiiler iinde yer aldklar ortam/balam sahip olduklar kltrel bilgi ve birikimle anlamlandrmaktadr (Einli ve akr, 2011). Herskovits kltr, insann yapt her eyin toplam olarak tanmlarken Geertz bir toplumun yelerince paylalan anlamlarn tmdr der (Ccelolu, 1994). Dolaysyla kltr bir arada bulunan insanlar ekillendirir (Belasko, 1992den Aktaran; Kse ve dierleri, 2001). Kltr balamnda deer ve eser kavramlar tartnz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
Etimolojik Adan Kltr Kavram
Kltrn etimolojik adan kkenine inilirse Latincede tarm anlamna gelen Cultura kelimesinden geldii grlmektedir. Bat dillerinde daha sonra Culture olarak S O R U hars kelimekullanlan bu kelimenin zamanmza kadar gelen Osmanlca karl sidir (een, 1994). Dier taraftan Avrupada kltr terimini 19.yzyln sonunda ngiliz Antropologlar, etnografya tarafndan incelenen toplumlara zg olan dDKKAT nce, eylem biimleri, inanlar, deer sistemleri, simgeler ve tekniklerin tmn
SIRA SZDE
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
anlatmak zere kullanmlardr. Sosyolojide kltr kavram, etkileimlere yn veren senaryo ve rollerin ileyiinin daha iyi anlalmasna yardm eden bir kavram olarak kullanlmaktadr. Kltr terimini bu anlamda ilk kez kullanan ngiliz Antropolou E. B. Taylor, kltrn nl ve bugn de geerli olan bir tanmn yapmtr; kltr, etnografyadaki en geni anlamnda, bilgi, sanat, hukuk, ahlak, tre ve tm dier yetenek ve alkanlklar ieren karmak btndr (Duverger, 1982).
Antropolojik Adan Kltr Kavram

Kltr, antropoloji dilinde ve eserlerinde u temel kavramlar karlnda kullanlan soyut bir szcktr (Gven, 1996); Kltr, bir toplumun ya da btn toplumlarn birikimli uygarldr. Kltr belli bir toplumun kendisidir. Kltr, bir dizi sosyal srelerin bilekesidir. Kltr, bir insan ve toplum kuramdr. Kltr, hangi balamda, kimin tarafndan kullanldna bal olarak anlam deitiren, farkl ekillerde tanmlanabilen bir kavramdr. Kltrn anlam, onunla ilgilenen bilim dalna gre de deiebilmektedir. rnein Edward T. Halla gre kltr iletiim, iletiim de kltrdr. Birdwhistelle gre ise kltr yapy ifade ederken, iletiim, sre zerinde younlamtr. Brisline gre bir kltr, ortak inanlar, deneyimleri ve deer yarglar ile belirlenebilen, bu ortak deneyimleri ile birbirine balanm ve ortak tarih gemie sahip grup olarak anlalabilir. Goodenough, kltr bilisel sistem olarak kabul edenlerin nclerindendir. Ona gre, kltr, neyin nasl olabileceine, bireyin olan biten hakknda ne hissettiine ve onunla ilgili olarak neyi nasl yapabileceine karar vermesi iin gereken artlar ierir. Levi-Strauss, kltr ortak sembolik asistem olarak kabul etmektedir (Kartar, 2001).
Kltrn Kkeni ve Kayna

Tayeb (1992), kltrn kaynana inmeye alm ve bylesi anlalmaz zor bir olgunun kklerini doru bir ekilde ortaya koymann zor olduundan bahsetmitir. Zor olmasnn altnda yatan nedenlerden bir tanesi kltrn yaratlmasndan sorumlu olarak ifade edilen kurumlarn ve faktrlerin birbirlerinden ayrt edilemeyecek derecede birbirine bal olmalarndan kaynaklanmaktadr. Dier bir faktr ise bu faktrlerin kltr m yoksa kltrn bu faktrleri mi oluturduuna dair kmazdr. Kltrn oluumda rol oynayan faktrler ve kurumlar; ekoloji ve fiziksel evre, aile, din, eitim ve politik sistem olarak deerlendirilmektedir. Bu faktrler Tayeb (1992) tarafndan zetlenmi ve aada aklanmtr (Aktaran; Yeil, 2009): Ekoloji ve fiziksel evre: klim ve evrenin oluturduu fiziksel artlar bir gruba ait kltrn geliiminde nemli rol oynamaktadr. rnein, lkenin ikliminin sert ve ar scak ve souklarla kars karsya olduu ve topran ilemeye msait olmad ve dier doal kaynaklarn da kolay bir ekilde elde edilmedii ortamlarda yasayan insanlarn daha giriken, daha alkan, daha gl ve direnli bir yapya sahip olduklar gzlemlenebilir. Bunun aksi fiziksel zelliklerin hakim olduu ortamlarda ise insanlarn daha rahat ve pasif olduklarn grmek normal olacaktr. Aile: Aile ortamnda byklerden renilen her ey kiinin yaamnda nemli etkilere sahip olacaktr. ou insanlar, byklerini ve dier insanlara nasl davranlmas gerektii konusunda, kendisinden nelerin beklenildii, kars cinse nasl davranlaca, ahlaki standartlarn ne olduu gibi birok konuyu ailede renmektedir.
Din: Din insanlarn temel deer sistemlerinin olumasnda nemli rol oynamaktadr. Nelerin doru ya da yanl olduu konusundaki prensipler her dinde mevcuttur. Toplumlarda doru ya da yanl olarak ifade edilen birok davrann altnda o toplumun ait olduu dinden etkilenerek ekillendiini sylemek yanl olamayacaktr. Ayrca kltrel anlamda en ok ele alnan konulardan biri olan g ve bireyler arasnda g ilikisi dalm farkl dinlerde farkl ekillerde geliebilmekte ve bu da toplumun kltrel zelliklerine yansmaktadr. Eitim: yi bir ekilde oluturulmu eitim sistemine sahip toplumlarda, resmi eitimin kltrn olumasnda byk rol vardr. Eitim sisteminin dayand deerler sistemi, yaplan uygulama ve eitim stilleri birok alanda kltrn olumasna katk salayacaktr. Ezberci ve tek ynl eitim uygulamalar ve ift ynl uygulamaya ynelik, renci odakl, sorgulayc sistemlerin farkl insan tipleri oluturaca kesindir. Politik Sistem: Dier sosyal sistemler gibi bir toplumun politik sistemi hem kltr oluturur hem de o toplumun kltr tarafndan oluturulur. Eer politik sistem tarihsel srecin ve kltrn olumasyla birlikte ortaya kan bir sistemse genelde yerel kltrle uyumlu olabilmekte ayakta kalp byyebilmektedir. Dardan politik sistemlerin empoze edilmesi ise yerel kltrle uyumlu olamamakta ve uzun dnemde yerini yerel kltrle uyumlu sistemlere brakmak zorunda kalmaktadr. Politik sistemin demokratik ya da baskc bir yapya sahip olmasnn da insanlar ve dolaysyla kltr zerinde etkisi vardr. Demokratik politik sistemlerde insanlar gcn ve sorumluluun paylalmasna normal bakarken baskc sistemlerde durum daha farkl ekillerde geliebilecektir. Voltairee gre kltr ayrlklarn belirleyen temel etken nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kltrn zellikleri
Tanmlar ok eitli olan kltr kavram gzden geirildiinde, kltrn ortak zellikleri olarak grlebilecek baz noktalar bulunabilmektedir. Bu zellikler yS O R U le zetlenebilir (Dnmezer, 1994): Kltr bir toplumu dierinden ayrmak iin bir tr almeti farika (marka) dr. Kltr toplum deerlerini bir btn hline getirir ve bunlar sistematik bir DKKAT biimde tar. Kltr toplumun yelerince paylalr. Kltr, dayanmann en nemli temellerinden birisidir.SIRA SZDE Kltr renilmi davranlardan oluur. Kltr sosyal yapnn bir kopyasn verir. AMALARIMIZ Kltr deiebilir. Sosyal kiiliin belirip olumasnda kltr, btn toplumlar bakmndan egemen bir faktrdr. K T A P Bir dier snflama ise yledir (http://udes.iku.edu.tr): Kltr renilir. Kltr grelidir. TELEVZYON Kltr toplulukudur. Kltr duygu ykldr. Kltr irrasyoneldir. Kltr tarihi ve sreklidir. NTERNET Kltr deiir.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kltr semboliktir. Kltr grup yelerince paylalan ortak anlamlar sistemine iaret eder.
Kltrn levleri
Kltrn temel ilevlerine deinecek olursak kltr bir toplumun tarihsel sre ierisinde sahip olduu tm deerlerin insandan insana aktarlarak yaatlmasn salar. Bu sayede birletirici ve btnletirici bir etki salar. Kltr, birey, grup ya da toplumlara yaam iin gerekli davran kalplarn sunar. Kltr, toplumlar, uluslar, gruplar birbinden ayrr, onlara zgn bir kimlik kazandrr. Bir toplumda kltrn temel deerleri birey ve gruplara benimsetilerek toplumsal btnlk ve uyum salanr. Kltr bireye toplumsal bir kiilik yani bir kltrel kimlik kazandrr. Kltr, bireylerin doal evreyi kendi istek ve karlar dorultusunda yeniden ekillendirmesini, anlam vermesini salar. nsan, kltrn madd geleri ile doal evreye ekil verir.
Kltr eitleri
Toplumlar, rgtler sadece bir araya gelen insanlar ya da kk gruplardan oluan bir kalabalk deillerdir. Onlar bir arada tutan deerler, tutumlar, davranlar ve normlardan oluan kltrleri vardr. Neticede, dnyada var olan toplumlar saysnda kltrlerinde bulunaca anlalmaktadr. Kltr sahip olduu eler ynyle baz snflandrmalara tabi tutulabilir (Kse ve dierleri, 2001):
Genel Kltr ve Alt Kltr

Kltrn yaygnlk derecesine gre kltr genel ve alt kltr olarak ikiye ayrmak mmkndr. Genel kltr, bir toplumun ya da lkenin, her sosyal grubunda, her corafi blgesinde geerli olan, benimsenen ve yaanan hakim unsurlardan ibarettir. Baka bir deyile genel kltr, toplumdaki btn davran dzlemlerinde var olan kltrdr (Erolu, 1996: 109). Bir lkenin ya da toplumun hakim inanlar, deerleri, hareket tarzlar ve yaptrmlarn trleri genel kltr oluturan paralardr (Erdoan, 1994). Herhangi bir toplumun genel kltr, st bir sistem olarak, ok sayda alt sistemlerden meydana gelmitir (Erolu, 1996). Alt kltrler baz hkim deerleri kapsarlar fakat kendilerine zg yaama ekilleri, deerleri vardr (Erdoan, 1994). SIRA SZDE Alt kltr toplumun temel kltr unsurlarn paylaan fakat bunun dnda kendini dier gruplardan ayran deer, norm ve yaam biimleri olan gruplar kapsar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Maddi Kltr - Manevi Kltr

Bir toplumun teknolojisi, eserleri, aletleri maddi kltr eleridir. Maddi kltr, inS O R U san eliyle yaplan alet ve eserleri ve el emeinin ham maddeyi belirli bir biimde ilemesiyle ona ekil vermesiyle oluur (zkalp, 1995). Baka bir deyile, sanat yaDKKA T biimleri ve benzerleri toplumun maddi kltrn oluturur ptlar, mimarisi, ev (Kse ve dierleri, 2001). Toplumda yerleik SIRA SZDE olan inanlar, konuulan dil, hukuk, din, ahlak anlay, doum olayndan evlilik ve cenaze trenlerine kadar her alanda oluan gelenek ve grenekler, ocuk yetitirme biimleri toplumun manevi kltrn oluturur (Fndk, 1996). Kltrn maddi ve manevi eleri arasnda srekli bir etkileim varAMALARIMIZ dr. Birinde meydana gelen bir deiim dierini de etkiler.
K ile T A P Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi yayn olan, Ali Ergur Kltr konusu ilgili ve Emre Gkalpin editrln yapt Kltr Sosyolojisi adl kitab okuyabilirsiniz. TELEVZYON
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Kar Kltr
Toplumda, sosyoekonomik ve politik anlamda yerlemi olan ve aile, okul ve dier rgtler, zellikle de kitle haberleme aralaryla naklonulan btn genel kltr reddetmek isteyenlerin, deiik alanlarda meydana getirmeye altklar kapsamlara kar kltr denilmektedir (Kse ve dierleri, 2001). Kar kltrn oluturmak isteyenler, temel ya da genel kltr bilmektedirler. Ancak, bu temel kltrn baz unsurlarn ya da tmn zayflatmak ve ykmak iin bunun karsnda yapay bir kltr oluturmak istemektedirler. Bu bakmdan, bir toplumda hogr snrlarn aan, toplum norm ve deerleriyle atan, sosyoekonomik ve politik dzenin karsnda olan olumalar kar kltr olutururlar (Erolu, 1996).
Kltr Oluturan Faktrler

Kltr bir toplumun yaama biimi olarak da ifade edilebilir. Kltr kavram olarak soyut bir olgudur. Kltr kavram bir toplumun yaama tarzn simgeleyen bir soyutlamadan ibarettir. Toplumlar farkl biimlerde yaamalar nedeniyle farkl kltrlere sahip olurlar. Yani kltrleri farkllar. Ancak, btn toplumlarda kltr oluturan temel faktrler vardr, ancak nemleri farkldr. Kltr oluturan balca faktrleri yle ele alabiliriz (Kse ve dierleri, 2001).
Dil
Dil kltrn en nemli paras ve taycsdr. Dil, kltrn btn unsurlarnn, nesilden nesle aktarlmasna, kiiler aras iletiime ve sosyal ilikilerinin dzenlenmesine araclk etmektedir. Bu temel eleman, kltrn renilmesine, manalarn simgelenmesine yardmc olur (Erolu, 1996). Dil, kltrn maddi olmayan gesidir. nsanlar duygu, dnce ve ihtiyalarn dil ile ifade ederler. Diller, insanlarn ok uzun sre birlikte yaamalar sonucu ortaya kmtr. nsanlarn dilini kullanmas toplumlarn geliiminde en nemli devrimlerden biridir. Mutlu (1999) dilin, ait olduu toplumun kltrel zelliklerini yanstan en nemli unsur olduunu ifade etmitir. Czinkota et al. (1996), dilin kltrn bir aynas olduunu sylemilerdir. Hodgetts ve Luthans (1997), ise dilin bilgi fikir ve dncelerin aktarlmas ve yorumlanmasnda kullanlan en nemli aralardan biri olmas nedeniyle kltrn nemli bir paras olduunu belirtmilerdir. Dil insanlar arasnda iletiim kurmada en nemli ara olarak grev yapmaktadr (Mendenhall et al. 1995).
Din
Din ve inanlar da kltrn temel esini oluturur. Her toplum u ya da bu biimde bir dine sahip olmutur. Din insanlarda ortak duygu ve inanlarn gelimesinde nemli bir toplumsal kurumdur. nan ise bireyin dnyasnn bir ynne ait alg ve bilgilerin devaml bir organizasyonudur. nsanlar belirli konularda belirli inanlara sahip olabilirler. nanlar arasndaki benzerlikler ne kadar ok ise o toplumun kltr inanlar da o derece kuvvetli olur (zkalp, 1995). Din kltrn ayrlmaz bir parasdr ve dier kltr elerini de etkiler. Her kltr, onu oluturan topluluun inand dinin izlerini tar. Bu btn dinlerin zelliidir Dil, ahlak kurallar, sanat, edebiyat, tarih vb. btn kltr eleri dinden etkilenmitir. Hepsinin ieriinde inanlan dinin izleri vardr.
10
Din, yaam iin gerekli idealleri belirler ve bu idealler de bireylerin ve toplumlarn deer ve davranlarnda kendini gstermektedir (Czinkota et al. 1996). Mutlu (1999), genel olarak toplumun davranlarnda, dinin, inanlarn ve tutumlarn rolnn byk lde hissedilmekte olduunu ve dinin toplumun kltrnde nemli rol oynadn belirtmitir. Din kuralar uygulayarak yasayan lkelerin says snrl olmakla beraber, dinde bamsz yasayan toplumlara rastlamak da gtr. Din, kltrel deerlerin gelimesinde nemli role sahip olduu gibi ayn zamanda da toplumun gnlk yaantsna byk yansmalar olmaktadr (Hodgetts ve Luthans, 1997).
Deerler
Deerler, kiiler, gruplar ve toplumlar ayran nemli hislerin oluturduu kavramlar ve fikirlerle ilgili toyluluklardr (Erdoan, 1994). Deerler bireylerin dnce, tutum ve davranlarnda birer standart ya da lttr. Rokeach deer kavramn, belirli bir davran ve varolu amacnn kiisel ve toplumsal olarak kartlarna tercih edilmesine dair kalc bir inan; deer sistemini ise grece nemi sresince var olu amac ya da tercih edilen davran tarzlar ile ilgili inanlarn kalc bir organizasyonu olarak tanmlamaktadr. Deerler, bireyler tarafndan iselletirilmi paylalan deerler ya da grup normlar olarak ifade edilmektedir (Czinkota et al. 1996). Hodgetts ve Luthans (1997), ise deerlerin kltr etkilediini belirtmitir. rnein, Amerikallarn iyerinde eitlie verdikleri deer onlarn bu konudaki hassasiyetlerini artrm ve bu da onlarn kanun ve ynetmeliklerine yansmtr. lkeler arasnda deer farkllklar mevcuttur ve bunu anlamak ta deerlerin iki farkl kutup eklinde sralanmas ile mmkn olabilmektedir. rnein, insanlar kt ya da iyi olarak grmek gibi. Baz kltrler insanlar iyi olarak deerlendirirken bazlar ise kt olarak grmektedirler (Yeil, 2009).
Normlar
Normlar, belirli rolleri olan kiilerin uymalar gereken kurallar, emirler ve llerdir (Erdoan, 1994). Bir toplumun kltr geni lde normlardan oluur (zkalp, 1995). Norm, her kltrde bulunan, toplumsal dzeni salayan, bireylere yol gsteren, doru ve yanl, olumlu ve olumsuzu belirleyen, yaptrm gc olan kurallar, standartlar ve fikirler sistemidir. Toplumdan topluma farkllk gsterir ve zaman iinde deiiklik gsterebilir. Kltrel normlar kltrel deerlere dayanr ve bu deerler kiilerin hedefe ulamak iin seecekleri yollar snrlar, neyin doru neyin yanl olduunu belirler, davranlar ynetir (Erdoan, 1994).
Simgeler
Simge dtan bir iaret ya da jesttir ve bir anlam ya da deeri temsil eder; arm yolu ile duygular hatrlatp tahrik eder, bylece belirli fikirlere canllk verir. Simgesiz toplum yoktur ve dil de aslnda sesler ve iaretlerden oluan bir semboller sistemidir. Sosyal gruplarn birlii, semboller aracl ile belirtir. Mesela bayrak, ayn gruba mensup olanlar iin birletirici bir aratr. Dinlerin yzyllar iinde birliklerini koruyabilmeleri ok geni semboller sistemine dayanmalar sayesinde mmkn olmutur. Sembollerin etkili biimde kullanlmas, liderliin nemli yetenek niteliklerinden birisidir (Dnmezer, 1994). Simgelerin ifade ettii anlamlar an-
11
cak ayn kltrlerde yaayan insanlar iin ayndr. nk kltrlerin farkl olmas simgesel farkllklar da getirir.
Tutumlar
Hepimizin evremizdeki insan, nesne, fikir, kurum ve olaylara ilikin deiik tutumlarmz vardr. nsan, nesne, fikir, kurum ve olaylar ne ekilde tepkide bulunacamz byk lde tutumlarmz tarafndan tayin edilir. Bu nedenle tutumlar bir hkm ya da karar vermeden nce bilinmesi gereken genel artlar ve hkmlerin dnsel ynyle ilgilidir (zkalp ve Kocack, 1991). Tutumlar kltrn manevi ynn olutururlar. Dolaysyla davranlarn nceden kestirilebilmesi ve kontrol edilmesini salad iin tutumlar gz ard edilemezler.
rf ve detler
Toplum iinde insanlarn gnlk tavr ve hareket usullerini ve yaama yntemlerini dzenleyen kurallar vardr. Bu kurallar uzun zamanlardan beri yerlemilerdir. Bir takm sosyal basklar insanlar bu kurallara uymaya zorlamaktadr. Sz konusu kurallar nasl kendiliinden olumakta iseler, ayn ekilde kendiliklerinden silinip ortadan kalkmaktadrlar. Bu kurallara detler, rfler ad verilmektedir (Dnmezer, 1994). Yaygn kabul gren, nfusun ounluu tarafndan uzun zamandan beri tekrar edilip gelen, herhangi bir belirgin yaptrm olmayan ya da ok hafif olan davranlara adet denmektedir. Aka ifade edilmi ve resmen yaptrma balanm kurallar ise rf olarak ifade edilir. rfi kurallara aykr hareket eden birey ar ekilde cezalandrlabilmektedir. Dolaysyla rflere uymak zorunludur ve bunlardan sapmaya hogr gsterilemez.
Yasalar
Toplumun yetkili organlarnn kararlatrmas hlinde geleneklere aykr hareketler resmi yaptrml cezalarla karlarlar ki bunlar da yasalardr. Yasalar kendilerinden saplmas hlinde, toplumun rgtlenmi ve zor kullanlmasn belirten meyyidelerle rasyonel olarak destekledii sosyal kurallardr. Bu kurallar, arkalarnda Devletin zorlayc desteini bulmaktadrlar (Dnmezer, 1994). Yasalar rf ve detlerden farkl olarak bilerek ve istenerek yaratlr ve yrrle konulurlar.
Ahlak Kurallar
Ahlak kurallar sosyal hayatta bireylerin birbirleriyle olan ilikilerini dzenleyen kurallardr. Ahlak kurallarnn yaptrm, yani ahlak kurallarnn emir ve yasaklarna aykr davranlarda bulunanlarn karlaaca tepki manevidir. Bu yaptrm ayplama ve kk grme eklinde ortaya kar. Herhangi bir kimse ahlak kurallarnn emir ve yasaklarna, ancak toplumun kendisi hakknda kt bir deer yapsna varmasndan, ayplamasndan, kk grmesinden, lanetlemesinden ve nihayet ilikisini kesmesinden korktuu ve ekindii oranda uyar (Akntrk, 1991).
Kltr ile lgili Temel Kavramlar

Kltr ile ilgili temel baz kavramlar aada aklanmtr.
st Kltr
Bir toplumda geerli olan genel kltr zellikleridir. Toplumun her kesiminde bilinir ve benimsenir. rnek: Genel Trkiye kltr, genel in kltr, genel talyan kltr gibi.
12
Alt Kltr
st kltr iindeki din, dil, tre ve etnik kken bakmndan kendine zg zelliklere sahip topluluklarn kltrdr. rnek: Trkiyedeki Yrk kltr, Amerikadaki Kzlderili, Zenci, Gmen kltr gibi.
Kltrlenme
Toplumun, kendi kltrel zelliklerini yeni kuaklara sosyalleme yoluyla aktarmasdr. rnek: Trk toplumunda yetien bir kii Trk gibi dnr, davranr ve giyinir.
Kltrleme
Farkl kltrlerin karlkl etkileime girmesi ile gerekleen kltr alveriidir. Kltrleme sreci sonunda her iki birey ya da toplum yava ya da hzl deiir. rnek: Avrupa Birliine ye lkelerin kltrel etkileime girmesi.
Kltr oku
Kendi kltrnden ayrlarak baka bir kltre geen kiilerin bu yeni kltrel ortama maruz kalmalar sonucu yaadklar uyumsuzluk ve bunalm durumuna denir. rnek: Almanyaya giden ilk Trk iilerin yaadklar sorunlar, kyden bykehire gen bir ailenin ya da batda yetiip douda bir ky okuluna atanan retmenin yaad uyum sorunu.
Kltrel Yaylma
Bir kltrde ortaya kan maddi ya da manevi kltr esinin dnyadaki baka kltrlere yaylmasdr. rnek: Spagettinin talyadan, ulusuluk fikrinin Fransadan, ttn imenin Kuzey Amerika Yerlilerinden, yourdun Trklerden dnyaya yaylmas gibi.
Kltr Emperyalizmi
Kltr emperyalizmi, gelimi lkelerin az gelimi dier kltrleri zellikle kitle iletiim aralaryla etkilemesi ve kendine benzetmesidir.
SIRA SZDE
SIRAnedir? SZDE Evrensel kltr
DNELM S O R U
KLTREL ETLLK
Kltr, zaman ve mekn ierisinde eitli biimler alr. Bu eitlilik insanl oluturan gruplarn ve toplumlarn kimliklerinin zgnlnde ve oulluunda yanS O R U sma bulur. Biyolojik eitliliin doa iin gerekli olduu kadar; deiim, yenilik ve yaratclk kayna olarak kltrel eitlilik de insanlk iin gereklidir. Kltrel eitlilik ya da D ok K K A T kltrllk farkl kltrlerin uyum iinde bir arada yaamas anlamna gelmektedir. Bu kapsamda kltr; bir gruba ya da toplulua ait farkl dnsel, maddesel, ruhani ve duygusal zellikleri temsil etmekte ayn zamanda SIRA SZDE sanat, edebiyat, yaam tarz, deerler sistemi, gelenekleri ve inanlar iermektedir.1 Kltr farkll ya da ok kltrllk kreselleen dnyamzda ve yerel kltrmzde bizi birarada tutan yaptadr (www.unesco.org.tr). AMALARIMIZ Kltrel eitlilik herkese ak olan seenekler yelpazesi sunar; sadece ekonomik kalknma amal deil, daha tatmin edici bir entelektel, duygusal, ahlaki ve ruhsal varlk ynelik bir geliimin de temel unsurlarndan biridir. K elde T A etmeye P
DNELM
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
13
Kltrel eitliliin belirgin ve daha az belirgin olan gstergeleri vardr. nan, etnik kken, ulusal kken, cinsiyet gibi birtakm zellikler kltrel eitliliin belirgin gstergeleriyken ya, eitim, eitim grubu, hareket kabiliyeti gibi zellikler ise kltrel eitliliin daha az belirgin olan gstergeleri olarak adlandrlabilir: Belirgin gstergeler: - nan - Etnik kken (rk) - Ulusal kken (konuulan dil) - Cinsiyet Daha az belirgin gstergeler: - Ya - Eitim alp almad - Eitim seviyesi - Hareket kabiliyeti (Engellileri ierir) Bat Kltr: - yimserlik - daha iyi hale getir - Doay etki altna almak - kontrol ele al - Aktivizm (eylemcilik) - bir eyler yap - Dakiklik - sonradan daha erken - Greceli saldrganlk - gl = daha iyi - Gelecee uyum salama - planlama, yeni olan = daha iyidir - Standartlatrma - benzer olana ayn davranma Bat kltr Daha iyisini yap Doay kontrol et Bir eyler yap Mdahale et Gl tedbirler nceden planla - yeni olan en iyisidir Standartlatr - herkesi aynlatr Dou kltr Nezaketle karla Doayla denge / uyum Bekle ve gr htiyatl dn Nazik yaklam Hayat olduu gibi kabul et geleneksellemi Bireyselletir - farkllklar farket
KLTREL YETERLK
Kltrel yeterlik, ok kltrl ortamlarda kurumlar ve alanlarnn etkin bir biimde alabilmesini salayan birtakm tutum, beceri, davran ve prensiplerdir. Kltrel yeterlik, iletiim metninin ve bu metnin kurulmasn salayan kurallarn eletirel olarak anlalmas yetisidir (Mutlu, 1980). P. Bourdieu (1980), kltrel yeterlik dncesiyle genelde toplumsal yap ile zelde kltrel anlatmlar arasndaki ilikiyi yeniden kavramsallatrr. nsanlarn ekonomik ve toplumsal konumlar eitim sistemi araclyla dnyaya ilikin belli bilgilere ve sylemlere eriim olana salar. Ekonomik ve toplumsal konumlardaki eitsizlikler; kltrel yeterlik hiyerarileri yaratr. rnein varlkl bir kii ou kez opera ve soyut resim gibi yksek sanat biimlerini anlamak iin gerekli kltrel yeterlii edinir. Buna kar ii snfndan biri, farkl bir kltrel yeterlikler kmesine sahip olacaktr; bu da onu yksek kltr dnyasndan dlayacaktr. Baka deyile ii snfndan insanlar bir klasik mzik konserinden uzakta tutan sadece
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
14
TELEVZYON
konser koltuunun grece yksek maliyeti deildir (Bourdieu, 1980den Aktaran; Mutlu, 1998).
NTERNET www.childwelfare.gov/systemwide/cultural/
TELEVZYON
NTERNET
Yukardaki linke tklayarak kltr ve kltrel yeterlik ile ilgili yararlanabileceiniz bir kaynaa eriebilirsiniz.
Kltrel Yeterlik Sreci

Kltrel yeterlii olumsuzdan olumluya doru uzanan bir sre olarak ele aldmzda ncelikle cevaplamamz gereken temel sorular unlardr: u an neredeyim? Nerde olabilirim?
ekil 1.1 Kltrel Yeterlik Sreci
Pozitif Kltrel Yetkinlik
Kltrel Yeterlik Kltrel n Yeterlik Kltrel Krlk Negatif Kltrel Yetersizlik
Kltrel Ykclk
Kltrel Yeterlik Srecindeki Basamaklar

Kltrel Ykclk: Asimilasyona zorlama, boyun edirme, hak ve ayrcalklar sadece egemen gruplar iin. Kltrel Yetersizlik: Irklk, kalplam yarglar devam ettirmek, adil olmayan ie alm uygulamalar. Kltrel Krlk: Farkllklar gz ard edilir, herkes aynym gibi davranlr, sadece baskn gruplarn ihtiyalar karlanr. Kltrel n yeterlik: Kltrel konular kefeder, kendini adar, rgtn ve bireylerin ihtiyalarn deerlendirir. Kltrel Yeterlik: Bireysel ve kltrel farkllklar fark eder, farkl gruplardan tavsiye alr, kltrel nyargs olmayan alanlar ie alr. Kltrel Yetkinlik: Kltrel ihtiyalar zerine ekillenen hizmetleri gelitirmek iin deiiklikler uygular, aratrma yapar ve retir.
Kltrel Yeterlie Sahip Olma

Farkndalkla balar. Bilgiyle byr. Kendine has becerilerle gelitirilir. ok kltrl karlamalar sayesinde daha iyi hle gelir.
15
zet
A M A
Kltr kavramn tanmlamak Her yerde ve her toplumda belirli maddi gereksinmeleri gidermek amacyla oluturulmu kaba ve incelmi, ilenmi bir tekniin yannda insan ilikilerini dzenleyen kurallar, gelenekler, fikirler ve kiisel dnceler vardr. te bu iliki ve sistemlerin toplam Malinowski nin dedii gibi, insann tabiata kar fakat kendisi iin yaratt bir vastadan ibaret olan ve kltr ad verilen sosyal bir kurum ve olguyu meydana getirir. Kltrn kken ve kaynan aklamak Tayeb, kltrn kaynana inmeye alm ve bylesi anlalmaz zor bir olgunun kklerini doru bir ekilde ortaya koymann zor olduundan bahsetmitir. Zor olmasnn altnda yatan nedenlerden bir tanesi kltrn yaratlmasndan sorumlu olarak ifade edilen kurumlarn ve faktrlerin birbirlerinden ayrt edilemeyecek derecede birbirine bal olmalarndan kaynaklanmaktadr. Dier bir faktr ise bu faktrlerin kltr m yoksa kltrn bu faktrleri mi oluturduuna dair kmazdr. Kltrn oluumda rol oynayan faktrler ve kurumlar; ekoloji ve fiziksel evre, aile, din, eitim ve politik sistem olarak deerlendirilmektedir.
A M A
Kltrn eitlerini sralamak Toplumlar, rgtler sadece bir araya gelen insanlar ya da kk gruplardan oluan bir kalabalk deillerdir. Onlar bir arada tutan deerler, tutumlar, davranlar ve normlardan oluan kltrleri vardr. Neticede, dnyada var olan toplumlar saysnda kltrlerinde bulunaca anlalmaktadr. Kltr sahip olduu eler ynyle baz snflandrmalara tabi tutulabilir. Bunlar: Genel kltr - Alt kltr, Maddi kltr - Manevi kltr, Kar kltr. Kltrel yeterlik kavramn aklamak Kltrel yeterlik, ok kltrl ortamlarda kurumlar ve alanlarnn etkin bir biimde alabilmesini salayan birtakm tutum, beceri, davran, ve prensiplerdir. Kltrel yeterlik, iletiim metninin ve bu metnin kurulmasn salayan kurallarn eletirel olarak anlalmas yetisidir. Pierre Bourdieu, kltrel yeterlik dncesiyle genelde toplumsal yap ile zelde kltrel anlatmlar arasndaki ilikiyi yeniden kavramsallatrr. nsanlarn ekonomik ve toplumsal konumlar eitim sistemi araclyla dnyaya ilikin belli bilgilere ve sylemlere eriim olana salar. Ekonomik ve toplumsal konumlardaki eitsizlikler; kltrel yeterlik hiyerarileri yaratr.
A M A
A M A
16
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki seeneklerden hangisi kltr kavramnn antropolojik adan doru tanmn iermemektedir? a. Kltr, bir toplumun ya da btn toplumlarn birikimli uygarldr b. Kltr belli bir toplumun kendisidir c. Kltr, bir dizi sosyal srelerin bilekesidir d. Kltr, bir insan ve toplum kuramdr e. Kltr duraandr 2. Aadakilerden hangisi Tayebe gre kltrn oluumda rol oynayan faktrler ve kurumlardan biri deildir? a. Aile b. Din c. Eitim d. Ekonomi e. Ekoloji ve fiziksel evre 3. Aadakilerden hangisi kltrn zelliklerinden biri deildir? a. Kltr deiebilir b. Kltr sabittir ve deitirilemez. c. Kltr sosyal yapnn bir kopyasn verir d. Kltr toplumun yelerince paylalr e. Kltr renilmi davranlardan oluur 4. Kltr ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Her toplumun kendine zg bir kltr vardr b. Kltr, hangi balamda, kimin tarafndan kullanldna bal olarak anlam deitiren, farkl ekillerde tanmlanabilen bir kavramdr. c. Toplumun kltr olmaz bireyin kltr olur d. Kltr tarihi ve sreklidir e. Ayn lkenin kent ve kylerinde oturan insanlarn kendilerine zg kltr, gelenek ve grenekleri olabilir 5. Aadakilerden hangisi kltr oluturan faktrlerden biri deildir? a. Dil b. Din c. Deerler d. Normlar e. atma 6. Aada verilen seeneklerden hangisi kltr ile ilgili temel kavramlardan biri deildir? a. st kltr b. Alt kltr c. Kltrszleme d. Kltrleme e. Kltrlenme 7. Aadakilerden hangisi kltrel eitliliin ak belirtilerinden biri deildir? a. deoloji b. Irk c. Dil d. Cinsiyet e. nan 8. Aadakilerden hangisi kltrel eitliliin daha az grnen belirtilerinden biri deildir? a. Ya b. Cinsiyet c. Eitim seviyesi d. Hareket kabiliyeti e. Eitim alp almad 9. Aadakilerden hangisi kltrel yeterlik srecindeki basamaklardan biri deildir? a. Kltrel yetkinlik b. Kltrel yeterlik c. Kltrel yetersizlik d. Kltrel yokolu e. Kltrel ykclk 10. Aadaki seeneklerden hangisi kltrel yeterlik elde etmede karlalan aamalardan biri deildir? a. Kendine has becerilerle gelitirilir b. Bilgiyle byr c. ok kltrl karlamalar sayesinde daha iyi hale gelir d. Farkndalkla balar e. Doutan kazanlr
17
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. d 3. b 4. c 5. e 6. c 7. a 8. b Yantnz yanl ise Antropolojik Adan Kltr Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrn Kkeni ve Kayna konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrn zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrn zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr Oluturan Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr ile lgili Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrel eitliliin Ak Belirtileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrel eitliliin Daha Az Grnen Belirtileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrel Yeterlik Sreci konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrel Yeterlik Elde Etme konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kltr tanmnda deer ve eser kavramlar olduka nemlidir. Buna gre yeni bir tanm yapacak olursak diyebiliriz ki, kltr bir toplumun tad deerler ve ortaya koyduu eserler btndr. Deer ve eser kavramlar, kltrn iinde barndrd tm somut ve soyut unsurlar kapsayan geni bir ierie sahiptir. Sra Sizde 2 Voltaire yer ile iklim koullarnn kltr ayrln yaratan temel etken olduudncesini kabul etmez. Kltr ayrlklarn belirleyen temel etkenin fiziksel evrekoullar olmayp, insann yaratclnn, becerisinin, yeteneinin, Voltairein deyiiyle aklnn (esprit), deiik biimlerde somutlamas olduunu ileri srer. Uygarlk da byle bir kltr sonucudur. Eer Montesquieunun ileri srd gibi insan doas deimez, deien yalnzca fiziksel evre koullar olsayd, o zaman btn benzer fiziksel evre koullarnda benzer uygarlklar ortaya kmas gerekirdi. Sra Sizde 3 Evrensel kltr, bilim, teknik, felsefe, ve din gibi kltr elerini ieren ve bir topluma zg olmayan, genel geerlikli kltre denir. Evrensel kltr bir aa ve bir tarihsel dneme dnya lsnde hakim olan, dier kltrlere baskn kan herhangi bir oul kltrdr.
9. d 10. e
18
Yararlanlan Kaynaklar
Akntrk, Turgut (1991). Temel Hukuk. Anadolu niversitesi Yaynlar, No: 17, Eskiehir, s.5. Aktaran; Kse, Sevin, Semra Tetik ve Cuma Ercan (2001). rgt Kltrn Oluturan Faktrler Celal Bayar niversitesi ..B.F. Ynetim ve Ekonomi Dergisi. Yl: 2001, Cilt: 7 Say: 1. Baymur, Feriha (1994). Genel Psikoloji. nkilp Kitabevi: stanbul. Belasko, A. James (1992). Teaching The Elephant To Dance: Empowering Change in Your Organizastions. Britain, p. 28. Aktaran; Kse, Sevin, Semra Tetik ve Cuma Ercan (2001). rgt Kltrn Oluturan Faktrler Celal Bayar niversitesi ..B.F. Ynetim ve Ekonomi Dergisi. Yl: 2001, Cilt: 7 Say: 1. Bourdieu, Pierre (1980). The Aristocracy of Culture Media, Culture and Society, 2. Aktaran; Mutlu, Erol (1998). letiim Szl. 3. Basm. Bilim ve Sanat Yaynlar / ARK: Ankara. Bumin, Birol (1979). rgt Gelitirme. Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi Yayn No: 125, Ankara. Blbl, S. E. (1993). rgt kliminin levleri ile ilikisi ve Hayat Sigorta irketlerinde Uygulamal Bir Aratrma Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi . stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. Aktaran; Karcolu, Fatih (2001). rgt Kltr Ve rgt klimi likisi Atatrk niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi. Cilt 15, Say 12. http://edergi.atauni.edu.tr/index.php/IIBD/article/viewFile/3520/3350 [ndirilme Tarihi: 09.11.2012] Cultural Diversity and Health Care - UCLA [PPT] hr.healthcare.ucla.edu Ccelolu, Doan (1997). Yeniden nsan nsana. !5. Basm. Remzi Kitabevi, stanbul. Czinkota, M. R., Ronkainen, I. A., Moffett, M. H. (1996). Internation Business. The Dryden Press, Harcourt Brace Collee Publishers, London. Aktaran; Yeil, Salih (2009). Kltrel Farkllklarn Ynetimi ve Alternatif Bir Strateji: Kltrel Zek KMU BF Dergisi. Yl:11 Say:16 Haziran. een, Anl (1984). Kltr ve Politika. Hil Yaynlar, stanbul. Aktaran; Kocada, Bekir (2005). een, Anl (1985). Kltr Ynetimi Amme daresi Dergisi. TODAE Yayn, Cilt: 18, Say: 2, Haziran, ss.114-115. Aktaran; Kse, Sevin, Semra Tetik ve Cuma Ercan (2001). rgt Kltrn Oluturan Faktrler Celal Bayar niversitesi ..B.F. Ynetim ve Ekonomi Dergisi. Yl: 2001, Cilt: 7 Say: 1. Dnmezer, Sulhi (1994). Toplumbilim. Beta Basm Yaym Datm A.., stanbul. Duverger, Maurice (1982). Siyaset Sosyolojisi. eviren: irin Tekeli. Varlk Yaynlar, stanbul. Einli, Ayen Temel ve Sinem Yeygel akr (2011). Toplum Kltrnn Kurum Kltrne Yansmas Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi. Cilt 3, No 2. Erdoan, lhan (1994). letmelerde Davran. Beta Basm Yaym Datm A.., stanbul. Erolu, Feyzullah (1996). Davran Bilimleri. Beta Basm Yaym Datm A.., stanbul, s. 109. Fndk, lhami (1996). Bilgi Toplumunda Yneticilerde Kendini Gelitirme. Kltr Koleji Eitim Vakf Yaynlar, stanbul. Gven, Bozkurt (1996). nsan ve Kltr. stanbul: Remzi Kitapevi. Gven, Bozkurt (2002). Kltrn ABCsi. Yap Kredi Yaynlar, 2. Bask: stanbul, Ocak. Hodgetts, Richard M. ve Fred Luthans (1997). International Management. New York: The McGraw-Hill. Katba, idem (1979). nsan ve nsanlar. 3. Bask, Cem Ofset Yaynclk, stanbul. Kartar, Asker (2006). Farkllklarla Yaamak: Kltrleraras letiim. 2. Basm. rn Yaynlar, Ankara. Kse, Sevin ve Aylin nal (2000). Trk Ynetim Kltr Tarihi Asndan ada Trk letmelerinde Ynetim Deerleri Erciyes niversitesi 8. Ulusal Ynetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler, Nevehir, 25.27 Mays, s.4. Aktaran; Kse, Sevin, Semra Tetik ve Cuma Ercan (2001). rgt Kltrn Oluturan Faktrler Celal Bayar niversitesi ..B.F. Ynetim ve Ekonomi Dergisi. Yl: 2001, Cilt: 7 Say: 1. Kltr ve rgt Kltr: Tanm, zellikleri, nemi ve levleri. http://udes.iku.edu.tr/dersler/Psikoloji/Orgut% 20Kulturu%20ve%20Liderlik%20/kultur_ve_ozellikleri.pdf [ndirilme Tarihi: 09.11.2012] Mendenhall, M., Punnett, B. J.,ve Ricks, D. (1995). Global Management. Blackwell Pub, Oxford, UK. Aktaran; Yeil, Salih (2009). Kltrel Farkllklarn Ynetimi ve Alternatif Bir Strateji: Kltrel Zeka KMU BF Dergisi. Yl:11 Say:16 Haziran. Mutlu, Esin Can (1999). Uluslararas letmecilik. Beta Basm Yaym Datm A.., stanbul. zkalp, Enver ve Faruk Kocack (1991). Davran Bilimlerine Giri. Anadolu niversitesi Yaynlar No: 173, Eskiehir, s. 294.
19
zkalp, Enver (1995). rgtlerde Davran. Anadolu niversitesi Yaynlar No: 116, Eskiehir. zkalp, Enver (1999). rgtlerde Kltrel Sorunlar ve rgt Kltrnn Korunmas ve Gelitirilmesi Anadolu niversitesi BF Dergisi. Eskiehir. Tayeb, M. H. (1992). The Global Business Environment. Sage Publications, London. Aktaran; Yeil, Salih (2009). Kltrel Farkllklarn Ynetimi ve Alternatif Bir Strateji: Kltrel Zeka KMU BF Dergisi. Yl:11 Say:16 Haziran. Torun, Esma (2006). II. Dnya Sava Sonras Trkiyede Kltrel Deiimler ve D Etkenler (1945-1960). Yeniden Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Yaynlar, stanbul, Aralk, s.13. Aktaran; zbek, Necati (2011). Global Kltr Oluturmada Devlet Hava Meydanlar letmesinin Att Admlar Yaynlanmam Tezsiz Yksek Lisans Bitirme Projesi. Isparta. UNESCO Kltrel eitlilik Evrensel Bildirgesi 2001. http://www.unesco.org.tr/dokumanlar/kulturel_ifadelerin_cesitliligi/EVRENSEL_B%C4%B0LD%C4%B0RGE.pdf
2
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kresel eitlilik kavramnn farkl boyutlarn sralayabilecek, Kltrel farkllk politikalarnn hayata geirilmesinin koullarn listeleyebilecek, ok kltrllk kavramnn gnmzde ne anlam ifade ettiini aklayabilecek, Liberal ve toplulukular arasndaki ok kltrllk tartmalarn aklayabilecek, ok Kltrllk siyasetinin snrlarn sralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
ok Kltrllk Etnisite Farkllk Politikalar Tannma Politikalar Kltrel eitlilik Toplulukular
Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum
GR KLTREL ETLLK OK KLTRLLK OK KLTRLLK SYASETNN SINIRLARI
Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum

GR
ok kltrllk dncesi, 1970li yllarn banda g alan iki lke Avustralya ve Kanada hkmetlerinin yerli halklarn ve gmenlerin kltrel farkllklarn tevik etmeye ynelik ok kltrllk politikalar olarak adlandrdklar politikalar benimsemesiyle domutur. 1980li yllarda ABD, ngiltere ve Yeni Zellandaya daha sonra da Avrupa ve Latin Amerikaya yaylmtr. ok kltrl bir toplum, eitliliin, farkllklarn taleplerini grmezden gelemez. Tanm gerei eitlilik, toplum yaamnn kanlmaz bir parasdr ve ne srf yle istendii iin yok olur ne de kabul edilemez bir zorlama olmadan bastrlabilir. stelik insanlarn kltrlerine bal olduklar ve kltr tarafndan biimlendirildikleri dnlrse kltrlere duyulan sayg, insanlarn kltrlerini ve kltrel topluluklarn da kapsar. Farkl topluluklarn kltrlerine sayg duymak ayn zamanda sadakatlerini kazanmamz salar onlara dier kltrlerle etkileime girmeleri iin gven ve cesaret verir ve geni toplumla btnlemelerini kolaylatrr. Esas olarak ok kltrlln bir gerei olan tannma talepleri anlay gsterilmesi iin yaplan alldk ricalarn ok tesine gemektedir. Tannma talebinde bulunanlar toplumun kendilerini kabul etmesini sayg duymasn ve hatta farkllklarnn toplum tarafndan onaylanmasn talep etmektedir. Bu gruplarn bir blm ounluk kltrn tayanlarn, kendilerine dierlerine davrand gibi davranp ayrmclk yapmamasn ya da kltrlerinin, geleneklerinin yok saylarak grmezden gelinmemesini talep etmektedirler. Buna ek olarak tannma politikalarna nclk eden yeni hareketler bazen yalnzca kimlik ve farkllk sorunlarna eiliyormu gibi grnmelerine karn, bu hareketlerin kimi szcleri farkllklarn daha kapsaml ekonomik ve siyasal taleplerin kabul edilmesinden ayrlamayacan kabul etmektedir. Bir baka deyile kendi geleceini belirlemek iin gereken zgrlk, farkll tevik eden bir ortam, maddi kaynak ve frsatlar, uygun yasal dzenlemeler gibi nlemler olmadan kadnlarn, ecinsellerin, kltrel aznlklarn ve dier dlananlarn kimliklerini ifade edip farkna varmalar olanakszdr. Btn bu saylanlar ise hayatn btn alanlarnda politik, ekonomik ve toplumsal deiiklikler yapmay gerektirir.
KLTREL ETLLK
Kltrel eitlilik esas olarak bir toplumda farkl kltrler ve bu farkl kltrlere zg farkl bak alar olmas anlamna gelir. ada toplumlarda kltrel eitlilik insann zgrlemesinin vaz geilmez bir bileeni ve koulu olarak grlmek-
22
Kltrel eitlilik gnmzde birok devletin snrlar iindeki topluluklarn u ya da bu biimde deneyimledii bir olgudur. Kltrel eitlilie sahip bir toplum eitliliin taleplerini grmezden gelemez.)
tedir. nsanlarn kendi kltrlerine hapsolma ve kendi kltrlerini mutlaklatrmak tehlikesine kar kltrleri dna kmalar gerekir. Kltrel eitlilik bir toplum iindeki insanlarn kendi kltrleri iinde varolan eitlilikten de haberdar olmalarn salar bylece o toplumun bireyleri kltrlerinin farkl etkilerin sonucu olutuunu farkl dnce biimlerini barndrdn ve farkl yorumlara ak olduunu kavrayabilirler. Kltrel eitliliin olduu toplumlarda olas sorunlar kltrlerin farkl deerlerinin ve adetlerinin karlamas ile aa kar (Parekh, 2000: 215, 216). Gnmzde pek ok lke kltrel adan eitlilik gsterir. Bugn ok az lkede, yurttalarn ayn dili konutuklar ve ayn etnik ulusal gruba ait olduklar sylenebilir (Kymlicka, 1998: 25). Kltrel eitlilik gnmzde birok devletin snrlar iindeki topluluklarn u ya da bu biimde deneyimledii bir olgudur. Kltrel eitlilie sahip bir toplum eitliliin taleplerini grmezden gelemez. Byle bir bir toplumda kltrel farkllklara sahip topluluklarn kltrlerine sayg duymak ayn zamanda o toplulua mensup olanlarn sadakatlerinin kazanlmasn salar ve bu durum farkl kltrlere sahip topluluklarn geni toplumla btnlemelerini kolaylatrr (Parekh, 2000: 252-53). Ne var ki kltrel eitlilii gerek anlamda hayata geirmek ok da kolay deildir. Kltrel eitlilie sahip toplumlarda ounluk olarak bulunanlar aznlklarn kltrlerine hogr ile yaklamazlar ou zaman ve bu da toplumda atmal bir ortamn domasna neden olur. Esas olarak siyasi otorite aznln kltrel var oluunu ounluun ihlal etmesini nleyecek politikalar retmek zorundadr. Kltrel eitlilie tarihsel olarak bakldnda, bu konuyu ilk dile getirenler John Stuart Mill, Humbolt ve Herderdir. Daha sonraki dnemlerde kltrel eitlilik savunusu Berlin, Raz ve Kymlicka tarafndan tekrarlanmtr. Genel olarak kltrel eitlilik lehinde drt sav ileri srlmektedir: Bu savlardan birincisine gre kltrel eitlilik eldeki seeneklerin yelpazesini genileterek seim zgrln attrr. Bu sav, dier kltrler bizimkinden ne kadar farklysa onlar korumak iin o kadar az nedenimiz olduu anlamna gelir. kinci sava gre ise baz dnrler, insanlarn kltrle i ie olduklar iin kendi kltrlerini koruma hakkna sahip olduklarn ve kltrel eitliliin de bu hakkn kullanmnn kanlmaz ve meru sonucu olduunu ne srer. Bu sav, kltrn arzu edilir bir ey deil kanlmaz bir ey olduunu gstermektedir. Kltrel eitlilikten ok kltre ye olmann nemini vurgular. Ayrca insanlara kltrlerini koruma hakk vermek tek bana kltrel eitlilii salamaz. nc savn sahipleri olan Herder, Schiller ve dier romantik liberaller kltrel eitlilik lehinde estetik bir savunma yapmlardr. Kltrel eitliliin zengin, eitli ve estetik adan zevk ve ilham veren bir dnya yarattn ne srerler. Drdnc sava gre Mill, Humboldt ve dierleri kltrel eitlilii bireysellik ve gelimeye balayarak eitliliin, farkl fikir ve yaam biimi sistemleri arasnda salkl bir rekabet ortam tevik ettiini sylemektedirler. Bylece kltrlerden hibiri egemen hale de gelememektedir (Parekh, 2000: 211-13).
Kltrel Kimlik ve Kltrel eitlilik

Kltrel kimliin tarihsel bir kavramlatrmasn yapan Stuart Halla gre
Kltrel kimlik bir olma sorunu olduu kadar bir oluma sorunudur da. Gemie ait olduu kadar gelecee de aittir. O zaten var olan, yer, zaman, tarih ve kltr deitiren bir eydir. Kltrel kimlikler bir yerden gelirler, tarihleri vardr. Ancak tarihsel olan her ey gibi onlar da srekli dnme urarlar. Mutlak bir gemite ebedi olarak sabit kalan bir ey olmaktan uzakdrlar, tarihin srekli oyununa, kltre ve iktidara tabidirler (Hall, 1990: 223).
2. nite - Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum
23
Esas olarak kltrel kimliklerin eski bir ulus olmasa da belirli bir toprak parasnda yaayp, ortak bir kltr yaayan insanlarn doal eilimleri olduu sylenebilir. Kimliin tarihinde baz evrelerin bulunduuna iaret edilebilir ama bu evrelerin birinden tekine basite mantkl, tekdze bir sreklilikle aktna retilen kltrel kimliin hep ayn eyleri ifade ettiine ya da belirli bir halkn veya ulusun zlm bir kimlikle vneceine inanmak yanltr. Kltrel kimlik uygun deneyimler, ilikiler, mevcut semboller ve fikirler dorultusunda srekli yeniden yeniden kurulmaktadr. Belirli bir halkn toplumsal deneyimi ve kltrel biimlerinin muazzam karmakl ve eitlilii kamu tarafndan kendi kimliine zgn olduu dnlen eylerin farkllamasna yol aar. Richard Johnsona gre kimliin kamusal ifadesi ve bir lke ya da blgedeki yaam tarzlarnn olaanst eitlilii kimlik geikenliinin iki andr ve bunlar hem birbirlerinden farkldr hem de birbirlerini beslerler (Larrain, 1995: 224). Esas olarak hzla eitlenen kltr ve ok deiik yaam tarzlaryla karmak bir toplum vardr. Bu byk karmak yapdan medya, din, eitsel ve siyasal aralar gibi kltrel kurumlar temsil yetenei olduunu dndkleri kimi zellikleri alp, dierlerini dlayarak baz kamusal ifade tarzlar retirler. Kltrel kimliin ieriini oluturan eitli ifadeler olduu her zaman kabul edilmelidir. Bu, sz konusu kltrel kimliklerin sadece tarihsel olarak deil ayn zamanda eitli kltrel kurumlar araclyla toplumdaki baz snf ve gruplarn karlar ve dnya grleri dorultusunda oluturulmasnn sonucudur. Kltrel kimlii tanmlama ltleri daima hzla karmaklaan ve eitlenen kltrel davranlar ve insanln pratiine gre daha dar ve seici olacaktr. Kltrel kimliin syleme dayal oluumunda bu daralma srecine belli birtakm mekanizmalar araclyla ulalr. Yalnzca baz zelliklerin, sembollerin ve grup deneyimlerinin hesaba katlp dierlerinin dland seme sreleri ska karmza kar. Ayrca belirli snf, kurum ve grup deerlerinin ulusal deerler olarak sunulup dierlerinin dland deerlendirme sreci vardr. Bu ekilde dier saylan deerleri dlayan ve istenilen, ierilen deerleri paylaan szm ona ahlakl bir toplum oluturulmu olur. Bylelikle kimi gruplarn yaam tarzlarnn, fikirlerinin yer ald ve ulusal topluluun dndaym gibi takdim edilen bir muhalefet sreci de ina edilmi olur. Kltrel kimlik dier gruplara karym gibi tanmlanr. Bu biimde onlara veya bakalarna kar biz fikri savunulur. Farkllklar olduundan daha okmu gibi gsterilir. Sonu olarak, bir taraftan belirli kltrel zellikler ulusal karakterin iinde ezelden beridir varm ve doal olarak mevcutmu gibi sunulurken te yandan bu durumun doallatrlp normalletirilmesi sreci de devam eder. Dolaysyla kltrel kimliin ieriini bir kez ve daima geerli olacak biimde sabitleme giriimleri ve bir halkn doru kimliini kefetmi olma iddialar, mutlaka belirli gruplar ve snflar tarafndan kendi karlar iin kullanlacak ideolojik biimlere dnrler. Ne var ki, belirli kltrel kimlik ifadeleri, zellikle toplumda ezilen ve ayrma tabi tutulan gruplar tarafndan gelitirilenler egemen baskya kar bir direni arac rol oynadklar iin ideolojik olarak deerlendirilemezler. Bu ifadeler, egemen ifadelerin aksine elikileri gizleyen deil aa karan bir zellik gsterirler. Esas olarak bu durum yalnzca bir toplumun i politikas iin deil, toplumlar aras uluslararas ilikiler iin de geerlidir. Smrgecilik ve bamlln daha ustaca gerekletirilen biimleri yle iler ki btn lke ve uluslar ezildiklerini sylerler. Bu defa da ezilen halklar tarafndan gelitirilen kltrel kimliin zgn ifadeleri ezen uluslara kar direnii temsil ettiinden, bu direniler de bu anlamda ideolojik olarak nitelendirilmezler. Ancak, yabanc bir gce kar diren
24
olutururken, ayn zamanda i blnmeleri gizleyen ve tahakkm altndaki kimi gruplar dlayan kltrel kimlik ifadeleri de bulunabilir (Larrain, 1995: 226).
Kltrel Farkllk Politikas

Gnmzde kltrel eitliliin salanmasnn bir dier yolu kltrel farkllk politikalarnn uygulanmasdr. Kltrel farkllk politikas, oklu kltrlerin yelerinin urad eit olmayan muamelelerin varlnn n kabulne dayanr. Bu n kabule gre, belli bir kltr anlay dierine yaam hakk tanmayarak ya da bask uygulayarak yelerinin de zor duruma dmesine neden olmaktadr. Bu n kabuln salamas da baz sorular sorularak yaplr. Egemen anlaya, dier gruplara temsil hakk, z ynetim hakk, kendi ynetim eklini belirleme hakk verilip verilmedii sorulur ve bunlarn gerekli olduu dnlr (Hazr, 2012, 23). Kltrel farkllk politikasnn gerek anlamda uygulanmas iin diyaloa ihtiya vardr. Kltrler aras atmay zmek iin, i ie gemi gruplarn birbirleriyle diyalog hlinde olmas ve zaten birlikte yaadklar hayatn merkezine diyalou koymas gerekmektedir. Benhabib ayrca klasik liberalizmi tercih eden devletlerin, meselelere kltrel bakmadn ve devlet bazl olmadan konuyla ilgilenmediklerini iddia etmektedir. Dolaysyla farkllk politikas olmadan, zellikle kltrel problemler zmsz kalacaktr. Ayrca farkllk iinde farkllk da farkllk politikasna ilikin bir dier konudur. Buna gre szgelimi, bir birey hem aznla ait bir dine mensup, hem ecinsel hem de siyah ise birbirini arpraz kesen hatlarla karlalr. Bu kimliklerden biriyle toplumda belki yer edinebilirken hepsi birletiinde ciddi sorunlar ortaya kabilir. Btn bu kimlikleriyle birlikte bireyin toplumda zgrce var olabilmesi iin farkllk politikasna ihtiya vardr. unu unutmamak gerekir ki, farkllk politikas eitlik politikasn ve farkllklara kar krl tamamen yalanlamak veya dlamak iin ortaya atlmamtr. Tersine eitlik politikasnn doru ve tam uygulanamad iddiasyla yola kmaktadr. Eer eit muamele mmkn olamyorsa, o zaman farkllk politikas sosyal sorunlarn tespitini salayarak tedavi srecine katk yapacaktr (Hazr, 2012, 24). Farkl gruplarn temsilinin ve karar mekanizmalarna katlmalarnn nemli sonular vardr. Her eyden nce herkesin kendi dncesini sylemesi bireysel bazda deil, artk grup baznda ihtiyatr ve bunun salanmas adaleti de salayacaktr ayrca hem baskya uram hem de ayrcalkl gruplarn sz hakkna sahip olmas, her kesimin kamusal alanda tannmas avantajn getirir. Son olarak da grup temsili sayesinde kiiler ve gruplar artk psikolojik n yarglardan kurtularak isteme pozisyonundan katlma ve verme pozisyonuna eriirler (Young, 1990: 185). Esas olarak gnmzde devletlerin meruluk temelleri byk lde insan haklarnn bugn ulat noktadaki temel ilkelere uymalar ile llmeye balanmtr. amz uluslararas toplumunda devletin meruluk temeli, vatandalarnn haklarna sayg gstermek, onlar korumak ve ilevlerini yerine getirmesini salamaktr. 1993te ilan edilen Viyana Deklarasyonunun ilk paragrafnda nsan haklar ve temel zgrlkler btn insanlarn doustan sahip olduu haklardr; hkmetlerin birinci sorumluluu, insan haklarn korumak ve desteklemektir ifadesi yer alr. Bugn geldiimiz noktada, aznlk kltrlerinin talep ettii kltrel haklarn artk tartsmasz bir biimde insan haklar katalounun ayrlmaz bir paras olmas gerektiinin kabul gerekir (Koak, 2010: 122). Kltrel haklara iliskin adaletin gereklestirilmesi ve etnik, dinsel ve dilsel oulculuun desteklenmesine ynelik zel politikalarn ve haklarn neleri ierdiini Levynin snflandrmas (Koak, 2010: 127) erevesinde sekiz balk altnda toplanabilir:
Kltrel farkllk politikasnn gerek anlamda uygulanmas iin diyaloa ihtiya vardr.
25
Muafiyetler
Muafiyetler genel olarak kltrel pratikleri yasaklayan veya cezalandran baz yasalarn kltrel aznlklara mensup bireylere uygulanmamasdr. Buna gre, muafiyetler, bir kltrel pratiin egemen olmayan bir grubun yeleri iin nemli, farkl anlam ve stats olduu, bu yzden de genel kanun ya da politikann uygulanmasnn, sz konusu pratii bozduu ve o pratie farkl bir yk getirdii ya da o pratikle elitii temelinde talep edilmektedirler. Bu politikalar genellikle, din yaam biimlerinin gerekleri yznden ana toplumdan belli bir derece ayrlk, ana toplum iinde faaliyet gsterdiklerinde de baz kurallardan muafiyet isteyen din gruplarn taleplerini kapsar grnr. Talep edilen muafiyetin biimi ise bir gruptan dierine eitlilik gsterir. Szgelimi ABD hkmeti, 1930lardaki ki Yasa uygulamas srasnda Yahudiler ve Hristiyanlar iin arabn trensel kullanmn istisna kabul etmi ve yasan dnda tutarak gerekli kltrel duyarll gstermitir (Parekh, 2000: 309). Aznlk gruplarnn taleplerinin ierikleri incelendiinde, gruplarn, din ve kltrel gerekliliklerini yerine getirmekten vazgemeden kamusal alanlara ounluk mensuplar ile birlikte dahil olmay istedikleri grlr. Bu talepler kltrel aznlklarn kendi kimlikleri ile ana toplumla btnleme arzusuna dayanr. Muafiyetlere hukukun ve yasann dna klmasna olanak verdikleri ve bazlarna dierlerinin sahip olmadklar zgrlkleri bahettii iin kimi eletiriler getirilmitir. Bu, genelde cumhuriyeti ve liberal teorilerin zerinde ykseldii, eit zgrlk ilkesinin neminin yadsnmasnn yaratt bir sorun olarak ele alnmtr. Liberal iddiaya gore eit uygulama tek bir yasann uygulanmasn gerektirir ve farkllatrlm davrann kendisi eitsiz bir sonu dourabilir. Muafiyetlerin sorun oluturduu dnlen bir dier konu da hukuk kurallarnn uygulanmas ve kapsam asndan genelliine vurgu yapan hukuk devleti ve hukukun stnl ilkelerinin muafiyetler karsnda zedelenip zedelenmediidir (Koak, 2010: 127).
Tevik ve Yardmlar
ounluun herhangi bir yardma ihtiya duymadan yerine getirebildii pratikleri yerine getirmekte zorluk yaayan aznlk kltrlerine mensup bireylerin de yerine getirilebilmesi iin aznlk gruplarnn desteklenmesini ifade eder. Tevik ve yardmlara rnek olarak kamu hizmetlerinin ok dilli yrtlmesi, olumlu ayrmclk, etnik temelli vakf ve derneklerin kurulabilmesi, okul ve aratrma kurulularnn kamusal yardm almas saylabilir. Destekleme haklar esas olarak aznlklarn ana topluma katlmasnn nndeki engellerin almasna hizmet eder. Bir toplumda kltrel farkllklardan doan dezavantajlar veya ortak eylemliliklerin organize edilme biiminin bir sekilde aznlkta olan grup yelerinin darda braklmas sonucunu dourmas durumunda bu tr destekleme programlar gndeme gelir. Destekleme haklarnn balcalar dair haklardr. Aznlk bireyleri dile hastane ve dier devlet hizmetlerinden yararlanrken dilden kaynakl sorunlar yaayabilirler. Oy kullanma, mahkeme ve okullar kullanma ve kamu hizmetlerine girme aznlk dillerini konuan bireylerin en ok gerei gibi yararlanamadklar alanlar oluturmaktadrlar. Bu zorluklar gidermek zere kamu kurumlarnda evirmen bulundurulmas, yarglama faaliyetinin ve kamu hizmetlerinin iki veya daha fazla dilde yerine getirilmesi gibi destekleme hizmetleri uygulamaya konulabilir (Koak, 2010: 129). Bu tr destekleme hizmetlerine dier lkelerden rnekler veriniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bir toplumda kltrel farkllklardan doan dezavantajlar veya ortak eylemliliklerin organize edilme biiminin bir sekilde aznlkta olan grup yelerinin dsarda braklmas sonucunu dourmas durumunda bu tr destekleme programlar gndeme gelir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
26
Geleneksel Kltrn ve Hukukun Tannmas

Genel hukuk kurallarna uyulmakla birlikte, bir kltrel kimliin kendi yaam alan iindeki belli dzenlemeler iin kendi kltrne dnk geleneksel yasal dzenlemeleri kullanma ve uygulama hakkn talep etmesi bu temelde ortaya konulmaktadr. Bir toplumda genel hukuk kurallar geerli olmakla birlikte, bir kltrel kimliin kendi yaam alan iindeki belli dzenlemeler iin kendi kltrne ynelik olarak geleneksel yasal dzenlemeleri kullanma ve uygulama hakkn istemesi anlamna gelir. Kanadada yaayan aborijinlerin toprak hakk konusunda imtiyaz talep etmeleri rnek olarak verilebilir.
D Korumalar
Kltrel aznlklara mensup bireylerin zellikle kendilerini ilgilendiren konulardaki haklarn dardan gelebilecek etkilere kar korumak amacn gden bir eit mutlak veto yetkisidir. D korumalar daha ok gruplar aras ilikiler ile ilgilidir. Bir baka deyile etnik, ulusal, kltrel ya da dilsel grubun, byk toplumun kararlarnn ve faaliyetlerinin etkisini, kendi ayr varln ve kimliini koruyup srdrmek iin snrlandrmak isteidir. D korumalarn bazlar, kltrel toplulua devletlemeye gerek olmadan devlet benzeri yetkilere sahip olarak kendi varln srdrme olana vermektedir. D koruma salayan haklarn kendi kendini ynetme hakknn bir trevi olduu sylenebilir. D korumalar, iddia edildiinin aksine aznla ounlua kar bir ayrcalk salamaz. Bir gruba toprak ya da dil haklar tanmak, o grubun teki gruplar karssnda ayrcalk kazanp onlar zerinde tahakkm kuracak konuma gelmesini ifade etmedii gibi, tersine bylesi haklar, kk grubu byk grup karsnda kendini daha iyi savunabilir duruma getirerek, esitli gruplarn daha eit bir konuma gelmesi iin bir olanak olarak deerlendirilmelidir. (Koak, 2010: 131). Kimi durumlarda belli gruplar, aksi hlde kendi kltrlerinin gelecei tehlikeye girecei iin kendi gruplar dndaki bireylerin mlkiyet hakk gibi kimi haklarna kstlamalar getirilmesini isteyebilirler. Her ne kadar birey ve topluluk haklar arasnda bir atmaya sebep olsa da kimi blgelerde bu tr kstlamalara gidilebilmitir.
Kstlamalar
kstlamalar kimi zaman grup iinde temel hak ve zgrlklere kar bask yaplmas tehlikesini de beraberinde getirir.
D korumalarda olduu gibi i kstlamalar da, etnik, ulusal ya da kltrel topluluklarn istikrarn korumaya yneliktir, d korumalardan farkl olarak i kstlamalar topluluun kendi yelerine kar ileri srd taleplerdir. kstlamalar grubu ierideki muhalefetin istikrar bozucu olduunu dnd etkilerinden yani yelerin bireysel olarak geleneksel pratikleri ya da adetleri izlememe kararlarndan koruma amac gder. kstlamalar esas olarak grup ii ilikiler ile ilgilidir. Etnik, ulusal veya kltrel grup, grup dayanmas adna kendi yelerinin zgrln kstlamak iin devlet gcn kullanmak isteyebilir. Ancak bu tr i kstlamalar kimi zaman grup iinde temel hak ve zgrlklere kar bask yaplmas tehlikesini de beraberinde getirir. zellikle gelenek ya da kltrlerin korunmas ve srdrlmesi adna kadnlara uygulanan baskc pratikler i kstlamalara rnek olarak verilebilir. Esas olarak d korumalar yeterince tannd ve etkili bir ekilde uyguland zaman i kstlamalara duyulan ihtiya minimum dzeye inecektir. D koruma haklarna sahip gruplar kendi yelerinin medeni ve politik haklarna sonuna kadar sayg gsterebilirler (Koak, 2010: 134).
27
Temsil Haklar
Temsil haklar, aznlklara mensup kiilerin demokratik oulculuk gerei, siyasal alanda aktif rol oynayabilmesini, bata meclisler olmak zere karar alma srelerine katlmlarn ifade eder. Temsil haklar, kota ya da dier birtakm ayrcalklarla aznlklarn ynetim organlarnda temsil edilmesinin gvence altna alnmas veya kolaylatrlmas amacna yneliktir. Temsil haklar, sadece biimsel yasal vatandalk ile deil, gerek anlamda da siyasal toplumun bir paras olduklar kabulnden hareketle kltrel gruplarn yelerinin ortak kamusal kurumlara girilerini kolaylastrmay ve girdiklerinde de onlarn bu kurumlar ierisinde kendi kltrel kimlikleri ile yer almalarn amalar. Aznlklar, haklarn, karlarn, tarihsel varlklarn korumak; ayrmcla uramamak, ounluk olanlarla eit haklara sahip olmak; kamu politikalarnn belirlenmesinde sz sahibi olmak, gruplarn farkl seslerinin ve ihtiyalarnn tannmasn salamak iin devletin sadece yasama organnda deil, dier nemli karar alma ve yrtme ile yarg organlarnda belirli bir oranda temsil gvencesi isterler. Sz gelimi, birok lkede siyasi partiler kadnlarn siyasette temsil edilmesi ynndeki geleneksel engelleri amann bir yolu olarak cinsiyete dayal kota sistemi uygulamaktadr. Kadnlara ayrlan kotalara benzer kotalarn aznlk gruplarna da ayrlmas gerektii ynnde kimi talepler zellikle bat demokrasilerinde ska dile getirilmi bazlarnda da uygulamaya konmutur. lkemizde kadnlarn temsil haklar konusunda neler syleyebilirsiniz? SIRA SZDE Bask altnda olan ve dezavantajl konumda olan aznlk kltrlerine politik kaDNELM rar alma mekanizmalarnda zel temsil hakk tannmas gereklilii zerinde duran Iris Marion Young, zel temsil hakknn sadece, bask altndaki ve dezavantajl gruplara tannmasn ise ounluun hlihazrda zaten temsil Sedilmekte olduu O R U gereine dayandrmtr (Koak, 2010: 134).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
z Ynetim Haklar
DKKAT
DKKAT
Etnik, kltrel ve ulusal aznlklarn kendi kendilerini ynetmelerini ifade eden SIRA SZDE haklardr. Kendi kendini ynetme farkl biimlerde olabilmektedir. Slovenyann eski ekoslovakyadan ayrlmasnda olduu gibi tam ayrlma, Kanadada Qubecin federal stats, spanyadaki blgeler ynetimi veya Porto Riconun zel stats AMALARIMIZ gibi kendi kendini ynetme biimlerine rnek olabilecek lke uygulamalarndan sz edilebilir. z ynetim politikalar esas olarak ulusal aznlklarn yerleik olduu alanlarda, aznlk kltrlerini yanstan kamusal kurumlarn kurulup desteklenK T A P mesini, bu kurumlar araclyla siyasi iktidarn kullanlmasn ve hukuki denetimin gerekletirilmesini amalar. z ynetim haklar, siyasal toplumun ve kurumlarnn meruiyetini sorgulamas nedeniyle siyasal topluluun birliini hedef alm giTELEVZYON bi grnebilir. Ancak z ynetim haklar tannmadnda da birok lkede siyasal istikrarn salanamad grlmektedir. Bunun nedeni z ynetim hakk taleplerinin genelde farkl kltr ve dille olan balantsdr. yle ki z ynetim talep edenler, yalnzca z ynetim yetkisi ile donatlarak gvence altnda tannan kim Nolan, TERNE T liklerin eitli karlkl karlar ve avantajlara dayal bir siyasal birlii srdrme ya da kurma yolunda harekete geerler. Kat merkeziyeti ynetimler kltrel farkllklarn tannmasna, temsiline ve korunmasna yeterince hizmet etmedikleri -ve ou zaman da buna izin vermedikleri- iin ulusal aznlklar kendi kltrlerini yerelde temsil edecek kurumlara ve bu kurumlar zerinde denetime sahip olmalarn salayacak ynetim yetkilerine sahip olmaya alrlar (Koak, 2010: 137)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
Sembolik Haklarn Kabul Edilmesi

Farkl gruplarn varlnn, deerinin ve statlerinin lke genelinde farknda olunmasn ve olumlanmasn ifade eden bir yaklamdr. lkenin ismi, ulusal gn ve tatilleri, bir kltrel grubun tannaca isim veya bir kltrel aznln tarihinin ve kltrnn okul mfredatnda retilmesi veya sunulu biimi ve nemli ve kutsal gnlerinin tatil gnleri olarak kabul edilmesi gibi konularla ilgilidir. Sembolik tannma talepleri genel olarak etnokltrel gruplar tarafndan dile getirilir. Etnokltrel gruplar, lkenin kurucu halk olduklarnn, nemli katklarda bulunduklarnn veya farkl ve deerli bir kimlikle var olduklarnn tannmasn salamak iin bu talepleri karlayan politikalarn uygulanmasn isterler. Buradaki sembolik terimi, taleplerin ounun ulusal kimlikle balantl olmas anlamna gelir. Bu tr talepler genellikle ounluk grup tarafndan devletin statsne ve ulusal kimlie kar bir meydan okuma olarak grldnden karlanmas ou zaman o kadar da kolay olmayabilir. Bir lkenin isminin siyasal toplumun birlii bakmndan nemli sonular vardr. Baz aznlk etnokltrel gruplar yaadklar lkenin ismini, zellikle kltrel kimlikten kaynaklanan dier haklar da gvence altna alnmamsa kendi kltrel kimliklerini egemen ounluk kltrel grubuna tabi klarak kendilerini grnmez klnm olarak alglayabilir. Bu yzden bir lkenin ismi dhil bir ok konuda anlamazlklar kabilir. rnein ek ve Slovaklarn ayrlmasndan nce Slovaklar ekoslovak olarak tanmlanmay bir baka halkn kolonisi olmak gibi alglamslardr ve Mart 1990da Slovaklar devletin isminin eko-Slovakya olarak deistirilmesini talep etmislerdir. 12 Nisan 1990da parlamentoda varlan uzlama sonucu devletin o gne kadar ki resmi ismi olan ekoslovakya ek ve Slovak Federal Cumhuriyeti olarak deitirildi. Bu deiiklik sembolik bir tanma rnei olarak Slovaklar lkenin kurucu halklarndan biri olarak tanyan bir eylemdi (Koak, 2010: 138).
OK KLTRLLK
ok kltrllk sfat olarak ilk kez 1941 ylnda ngilizce dilinde eski milliyetiliklerin bir anlam ifade etmedii, n yargsz ve basz bireylerden oluan kozmopolit bir toplum anlamnda kullanlmtr. 1970li yllarn balarnda Avustralya ve Kanadadaki toplumlarn kltrel eitlilik zelliklerinden yola karak bu eitlilii tevik eden devlet politikalar iin kullanlmtr. ok kltrllk dncesi, 1970li yllarn banda g alan iki lke Avustralya ve Kanada hkmetlerinin yerli halklarn ve gmenlerin kltrel farkllklarn tevik etmeye ynelik ok kltrllk politikalar olarak adlandrdklar politikalar benimsemesiyle domutur. 1980li yllarda ABD, ngiltere ve Yeni Zellandaya daha sonra da Avrupa ve Latin Amerikaya yaylmtr. ok kltrllk kavram farkl anlamlarda kullanlabilmektedir. Bunlardan birincisi; ok kltrlln farkl sosyal evrelerden, din inanlardan, etnik kkenlerden veya milliyetlerden gelen bireylerin oluturduu ada toplumlarn bir zelliini belirttii dnlebilir. Bu demografik denilebilecek betimlemeye dayanan tanmlamayla kltrel eitliliin eanlamls olduu sylenebilir. Oysa eitlilik ok kltrllk problematiinin ortaya kartt ve kimilerine gre Amerikan hegemonyas altnda kltrel bir rneklemenin egemen olduu iinde bulunduumuz dneme zg deildir. eitlilikten anlalan ister rk, kltr ya da etnisite olsun, insan toplumlar her zaman kltrel olarak eitlilik gstermitir. kinci analiz, ok kltrllk dikkatimizi kltrel farkllklarn toplumsal rgtlenmesine eker. Bu durumda, farklln bireysel bir olgu olmad, kltrel temas
29
durumlarnda karlkl etkileime geen (ve gelien zayflayan, yeniden retilen) toplumsal kurumlarda vcut bulduu dncesini ifade eder. Bu da insan topluluklarnn uzun sredir bilinen antropolojide kltrlenme, melezleme, kltrleraras balklar altnda incelenen bir yndr. Bu toplumsal ok kltrllk geleneksel olarak, kltrel eitlilik de dahil olmak zere deer veren ancak ille de siyasi dzenine dahil etmeyen ve znde demokratik bir ideoloji olan oulculuun terimleriyle ifade edilir. nc analiz; ok kltrllk birtakm zel aidiyetlerin varln ve deerini kabul etmekle kalmayan ayrca bunlar siyasi normlara ve kurumlara kaydetmeyi de neren belirli bir siyasi program ifade eder. Bylece ideolojik veya toplumsal bir oulculuktan normatif ve yapsal bir oulculua dnr. Burada sz konusu olan daha nce hi grlmemi bir olgu deildir. Farkl milletlerden oluan imparatorluklar (Osmanl mparatorluu, arlk Rusyas, Habsburg mparatorluu) antropolojide oul olarak nitelenen smrge toplumlar, rk ayrm rejimlerinin tm; etnik, din ya da rka dayal bileenlerin anayasal olarak tannmas zerine kurulu entegrasyon politikas biimleriydi. Ancak bu tarihsel deneyimler ya demokrasi ncesiydi ya da demokratik deildi. Bu noktada ok kltrlln en azndan ortaya knda demokratik toplumlara (burjuva-kapitalist toplum) zg olmas bakmndan zglln kavramak mmkndr (Doytcheva, 2009: 15,16).
Liberaller ve Toplulukular in ok Kltrllk

ok kltrllk son yllarda liberaller ve Topluluykular olarak addedilen iki grup arasnda tartmalara konu oluyor. Bu tartmay aadaki sorular nda deerlendirmek yararl olacaktr: nsanlarn belli bir kltrel toplulua ait olmalar ne demektir? Hangi dereceye kadar bireylerin yararlar ya da kimlikleri belli bir kltre olan ballklar ile aklanabilir? Farkl bir kltre sahip olmann sonular nelerdir ve insanlar yaadklar toplumda dier kltrlerin egemen olmasna ramen kendi kltrlerini yaatma ve srdrme hakkna sahip midirler? Liberal gelenek iinde iki temel ilkeden sz edilebilir. Bunlardan birincisi bireyciliktir. Buna gre bireyler moral deerin nihai birimleri olarak grlrler, yle ki her birey yaradltan moral bir statye sahip olarak iyi bir yaam srme hakkna sahiptir. kincisi eitlikilik olarak bilinen ilkedir. Bu da her bireyin eit moral bir statye sahip olarak ynetilenler tarafndan eit ilgi ve sayg grme ilkesidir. te yandan libarellere gre kendi bana moral bir varlk olarak tanmlanamayaca iin toplum ya da cemaat yalnzca bireylerin hayatlarna yaptklar katk lsnde nem tarlar. Bu bak as ntr (yansz) devlet ilkesinin de nkoulunu oluturur. Buna gre devlet rekabet halindeki yarar kavramlatrmalar arasnda ntr kalmak durumundadr. Bylece Dworkinin de vurgulad gibi liberal bir toplum iyi bir yaamn nasl olmas gerektii konusunda ntr kalarak yalnzca bu iyi yaam gvence altna alacak biimsel sorumluluklarn yerine getirmekle ykmldr (Taylor, 1992: 165). Oysa oul kltre sahip toplumlar bu tr bir siyaset anlayna kar karlar. ok kltrl toplumlarda bireylerin devletle olan ilikileri dorudan kltrel bir topluluun yesi olmalar dolaymyla kurulur. Bu balamda iki tr topluluktan sz edilebilir. Birincisi bireylerin liberal adalet erevesi iinde hak ve sorumluluklarn yerine getirdikleri siyasi toplum ve ikincisi ise bireylerin belli bir din, kltr ve tarihi paylatklar, kltrel anlamda yesi olduklar kltrel toplumdur. Bu iki tr toplum her zaman akmayabilir. Siyasi toplum farkl dile, kltre, geleneklere sahip bir ya da birden fazla gruptan oluabilir. ok uluslu ya da ok kltrl toplumlardaki durum tam da budur (Kymlicka, 1989: 138).
30
ok kltrl toplumlarda bireylerin devletle olan ilikileri dorudan kltrel bir topluluun yesi olmalar dolaymyla kurulur.
Aznlk haklar konusu da ok kltrl toplumlara zg bir konudur ve belli bir grubun zel tannma taleplerinin olmas ile ilgilidir. Bu gruplar kendilerini ounluu oluturan grupla eit olarak grmediklerinden kendi dil ya da kltrel geleneklerini gelitirebilmek iin ayrcalk talebinde bulunurlar. Bu taleplere liberaller arasnda birey ve topluluk haklar arasndaki kartlk ilikisine dayandrlan yaygn bir muhalefet vardr. yle ki; liberaller kolektif haklar adna birey haklarn kstlayan her trl zynetime kar karlar. Bu kar koyu temel olarak liberalizmin bireycilik ve eitlikilik ilkesine dayandrlr. Madem ki bireyler nihai moral statye sahipler ve madem ki her birey eit olarak kabul ediliyor yleyse her bireyin rk, cins ve din ayrmna dayanmakszn seyahat zgrl, kiisel mlkiyet zgrl ve kendini ait hissettii toplulua siyasi katlm hakk gibi eit ve vazgeilmez haklara sahip olmas elzemdir. Liberal devletin bu haklar zerinde kurulduu dnlr. Bobbionun belirttii gibi devlet sadece g uygulamakla kalmaz, ayn zamanda bu gc bireylerin anayasal gvence altna alnan vazgeilmez haklarnn snrlar iinde uygular (Bobbio, 1986: 297). te yandan cemaat ya da toplum bireyden farkl olarak varlkbilimsel bir temele dayanmadndan liberaller iin birey haklar her zaman topluluk haklarn nceler. Bu, toplumun liberaller iin tmyle nemsiz olduu anlamna gelmez. Toplum ya da cemaat bireyler iin nemlidir ancak yalnzca bireylere yapt katk lsnde. Bu balamda aznlk haklarna Kanadadaki yerli nfus rneinden yola karak deinmekte yarar var. Yerli haklar, Kuzey Amerika dnyasnda aznlk haklarna ilikin en bilinen rnektir. ABD, aznlk kltrlerine ayrmcln yaplmad bir kaynama potas (melting pot) olarak bilinse de bu yerli nfus iin pek de geerli bir iddia deildir. Amerikan-Kzlderili nfusun kendi kltrlerini korumalar iin ayrcalkl blge (rezervasyon) sistemi uygulanmaktadr. Ancak yerli halkn bu sistemi hayata geirebilmeleri, cemaat olarak olaand birtakm hak ve yetkilere sahip olmalarna baldr. Bu sistem, Kzlderili cemaatine belli gvenceler salayan zel siyasi yetkiler kullanmalarn olanakl klmann tesinde Kzlderili olmayan Amerikallarn seyahat, mlk edinme ve seme zgrlklerinin kstlanmasn da kapsar. Aznlk haklarnn korunmasna ilikin tasarlar liberal kuramn snrllklar dnda ayrks bir durum olarak grme eilimi olsa da bu konu ada liberal demokrasilerde olduka sk grnen bir olgudur. Yalnzca Kanada, Avustralya, Yeni Zelandadaki yerlilere zg olmann tesinde Bat Avrupada Belika ve svire gibi lkelerde ve onun tesinde de pek ok Afrika ve Eski Dou bloku lkelerinde hikaye olduka benzerdir. Neredeyse tm lkelerde farkl siyasi ve yasal statlere sahip kltrel aznlklara rastlamak mmkndr. Liberaller aznlk gruplarna zel uygulamalar getirilmesini liberal adalet teorilerine uyumsuz olduu gerekesiyle reddederler (zgn, 1995: 88). Liberaller, kolektif haklar adna birey haklarnn kstlanmasna yol aaca endiesiyle zynetime gtren her trl neriye kar klmas gerektiini savundular. Esas olarak ok kltrl ve ok uluslu lkelerdeki aznlklarn durumu farkl yazarlarca farkl kavramlarla deerlendirilmitir. Aznlk haklar, zel stat, kolektif haklar, grup haklar, aznln korunmas gibi. Burada sorun, bu kavramlarn belli bir aznlk kltrn tanmlamak iin ya fazla geni ya da fazla dar kapsaml olmasdr. Aznlk haklar kavram farkl kltrel aznlklara birtakm zel stat ve uygulamalar tannmasndan ok, aznlk gruplarna ayrmclk yaplmamas istemini anlatr. Kltrel aznlk tanmnn nasl yaplaca ise olduka tartmal bir konudur. Kymlickaya gre bu konudaki her tanmlama iki bileen ieriyor:
31
Kltrel miras ve dili ieren nesnel bileen Topluluun kendi kendini tanmlamasna dayanan zel bileendir. Burada asl karkla yol aan birok hkmetin kendi lkelerinde yaayan aznlklar tanmlamak ve dolaysyla aznlklar korumak iin getirilen uluslararas yaptrmlardan kurtulabilmek iin tanm mmkn olduunca daraltp snrlama yoluna gitmeleri. Bu konuya getirilmesi mmkn en doru yaklam Ernest Gellnern (1983) nerdii gibi bu terimi nihai biimsel bir tanmlama deilmi gibi kabul edip asl kltrn ne olduuna bakmaktr.
SIRA SZDE Liberaller ve toplulukular arasndaki atmaya dnyadan bir rnek veriniz.
SIRA SZDE
ABDde 1950lerde siyahlarn eit fakat ayn doktririne kar kmalaryla balaDNELM yan ve o gnden bu yana ayrmclk kart pek ok uluslararas szleme ve yasann kmasna yol aan hareketler liberal felsefenin eitlik ilkesinin de temelini S Oen R U oluturdu. Tm bu gelimelerin tarihi Bat liberalizminin ulat son noktalardan birini de ortaya karmtr. Sonuta ortaya kan ideal ifadesini din, dil, rk ve cinsiyet ayrm olmakszn ve insanlar snflandrmaya ynelik her D Ktrl K A T ayrm dikkate alnmakszn her vatandan lkenin siyasal, ekonomik ve kltrel yaamna tam ve eit olarak katlma hakkna sahip olmas ilkesinde bulur. Bu liberal ilkeleSIRA SZDE rin mantki sonucu, insanlar arasnda rk ve etnik kkene dayal her trl ayrmcln kalkmasna dayanan farkllk- kr anayasa olmutur.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
OK KLTRLLK SYASETNN SINIRLARI
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
ok kltrllk kavramnn olumlu armlar, bu kavram kullanlarak tasarlanabilecek birtakm siyasi-hukuki dzenlemelerin ve bu kavramla K merulatrlacak T A P kimi toplum ve dnya dzenlerinin ierebilecei sakncalarn gz ard edilmesine yol amamaldr. Bu sakncalarn ilki, ok kltrllk kavramnn kltrleri etnik, ulusal hatta kimi zaman rksal-dinsel, mezhepsel berlilenimler T Eekseninde L E V Z Y O N olumu aidiyet biimleri olarak tanmlamay esas alm olmasdr. Lainere gore bireysel kimliklerin asli unsuru, kolektif kimliklerin anlam ve ilevi ile ykl addedilen bu SIRA SZDE kltrler kanlmaz farkllklarn vurgulayarak birbirlerine kar korumal, geiNTERNET rimsiz birer kapal alan olmaya tevik edilmektedirler (Lainer, 2001: 157). Buna gre bireylerin, bu alanlara aidiyetlerini bozulma saymay Dmerulatracak bir NELM kltr koruma hassasiyetinin ok kltrl bir dnyay bireylerin kendilerini birer zrh gibi saran kimlik ve kltrler iine hapsolduklar bir dnyaya evirmesi olasS O R U dr. Neredeyse bireylerin seim haklarn ortadan kaldran, onlar doutan gelen etnik kken, cinsiyet gibi zelliklerine veya hazr bulduklar ortam ve evrenin deimez bir niteliine-din, mezhep vb. - gre biimlendirilmi bir kimlik DK K A T ve kltr dnyasnda nceden belirlenmi rollerden birini oynamaya mecbur klan ve bu dnyay ve roln dnyann en nemli var olu nedeni sayd oranda dier klSIRA SZDE tr dnyalarn teki hatta dman saymaya ynelebilecek bir durumdur. Dolaysyla zerkleecek kltrlerin yan yanal ile oluacak ok kltrl modeller otoriter ulus devletlerin uygulad bask ve zorlamann yerine mikro leklerde AMALARIMIZ her kltrel birimin iine tanmasna benzer bir oluum ortaya kabilir.
K T gelitirmek A P Kreselleme ve demokrasi kavramlar zerinde ortaklaacak bir tanm iin editrln Cemil Yldzcan ve zgr Aladan yaptklar Dipnot Yaynevinden kan Kreselleme ve Demokrasi kitabna bavurabilirsiniz. TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
32
kinci Dnya Sava sonrasnda smrgeciliin tasfiyesi ve ulusal devletlerin dnya leinde yaygnlamas sreci ok kltrllk balamnda birbiriyle elien birtakm dinamikleri de iinde barndrd.
te yandan Tol Gktrke gre gnmz toplumlar birden fazla kltr, dili, din ya da farkl etnisiteleri iinde barndran toplumlardr. Yzyllardr dnya leinde sren nfus hareketlilii ise ulusal devletlerin halihzrda var olan ok kltrlln derinletiren bir katkda bulunmutur. Bir ulusu temsil ettiklerini iddia eden devletler genellikle ynettikleri yurttalarnn kltrel farkllklarn yok sayan ya da grmezden gelen bir yaklam sunmulardr. Avrupada ulusal devletlerin ortaya k koullarna bakldnda kesin hatlarla snrlandrlm topraklar iinde farkl kamusallklar ierisinde barndran ve toplumsal ya da doal hukuksal oulculuktan tek bir kamusala dntrlmesi ulusun/halkn egemenlii ilkesi ile gereklemitir. Bir baka deyile ulus- devlet dil, etnik kken, ortak tarih, ortak topraklar ve ortak kltrel zelliklerin bir ulusal kimlii ortaya karmas sonucu deil ekonomik, siyasal ve toplumsal dnmn kesime noktasnda ortaya kmtr. kinci Dnya Sava sonrasnda Avrupada yakalanan refah ve Avrupann farkl lkelerinin izledii istihdam ve g politikalar sonucu az gelimi lkelerden gelen insanlarn varl Avrupa toplumlarnda ok kltrll derinletiren faktrlerden biridir (Tol Gktrk, 2006: 192). 1500lerden itibaren ortaya klaryla birlikte modern ulus-devletler yurttalar arasndaki etnisite snrlarn amak zorunda kalm ve bunu ulusu bir speretnosa (en st etnik kimlik) dntrerek yapmtr. Ulus, tam da bu nedenle hem eski etnik ayrmlarn nemini reddedii ve bunlar uzak ve karanlkta kalm devlet ncesi gemiin bir sorunu olarak gstermesiyle etnik tesi hem de ulusu yeni ve daha byk bir etnos olarak gsterdii iin speretnos hline gelir. Ancak ou ulus-devlet, baz etnik gruplar dahil edip dierlerini dladklar ve bazlarna ayrcalk tanyp dierlerini marjinalletirdikleri iin bu projeyi tamamlamay baaramad. te baz halklar aznlklara dntren de bu dlamadr. Bylece ulus- devlet ve ok kltrl proje arasnda temel sorun ortaya km oldu (Baumann, 2006: 37). kinci Dnya Sava sonrasnda smrgeciliin tasfiyesi ve ulusal devletlerin dnya leinde yaygnlamas sreci ok kltrllk balamnda birbiriyle elien birtakm dinamikleri de iinde barndrd. Smrge kart hareketlerin kendi iinde var olan egemen etnisite, kltr ya da dinin oynad rol ve bunlarn dier etnik unsurlar, kltrler ya da dinlerle bu sreteki ilikileri, ulusal devletin kurulu aamasnda siyasal rejimin niteliini ve kurumlarn ve kurallarn bu kstasa gre nasl oluturulacan belirleyen bir unsur olarak ortaya kt. te yandan kurulu aamasnda eski smrgeci devletlerin snrlarn izilmesinde oynadklar rol bu devletlerin hem kendi ilerinde hem de birbirleri arasnda farkllklarn n plana kt bir gelimeyi de iinde barndrd. Bir baka deyile ok kltrllk kreselleme ncesinde de temel atma ve tartma konularndan birini oluturuyordu. Tol - Gktrke gre kuramsal adan bakldnda, nfusun btn yelerinin devletin yurtta olarak kabul edildii ve bu yurttalarn tek bir halk oluturduu kabul edilir. Ayrca bu yurttalarn tek bir halk oluturduu ve ayn haklar ve ykmllklere sahip olan bu yurttalarn tek bir szlemeyle devlet ve bireyin bir araya getirildii varsaymlarnn geerli olduu sylenebilir. Devlet ve birey arasnda yurttalk araclyla kurulan ve szlemeye dayal olduu varsaymyla kurulan ilikinin sonularndan biri de devlet karsnda yurttalarn tek bir kltr ya da yaam biimine ayn temel hak ve zgrlkler balamnda tabi olmalarn da gerektirir. Ne var ki yaamn kendisi kuramsal yaklamn varsaymlarn yanstmaz. Bu bak as kadnlar ve erkekler, kentler ve blgeler, zenginler ve yoksullar gibi farkllklar ve bu farkllklarn siyasal alanda katlmda ortaya kardklar zorluklar ya da kimi kolaylklar gz ard eder (2006: 194).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
2. nite - Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum S O R U
DNELM S O R U
33
D K K Ataleplerini T Etnisite ilk kez 1940l yllarn banda ABDde aznlk halklarnn kimlik belirtmek zere ortaya km olan yeni bir szcktr. (Daha nceleri, Batl olmayan toplumlar zerine yaplan almalarda etnolojiden gelen etni kavram kullanlyordu). SIRA SZDE Kavram zamanla ok beenildi ve zellikle ngilizce konuan sosyal bilimler dnyasnda nemli bir kavramsallatrmann nesnesi oldu (bkz. Doytcheva, 2009: 19).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
te yandan kresel sivil toplumcu yaklam iinde ok kltrlln yeri zerinde duracak olursak k-yerel kavramsallatrmas yerel kltrlerin, geleneklerin K kurabilecekleri T A P kendilerini kresel sivil toplum iinde daha baarl bir biimde anlayna dayanr. Sivil toplumcu anlay sivil toplumu devletin dnda zgrlk alan, zerklik alan, gnll birlikteliklerin kurulduu, kendiliinden dzenlemelerin ELE VZYON gerekletii, iinde zaman zaman atmay da barndran ve T bir oulculuun var olduu alan olarak tanmlamaktadr. Devletin toplumsal alandan zerk oluu zerine kurulu olan bu anlay, sivil toplumun hane, aile, sendikalar, iveren rgtleri, meslek odalar, dini kurulular, tarikatler ve dini cemaatler, kadnlar, gnll rNTERNET gtler ve piyasa gibi kurum ve ilikileri kapsadn syler. Bu erevede devlet ve devlet d alan arasndaki ikilik ve devletin otoriter, tekletirici niteliine yaplan vurgu ve sivil toplumun oulculuu zerine kurulur (2006: 195). Sivil toplumcu yaklam sivil toplum iindeki kurumlarn ve ilikilerin rklk, patriyarkalizm, cinsel kimliklere hogrszlk gibi anti-demokratik biimler kabul etmekle beraber bunlar sivil toplumun doasnda olan ya da yapsal olan bir durum olarak kabul etmez. Sivil toplumda antidemokratik kurumlar ve ilikilerin ortaya kn ve varln srdrmesini dorudan devletin otoriter yapsna balayan bir tutum sz konusudur. Devletin otoritesinin azaltlmasnn, sivil toplumda var olan eitsizlik ya da adaletsizlik olarak tanmlanan durumlarn kurumsallam yapsn da zecei varsaymndan yola karak, sivil toplumun kolektif kltrel haklarn temsiliyetine dayal bir demokratiklemeyi de isel olarak barndrdn kabul eder. Kresel sivil toplum ise kurulacak ve etkinletirilecek kresel alar araclyla ulusdevletlerin birbirleriyle milliyeti rekabetlerini ortadan kaldracak, devletinin egemenlii ile somutlanan otoriter yanlarnn trplenecei ve belki de ortadan kaldrlaca ilevlerle donatlm, yeni toplumsal hareketlerin ya da kimlik politikalarnn gerekletirecekleri demokratiklemenin alan olarak belirlenir. Toplumsal alandaki kurumlarn ve ilikilerin demokratik toplumsal hareketlerden olutuunu varsayan bu yaklam sosyoekonomik ya da siyasi dnm hedefleyen ya da bunlara kar kan her gruba dntrc bir ilev ykler. 1990 ylnda Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa rejimlerinin yklmasyla beraber totaliter devlet karsnda sivil toplum demokratiklemenin gerekleebilecei alan olarak yeniden kavramsallatrlmtr. Bu grn temsilcilerinden biri olan Keane, sivil toplumu bu sekilde devleti dengeleyecek kadar gl olan; devletin bar koruma ve temel karlar arasnda hakemlik yapma rollerini engellemeyen ama yine de devletin, toplumun geri kalanna egemen olmasn eitli hkmetler d kurulular olarak tanmlamas bu grn bir rneidir (Tol- Gktrk, 2006: 198). Ancak bu bak as sivil toplumun baz paralarnn otoritenin kurumsallat yer olan devleti merulatrma, rasyonalize etme gibi ilevlerinin de olabileceini ve bunun ortaya karabilecei dlama/kapsama gerilimlerinin gz ard edilmesi anlamna gelir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
34
Kimlik politikalarna ilikin temel eletiri ise bu politikalarn farkl koullarda ve tarihlerde farkl grnmler elde edebilecei gz ard edilerek birbirlerinden farkllklar temelinde alglanlmas ve bunlarn artk siyaset yapmann temel zneleri olarak belirlenmesidir. Bunun en byk sakncas ise gelir ve servet eitsizliklerini gizlemeye yarayacak bir araca dnmesi olasldr. Esas olarak ok kltrllk ya da kimlik politikalar zerine yaplacak bir tartmann son dnem yaanan kamusaln piyasalamas, sosyal devletin ortadan kalkmas srelerini ve sivil toplumun katlm araclyla oluturulabileek yerel ile kresel arasnda kurulan yeni iliki biimini kapsamak zorundadr. Bunlar kamusaln ve yurttaln zelletirme ve kuralszlk yollaryla piyasalatrlmas; isizlik esnek ve gvencesiz istihdam koullarnn yaratlmas; alma ve sosyal gvenlik haklarnn ortadan kaldrlmas devlet ve yurtta arasnda kamu hizmetlerinin sunumunu gerekletirecek piyasann kurallarna gre ileyecek arac kurumlar konulmasdr. Btn bu srelerin sonucunda yurtta ve devlet arasndaki ilikinin tketimin esaslarna gre yeniden dzenlenmesi ve yurttaln nemsizletirilmesi olarak sralanabilir. Btn bu sreler sonucu ortaya kan yoksulluk, halihzrda madur olan kesimlerin daha da zor koullar altna girmesi ve toplumsal alandan dlanmasn kanlmaz klmaktadr. Dlanma ya da yoksulluun herhangi bir etnisite ya da blgede younlaan hem kamusaln hem de yurttaln piyasalamasndan nce var olan maduriyetlerin, isizlik sigortas, salk, eitim gibi hizmetlere ulaabilirlii hedef alan politikalar araclyla hafifletilmesini tamamyla ortadan kaldrmaktadr. Yoksulluk ve kimliin st ste akt durumlarda ise dlanma ve toplumsal paralanmann en st dzeye ulamas, bunun ise yurttaln snfsal olarak katmanlamasn kesen ve onun tesinde yeni paralnmalar ortaya karmas beklenebilir (Tol- Gktrk, 2006: 201).
35
zet
A M A
Kresel eitlilik kavramnn farkl boyutlarn sralayabilmek Kltrel eitlilik esas olarak bir toplumda farkl kltrler ve bu farkl kltrlere zg farkl bak alar olmas anlamna gelir. ada toplumlarda kltrel eitlilik insann zgrlemesinin vaz geilmez bir bileeni ve koulu olarak grlmektedir. nsanlarn kendi kltrlerine hapsolma ve kendi kltrlerini mutlaklatrmak tehlikesine kar kltrleri dna kmalar gerekir. Kltrel eitliliin bir boyutu olarak kltrel kimlik uygun deneyimler, ilikiler, mevcut semboller ve fikirler dorultusunda srekli yeniden yeniden kurulmaktadr. Belirli bir halkn toplumsal deneyimi ve kltrel biimlerinin muazzam karmakl ve eitlilii kamu tarafndan kendi kimliine zgn olduu dnlen eylerin farkllamasna yol aar. Gnmzde kltrel eitliliin salanmasnn bir dier yolu kltrel farkllk politikalarnn uygulanmasdr. Kltrel farkllk politikas, oklu kltrlerin yelerinin urad eit olmayan muamelelerin varlnn n kabulne dayanr. Bu n kabule gre, belli bir kltr anlay dierine yaam hakk tanmayarak ya da bask uygulayarak yelerinin de zor duruma dmesine neden olmaktadr. Bu n kabuln salamas da baz sorular sorularak yaplr. Egemen anlaya, dier gruplara temsil hakk, z ynetim hakk, kendi ynetim eklini belirleme hakk verilip verilmedii sorulur ve bunlarn gerekli olduu dnlr. Kltrel farkllk politikalarnn hayata geirilmesinin koullarn listeleyebilmek Kltrel haklara ilikin adaletin gerekletirilmesi ve etnik, dinsel ve dilsel oulculuun desteklenmesine ynelik zel politikalarn ve haklarn neleri ierdiini Levynin snflandrmas erevesinde sekiz baslk altnda toplanabilir: Muafiyetler genel olarak kltrel pratikleri yasaklayan veya cezalandran baz yasalarn kltrel aznlklara mensup bireylere uygulanmamasdr. ounluun herhangi bir yardma ihtiya duymadan yerine getirebildii pratikleri yerine getirmekte zorluk yaayan aznlk kltrlerine mensup bireylerin de yerine getirilebilmesi iin aznlk grup-
larnn desteklenmesini ifade eder. Genel hukuk kurallarna uyulmakla birlikte, bir kltrel kimliin kendi yasam alan iindeki belli dzenlemeler iin kendi kltrne dnk geleneksel yasal dzenlemeleri kullanma ve uygulama hakkn talep edilmesi, bu temelde ortaya konulmaktadr. D korumalar kltrel aznlklara mensup bireylerin zellikle kendilerini ilgilendiren konulardaki haklarn dardan gelebilecek etkilere kar korumak amacn gden bir eit mutlak veto yetkisidir. kstlamalar da, etnik, ulusal ya da kltrel topluluklarn istikrarn korumaya yneliktir, d korumalardan farkl olarak i kstlamalar topluluun kendi yelerine kar ileri srd taleplerdir. Temsil haklar, aznlklara mensup kisilerin demokratik oulculuk gerei, siyasal alanda aktif rol oynayabilmesini, bata meclisler olmak zere karar alma srelerine katlmlarn ifade eder. zynetim haklar ise etnik, kltrel ve ulusal aznlklarn kendi kendilerini ynetmelerini ifade eden haklardr. Sembolik haklarn kabul edilmesi ise farkl gruplarn varlnn, deerinin ve statlerinin lke genelinde farknda olunmasn ve olumlanmasn ifade eden bir yaklamdr. ok kltrllk kavramnn gnmzde ne anlam ifade ettiini aklayabilmek ok kltrllk kavram farkl anlamlarda kullanlabilmektedir. Bunlardan birincisi; ok kltrlln farkl sosyal evrelerden, dini inanlardan, etnik kkenlerden veya milliyetlerden gelen bireylerin oluturduu ada toplumlarn bir zelliini belirttii dnlebilir. Bu demografik denilebilecek betimlemeye dayanan tanmlamayla kltrel eitliliin eanlamls olduu sylenebilir. Oysa eitlilik ok kltrllk problematiinin ortaya kartt ve kimilerine gre Amerikan hegemonyas altnda kltrel birrneklemenin egemen olduu iinde bulunduumuz dneme zg deildir. eitlilikten anlalan ister rk, kltr ya da etnisite olsun, insan toplumlar her zaman kltrel olarak eitlilik gstermitir.
A M A
A M A
36
A M A
Liberal ve toplulukular arasndaki ok kltrllk tartmalarn aklayabilmek ok kltrllk son yllarda liberalller ve toplulukular olarak addedilen iki grup arasnda tartmalara konu oluyor. Liberal gelenek iinde iki temel ilkeden sz edilebilir. Bunlardan birincisi bireyciliktir. Buna gre bireyler moral deerin nihai birimleri olarak grlrler, yle ki her birey yaradltan moral bir statye sahip olarak iyi bir yaam srme hakkna sahiptir. kincisi eitlikilik olarak bilinen ilkedir. Bu da her bireyin eit moral bir statye sahip olarak ynetilenler tarafndan eit ilgi ve sayg grme ilkesidir. te yandan libarellere gre kendi bana moral bir varlk olarak tanmlanamayaca iin toplum ya da cemaat yalnzca bireylerin hayatlarna yaptklar katk lsnde nem tarlar. Bu bak as ntr (yansz) devlet ilkesinin de nkoulunu oluturur. Buna gre devlet rekabet halindeki yarar kavramlatrmalar arasnda ntr kalmak durumundadr. Bylece Dworkinin de vurgulad gibi liberal bir toplum iyi bir yaamn nasl olmas gerektii konusunda ntr kalarak yalnzca bu iyi yaam gvence altna alacak biimsel sorumluluklarn yerine getirmekle ykmldr. Aznlk haklar konusu da ok kltrl toplumlara zg bir konudur ve belli bir grubun zel tannma taleplerinin olmas ile ilgilidir. Bu gruplar kendilerini ounluu oluturan grupla eit olarak grmediklerinden kendi dil ya da kltrel geleneklerini gelitirebilmek iin ayrcalk talebinde bulunurlar. Bu taleplere liberaller arasnda birey ve topluluk haklar arasndaki kartlk ilikisine dayandrlan yaygn bir muhalefet vardr. yle ki; liberaller kolektif haklar adna birey haklarn kstlayan her trl zynetime kar karlar. Bu kar koyu temel olarak liberalizmin bireycilik ve eitlikilik ilkesine dayandrlr.
A M A
ok kltrllk siyasetinin snrlarn sralayabilmek Kuramsal adan bakldnda, nfusun btn yelerinin devletin yurtta olarak kabul edildii ve bu yurttalarn tek bir halk oluturduu kabul edilir. Ayrca bu yurttalarn tek bir halk oluturduu ve ayn haklar ve ykmllklere sahip olan bu yurttalarn tek bir szlemeyle devlet ve bireyin bir araya getirildii varsaymlarnn geerli olduu sylenebilir. Devlet ve birey arasnda yurttalk araclyla kurulan ve szlemeye dayal olduu varsaymyla kurulan ilikinin sonularndan biri de devlet karsnda yurttalarn tek bir kltr ya da yaam biimine ayn temel hak ve zgrlkler balamnda tabi olmalarn da gerektirir. Ne var ki yaamn kendisi kuramsal yaklamn varsaymlarn yanstmaz. Bu bak as kadnlar ve erkekler, kentler ve blgeler, zenginler ve yoksullar gibi farkllklar ve bu farkllklarn siyasal alanda katlmda ortaya kardklar zorluklar ya da kimi kolaylklar gz ard eder. Kimlik politikalarna ilikin temel eletiri ise bu politikalarn farkl koullarda ve tarihlerde farkl grnmler elde edebilecei gz ard edilerek birbirlerinden farkllklar temelinde alglanlmas ve bunlarn artk siyaset yapmann temel zneleri olarak belirlenmesidir. Bunun en byk sakncas ise gelir ve servet eitsizliklerini gizlemeye yarayacak bir araca dnmesi olasldr. Esas olarak ok kltrllk ya da kimlik politikalar zerine yaplacak bir tartmann son dnem yaanan kamusaln piyasalamas, sosyal devletin ortadan kalkmas srelerini ve sivil toplumun katlm araclyla oluturulabileek yerel ile kresel arasnda kurulan yeni iliki biimini kapsamak zorundadr. Bunlar kamusaln ve yurttaln zelletirme ve kuralszlk yollaryla piyasalatrlmas; isizlik esnek ve gvencesiz istihdam koullarnn yaratlmas; alma ve sosyal gvenlik haklarnn ortadan kaldrlmas devlet ve yurtta arasnda kamu hizmetlerinin sunumunu gerekletirecek piyasann kurallarna gre ileyecek arac kurumlar konulmasdr. Btn bu srelerin sonucunda yurtta ve devlet arasndaki ilikinin tketimin esaslarna gre yeniden dzenlenmesi ve yurttaln nemsizletirilmesi olarak sralanabilir.
37
Kendimizi Snayalm
1. ok kltrllk dncesi hangi lke hkmetlerinin yerli halklarn ve gmenlerin kltrel farkllklarn tevik etmeye ynelik ok kltrllk politikalar olarak adlandrdklar politikalar benimsemesiyle domutur? a. sve- Norve b. Avustralya- Kanada c. ngiltere- Avustralya d. Fransa- Almanya e. Hollanda- ngiltere 2. Bir toplumda farkl kltrler ve bu farkl kltrlere zg farkl bak alar olmasna ne ad verilir? a. Kltrler aras iletiim b. Kltrel bak c. Farkllk politikas d. Kltrel eitlilik e. Kltrel dnm 3. Kltrel eitlilikle ilgili aada verilen ifadelerden hangisi yanltr? a. Kltrel eitliliin olduu toplumlarda olas sorunlar kltrlerin farkl deerlerinin ve adetlerinin karlamas ile aa kar b. ada toplumlarda kltrel eitlilik insann zgrlemesinin vazgeilmez bir bileeni ve koulu olarak grlmektedir c. Gnmzde ok az lke kltrel adan eitlilik gsterir. d. Gnmzde ok az lkede, yurttalarn ayn dili konutuklarsylenebilir e. Gnmzde ok az lkede yurttalarn ayn etnik-ulusal gruba ait olduklar sylenebilir. 4. oklu kltrlerin yelerinin urad eit olmayan muamelelerin varlnn n kabulne ne ad verilir? a. Kltrel yanllk b. Kltrel ayrmclk c. erme politikas d. Kltrel farkllk politikas e. Kabul politikas 5. lk paragrafnda nsan haklar ve temel zgrlkler btn insanlarn doustan sahip olduu haklardr; hkmetlerin birinci sorumluluu, insan haklarn korumak ve desteklemektir ifadesinin yer ald Viyana Deklarasyonu hangi ylda ilan edilmitir? a. 1925 b. 1945 c. 1980 d. 1993 e. 2000 6. Genel olarak kltrel pratikleri yasaklayan veya cezalandran baz yasalarn kltrel aznlklara mensup bireylere uygulanmamasna ne ad verilir? a. Muafiyet b. Ayrmclk c. Tevik d. Yardm e. zynetim haklar 7. Kota ya da dier birtakm ayrcalklarla aznlklarn ynetim organlarnda temsil edilmesinin gvence altna alnmas veya kolaylastrlmas amacna ynelik haklara ne ad verilir? a. aznlk haklar b. Etnik haklar c. Kolaylk haklar d. Temsil haklar e. Kiilik haklar 8. Etnik, kltrel ve ulusal aznlklarn kendi kendilerini ynetmelerini ifade eden haklara ne ad verilir? a. Ynetsel haklar b. Temsil haklar c. Kiilik haklar d. Etnik haklar e. zynetim haklar 9. ok kltrllk sfat ilk kez hangi ylda kullanlmtr? a. 1929 b. 1939 c. 1941 d. 1948 e. 1970 10. Smrgeciliin tasfiyesi ve ulusal devletlerin dnya leinde yaygnlamas sreci hangi dneme denk gelir? a. Ondokuzuncu yzyln ba b. Birinci Dnya Sava ncesi c. kinci Dnya Sava Sonras d. Souk Sava Dneminin Sonu e. kibinli yllarn ba
38

1. b 2. d 3. c 4. d 5. d 6. a 7. d 8. e 9. c 10. c Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrel eitlilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrel eitlilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrel Farkllk Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrel Farkllk Politikas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Muafiyetler balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temsil Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise zynetim Haklar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ok Kltrllk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ok Kltrllk Siyasetinin Snrlar konusunu yeniden gzden geiriniz. istihdam alannda, her zgl aznlk grubu iin istatistiki hedefler belirlemesi anlayn ortaya koymaktayd (Bak. stel, 2007: 117, 118, aktaran Koak, 2010: 130). Sra Sizde 2 Cumhuriyetin kurulduu dnemde yeniden yaplanma ve toplumsal deiim sreci nem tamtr. Laik hukukun benimsenmesi ile kadnlarn kamu alanna girmesi salanm, eitliki kamu politikalar ile devlet tarafndan bu katlm zendirilmi ve desteklenmitir. 1930 ylnda yerel seimlerde, 1934 ylnda da genel seimlerde Trk kadnna seme ve seilme hakkn tanyan Trkiye, dnyada bu hakk kadnlara ilk veren lkelerden birisidir. 1934 ylnda yaplan genel seimlerde parlamentoya 18 kadn milletvekili seilmi olup oransal olarak % 4,5e tekabl etmektedir. Tek partili dnemden ok partili dneme geildii zaman ise zaten az olan kadn temsilinin daha da dt grlmektedir. ok partili dnemin balarnda sanayileme, pazar ekonomisi ve demokratik rejim gibi konular gndemde yerini alm olup, kadnlarn kamusal alanda giderek artan saylarda yer almalar nedeniyle kadnlarn siyasal temsili nin azalmas zerinde durulmamtr. Ancak, 1960l yllarn sonlarna doru oluturulan parti kadn kollarnn, kadnlarn siyasete olan ilgisini artrd sylenebilir. Kadnlarn bu kollarda gerekletirdikleri faaliyetlere baklacak olduunda ise hl ataerkil sistemin arkndan kurtulamadklar ve kadnlara uygun grlen ilerle sorumlu klndklar grlmektedir. 1980li yllara gelindii zaman ise kadnlarn siyasal yaama katlmlarnda deiiklikler olduu gzlenmektedir. Her eyden nce 12 Eyll rejimi kadnlarn temsili zerinde de etkisini gstermi, kadnlarn simgesel temsili konusu tekrar gndeme tanmtr. 12 Eyll rejimiyle oluturulmu olan Danma Meclisindeki kadn oran o zamana kadarki en yksek kadn oranna sahip meclistir. Bu dnemde yer alan dier nemli bir gelime ise siyasi parti kadn kollarnn kapatlmasdr. Bu gelimeyi kadnlarn siyaset yapmasn engellemekten ok kadnlarn kadnca siyaset yapmalarndansa erkeke siyaset yapmalarna tevik anlamna geldii eklinde yorumlamaktadr. Sonrasnda kadn kollar tekrar kurulmutur. 1980lerde kadnlarn siyasal katlmlarn etkileyen dier bir gelime ise feminist hareketin kadn sorununu gndeme tamasdr. Siyasal ve sosyal kltrn yeniden yaplanmas srecinde Trkiyede kadn sorunu da tartlr hle gelmitir. 1980 ve sonras gelimelerde dik-

Sra Sizde 1 Destekleme haklarna ilikin bir uygulama olarak Amerikadaki siyahlarn durumu verilebilir. J.F. Kennedynin 1961 tarihli bir kararnda kullanlan olumlu ayrmclk, Johnson ve Carter dnemlerinde belirli hedefler dorultusunda sistemli bir politikaya dnmtr. Olumlu ayrmclk politikas, znde, Amerikan toplumundaki siyahlarn toplumsal hareketliliini neredeyse yzyl sreyle engelleyen yasa ve gelenek temelli rk ve snf snrlamalarnn sonularn telafi etme amacna ynelik olmutur. Sz konusu politikann yrrle konulmas bir dizi federal yasa ile desteklenmitir. Bu politikalar, aznlk giriimcilerine eitli kolaylklar salanmas, federal eitim burslarnn etnik topluluklarn saylar ile orantl olmakszn datlmas rneklerinde olduu gibi zellikle istihdam, eitim vb. alanlarda hedefler, kotalar ve tercihli uygulamalar iermektedir. 1964teki Medeni Haklar Yasasnn rn olan Eit stihdam Olanaklar Komisyonunun ilk nemli icraat, iverenlere istihdam ettikleri, Siyah, Asyal, spanyol, Amerikal ve Amerikal yerlilerin saysn raporlarla bildirmeleri talebi olmustur. Renk krl dneminden renk bilincine geii ifade eden bu tr uygulamalar bir anlamda hkmetin her
39
kat eken en nemli nokta, kadnlarn siyasal katlmna olumlu ve yumuak baklmasdr. Ancak konuya sadece baklm, kadn temsilini artrmaya ynelik bir aba iine girilmemi ve siyasetteki erkek egemen yap sorgulanmamtr (Bkz: ahin, 2011: 20-21). Sra Sizde 3 Kanadann yerlilerinden bir blmn oluturan Kzlderililere ilikin yasa dzenlemesi yapmak zere verilen 1969 nergesinin arkasndaki itici g farkllk-kr bir anayasa yaratma arzusudur. Esasen Kanadada siyahlara ynelik ayrmc bir politika var olmamakla birlikte ABDdekine benzer trde bir ayrmclk orada da hkm sryor. Buradaki yerli Kzlderili nfus Amerikadakiler gibi kendilerine ayrlan blgede ve Kzlderililerle Kzlderili olmayanlara ayr uygulamalar ngren karmak yasama hkmleri altnda egemen nfus olarak yayorlard. Her Kzlderilinin kendi topranda yaama hakk tannrken topra kullanma hakk konusunda kstlamalar getirilmiti. Rezervasyon sistemi ayn zamanda Kzlderili olmayanlarn da seyahat, yerleim ve oy kullanma haklarnda kstlamalar getirmiti. Sonuta Kanadada hak, grev ve kamu hizmetlerinden yararlanma konular bakmndan Kzlderili ve Kzlderili olmayanlar olmak zere iki tr vatandalk sz konusuydu. 1969 ylnda bu sistemi ortadan kaldrmak, adil toplum sloganyla i bana gelen babakan Trudeaunun en nemli nceliklerinden biri oldu. Bylece 1969 ylnda hkmet Kzlderili toplumunu asimilasyondan koruyan bu anayasal zel statlerini sona erdiren bir karar alarak rezervasyon sistemini iptal etti. Bundan byle Kzlderili toplumu kendi aralarnda kaynaklarn diledikleri gibi kullanmakta zgr olmakla beraber kendi toplumlarn ve kltrlerini korumak iin dahi olsa Kzlderili olmayanlarn mlk edinme, seyahat ya da siyasi zgrlklerine kstlama getirme. Baumann, G. (2006). ok kltrllk Bilmecesi,- Ulusal, Etnik ve Dinsel Kimlikleri Yeniden Dnmek, ev. Il Demirakn, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. Bobbio, N. (1986). The Future of Democracy, Polity Reader in Social Theory. Doytcheva, M. (2009). ok kltrllk, ev. Tuba Aknclar Onmu, stanbul: letiim Yaynlar Gellner, E. (1983). Nation and Nationalism, Paris: Payot. Hall, S. (1990). Cultural Identity and Diaspora. inde Edt J. Rutherford, Identity, Community, Culture, Difference, London: Lawrance &Wishart Hazr, M. (2012). ok kltrllk Teorisine ada Katklar ve Bireysel Haklar-Grup Haklar Ekseninde okkltrll Tartmak Akademik ncelemeler Dergisi, cilt 7, say 1. Parekh, B. (2002). ok kltrll Yeniden Dnmek, ev. Bilge Tanrseven, Ankara: Phoenix Yaynlar. Koak, M. (2010). ok kltrllk Asndan Dil Haklar, Doktora Tezi. stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Hukuk Anabilim Dal Kamu Hukuku Bilim Dal. Kymlicka, W. (1998). ok kltrl Yurttalk, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Kymlicka, W. (1989). Liberalism, Community and Culture, Oxford University Press. Lainer, . (2001). ok kltrllk, iinde Modernleme ve ok kltrllk, Helsinki Yurttalar Dernei Dizisi, stanbul: letiim Yaynlar. Larrain, J. (1995). deoloji ve Kltrel Kimlik, ev. Nee Nur Domani, stanbul: Sarmal Yaynevi. Tol - Gktrk, E. D. (2006). Dnden Yarna Yurttalk21.Yzylda Yurttalk, Ulusal Devlet ve Kreselleme, stanbul: Sosyal Aratrmalar Vakf Yaynlar. zgn, Y. (1995). ok kltrllk, Liberalizm ve Aznlk Haklar, Mrekkep Dergisi, K- Bahar. ahin, F. (2011). Kadnlarn Siyasal Katlmlar erevesinde Kadn Meclislerinin Yerel Siyasetteki Etkinlikleri ve ye Profilleri, Babakanlk KSGM. Taylor, C. (1992). Multiculturalism and the Politics of Recognition, Princeton University Press. stel, F. (2007). okkltrcl Yeniden Dnmek. Yeni Bir Anayasada nsan Haklarna Yeni Bir Bak Panelinde Sunulan Bildiri. 17 Mart 2007, Diyarbakr. stanbul: Henrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilcilii Yaynlar. Young, I.ris M. (1990). Justice and the Politics of Difference, Princeton University Press, ABD.
3
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kreselleme ve etkilerini anlayabilecek, Kltr ve zelliklerini tanmlayabilecek, Kresellemenin boyutlarn aklayabilecek, Kresellemenin kltrel alandaki etkilerini irdeleyebilecek, Kltr ve kreselleme arasndaki banty kavrayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Kreselleme (globalizasyon) Yerelleme (lokalizasyon) Kresellemenin Ekonomik Boyutu Kresellemenin Siyasal Boyutu Kresellemenin Sosyokltrel Boyutu Kltr Kresel Halkla likiler Kresel Reklam Kresel Ynetim Uluslararas letme
Kreselleme ve Kltr: Snrlarn Belirleyicisi Kltr
GR KRESELLEME VE TARHSEL GELM KRESELLEMEY ORTAYA IKARAN FAKTRLER VE KRESELLEMENN BOYUTLARI KLTR: KAVRAMSAL EREVE KRESEL KLTR HALKLA LKLER VE REKLAM KRESEL YNETM VE ULUSLARARASI LETMELER
Kreselleme ve Kltr: Snrlarn Belirleyicisi Kltr

GR
inde bulunduumuz aa damgasn vuran kreselleme olgusunun, siyasal, ekonomik, teknolojik ve sosyokltrel alanda, ok boyutlu deiim ve dnm beraberinde getirdii bilinmektedir. Bu radikal kopularn ve dnmlerin bir uzants olarak, kreselleen dnyada, tm i yapma biimleri ve yntemleri de hzla deimektedir ki; kendisi dinamik bir kavram olan i dnyas da, bu deiim srecine kout olarak gelime gstermekte, her geen gn yeni kavram ve uygulamalar bnyesine katmaktadr. Doas gerei dnyadaki snrlarn ortadan kalkmasna vurgu yapan ve tek bir dnya devleti olacak ekilde evrensel btnlemeyi ieren kreselleme olgusu, dnyay hzl bir deiim trendine srklemekte ve gn getike somut etkileriyle hayatmza yn vermektedir. Kreselleme, lkeler arasndaki ekonomik, sosyal ve siyasal ilikilerin gelimesi, farkl toplum ve kltrlerin inan ve beklentilerinin daha iyi tannmas, uluslararas ilikilerinin artmas gibi birbiriyle balantl konular ieren bir kavramdr. Bu ynyle kreselleme, uluslararas etkileimlerin niteliini belirleyen bir faktr olarak belirmektedir. ok boyutlu bir kavram olan kresellemenin, tekil dzlemde ele alnamayaca bilinmektedir. Her toplumda bulunan ancak niteliksel ve niceliksel balamda birbirinden farkl olan sosyokltrel mekanizmalarn, toplumlarn ekirdeini oluturduu sylenebilmektedir. Kreselleen dnya, farkl kltrlerle iletiim iine girecek iletmelere, hedef pazarlara ait toplumsal deer yarglarn ieren kltr fenomeninin zerinde daha ok durulmasn ve bu ynyle kresel arenann en nemli znesi olarak konumlandrlarak dikkate alnmas gerekliliini benimsetmektedir. Kltr, genel bir ifadeyle, insanolunun duygu, dnce ve davranlarnn art alan olarak tanmlanabilmektedir. ok boyutlu bir kavram olan kltrn her toplumda farkl nitelikte olduu grlmekte; duygu, dnce ve bilgilerin karlkl aktarlmas ve anlamlandrlmas olarak kavramsallatrlabilen iletiim sreci de kltrden etkilenmektedir. Buna gre her toplumun stn tuttuu iletiim biimleri de kltre gre anlam kazanmakta ve farkllamaktadr. Kltrleraras iletiim, kltrel farkllklardan kaynaklanan yanl anlamalar ve nyarglar minimuma indirgeyip iletiim etkinliini salamak iin, disiplinleraras bir bilim dal olarak ele alnmaktadr. Seksenli ve doksanl yllarda i dnyas, akademik evre, politik ortam, hkmetler asndan dikkat eken balca konu, ekonominin ulusal dzeyi aarak uluslararas bir duruma gelmesi sonucunda artan kreselleme eilimi olmutur.
42
Bu yllar iinde zellikle kendi lkelerindeki pazar paylar azalan Amerikan irketleri ve yan sra Japonya ve Avrupadaki irketler uluslararas pazarlarda pay arama abalarn arttrmlardr. Trkiyede de uluslararas bir nitelik kazanmaya balayan ekonomik yap iinde byk irketler d pazarlara almlardr. Ayrca uluslararas iletmeler kresellemenin artan boyutu ile birlikte Trkiyede de ortaklklar kurmaya balamlardr. Bu yeni durum iinde, uluslararas ynetim konusunda i dnyasnda ve akademik evrelerde alma yapma zorunluluu ve farkl kltrleri anlayp kltre uygun davranabilme yetisinin nemi ortaya kmtr. Btn bu gelimeler etkisini ynetim zerinde de gstermi ve kresel ynetim asndan hzl bir evrim yaanmasna neden olmutur. Sonu olarak ise kreselleme, farkl kltrlere hitap eden uluslararas almalarda kltr dikkate alan yapsal, kuramsal ve uygulama bazl deiim ve dnmleri beraberinde getirmitir.
KRESELLEME VE TARHSEL GELM

Doas gerei dnyadaki snrlarn ortadan kalkmasn, ekonomik, siyasal ve sosyokltrel anlamda standardizasyonu ve tek bir dnya devleti olacak ekilde evrensel btnlemeyi ieren kreselleme olgusu, dnyay ekonomik, siyasal, sosyokltrel ve teknolojik alanda hzl bir deiim trendine srklemekte ve gn getike somut etkileriyle hayatmza yn vermektedir. yle ki, uluslararas etkileimlerin niteliini belirleyen ekonomik, siyasal, kltrel tm deerlerin, evrensel lekte yaygnlk kazanarak, giderek normatif bir yapya brnmesi sz konusu olmaktadr. ngilizce globalization kelimesinden treyen kreselleme kavramn Trkeye evrenselleme olarak aktarmak mmkndr. Dolaysyla kreselleme szcnn, her alanda evrensel dnce olgusunu tanmlamak iin ortaya atld ileri srlebilmektedir. Pek ok tartmay beraberinde getiren kreselleme fenomeni yeni bir gereklik gibi alglansa da kresel kavram ilk defa, Marshall Mcluhann Komnikasyonda Patlamalar (1960) adl kitabnda yer almtr. Mcluhan bu yeni sre iin Global Ky kavramn kullanm ve kavram literatre kazandrmtr. Kreselleme 1980lere doru Harvard, Stanford, Colombia gibi prestijli Amerikan iletme okullarnda kullanlm, ayn yllarda uluslararas ekonomik kurulularn yaynlarnda ve raporlarnda yer almaya balamtr. 1990l yllarda ekonomik, sosyal ve siyasal sreleri tanmlamak maksadyla akademik dile girmitir (Tutar, 2000: 24). Akademik literatr incelendiinde, kreselleme zerine bir konsenss olumad grlse de kavram farkl alardan ele alan pek ok tanm karmza kmaktadr. Bir tanma gre kreselleme hangi alanda olursa olsun, ekonomiden sanata, bilimden iletiime herhangi bir almada, retimde, yaplarda, dnya apnda geerlilii, arl, ncl olan normlarn, llerin dikkate alnmas veya etkili hle gelmesi, benimsenmesi, dnyaya alarak yerelliin, ulusalln reddedilmeksizin dna klmas ve evrensellikle badatrlmas, birletirilmesidir (Gven, 1998: 139). Bu tanma gre kreselleme kavram, zaman ve mekn snrlamas yaamayan finansal kaynak aktarm ile uluslararas ekonomik, siyasal ve sosyokltrel yaknlamay ve uluslarn birbirlerine entegrasyonu ile ortak giriimleri iermektedir. Benzer bir tanma gre kreselleme mallarn, sermayenin, bilginin ve emein tek tip dzenleme altnda dnya apnda dolam ve bunun giderek anndalamaya deiimi (at, 2000: 43) olarak ele alnmaktadr. Bu tanma g-
3. nite - Kreselleme ve Kltr: Snrlarn Belirleyicisi Kltr
43
re kreselleme, tm deerlerin dnya apnda standartlatrlarak norm hline gelmesini ifade etmektedir. Kumbasarn tanmna gre kreselleme, Olgu ve kavramlarn yer kre boyutunda ele alnmas, irdelenmesi ve deerlendirilmesidir (Kumbasar, 2000: 2). Bu tanmda da kreselleme, dnya insanlarn ilgilendiren tm deerleri evrensel lekte btnletiren bir fenomen olarak karmza kmaktadr. Kresellemeyi, modernizmin uzamnda ele alan Giddense gre ise uzak yerleimlerin birbiri ile ilikilendirildii, yerel oluumlarn millerce tedeki olaylarla biimlendirildii, dnya apndaki toplumsal ilikilerin younlamasdr (Giddens, 1998: 66). Bu tanmda da vurguland gibi, kresellemenin byk bir deiim sreci olduu ve etnik yaplar, ulus-devlet, yerellik ve siyasal otorite kavramlar eliinde yaam tarzlarn, evrensellik kapsamnda yeniden sorgulanr hale getirdii ifade edilebilmektedir. Greider ise kresellemeyi, ulusal devlet politikalaryla ilikili, dnya insanlarnn gnlk yaamlarnda daha fazla nemli olan, insanlarn, sermayenin ve uluslararas serbest mal hareketliliinin oluturduu global piyasa glerinin yer ald bir dnya tasviri (Greider, 2003: 73) olarak ele almtr. Bu tanmda ise kresellemenin, devletlerin yerini uluslarst iletmelere brakt ve tm insanl ortak at altnda birletirmeye ynelik bir sre olduuna vurgu yaplmaktadr. Yaplan tm tanmlardan yola karak kreselleme, uluslararas ilikiler ve kltrleraras etkileimleri younlatran, ekonomik, siyasal ve sosyokltrel tm kural ve maddi-manevi deerlerin standardizasyonunu salayacak ekilde radikal kopularla Yeni Dnya Dzeni erevesinde, ulusal snrlar aarak evrensel apta yeniden dnlmesini beraberinde getiren, snrlar mulaklatran ve finans kapitali bata olmak zere her eyin zaman ve mekan engeli tanmakszn dnya apnda transferini olanakl hle getiren dinamik ve ideolojik bir sre olarak tanmlanabilmektedir. Kresellemenin yeni bir kavram olmamasna ramen, gnmzde ulat hz ve derinliinin yeni olduu ileri srlebilmektedir. Bilinmektedir ki, gnmzdeki kreselleme, dnyann grd ilk kreselleme hareketi deildir. Baskn Orana gre Batnn yaylarak kendi verileri iinde dnyay yeniden rgtlemesi ve sonunda bir Dnya Sistemi durumuna ykselmesi olgusu... ayr tarihte, ayr kez ortaya kt: 1490, 1890 ve 1990 (Oran, 2001: 4ten akt: Turan ve Ayko, 2002: 135). Buna gre tarihsel periyotta kreselleme hareketinin, dalga eklinde karmza kt ancak ilk iki dalgann savalar ve teknolojik yetersizlikler nedeniyle istenen sonuca ulaamad; zellikle bilgi iletiim teknolojilerinde yaanan gelimeler sonucu, 90larda ortaya kan nc dalgann baarl olup tm dnyay etkisi altna ald sylenebilmektedir. Benzer ekilde Robertson da kresellemenin be evreden olutuunu ileri srmektedir: Oluma evresi (Avrupa, 1400-1750), balang evresi (Avrupa 1750-1875), ilerleme evresi (1875-1925), hegemonya iin mcadele evresi (1925-1969) ve belirsizlik evresi (1969-1992) (Robertson, 1992: 1516dan akt: Eken, 2006: 246). Kresellemenin aamalarn aada Tablo 1deki gibi gstermek mmkndr.
44
Tablo 3.1 Kresellemenin Aamalar Kaynak: Baskn Oran, Kreselleme ve Aznlklar, 3. Bask, maj Yaynevi, Form Ofset, Ankara, 2000, s. 9.
Birinci Kreselleme (1490) Katalizr Corafi keifler, Merkantilizm Corafi keifler, Smrgecilik Tanrnn dinini tm dnyaya yayma Smrgecilik
kinci Kreselleme (1890) Sanayi Devrimi Sanayileme Yeni pazar araylar Beyaz Adamn ykmll Emperyalizm
nc Kreselleme (1990) letiim Devrimi ok uluslu irketler Kltrel-ideolojik etki Uygarln evrimi Piyasann gizli eli Kreselleme
Ara Olumlayc ifade Sonu
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Toplumsal rntler iinde kompleks ilikiler an dntren ve srekli yeniden yaplandran bir sre olarak kreselleme ekonomi, siyaset, kltr ve ideoloji olgularnn analizinin birbirinden farkl dzeylerini kesitirir (Mittelman, 1997: 2). Sz edilen olgular, kresellemenin ardnda yatan etmenleri de aklaSIRA SZDE 1970lerden sonra faaliyetlerini arttran uluslararas iletmeler, maktadr. zellikle 1980lerde hayatmza yn veren bilgi iletiim teknolojilerinin hzlar ile kapasitelerindeki art ve 1990l yllarn banda SSCBnin kmesiyle tek kutuplu hle gelen DNELM dnya, kresellemenin itkilerini oluturmaktadr. Sz konusu unsurlar, ana balklaryla ekonomik, teknolojik ve ideolojik faktrler olarak grupta toplamak S O R U mmkndr. Her toplumda D bulunan K K A T ancak niteliksel ve niceliksel balamda birbirinden farkl olan ekonomik, siyasi ve sosyokltrel mekanizmalar, toplumlarn ekirdeini oluturmakta ve hem kresellemeyi ortaya karan etmenleri beslemekte hem de kresellemenin boyutSIRA SZDE larn ifade etmektedir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kresellemeyi AMALARIMIZ Ortaya karan Etmenler

Kresellemenin yeni bir kavram olmamasna ramen, gnmzde ulat hz ve derinliinin yeni olduu ileri srlebilmektedir. Bilinmektedir ki, gnmzdeki K T A P kreselleme, dnyann grd ilk kreselleme hareketi deildir. Bundan nce tarihsel periyotta kreselleme hareketi ile karlalmtr ki, bu dnemler srasyla 1490, 1890 ve 1990l yllardr. Ancak sadece 1990l yllardaki kreselleme hareketinin dnyay etkisi altna ald sylenebilmektedir. 1490da feodal T E L tm EVZY ON beyliklerin merkantilizm dncesiyle evre lke ve ktalara dzenledikleri seferlerle buralar etkileme yoluyla ilk kreselleme eylemini balattklar grlse de, ortaya kan savalar ve teknolojik yetersizlikler nedeniyle giriimin sonulanamaNTERNET d bilinmektedir. Benzer ekilde 1890l yllarda imparatorluklarn kp ulusdevletlerin ortaya kmasyla tekrarlayan kreselleme hareketinin de teknolojik ve ekonomik yetersizlikler nedeniyle geni evrelere ulaamad ve yarda kald sylenebilmektedir. 1990l yllarda ortaya kan kreselleme sreci ise kesintisiz ve hzl bir ekilde tm dnyay etkilemeye devam etmektedir. 1990l yllarn art alan incelendiinde, kresellemenin ardnda yatan etmenler de ortaya kmaktadr. Buna gre, zellikle 1970lerden sonra faaliyetlerini arttran uluslararas iletmeler, 1980lerde hayatmza yn veren bilgi iletiim teknolojilerinin hz ve kapa-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
45
sitelerindeki art ve 1990l yllarn banda SSCBnin kmesiyle tek kutuplu hle gelen dnya, kresellemenin itkilerini oluturmaktadr. Sz konusu unsurlar, ana balklaryla ekonomik, teknolojik ve ideolojik faktrler olarak grupta toplamak mmkndr. Ekonomik Faktrler: Dnya politikasn ekillendiren ekonomik faktrler, kresellemeye de yn veren dinamik bir g olarak karmza kmaktadr. Gelimi lkelerde i piyasalarn doymas, zellikle 1970lerdeki petrol krizi sonrasnda da d piyasalara alma aray ile iktisadi faaliyetlerin artm olmas kreselleme srecini ortaya karan ekonomik faktrlerden bazlarn oluturmaktadr. ok uluslu firmalar yeni uluslararas i blm erevesinde, retimi btn yer kreye yaymlardr (Bozkurt, 2000: 28). Her trl oluumun ardnda yatan itici g olan ekonomik faktrler, kresellemenin de temel sebeplerinden birini oluturmaktadr. zellikle 1970li yllardan itibaren yasal dzenlemelerin esneklemesi sonucu sklkla uygulanan serbest ticaret antlamalar, kurulan birlikler ve kresel apta boy gstermeye balayan uluslararas iletmelerin, uluslararas diyaloglar arttrd ve bu durumun da kresellemenin hz kazanmasna katkda bulunduu sylenebilmektedir. ok uluslu iletmelerin giderek hkmet politikalarna baskn gelmesi ve evrensel ilikileri olumlamas da kresellemeyi hzlandran bir unsur olarak belirmektedir. Bu gibi faktrlerin, zellikle sermayenin uluslararas apta akkanlna frsat vermesi, kresellemeye gittike ivme kazandrmaktadr. Ekonomik alanda kresellemenin ivme kazandrd unsurlar genel hatlaryla; sermaye ve finans evrelerinin artan serbest dolam hz, demografik yapnn gelimi lkeler aleyhine deimesiyle ortaya kacak emek piyasalarnn seyyaliyeti ve retimdeki rol, d ticaretin yaygnlamas ve gittike birbirine bal hle gelmesi eklinde snflandrlabilir. 21.yzylda; karlkl bamlla dayanan serbest ticaret, lkeleri, ortak menfaatleri dorultusunda karar almaya zorlamaktadr. lkelerin hayatn idame ettirebilmesi iin gittike birbirine daha baml hle gelmesi, dnya zerinde d ticaretin, ihracatn ve ithalatn artmasna sebep olmaktadr (Hameyiolu, www.kirimdernegi.org.tr, Eriim Tarihi: 23.05.2006). Sz konusu ekonomik faktrler kresellemenin geliimine katkda bulunmaktadr. Teknolojik Faktrler: zellikle 1980li yllardan itibaren bilgi iletiim teknolojilerinde ortaya kan ba dndrc hz, uluslararas etkileimi younlatrarak, kresellemenin ivme kazanmasna yardmc bir etken olarak karmza kmaktadr. Teknolojinin, kreselleme iin yeterli deil, ancak gerekli koul olduu ne srlebilmektedir. Bu dorultuda bilgi iletiim teknolojilerine kout olarak retim ve ulam teknolojilerinde de yaanan gelimelerin, zaman ve mesafe matrislerini dorudan etkileyerek masraflarda yaratt geometrik dn, mali piyasalarn hareketlenip dnya apnda bir lek kazanmasna yardmc olduu sylenebilmektedir. retim teknolojileri gelitike rnlerini minimum maliyetle retip maksimum kar elde etmek isteyen lkeler, ucuz pazar arayna girdiklerinden, pazarlarn dnya apnda geniletme ihtiyac duymaktadrlar ki, bu da kresel etkileimleri arttrmaktadr. Benzer ekilde, ulam teknolojilerindeki gelimeler de, insanlarn ve rnlerin hareketliliini ve yer deitirmesini kolaylatrmakta, ayrca her geen gn daha hzl ve daha az maliyetli hle gelmesiyle de kresellemenin ateleyicilerinden biri olarak deerlendirilmektedir. zellikle Avrupada byk kentlerin birbirine dev demir yolu projeleriyle balanmas, teknolojinin kreselleme zerindeki etkisine verilecek somut bir rnek olarak dikkat ekmektedir. deolojik Faktrler: Dou Blokunun yklmasndan sonra, liberal piyasa ekonomisine gven duyulduu ve hakim ideoloji hline geldii sylenebilmektedir.
46
Liberal ekonomiye gei ile lkeler arasndaki serbest d ticaretin, lkelerin refahn arttraca dncesinin yaygnlat grlmektedir. Bu nedenle duvarlarn yklmas sonucu, eski ekonomilerin, yabanc sermayenin salad olanaklardan yararlanma amac gtt ileri srlebilmektedir. Ticaretin serbest klnmas, tarife ve kotalarn kaldrlmas, d finansal olanaklarn serbest braklmas ve uluslararas sermaye ak zerindeki denetimlerin ortadan kaldrlmas gibi uygulamalarn sz konusu olduu hkmet politikalarn, ideolojik faktrler bal altnda toplamak doru olacaktr (Ekin, 1996: 16). Grld gibi, kresellemeyi ortaya karan ok eitli etmenlerden sz etmek mmkndr. Belirtilen etmenler, kresellemenin boyutlarn, ileyi ynn ve hzn da dorudan etkilemektedir. Bu durum kreselleme fenomeninin; ekonomik, siyasi ve sosyokltrel boyutta ele alnmasn zorunlu klmaktadr.
Kresellemenin Boyutlar
Sistematik ve btnsel bir sre olan kresellemenin ekonomik, siyasal ve sosyo kltrel olmak zere boyutundan sz edilebilmektedir. Birbirinden ayr dnlemeyen bu boyut, hem birbirinin nedenini, hem de sonucunu oluturmaktadr. Bu nedenle kendi iinde karmak iliki sergileyen boyut da birbirinden bamsz dnlememekte ve kresellemenin dinamik btnlnden hareketle, birinde meydana gelen herhangi bir deiiklik ya da yaanan bir etkileim, dier boyutlar zerinde de etkili olmaktadr. Kresellemenin Ekonomik Boyutu: Kresellemeye ynelik tm tanm ve tartmalarda en ok vurgulanan noktay, kresellemenin ekonomik yn oluturmaktadr. Bu durum, kreselleme isteinin, ekonomik kazanmlarla paralel olmasndan ileri gelmektedir. Kreselleme, nereden baklrsa baklsn, nce ekonomik temelli bir sre olarak deerlendirilmektedir. Ekonomik adan kreselleme, ekonomik ilikileri etkileyerek bunlara yn veren kurumlarn uluslararas harmonizasyonu veya mal ve sermayenin uluslararas dzeyde serbest bir ekilde dolamn ya da tm ekonomik birimlerin tm yabanc ve uluslararas piyasalarda faaliyette bulunmasn engelleyecek faktrlerin ortadan kaldrlmas (Masca, 1998: 353) olarak tanmlanabilmektedir. Bu tanm tm dnyann birbirine entegre olmu byk bir pazar hline gelebileceine vurgu yapsa da henz tm lkeler iin ortak bir dnya pazarndan sz edilememektedir. Benzer ekilde, iktisat Richard Lipsey ise bir ekonominin kresellemesini birok bireysel lke ekonomisindeki finansman ve retim sektrlerinin artan llerde btnlemesi (Akn, http://www.bilgiyonetimi.org, Eriim Tarihi: 24.04.2006) olarak tanmlamaktadr. Artan ticaret hacmi, kresellemenin dinamiini belirlemekte ve giderek kreselleen dnya farkl noktalardaki ticari ilikileri younlatrmaktadr. Kresellemenin, lkeler arasndaki ekonomik ilikilerin gelimesine kout olarak ortaya kt dnlmektedir. Zamanla hibir lkenin ekonomik ynden kendi iinde yeterli olamayaca anlalmtr. lkeler gerek hammadde kaynaklar gerek i gc, teknoloji gerekse mamul ve pazar asndan birbirine muhtatrlar. Eldeki imkanlar ekonomik i birlii iinde paylaarak birlikte bymenin daha rasyonel olduu anlalmtr. Bylelikle dnya, nce ekonomik birlikler iinde btnletirilecek ve daha sonraki aamada bir siyasal btnleme mmkn olabilecektir (Gzelcik, 1999: 24). Kreselleme sreci eitli grler dorultusunda olumlansa da olumlanmasa da baskn ekonomik deerler erevesinde ekillen-
47
mektedir. nk ekonominin, siyasi politikalar ya da sosyokltrel dnmler zerinde belirleyici etkisi olduu bilinmektedir. Ekonomik gce sahip olan aktrn, siyasi ve sosyokltrel alanda faaliyet gstermesi kolaylamaktadr. Ekonomik adan kreselleme retimin kresellemesi ve finansal faaliyetlerin kresellemesi (http://www.liberal-dt.org.tr, Eriim Tarihi: 17.05.2006) olarak iki adan incelenebilmektedir. Uluslararas iletmelerin faaliyet gsterdii lkelerde birim ba maliyetin ykselmesiyle maliyeti drmek ve kr marjlarn arttrabilmek iin retimi ucuz pazarlara kaydrdklar bilinmektedir. Bu durum retimin kresellemesini tetiklemektedir. 1973 ylnda Bretton Woods sisteminin kmesi ve sabit kurdan dalgal kura geilmesi ile Avrupa ve Uzakdou ekonomisinin ABDnin yannda boy gstermeye balamas, finansal faaliyetlerin kresellemesinin balangcn oluturduu ileri srlebilmektedir. Bugnk kreselleme olgusunun en belirleyici zellii, finans kapitalidir... Ancak kresellemeyle birlikte sermayenin hareketlilii, dnya apnda artm bulunmaktadr. Sermaye artk vatanszlamtr (Boratav ve Kansu, 1997: 22-25). Kresellemenin geliiminde rol oynayan gelimi lkeler ve uluslararas kurulular, nce ekonomik faaliyetlerle btnlk salamak istemektedir ki bu noktada uluslararas iletmeler karmza kmaktadr. Uluslararas iletmelerin, uyguladklar kresel politikalar ile dnya ekonomisinin zneleri olduu ileri srlebilmektedir. ou zaman uluslararas iletmelerin yarattklar ekonomik sonular, uluslarst nitelik tamaktadr. Uluslararas iletmeler ekonomik rant salayabilecekleri lkeleri kresel sisteme dahil etmekte, bylelikle kendi krlarn ve pazar paylarn arttrrken, kresellemenin ekonomik boyutuna da hz kazandrmaktadrlar. Ekonomik kresellemenin genellikle 1960larda ortaya kt dnlmektedir. 1960l yllar, bir taraftan kresel irketlerin ortaya kp kresel dzeyde faaliyetlerini srdrd, dier taraftan da ticari faaliyetlerin hzla gelitii bir dnem olarak tanmlanabilmektedir. Bu nedenle ekonomik kresellemenin en nemli itici gcn uluslararas iletmeler oluturmaktadr. Kresellemenin Siyasal Boyutu: Ekonomik kreselleme sonucu ortaya kan siyasal kreselleme, lkeler arasndaki snrlarn mulaklamasn ve ulus-devlet yaplanmasnn ortadan kalkmasn beraberinde getirmektedir. Bu dorultuda siyasal kreselleme, iktisadi ve teknolojik gelimelere bal olarak devletin otoritesinin yava yava azalmas ve snrlar olmayan bir dnyann kurulmas (Gzelcik, 1999: 28) olarak tanmlanabilmektedir. Ekonomik konjonktrde yaanan dev deiimler, devletin geleneksel ileyi mekanizmasn sekteye uratmakta, siyasi ve ekonomik arenada uluslararas iletmelerin giderek daha fazla sz sahibi olmasna frsat tanmaktadr. Kumar, kreselleme politika ve kltr ulus-devleti dar grl taralnn zerine karr ve dnyann tm halklar arasnda yeni balantlar ve karlkl bamllklar yerine getirir (2004: 74) derken, kresellemenin siyasal boyutunda ulus-devletlerin yerini uluslararas iletmelere braktna iaret etmektedir. Siyasal kreselleme ile bugn devlet politikalarnn yerini uluslararas iletmelerin kararlarnn aldn sylemek mmkndr. Ulus-devleti zayflatan bir dier gelime ise iletiim teknolojilerinin dnya apnda bilgi trblansna olanak vermesi olarak ifade edilebilmektedir. Bylece haber ve bilginin desantralizasyonunu (adem-i merkeziyetilii) salayarak, bu unsurlar siyasi erkin denetiminden karan teknolojik gelimeler, ulus-devletin gcn zayflatmakta ve kresellemeye ynelik kaotik yaklamlarn domasna zemin hazrlamaktadr. Ekonomik ve sosyal sorunlarn zmnde merkez olan ulus-devlet kreselleme srecinde g
48
kaybederek uluslararas kurululara bal kalmaya, balln arttrmaya almaktadr (ymen, 2000: 231). Pek ok dnr ve sosyal bilimciye gre ise kresellemenin siyasal boyutu, ABDnin dnya jandarmalna soyunarak siyasi liderlik yapmas ile olumaktadr. Ancak 20. yzyln ikinci yarsnn, siyasi dengeleri deitiren pek ok tarihsel olaya sahne olduu da bilinmektedir. Dnya tarihinin seyrini deitiren ve tarihte nemli birer krlma noktas oluturan olaylar, siyasal boyut zerinden kresellemenin yeniden yorumlanmasn gerektirmektedir. Her ne kadar kresellemenin ulus-devlet yapsn andrd sylense de zellikle 11 Eyll ve sonrasnda ortaya kan tartmalar, yeniden ulus-devletin gereklilii zerinde younlamaktadr. Birok teorisyen terrn nlenmesi ve uluslararas siyasalarn etkinlii gibi konulardaki baarnn, ulus-devletin varlna bal olduunu dnmektedir. Hangi adan yaklalrsa yaklalsn, kreselleme grngsnn bugn olduu gibi gelecekte de ulus-devlete dair yeni sorgulamalar ve siyasalar beraberinde getireceini ngrmek mmkndr. Dnyann kreselleme sreci deerlendirildiinde genel olarak; SSCBnin dalmasyla ABDnin nderliinde tek kutuplu bir dnya sisteminin yerlemesinin kresellemenin siyasal boyutu zerinde etkili olduunu ve egemen ideolojinin tm dnyaya yaylmasn kolaylatrdn ileri srmek yanl olmayacaktr. ...Kreselleme srecinin yrtcs olan byk kresel korporasyonlar, dnyann ok deiik yrelerinde yaayan milyonlarca insann kaderini, kendi hkmetlerinin verdikleri kararlardan ok daha fazla etkileyebilmektedir (Gven, 2002: 224). Bu adan deerlendirildiinde, kresel ideolojinin arlkl olarak uluslararas iletmelerin ideolojisi dorultusunda ekillenme eilimi tadn sylemek mmkndr. Kresellemenin Sosyokltrel Boyutu: Daha nce de belirtildii gibi, kresellemenin ekonomik ve siyasi yansmalarnn, sosyal ve kltrel yapdan ayr dnlemeyeceini sylemek mmkndr. Kresellemenin dnmn salayan ekonomik ve teknolojik deiimler, sosyokltrel yapda bunlara uyum gstermek amac ile ortaya kan sreleri ve bu dnme katlarak entegre olunan sistemi de beraberinde getirmektedir. Zincir yaplar hlinde ilerleyen geliim ve deiimler toplumsal ve kltrel yapda nemli etkiler yaratmaktadr (Giddens, 2000: 27). Kreselleme sonucu tm dnyaya yaylan yeni teknoloji, spesifik uzmanlk alanlarn ortaya karmaktadr. Sz konusu spesifik uzmanlk alanlar da alma yaamn, dolaysyla sosyal yapy etkilemektedir. Kresellemenin de etkisiyle geleneksel balarndan kopan insanlar uyum salayamadklar takdirde tam tersine tutum benimseyerek altn a aray umuduyla kklere dne ynelebilmektedirler (Bozkurt, 2000: 105). rnein, kreselleme sonucu tm dnyaya yaylan yeni ynetim tarzlar uluslararas iletmeleri de yakndan ilgilendirmekte ve bu gelimelere uyum salamaya zorlamaktadr. Dolaysyla kresellemenin sosyokltrel alandaki almlarnn da gzlemlenip detayl bir ekilde analiz edilerek, bireyleri ve uluslararas iletmeleri birbirine balayan sosyal yapda ortaya kabilecek entropinin nlenmesi ya da olas ykc etkilerinin giderilmesi gerekmektedir. Kreselleme sonucu artan ekonomik etkileimlerin siyasi iz dm olarak betimlenebilen ulus-devletin zayflamas ile gelimi lkelerin gdmnde kltrel kresellemenin yaand grlmektedir ve kltrel kreselleme Ritzere gre McDonaldlatrma kavram ile ifade edilmektedir. McDonaldlama, kresellemenin semantii iinde kltrel kresellemenin ideolojik yansmasn sembolize etmektedir nk toplumun McDonaldlamas ile hazr yiyecek kltrnden te, uluslararas iletmelerin nclnde bir yaam biiminin temsili yerlemektedir.
49
McDonaldlama, yalnzca restoran sanayiini deil; eitim, i, salk, seyahat, sevk, rejim, politika, aile ve toplumun dier zelliklerini de etkilemektedir. McDonaldlatrma, dnyann etkilere kapal grnen kurum ve ksmlarna yaylarak deitirilemez bir sre olmann her trl belirtisini gstermektedir (Ritzer, 1998: 23). Kresellemenin kltrel mant, uluslararas iletmeler asndan kresel dnp yerel davranma yetisinin gelitirilmesini zorunlu kldndan, uluslararas iletmeler, hedef kitlelerini ok iyi analiz edip sunduklar deerleri yerel kltrler ile uyumlatrmaya almaktadrlar. McDonaldsn rnleri lkeden lkeye byk farkllk gsterir. Hindistanda daha fazla koyun eti ve sebze ieren, inde ise kpek etli hamburgerleri var. ecekler de lkeden lkeye farkllayor. Ama dikkat edilirse McDonalds markas farkl lkelerde hep ayndr (Erem vd., http://www.econturk.org, Eriim Tarihi: 07.05.2008). Benzer bir durum, Burger King iin de sz konusudur. Uluslararas iletmelerden biri olan Burger Kingin, Trk kltrne ekmek aras kfte stratejisi kullanarak girebildii sylenebilmektedir. Burger Kingin kreselletirmeye alt hazr kfte kltr, Trk kltr normlarna uygun hle getirilerek sunulmaktadr. Kresellemenin sosyokltrel boyutu iinde bu eilim, yerellie ynelerek kresel dnceyi olumlamak olarak ifade edilebilen, global dnp yerel hareket etmek ideolojisiyle aklanabilmektedir ve uluslararas iletmeler bu dnce pratiini hayata geirerek, sosyo kltrel dzeydeki kresellemeyi de tetiklemektedir. Bugn itibaryla dnya ticaretinin yaklak % 80ini elinde bulundurduu ifade edilen uluslararas iletmelerin, byk bir ekonomik gce sahip olduu ve bu g ile kresellemenin tm boyutlarn etkiledii sylenebilmektedir. Bu gl ekonomik alt yaplarnn yannda, son teknolojiden yararlanmalar ve modern ynetim teorileri dorultusunda uyguladklar gncel sosyal politikalar (kurumsal sosyal sorumluluk, irket evlilikleri vb.) baarlarnn ardnda yatan temel unsurlar arasnda deerlendirilmektedir. Bir iletme yatrmlarn ve pazarn uluslararas alana kaydrd zaman, bir baka deyile bir iletmenin ileri birden fazla lkenin snrlar iinde gerekletii zaman, irket uluslararas bir iletme durumuna gelmekte ve uluslararas ynetime ynelik bir gereksinim ortaya kmaktadr (Saran, 2005: 65). Kresellemenin sermaye gibi bilgi ve teknoloji transferini de zaman ve mekan tanmaz hle getirmesi, rnler arasndaki farkllklarn giderek yok olmasna ve emtialaan pazarlarn dnya apnda artmasna yol amaktadr. Grld gibi, teknolojik ve ekonomik gc elinde bulunduran aktrler, siyasi ve sosyokltrel kresellemede de etkin olabilmektedirler. nk, dnyann herhangi bir blgesine ekonomik yatrm yapan ya da retimini kreselletirip yeni pazarlara sunan lkeler, ncelikle sz konusu corafyaya kendi kltrlerini benimsetmekte ve yerel halkn sahip olduu sosyal ve kltrel yap zerinde belirleyici olmaktadrlar. Bu durum, kreselleme ve yerelleme arasndaki ilikiye dikkat ekmektedir. Bauman, kreselleme ve yerelleme arasndaki ilikiyi u ekilde aklamaktadr: Kreselleme ve yerelleme ikilemi ayn zamanda, kresellemi zenginler ile yerellemi yoksullar arasnda bir tabakalama dourmakta ve kutuplamaya neden olmaktadr (Bauman, 1999: 55). Kreselleme srecinin evrimi tamamlayabilmesi iin, yerel deerlerin dikkate alnmas ve yerel kltrlere gre hareket edilmesi gerekmektedir. Sk sk ifade edildii gibi dnya klmekte, ama btnlememektedir. Ekonomiler birbirine yaklatka uluslar, kentler ve blgeler birbirinden ayrlmaktadr. Kresel ekonomik btnleme sreci, politik ve sosyal dalmay hzlandrmaktadr. Aile balar kopmakta, yerleik otoriteler sarslmakta, yerel toplum balar zorlanmaktadr. Uluslar da tpk hcreler gibi blnerek oalmak-
50
tadr. Kreselleme sreci hzlandka, her biimiyle yreselliin bilincine varlmaktadr. Dnyann her tarafnda ou insan iin bir yere bal olmak her zamanki kadar nem tamaktadr. Kimlikleri bir yere baldr ve baka bir yerde yaamay dnememekte yaamak iin bir topraa ve kendilerini iyi hissetmek iin kendi kltr ve dillerine dayanmaktadr. Kreselleme gleri onlar iin bir tehlike oluturmaktadr (Barnet ve Cavahagh, 1995: 1-8). Ekonomik, siyasi ve sosyokltrel uzamda ileyen dinamik ve btnsel bir sre olan kreselleme eilimi, kltrel deiimi ve dnm de beraberinde getirmektedir. Ancak kreselleme her ne kadar dnya apnda birlemeye ve btnlemeye vurgu yapsa da dnya zerinde farkl kltrel yaplar ve deerler hlen geerliliini korumaktadr. Bu adan ele alndnda, kreselleme hareketlerinin baarya ulaabilmesi iin, farkl kltrlere uygun kresel pratiklerin hayata geirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle kltr olgusunun incelenmesinin yararl olaca dnlmektedir.
SIRA SZDE
Kresellemenin sosyokltrel boyutuna iki rnek veriniz? SIRA SZDE

D Nele E L Malnabilen kltr kavramna ynelik birok tanm yapld, anPek ok adan cak zerinde fikir birliine varlan ortak bir tanma ulalamad grlmektedir. Kltrn birbirinden farkl birok disiplinin ilgi alanna girmesi, herkesin zerinde S O R U birletii bir tanm yaplmasn zorlatrmaktadr. Cemil Merie gre, Amerikal iki yazar kltrn 160 tarifini bulmulardr. Bu tanmlardan kimi tarihi, kimi psikoloDKKAT jik, kimi genetik, kimi de sosyolojik adan yaklamlar esas almtr (Meri, 1998: 87-88). Kltre ilikin yaplan tanmlamalara gemeden nce, kltr kelimesinin SIRA SZDE yarar grlmektedir. Etimolojik olarak incelendiinde kltr kkenini incelemekte kelimesinin Latin fiili olan colere veya culturadan geldii kabul edilmektedir. Kelimenin zne inildiinde Latincedeki culturann ekip bimeyi, yetitirmeyi, AMALARIMIZ bytmeyi vb. ifade ettii grlr (Gne, 2001: 20.) Kltre kavramsal bir ereve yaratacak pek ok tanma ulamak mmkndr. Yaplan bir tanma gre kltr, insanlarn yaad ve kuaktan kuaa aktard bir yaama biK Toluturduu, A P imi (Erol, 1999: 243) olarak ifade edilmektedir. Tanmdan da anlald zere, kltr, birikimsel bir btnlk yaratmakta ve hayatn her alanndaki ilerlemelere kout olarak gelimekte ve bir deer ifade etmektedir. TELE VZYON Kltr, insan doasnn psikolojik artalan iinde ve insan psiesini biimlendiren bir e olarak ele alan bir dier tanmda kltr u ekilde ifade edilmektedir: ...nsan biyolojik varlk alannn yan sra bir de psikososyal varlk alanna sa N Tteki E R N E Tvarlklardan ayran bu alandr ve insani eylemler; bu alanda inhiptir. nsan sann doumdan sonra rendii bilgi, sanat, gelenek, grenek, inan ve alkanlklarn denetiminde geliip gerekleir. nsann sosyal varlk alanna hkmeden bu zelliklerin hepsine birden sosyal antropoloji literatrnde kltr ad verilmektedir (Maden, 1993: 137). Buna gre insan davranlarnn nedeni kltr dorultusunda olumakta ve sonular da yine kltr erevesinde deerlendirilmektedir. Ortaya kan davranlarn deerlendirilmesini salayan soyut bir mekanizma olarak kltr, davranlarn olumasnda, pekimesinde ya da deimesinde etkili olmakta, dolaysyla bir kurgulamay iermektedir. Kltre, iinden doup byd toplumun yaam tarzn belirleyen bir unsur olarak da bakld grlmektedir. ... Kltr, kazanlan bir davran kalb olarak nitelenir ve insann yapt-yaratt her eyi ieren bir yaam biimidir. Kltr, byle bir yaam biimi niteliiyle gelenekten treye; konumadan mzie; yiye-
DNELM S O R U
KLTR: KAVRAMSAL EREVE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
51
cekten iecee; konuttan giyecee kadar tm insani davran kalplarn ieren karmak bir oluum, bir btndr (Engin, 1990: 171). Bu tanmda da kltrn oluup devamllnn salanabilmesi, kollektivitenin varlna bal bir olgu olarak ele alnmakta; bir yaam biiminin olumasn ve davurumunu salayan dinamik ve birikimsel bir olgu olarak deerlendirilmektedir. Kltr hakknda ortak bir tanma ulalamasa da, tanmlar, kltr kavramnn canl bir organizma gibi dnlmesi gerektiini vurgulamaktadr. Buna gre kltr; zamana, mekna ve toplumlara gre deimektedir. nk kltr dnceler btndr ve zamana bal olarak dnce sisteminde meydana gelen deiiklikler, kltr de etkilemektedir. Kltrn ok sayda deikene bal olan dnsel sistem olmas nedeniyle her toplum iin ortak bir kltrel deerler sisteminden sz etmek mmkn olmamaktadr. Dolaysyla bir dizi etkileim sonucu renilip iselletirilen her kltr, sadece iinde doup gelitii toplum iin ortak bir deer ifade etmektedir. Yaplan tanmlarn altnda kltrn birka genel zelliinden sz etmek mmkndr: Kltr, her eyiyle insan eseridir; insanlar kltr hem oluturur hem de kltrden etkilenirler. Kltr, tarihsel bir olgudur; gemi ile gnmz balayan bir kprdr ve sreklilik gsterir. Kltr greli bir kavramdr; her toplumun kendine has kltrel zellikleri vardr. Kltr dinamik bir btndr; zaman iinde, hatta ayn corafyann farkl blgelerinde bile farkllk gsterebilir. Kltr birletiricidir ve dzen salar; toplumun psikolojik ihtiyalarna cevap verir. Kltrn zelliklerini daha ayrntl bir ekilde sralamak mmkndr. Buna gre kltr (http://www.ozyazilim.com/caprazliderlik.htm, Eriim Tarihi: 29.08.2006): renilir; kltr biyolojik veya miras yoluyla aktarlmaz, renerek ve tecrbe ederek kazanlr. Uyarlanabilir; kltr zerinde deiim veya uyarlama yapmak insann doal kabiliyeti dahilindedir. Kuaktan kuaa aktarlr; kltr oalan bir birikimdir, kuaklar arasnda bir badr. Paylalr; kltr tek bir bireye deil, toplumun tm bireylerine aittir. Snrlaycdr; kltr ait olduu toplumu bir takm ller iine sokarak snrlamaktadr. Simgeleyicidir; kltr bir olgunun baka bir olgu tarafndan tanmlanmas, simgelenmesi veya kullanlmasdr. Ortak zellikleri gz nne alndnda kltrn ada ilevini, toplumsal dinamikleri oluturmaktan te toplumsal yapya anlam vermesi oluturmaktadr. Toplumsal yapnn tannmasnda ve tanmlanmasnda; kltr, odak noktasn oluturmakta ve toplumsal yapnn btnln salayan en nemli etmen olarak grlmektedir. Kltr ve toplum parann iki yz gibidir. Toplum, sosyal ilikiler kmesinden olumutur. Kltr, ayrca sosyal ilikilerin nasl olutuunu ve bu ilikilerin normlar, deerler, inanlar ve ideolojiler tarafndan nasl ynlendirildiini aklamaya yardmc olur (McPherson vd., 1999: 250). Bununla birlikte kltrn en nemli zelliini, her toplumun kltrnde var olan ancak kltr farkl nitelik ve nicelikte etkileyen elerin varl oluturmaktadr. Kltrn pek ok deikene bal olarak olutuu, sreklilik gsterdii ve zaman iinde deitii bilinmektedir. Kltr etkileme zelliine sahip bu faktrler; dil, din ve inanlar, deerler, norm ve kurallar, rf ve adetler, tutumlar, simgeler, yasalar ve ahlak kurallar, teknolojik, ekonomik ve siyasal yap (Erolu, 2000: 56) olarak snflandrlabilmektedir. Sz konusu eler, toplumdan topluma, hatta zamanla ayn toplum iinde bile
52
farkllk gsterebilir nitelikte olduundan, her toplumun kltr birbirinden farkl olarak gelimekte ve kltrel farkllklar ortaya kmaktadr. Bu nedenle farkl toplumlarda faaliyet gsteren iletmelerin i ve d evredeki kltrel dokuyu analiz ederek uygun davran kalplar gelitirmenin ve sz konusu kltrn kabul edebilecei mesajlar aktarmann, kresel arenada faaliyet gsteren iletmelerin krlln arttraca ve rekabet stnl salayaca ifade edilebilmektedir. Her kltr, iinde yaanlan toplumda sosyalleme sreciyle renilmekte ve her trl iletiimsel yolla yelerine aktarlarak devamll salanmaktadr. Bu nedenle kltr ve iletiim kavramlar birbirinden ayr dnlememektedir. Kltr, iletiimin hem ieriini hem de konusunu belirleyen bir faktr olarak karmza kmakta ve kltrlerin birbirinden etkilenmesi de iletiim araclyla gereklemektedir. Kltrn olduu her yerde iletiim, iletiimin olduu her yerde kltr olduuna gre, farkl sosyal evreler iinde faaliyet gsteren iletmelerin, ortaya kan kltrel farkllklara duyarl davranp uygun iletiim stratejileri ile kltrler arasnda ortak bir payda yaratmas beklenmektedir. Dil, szl ve szsz iletiim biimleri, deer yarglar, tutumlar, din, sosyal, ekonomik, siyasi ve hukuki yap gibi farkl kltrel deikenler, iinde yaanlan kltrden sosyalleme sreciyle renilmekte ve farkl kltrel boyutlar oluturmaktadr. Bylelikle farkl deer yarglar, doru ve yanl tanmlar ortaya kmakta ve kltr oluturup kltrden beslenen bu kavramlar davranlara yansyp farkllklar yaratmaktadr. Bu da her kltrn kendi baskn deerleri dorultusunda insan ve davran modeli, dolaysyla sosyal yap rettiini gstermekte ve bu unsurlarn, doumdan itibaren evreden renilip onlara uygun davran modelleri benimsendiini vurgulamaktadr. Kltrel normlar ve sosyokltrel yap bu zelliiyle insanlar ynlendirmekte ve bu niteliiyle duygu, dnce ve davranlarn hem nedenini, hem de sonucunu oluturmaktadr. Toplumlarn sosyal sistemlerinin srekliliinin ve sosyal yaplarndaki farkllklarn temel nedeninin, kltr olduu grlmektedir. nk kltr sadece davran kalplar oluturmamakta, bireylerin dnsel art alanlarnn nveleri ile bireysel ve toplumsal ilikilerin ieriini ve niteliini de belirlemektedir. Bu nedenle, uluslararas lekte faaliyet gsteren iletmelerin, kresel rekabetle baa kabilmek iin kltr kavramna gereken nemi vermeleri, bir dier ifadeyle farkllklarn nyarg yaratmasn nlemek amacyla kltr konusunu ynetim bilimi iinde yeniden deerlendirmeleri ve etkin kurum ii ve kurum d halkla ilikiler almalar ile kltr ynetebilme yetisine sahip olmalar gerekmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE dikkate alnmas gereken nemli bir etmen olan kltrn belirleKreselleme srecinde yici zellikleri nelerdir?
DNELM KRESEL KLTR, HALKLA LKLER VE REKLAM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Uluslararas halkla ilikiler -ya da daha yaygn ve daha geni referans alanna saS O R U kullanacak olursak- kresel halkla ilikiler, uzun sredir uyguhip bir tanmlamay lama ve kuram alannda karmza kmaktadr. Halkla ilikiler profesyonelleri kadar akademisyenler de bu konu zerine dikkat ekici bir literatr oluturacak aDKKAT lmalar ortaya koymulardr. Uluslararas halkla ilikiler alannda karmza kan halkla ilikiler uygulamalar ve bunlardan yararlanlarak ortaya konulan rnek vaSIRA SZDE kalar, akademik alanda dzenlenen bilimsel toplantlar ve bunlara dayal olarak retilen kuramsal almalar, uluslararas halkla ilikiler alannn yeni ve deiik perspektiflerden deerlendirilmesine olanak tanmtr. AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
53
Uluslararas halkla ilikilerin gelime srecini deerlendirecek olursak i dnyasnn kresellemesinin halkla ilikiler alannda meydana gelen gelimelerin ekirdeini oluturduunu syleyebiliriz. nk halkla ilikiler meslei doas gerei i, toplum, politika, evre ve dnce yaps gibi konulardaki deiimlerden etkilenen dinamik bir uygulama alann iine almaktadr. Bu yeni durum iinde, halkla ilikiler mesleinin kreselleme balamnda yeniden deerlendirilmesi konusunda bir ihtiya ortaya kmaktadr. Ayrca halkla ilikiler, tanm gerei, halklarla (public) ilikilerin dzenlenmesi zerine kurulu bir meslek ve akademik bir alma alandr. Halkla ilikiler mesleinin hedef kitlesinin uluslararas dzeye genilemesiyle birlikte uluslararas hedef kitleler ortaya kmtr. Bu gelimelerin sonucu olarak halkla ilikiler alannda kuramsal yaklamlarn gelitirilmesi zorunluluk halini almtr. Halkla ilikiler mesleinin uluslararas boyut kazanmas, i dnyasnn uluslararaslamasnn bir sonucu olarak ele alnmak durumundadr. dnyasnn uluslararaslamas ise kreselleme srecinin ve bu sreci oluturan koullarn uzanda dnlemez. Bu alanlardaki gelimeler ve neden olduklar deiimler, ortaya kardklar yeni ve mulak koullarla ve sorunlarla halkla ilikiler faaliyetlerinde kullanlmak zere yeni yaklamlarn ve yeni yntemlerin ortaya konmasn gerekli klmtr. Bu nedenle kresel ortam iinde meydana gelen deiimler sonucunda beliren yeni durumlarn yaratt koullar iinde, halkla ilikiler alanndaki uygulamalarn, bilgi daarcnn, literatrn ve yaklamlarn gelitirilmesi ihtiyac kendisini gl bir biimde hissettirmitir. Bu amala yaplan almalar, var olan somut olgular aklamaya ynelik genel bilgilere ulalmasn salam; yeni durumlarn ak ve btnletirilmi bir biimde kavranmasna olanak tanyarak halkla ilikiler mesleine katk salam; bylelikle uluslararas halkla ilikiler konusunda ortaya km ya da kabilecek sorunlar saptamaya ve ngrmeye yardmc olma ilevini yerine getirmilerdir. Bu nedenle uluslararas halkla ilikiler alann tanmlayabilmek iin ncelikle sz konusu tarihsel geliim sreci paralelinde halkla ilikiler mesleinin nasl uluslararas nitelik kazandnn incelenmesi nem tamaktadr. Bylece yeni durumlarn neden olduu somut koullara gre olaylar denetleyebilmek, ynlendirebilmek ve muhtemel olumsuz gelimelerin belirmesini nlemek zere halkla ilikiler faaliyetlerinin uygulanmas konusu daha fazla nem kazanmtr. Gelecein kurumsal yapsn bugnden ekillendirmeye katkda bulunmak, dolaysyla toplumsal deiime destek vermek durumunda olan halkla ilikiler uzmanlar; ileride nasl alacaklarn, yeni yetki ve sorumluluk alanlarna sahip olarak iletmelerdeki grevlerini nasl yerine getireceklerini ve kreselleen i dnyasnn koullarna uygun bir biimde dnen ynetim ile nasl bir iliki iinde olacaklarn tasarlama ve tartma zorunluluu iine girmilerdir. letmeler halkla ilikiler faaliyetlerini artk uluslararas lekte planlamaya balamlar, tanma ve tantma konusundaki almalarndan pazarlama amal halkla ilikiler uygulamalarna kadar uzanan bir alanda kresel koullar olduu kadar yerel zellikleri de gz nne almlardr. Uluslararas i dnyasndaki bu gelimelerin halkla ilikiler meslei zerindeki etkisi doaldr. ster ulusal ister uluslararas olsun btn iletmeler kanlmaz olarak kresel i dnyasnn ortaya kard yeni koullar iinde faaliyetlerini srdrmek zorundadrlar. Bu yeni durumun neden olduu sorunlarn giderilmesinde olduu kadar sunduu olanaklardan yararlanlmasnda da halkla ilikilere den grevler bulunmaktadr. Ancak halkla ilikilerin temel grevini ksa bir cmle iinde
54
toparlayacak olursak, halkla ilikilerin esas olarak yerine getirmesi gereken ilev; uluslararas i ortamnn gelimesinin yaratm olduu btn bu deiimler srasnda i ve d hedef kitlelerle kurulacak iletiim araclyla insanlarn yeni durumlarla ba edebilmesine yardmc olmaktr. Bu yaklam iinde halkla ilikiler faaliyetlerindeki yerel ve kresel lekteki temel yn u ekilde saptanmaktadr: Halkla ilikiler iletmenin karlar dorultusunda bir gerekliin ina edilmesi ynnde ilev grecektir. DuPont irketinin bakan Edgar S. Wollardn belirtmi olduu gibi, kresel iletmelerin hedef kitlelerine insani bir yz gstermesi gerekmektedir. irketler olarak toplumlara ve hkmete ynelik aklmz devam etmelidir, bylelikle insanlar ne yaptmz ve dnya evresindeki yaamn kalitesine nasl katkda bulunduumuzu anlayacaklardr. Baka bir deyile ne kadar kresel ve rekabeti olursak o kadar insani grnmeli ve davranmalyz (Woolard, 1996: 6). Bu durumda uluslararas halkla ilikiler faaliyetlerinin birbirine bal iki temel amac kendini belli etmektedir; kresel i ortamnn gelitirilmesine yardmc olmak ve bu kresel ortam iinde iletme lehine olumlu bir imaj oluturmak. Kresellemenin yaratm olduu koullar iinde halkla ilikilerin uluslararas boyutunu vurgulayan bir tanmlamann yaplmas ve meslein daha geni bir erevede tasvir edilmesi ihtiyac ortaya kmaktadr. nk uluslararas halkla ilikiler hem mesleki olarak ok hzl bir gelimeyi tamamlam ve dnyann birok lkesinde modern i anlaynn bir paras olarak kabul grm hem de endstri olarak kendisini kurmu durumdadr. Halkla ilikiler ayn zamanda devlet kurumlarnda, kr amac gtmeyen kurulularda, hatta kreselleme kartl yapan eylemci gruplarda ve sanat kurumlarnda olduu kadar tek tek sanatlar arasnda kabul grm durumdadr. Devletin, kr amac gtmeyen kurulularn, eylemci gruplarn ve sanatlarn hedef kitlesi lke dnda bulunduu zaman, bunlarn da uluslararas halkla ilikiler uygulamas yapmas sz konusudur. Bu ihtiyacn arkasnda yatan tek neden uluslararaslama deildir; ayn zamanda uluslararaslamann ev sahibi lke iindeki halkla ilikiler faaliyetlerinin doasn etkileyecek bir nitelik kazanmasdr. Bu gelime sonucunda halkla ilikiler meslei kresel lekteki meseleler gz nne alnarak yaplmak durumundadr. Dolaysyla halkla ilikiler meslei krselleme koullar iinde stlenmesi gereken yeni roller erevesinde tartlma ihtiyac iindedir. Uluslararas halkla ilikiler konusundaki uygulamalar kadar kuramsal almalarn da gelimesinin nedeni, uluslararas lekte i yapan iletmelerin nicelik olarak artyla birlikte bu iletmelerde alan halkla ilikiler uygulayclarnn yerel lekteki dnce ve uygulama tarzlarn aan bir perspektife duyduklar gereksinimin de paralel bir biimde artmasdr. Halkla ilikiler konusunda yazan kimseler daha ilk yllarda bu durumun farkndaydlar. Doksanl yllarn banda yaplan bir almada yazar bu durumu yle tasvir etmekteydi: Uluslararas halkla ilikiler eskiden bu meslein bir uzmanlama dal olmutu. Uluslararas halkla ilikiler giderek artan bir biimde daha byk bir halkla ilikiler sahnesinin bir paras durumuna gelmektedir. Gnmzde daha az sayda organizasyon -kendi ulusal snrlar dnda i yapmyor olsalar biletamamen yerel bir perspektife sahiptir. Bunun nedeni insanlar ilgilendiren konularn dnya ile bir balantsnn olmasdr (Nally, 1991: 21). Gnmzde kresel i dnyasnn belirleyiciliinin yirmi yl ncesinden ok daha gl olmas, irketleri byklk leine bakmakszn etkilemekte ve halkla ilikiler de dahil olmak zere btn iletme faaliyetleri zerinde belirleyicilie sahip olmaktadr.
55
Bu etki alan iinde yer alan uluslararas halkla ilikilerin tanmlanmasnda vurgulanabilecek ilk nokta, bu meslein geleneksel roln kapsam giderek artan bir biimde yerine getirmekte olduudur. Bu nedenle kavramn tartlmasnda geleneksel tanmlardan ve belirlemelerden yola klmasnda yarar vardr. Halka ilikiler mesleinin ieriini ve doasn aklayan birok tanm bulunmaktadr ve bu tanmlar hemen hemen her halkla ilikiler kitabnda yer almaktadr. Bu tanmlar aklda tutarak halkla ilikilerin amacmza uygun ekilde uluslararas boyutunu vurgulayan bir tanm ortaya koymaya alacak olursak, uluslararas halkla ilikiler, uluslararas iletmelerin ilikide bulunduklar ok eitli ve karmak i ve d hedef gruplarn eitli aratrma yntem ve tekniklerinin kullanlmasyla tanmlanmas; bu gruplarn iletmeden beklentilerinin ortaya karlmas; daha sonra bu gruplar zerinde arzu edilen olumlu etki ve sempatinin yaratlmas; iletiim tekniklerinin kullanlmasyla yaratlan bu etkiyi srdrmek zere iletmenin ve hedef gruplarn beklentilerinin uyumlatrlmas olarak saptanabilecek tm tanma ve tantma abalarnn ynetilmesi olarak tanmlanabilir. Uluslararas halkla ilikileri daha ksa bir biimde u ekilde tanmlayabiliriz: Uluslararas halkla ilikiler, dier lkelerin halklaryla faydal ilikiler kurmak iin bir irketin, kurumun veya hkmetin yapt planl ve organize edilmi abalardr (Ural, 2005: 208). Bu tanmda vurguland zere, uluslararas halkla ilikiler hkmetler, irketler ve dier tm kurumlar kapsayan geni bir faaliyet alandr. Uluslararas halkla ilikiler alannn tanmlanmasna ynelik olarak burada izilmi olan ereve iinde, kresel halkla ilikilerin ilevinin ieriinin belirlenmesi iin u dnceler doru bir ynlendirme salayacaktr. Halkla ilikiler, bir iletmenin ilikide olduu hedef kitlelerle arasnda kurmu olduu iletiim araclyla zerinde uzlama salanacak bir gerekliin oluturulmas ynndeki abalar ifade etmektedir. Bu nedenle uluslararas halkla ilikiler iletmenin ilikide bulunduu gruplarla iletme arasndaki iletiim srelerini kreselleme koullar iinde -kresel i ortamna uygun bir biimde ve kresellemenin salayaca toplumsal yararlarn zerinde durarak- ynetmelidir. Uluslararas halkla ilikilerin bilim alan olarak arlkl bir biimde incelenmesinin yirmi yl aan bir gemie sahip olmasna ramen, alandaki temel sorular hala detayl aratrmalarn yaplmasn gerektirmektedir. Bu temel sorular u ekilde sralanabilir (Ltzler, 2007: 134): Baarl olmak iin uluslararas halkla ilikiler nasl rgtlenmeli ve biimlendirilmelidir? Tm lkeler iin tek bir halkla ilikiler sisteminin uygulanmas mmkn mdr, yoksa her bir lke iin ayr bir halkla ilikiler konseptinin hazrlanmas m gerekmektedir? Belirli grev ve sreleri uluslararas anlamda standartlatrmak bylece maliyet avantaj yaratmak mmkn mdr? Yerel pazar dndaki uygulamalarda halkla ilikiler nasl farkllamaktadr? Bu sorular ayn zamanda uluslararas halkla ilikilerin temel amacna iaret etmektedir. Uluslararas halkla ilikilerin amac, uluslararas bir iletmenin politik, ekonomik ve sosyal hareket alann geniletmek zere etkide bulunarak kamusal bir destei oluturmak ve bu destei gvence altna almaktr. Uluslararas halkla ilikiler faaliyetinin bunu gerekletirebilmek iin yapmas gereken ey, hem yerel hedef kitlelerine hem de i yapt lkedeki hedef kitlelerine iletme amalarn ve faaliyetlerini aklamak ve iletmenin kimliini olumlu bir kurumsal imaj yaratacak ekilde iletmektir. Bunu yaparken ise, kltrleraras meseleleri dikkate almak ve
56
etik konulara duyarllk gstermek; kresel uygulanabilirliin yannda yerel uygulama ihtiyalarnn farknda olma zorunluluu vardr. Gnmzn halkla ilikiler uzman, kresel bir balam iinde deien dnya, ekonomi, politika ve kltr koullarna uyum salanmasna destek vermek amacyla hedef kitlenin beklentilerinin ynetime aktarlmas ynnde almalar yapmakta ve etkili ynetim ilevi olarak rgtn hedefleri dorultusunda uygun ynetim stratejileri gelitirilmesinde nemli bir rol stlenmektedir. letme iindeki bu rolnn nemi ve halkla ilikiler programlarnn baarya ulamasndaki anahtar konumu nedeniyle sahip olmas gereken bir takm nitelikler bulunmaktadr. Akademik eitim ayn zamanda -hem ulusal hem de uluslararas lekte- daha geni vizyona sahip halkla ilikiler uygulamaclarnn meslein kadrolarnda yer almalarna olanak tanyacaktr. Bu nedenle uluslararas halkla ilikiler uzmannn temel niteliklerinden birinin alannda akademik eitim alm olmas gerektii ileri srlebilir. Ayrca uluslararas halkla ilikiler uzman unvan ile grevini yrtecek olan kiilerin sahip olmas gereken yetkinlikler de bulunmaktadr. Uluslararas iletmelerin halkla ilikiler uzmanlar uluslararas i ortamnn gerektirdii biimde son derece karmak ve deiken d ve i evrelerinden gelen her trl mesaj ve uyary yorumlayabilme yeteneine sahip olmaldrlar. Dolaysyla uluslararas halkla ilikiler uzman hem yerel lekte hem de uluslararas lekte iletme iin nem tayan hedef kitlelerinin ve gruplarn da farknda olmaldr. Uluslararas halkla ilikiler asndan her bir hedef gruba zg zellikler de nem arz etmektedir ve u sorularn doru bir ekilde yantlanmas gerekmektedir: letmeyi medyada en iyi ekilde konumlandrabilmek iin gazetecilere nasl hitap edilmelidir? letmenin faaliyette bulunduu blge halknn gveni nasl kazanlmal ve bu gven srdrlmelidir? Lobicilik faaliyetleri erevesinde lkenin politikaclarna ve birlik temsilcilerine nasl hitap edilmelidir? (Huck, 2005: 13). Uluslararas bir iletmenin hedef kitlesinin faaliyet alan iindeki tm kamuoyu olduu ifade edilse de eitli alt hedef ve kar gruplar da en az genel kamuoyu kadar nem tamaktadr. Hedef kitleler balamnda, uluslararas halkla ilikiler ancak ev sahibi lkenin kltrel ve sosyal koullar dikkate alnd zaman etkili olacaktr. Aksi takdirde iletmenin nemli hedef kitlelerinin beklentilerinin tespit edilmesi ve baarl i birlikleri mmkn olamayacaktr. Bu nedenle hedef kitlelerin tanmlanmas byk nem tamaktadr. Ancak bu yabanc bir lkede, kar ve hedef gruplarn temsilcilerinin uluslararas iletmeden beklentilerini ak bir dille ifade etmedikleri iin zordur. zellikle misafir konumundaki uluslararas iletmenin belirli kamu gruplar ile direkt temas kurmas doru karlanmad iin eitli sorunlar ba gsterebilir. Hkmet ve resm daireler bu konuda nemli bir hedef kitleyi oluturmaktadr. Ad geen kurumlar devlet destekli gleri araclyla alnan nlemler, kontroller ve engellemeler yoluyla uluslararas iletmenin varln tehlikeye sokabilir. Bunlarn nne geebilmek iin uluslararas halkla ilikiler uzmanlarnn ilgili hedef kitlelerle ilikilerini salkl oluturmalar ve srdrmeleri gerekmektedir. Uluslararas halkla ilikiler uzmanlnn en nemli niteliklerinden biri ise iletiim becerileridir. Yukarda belirtilen zellikler ile gl iletiim becerileri tayan halkla ilikiler uzmanlarnkresel iletiimciler olarak tanmlamak mmkndr. Uluslararas lekte i yapan halka ilikiler uzmanlar sahip olduklar bu nitelikler araclyla irket politikalarnda ve kamuoyuna iletilecek mesajlar konusunda merkezi olarak saptanm olan mesajlarn verilmesi iin aba gsterirlerken, yerel koullara uygunluk gsteren uygulamalar gerekletirebilecek becerilere de sahip olmaldrlar.
57
Dier yandan tm kar gruplarn memnun etmek ve beklentilerini karlamak son derece gtr. Dolaysyla uluslararas iletmeler kendileri asndan en nemli kar gruplarnn kimler olduu konusunda bir karar vermek zorundadr. Ayn zamanda halkla ilikiler uzmanlar iletmenin ikincil ve hatta ncl dzeyde nem srasna koyduu dier kar gruplarnn kimler olduu ve beklentilerinin neler olduu konusunda da bilgi sahibi olmaldrlar. nk uluslararas faaliyet gsteren bir iletmenin ksa vadeli planlarnn yan sra uzun vadeli beklentilerinin de dikkate alnd planlara da gereksinimi vardr. Edelman PR Worldwiden bakan Richard Edelman halkla ilikilerin geleceine ilikin grlerini paylat bir yazsnda gelecekte halkla ilikiler alannda baarda, emberin her bir kesinde yer alan ve dierlerini etkileme gcn elinde bulunduran tm paydalarla iletiimin nemini vurgulamaktadr. letmelerin baar anahtar olacak paydalar ise; yasa dzenleyiciler, NGOs (hkmet d kurumlar), medya, analistler, mteriler, datclar, alanlar ve akademisyenler olarak tanmlamaktadr (Edelman, 2002: 130). Halkla ilikiler meslei ve dolaysyla halkla ilikiler uzman, bu balk altnda deinilmi olan ilevlerden ve ynetim iindeki pozisyonundan tr kreselleen i dnyas iindeki modern iletmelerde saygn bir yer edinmitir. Uluslararas halkla ilikiler uzman genileyen uluslararas i dnyasnn koullarna uyum salayabilmek iin bilgi ve beceri alann kresel boyutta gelitirme gereksinimi iinde olan kiidir. Ayrca kresel i ortamnda uluslararas ekonomi ve i konular hakknda bilgi ve tecrbesini arttrma; kltrleraras iletiim becerisiyle giderek artan ve eitlenen hedef kitlelerle daha iyi planlanm, etkili ve incelikli iletiim gerekletirebilme; i etii konusunda kltrleraras bir duyarlla sahip olarak ortaya kan etik sorun ve konularla baa kabilme gibi alanlarda kendini gelitirme zorunluluu bulunmaktadr. Kresel apta yaanan bu gibi deiimler, reklamcl da yakndan ilgilendirmekte ve reklam stratejileri ve uygulamalarnn da kltre gre yaplandrlmasn beraberinde getirmektedir. Teknolojik geliim, artan rekabet ve uluslararas lekte faaliyet gsteren iletmeler kresellemeyi; ekonomik, siyasi, kltrel ve teknolojik arenada fiil bir gereklik olarak gnlk hayata yerletirmilerdir. Kreselleme tm dnyann byk bir ky haline gelmesine vurgu yapsa da kresel ky iinde yer alan ve iletmeler iin hem potansiyel tehdit hem de byk frsatlar tayan farkl kltrlerin halen nemini koruduundan sz edilebilmektedir. Bu nedenle yeni pazarlarn avantajn yaamak ve krlln bytmek isteyen uluslararas iletmeler, hitap ettikleri kltrel dokuyu analiz ederek, reklamlar araclyla hedef kitlenin ait olduu kltre gre psikolojik ve sosyolojik ihtiyalarn karlamaya, hatta gelecekteki muhtemel eilimlerine de cevap vermeye almaktadrlar. Farkl kltrlerle temas iine giren uluslararas iletmeler iin en hayati konu, sz konusu kltrlerin temel deerlerini aratrp -lkelerin kltr haritasn karp- buna uygun stratejiler gelitirerek kltrel dinamiklerle ters dmemek ve iletmeye ynelik nyarg oluumunu engellemeye almaktr. Bir lkede faaliyet gsterebilmek iin geerli olan yasal dzenlemeler ve hukuki snrlamalar bilinse de iletmenin srekliliini salayacak asl kriterin o lkedeki geerli kltrel normlar erevesinde hareket edebilme ve kltre uyumlanabilme yetisini kazanmak olduu ileri srlebilmektedir. Birbirinden farkl davran kalplarnn, farkl kltrel normlardan kaynakland grlmektedir. Bylece hangi davranlarn stn tutulduu, hangilerinin olumlu ya da olumsuz deerlendirildii de kltrel farkllklar oluturmaktadr. Bu deerler, birbirine taban tabana zt kltrel normlar da yaratabilmektedir. Bu dncenin yerlemesi, kltrel aktar-
58
ma, anlama ve anlamalarn bir baka deyile, kltrleraras iletiimin kalitesini olumlu ynde etkileyecektir. Bu sre ierisinde reklam pratiklerinde de kltr ve kltr deikenlerini dikkate almak, iletmelerin baarsnda byk nem tamaktadr. Uluslararas iletmeler asndan hedef kitlenin kltrel kodlarn zmleyebilmek ve etkin reklam stratejileri gelitirebilmek iin gz nne alnmas gereken unsurlar u ekilde sralanabilmektedir (Oktay, 1996: 54-55): Hedef gruplarn ve bunlar oluturan insanlarn kltrel zellikleri (gelenekler, rf-det ve alkanlklar; grup normlar; tutumlar ve kanaatleri (rnein domuz etinden yaplm et rnlerinin slam lkelerinde, inek etinden imal edilmi rnlerin de Hindistanda reklam edilmesinden kanlmas gerekir). Bunlarn kullandklar dil (kullanlan simgelerin, farkl kltrlerde anlamlar farkl olabilir) veya belirli bir lkede farkl yrelerde farkl diller kullanlabilir. Mesajn oluturulmas ve iletilmesi srasnda yerel unsurlardan yararlanlabilir. Reklam almalarnda hitap edilecek hedef kitlenin zellikleri ve kltr dinamikleri, uluslararas apta faaliyet gsteren iletmeler iin belirleyici olmaktadr. nl saat markas Seikonun, Malezyada yapt bir reklam almasnda kulland nsan zaman yaratt, Seiko mkemmelletirdi slogan, sadece Tanr yaratr inancna sahip olan halkn tepkisini ekmesi zerine nsan zaman kullanmay rendi, Seiko mkemmelletirdi eklinde deitirilmitir (Tosun, 2005: 3). Bu rnekte Seikonun, reklam mesajlarn kltre gre uyumlayp kltrel farkllklara sayg gstermesi sonucu, iletme iin dramatik sonular dourabilecek nyarglar ortadan kaldrmaya ynelik bir strateji ile baarl olduu ileri srlebilmektedir. Kltrel zellikler erevesinde, aklda kalcl arttran grsel iletiim aralaryla aktarlan mesajlardaki renklerin seiminin de, kltrel farkllklar gz nnde bulundurularak yaplmas gerekmektedir. Renkler iletiimin kk bir parasdr; fakat her bir kltrdeki sembollerin anlamlar anlalrsa, pazarlamac hangi sembol kullanabilecei ya da kullanamayacan renme ansna sahip olabilmektedir (Cateora, 1997: 491). Bilindii gibi renkler, evrensel dilinin yannda kltrel farkllklara da konu olabilmektedir: Amerikada beyaz masumiyeti simgelerken, ou Asya lkelerinde beyaz renk lm simgelemektedir. Asyal bir gelin asla beyaz renk gelinlik giymemektedir. inde gelinler ansn ve mutluluun rengi olan krmz giymektedirler. Latin Amerikada ise krmz, ehvet ve akn rengi olarak bilinmektedir (Wilcox vd., 2000: 347). Grlmektedir ki, iletmelerin uluslararas pazarlarda kltrel farkllklar gz nnde bulundurup nyarglar ortadan kaldrmaya ynelik reklam ve iletiim stratejilerini yaplandrmalar gerekmektedir. Reklam mesajlar olutururken, iletiim pratikleri asndan dikkat edilmesi gereken nemli elerden birini de dil oluturmaktadr ki, literatr bu konuda iletmeleri baarya ya da baarszla tayan saysz rnekle doludur. rnein, FordFiera (gelien lkeler iin dk maliyetli kamyon dizayn) sat problemleri ile yz yze kalmtr. nk Fierann Franszca anlam irkin yal kadn demektir. Popler Ford markas Comet Meksikada Caliente olarak adlandrldnda limitli satm miktarna ulamtr. Bunun nedeni Calientenin argo terimde hayat kadn olarak adlandrlmasdr (Hawkins vd., 1992: 44-45). Bu rneklerin tam tersine kresel bir marka olan Coca Cola, kltrel farkllklara duyarl baarl bir iletiimsel atakla Almanya ve talyadaki pazar payn geniletip markasna ynelik potansiyel nyarglar ortadan kaldrabilmitir. Coca Cola mmkn olan her yerde kresel
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ 3. nite - Kreselleme ve Kltr: Snrlarn Belirleyicisi Kltr
AMALARIMIZ
59
markasn kullanmaya alr. Ancak Almanca ve talyancada Diet Koladaki diet K T A P kelimesinin hastalkla ilikili bir anlam olduunu fark ettikten sonra, Amerika dnda kulland ismi Coca Cola Light olarak deitirdi (http://www.superkobi.com/Pazarlama, Eriim: 29.08.2006). rnekler gstermektedir ki, kltr farkllkTELEVZYON lar, uluslararas lekte faaliyet gsteren iletmeler iin potansiyel risk, tehdit ve frsatlar bnyesinde tamaktadr. Kltrel dinamiklerin dikkate alnmas reklamn baarsn dorudan etkilemektedir ve NTE RNET akademik literatr konu ile ilgili rneklere ev sahiplii yapmaktadr. Reklam alannda kltrel farkllklara ilikin baarl ve baarsz gncel rnekleri eitli arama motorlarn kullanarak da takip edebilirsiniz. Sz konusu farkllklarn n yarg yaratmamas ve iletmeler iin yeni frsatlar tayabilmesinde, reklamlarn da farkl kltrlere gre oluturulmas byk nem tamaktadr. Uluslararas reklam stratejisi gelitirmede, reklamn ne lde standart olaca ya da yerel ihtiyalara uyarlanp uyarlanmayaca sorusu nem kazanmaktadr. Uluslararas reklamclar, reklamn tasarm ve logosundaki grsel unsurlar konusunda bilgili olmaldr. Uluslararas pazar geniledike, satn alma alkanlklar ve zevkler daha benzer bir hle gelmektedir. Bundan dolay, uluslararas reklam kampanyalarnda daha genel bir tema oluturma eilimi artmaktadr. Fakat bu durum, reklamlarn tamamen ayn olaca anlamna gelmemelidir. Uluslararas reklamlarda byle bir merkezilememeye gidilmesini etkileyen faktrler unlardr (Kirpalani, 1985: 399dan akt: Eser, 2005: 315): Pazar Kriteri: Dk rekabet, farkl demografik yaplar, dk gelir dalm ve dk endstrileme; Kltrel Kriter: Kltrel tabular, din engeller, yabanc iletmelere kar olumsuz tutumlar, kozmopolit tutuma kar olarak kltrel ballk; Medya Kriteri: letmenin ulusal pazarndakinden farkl bir medya olmas; Dier Kriterler: Fiyatn ok nemli oluu, reklamlarn kabulnn dk dzeyde oluu, ok znel olan reklam kavramlar, reklamlarda duygusalln yksek oranda kullanlmas vb. Reklamn kreselleme eilimi, dnyann her yerinde markann ayn ekilde konumlandrlmasn ifade etmektedir. Ancak bu ifade biimi, reklam mesajlarnn dnya genelinde ayn kodlarla hazrlanp sunulaca anlamna gelmemektedir. nk reklam mesajlarnn hazrlanp uygulanmasnda lkelerin kltrel yaplar belirleyici olmaktadr. Bir baka deyile lkelerin kltrel deerleri, reklamn ne lde kresel hazrlanp hazrlanmayacann da snrn belirlemektedir. Bu nedenle kresellemenin kltrel mant, uluslararas iletmeler asndan kresel dnp yerel davranma yetisinin gelitirilmesini zorunlu klmaktadr. Kresel dn, yerel hareket et sznn anahtar, sadece tepe ynetiminin deil tm iletme kademelerindeki alanlarn kresel dnmelerini salamaktadr (Maruco, 1994: 136). nk herhangi bir corafyadaki kltrel deerlerle uyumayan her tr giriim baarszlkla sonulanacaktr. Bu nedenle iletmeler, hedef kitlelerini ok iyi analiz edip sunduklar deerleri yerel kltrler ile uyumlatrmaya almaktadrlar. Kresel reklamclkta bu durum, yerelletirme stratejisi ile aklanabilmektedir. Yerelletirme stratejisinde, tketici istek ve ihtiyalarnda homojenleme olduu grne kar klmamakla beraber, reklam kampanyalarnn artk evrensel boyutta da olsa yerel motifler kulland ve ulusal farkllklarn nemli olduu belirtilmektedir. Dnya zerinde pazarlamas yaplan rnler hakknda evrensel olarak
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
60
dnmek zorunda olmak, eitli lkelerde yaayan tketiciler arasndaki farklln reddedilecei veya pazarlama planlarnda hesaba katlmayaca anlamna gelmemektedir (Cengiz, 2002: 71). Bu perspektiften deerlendirilebilecek bir rnek olarak Coca Colann yerel kltre entegre olmas ile ramazan sofrasnda yer almas da semiyolojik adan Trk deerleriyle rttn anlatmas bakmndan dikkat ekmektedir. Kltrleraras iletiim disiplini iinde bu eilim, yerellie ynelerek kresel dnceyi olumlamak olarak ifade edilebilen Global dnp yerel hareket etmek ideolojisiyle aklanabilmekte ve farkllklardan doabilecek nyarglarn giderilebilmesi amacn tayan iletiim disiplini iin bir yol haritas sunmaktadr. Bu rnekler, uluslararas iletmelerin reklam uygulamalarnda kltrel deerlerden dorudan etkilendiinin bir gstergesi olarak belirmektedir.
KRESEL YNETM VE ULUSLARARASI LETMELER

Seksenli yllarn sonunda ideolojik iki kutupluluun ortadan kalkmasyla oluan yeni sosyo-ekonomik koullar, politik ve kltrel ortam iinde, lkeleri birbirinden ayran ideolojik snrlar, yerini giderek kltrel snrlara brakmaya balamtr. Ancak bu snrlarn da her geen gn bulank bir duruma gelmesi sz konusudur ve gnmzdeki toplumsal yap iinde ok kltrllk bir gereklik olarak karmza kmaktadr. Belirleyicilik kazanm olan bu ok kltrllk ortam iinde yalnzca toplumlar deil, ayn zamanda ekonomik iletmeler de kltrel farkllklardan kaynaklanan sorunlarn stesinden gelmek durumundadrlar. ok kltrl ortamlardaki kltrel karlamalarn ortaya kard temel sorun; farkl rgtlerin, kiilerin ve kurumlarn sahip olduklar tutumlarn, deerlerin ve alkanlklarn etkisi altnda etkileimde bulunulmasdr. Kltrleraras karlamalar farkl kltrlerden insanlarla konumay, anlamalar ynetmeyi ve ortak kararlar almay gerektirmektedir. Bu balam ierisinde gelien ve kresel ynetim pratiklerini ifade eden kltrleraras ynetim yetenei, zellikle uluslararas iletmeler iin stratejik bir baar faktr olarak ifade edilebilmektedir. Yaplan eitli aratrmalar; kltrel farkllklarn farknda olan bu farkllklara sayg gsteren ve kltrel eitlilii uzlama yoluyla avantaja dntrebilen iletmelerin kresel rekabette baary yakaladklarn ve kresel rekabet stnlne sahip olduklarn gstermektedir. Dolaysyla, farkl kltrleri gz nne alan bir ynetim stratejisi ve anlay, ok kltrllkten kaynaklanan atmalarn engellenmesinde ve bu atmalarn sonucunda oluabilecek ekonomik kayplarn nlenmesinde byk nem tamaktadr. Kresel ynetim pratikleri erevesinde hareket edilmesi, kltrel farkllklar grmezden gelmek ya da farkl bir kltr asimile etmek anlamna gelmemektedir. Aksine, iletmenin sahip olduu kltrel eitliliklerinden kaynaklanan zenginliini rekabet avantajna dntrebilmesini ifade etmektedir. Kresel rekabet avantaj ise ancak uluslararas iletmelerin kltrleraras farkllklar anlayp ynetebilme becerisi ile doru orantl olarak artmaktadr. Daralan pazarlarn geniletmek, baka lkelerin kaynaklarndan yararlanarak i dnyasnn ve uluslararas iletmelerin bymesine olanak tanmak gibi amalar dorultusunda gelimesi beklenen yeni uluslararas i dnyasnn temel motivasyonu bymeyi ve sreklilii uluslararas arena iinde salamaktr. Bu nedenle uluslararas arenada varlklarn srdrmek isteyen iletmeler; finansal, teknolojik, pazarlama ve ynetim olanaklarn birletirerek kresel rekabet iinde varlklarn srdrme yoluna gitmilerdir. Kreselleme ile birlikte nemi ve saylar artan uluslararas (ok uluslu) iletmelerin, kresel ortamda faaliyetlerini srdrrken karlatklar sorunlar da pazarn bykl ile doru orantl gelimektedir. Bir
61
iletmenin kreselleip uluslararas iletme nitelii kazanma yolunda nemle dikkat etmesi gereken konularn banda ise kltr ve kltrel farkllklar gelmektedir. Etkileri i dnyasnn hemen her alannda hissedilen kreselleme olgusu, uluslararas iletmelerin tanmlanmasn ve bu tanmlama ierisinde ynetim olgusunun ele alnmasn gerektirmektedir. Uluslararas iletme; AR-GE, retim, ynetim gibi en nemli iletme fonksiyonlarnn iletmenin kurulduu lkede gerekletirildii iletme trdr. Bu iletmeler, iki ya da daha fazla lkede temsil edilmektedir. Bir iletme yatrmlarn ve pazarn uluslararas alana kaydrd zaman, bir baka deyile bir iletmenin ileri birden fazla lkenin snrlar iinde gerekletii zaman, irket uluslararas bir iletme durumuna gelmekte ve uluslararas ynetime ynelik bir gereksinim ortaya kmaktadr. ok uluslu kresel iletmelerin saysal olarak artmas kreselleme ile birlikte younluk kazanrken, bu irketler rekabet ekonomisi iinde ayakta kalmak iin birok yapsal deiiklie uramlardr. ok uluslu bir iletmenin temel zellii herhangi bir lkede merkezi bulunurken, baka lkelerde yan kurulularnn, fabrikalarnn ve blmlerinin faaliyet gstermesidir. Bu iletmeler ba dndrc bir ekilde deien evrelerine uyum salama konusunda byk sorunlarla kar karya kalmaktadrlar. Her seferinde faaliyette bulunduklar ev sahibi lke halkna, ekonomik gelime ve yeni i alanlar yaratmak iin ne kadar nemli ve vazgeilmez olduklarn anlatmak, ayn zamanda sz konusu lkenin ulusal sermayesi ve doal kaynaklar iin asla bir tehdit oluturmadklarn vurgulamak zorundadrlar. Uluslararas iletmeler genel bir ifade ile u ekilde tanmlanabilmektedir: Bir iletme iin eer yurt d faaliyetler iletme amalar ve iletmenin yaamn srdrmesi asndan byk nem tayorsa o iletme uluslararas bir iletmedir (Zentes ve Swoboda, 1997: 143). Baka bir ekilde tanmlamak gerekirse, uluslararas iletmeler genel merkezleri belirli bir lkede olduu hlde; faaliyetlerini bir ya da daha fazla lkede koordinasyonunu salad ubeler, yavru iletmeler ya da bal iletmeler araclyla ve genel merkez tarafndan kararlatrlan bir iletme politikas ile yrten byk irketlerdir. Uluslararas iletmeler, uluslararaslama araclyla i ve d pazar paylarn geniletmeyi hedeflemektedirler. Merkezde yaplandrlm ve dier lkelerdeki iletiimi dzenleyen bir iletiim tarz benimsenmitir. Ekonominin artan oranda uluslararaslamas ile birlikte, birok iletme sadece yurt dndaki faaliyetlerini ynetecek olan yneticilerinin sahip olmas gereken zellikler ya da yabanc alanlarnn iletme kltrne uyumu sorunlaryla karlamamaktadrlar. Uluslararas iletmeler ayn zamanda firmaya ait yabanc iletme ve yavru iletmelerin yabanc pazarlardaki rekabet iinde baarl olmas iin nasl ynetilmesi gerektii sorusuna da zm retmek durumundadrlar. Bu anlay ierisinde kltrel farkllklar gzeten ve bu farkllklar vizyon ve stratejilerine gre ynetebilen iletmeler baary yakalayabileceklerdir. Bu nedenle kresel lekte alan hibir iletme bugn kltrleraras ynetim ilke ve tekniklerini uygulamadan baarya ulaamamaktadr. Bu ynetim tarz renilebilen ve renilmesi zorunlu zel bir yetenektir. Uluslararas iletmelerin kltre ve kltrel farkllklara duyarl ynetim pratikleri u ekilde snflandrlabilir (Saran, 2005: 73-74): 1- Karlkl Anlay: Burada ama karsndakini kandrmak ya da aldatmak deil; aksine, gven yaratarak yanl anlamalar nlemek amacyla onu anlamak ve ona uyum salamaktr. Karlkl anlay konusu zellikle szl ve szsz iletiimde, tarihte, kltrde, din ve felsefede, geleneklerde, ilikide bulunulan lkenin gncel durumunda ve dnce yapsnda kendini gstermektedir.
62
2- Gvensizlii nlemek: letme iinde oluabilecek zor durumlarn stesinden gelmek ve atmalar zebilmek iin aadaki unsurlarn mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir: Gerekli enformasyonun elde edilmesi; zellikli durumlarn zm iin enformasyonu tamamlayc bir unsur olarak danmanlk almak; Hedeflerin doru ve kesin belirlenmesi, nk ancak ak hedefleri olan kiiler zm alternatifleri yatabilirler; Bakalarnn gr ve fikirlerine anlayla yaklamak ve bununla baa kmak olarak tanmlayabileceimiz uzlamaya ak olmak, kltrel fark llklarn ynetilmesinde en nemli unsurlardan biridir. Kazan-Kazan Stratejisi: Bir anlama ya da ortaklk ancak her iki tarafn da karna sonuland zaman baarl bir ekilde gerekleebilecektir. 3- Uluslararas Birliklerini Zedeleyecek Gaflardan Kanma: ou uluslararas anlama ncesi grmeler baarl gemekle birlikte, taraflardan birinin bilinsizce yapt bir hata, rnein; yanl hediye, bir ikramn reddedilmesi, ailenin gcendirilmesi ya da yetersiz sayg gsterisi, szlemenin gereklemesine engel olabilmektedir. 4- Gerekli Balantlarn Kurulmas: Uzun soluklu dostluklarn oluturulmasna olanak salanmas (zellikle Dou blgelerinin kltrnde i anlamalar ancak arkadalk ilikilerinin oluturulmasndan sonra gereklemektedir); gven kazanmak (gven duygusunun hangi kltrde nasl kazanlabilecei kltrleraras ynetim yeteneine baldr); rgt ii enformasyona ulamak, ilgili iletiim ana kabul edilmek. 5- Uluslararas Katlmlar, Ortaklklar ve irket Evlilikleri: Uluslararas alanda faaliyet gsteren her iletmenin hedefi, potansiyelleri en st dzeyde kullanma olana veren irket birlemeleri, ortaklklar ve uluslararas katlmlardr. Bu aamada baarl kltrleraras ynetimin temel grevleri daha da anlam kazanmaktadr: Karlkl anlay; baarnn temel yap talarndan biri de tm katlmcla rn, dier katlmclarn planlarn ve karlarn anlamay renmeleridir. Ortak hedeflerin tanmlanmas; ortak hedeflerin tanmlanmasndan nce pazarn koullar kadar sosyal ve politik evrenin de tannmas gerekmektedir. Pazar alarnn geniletilmesi; kltrleraras alarn yardm ile yeni rn ya da hizmetlerin gelitirilmesi mmkn olabilecektir. Sinerjiden yararlanmak; kltrlerin akma potansiyellerini ve ortak zelliklerini en st dzeyde deerlendirmek gerekmektedir. letmenin baar grafiini ykseltmek; uluslararas i dnyasnda kltrleraras ynetim, tm ticari faaliyetlerin temel amac olan ekonomik baarnn salanmasna hizmet etmektedir. Uluslararas bir iletmenin stratejisi, d evresinden kaynaklanan politik, ekonomik ve kltrel faktrler ile insan kaynaklar ve yapsndan ayr dnlememektedir. Bu gerek, uluslararas iletme ynetiminde kltr konusuna ayr bir zen gsterilmesini beraberinde getirmektedir. Bu nedenle gnmzde etkili kltrleraras ynetim, her eyden nce ekonomik baar iin vazgeilmez bir unsur olarak karmza kmaktadr. Ayrca uluslararas alanda faaliyet gsteren her iletme pratii asndan kltrleraras dnce ve davran n plana kmaktadr. Gnmzdeki i dnyasn belirleyen bu durum ve iletme stratejilerinin kresel d-
63
zenlenmesi bilimsel aratrmalara da yansmaktadr. zellikle son yllarda uluslararas pazarlama, uluslararas finans ya da uluslararas ynetim konular ile ilgili yaplan almalarda art gzlenmektedir. Bu almalarda arlkl olarak yer alan aratrma konularndan biri ise kltr konusunun ynetime yansmas sonucu kresel ynetimde kltrel farkllklarn baarl bir ekilde ynetilmesi iin ne gibi iletiimsel uygulamalara yer verilmesi gerektiidir. Kreselleen dnya ekonomisinin her geen gn bymesi, uluslararas boyutta faaliyet gsteren ticari iletmelerin daha fazla kltrel eitlilik iinde almalarn yrtme zorunluluunu da beraberinde getirmektedir. Bu zorunluluk ise kresel ynetim iin gerekli olan kltrleraras ynetim gereksinimini dourmutur. Baarl uluslararas iletmeler kltrleraras ynetim becerilerinin nemli bir rekabet ve yatrm arac olduunun bilincindedirler. Kltrleraras ynetim uygulamalarna yer veren uluslararas iletmeler, kltrel farkllklarn bir avantaja dntrlebileceinin farkndadrlar. Kltr konusunun alanlarn performanslar, kazan maksimizasyonu ve rekabet yetenei ile balantl olduunu da bilmektedirler. Kresel ynetim balamnda uluslararas iletmelere ynelik baz gzlemler yapmak mmkndr: ncelikle baarl bir kltrleraras ynetim anlay sergileyen uluslararas iletmeler, kltrleraras ortamlarda alma konusunda baarl alanlar kendilerine ekebilme konusunda avantaj salayacaklardr. Ardndan, bu tr alanlara sahip olan bir uluslararas iletme farkl kltrler iinde yer alan mterilerinin beklentilerini daha iyi anlayarak daha iyi mal ve hizmet sunumu gerekletirebilecektir. Kltrel farkllklar anlayan ve kltrel evrenin olanaklarn daha iyi kavrayan bir iletme, ayn zamanda deien evre koullarna uyum salama konusunda daha yetenekli ve esnek bir ynetim anlayna sahip olabilecektir. Bu durum ise uluslararas iletmelere en bata kresel rekabet stnl salayacak ve uluslararas iletmelerin daha baarl kresel ynetim pratikleri gelitirmesine yardmc olacaktr. Zaman ve mekn snrlamas olmakszn somut ve soyut deerlerin uluslararas apta transferine olanak salayan kreselleme olgusu, farkl kltrlerin birbiriyle karlama ve etkileime geme skln arttran ok sayda iletiimsel platformu da ortaya karmtr. Snrlar giderek belirsizleen bir dnyada, farkl kltrlere mensup kaynak ve alclar arasnda geen iletiim srecinin belirli stratejiler dorultusunda ynetilmesi, iletmeler asndan hayati nem tamaktadr. Kreselleme ile birlikte tm iletmeler kltrel farkllklar konusunda daha duyarl hale gelmekte ve bu sre, farkl kltrlere sahip olan alanlar arasndaki farkllklarn baarl bir ekilde ynetilerek kltrlerarasnda etkin bir diyalog ortam yaratlmasn zorunlu klmaktadr. Kresellemenin yol at bu durum, kresel iletiim stratejilerinin nemine vurgu yapmaktadr. Bu dorultuda halkla ilikiler de gnmzde ulusal snrlar aan ve hatta her geen gn uluslararas boyutuyla dnlmesi gereken ve uygulamada kresel pratikleri zorunlu klan ynetsel bir fonksiyona dnmektedir. Farkl kltrler arasnda geen iletiim srecini tanmlayan kltrleraras iletiim sz konusu olduunda, deiik kltrel kodlara ve normlara sahip kaynak ve hedef kitlelerden bahsedilmektedir. Bu noktada, benzer olmayan kltrel deerlerden kaynaklanan birbirini anlamama, yanl anlama gibi sorunlar; ou zaman bireyler ve iletmeler asndan ykc etkilere yol aan potansiyel krizlere dnebilmektedir. Bu krizleri ortaya kmadan nleyebilmek ve mevcut krizleri en az hasarla atlatp baarl bir ekilde ynetebilmek ise etkin kltrleraras iletiim stratejileri ile mmkndr. Bu sreleri yaplandrp ynlendirecek birim olarak halkla ilikilerin nemi de ortaya kmaktadr.
64
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Halkla ilikiler gibi reklam almalarnn da kltrel dinamikler dorultusunda uygulanp kltre gre uyumlatrlmas, kltrel farkllklarn baar ile ynetilmesini salamaktadr. Bu dorultuda, kresel apta faaliyet gsteren halkla ilikiler ve reklam uzmanlarndan, iletiim aktivitelerinde kltr boyutunu dikkate alp kltrler arasndaki farkllklara duyarl stratejiler gelitirip uygulamalar beklenmektedir. SIRA SZDE Kreselleme srecinde zellikle uluslararas iletmelerde grev alan yneticilerin kltrleraras iletiim yetkinliine sahip olmalar nemlidir. Uluslararas iletme yDNELM neticileri farkl kltrleri anlamann ve bu farkl kltrlerle uyumlu alabilmenin iletmenin krll, verimlilii, imaj ve itibar asndan neminin farkna vardklaS O R U rndan, kltrleraras iletiim yeterliliini tabana yayabilmek ve farkllklar iletmenin ortak ats altnda ynetebilmek iin, halkla ilikiler uzmanlarndan yararlanmaya almaktadrlar. Uluslararas yneticilerin halkla ilikiler biriminden temel DKKAT beklentileri ise farkl kltrler arasndaki ilikilerin baarl bir ekilde yaplandrlp srdrlmesinde etkili iletiimsel faaliyetlere yer vermeleridir. Etkin kltrleraSIRA SZDE ras iletiim stratejileri ve politikalar ile iletme ierisinde ve dndaki teki kltrlerin farkna varmak, onlar tanmak, yarglamadan onlarla uyumlu bir ekilde almak ve farkllklarn kabul edilmesine ilikin geni bir perspektif elde etmenin AMALARIMIZ mmkn olaca sylenebilmektedir. Kreselleme K veT kltr A P konusunda ayrntl bilgi edinebilmek iin Mine Sarann 2011 ylnda Detay Yaynclktan km olan Kreselleme Balamnda Uluslararas letmelerletiim Perspektifinden ncelemeler isimli kitabn okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
65
zet
A M A
Kreselleme ve etkilerini anlayabilmek Her geen gn ok boyutlu etkileri ulusal ve uluslararas konjonktrde reel biimde gzlenen kreselleme kavramnn, semantik adan; siyasal, ekonomik, teknolojik ve sosyokltrel nitelikli deiim ve dnm srecine kout olarak, evrensel lekte ortaya kan ve kompleks ilikiler an ynlendirme potansiyeline sahip tm olay ve olgularn, Yeni Dnya Dzeni erevesinde radikal kopularla yeniden ele alnmasna yol aan bir fenomen olarak aklandn sylemek mmkndr. Kreselleme srecinin en nemli karakteristiini, farkl kltrlerin birbirleriyle karlama skln arttran birok iletiim platformunu ortaya karmas oluturmaktadr. 1970'li yllarn balangcyla uluslararas iletmeler ve bu iletmelerin global arenadaki faaliyetleri, bilgi iletiim teknolojilerinin geliimi ile insanlarn tm dnyada kolaylkla seyahat edip farkl kltrler arasndaki diyalogun gelimesi gibi faktrlerin, kltrleraras iletiimin neminin ykselmesine yol at sylenebilmektedir. Kltr ve zelliklerini tanmlayabilmek Kltr, herhangi bir sosyal topluluun maddi ve maddi olmayan yaam biimleri olarak ifade edilebilmektedir. Her bir kltr, uzun bir tarihsel sre ierisinde olumakta ve bir toplumdaki tutum, davran, inan, ahlak, tre, gelenek ve etik anlay gibi tm sosyal etkileimleri iermektedir. Buradan da anlalaca gibi kltr, bir dizi sosyal retimin ve srecin birlemesi ile oluan dinamik bir yap olarak karmza kmaktadr. Kltr, bir toplum iinde yaayan insanlarn duygu, dnce ve davranlarnda ortaklk salayan deerlerin tm olup, yaama dair tm retim srelerini de kapsamaktadr. Toplumlarn kltr kendine hastr ve her toplumun kltrnde dier toplumlara gre belirli dzeyde farkllklar mevcuttur. Buna karn, kltrn zellikleri ou toplum iin ortaktr. Kltrn genel geer bir tanm yapldnda belirli zellikler gze arpmaktadr. ncelikle kltr toplumsaldr, ayn toplum iinde yaayan insanlarn belirli etkileimleri ile oluur. Kltr renilir, bir toplumu meydana getiren yelerin sosyalleme sreci ile -
renilir. Kltr aktarlr ve paylalr, yelerin birbirleri ile girdii her bir etkileim sonucu kltr; maddi ve manevi bir deer olarak aktarlr ve toplumu oluturan insanlar tarafndan ortak ekilde paylalr. Kltr deiir, zaman ierisinde insanlar tarafndan yorumlanan kltrel deerlerin azalmas ya da oalmas sonucu kltr deikenlik gsterir. Kltr, dinamik bir yapdr ve toplumu oluturan insanlar arasnda btnletirici bir rol oynar.
A M A
A M A
Kresellemenin boyutlarn aklayabilmek Kresellemenin ekonomik, siyasal ve sosyokltrel olmak zere boyutundan sz etmek mmkndr. Ekonomik adan kreselleme, teknolojinin yardm ile ticaret ve finansal akmlarn hareketlilii yoluyla dnya ekonomilerinin birbiriyle btnlemesi olarak tanmlanabilmektedir. Dnya ekonomisinin btnlemesinde uluslararas iletmeler nemli paya sahiptir. Uluslararas iletmelerin, uyguladklar kresel politikalar ile dnya ekonomisinin zneleri olduu ileri srlebilmektedir. ou zaman uluslararas iletmelerin yarattklar ekonomik sonular, uluslarst nitelik tamaktadr. Uluslararas iletmeler ekonomik rant salayabilecekleri lkeleri kresel sisteme dahil etmekte, bylelikle kendi krlarn ve pazar paylarn arttrrken, kresellemenin ekonomik boyutuna hz kazandrmann yan sra, uluslararas siyasalara da yn vermektedir. Bu nedenle uluslararas iletmelerin, kresellemenin ekonomik ve siyasal boyutundaki en nemli itici gleri arasnda yer aldn ileri srmek mmkndr. Kresellemenin ekonomik ve siyasal boyutu ise, sosyokltrel boyutun taycln yapmaktadr, nk kreselleme zaten kltrel bir rn olarak karmza kmaktadr. Belirli kltrlere gre kk farkllklar sz konusu olsa da, kresellemenin sosyokltrel boyutu; dnya apnda ortak yaam tarzlarnn, zevklerin ve korkularn paylald kresel bir kltrn doup bymesi gereine iaret etmektedir. Bylece kresel sisteme dahil olan tm dnya lkelerinde bir benzeme ve dnm sreci ortaya kmaktadr.
66
A M A
Kresellemenin kltrel alandaki etkilerini irdeleyebilmek Kreselleme ve iletiim teknolojilerinin geliimi ile birlikte ortadan kalkan lke snrlar yerini kltrel snrlara brakmtr. Bu yeni kltrel snrlar iinde iletiim her zaman olduundan daha fazla nem kazanmtr. Bu balamda, yeni pazarlara ulap dnya apnda faaliyetlerini srdrmek isteyen uluslararas iletmeler de yeniliklere ak yaplanmalarn gzden geirmek, yerel pazar koullarn doru deerlendirmek, lke imajnn rettikleri rne yapaca katklar tasarlamak, yerel pazarlardaki meruiyetlerini salayabilmek iin sosyal sorumluluk projeleri gerekletirmek, kresel lekte nemi artan kurum ii ve kurum d iletiim abalarn arttrmak, krizlere son derece ak uluslararas rekabet ortamn ynetebilmek ve pazarlama iletiimi abalarn uluslararas lekte yrtmek durumundadrlar. Kresellemenin ekonomi alanndaki ba aktrleri olan uluslararas iletmeler de, yeni pazarlara ulap dnya apnda faaliyetlerini srdrmek ve baarl olmak iin kltrel snrlarn yaratt engelleri hedef kitleleriyle kuracaklar salkl iletiim ile aabileceklerdir. nk ekonominin, siyasetin ve toplumlarn uluslararaslamas iletmelerin iletiim almalarnn erevesini geniletmi, kurallarn da deitirmitir. letiim blgesel ve ulusal snrlar dolaysyla kltrel snrlar da amtr.
A M A
Kltr ve kreselleme arasndaki banty kavrayabilmek Doksanl yllarda en st noktasna ulaan kreselleme ile birlikte snrlarn ortadan kalkmas sonucunda frsat eitlilii, etkenlerin hareketlilii ve meruiyet erozyonundan sz edilmeye balanmtr. Kreselleme ve iletiim teknolojilerinin geliimi ile birlikte ortadan kalkan lke snrlar yerini kltrel snrlara brakmtr. Ekonomik snrlarn yava yava ortadan kalkmasna karn, tm btnleme abalarna ramen, yasal, politik ve kltrel engeller halen geerliliini korumaktadr. Dnyadaki gncel krizlerin yan sra yeniden ortaya kan etnik ya da kltrel atmalar, btnleme ile birlikte yerellemenin de hal hkm srd bir dnyann sinyallerini vermektedir. Dolaysyla imdilik dnya zerinde kltrel ve toplumsal snrlarn tamamen ortadan kalkmas tamamen bir hayaldir. Girdii her yeni pazarda uluslar aras iletmenin kar karya kald zorluklar da artmaktadr. Bu zorluklarn stesinden gelmek iin dnya ekonomisini biimlendiren uluslar aras iletmelerin pazarlama, reklam, halkla ilikiler, imaj ve ynetim konular kapsayan stratejilerini iletiim odakl oluturmas nemlidir.
67
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kreselleme srecinin sebeplerinden biri deildir? a. Teknolojik yenilikler b. Ulus-devlet anlay c. Uluslararas iletmeler d. Ekonomik gelimeler e. letiim ve ulamdaki art 2. Kresellemenin Trke anlam aadakilerden hangisidir? a. Yerelleme b. Blgeselleme c. Ulusallama d. Lokalleme e. Evrenselleme 3. Aadaki dnemlerden hangileri kresellemenin tarihsel periyotlar arasnda yer alr? a. 1490-1890-1990 b. 1390-1590-1790 c. 1890-1990-2000 d. 1990-2000-2010 e. 1590-1690-1790 4. Aadakilerden hangisi birinci kreselleme dnemine ait bir zellik deildir? a. Corafi keifler b. Merkantilizm c. Smrgecilik d. Beyaz adamn ykmll e. Feodal beylikler 5. Kresellemeyi ortaya karan etmenlerin elemesi aadaki klardan hangisinde doru yazlmtr? a. Ekonomik-Teknolojik-Sosyolojik etmenler b. deolojik-Sosyolojik-Psikolojik etmenler c. Ekonomik-Teknolojik-deolojik etmenler d. deolojik-Sosyolojik-Teknolojik etmenler e. Teknolojik-deolojik-Psikolojik etmenler 6. Aadakilerden hangisi kresellemenin boyutlar arasnda yer almaz? a. Sosyal Boyut b. Kltrel Boyut c. Ekonomik Boyut d. Siyasal Boyut e. Eitsel Boyut 7. 1970lerdeki petrol krizi sonrasnda d piyasalara alma aray ile iktisadi faaliyetlerin artmas, kresellemenin hangi boyutunu ifade eder? a. Kltrel Boyut b. Teknolojik Boyut c. Siyasal Boyut d. Ekonomik Boyut e. Sosyal Boyut 8. Aadakilerden hangisi kresellemenin sosyokltrel boyutunu ifade eder? a. Kresel dnp yerel hareket etmek b. Byk iktisadi giriimler c. Ulus-devlet anlaynda zayflk d. letiim teknolojilerindeki gelimeler e. Uluslararas iletmelerin saysnda art 9. ...................., kazanlan bir davran kalb olarak nitelenir ve insann yapt-yaratt her eyi ieren bir yaam biimidir. Yukardaki ifadenin doru bir cmle olmas iin, bo braklan yere aadakilerden hangisi getirilmelidir? a. Kreselleme b. Kltr c. Halkla ilikiler d. Reklam e. Uluslararas iletme 10. Aadakilerden hangisi kltrn zelliklerinden biri deildir? a. renilir b. Aktarlr c. Duraandr d. Simgeleyicidir e. Paylalr
68

1. b Yantnz yanl ise Kreselleme ve Tarihsel Geliimi balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Tarihsel Geliimi balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Tarihsel Geliimi balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Tarihsel Geliimi balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Tarihsel Geliimi balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letiim ve Yazl letiim Kavramlar balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Tarihsel Geliimi balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Tarihsel Geliimi balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr: Kavramsal ereve balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr: Kavramsal ereve balkl konusunu yeniden gzden geiriniz. Kuaktan kuaa aktarlr; kltr oalan bir birikimdir, kuaklar arasnda bir badr. Paylalr; kltr tek bir bireye deil, toplumun tm bireylerine aittir. Snrlaycdr; kltr ait olduu toplumu birtakm ller iine sokarak snrlamaktadr. Simgeleyicidir; kltr bir olgunun baka bir olgu tarafndan tanmlanmas, simgelenmesi veya kullanlmasdr.
2. e
3. a
4. d
5. c
Akn, B. (t.y.). 21.Yzyln Eiinde Kreselleme ve Kresel letmeler, http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt262, Eriim Tarihi: 24.04.2006. Barnet, R. J. ve Cavahagh, J. (1995). Kresel Dler mparator irketler ve Yeni Dnya Dzeni, eviren: Glden en, Sabah Kitaplar, Medya Holding, stanbul. Bauman, Z. (1999). Kreselleme - Toplumsal Sonular, eviren: Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, Mart Matbaaclk, stanbul. Boratav, K. ve Kansu, I. (1997). Ekonomi ve Kreselleme, mge Kitabevi, Ankara. Bozkurt, V. (2000). Kresellemenin nsani Yz, Alfa Kitabevi, stanbul. Cateora, P.R. (1997). International Marketing, IrwinMcGraw Hill nternational Edition, London. Cengiz, E. (2002). Uluslararas Pazarlamada Promosyon, Der Yaynlar: 344, stanbul. at, K. (2000). Kreselleen Dnyada Uluslararas Pazarlama Asndan Kltr, Pazarlama Dnyas, Yl: 14, Say: 2000-01. Edelman, R. (2002). The Power of Public Relations in a Complex World, Inside the Minds: The Art of Public Relations, Aspatore Books Inc. Eken, H. (2006). Kreselleme ve Ulus Devlet, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 16. Ekin, N. (1996). Kreselleme ve Gmrk Birlii, stanbul Ticaret Odas Yaynlar No: 32, stanbul. Engin, . (1990). Kltr-Kiilik likisi, Ankara niversitesi Dil, Tarih ve Corafya Fakltesi Dergisi, Say: 1-2, Ankara.
6. e
7. d
8. a
9. b 10. c

Sra Sizde 1 Burger Kingin kreselletirmeye alt hazr kfte kltr, Trk kltr normlarna uygun hle getirilerek sunulmaktadr. Yine bu perspektiften deerlendirilebilecek bir rnek olarak Coca Colann yerel kltre entegre olabilmek iin, kendini Ramazan sofrasnda konumlandrmas da semiyolojik adan Trk deerleriyle rttn anlatmas bakmndan dikkat ekmektedir. Sra Sizde 2 Kltrn zellikleri u ekilde zetlenebilir: renilir; kltr biyolojik veya miras yoluyla aktarlmaz, renerek ve tecrbe ederek kazanlr. Uyarlanabilir; kltr zerinde deiim veya uyarlama yapmak insann doal kabiliyeti dhilindedir.
69
Erem, T., Tek, . B., Gegez, E. ve Br, D. (t.y.). Global Pazarlarda Pazarlama Stratejilerinin Tasarm ve Uygulanmasnda Kltrel Etkileimin Rol, http://www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/deniz4.pdf, Eriim Tarihi: 07.05.2008. Erolu, F. (2000). Davran Bilimleri, Beta Yaynlar, stanbul. Erol, M. (1999). Sosyal likilerin eriini Belirleyen Etmenler, Cumhuriyet niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 10. Eser, Z. (2005). ok Uluslu letmelerde Pazarlama Karmasnn Kresel Boyutu, Kreselleme ve ok Uluslu letmecilik (Ed. Oya Aytemiz Seymen ve Tamer Bolat), Nobel Yayn Datm, Ankara. Giddens, A. (2000). Elimizden Kap Giden Dnya, Alfa Yaynlar, stanbul. Giddens, A. (1998). Modernliin Sonular, eviren: Ersin Kudil, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Greider, W. (2003). Tek Dnya Kresel Kapitalizmin Manik Mant, eviren: Yavuz Olagan, mge Kitabevi, Ankara. Gne, S. (2001). Medya ve Kltr, Vadi Yaynlar, Ankara. Gven, S. (2002). Sosyal Politikann Temelleri, Ezgi Kitabevi Yaynlar, Bursa. Gven, N. (1998). Globalizm, Yn Matbaaclk, stanbul. Gzelcik, E. (1999). Kreselleme ve letmelerde Deien Kurum maj, Sistem Yaynclk, stanbul. Hameyiolu, B. (2002). Kreselleme ve D Ticaret Politikas, www.kirimdernegi.org.tr/kuresel-disticaret.htm, 01.09.02, Eriim Tarihi: 23.05.2006. Hawkins, D. I., Best, R. J. ve Conney, K. A. (1992). Consumer Behavior Implications for Marketing Strategy, Irwin McGraw Hill, London. Huck, S. (2005). Internationale Unternehmenskommunikation, Hrsg. Claudia Mast, Universitaet Hohenheim, Stuttgart. Kumar, K. (2004). ada Dnyann Yeni Kuramlar Sanayi Sonras Toplumdan Post-Modern Topluma, eviren: Mehmet Kk, 2. Bask, Dost Kitabevi, Ankara. Kumbasar, A. (2000). Kreselleme ve Toplumsal Denge, Cumhuriyet Gazetesi. Ltzler, T. (2007). Internationalisierung in Global Communications - eine Einfhrung, Strategisch Kommunizieren und Fhren, (Ed. Claudia Langen, Holger Sievert, Daniela Bell), Verlag Bertelmsmann Stiftung.
Maden, A. H. (1993). Ynetim ve Kltr, Ankara niversitesi Dil, Tarih ve Corafya Fakltesi Dergisi, Say: 1-2. Maruco, F. (1994). The Right Way To Go Global, Harvard Business Review. Masca, M. (1998). Kresellemenin Ekonomik Ynden Analizi, Celal Bayar niversitesi ..B.F. Ynetim ve Ekonomi Dergisi, Say: 4, Manisa. McPherson, B. D., Curtis, J. E. ve Loy, J. W. (1999). The Social Significance of Culture, Human Kinetics Books, Illinois. Meri, C. (1998). Umrandan Uygarla, letiim Yaynlar, stanbul. Mittelman, J. H. (1997). Globalization: Critical Reflections, Lynne Reinner, London. Nally, M. (1991). International Public Relations, Kogan Page Ltd., London. Oktay, M. (1996). Halkla likiler Mesleinin letiim Yntem ve Aralar, Der Yaynlar, stanbul. Oran, B. (2000). Kreselleme ve Aznlklar, 3. Bask, maj Yaynevi, Form Ofset, Ankara. ymen, O. (2000). Gelecei Yakalamak, Remzi Kitabevi, stanbul. Ritzer, G. (1998). Toplumun McDonaldlatrlmasada Toplum Yaamnn Deien Karakteri zerine Bir nceleme, eviren: en Sar Kaya, Ayrnt Yaynclk, stanbul. Saran, M. (2005). Kltrleraras Ynetim ve Liderlik, ok Kltrl Ortamlarda Halkla likiler, Kurumsal letiim ve Ynetiim (Ed. Pnar Eraslan Yaynolu), stanbul Ticaret Odas Yaynlar No: 1, stanbul. Tosun, N. B. (2005). letmeler Asndan Uluslararas letiim, Ege niversitesi letiim Fakltesi Dnceler Dergisi, http://iletisim.ege.edu.tr/iletisim/kurumsal/links/dusuncelerdergisi/index.pdf. Eriim Tarihi: 14 Haziran 2006. Turan S. ve Ayko, E. (2002). Kreselleme: Dn, Bugn, Yarn, Trakya niversitesi Bilimsel Aratrmalar Dergisi, C Serisi, Cilt: 2, No: 1. Tutar, H. (2000). Kreselleme Srecinde letme Ynetimi, Hayat Yaynlar, stanbul. Ural, E. G. (2005). ok Kltrl Ortamlarda Halkla likiler, ok Kltrl Ortamlarda Halkla likiler, Kurumsal letiim ve Ynetim, (Ed.Pnar Eraslan Yaynolu), stanbul Ticaret niversitesi, Yaynlar, No: 11, stanbul. Wilcox, D. L. vd. (2000). Public Relations Strategies and Tactics. Longman Inc., USA.
70
Woolard, E. S. (1996). Global Companies Must Have a Human Face, International Public Relations Review, Vol: 19, No: 2. Zentes, J. ve Swoboda, B. (1997). Grundbegriffe des Internationalen Managements, Schaeffer-Poeschel Verlag, Stuttgart. , (2004), http://www.liberal-dt.org.tr/guncel/125.05.2004, Eriim Tarihi: 17.05.2006. , (1999). apraz Kltrlerde Liderlik. zyazlm Sitesi. Alnan Adres: http://www.ozyazilim.com/ozgur/marmara/uluslararasi/caprazliderlik.htm, Eriim Tarihi: 29 Austos 2006. , (2003). Uluslararas Pazarlama. SperkobiKobi Arama Merkezi. http://www.superkobi.com/page.asp, Eriim Tarihi: 29 Austos 2006.
4
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; letiim olgusunu tanmlayabilecek, letiim trlerini aklayabilecek, Kltr olgusu hakknda bilgi sahibi olabilecek, Kltrleraras iletiimi ve kltrleraras iletiime etki eden faktrleri aklayabilecek, Kltrleraras iletiimde yeterli dzeye nasl ulalacana dair bilgi sahibi olabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
letiim Kltr Kltrn Snflandrlmas Kltr ve letiim likisi Kltrlararas letiimin Tanm Kltrleraras letiimi Etkileyen Faktrler Kltrleraras letiimin Yeterlii
indekiler
GR LETM LETM TRLER KLTR KLTRN SINIFLANDIRILMASI KLTR VE LETM LKS KLTRLERARASI LETM KLTRLERARASI LETM ETKLEYEN FAKTRLER KLTRLERARASI LETMDE ATIMA YNTEM KLTRLERARASI LETMN YETERL KLTRLERARASI LETMDE BAARIYA ULAMANIN YOLLARI
Kltrleraras letiim
Kltrleraras letiim
GR
Doada yaam bilgi alverii zerine kuruludur. Hcresel boyutta balayan bu bilgi ak bakterilerden bitkilere, balinalara kadar farkl yaam formlar arasnda ve ayn yaam alann paylaan farkl trler arasnda kimi zaman ses, hareket veya kimyasal reaksiyonlar araclyla gerekleir. Bilgi nesilden nesile aktarlr, bu sayede yaamn eitlilii ve sreklilii salanr. Canllar arasndaki bilgi alveriine genel anlamda iletiim ad verilir. Yaadmz zaman diliminin en byk belirleyicisi teknik alandaki hzl ve srekli geliimdir. Snr tanmayan iletiim olanaklar, gemite birbirini asla grme ihtimali olmayan kiileri bir araya getirebilmi, lkeler arasndaki snrlar kaldrm ve insanlar srekli ve hzl bilgiye altrmtr. Bu ortamda, farkl kltrlerden insanlarn bir araya gelmesi veya snrlar tesi ilikiler kurmas kanlmazdr. Gnmz ihtiyalarndan hareketle zerinde allmas gereken bir kavram da kltrleraras iletiimdir. Kltrleraras iletiim, farkl kltrlerden gelen bireyler ya da gruplar arasnda gerekleen iletiim etkinliidir. Kltrleraras iletiim yetisi ise en az iki kltrn bir araya geldii bu ortamlarda, yabanc kltr tanmay, n yarglardan syrlp farkllklar hogryle kabul etmeyi, kendi kltrne farkl bir pencereden bakabilmeyi ve kendi kltrn yabanc bir kltre anlatabilmeyi gerektiren ok ynl bir kavramdr. Kltrleraras iletiim, gnmzde nemi giderek artan bir olgu olarak deerlendirilmektedir. zellikle 11 Eyll 2001de Amerikada kiz Kulelere saldrlarn sonucunda trmanan Arap ve Mslman dmanl aslnda kendi kltrmz dnda baka kltrleri tanmadmz ve tanmak iin de bir aba harcamadmz bir kez daha gstermitir. Marshall Mckuhann Global Ky adn verdii kresel ada devletler, milletler ve bireyler artk farkl kltrler ile yakn temas kurmakta; ekonomik, siyasal ve kltrel birok etkileim tr ierisinde bulunmaktadr. Bu anlamda farkl kltrleri tanmak, farkllklar anlamak ve onlara empatiyle yaklamak gnmzde kazanlmas gereken nemli nitelikler olarak alglanmaktadr. Bu nitede, kltr ve iletiim kavramlarn, bir iletiim tr olarak kltrleraras iletiimi, kltrleraras iletiimin yeterlilii ve kltrleraras iletiimde baarya ulamann yollar iin gerekli koullar incelenecektir.
74
LETM
Latince communication szcnn karl olan iletiim (Oskay, 1999: 15), toplumlarn varolabilmesi iin temel talardan birisidir. Literatrde 160dan fazla iletiim tanm yaplmtr. Bu tanmlardan yola karak en genel hli ile iletiim, karlkl olarak iletilerin paylam eklinde ileyen bir sretir (Yksel, 2001). Baka bir ifade ile birbirlerine ortamdaki nesneler, olaylar ve olgularla ilgili deiimleri haber veren, bunlara ilikin bilgilerini birbirine aktaran ayn olgular, sorunlar ve nesneler karsnda benzer yaam deneyimlerinden kaynaklanan, benzer duygular tayp bunlar birbirine ifade eden insanlarn oluturduu topluluk ya da toplum yaam iinde gerekletirilen tutum, yarg, dnce, duygu, bildiriimlerine iletiim denir. letiim, mesajlar aracl ile gerekletirilen toplumsal etkileimdir ya da farkl bir deyile dnyay anlaml kldmz ve bu anlam bakalar ile paylatmz insani bir sretir (Trkolu, 2004: 21). nsann yaad toplumda kendisinden nce var olan kurallar renmesi, dier inanlar benimsemesi ve bunlara uygun olarak kendine verilen rolleri oynamas yani toplumsallamas iletiim ile gerekleir. nsanlar bakalaryla bir arada olabilmek, onlar anlayabilmek, kendilerini anlatabilmek ve etkileyebilmek iin iletiim kurar. Bunun da tesinde bireyler, kendileri ve bakalar ile iletiim kurarak kiiliklerini de tanmlama olana kazanr. letiim kiiler aras ilikinin her trn ve giderek toplumlar yaratan bir har grevi grr. Bir dier deyile toplumsal yaammz, kii olarak benliimizi var etmemiz, bakalar ile bir ii gerekletirebilmek iin bir i grubu iinde dnce retmemiz, bunu davranlarmzla ie dntrebilmemiz, ancak iletiim ile gerekleir (Grgen, 1997). letiim, bu edimi gerekletirenlerin toplumsal bir bek iinde yaamalarndan ve etkileime dayal bir edim olma gibi zelliklerinden dolay belli bir sreklilik zellii tar. Bu nedenle iletiim, belli bir balangc ve sonu bulunmayan, dinamik ve eitli unsurlarla etkileim iinde olan karmak bir dizi srelerin bilekesi ve btn olarak ortaya kmaktadr. letiimi kuranlar arasnda etkileimin nerede balayp nerede bittiini belirlemek son derece zor olduundan, iletiim srecinde belli ve kesin bir balang ve sondan sz edebilmemiz de olduka zordur. letiim bir sre olarak eitli gelerden oluur (Aziz, 2008). Bunlar: Kaynak, Mesaj, Kodlama-kod ama, Kanal
Kaynak: letiim srecini balatan, mesajlarn alcya gnderen kii ya da kiiler ya da rgtlerdir. Mesaj: Bir eyi iletmeyi isteyen kaynan rettii szel, grsel ve grsel iitsel sembollerdir. Kodlama: Bilginin, dncenin, duygunun iletime uygun, hazr bir mesaj biimine dntrlmesidir. Kod ama: Mesajn yorumlanarak anlaml bir biime sokulmas sreci olarak kavranabilir.
ekil 4.1 letiim Sreci geleri. Kaynak: Aziz, Aysel. (2008) letiime Giri. Aksu Yaynlar, stanbul.
Grlt
Kaynak
leti
Alc
Geri Bildirim
4. nite - Kltrleraras letiim
75
Alc, Geribildirim, Grlt. Kaynak; iletiimi balatan, iletmek istedii duygusu, dncesi, fikirleri vb. bir mesaj olan kii ya da kiilerdir. Kaynak bir dnceyi, duyguyu, fikri ceitli kelimeler, rakamlar, iaretler, beden hareketleri, yz ifadeleri gibi sembollerle kodlayarak bir mesaj hline getirendir. Mesaj; kaynak ile alc arasnda iletiimin kurulmasn salayan, sembollerle oluturulmu ve belirli bir biimi, anlaml bir btnl olan iletiim srecinde aktarlmak istenenleri tayan bir gedir. Mesaj, kaynan alcya iletmek istediklerini kodlara ya da simgelere, dier bir ifade ile szl ya da szsz iaretlere dntrmesi ile olumaktadr. Kod, bir kltr ya da alt kltrn yelerinin paylat bir anlam sistemidir. Mesajn iki eleman bulunmaktadr. Biri ierik dieri ise yapdr. erik anlam boyutunu yap ise simgeleri ve kodlar ifade etmektedir. Anlam, insanlarca yaratlan, renilen, deien bir ey olup hem toplumsal yaantlarla ilgili kltrel bir boyutu hem de bireysel yaantlarla ilgili znel bir boyutu iermektedir. Kodlama; bir mesajn, iletiim kanalnn zelliklerine uygun olacak ekilde bir simgeletirme sistemi aracl ile fiziksel olarak iletilebilecek veya tanabilecek bir biime evrilmesidir. rnein basit bir el hareketinden karmak bir matematik formlne kadar geni bir alan kapsayabilir. Kanal; iletiim srecinde kaynak ve alc arasnda mesajn iletilmesini salayan yoldur. Kanal, televizyon, radyo, telefon, nternet gibi aralarn yan sra kiiler aras iletiim srecinde konuma ile aktarlan szckler; ses, jest ve mimikler olabilmektedir. Alc; bir iletiim srecinde kaynaktan gelen mesajlar yorumlayan ve bunlara eitli ekillerde tepkide bulunan kii ya da gruplardr. Geri bildirim; alcnn gnderene verdii tepkidir. Bu tepki, mesaj gnderen kiiye, mesajn nasl yorumland ve genel olarak iletiimin nasl alnd hakknda bilgi vermektedir. Grlt; iletiim srecinde kaynak ile hedef arasndaki ortak alglamann olumasn etkileyen fiziksel ya da soyut birtakm unsurlardr. Dinamik bir yapya sahip olan iletiim srecinde bulunan bu geler iletiimin baar ile asndan byk nem tamaktadr. Etkili bir iletiimin gerekletirilebilmesi iin her bir genin ilevinin ok iyi bilinmesi gerekmektedir. Bunun yan sra kaynan mesaj alcnn zelliklerine gre kodlamas, uygun kanallar semesi, alcnn iinde bulunduu koullar dikkate almas, geri bildirimi doru bir ekilde deerlendirmesi ve engel oluturabilecek grlt gelerini gz ard etmemesi etkili bir iletiim sreci iin gerekli olan dier nemli unsurlardr (Akt: Yalm, 1012). Bir iletiim olgusunun hayata geebilmesinin ilk koulu olarak ortada belli bir iletinin olmas gerekmektedir. nsanlarn anlayabilecei ekilde dile getirilen ya da belirtilen bir olay, dnce ve kanaatler sz edilen iletileri meydana getirir. te bu anlam yapsyla iletiler bir bakma, toplumlar yaratan iletiimin de temel kaynan oluturmaktadr. Dinamik bir yapya sahip olan iletiim srecinde bulunan bu geler iletiimin baar ile yrtlebilmesi asndan byk nem tamaktadr. Etkili bir iletiimin gerekletirilebilmesi iin her bir genin ilevinin ok iyi bilinmesi gerekmektedir. Bunun yan sra kaynan mesaj alcnn zelliklerine gre kodlamas, uygun kanallar semesi, alcnn iinde bulunduu koullar dikkate almas, geri bildirimi doru bir ekilde deerlendirmesi ve engel oluturabilecek grlt gelerini gz ard etmemesi etkili bir iletiim sreci iin gereklidir. nsanlar uzun yllar yz yze iletiim kanallarn kullanmtr. Gnmzde de en nemli iletiim tarz yz yze iletiimdir. nsanlar, gndelik hayatlarn bu ileti-
Kanal: Ik, radyo ve ses dalgalar, telefon kablolar ve sinir sistemi gibi mesaj tayan aralardr. Alc: Kaynan gnderdii mesaja hedef olan kii, grup ya da kitledir. Geribildirim: Alcnn, kaynan mesajna verdii yanttr. Grlt gesi: letiim srecini bozan unsurlardr.
76
im tarzna bal olarak srdrr. nsanln en eski iletiim biimi olan yz yze iletiim gnmzde de varln ve nemini srdrrken bir yandan biriciklik niteliini kaybetmi, dier yandan toplumsal ilikilerin bir sonucu olarak pek ok ayrma uram, tarihsel sre ierisinde yz yze iletiimin yan sra yeni iletiim tarzlar gelitirilmitir.
SIRA SZDE
letiim sreci geleri SIRA SZDE nelerdir? Maddeler hlinde zetleyiniz.

D ksataslara NELM letiim belirli ayrlr. Bu kstaslarn banda mesajlarn iletildii ortam gelir. Bu bakmdan iletiim trlerini ncelikle hangi ortamlarda hangi kanallar yolu yapldna szl, yazl ve szl olmayan iletiim olarak klasik bir S O baklarak R U gruplandrma ile e ayrlr. letiim trlerinde dier bir gruplandrma ise iletiimin balamna, erevesine DKKAT ve kimler arasnda meydana geldiine baklarak yaplan gruplandrmadr. Bu tr gruplandrmada yedi farkl iletiim tr sz konusudur (Aziz, 2008). SIRA SZDE gibidir; Bunlar aadaki sel iletiim, Kiiler aras iletiim, AMALARIMIZ Grup/takm iletiimi, Kamu iletiim, rgtsel K T iletiim, A P Kitlesel iletiim, Kltrleraras iletiim. Yaplan gre toplumlarn kulland iletiim trleri ierisinde okT Earatrmalara LEVZYON tan aza doru yle bir piramit oluturulmutur (Aziz, 2008). Piramitin birinci basamanda isel iletiim vardr. Her insan kendi duygularn dncelerini isel olarak dile getirir, analiz eder, yorumlar ve dier iletiim trleNT ERNET ri ile bildii, rendii gzlemledii iletileri de yine kendi duygular ile alr, karlatrr, yorumlar. nsan srekli i dnyas ile iletiim ierisindedir. nsan en ok kendisi ile konuur. Piramidin ikinci basamanda kiiler aras iletiim vardr. nsan toplum iinde gnlk yaamn srdrebilmek iin iletiimde bulunur, bulunmak zorundadr. Piramidin nc basamanda, bireylerden oluan gruplarla takmlarla yaplan iletiimdir. Bu gruplar, bireylerin iinde bulunduu ortama kendi ekonomik statsne gre deiebilir. Piramidin drdnc basama kamusal iletiimdir. Yine birey geni halk kitleleri ile farkl iletiim aralarn gelitirmek iin iletiimde bulunr. Bu dierlerine gre daha snrldr. Piramidin beinci basaman ise kiinin i yaam olduu varsayldnda, i yaamndaki iletiimi yani rgtsel iletiim oluturur. Buradaki iletiimin younluu, bireyin i yaamndaki konumu, rgt ierisindeki gereksinimi olan iletiimin tipi ve tr belirler. Piramidin altnc basaman oluturan iletiim tr kitlesel iletiimdir. Bu tr iletiim piramidin en stlerinde yer almas biraz artc gibi grnse de greli olarak doru kabul edilmesi gerekiyor. Kitlesel iletiim her ne kadar gnlk yaantmzn ayrlmaz bir paras olarak gzkyorsa da hl radyo dinlemeyen, televizyon izlemeyen, nternet kullanmasn bilmeyen kiilerin ve zellikle de geri kalm
DNELM S O R U
LETM TRLER
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
77
yrelerdeki kabile yaamlarndaki insanlarn varl dnldnde, kitlesel iletiimin yerinin piramidin tepelerinde olmasn ok da yadrgamamak gerekir. Piramidin tepesinde ise kltrleraras iletiim vardr. Kreselleen ve globalleen dnyamzda toplumlarn birbirlerine gereksinimi olduu bilinmekle birlikte, baka bir kltrle tanmadan, iletiim kurmadan da yaam srdrlebilmektedir.
ekil 4.2 letiim Balamna Gre letiim Piramidi. Kaynak: Aziz, Aysel. (2008) letiime Giri. Aksu Yaynlar, stanbul.
Kltrleraras letiim Kitlesel letiim rgtsel letiim Kamu letiimi Grup ve Takm letiim Kiiler Aras letiim sel letiim
KLTR
nsanlarn gnlk yaamlarnda en youn kulland kavramlardan biri de kltrdr. Gnlk kullanmda kltr iyiyi, rafine olmuu, sanat, inceyi, yontulmuu, davranmasn iyi bileni, eitilmii snfsal balamda st seviyede olan anlatmak iin kullanlr (Erdoan, 2005: 135) fakat bir toplumu oluturan bireylerin ya da toplumsal gruplarn yaam biimlerine gndermelerde bulunan, bylece toplumsal yaamn maddi ve manevi srekliliini mmkn klan kltrn, insan ile ilgili dier pek ok kavram gibi birbirinden farkl saysz tanm yaplmtr. Kltrn kendisi bir dizi yan anlama sahip, olduka geni bir kavramdr. Edward Saidin kendimizi evimizde hissettiimiz yer olarak nitelendirdii kltr, sade ve anlalr grnmesine ramen sosyal bilimler asndan ok farkl ekillerde ele alnm; her disiplin ve disiplin uzman bu kavram deiik betimlemelerle tanmlamtr. Bu erevede kltr, muhtemelen sosyal bilimlerde kullanlan kavramlarn en kapsamls ve farkl ynleriyle ele alnan, hayatn her alanyla ilintilendirilebilen ok geni bir kavramdr (Geer, 2007). Kltr, Latince cultura kavramndan ileri gelir. lk zamanlarda bir eyi ekip yetitirme veya bakma srecinde verilen ad olarak kullanlan (Alemdar ve Erdoan, 1994: 167) kltr kavram, etimolojik adan doadan tremi bir kavramdr (Eglaton, 2005: 9) ve Raymond Williams, kltrn balangtaki bu anlamnn zamanla zihin yetitirimine doru genilediini belirtir (Williams, 1993).
78
Kltr kavram, antropologlar tarafndan ilk defa 19. yzyln sonlarnda gelitirilmi, ilk ak ve kapsaml tanmlama ise ngiliz Antropolog Sir Edward Burnett Tylor tarafndan yaplmtr. Tylor, 1871deki yazlarnda kltr, kiinin toplumun bir yesi olarak kazand bilgi, inan, sanat, hukuk, ahlak, det, gelenek, alkanlk ve yeteneklerin karmak btn olarak tanmlamtr (Havilland ve dierleri, 2008: 102). Giddensa gre kltr, bir toplumu oluturan bireylerin deerlerini, takip ettikleri normlar, rettikleri materyalleri, yaama ekillerini, giyim tarzlarn, din trenlerini, evlilik geleneklerini, aile hayatlarn, elence detlerini ierir (Giddens, 2005: 31). Siegelauba gre kltr, tarihsel olarak saptanm bir grup veya snfn kendi maddi ve sosyal varln yaratma, yeniden retme ve gelitirmedeki kendine zg yolu olarak tarif edilebilir. Bu yaratma yolu sadece retme biimi veya eklini kapsamaz, ayn zamanda bilinli-bilinsiz inanlar, deerler ve fikirler, hisler, genel jestler, gnlk hayat alkanlklar, dil ve iletiim herhangi bir kltr oluturur (Alemdar ve Erdoan, 1994: 171). Smith kltr kolektif yaam tarz, inanlar, stiller, deerler ve semboller repertuvar olarak tanmlar. Geetze gre kltr, paylalan anlamlar sistemidir. Hall ise kltr iletiim olarak tanmlar. Fiske, kltr sosyal deneyimin srekli anlam ve sosyal deneyimden srekli anlam retme sreci olarak (Erdoan, 2005: 136) Stevenson ise kltr zneleraras retilen ve kamusal olarak srdrlen bir grng olarak aklar (Stevenson, 2008: 85). Kltr, kiilerin davranlar hakknda bize bilgi veren ve bu davranlarda yansmasn bulan soyut grler, deerler ve dnyaya dnk alglardan oluur. Kltr, bir toplumun yeleri tarafndan paylalr ve o toplumun yeleri tarafndan anlalr davranlar retir. Kltrler bize biyolojik olarak atalarmzdan miras kalmamtr; kltr renilir ve kltrn btn deiik paralar btnlemi bir biimde ilev grr. Her kltr, insanlarn sorunlarn zmeye yardm olacak dnce ve eylemler iin bir klavuz niteliindedir. Devam edebilmesi iin kltr ve o kltre gre yaayanlarn temel gereksinimlerini karlayabilmeli ve topluluun yelerinin dzen iinde yaamasn salayabilmelidir. Bylece bir kltr, bireylerin kiisel karlar ve btnsel olarak toplumun ihtiyalar arasnda bir denge kurmaldr. Bunlara ek olarak bir kltr, yeni koullara uyum salamak ya var olan koullara uyum salamak ya da var olan koullara dnk alglar deitirmek iin bir deime kapasitesine de sahip olmaldr. Kltrel deiimler her toplumda, her zaman grlr. nk her nesil, kendi tecrbesine dayanarak kltre bir eyler katar ve kltrdeki eskiyen, gerekliini yitiren unsurlar kltrden atar. Bylece kltr XVIII. yzyl Alman tarihilerinin de dedii gibi ilerlemenin bir rn hline gelir. Geleneksel geleri her geen gn kltre eklenen yeni tekniklerin, deerlerin tasarmlarn etkisi ile yok olma basks altnda kalr. Fakat ou zaman yeni geler eskilerin yok edilmesini ya da dntrlmesini gerektirir. Dolaysyla tm kltrler srekli olarak evrim geirirler.
KLTRN SINIFLANDIRILMASI
Farkl dnya grleri ve farkl snflandrmalara gre kltr gruplara ayrlr. Bu gruplarn nde gelen ilki, alak ve yksek kltr ayrmdr. Snfl toplumlarla birlikte kltrn yksek kltr / dk kltr olarak iki ayr koldan yaylmas kltr konusunda gnmze dek sregelen tartmalarn balangcn olusturur. Tarih boyunca kltr genellikle iki ayr kanaldan geliir. Yneticilerin ve onlara bal aydnlarn yaratt yksek kltr ve ynetilenlerin yaamndan kan halk kltrleri. Bu ayrm zellikle Orta ada olduka nettir. Yksek
79
kltr aristokrasinin varolu biimini gsterirken halk kltrleri kyllerin yaamnda nemli bir yer tutar. Yksek kltr tketicileri, yksek eitimli kiilerdir; bu yzden iletilebilme aralar, yaptn kendisidir. rn (yapt) ok pahal ve deerlidir. Mlkiyeti sahipten sahibe geebilir. Bilinen ve nl bir yaratcs vardr. Yaratc yetenekli ve beceriklidir. Halk kltrnn biimi basittir. Her trl duyu ya da gelenek aracl ile dorudan aktarlabilen ya da iletilebilen bir yapdadr, anonimdir. Pazar iin retilmez, herkes iin paraszdr. Kiiden ok, kullanm asndan grup mlkiyetindedir. Bireysel olarak (dans dnda) sunulur. inden kt grubun deer yarglarn ierir ve iletir. Bu kltrel rnlerini reten ve tketen arasnda toplumsal stat fark yoktur. Modern insann yaamndaki deiimlerle birlikte kitle kavram ve kitle kltr ayrmlamas da kltr snflandrmalar ierisine girmitir. Kitle kavram, snrlar belirsiz bir kavram olmakla birlikte gnmzde says belli olmayan insan oklugunu anlatr. kitle kltr, sekin kltrn altnda, halk kltrnn stnde, yaam alskanlklarnn yeniden retimine dayal bir kltrel yapdr. Kitle kltrnn varolu nedeni kitlelerin gereksinimlerini karlamak amal degildir: Kitleler halinde retim yapan bir endstrinin hem rn hem de tketici kitlesini biimlendirmesi, dolaysyla retimi sosyalletirip herkesi retime ve tketime katarak zenginliin yaratlmas ve yaratlan zenginliin byk bir ksmnn sermaye sahiplerine ayrlmasdr. Popler kltr ise kitle kltrnn somut ekillerinden birisidir. Kitle kltr tekelci kapitalizmin hem mal hem de imajlar satn yapan uluslaras pazarn deimelerine ve ihtiyalarna gre biimlenip deiebilen, nceden yaplm, nceden kesilip biilmi ve paketlenip sunulmu bir kltrdr. Bu yolla kapitalizm, kitleleri cretli kle olarak kullanarak kitlelerin tketimi iin retim yaparak hem pazarn geniletir, canl tutar hem de etkin bir bilin ynetimi yapar. Popler kltr kitle kltr pazarnda en hzl deien, en popler rnleri ve tketimleri anlatr. Popler kltrde deiim sreklidir. Mzik alannda, popler olanlar her hafta deien top 10 iine girenlerdir. Giyimde poplerlik, mevsimsel deien moda ile gelen gdml tercih ve yaamdr. Yeme ime de Pepsi, Coca Cola, Marlboro, Kent, Pizza Hut, Pizza King, Mc Donalds arasndaki yar zgr seim iin tketici kazanma yardr. rfan Erdoan (2000: 137) letiimi Anlamak isimli kitabnda kltr snflandrmalarn ddk rnei zerinden olduka basit ve anlalr biimde yle aklamaktadr:
Bizim kyde su kenarnda st aalar vardr. Doann bir paras. Kkken sdn dallarndan bir para keser ve bakla ekil vererek ddk yapardk. O kestiimiz dal aatayken doayd. Biz onu kesip ddk yaptktan sonra artk doa deildir. Ddk yapl ve kullanl biimi ile bir kltr ifade eden rn olur. O ddk yerelin bir yaam tarznn bir ifadesidir, o yerin materyal kltrnn bir gstergesidir. Pazar iin retilmemitir, dolaysyla emtia deildir. Biz kendimiz ttrmek ve arkadamzn ve kendimizin ttrmesi in yapardk. Halk kltrne yani bize aitti. O ddk fabrikada kitleler halinde retilip, pazara sat iin sunulduunda, kltrel bir emtia/mal olur. O dd ancak paray deyip satn alan ttrebilir artk. Ddk belli bir kitle retim tarznn ve bu tarzn Pazar sisteminin materyal ve dnsel olannn ifadesidir. O ddk direnii ifade eden bir ekilde kullanldn-
Kitle: Says belli olmayan insan okluu.
80
SIRA SZDE SIRA SZDE DNELM
da, o ddkle retilen kltr direniin kltr olur. Bylece materyal bir kltrel rnle materyal olmayan bir kltrel rn direniin kltr olur. Bylece materyal bir kltrel rnle materyal olmayan bir kltrel rn (Mzik) retilir. Bu mzik ile direni ifade edilir, direni duygusu desteklenir, dayanma yeniden retilir. Dikkat edilirse, kltrel retim sadece bir materyalin veya materyal olmayann retimi ile bitmiyor. O ddk Top 40 listesinde kullanlan popler bir ara olduunda, kapitalist popler kltre ait olur, kapitalist pazara pazarlamaya ve bilin ynetimine nemli katkda bulunur. O ddk saray mzii retiminde katldnda, yksek kltr reten bir ara olur. Bu kltr sadece bir snfa aittir ve o snf dier snflardan ayrmak iin tanmlamada kullanlr. Bu nedenle o snf tarafndan dier snflara kar korunur. Klasik mzik kitle retim teknolojileri ile kopyalanp oaltlarak dier snflarn kullanm iin pazara sunulduunda, kitle kltr, aa kltr ve SIRA SZDE yksek kltr tartmas balar.
Siz de ddk rneinde SIRA SZDE olduu gibi bir rnek bularak kltrel snflandrmalar aklaynz?
DNELM
Burjuva: ya DS Ni EU L (proletarya) M O R da soylu snfna dhil olmayp zelliini zenginliinden alan kentli S Bu UT kii. kimselerin D OK R KA oluturduu sosyal snfa da burjuvazi denir. D KSZDE KAT SIRA Aristokrasi: ktidarn imtiyazl ve genellikle soya bal bir toplum snfnn SIRA bulunduu SZDE siyasi elinde AMALARIMIZ hkmet eklidir.
1960larn popler olan bir ayrm egemen kltr ve kar kltr ayrm olmuD N L M burjuva pratiklerine ve ekonomik, ilikilerine alternatif dnS O RE U tur. Kar kltr iine ya gr ve iliki tarz sunan dnya grleri girer. Kar kltrn belli bir blm yasal kurallar dna itilince yeralt kltr alt grubu olutu. Bu kar kltrleS O R AUT D KK rin en belirgin retimi siyasal mcadelelerde, gazete ve dergi kartmada, yeralt veya alternatif film gelenekleri yaratmada grld. D K SZDE KAT SIRA Kltrel incelemelerin 1970lerde ykselmesiyle ardndan eitli yaklam tarzlar iinde farkllamas ile kar kltr kavram ortadan silindi, snf kltr ounSIRA ve SZDE lukla rededildi yerini genlik, ihtiyarlk, lezbiyenlik, cinsiyet e cinsellik dhil alt AMALARIMIZ kltrler ald.
K T A P iin rfan Erdoann letiimi Anlamak isimli kitabna ulaaKltr snflandrmas bilirsiniz. AMALARIMIZ
AMALARIMIZ K T A P K T A P TELEVZYON TELEVZYON NTERNET NTERNET
KLTR LETM LKS T E L E VE VZYO N

letiim, insanlar arasnda gerekleen bir alveri srecidir. Bu srete insanlar birbirlerine bilgilerini ve sembollerini aktarrlar. Bakalar ile iletiim T Eduygularn, LEVZYON kurarken bilincinde olmasak da daima iinde yetitiimiz ve yaadmz kltrn NTERNET belirledii bir ereve iinde geziniriz. letiim asndan baknca, kltr iin insanlarn deneyimlerini yorumlamada ve eylemlerine karar vermede rehber aldklar N T E R N E T da denebilir. Dier bir taraftan, insanlar da birbirleri ile kuranlamlar dokusudur duklar iletiim sayesinde iinde yaadklar toplumu ve kltrn hem oluturur hem de deitirir. nsanlar gerek zel gerek i yaamlarnda hergn pekok insanla iliki kurabilmekte, hatta o an bulunduklar ortam ve evreye gre hi farknda olmadan iletiim tarzlarn kolayca deitirebilmektedir. Bunu ok basit bir rnekle gnmz iin canlandrabiliriz: Evlilik ve yuva kurma zerine herhangi bir sohbeti, mesela, bir cenaze treninin ardndan, bir de dn ortamnda yaptmz dnelim. Hibir zaman herhangi bir kiiden uyar da t almadan da sohbetlerimizin tarz ve sluplar, bu deiik ortamlarn zellik ve koullarna gre birbirinden tamamen farkl olacaktr. Ayn kltr kalplar, insanlarla iletiimimizi kolaylatrrken baka kltrlerin fertleri ile kurduumuz iletiim anlarnda sorun yaratabilmektedirler. Bu nedenle iinde bulunduumuz kltrel yap bizim ile ayn kltrel yap ierisinde bulunan insanlar iin iletiim srecinde bir kolaylk salarken
K T A P
81
farkl bir kltrel yapdaki insanlarla ile iletiim kurmak o kltr bilmiyorsak bir sorun tekil etmektedir (gez, 2003).
KLTRLERARASI LETM
Kltrleraras iletiim (inter/cross cultural communication) farkl topluluklarn, kltrlerin arasnda yaplan iletiim trdr. Bu tr iletiimde kaynak ve alc taraf ayn kltrn insanlar deil, farkl yaam biimlerine sahip, farkl kltrlerin insanlardr. Dolaysyla her iki taraf arasnda kullanlan ortak dilden, bu dilin sembollerine kadar anlam farkll vardr. Kullanlan temel sz varl ayn olsa bile, o szcklerin tad anlamlar fakldr. Bu konuda en gzel rnek, ayn dili konuan Trk topluluklar devletlerinde rnein, Azerbaycann temel sz varlklarndaki szcklere yklenen anlamlar ile Trkiye Trkesindeki kullanlan szcklerin tad anlamlar farkldr. Bu bakmdan farkl kltrlerde bulunan kiiler arasndaki iletiimin kendine zg zellikleri vardr. Bunlar bilmeden farkl kltrlerde bulunan insanlarla etkili bir iletiim kurulamayaca aktr. letiimin baarl olabilmesi iin her iki tarafta bulunan kiilerin birbirlerinin kltrlerini iyi tanmalar ve bilmeleri gerekir. gez (2003), aadaki rnek olayda bylesi bir durumu aklamtr (Aziz, 2008).
Bir pazar sabah gzlerini anca saatin olduka ilerlemi olduunu gren Fatma Hanm, kendisini daha erkenden uyandrmad iin Alman ei Stefan Beye sitem eder. Stefan Bey ise, Fatma Hanmn bir ay gibi uyuduunu grd iin, onu daha erken uyandrmadn syler.
Bu olay karsnda Fatma Hanm kzar ve sinirlenir Ama Stefan Bey bu duruma bir anlam veremez. nk onun kltrnde ay gibi uyumak deyimi son derece normaldir. Bu durum baka kltrlerin fertleri ile kurduumuz iletiim anlarnda sorun yaratabildiini gstermektedir. Farkl olgular farkl kltr ortamlarnda farkl anlamlara sahip olabilmektedir. Kltrleraras iletiim, farkl kltrler ya da alt kltrler bu kltrlerin ve alt kltrlerin yeleri arasndaki iletiim, etkileim ve deneyimleri anlamlandrmaya almaktadr (Mutlu, 2004: 202). Bylelikle farkl kltrlerin mensuplar arasnda gerekleen iletiim srelerinin anlalmas, aklanmas ve bu iletiim srelerinin yaps, karakteristikleri vb. ile ilgili ngrlerde bulunulmas amalanmaktadr. Sz konusu hedefin ortaya konabilmesi ise etkileim srecine giren kltrlerin ve farkllklarn iletiim asndan incelenmesini ve tannmasn gerektirmektedir (Kartar, 2006: 12-13). Farkl kltrlerin yeleri arasnda gerekleen iletiim srelerinde etkili olan ya da bu sreleri belirli dzeylerde biimlendiren birtakm faktrler bulunmaktadr. Kltrleraras iletiimi etkileyen bu faktrler, ayn zamanda koullara gre insanlarn karsna engel, zorluk ya da bariyerler olarak da kabilmektedir. Bu noktada her eyden nce iletiimin bir kltrel balamdan kp gelen ya da konuan insanlar arasnda gerekletii ve bu nedenle iinde bulunulan kltrn iletiim srecine etkisi dikkate alnmaldr. nk nasl ki bir insann kltr onun iletiimini etkiliyor ise farkl kltrlerin de kendi yelerinin iletiim biimlerini farkl ekillerde etkilemesi kanlmaz olmaktadr. Dolaysyla bu durum, kltrleraras iletiim sreci ierisinde ortaya kan engeller konusunda temel balant ve zmleme noktasn oluturmaktadr (Ouz, 2002: 25).
82
Kartar (2006), kltrleraras iletiim srecine etki eden faktrleri; normlar, roller, etnomerkezcilik, belirsizlik ve kayg, kalp dnceler ve n yarglar eklinde snflandrmaktadr. Benzer ekilde, kltrleraras iletiimde bariyer olarak nitelendirilen unsurlar; yksek kayg, farkllk yerine benzerlii varsaymak, etnomerkezcilik, stereotip ve n yarglar biiminde ortaya kmaktadr. Kltrleraras letiim disiplini iin balang olarak her ne kadar Edward T. Halln 1959 ylnda yaymlanan Silent Language adl yapt gsterilse de Ruth Benedictin 2. Dnya Sava srasnda 1943 ylndan balayarak ABD Sava Enformasyon Dairesi iin yrtt antropolojik almalar, yabanc bir kltrn iletiim davranlarn anlamaya ynelik ilk almalar olmalar dolaysyla kltrleraras iletiim aratrmalar iin balang kabul edilmektedir. Japonlar anlamak ve Amerikan tarafnn fikirlerini onlarn anlayaca ekilde aktarmak amacyla balatlan bu almalarn sonularn Krazantem ve Kl adl yaptnda yaymlayan Benedict, ayn zamanda kltrel antropolojiye uzaktan kltr aratrmas tekniini kazandrmtr. Ancak kltrleraras iletiim terimi ilk kez E.T. Hall tarafndan yukarda anlan yaptta kullanlmtr. Hall, kltrleraras iletiim ile ncelikle tek kltr zerinde yaplan antropolojik almalardan karlatrmal kltr almalarna geerek katkda bulunmutur. Bylece antropologlar farkl kltrlerden insanlar arasnda gerekleen etkileimi ortaya karmaya alm, kltr almalarn iletiim alanna geniletip antropoloji ile iletiim almalar arasnda balant kurarak niteliksel aratrma niteliklerinin iletiim almalarnda da kullanlmasn salamtr (Kartar, 2006: 34).
KLTRLERARASI LETM ETKLEYEN FAKTRLER

Kltrleraras iletiimi etkileyen faktrler Kartari (2006) ve gez (2003) tarafndan yaplan almalarda normlar, roller, etnomerkezcilik, belirsizlik ve kayg, kalp dnceler ve n yarglar olmak zere be balk altnda toplamtr.
Normlar
Her kltrde yanl ya da doru davranlaryla ilgili dnceler, dolaysyla da belirli kurallara gre dzenlenen ve norm ad verilen davran modelleri vardr. Normlar, bir kltrn yelerinin nasl davranmas gerektiini belirleyen kurallardr. Kltrleraras iletiim asndan nemli olan ve toplumlarn uzun yllar boyunca birtakm deiikliklere ramen koruyup yeni nesillere aktard normlar rfler ve detlerdir. Bir toplulukta benimsenmi ortak alkanlk ve usullerin tamamna rf denir. rnein; evliliklerde dn yapmak bir rftr. det ise topluluklar da yerlemis usul, kaide ve greneklerdir. rnein; baz blgelerde genlerin erken evlendirilmeleri bir dettir. Her det, rf deildir. Kltrleraras iletiimde, etkileimde bulunulan kltrn rflerini tanmak zorunludur. rflerin bireyle birey, bireyle aile, bireyle komular ve akrabalar, bireyle halk ve ulus arasndaki ilikileri, davranlar tutum ve tanmlar dzenleyen ve belirleyen ilevleri vardr. Toplumsal yaamn dzenli gitmesinde, kurallarn uygulanmasnda detler etkili olmaktadrlar. rnein karlama ve uurlamalar, yemek ve sofra dzenleri, selamlama, hatr sorma durumunda sylenecek szler ve taknlacak tavrlar ve tutumlar detlerin alanna girerler. rnein Trk kltr ve adetlerinde telefon konumalarnda tanyalm ya da tanmayalm insanlara hatrlarn sorarak karlkl konumalara ve telefon konumalarna balarz ancak Bat toplumlarnda bu byle deildir. nsanlar birbirlerine hatr sormak zorunda deildir ve sorulmad zaman da herhangi bir saygszlk olarak da grmezler.
83
Roller
nsanlar dier bireylerin kendilerine kar belirli bir tr ve biimde davranmalarn ister. Bireyin grup iindeki yerine bal olarak, bireyden beklenen davran kalplar sosyal bilimlerde rol olarak tanmlanr. Rol beklentileri bireyler zerinde toplumsal bask kurabilir. Kltrleraras iletiimde, belirli sosyal statlere sahip bireylerin rollerini bilmek gerekmektedir. Kltrleraras iletiimde, belirli toplumsal statlere sahip bireylerin rollerini bilmek gerekmektedir. rnein Trk kltrnde babann yannda aabey de nemlidir. Baba kadar aabeye de sayg gsterilir. Aabey gerektiinde babann rollerini benimser. Bir kuzey Amerika lkesinde ya da Orta Avrupa lkelerinde ise kardeler arasndaki rol farkllamas greceli olarak olduka azdr. Bylesi bir kltrde her karde kendinden sorumludur. Dier bir rnekte Trkler retmenlerine ok sayg duyar, retmen snfa girince ayaa kalklarz, yolda grnce bamz ne eerek selam veririz ama bir Amerikal ad ile hitap eder ve ayaa da kalkmaz. Baka bir rnek de evlilik ritelleri ile ilgilidir. Evlenen iftler, evlendikleri kiilerin anne ve babalarna anne ve baba diyerek hitap eder ama Bat toplumlarnda byle bir gelenek yoktur.
Etnomerkezcilik
Dnya zerinde insanlarn birou kendi kltrn dnyann merkezine koyar ve onu her ey iin lt olarak grr. Bu gr ilk kez sosyal bilimlerde 1906 ylnda W.G. Sumner tarafndan etnomerkezcilik olarak adlandrlmtr. Etnomerkezcilik, bir etniin dierinden stn olduuna inanan dnce yaps rneidir ve dnyadaki gnmz ve gemi g yaplarn etkiledii iin belki de dierlerinden daha nce kan bir dnce tarzdr. Avrupamerkezcilik ise bilinli ya da bilinsiz bir ekilde, Avrupa (ve genellikle Batl) sorunlarna, kltr ve deerlerine, dier kltrlerden daha ok nem veren anlaytr. Avrupamerkezcilik tarih boyunca genellikle Avrupal ya da beyaz olmayan kltrler zerinde hak iddia etmi ya da onlarn varln hepten grmezden gelmitir. Etnomerkezci dnya grnn temelinde kar kma veya inkr yer alr ve bireyin gereklik hakkndaki dier grlerin varln ve farklln inkr etmesi anlamna gelir. Bu inkr tekiyle yzleme ansnn az olduu ya da hi olmad yerlerde benzer deneyimin yaanmamas sonucu, izolasyon nedeniyle ortaya kabilir ya da farklln zellikle ayrld, bireyin veya grubun farkllkla yzlememek amacyla farkl insanlarla aralarna duvarlar rdkleri durumlarda ayrla dayal olarak ortaya kabilir. Etnogreceli yaklamlarda ise kabul, uyum ve btnleme sz konusudur. Burada davran ve deer farkllklarna sayg, duygudalk ve oulculuk, balamsal deerlendirme ve yapsal marjinallik esastr (Akt: akr, 2010: 7-8). Kltrleraras iletiimde etnomerkezcilik bilind bir ekilde dier gruplar, kendi grubunun bak asndan deerlendirmek ve deerlendirmede kendi normlarn standart olarak kabul etmek eilimi olarak tanmlanabilir. Etnomerkezci birey kendini yesi olduu grubu ve kltr evrenin merkezine yerletirir. Dierlerinin yerini buna gre belirler. Grup d olanlardan kendine en ok benzeyenleri en yakna, dierlerini ise aralarndaki farklln derecesine gre daha uzaa yerletirir. rnein Yakn an balarndan beri Orta Avrupa ve onlarn devam olan Kuzey Amerika kltrlerinin yeleri, dnyada tek gerek kltre sahip olduklarnn kansndadr. Bu kltrlerin yeleri, dier btn halklara ve kltrlere ye olmak ister ve dnyann baka bir yerine gittklerinde neden btn kaplarn kendilerine alamadna arr.
84
Belirsizlik ve Kayg
Farkl kltrlerden insanlarla etkileimde bulunmak birok birey iin allmn dnda bir durumdur. Bu durumu belirleyen ana etmenler belirsizlik ve kaygdr. Yeni bir durumla karlamann ilk psikolojik sonucu gvensizlik duygusudur. Belirsizlikten kanma, kltr fertlerinin bilinmeyen, tannmayan durumlarda kendilerini tehdit altnda hissetme eiliminde ve korunmalar iin yazl veya szl kurallara yasalara hangi oranlarda ihtiya duyduklarna anlam kazandrr. Belirsizlikten kanma oran dk olan toplumlarda fertlerin bilinmeyen, tannmayan durumlarda esnek davranabildikleri, sprizlere daha ak olabildikleri ve davran kurallarnn ok kat olmad grlebilir. Ancak belirsizlikten kanma oran yksek olan toplumlarda ise fertlerden kurallara davran kaidelerine itaat etmeleri beklenir. Buna gre kurallar ve yasalar da detayl olduklar kadar, hayli ar ve kat olabilmektedirler. Belirsizlik ve kaygy azaltmak iin ortaya kan yeni durumla ba etmek zere izlenen yol ise durumla ilgili bilgi edinmek ve gerginlii azaltmaktr. Genel olarak bireyler iletiime katldka bu rahatszlk ve gerginlik azalmaktadr.
Kalp Dnceler ve n Yarglar

Bireylerin kendilerine yabac kltrler ve bu kltr yeleri hakknda, o kiilerle karlamadan nce var olan dnce ve yarglar iletiim srecini etkiler. Yabanc lkeler, halklar ve kltrler ile ilgili olarak daha nceden edinilmi bilgilere ya da izlenimlere dayal olarak bireylerin sahip olduklar dncelerle yabanc kiiler, gruplar ilikiler ve nesnelerle ilgili deerlendirmeye ynelik tutumlar birbirinden ayrmak gerekmektedir. Bir ulusla ilgili izlenim, bir birey o ulusu dndnde ilk akla gelen ve sz konusu ulusla ilikilendirilen btn sfatlar ieren bir fikirdir. nsanlar, sosyalleme sreci boyunca, dier uluslarla ve kltrlerle ilgili, onlarn bireye gre temel ve dierlerine gre ayrt edici niteliklerini ieren dnceler edinir. Bu kalp dnceler, ilgili ulus ya da kltrn bireyin zihnindeki resmini oluturur. Bireylerin yaantlarna kout olarak, elde edilen raslantsal enfromasyon da bu resmin oluumunda rol oynar. zlenimler ok farkl ya da ayrntl olabilir. Ancak, birok durumda sz konusu ulus ya da kltrn yalnz birka nitelii zerinde kurulu olabilir. Bu, snrl basitletirilmi dnceler sosyal bilimlerde stereotip olarak adlandrlr. lk kez Walter Lipmann tarafndan 1922 ylnda sosyoloji ve psikolojiye kazandrlan bu terim, aslnda basmclkta matris kd kullanrarak formlar, klieleri ve metinleri oaltma yntemi olarak bilinmektedir. Kltrleraras iletiimde oynadklar rol asndan bakldnda, sterotipler bir grup insann veya herhangi bir insan temsil eden herhangi bir kiinin davran veya kiilik zellikleri hakknda oluturulan genellemeler olarak tanmlanabilirler (gez, 2003: 73). Her toplumda olduu gibi stereotiplerin zengin rnekleri Trkiyede de vardr. Aadakiler sadece bunlardan birkan gstermektedir: alkan disiplinli Almanlar, Geveze talyanlar, Kibar Franszlar, Cimri Yahudiler, Hrsz ingeneler, Pis Araplar, Dinsiz imansz gavurlar.
85
Stereotipler, insanlar birtakm trlere tiplere blmeyi ifade eden zihinsel yaptlardr. Baka bir tanma gre stereotip evreyi anlama srecinde karar vermeyi kolaylatrma ilevine sahip merkez, kemiklemi, ematik byk lde yanl bilisel formdur. Stereotip yarglamalar, evreyi bireysel kanaat ya da kontrol sistemine gre asimile etmenin n artlardr. Stereotipler genellikle daha dar anlamda n yarglarla e tutulur. n yarglar duygusal ve heyecan ykl ou kez daha nceden edinilmi, ayn zamanda eletirisiz benimsenmi davransal tutumlardr. Stereotip ve n yarg arasndaki fark inan, gr ya da tutumlar arasndaki farka benzer. Stereotipler, bir sosyal grubunun ya da onun yelerinin zellikleri hakkndaki inanlar ve dnceler, n yarglar ise genellikle olumsuz grup ii tutumlar olarak anlalr. Farkl olana ve fark dnene kar oluan n yarglar ve dmanca duygular, bireylerin mevcut dzeni koruma ve gvenlik iinde bulunma gereksinimleri ile beslenir. Bunun arkasnda da almann, yeni ve farkl olan kabul etmenin sahip SIRA SZDE olunanlar azaltaca iyi ve korunan normallii bozaca, sabitlii ve dzeni tehlikeye drecei ve toplumsal dzeni tehlikeye sokaca ve toplumsal deimeyi pheli bir yne srkleyecei korkusu yatmaktadr. DNELM Kltrleraras iletiime katlan bireyler, iletiim srecinin daha balangcnda karlarndaki kii ve kendileri ile ilgili kalp yarglara sahiptir ve bu yarglarn etS O R U kisi altnda kalmaktadr. Kltrleraras iletiimi etkileyen faktrlerin ayrntl aklamas iin D baknz: KKAT Asker Kartar (2006) Farkllklarla Yaamak Kltrleraras letiim rn Yaynlar, Ankara. SIRA SZDE gez, Perihan. Kltrleraras letiim. stneserler Neriyat Yaynevi, stanbul.
SIRA SZDE Kltrleraras iletiim etkileyen kavramlar nelerdir? Aklaynz. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
KLTRLERARASI LETMDE ATIMA YNETM

K atma, T A P insan haBireyleri ve gruplar anlamazla srkleyen bir durum olarak yatnn her annda yaanabilecek bir durumdur. atmaya ynelik olarak yaplan S farkl O R U lke ve klalmalarda uzun yllar kltrn varl gzard edilmi olsa da trler zerinde yaplm almalar gstermektedir ki; atmalarn kltrT E L E V kayna ZYON ler arasndaki farkllklardr. Kltrel balamda atmann ynetimi, kltrleraras DKKAT iletiim, yorum ve karar vermedeki eitli kriterlere ilikin sorunlarn dikkate alnmasn gerektirir. Kltrel olarak grlmeyen baz atmalarn bile gerekte biliNTER NET SIRA SZDE sel ve iletiimsel dnya gr alarndan, derinlerinde kltrel zellikler tadna dikkat ekilmektedir (zmen ve Aktzm, 2010). Kltr kapsamnda atmalar daha iyi ynetebilmek iin farkl kltrlere karAMALARIMIZ atma ynetimi kriterleri gelitirmenin ortak ynleri aranmaktadr. ok kltrl, kltrleraras iletiim ortamlar, uluslararas ortakl ynetim takmlar ve farkl kltrlerden gelen alanlarn olduu rgtlerde atmann K kanlamaz olduu T A P nu destekleyen birok alma bulunmaktadr. Bu ortamlarda alanlarn kendi kltrel deerini yanstmalar sonucu atma ortam olumaktadr. nk bu insanlar ayn olaylara farkl tepkiler vermektedir ve sahip olduklar kltrler karar TELEVZ YON verme ve problem zme noktalarnda onlar etkilemekte, anlamazlklara neden olmaktadr. Bu da atmalar tetiklemektedir. Ksaca, kltr birok ynden bireyleri ve bireylerin davran ve tutumlarn etNTERNET kilemektedir. Bunlarn ok kltrl takmlarda yansmalar farkl davran ve tuDNELM
SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM K T A P S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA NTER NET SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
86
tumlar eklinde olacaktr. Bunlarnda netice itibariyla karmaklk, farkl fikirler ve uyumazlklar dourmas muhtemeldir. Bu gibi atmalarda ncelikle nc bir kiinin mdahalesinden nce taraflar arasnda anlama yoluna gidilmelidir. Eer gerekli grlrse n kiiler tarafndan mdahale edilmelidir. Bu nc kii de yneticiler ve koordinatrler olmaktadr. Bu kiilerin etkili atma ynetimi ve stratejileri hakknda bilgili ve becerili olmas, atmay geliim ve etkililii salayc ekilde ynetmede nemlidir. atma ynetimi iin belirli tarzlar gelitirilmitir. Bunlar aadaki gibidir (Rahim, 1992): Btnleme: atan taraflarn her ikisinin de karlar korunur. Kanma: atma yok saylr. Uzlama: atan taraflarn belli oranlarda dn vererek orta yolda buluur. dn verme: atan taraflardan birinin dieri lehine karlarndan vazgeilir. Hkmetme: atan taraflarn kendi karlarndan vazgemedii ancak sonuta bir tarafn kayb ve dier tarafn kazanmasyla sonulanr. atma ynetimi iin gelitirilen tarzlar iinde en ok tercih edileni uzlamac bir eilde yaklaarak taraflarn belirli oranlarda dn verdikleri ve her iki taraf iin uygun bir yolun bulunduu atma ynetimidir.
KLTRLERARASI LETMN YETERL

Kltrleraras iletiimde nasl yeterli dzeye ulalr? ok sayda aratrmann nda bu soruya yant olarak diyebiliriz ki uluslararas kavramlar, politikalar tanmak veya baka bir kltrn zelliklerini esaslca renmek nemsiz olmasalar da kltrleraras ortamlarda iletiim yetkinliinin gelimesi iin, tek balarna snrl lde katkda bulunabilmektedirler. lgintir ki kltrleraras iletiimde baarnn temeli, insanlarn nce kendi kltrlerine kar duyarllk kazanmalarna dayanmaktadr. nsanlar kendi kltrlerini yakndan tanyp bilirlerse karlatklar kltrlere kar da duyarl olacaktr (gez, 2003).. Kltrleraras iletiimin gereklemesinin nndeki en byk engellerden biri de dildir. Dil engelinin almas zaman alan fakat almas mmkn olan bir glktr. Kltrleraras iletiimde baarl olabilmek iin bir kiinin farkl kltrden biri ile etkin ve uygun bir ekilde bilgi alveriinde bulunabilme yetisine sahip olabilmesi gerekmektedir. Kltrleraras iletiimde baar, insanlarn birbirlerini anlamalar ile orantldr. Birbirlerini anlama konusunda sadece dil engelini am olmalar yeterli deildir. Birbirlerini anlamalar konusunda istekli olmalar en az dil kadar nemli bir unsurdur. Kltrleraras iletiimin yeterliine ilikin birok yaklam bulunmaktadr. Bunlardan ilki farknda olmak, ikincisi de duyarllktr. Bir kltrn barndrd deerlerin farknda olmak ve onlara kar duyarl olmak ve sayg duymak kltrleraras iletiimin yeterliliine olumlu ynde etki eder. Kltrleraras iletiimin yeterlilii aklanrken en genel anlamda unsurdan bahsedilebilmektedir (Katar, 2006). Bunlar: Bilisel Yeterlik, Duyusal Yeterlik, Davransal Yeterlik. Bilisel olarak yeterli bir kii ev sahibi dili ve kltr iyi tanmal ayrca tarihi, kurumlar, hukuk ve mevzuat, inanlar, normlar ve sosyal davran kurallar ile bireyler aras ilikiler hakknda bilgili olmaldr. Duygusal yeterlilik ise yabanclara yerlilerin duygusal ve estetik deneyimlerine ortak olma imkn tanr. Bu deneyimler; sevin, heyecan, mizah, baar ve gzellikten, hzn, sknt ve umutsuzlua
87
kadar geni bir yelpazede deerlendirilebilir. Davransal unsura gelince, ev sahibi kltr ierisindeki bir yabancya szl ve szsz etkileimde doru kombinasyonlar seme ans salar. Kltrleraras yeterlik, toplumsal etkileim ve iletiimde ulalmas gereken bir derece olarak deerlendirildiinde farkl bir kltrn ierisinde bulunan bir birey iin ayr ayr nem tamaktadr. Son yllarda Bat Avrupa ve ABDnin nclnde, iletiim fakltelerinin yan sra, iletme blmlerinde de yeni bir bilim dal olarak gelien Kltrleraras letiim programlarnda, kiilerin kendi kltrleri ile kendi davranlar arasndaki ilikiyi kefetmelerine, byk nem verilir. Kltrleraras ortamlarda almaya ve yaamaya hazrlk niteliini tayan bu programlar, ncelikle kltrn eitli boyutlarnn insanlar zerindeki etkilerinin incelenmesinin yan sra, rnein, eitli kltr simulasyon metodlar eliinde davran ve alkanlklarn hem yerine gre sorgulanabilmesi hem de yerine gre deitirilebilmesi iin, duyarllk kazandrmay ve alternatif stratejilerle tantrmay amalamaktadrlar. Sanayi ve ticaret evrelerinin youn destei eliinde uygulanan bu programlara artan ilgi, kltrleraras iletisimin, gnmz alma koullarnda gitgide nem kazandn ve kltrleraras iletiimin olumlu ynde gelitirilmeye alldnn bir gstergesidir (gez, 2003).
KLTRLERARASI LETMDE BAARIYA ULAMANIN YOLLARI

Aralarnda din, dil, rk, sosyoekonomik yaam dzeyi ve kltr farkllklar bulunan insanlar ayn iletiim ortam ierisinde bir araya geldiklerinde yukarda da bahsedildii gibi eitli sorunlarn ortaya kmas tabii ki kanlmazdr. Bu sorunlarn azaltlmas iin samimi bir ekilde aba gsterilmesi ve birtakm becerilerin gelitirilmesi gerekmektedir. lk olarak gnmz dnyasnda kltrleraras iletiimin kanlmaz olduu, artk dnyann global bir ky olduu bilincine varlmaldr. Etkili iletiimin yan sra mzakere, atma ynetimi, ekip almas becerileri ve duygusal zek yetkinlikleri de gelitirmek zorunda olduumuz dier beceriler arasnda saylabilir. nternetin birbirine balad ya da birka saatlik ekonomik uularda buluturduu ayr kltrlerin insanlar artk kanlmaz olarak diyalog kurmak, birbirlerini anlamak ve anlamak durumundadr. Hibir ulus, sosyal grup veya kltr, kendini bir dierinden soyutlamamaldr. Ak olmak ve bir arada yaamak zorundadr. Bu nedenle, herkes her an iin farkl insanlarla bir araya gelmeye ve birlikte almaya hazrlkl olmaldr. Etnik gruplar, farkl inanlar, cinsiyetler ve kuaklar arasnda kltrleraras iletiim becerileri gelitirilmeli; n yarglar, stereotiplemeler, etiketlendirmeler, ayrmclk ve atmalarn nne geilmelidir. Destekleyici iletiim davranlar gelitirilmeli, empatik dinleme, geribildirim alp verme renilmelidir. Genelletirme ve stereotipleme iletiimde tembellie kamaktr. Bu tuzaklardan kurtulunmal ve kardaki kiinin bireysel zellikleri kefedilmelidir. Farkllklara kar duyarllklar artrlmal, deer verilmeli ve sayg duyulmaldr. Farkllklar eletirilmemeli aksine sayg duyulmaldr. nsanlarla iletiim kurmann temel koulu dil olduuna gre yabanc dil(ler) renilmeli, seyahat etme frsatlar yaratlmal ve farkl kltrlerden insanlarla bir araya gelinmelidir.
88
zet
A M A
letiim olgusunu tanmlayabilmek letiim mesajlar aracl ile gerekletirilen toplumsal etkileimdir ya da farkl bir deyile dnyay anlaml kldmz ve bu anlam bakalar ile paylatmz insani bir sretir. Bir iletiim olgusunun hayata geebilmesi iin ortada belirli bir iletinin olmas gerekmektedir. Kaynak tarafndan gnderilen iletiler, alclara oluklar aracl ile gnderirler. Eer alc bir grltye maruz kalmazsa iletileri alr ve geri bildirimi de alc kaynaa doru gnderir. Eer iletiim srecinde grlt sz konusu ise iletiim istendik dzeyde gereklemez. letiim trlerini aklayabilmek nsanlar uzun yllar yz yze iletiim kanallarn kullanmtr. Gnmzde de en nemli iletiim tarz yz yze iletiimdir. nsanlar gndelik hayatlarn bu iletiim tarzna bal olarak srdrr. nsanln en eski iletiim biimi olan yz yze iletiim gnmzde de varln ve nemini srdrrken bir yandan biriciklik niteliini kaybetmi, dier yandan toplumsal ilikilerin ve teknolojik gelimelerin bir sonucu olarak pek ok ayrma uram, tarihsel sre ierisinde yz yze iletiimin yan sra yeni iletiim tarzlar gelitirilmitir. Yaplan aratrmalara gre toplumlarn kulland iletiim trleri ierisinde oktan aza doru yle bir piramit oluturulmutur. Piramitin birinci basamanda isel iletiim vardr. Her insan kendi duygularn dncelerini isel olarak dile getirir, analiz eder, yorumlar ve dier iletiim trleri ile bildii, rendii gzlemledii iletileri de yine kendi duygular ile alr, karlatrr, yorumlar. nsan srekli i dnyas ile iletiim ierisindedir. nsan en ok kendisi ile konuur. Piramidin ikinci basamanda kiiler aras iletiim vardr. nsan toplum iinde gnlk yaamn srdrebilmek iin iletiimde bulunur, bulunmak zorundadr. Piramidin nc basamanda, bireylerden oluan gruplarla takmlarla yaplan iletiimdir. Bu gruplar, bireylerin iinde bulunduu ortama kendi ekonomik statsne gre deiebilir.
A M A
Piramidin drdnc basama kamusal iletiimdir. Yine birey geni halk kitleleri ile farkl iletiim aralarn gelitirmek iin iletiimde bulunr. Bu dierlerine gre daha snrldr. Piramidin beinci basaman ise kiinin i yaam olduu varsayldnda, i yaamndaki iletiimi yani rgtsel iletiim oluturur. Buradaki iletiimin younluu, bireyin i yaamndaki konumu, rgt ierisindeki gereksinimi olan iletiimin tipi ve tr belirler. Piramidin altnc basaman oluturan iletiim tr kitlesel iletiimdir. Bu tr iletiim piramidin en stlerinde yer almas biraz artc gibi grnse de, greli olarak doru kabul edilmesi gerekiyor. Kitlesel iletiim her ne kadar gnlk yaantmzn ayrmaz bir paras olarak gzkyorsa da, hala radyo dinlemeyen, televizyon izlemeyen, internet kullanmasn bilmeyen kiilerin ve zellikle de geri kalm yrelerdeki kabile yaamlarndaki insanlarn varl dnldnde, kitlsesel iletiimin yerinin piramidin tepelerinde olmasn ok da yadrgamamak gerekir. Piramidin tepesinde ise kltrleraras iletiim vardr. Kreselleen ve globalleen dnyamzda toplumlarn birbirlerine gereksinimi olduu bilinmekle birlikte, baka bir kltrle tanmadan iletiim kurmadan da yaamn srdrebilmektedir.
A M A
Kltr olgusu hakknda bilgi sahibi olmak Kltr, insan yaam ve geliiminin ayrlmaz bir parasdr. Konutuumuz dil, darya verdiimiz mesajlar, eletri tarzmz, olaylara verdiimiz tepkiler, aile ve arkadalk ilikilerimiz iinden ktmz kltrn rnleridirler. Her kltr yukarda saydklarmza ve sayamadmz daha bir ouna farkl anlamlar yklemektedir. Dolaysyla kltrleraras iletiim bu noktada nem kazanmaktadr. Kltrleraras iletiimi ve kltrleraras iletiime etki eden faktrleri aklayabilmek Kltrleraras iletiim, farkl kltrler ya da alt kltrler ve bu kltrlerin ve alt kltrlerin yeleri arasndaki iletiim, etkileim ve deneyimleri anlamlandrmaya almaktadr.
A M A
89
Kltrleraras iletiim srecine etki eden faktrleri; normlar, roller, etnomerkezcilik, belirsizlik ve kayg, kalp dnceler ve nyarglar eklinde snflandrmaktadr. Benzer ekilde, kltrleraras iletiimde bariyer olarak nitelendirilen unsurlar; yksek kayg, farkllk yerine benzerlii varsaymak, etnomerkezcilik, stereotip ve nyarglar biiminde ortaya kmaktadr. atma da kltrleraras iletiime etki eden nemli faktrlerden birisidir. Bireyleri ve gruplar anlamazla srkleyen bir durum olarak atma, insan hayatnn her annda yaanabilecek bir durumdur. atmaya ynelik olarak yaplan almalarda uzun yllar kltrn varl gzard edilmi olsa da farkl lke ve kltrler zerinde yaplm almalar gstermektedir ki atmalarn kayna kltrler arasndaki farkllklardr. Kltrel balamda atmann ynetimi, kltrleraras iletiim, yorum ve karar vermedeki eitli kriterlere ilikin sorunlarn dikkate alnmasn gerektirir. Kltrel olarak grlmeyen baz atmalarn bile gerekte bilisel ve iletiimsel dnya gr alarndan, derinlerinde kltrel zellikler tadna dikkat ekilmektedir. atma ynetimi iin belirli tarzlar gelitirilmitir. Bunlar aadaki gibidir: Btnleme: atan taraflarn her ikisinin de karlarnn korunur. Kanma: atmann yok saylr. Uzlama: atan taraflarn belli oranlarda dn vererek orta yolda buluurlar. dn verme: atan taraflardan birinin dieri lehine karlarndan vazgeilir. Hkmetme: atan taraflarn her kendi karlarndan vaz gemedii, ancak sonuta bir tarafn kayb ve dier tarafn kazanmasyla sonulanr. atma ynetimi baarl bir ekilde gerekletirilir ve insanlar belirli kalplara sokulmadan, nyarglardan syrlrarak cinsiyet,rk,ya,din gibi ayrmlardan uzak durup,kltrel deerlere ve farkllklara sayg duyarak insanlarla iletiim kurmann yollar aranrsa kltrleraras iletiimde baarsz olmak gibi bir durum sz konusu deildir.
A M A
Kltrleraras iletiimde yeterli dzeye nasl ulalacana dair bilgi sahibi olmak Kltrleraras iletiimde baarnn temeli; insanlarn nce kendi kltrlerine kar duyarllk kazanmalarna dayanmaktadr. nsanlar kendi kltrlerini yakndan tanyp bilirlerse karlatklar kltrlere kar da duyaral olacaklardr. Kltrleraras iletiimde baarl olabilmek iin bir kiinin farkl kltrden biri ile etkin ve uygun bir ekilde bilgi alveriinde bulunabilmesi yetisine sahip olabilmesi gerekmektedir. Bunun iin de dil sorununu baarl bir biimde zm olmalar gerekmektedir. Kltrleraras iletiimde baar insanlarn birbirlerini anlamalar ile orantldr. Birbirlerini anlama konusunda sadece dil engelini am olmalar yeterli deildir. Birbirlerini anlamalar konusunda istekli olmalar en az dil kadar nemli bir unsurdur. Kltrleraras iletiimin yeterliine ilikin birok yaklam bulunmaktadr. Bunlardan ilki farknda olmak ikincisi de duyarllktr. Bir kltrn barndrd deerlerin farknda olmak ve onlara kar duyarl olmak ve sayg duymak kltrleraras iletiimin yeterliliine olumlu ynde etki eder. Kltrleraras iletiimin yeterlilii aklanrken en genel anlamda unsurdan bahsedilebilmektedir. Bunlar: Bilisel Yeterlik, Duyusal Yeterlik, Davransal Yeterlik. Bilisel olarak yeterli bir kii ev sahibi dili ve kltr iyi tanmal ayrca tarihi, kurumlar, hukuk ve mevzuat, inanlar, normlar ve sosyal davran kurallar ile bireyler aras ilikiler hakknda bilgili olmaldr. Duygusal yeterlilik ise, yabanclara yerlilerin duygusal ve estetik deneyimlerine ortak olma imkan tanr. Bu deneyimler; sevin, heyecan, mizah, baar ve gzellikten, hzn sknt ve umutsuzlua kadar geni bir yelpazede deerlendirilebilir. Davransal unsura gelince, ev sahibi kltr ierisindeki bir yabancya szl ve szsz etkileimde doru kombinasyonlar seme ans salar.
90
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi iletiim sreci gelerinden biri deildir? a. Kaynak b. Alc c. Empati d. Grlt e. leti 2. Kltr kendimizi evimizde hissetiimiz yer olarak tanmlayan aratrmac kimdir? a. Edward Said b. Marshall Mcluhan c. Louis Althusser d. Anthony Giddens e. Slovaj Zizek 3. Aadaki iletiim sreci gelerinden hangisi iletiimi balatmaktadr? a. leti b. Geribildirim c. Grlt d. Kaynak e. Alc 4. letiim piramidinin ilk srasnda hangi iletiim tr yer almaktadr? a. Kltrleraras iletim b. Gruplaras iletiim c. sel iletiim d. rgtsel iletiim e. Kitle letiimi 5. letiim sreci ierisinde kaynak ve alc arasnda iletiimin kurulmasn salayan ge aadakilerden hangisidir? a. Kaynak b. Mesaj c. Simge d. Kodlama e. Kodama 6. Kltrn zamanla zihin yerletirmeye doru evrildiini hangi dnr savunmaktadr? a. John Fiske b. Louis Althusser c. Edward Said d. Raymond Williams e. Judith Butler 7. Kltrlaras iletiimde dier gruplar kendi grubunun bakasndan deerlendirerek, kendi normlan standart olarak grme eilimine ne ad verilir? a. Etnik b. Etnik kimlik c. Enhusiastic d. Etnomerkezcilik e. Etnik milliyetilik 8. Almanlar alkan ve disiplinli, talyanlar geveze, ingeneler de hrsz olarak bilinir. Bu tr bir snflandrmaya literatrde ne ad verilmektedir? a. Stereotip b. Etnik milliyetilik c. Etnikmerkezcilik d. Etnosantrik e. Etnik 9. Kltrleraras iletiimde baarl olmann ilk ve en nemli koulu aadakilerden hangisidir? a. Dil bilmek b. Baka lkeleri grmek c. Kendi kltrn iyi tanmak ve dier kltrlere sayg duymak d. Empati kurmak e. Kltrel eitlilikleri benimsemek 10. Kltrleraras iletiimin yeterlii aklanrken duygusal yeterlik kapsamna aadakilerden hangisi girmektedir? a. Normlar b. Hukuk c. Adet d. Gelenek e. Sevin
91

1. c 2. a 3. d 4. c 5. b 6. d 7. d Yantnz yanl ise letiim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letiim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letiim Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise letiim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrleraras letiimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrleraras letiimi Etkileyen Faktrler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrleraras letiimin Yeterlii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kltrleraras letiimin Yeterlii konusunu yeniden gzden geiriniz. yip satn alan kullanabilir artk. Kak belli bir kitle retim tarznn ve bu tarzn pazar sisteminin materyal ve dnsel olannn ifadesidir. O kak direnii ifade eden bir ekilde kullanldnda retilen kltr direniin kltr olur. Bylece materyal bir kltrel rnle materyal olmayan bir kltrel rn, direniin kltr olur. Bylece materyal bir kltrel rnle materyal olmayan bir kltrel rn (Mzik) retilir. Bu mzik ile direni ifade edilir, direni duygusu desteklenir, dayanma yeniden retilir. Dikkat edilirse kltrel retim sadece bir materyalin veya materyal olmayann retimi ile bitmiyor. O kak saray kullanmna katldnda, yksek kltr reten bir ara olur. Bu kltr sadece bir snfa aittir ve o snf dier snflardan ayrmak iin tanmlamada kullanlr. Bu nedenle o snf tarafndan dier snflara kar korunur. Sra Sizde 3 Normlar Roller Etnomerkezcilik Belirsizlik ve Kayg Kalp Dnceler ve n Yarglar
8. a
9. c 10. e

Sra Sizde 1 letiim sreci geleri Kaynak Mesaj Kodlama- Kodama Kanal Alc Geribildirim Grlt Sra Sizde 2 Ihlamur aalar doann bir parasdrlar, hlamur aacnn dal kesip kak yaptmzda, o kesilen dal aatayken doayken, biz onu kesip kak yaptktan sonra artk doa deildir. Kak yapl ve kullanl biimi ile bir kltr ifade eden rn olur. O kak yerelin, bir yaam tarznn bir ifadesidir, o yerin materyal kltrnn bir gstergesidir. Pazar iin retilmemitir, dolaysyla emtia deildir. Biz kendimiz kullanmak iin yaparz. Halk kltrne yani bize aittir. O kak fabrikada kitleler hlinde retilip pazara sat iin sunulduunda, kltrel bir emtia/mal olur. O ka ancak paray de-
Alemdar, K. Erdoan, . (1994). Popler Kltr ve letiim. mit Yaynclk, Ankara. Aan . ve Aydn E. (2006). letiim ve kna nandrma. Can, H. (Ed.) rgtsel Davran, Arkan Yaynlar, stanbul, ss: 339-373. Aziz, A. (2008). letiime Giri. Aksu Yaynlar, stanbul. Bekirolu, O. (2011). Kltrleraras letiim Balamnda Trk Basnnda Etnik Kimliklerin Sunumu Ermenilere likin Haberlerin Nitel ve Nicel Analizi. Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Basn Yayn Ana Bilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, Eskiehir. akr, M. (2010). Kltrleraras letiimin Bir Yn: zn tekiletirilerek Yabanclatrlmas. Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi. Say: 1, 75-84. Duverger, M. (2004). Siyaset Sosyolojisi. Varlk Yaynlar, stanbul. Eagleton, T. (2005). Kltr Yorumlar. Ayrnt Yaynlar, stanbul.
92
Elden, M. (2009). Reklam ve Reklamclk, Say Yaynlar, Ankara. Erdoan, . (2000). Kapitalizm, Kalknma, Postmodernizm ve letiim, Erk Yaynlar, stanbul. Erdoan, . (2005). letiimi Anlamak. Erk Yaynlar, Ankara. Geer, E. (2007). Trk Televizyonlarnda 2000- 2005 Yllar Arasnda Yaynlanan Popler Kltr Programlarnn Medyaya Yansy Biimlerinin Psikososyal Adan Deerlendirilmesi. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler EnstitsYaymlanmam Yksek Lisans Tezi Din Psikolojisi Bilim Dal. stanbul. Giddens, A. (2005). Sosyoloji, ev., Cemal Gzel, Ayra Yaynevi, Ankara. Gillart, A. vd. (2000). Kltrleraras renme. (ev. Alper Akyz), stanbul: Avrupa Konseyi Yaynlar (Trkiyede Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf tarafndan yaymlanmtr). Grgen, H. (1997). rgtlerde letiim Kalitesi. Der Yaynlar, stanbul. Haviland, W. Harald, P. Walrath, D. Mcbride, B. (2008). Kltrel Antropoloji. Kaktus Yaynlar, stanbul. Karcolu, F., Kahya, C. Buzkan, K. (2012). atma Ynetimi Stratejisinin Tahmin Edicileri Olarak rgtsel Kltr Tipleri Atatrk niversitesi ktisadi dari Bilimler Dergisi, 26, 1, 77-91. Kartar, A. (2006). Farkllklarla Yaamak Kltrleraras letiim. rn Yaynlar, Ankara. Msrl, . (2003). Genel letiim, lkeler-Yntemler ve Teknikler, Detay Yaynclk, Ankara. Mutlu, E. (2004). letiim Szl (Drdnc basm). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. Ouz, G. Y. (2002). Kltrleraras letiimde Engeller. Bir rnek zmleme: Savulun Battal Gazi Geliyor., Kurgu Dergisi. 19, 25-33. Oskay, . (1999). letiimin ABCsi. Der Yaynlar, stanbul. zmen, F. ve Aktzm, C. (2010). Okullarn Kltrel Yaps inde atmalara Bakas ve atma zmnde Okul Yneticilerinin Liderlik Davranlar., Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi. 2, 65-70. Rahim, M.A. (1992). Managing Conflict in Organizations Connecticut: Praeger Publishers, London. Stevenson, N. (2008). Medya Kltrleri Sosyal Teori ve Kitle letiimi. Gze Orhon, Bar Engin Aksoy (ev.) topya Yayinevi, Ankara.
Trkolu, N. (2004). letiim Bilimlerinden Kltrel almalara Toplumsal letiim Tanmlar, Kavramlar, Tartmalar. Babil Yaynlar, stanbul. gez, P. (2003). Kltrleraras letiim. stn Eserler Yaynclk, stanbul. Yalm, F. (2012). Kltrleraras letiim Srecinde Edward T. Halln Yksek ve Dk Balaml Kltr Ayrmnn letiim Engeli Asndan Deerlendirilmesi., Krgzistan Manas niversitesi II. Uluslararas Yeni letiim Teknolojileri ve Ulusal Dnm Sempozyumu Bildiri Kitab. 1058-1066. Yksel, E. (2005). Okur zleyici Ya da Mteri Odakl Yaynclk. stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, 23, 47-51.
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Medya ve temsil kavramlarn tanmlayabilecek, Temsil kavram ile ilgili yaklamlar aklayabilecek, Medyann temsilleri kitlelere sunarken kulland yollara ilikin bilgi sahibi olabilecek, Temsilleri inceleyen bilim dal olan gsterge bilimi aklayabilecek, deoloji ve teslimiyet ilikisini betimleyebilecek, Medyadaki rk, etnisite ve cinsiyet temsillerini yorumlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Medya Temsil Medyada Temsil Gsterge Bilimi deoloji Hegemonya Cinsiyet Irk ve Etnisite
indekiler
GR MEDYA MEDYA TRLER MEDYANIN LEVLER TEMSL TEMSL BMLER MEDYA VE TEMSL GSTERGE BLM VE TEMSL DEOLOJ HEGEMONYA TOPLUMSAL CNSYET TEMSLLER IRK VE ETNSTE TEMSLLER
Medya ve Temsiliyet
Medya ve Temsiliyet
GR
Gnmz toplumlarnda medyann nemli bir yeri vardr. Olduka karmak endstriyel retim sistemine dayanan medya, yerel ve kresel sahiplik, datm yaplar ile iinde yaanlan dneme damgasn vurmaktadr. Basn, radyo, sinema, video, televizyon ve nternet gnmz modern toplumlarnn bilgi ve iletiim tarzlarnn reticileridirler. Modern toplumlarda bireylerin gnlk yaamlarnn nemli bir paras olma zellii ile medya insan kimliinin biimlenmesinde en az aile, okul, arkada evresi kadar etkin hle gelmitir. Bu balamda medya ierikleri ve onlarn temsil biimleri nem kazanmtr. T. Adornonun deyimiyle medya kltr endstrisinin kurulmasnn aracdr ve bu endstriyel ilikiler a iinde kltr rnleri kitlesel pazara ynelik olarak standardize edilmektedir. Bu standardize anlay iinde estetik formal asgari bir mteree indirgenmekte ve daha ok elendirme, ka, dinlenme, insanlar yaamlarndaki temel basklardan uzaklatrma amacna hizmet etmektedir. Her ne kadar medya biimsel olarak uluslararas belirlenmi standartlar ve formatlar iinde yayn yapma geleneini srdrse de her lke kendi yerel kltrne dair referanslarla medya ieriklerini oluturmaktadr. Toplumsal yaamdan alnan bu referanslar medya temsillerinin biimlenmesinde etkili rol oynamaktadr. Medya temsilleri ise toplumsal gereklie simgesel gndermeler yapma zellii ile ayn zamanda toplumsal gerekliklere ayna tutabilmektedir. Bu nitede medya ve temsil tanmlarnn ne ierdiine, medyadaki yaygn temsil biimlerine,medyada temsil biimlerini inceleyen gsterge bilimi yntemine, ideoloji ve hegemonya kavramlarna, rk, etnisite ve toplumsal cinsiyet temsillerine yer verilecektir.
MEDYA
Trkede medya olarak kullanlan, ngilizcedeki media szc, ara, orta, ortam arac, anlamlarna gelen medium (Latince medius) szcnn ouludur. Medya deyince, bir topluma; mesaj ve bilgilerin saklanmas, uzaktan iletilmesi ve kltrel siyasi pratiklerin gncelletirilmesi ynndeki temel ilevi tamamen ya da ksmen yerine getirme olanan salayan btn iletiim sistemleri kastedilmektedir. Trkede media szcn karlamak zere, kitle iletiim aralar kavram da kullanlmaktadr. Kitle iletiimi radyo, televizyon, basn gibi aralarla araclanm
96
iletiim biimidir ve teknolojik aralarla alan, gelimi teknik ve kurumlardan olumaktadr. Bu kurumun amac farkl yapdaki heterojen ve geni bir ekilde dalm kitlelere sembolik bir iletiyi aktarmaktr. Medya dier adyla kitle iletiim aralar insanlarn yaamnda nemli bir yere sahip olmutur. nsanlar zamanlarn dier bireysel etkinliklerden daha ok kitle iletiim aralaryla harcamaya balamlardr. Onlar olmakszn yaamlarn dnemez olmular ve hem toplumsal hem de kiisel olarak kitle iletiim aralarna baml hle gelmilerdir. Bunlar yazlan bir mektuptan ekilen bir telgraf ya da faksa, dinlenen bir radyo programndan izlenilen bir televizyon programna ya da sinema filminden gnderilen e mail mesajna kadar deiir Kitle iletiim aralar belirli tarihsel ve toplumsal koullarn rnleridir. Bunlarn retilmesi, kullanlmas ve zaman iersinde gelitirilmesi retim aralarn kontrol eden egemen gruplarn karlar ve beklentileri ile ilgilidir. nk bu aralar toplumu oluturan herkesin yararna deildir ve onlar iin kullanlmaz. Kitle iletiim aralar da mlkiyet ilikilerinin nemli bir parasdr. Bunlarn kullanlmas belli yasal dzenlemelere baldr. Bunlarn mlkiyet biimleri retilen medya ieriinin retilme tarzn ve rnn doasn artlandrr. Bu retim srecinin bir ideolojisi vardr. Kitle iletiiminin gelimesi bilimsel alandaki baka gelimelerin oluturduu bir temel zerine kurulmutur. Bugn kitle iletiim aralar kapitalist sistem iin ekonomik, siyasal ve kltrel adan son derece nemli bir yere sahiptir. nk bu aralar, endstriyel dzeyde rgtlenerek hem birer ekonomik kr ve kar amal olarak hem de -dier endstrilerden farkl olarak bilin ynetimi ve ideolojik ynlendirme amacyla kullanlmaktadr. Medya ve kltr endstrileri kapitalist sistemin ayrlmaz bir parasdr ve ancak kapitalist geliim dinamikleri ierisinde aklanp anlamlandrlabilir. Kitle iletiimi, zellikle de sinema ve televizyon, uluslararas egemenliin vazgeilmez arac hline gelmitir. Kresellemeden etkilenen kitle iletiimi zamanla bu etkilenmenin tesinde kresellemenin gereklemesini salayan nemli etkenlerden biri hline gelmitir. Gnmzde insanlar arasnda medya deyince ilk akla gelen televizyon ve gazetelerdir ancak gnmzde medya artk hi olmad denli paralanm ve ok trel yapdadr. Birka televizyon kanal, radyo istasyonu, film stdyosu, pop rock yapmcs, telefon a ve airin olduu gnler geride kald. Medyann mlkiyet ve denetimi birka kiinin tekelinde olsa da bugnlerde retilenler ve tketilenler ok eitlidir. Yetenek programlar, ho ezgiler, romantik komedilere, tabloid dedikodular gibi ana akm tarifeleri asla lmeyecek ancak yeni dijital medya tekonolojileri, endstrileri ve giriimcilerinin azmsanamayacak katksyla alternatif ve belli bir gruba hizmet eden pek ok kar durum da ortaya kt. Dahas yeni medya, eski tarifelere tazelyeci bir turbo arjl reklam as yapmtr. Yine ayn ekilde, medya bireylerin siyasi tutum ve davranlarn, zellikle de oy verirken siyasi tercihlerini ok ciddi boyutlarda etkileyebilecek bir gce sahiptir. Bu konuda nemli aratrmalara imza atm bir aratrmac olan Rivers (1982), Amerikan medyasn ikinci hkmet (second government) olarak nitelendirir. Haber medyas, yalnzca bireylerin siyasi ynelimlerini etkilemekle kalmaz ayn zamanda, siyasi karar verme mekanizmas, siyasi liderler ve hkmet zerinde de ok etkin bir bask gc oluturur. Riversn da vurgulad (1982, 213) gibi, hkmet politikalar ekillendirilirken, dier baz toplumsal gler gibi medya da ynlendirici ve ekillendirici bir g olarak nemli roller oynar.
5. nite - Medya ve Temsiliyet
97
MEDYA TRLER
Dan Laughey (2010) tarafndan yaplan almada medya trleri alt farkl balk altnda toplanmtr.
Propaganda Medyas
Bu tr belli kii ve gruplar tarafndan desteklenir. Tm ierikler (televizyon, filmler, gazeteler) kamuya sunulmazdan nce titizlikle kaydedilir ve denetlenir. Dahas, haric medya kaynaklarndaki arzu edilmeyen ierik, hasas bilgilerin szmasn nlemek amac ile dzeltilir ya da engellenir. Propagandaclar kendilerini kamu yarar ilkesini kullanarak savunurlar.
Kamu Hizmeti Medyas

Faaliyetlerini srdrebilmek iin hkmetin onayna ihtiya duysa da devlet mlkiyetinde deildir ve propaganda amac tamaz. Dolaysyla, kamu hizmeti medyas kiiye ait medya irketleri ile benzeir. Azmsanamayacak dzeyde bir bamszlk ve zgrle sahip olmakla birlikte daima kamu ve onu temsil edenlere kar saygl davranmak zorundadr. Bu durum kamu hizmeti medyasnn izler kitlenin geni bir kesiminin beeni ve grlerine hizmet eden farkl ieriklere sahip olmas gerekmektedir. En nl kamu hizmeti yayncs BBCdir.
Reklam Medyas
Ticari ya da tzel medya olarak bilinen bu tr, Bat lkelerindeki hakim medya trdr. Bu ticari yaynclktaki Amerikan modelinin kkleri 1920lere dein gider. Amerikan reklam medyas tm dnyaya ihra edilmi ve kopyalanmtr. Adndan da anlalaca zere reklam medyas reklamlar tarafndan finanse edilen medya anlamna gelir (reklamlarn kendisi grece nemsizdir).
Klt Medya
Klt medya, ticari medyann bir adm gerisinde durur. Bu klt medyann ticari olmad anlamna gelmez. Ancak bu medya tr kendisini dierlerinin dnda tutar. Belli deer ve zellikleri tama eilimindedir. Aslnda, bir dnem dier medya trlerine bal olmu olabilir ancak gnmzde artk klasikler statsne ya da r aan bir deha prltsna sahiptir. Belli bal filmler bunu temsil eden zellikleri barndrr; belli bal albmler evrensel dzlemde muhteemler olarak adlandrlr. Belli bal televizyon dramlar ya da durum komedileri bitmeyecekmiesine yeniden ve yeniden yaynlanr. Klt medya en iyi sylenmi ve en iyi yaplm olandr, st kltrdendir, klasik ve kural kabilindendir. Tarihin belli bir anndaki ulusal ya da hakim kltr anmsatan bir resmin bileenidir. Elvis Presley 1950lerin Amerikan genlik ruhunu smsk kavramtr. Citizen Kane (Yurtta Kane) dneminin g mcadelelerini yanstmtr. Klt medya,izinden giden medya zerindeki etkisi asndan da dikkate deerdir. Klt medya ortaya kan slup, tn, tr ve gelenein akm belirleyicisi olur. ok az onun nndedir, geneli onun izinden gidecektir.
Alternatif Medya
Klt medya ve reklam medyasnn aksine, alternatif medya tr kesinlikle kr gds tamaz. Alternatif medya ana akm medya iinde yer verilmeyen gerekli ve belirli bir ama uruna mcadele vermek zere var olur. Yeralt, altkltr bu medya tr iin kullanlan dier szcklerdir. Aslnda alternatif medya, propaganda medyas ile ortak bir yn paylar. Her ikisi de bileyecei bir baltaya, oluturaca-
98
bir gndeme, iini dolduraca siyasi bir amaca sahiptir. Ancak pratikteki byk fark udur: Propaganda medyas gller tarafndan yrtlyorken, alternatif medya insanlar ounlukla gszlerdendir. Alternatif medya yaygn kanya meydan okuyarak, kltrel ve etnik etkenlerdeki, eitlilikten etkin bir biimde yararlanr. Alternatif medya, yoksullarn, AIDS hastalarnn, isizlerin, Yeiller Partisi gibi marjinal siyasi partileri destekleyenlerin, feministlerin ve dier konformist olmayan insanlarn karlarna hizmet eder. Ancak alternatif medyann kimi modelleri hi de ho karlanmaz (ocuk pornasu siteleri gibi). Nadiren de olsa alternatif medyann bir yeralt yanda grubu ile birlikte yer stne kt ve ana akma ulat olur. Byle bir durumda yalnzca iki sonu olasdr. Alternstif medya yapmclar mlklerini ya gllere satacaklardr ya da ana akm medyasnn karlar karsnda aresizce korunmaya alacaklardr. Eer ikincisi kazanrsa, alternatif medya klt medya statsne doru yol alacaktr.
Sosyal Medya
Hibir ekilde zel olmamasna karn, bu tr ayn zamanda en az kamusal olandr. Alternatif medyadan da bu noktada ayrlr. Telgraf ve telefon gibi geleneksel medya biimleri saf ve iki ynl iletiim salam ve gerekten de dier medya trlerine hibir zaman benzememitir. Ancak nternet ve cep telefonu bunu deitirmitir. Bugnn sosyal medyas en popler trler arasndadr. Sosyal paylam alar, ileti panolar bloglar ve dier kullanc trevli ierik forumlar dnyann farkl blgelerinden, birbirinden btnyle farkl deneyimlere sahip insan kmeleri arasnda kolay iletiim olanan olas klmaktadr. Kendi kiisel medya baloncuunun iindeki evrim ii arkadalar ve tandklar ile etkileebiliyorken, televizyon izlemek ikinci planda kalyor. Son birka ylda sosyal medyada gerekten de artc boyutlarda bir deiim sz konusudur.
MEDYANIN LEVLER
Kitle iletiiminin en dikkati eken boyutu ise ilevlerinde yatar. lev szc medyann ne yapmas gerektii, gerekte ne yapt ve amalarnn ne olarak grld konularn kapsar. Kitle iletiim aralar; bilgilendirme yannda elendirme ve bireyleri yeni rnler iin tketici duruma getirme ilevlerini stlenir ve kitleler bu aralarn oluturduu iletiim srecinden kamaz duruma gelmilerdir. Bu aralar elendirir, insanlarn bo zamanlarn tketmesini salar. Dorudan ve dolayl eitim ilevleri de vardr. Yeni rn ve hizmetlerin tantlmasn salar. Ekonomik ve siyasal ilikiler asndan bakldnda, rn satn amalayan reklamlar, kitle iletiim aralarnn temel ilevi haline gelmitir. Kitle iletiim aralar bilgilendirme, elendirme, haber verme ve eitme ilevlerini yerine getirirken, gerekte izleyicilere bir ereve oluturur. Bu ereve, kimi zaman geni kimi zaman da dar nitelikler sunar. Bir baka deyile, belli bir snrlama getirir. Olaylar ve kiileri kendi erevesinden sunar, deitirir, dntrr, yorumlar kimi zamanda saklar maskeler. Bir fotoraf sunar ancak izleyici o fotorafn ne zaman nasl ekildiini anlayamaz, alglayamaz. nk izleyicinin kendisine sunulan bu grnty yorumlamaya zaman yoktur. Her ey anlk ve hzl gerekleir. zleyiciler bu hzl, anlk, sakl, snrl ve yan anlam ykl grntlerin arasnda bocalar kalr. Bir bakma bireyler grnt bombardman altndadr. Ancak medyann sadece bu ilevleri olmadn kabul eden grler de bulunmaktadr. Medyann sadece bir bilgi kayna olmad, ayn zamanda aktard mesajlar aracl ile toplumun bireylerine toplumsallama srelerinde, iinde
99
bulunduklar toplumun deerlerini, normlarn, gelenek-greneklerini, inanlarn, toplum tarafndan doru kabul edilen davran kalplarn, deerlerini hatrlatt ve rettiine dair grler bulunmaktadr. Bu grlere dayanarak medyann, bir bireyin toplumsallama srecinde gelitirdii kimlik, sahip olduu deer ve davranlar zerinde en etkili toplumsallama araclarndan biri konumunda olduu sylenebilir.
TEMSL
Temsil kavram kltrel almalarda zerinde nemle durulan bir konudur. Bu nemin balca nedeni karmak bir sre olan temsilin dil, anlam ve kltr arasnda nemli bir balant noktas olmasdr. Hall, temsilin dil ve anlam kltre baladn ancak temsille kastedilenin tam olarak ne olduunun netletirilmesi gerektiini syler. Stuart Halla gre, temsil teriminin ok sk kullanlan aklamalarndan biri u ekildedir: Temsil, anlaml bir ey sylemek ya da dnyay anlaml bir ekilde dierlerine anlatabilmek iin dilin kullanmdr (Hall, 2002:15). Temsil, ksaca; dil yoluyla anlam retilmesidir. The Shorter Oxford ngilizce Szl kelime iin iki tanm verir: Birincisi, bir eyi tanmlamak iin, aklda bir tanm, imge veya resim oluturmak iin ya da aklmzda benzer bir figr oluturmak iin bir eyi temsil etmek. kincisi temsil etmek; sembolletirmek, anlamnda olmak, nde gelen isimlerden olmak anlamna da gelmektedir. rnein, Hristiyanlkta ha, sann armha gerilmesini ve ektii aclar temsil eder. Trk kltrnde siyah yas, beyaz da sevinci temsil eder. Kelimeler, kavramlar tanmlar veya temsil eder, ayrca gerek dnyada olan gerek nesneleri ya da kimsenin grmedii hayali imgeleri (melek, eytan vb.) yaratmakta kullanlabilirler. Kelimelerin ilevi dil yoluyla eylere anlam kazandrmaktr. Baka bir deyile kelimeler temsillerdir ve temsil, insanlar, olaylar ve olaylar dnyasn nasl anladmz ve dier insanlara eylerle ilgili kark dncelerimizi nasl anlattmz veya dil yoluyla bu kelimeleri kullanarak dier insanlarla nasl iletiim kurduumuzdur. Temsil, dil yoluyla aklmzda bulunan kavramlarn anlamlarnn yaratlmasdr; kavramlar ve olaylar, insanlar ve nesnelerin gerek dnyas ile olaylar insanlar ve nesnelerin kurmaca dnyasn ifade eden dil arasndaki badr. Balca iki sreten ve iki temsil sisteminden sz etmek mmkndr. ncelikli olarak her trl nesne, insan ve olayn, kavramlar dizgesi ve kafamzda var olan zihni temsille balantl olduu bir sistem vardr. Bunlar olmakszn dnyay anlaml olarak yorumlayamayz. Anlam, kafamzn hem iinde hem de dnda var olan eyleri iaret eden, dncelerimizde ekillenen kavramlar ve imgeler sistemine baldr. Duyu organlarmzla algladmz eyleri kavramsallatrmak basittir. Ancak soyut eylerin de kavramlarn oluturabiliriz. rnein; ak, lm, arkadalk, sava vb.. Temsil sistemi, sadece bireysel kavramlar deil, kavramlarn snflandrlmasn, dzenlenmesini ve rgtlenmesini ve birbirleri arasnda iliki kuran farkl yntemleri de ierir. Elbette ki temsili bu ekilde tanmlamak eksik tanmlamaktr. Temsil, anlamn oluturulduu kltrn yeleri arasnda dei toku edilen srecin nemli bir parasdr. Temsil; eyleri temsil eden dilin, gstergelerin ve iaretlerin kullanmn ierir ve temsil kavramnn dil ve anlam kltre nasl balad nemlidir. Bu ba bulabilmek iin, dilin dnyay nasl temsil ettii hakkndaki farkl teorilere bakmak gereklidir. Bu balamda, dilin dnyay temsil etmek iin nasl kullanld hakknda farkl yaklama deinilecektir:
100
Yanstc (Reflective) yaklam, Maksatl (ntentional) yaklam ve nac/Yapmc (Consructivist) yaklam. Yanstc yaklam dil sadece darda var olan objelerin, insanlarn ve olaylarn anlamlarn m yanstr? sorusuyla, kastl yaklam dil, sadece konumacnn, yazarn ve sanatnn ne sylemek istediini ve kiisel olarak ne kastettiini mi aklar? sorusuyla, inac yaklam ise anlam, dilde ve dilin iinde mi yaplr? sorusuyla yola kar (Hall:1997: 24-25). Bu yaklamlar aada ayrntlar ile verilmitir.
Yanstc Yaklam
Yanstc yaklama gre anlam, gerek dnyadaki nesne, kii ve olaylarda sakldr. Dil bir ayna gibi dnyada var olan gerek anlamlar yanstr. Dilin sadece gerekleri yansttn savunan bu teori bazen yksel olabilir. Dil ve yksel temsil teorilerinde verili bir gereklik bulunur. Halla gre bu yaklam anlam retimi ve dil arasndaki balanty aklamakta yetersizdir. Grsel gstergeler ve temsil ettikleri nesnelerin ekli arasnda bir iliki vardr. Ancak yazl ve szl gstergelerde kavramlar ve iaret ettikleri nesneler arasndaki iliki nedensizdir. Dil dnyada var olan gerek anlamlar tam olarak yanstamaz. Elma gstergesi, bahede yetien gerek bitki ile ayn ey deildir. Ayrca tam anlamyla anladmz sandmz, kelime ses ve imgeler de tamamen, kurmaca ve fantastik iaretlerdir (Nasreddin Hoca gibi). Reel bir eye iaret etmek iin kelimeleri kullanrz. Ancak bunu, belirli bir kelime ya da imgeyle, o kavramn balantsn kuran kodu bildiimiz iin yaparz. rnein gerek bir elmay dnemez, konuamaz ya da resmedemeyiz. Ayrca birisi kp bize kendi kltrnde elma kelimesiyle adlandrlan bir bitki olmadn sylese bahede yetien gerek bitki aramzdaki iletiimsel baarszl gideremez. yle bir durumda kullandmz farkl dil kodlar neticesinde ikimiz de farklyzdr. Birbirimizi anlayabilmemiz iin birimizin dierinin kltrnde o bitkiyle onu adlandran kelimeyi birletiren kodu renmesi gerekir.
Maksatl Yaklam
Temsilde anlam meselesinde, ikinci yaklam tam tersi bir durumu ele alr. Bu yaklama gre, dil yoluyla kendine ait anlam dnyaya kazandran bizzat konumac ya da yazardr. Kelimeler, yazarn gerekli grd anlama gelir. Bu, maksatl yaklamdr. Bu yaklamn hakl olduu nokta udur ki hepimiz bireyler olarak dnyaya bak amza ve bize zel ya da zg eyleri ifade etmek ya da paylamak iin dili kullanrz ancak dil erevesinde genel bir temsil teorisi olarak maksatl yaklam da hataldr. Bizler dilde anlamn yegane kayna olamayz nk byle olmas hepimizin tamamen zel dillerle kendimizi ifade ettiimiz anlamna gelirdi. Oysa dilin znde yatan iletiimdir ve buna bal olarak dil ortak dilbilimsel dzenlere ve ortak kodlara dayanr. Dil hibir zaman tamamen zel bir oyun olamaz. Tabi ki kendi kastl anlamlarmz bize zg de olsalar, paylalmak ve anlalmak iin dilin ilkeleri, kodlar ve dzeni iine girmek durumundadr. Dil tamamen sosyal bir sistemdir. Bu da kendimize ait dncelerimizin, yine kendi dil kullanm tarzmzn harekete geirecei, dilde sakl kelime ve imgelerin dier anlamlar amas gerektii anlamna gelir.
101
nac Yaklam
Bu yaklam, dilin toplu, sosyal karakterini ele alr. Buna gre, ne nesneler ne de bireyler, kendi balarna dilde anlam oturtabilir. Nesneler anlam ykleyemez, temsil sistemlerini kavramlar ve gstergeleri kullanarak, anlam oluturan bizlerizdir. Bu, dilde anlam zerine inac yaklam olarak adlandrlr. Buna gre, nesnelerin ve insanlarn bulunduu maddesel dnya ile temsil, dil ve anlamn yer ald sembolik uygulamalarla, sreleri birbirine kartrmamalyzdr. Halla gre bu yaklam benimseyenler, maddesel dnyann varln inkr etmezler. Ancak anlam ykleyen maddesel dnya deildir; bunu yapan kavramlarmz temsil etmesi iin kullandmz dil sistemi ya da dier sistemlerdir. Anlam ykleyen, kendi kltrSIRA SZDE lerinin kavramsal sistemleriyle dil bilimsel ve dier temsil sistemlerini, anlam oluturmak, dnyay anlaml klmak ve bakalarna da anlam ifade eden o dnyayla ilgili olarak iletiim kurmak amacyla kullanan sosyal aktrlerdir. DNELM Dilin dnyay nasl temsil ettiine ynelik yaklamlar nelerdir? Aklaynz. SIRA SZDE
S O R U DNELM Temsil ve temsil biimlerine ilikin ayrntl bilgi iin baknz: DKKAT Stuart Hall (1997)The Work Of Represantation Represantation: Cultural Represantation S O R U and Signifying Practices. London: Sage Publications. SIRA SZDE Esin Demirba (2004). Etnik Aznlklar Kltrel Entegrasyon ve Medyada Temsil: Nusayri Topluluu rnei, Ankara niversitesi Sosyal Bilmler Enstits Yaynlanmam Yksek DKKAT Lisans Tezi. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
MEDYA VE TEMSL
SIRA SZDE
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
K T medya A P Temsil, medyann gc ile yakndan ilikilidir. Dolaysyla temsil, metinlerini (film, mzik, televizyon program, nternet sitesi)alma yollarn sunarken, AMALARIMIZ ekonomi politik metinleri irketlerin kurumsallam karlar tarafndan belirlenT E Lmekn E V Z Y O Nve olaylar mi rnler olarak ele alr. Bu balamda temsil, gerek insan, betimleme srecidir. Ksacas temsil, gereklii temsil eder. Medyann K T A P ise temsilin en nemli salayclarndan olduu sylenebilir. rnein, Hindistan hi grmeyen birinin Hindistan hakkndaki bilgileri televizyon programlar, gezi dergileri ve NTERNET belgesellerdeki temsillerdir. TELEVZYON Oysa ki temsil gereklii bir ayna misali mkemmel yanstmaz. Stuart Hall, gerek anlamlarn asla sabit olmadn, aksine tartmalar olduunu ortaya koyar. O hlde gerek Hindistan, gerek Avusturalya ve gerek ngiltere nedir? Gerei NTE RNET renmek iin kendimiz bunu deneyimlemek zorundayz ve medya sunduu gereklik temsilleri ile gerek dnyaya ilikin kiisel deneyimlerimizi ve yorumlamalarmz nemli lde belirler. Bu nedenle temsil gerek olaylardan sonra ortaya kan bir ey deil, yorumladmz gerekliin bir parasdr. Temsil, sadece gereklii temsil etmez. Ayn zamanda gerekliin anlamna da katkda bulunur. Temsil ve gereklik birbirlerini dlamayan eyler olsalar ve sabit anlamlar iletmeseler dahi, bunu herkesin kendi gereklik temsilini istedii gibi yorumlad bir karmaa durumu olarak grmek yanltr. Akisne bir oumuz ortak inanlarn, zlemlerin, umutlarn, dilin ve para biriminin belli olduu bir toplumun iinde domuuz ve bymzdr. Hall, bu ortak kltrn kendi hayatlarmzda yorumladmz anlamlarn ortak bir zeminde bulumasna neden olduunu ileri srer. Bylelikle rnee dnlecek olursa Hindistann medya temsilleri, benzer kltrel
NTERNET
102
yaplarda yetimi insanlar iin benzer anlamlar tar. Pek tabii Hindistanllar da kendi lkelerinin temsilerini dier kltrlerden gelen ve Hindistan hakknda bilgi sahibi olmayan insanlardan daha farkl yorumlayacaklardr. Ancak Trkler de tpk Taylandllar, Almanyallar ve dier uluslar gibi Hindistann kendileri iin tad anlam hakknda ortak bir gre sahiptirler. Bu trden farkl gereklikleri temsil eden medya, yine bu kltrlerin iine ayrlmaz anlamlarn yklenmesinde de etkin bir role sahiptir. Medyaya bir btn olarak baklmaldr. Kadnlarn, rencilerin ya da alan kiilerin temsil edilme biimleri medyada oluturulur ya da bizim tarafmzdan medya aracl ile anlalr. Aslnda temsil edilen toplumsal gruplarn bak alardr. Biz de bu bak alarn alternatiflerinin engellenmesi ile bilinsizce normal kabul etmeyi reniriz. Bu nedenle temsil etmeye daha yakndan baklmaldr. Aada medyada temsil biimleri verilmitir. Ancak u da belirtilmelidir ki temsil etme her aamada basitleir, hamlar daha da genel hli ile klieleir. Medya insan kategorileri ve belli insanlarn niin belirli kategorilere dahil edilmesi gerektiine dair anlaymz dzenler. Bu kategoriler medyada olduu kadar gerek hayatta da insanlar yarglamak iin kullandmz dnme srecimizin bir paras hline gelir. Medya temsilleri kitlelere sunarken belli yollar kullanr Bunlar; rneklerle temsil etme, kiilikleri ve sunucular kullanma ve yldzlardan yararlanmadr. Bunlardan birincisi rneklerle temsil etmedir. rneklerin en gls ilk rneklerdir. En gl temsilleri onlar sunarlar. Onlar bir kltrn en derin inanlarn, deerlerini ve belki n yarglarn zetleyen en byk erkek ve kadn kahramanlar, kt adamlardr. Spermen bir ilk rnektir. lk rnekler elenceli olabilirler ve ayn zamanda bizi hayal dnyasna gtrrler. Ancak dierleri gibi bu rnek de belirli davran biimleri, hareketler ve ilikilerle ina edilmitir. nann dier unsurlar bizim ele aldmz rnekle vakur bir lllk, belirli bir sayg dncesi ile hareket etmek, belki sihir ya da szm ona doulu hilelerin ve renci hoca ilikisinden baka ilikilerin yokluu olarak ortaya kabilir. rneklerin temsil edilebilmesi iin bir eyden ina edilebilmesi gerekmektedir. Aynen trlerde olduu gibi bu unsurlar kullanldka tandk hle gelirler. lk bakta bu unsurlar fiziksel grne aittir; sa, giysiler, ayrt edici niteliklerdir. Bazlar temsil etmenin bu kadar olduunu dnerek anlam ve deer iletileri konusunu tamamen atlar. rnekler: Ya, rk, meslek ve cinsiyet ile ortaya kar. Doulu, yalca bir erkek rneini ele alalm. Bu bilge klienin bir tutam sakal ve by; uzun krlam ve toplanm salar; cbbeye benzer bir giysisi ve esrarl bir ifadesi olacaktr. Temsil etme ayn zamanda kullanlan iletiim arac yolu ile de ina edilmitir. Yani, yky anlatan yazl ya da grsel bir dil vardr. Bu dil belirli bir rnek ve bu rnee belirli bir yaklam oluturur. Televizyon ya da sinemay ele alrsak, rnein niteliklerde yakn ekim kullanlmas dikkatin oraya yneltilmesi iindir, bize ne tr bir rnein ina edildii hakknda ipular verir. Bu adan bakarsak neyin ina edildiinden ok rnein nasl ina edildiinden sz ediyoruz demektir. Doulu rneinde olduu gibi, tipik bir yakn ekim, karakterin bir sorunla karlatnda taknd sakin ifadeye ve mtefekkirlie dikkati eken bir tepki ekimi olacaktr. Btn rnekler yaratlan temsil ve insan kategorilerine kar eletirel ya da kltc olabilecek, u ya da bu eit iletiler tar. Komedilerin gzde tiplerinden biri sevimsiz, rahatsz edici, talepkr, gelini ya da damad ile ekien kaynanadr. Bu rnei temsil eden bireysel rnekler gelitirime gre eitlenebilir. Bunlarn iinden sadece bazlar tmyle basmakalptr. Ancak btn rnekler gz nne alnrsa temsil edilen, kadnn sadece grn ve davran-
103
lar deildir, ayn zamanda bu davranlarn anlamdr da. Bunun anlam, szgelimi zellikle kadnlarn ak cinsellikleriyle ustaca baedemeyen akll kadnlardan korku duymalar olabilir. Medya materyali oluturulurken baz eyler zellikle darda braklabilir. rnekler birtakm anlamlarn darda braklarak oluturulmasdr. rnein Amerikan dergilerindeki ykler zerine yaplan bir almada, etnik aznlklar, toplam nfusun %40n oluturduu hlde karakterlerin sadece %10nun bu aznlklar kapsad ortaya karlmtr. Medya insan gruplarn temsil ederken kltr hakknda da bir eyler syler. nk insan gruplar belirli kltre ya da altkltre dahil demektir. rnein, medya bize Ameirkan kltr ve yaam tarz hakknda birok ey syler. Ayn zamanda bizim kendi kltrmzden ve alt kltrmzden de bahseder. Genler, Kuzeyliler, skolar ya da Trkler gibi. Bahsedilenlerin doru olup olmad baka bir konu ancak bu kltrlerin baz ynleri temsil edilmektedir. nk sadece bunlar hakknda iletiler vardr. Bu iletilerin ve anlamlarn ne olduuna karar vermekte karlalan sorunlardan biri ok eitli medya materyallerinden geliyor olmalardr. Bu, izleyicinin seyretmek ve okumak iin neleri seecei ile sk skya balantldr. Bir taraftan belgeselleri ve haber programlarn seyretmeyi ve kalite programlar takip etmeyi yeliyorsanz , ABD hakknda greli olarak daha geni bak asna sahip olabilirsiniz. Dier taraftan sadece Amerikan gerilim dizilerini seyrediyorsanz, bulvar gazetlerini ve popler dergileri okuyorsanz size, snrl olarak tanmlanabilecek baka bir bak as iletilecektir. Medyada temsiller ounlukla rnekler aracl ile gerekleirken, yldz karakterler de kullanlarak izleyicinin yaknlk duymas ve iliki kurmas salanr. Bylece televizyon izleyicisi ile temsil edilenlerin iliki kurarak arkadalk etmesi salanr. nk zamanla izler kitle, ekranda grd kimseleri bunlar yldzlar televizyon sunucular ya da gazetelerdeki dert kelerinin yazarlar olsun onlarla zdelik kurarak sanki dert ablalarn, yakn bir arkadalarn izliyormu/ okuyormu hissine kaplrlar. rnein, Supermani okurlar yaz ileri mdrlerine sanki o bir fantezi rn deil de gerek bir insanm gibi, kahramann hayatn ve tarihini tartan yazlar gndermilerdir. Televizyon izleycilerinin haber sunucularna iyi geceler diledikleri hatta giyinik olmadklar iin zr diledikleri sylenir. Medya bu ekilde insanlarla ilgilenir. zleyicilere gerek insanlarla deil de iletiimin eitli biimleriyle temsil edilen insann sembolik eitlemesi ile ilikide olduklar unutturulmaya allr. Yldzlar aracl ile gerekletirilen temsillerde de ayn ey geerlidir. Yldzlar, yansttklar etkileyici kiilik nedeniyle ok iyi bir konuma ulaan erkek ya da kadn oyunculardr. Bu szcn televizyondan ok sinema iin kullanlmas anlamldr. Film pazarnn uluslararas boyutu ve yldz sistemini bulan film endstrisinin nceden var olan egemenlii buna katkda bulunmutur. Film yldzlar ilk rnekleri ve efsanevi karakterleri kolayca canlandrmlardr. nk sinemaya gitmek televizyon izlemekten ok daha fakldr. Sinemada zel olarak yaltlm bir meknda izleyici perdeye den grntleri izlemek iin hazr bulunmaktadr. Bu da gerekleen iletiimin etkisini artrmaktadr. Bu nedenle sinema yldzlar gl temsiller sunarlar. rnein Clint Eastwood, yllar nce televizyonda yaynlanan kovboy dizilerindeki, Rowdy Yates karaketeri ile nlenmitir. Ancak sinema filmleri sayesinde yldz olmutur. Bu filmlerle efsanevi bir karakter hline gelmitir, yalnz adam, Kirli Hary gibi bir karaktere sahip adam, yalnz yolcu ve sradan lmllerin ulaamayaca bir ilahi adalet datcsna dnt. Trkiyede de Trkan oray pek oklar iin yldz olma zelliini koruyor. Bir dnem Trk kadnlarnn olmak istedii, Trk erkeklerinin de ulamak istedii bir kadn modeli idi. nk koyduu oray kanunlar ile toplumun deerlerine sesleniyor-
104
du, dier taraftan da onlara zevk veriyordu. Yldz karakterinin ilettii deerler ne olursa olsun daha anlaml olacaklardr. nk bunlar ok fazla kii tarafndan grlecek ve onlara ekici gelecektir. Ayrca bir filmde bir btn olan iletilerin incelenmesi de yararldrlar nk bunlar ayn lkenin eitli blgelerinde ve dnyann eitli lkelerinde gsterilerek salamlatrlr. Ayn iddia, televizyon sunucular ve kiiliklere de uyarlanabilir. Birok program anlamamzda ok nemli rol stlenirler. Filmlerdeki yldzlar gibi, bizi programlara ekerler. Yansttklar kiilik sayesinde bize anlamlar ulatrrlar ve dier btn ileti ve anlamlar ile program bir btn olarak sunarlar. Pek ok programn iliki noktas sunucuya dayanr. Sunucu, izleyicilerin oturma odalarnda bir baka kii hline gelir. Sunucu ounlukla bize aklamalarda bulunur, bizi insanlarla tantrr. Sunucularn byk ounluu kameraya doru konuma ayrcalna sahiptirler. Sunucular programn anlatclardrlar bu nedenle kameraya bakarlar. Belki de kararlarmz zgrce vermemizi engellerler. Bize uzun uzun aklamada bulunurlar. (Burton, 1995).
GSTERGE BLM VE TEMSL

Ortak kltr ve medya snrlar iinde oluturulan anlamlar (Gerek ve temsil edilen olarak) yorumladmz dnrsek, bu anlamlar zecek bir yntem son derece yararl olabilir. aretleri inceleyen gsterge bilimi bylesi bir yntemdir. Gsterge bilimi gstergeleri inceleyen bilimdir. Gsterge bilimin orijinal karl olan semiotics Yunanca kkenlidir, gstergelerin, baka ifadeyle gerek dnyadaki iaretlerin yorumu anlamna gelir. (Rifat, 1989). Gsterge bilimi gerek dnya ve onu temsil etmek iin kullandmz dil arasnda dorudan bir iliki olmadn syler. rnein en yaln hli ile kar kelimesi gkyznden den souk yumuak ve beyaz madde iin kullanlan bir anlam birimidir. Asl, gerek kar ile dil bilimsel bir terim olarak kar doal olarak birbirleri ile ilikilendirilmemilerdir. Bunu ancak kar kelimesinin farkl kltrel anlamlarn hesaba kattmzda kantlayabiliriz. ngilizcede sadece souk, beyaz yumuak madde iin sadece bir tek szck var iken Eskimolar ayn ey iin otuz iki farkl anlam birimi kullanrlar. Dolaysyla, ilk bakta kar ortak bir fikre iaret ediyor gibi grnse de aslnda farkl insanlar iin farkl anlamlar tar. Bu nedenle, gsterge bilime gre, anlamlar asla doal ve evrensel gerekler deillerdir. Dilsel olarak yaplandrlmlardr. Gsterge bilimi film, tiyatro, tp, mimarlk, hayvan bilimi gibi iletiim ve bilgi iletimi ile ilgili pek ok alana uygulanm, ilgin sonular elde edilmitir. Baz gsterge bilimciler her eyin gsterge bilimsel ynden zmlenebileceini savunmaktadrlar. Gsterge bilimi yorumsal bilimlerin kraliesi, byk ve kk her eyin anlamn zen anahtar olarak grrler. (Berger, 1993). Gsterge bilimin temel ilgi alannn merkezinde gsterge yer alr. Gsterge bir aratr yani aygtn ilenmesi ile ilgili kimi lmlerin sonucunu kendiliinden gsteren bir aratr. (Fiske, 1996). rnein termometre bir gstergedir. Isnn gstergesidir. nceden kararlatrlm bir s birimine gre, bize s hakknda bilgi verir. Havann scakln normal duyu organlarmzla matematiksel olarak ifade etmemiz mmkn deildir. Termometre kullanarak havann scakln tahmin etmek bir yana nesnel ve saysal olarak netletirebiliriz de. (Belkaya, 2001). Bylece gsterge bizi bir lm dorudan doruya yapmaktan kurtaran, bizim lme eylemimizin yerine geen bir aratr. (Erkman, 1987).
105
Aslnda her ey bir gstergedir ve bunun doal sonucu olarak gsterge bilimi her eyi inceler. Fakat bu incelemenin tarz farkldr. Gsterge bilimi her eyi inceler denirken, anlam ierii ynnden deerlendirmede bulunduunu belirtmek gerekir. Farkl aratrmac yazarlara gre eitli gstergeler saptanmtr. Bunlar; kelimeler, cmleler, kelimeleri ve cmleleri temsil eden ses veya iaretler, bilgisayar programlar, resimler, emalar ve grafikler, fizik ve kimya formlleri, parmak izleri, dier iaretlerden tretilmi nesneler (iirler, romanlar vb.), iaretlerden oluan yap talarna sahip nesneler (mzik vb.), hayali sahneler ve karakterler, benlik, Tanr, kiilik, dnceler, fikirler, kavramlar, imgeler, duygular, para, tutumlar, gelenekler, kurallar ve deerler, hayvanlarn igdsel davranlar (yn bulma gds vb.), DNAdr. (Lidov, 1999). Gsterge bilimci, kristal (prlanta) yz bir gsterge sayacaktr. Bu gsterge, nce kuyumcu ile mteri, sonra da mteri ile mterinin evresi arasndaki iletiimde bir rol oynamaktadr. yleyse, kristalin maddi deeri ile manevi deeri arasndaki iliki incelenecektir. O toplumda ve o kesimde, kristal bir tak tamann, evreye ne gibi mesajlar ilettii ve neyi temsil ettii stnde durulacaktr. Yani, gsterge bilimci, kristali iletiim salayan bir gsterge olarak kabul etmekle, belli bir bak an da kabul etmi saylr. Bu bak asna uyan bir aratrma dzenei arayacaktr. Birok kuyumcu ve mteriyle grebilir, gzlemlerini istatistiksel bir denklemle bir sonuca balayabilir ya da o toplumun, o dnemin kristale verdii deeri edebiyat metinlerinde aratrabilir. Ya da kristal taklar takan bir ka kiiyle uzun grmeler yaparak, kristalin bu kiilerin psikolojisinde nasl bir yer tuttuunu aratrabilir. te yntem, deneylerin, gzlemlerin, yorumlarn nasl yapld, hangi ltlere ve dzeneklere gre oluturulduu anlamna gelir. Bilimsel bir aratrmada kullanlan genel yntem, tmevarmc ya da tmdengelimci olabilir. Birok kez ikisi birden kullanlr. Birok rnei gzlemleyip bir sonuca varrsnz, bu tmevarmc yntemdir. Bazen de daha nceden varlm bir sonucu snarsnz, bu da ksmen tmdengelim saylr. Ya da gene tmdengelimi semiseniz, kesin bir varsaymnz vardr, bu varsaym sorgulamadan kantlamaya alrsnz (bu tehlikeli bir yaklam olabilir). Yntem, bu anlamda, ok genel bir terimdir. Ancak her bilim dalnn, kendine zg deney ve gzlem yapma yollar vardr. Bunlar, o bilim dalnda zel aratrma yntemlerini oluturur. Bu aratrma yntemleri, bir bilim dalndan tekine deiiklikler gsterir. Bir kimya laboratuarnn dzenei, bir toplum bilimcinin kuraca dzenekten farkldr. Kimyac belli kurallara gre, laboratuvarnda alr, gebeler stnde alan aratrmas yapacak bir toplum bilimci, dere tepe, da bayr dolaabilir. (Erkman, 1987). Gstergelere (iaretlere) ve onlarn anlam iletme biimlerine ilgi gstermenin uzun bir tarihi vardr. Bu tr almalar Orta a dnrlerine, John Lockea kadar indirmek mmkndr. svireli dil bilimci Ferdinand de Saussure (1857-1913) ve Amerikal mantk-bilimci Charles Saunders Peirce (1839-1914) gsterge bilimin kuruculardr. Saussuren lmnden sonra rencileri tarafndan kitap hline getirilen Genel Dilbilim Dersleri (1916) adl ders notlarnda yazar, genel bir gsterge bilimin varlndan sz etmektedir. Saussure ve Piercedan baka Roland Barthes, Christian Metz, Passolini ve Umberto Eco da gsterge bilimin gerekliliini savunmulardr. (Parsa, 1999. Belkaya, 2001). Dil biliminin kurucusu Saussuree gre gsterge bilimi, gstergelerin toplum iindeki yaamn inceleyecek bir bilimdir. Dili inceleyen dil bilim, Saussure iin gsterge bilimin sadece bir daldr.
106
Saussuree gre gsterge bir nesne ile bir ad birletirmez., bir kavramla bir iitim imgesini birletirir. letiim imgesi sesin anlksal izidir, duyularmzn tankl ile bizde oluan tasarmdr. (Parsa, 1999). rnein aa kavram gsterilendir ve a, , a, gibi harfler de gsterendir. Bu harfler yazl imgedir. Kavram, aa ile yazl imgenin birleimi gstergedir. Gstergede gsterilen ile gsteren arasndaki iliki nedensizdir. Aa kavramnn kendisine gsterenlik yapan a, , a, ya da a, r, b, o, r ses dizesi ile hibir balants yoktur. Yani kendisi o ey olmad hlde o eyi artrarak iletiim salar. Bu iletiimi salayan her ey bir gstergedir. Trafik iaretleri, matematik formlleri, moda, yaz, resim gibi. (Bker, 1991). Peirce a gre gsterge, herhangi bir kimse iin, herhangi bir lde ve herhangi bir eyin yerini tutan herhangi bir eydir. Gstergenin yerini tuttuu ey gstergenin nesnesidir. Peircee gre el-kol hareketleri (gestures), elbise kodlar, trafik iaretleri, reklam resimleri, gazeteler, TV programlar vb. grsel gstergeleri (visual signs) kullanan medya trleridir. Dil bilimsel gstergede gsterenleri gsterilen arasndaki iliki kendiliindendir, kediye k-e-d-i denmesi nedensizdir oysa filmsel, fotorafik gstergelerde gsteren/gsterilene benzemektedir, kedi gstergesi kediyi gstermektedir. (Parsa, 1999). Gsterge bilimi kuramyla ilgili yazlarn belli bir kitapta toplamamtr Peirce. Sz konusu yazlar, bilginin lmnden yaklak yirmi yl sonra Collected Papers (Btn Yazlar) [1931-1958] adyla yaymlanmaya balam ve Peircen gsterge bilimi asndan deeri ancak bu yaynlardan sonra anlalmtr. Yaklamnn en belirgin zellii, gsterge kavram iin nerdii tanm ve snflandrma biimidir. Gsterge bilimsel olgularn eksiksiz bir snflandrmasn yapmak isteyen Peirce, sonunda lklere dayal altm alt snftan oluan bir gstergeler dizelgesi oluturur. Peircen nerdii lkler arasnda en nemlisi de grntsel gsterge, belirti, simge lsdr. Grntsel gsterge, belirttii eyi dorudan doruya canlandran bir gstergedir (resim, fotoraf). Belirti, nesnesiyle kurduu gerek iliki gerei, bu nesne tarafndan belirlenen bir gstergedir (aacn glgesi aacn belirtisidir, duman atein belirtisidir). Simge, uzlamaya dayanan bir gstergedir (terazi, adaletin simgesidir. Lbnan bayrandaki sedir aac bu lkenin simgesidir). Saussure ve Peirce eletiren Umberto Ecoya gre gsterge tanm daha deiiktir. Econun gsterge ve gsterge bilimi tanmna gre: Baka bir eyin yerini anlaml olarak tuttuu varsaylabilen her ey gstergedir. Gsterge baka bir eyin yerini tuttuunda o eyin var olmas ya da o anda gerekten bir yerde olmas gerekli deildir. Bundan dolay ilke olarak gsterge bilimi yalan sylemek iin kullanlabilen her eyi inceleyen bir bilim daldr (Parsa, 1999). Fransz bilim adam Roland Barthesn, gsterge bilimin bamsz bir bilim nitelii kazanmasnda nemli almalar vardr. Barthes gstergelerin anlam nasl rettikleri konusunda almalar yapm, Saussuren dil bilimsel balamdaki gsterge zmleme emasn otomobilden modaya kadar uzanan bir yelpaze iindeki tm gstergelere uygulamtr. Barthes gsterge bilimde anlamlama kavramn irdelemektedir. Barthesn kuramnda anlamlandrmann iki dzeyi bulunmaktadr. Bunlar; dz anlam ve yan anlamdr. Dz anlam, gsterene baktmzda zihnimizde oluan yansmadr. Bu yansmann ana belirleyicilerinden biri de kltrdr. Yan anlam ise gstergenin izleyiciye yine kltr erevesinde hissettirdikleridir. nl bir futbolcunun fotoraf, dz anlamda o futbolcuyu gsterirken, yan anlamda gc, eviklii ve hz iaret eder. (Parsa, 1999).
107
Barthes medya analizlerinden en nls medya mit retim analizi, Paris Match adl derginin n kapann gsterge bilimsel analizidir. Kapakta siyahi bir gen asker kyafetler iinde gkyzne doru bakmakta ve bir Fransz bayran selamlamaktadr. Barthes bu imgeyi iaret ve dil olarak okur. Dil balamnda (anlamlandrmann birinci dzeyi) imge Fransz asker selam akan siyahi bir gen erkei temsil eder. Ancak bu imgeyi mit balamnda da( anlamlandrmann ikinci dzeyi) okumak mmkndr: Fransa yle byk bir imparatorluktur ki herhangi bir renk ayrm grnmeksizin tm oullar lke bayra altndaki grevlerini ayn sadakatle yerine getirirler. Gurur dolu siyahi asker Fransann eit frsatlarla ok kltrl bir toprak olduu mitini temsil ederken, bu sayede yabanc insanlara bask uygulayan bir devlet olan Fransann tarihsel anlamn gizler. Eer bu imgedeki gen erkek bir siyahi deil de beyaz olsayd, imgenin anlam yani, temsil ettii ey bambaka bir ey olurdu. Gsterge bilimi belli bir temsil iinde olan ve olmayan tm anlamlarn nedenidir. Tpk Fransz bayran selamlayan siyahi gen erkek imgesinden farkl anlamlar tamas gibi, bir cilt bakm rn reklamnda grlecek iman bir kadn da orada bulunmayan anlamlar da umulmadk bir ekilde akllara getirecektir. Aktarlm kltrel erdem normlarn yok eden medya temsilleri, anlamlarn hem mevcut olan hem de mevcut olmayan (bu rnekte zayf kadn)nasl iaret edildiini ortaya koyar. Bu nedenle bir yntem olarak gsterge bilimi, televizyon ya da dergi sayfalarnda ard ardna rastladmz allagelmi zayf, mutlu, gzel insan temsillerinin olas dier anlamlarn nasl nn kapattn ortaya koyar. Temsil, farkl kltr, renk ve beden llerine sahip insanlarn yaad gerek dnyann arptlmasndan baka bir ey deildir; bu nedenle ideolojiktir.
DEOLOJ
En genel hli ile ideoloji zneleri kendi deneyimlerinin temellerinden balayarak ekillendiren ve onlar zgl toplumsal deer ve inan biimi ile donatan rgtleyici bir toplumsal gtr (Eagleton, 2005:307). deoloji ok tartmal bir konudur ve ona eitli yaklamlarda bulunulmutur. De Tracye gre doru dnme bilimi, Napoleona gre birtakm egzantirik adamlarn acayip fikirleri, Karl Marxa gre yanl bilin, Lenine gre bir snfn dnya gr, Antonio Gramsciye gre toplumu bir arada tutan sva, Louis Althussere gre maddi bir pratiktir. Her dnrn yeni bir tanm ideolojiye yeni bir boyut kazandrmtr. deoloji kavram ilk kez Antonie Destutt De Tracy tarafndan kullanlmtr. De Tracy ideoloji kavramn herkese doru dnme imknlar salamak iin kullanlacak fikir bilimi anlamnda kulland ve Fransz Devrimine meruiyet kazandrlmasnda kullanlan en etkili aralardan biri oldu. Fransz Devrimi ile birlikte ideologlarla yakn balar olan Napoleon iktidara geince insanlarn yanl dncelerini dzeltmeye yarayacak fikir biliminin yaygnlatrlmasnn doru olacak dncesiyle ideologlara destek oldu ve onlara gereken destei salad. (Merdin, 1982). Bilimsel sosyolojinin kurucusu olan Marxn ideoloji yaklam yanltma ve gizemletirme ile ilgilidir. deoloji daha sonralar Frederic Engelsin yanl bilin olarak adlandrd, yanl bir dnya grn iler. Marx, ideoloji kavramn, sistematik gizemletirme srecinin maskesini drmek amac ile eletirel bir kavram olarak kullanmtr nk gizem zldnde etkisini kaybeder. Marx ideolojiyi snf sistemi ile ilikilendirir. Marx ideolojideki arpkln, bu kavramn topluma ynetici snfn karlar ve bak asn yanstmas gereinden doduuna inanr.
108
Ynetici snf her zaman kendisini baskc olarak grme konusunda isteksizdir ve bask altnda tuttuklarn tahakkmlerine raz etme endiesi tar. Yani snf sistemi ba aa, tepetaklak bir biimde var olur. Marx bu ifadeyi camera obsucura yani insan gz ya da fotoraf makinesinin lensleri tarafndan oluturulan ters resim fikri ile dile getirir. nc olarak da Marxa gre ideoloji bir iktidar tezahrdr ve tam anlamyla an hakim dncelerini oluturur ve ideoloji geici bir eydir, sreklilii ancak onu douran snf sistemi ayakta kald srece sz konusudur. (Heywood, 2007). Althusser (2008) ideolojiyi, bireylerin toplumsal bir varlk hlinde var olmasn salayan bir sistem olarak aklar ve birey ile dnya arasndan yaanlan bir ilikidir. Ayrca, ideoloji de yansyan gereklikle nesnel gereklik arasnda balant kurmak da mmkndr. Althussere gre devletin ideolojik aygtlar (dini, retimsel, aile, hukuksal, siyasal, sendikal, kltrel, iletiim) ideolojiyi kullanarak ilerler. Byle olmakla birlikte devlet her aygt hem ideoloji kullanarak hem de bask kullanarak ilemektedir. Devletin ideolojik aygtlarnn yan sra devletin bask aygtlar gibi bir ayrma da gider. Devletin bask aygalr ise ordu, hkmet, ynetim, polis, mahkeme, hapisaneler.... Devletin ideolojik emsiyesi altnda birlemektedir. Her ideoloji, ortak bir dizi deer, inan ve fikir barndrr. Yukardaki rnee dnlecek olursa; ngilizce konuan kltrlerde kadns gzellik ideolojisi fiziksel bir incelik, genlik, temizlik, bronzluk, makyajl bir yz, yapl bir sa ve biimli gslerden ibarettir. Bu ortak deer inan ve fikirler bir ideolojinin barndrlabilecei anlam ve temsiller dizisini snrlar. Medyann kendi ulus devlet ideolojisine riayet ettii, bunun bir paras olduu ynndeki gr, in gibi medyann devlet tekelinde olduu lkelerde hl geerliliini srdrmektedir. Bu kutsal ideoloji anlaynn, medya mlkiyet ve denetim gcne ilikin ekonomi politik yaklamla birok noktas olduu aikrdr. ngiliz eletirmen Judith Williamson, Reklamlarn Dili kitabnda reklam yaplan rn satn aldmz srece, reklamclk ideolojisinin bizi nasl glendirdiine iaret eder. Baka bir rnek de Glaskow niversitesi medya grubundan gelmitir. Bu rnekte de haber medyasnn belli gruplar rnein doktarlar ve mhendisleri dierlerinden daha olumlu temsil ederek rnein iiler ve Aids kurbanlarna gre daha olumlu temsil ederek ideolojik bir tarafll benimsedii imlenir. Ancak tm bu rnekler, bir kavram olarak ideolojide bir zayfla iaret eder. deoloji egemen gruplarn zayf ve kararsz kitleleri ynettii sabit bir modelin iine uymak zorundadr.
HEGEMONYA
Madun: Rtbece aa derecede olan,aa derecede bulunan.
Bu kavram yneten ile ynetilen arasndaki ilikiyi farkl bir bak as ile ele alan talyan siyaset kuramcs Antonio Gramsci ile zdelemitir. deolojiden farkl olarak Gramscinin hegemonya kavram toplumdaki gl ile madun arasndaki mcadeleyi ele alr. Hegemonya; ortak irade oluturma hedefiyle tanmlanr. Egemen snfn hegemonik olmas, dier toplumsal snflarn karlarn kendi karlarna eklemleyerek gerek bir ulusal kitlesel irade yaratmasyla mmkndr. Gramcsinin kuramnda ideoloji sanata, hukuka, ekonomik etkinlie ve bireysel ortak yaamn dier btn tezahrlerine ilikin bir dnya kavraydr. Bu kavray toplumsal imento ilevi grr. (Slattery, 2008). Medya metinlerinin retim ve tketim srelerinin ideolojik merkezli almas ngiliz Kltrel almalar ile balamtr. ngiliz Kltrel almalarnn medya metinlerine yaklamlarn, doal olarak medyaya ilikin bak alar belirler. ngi-
5. nite - SZDE Medya ve Temsiliyet SIRA
SIRA SZDE 109
liz Kltrel almalar medyay toplumda hakim ideolojiyi ve deerleri yeniden DNELM reten bir kurum olarak grr. Bu yaklam medya metinlerinin ideolojik analizinin gereklemesini salamtr. Bu nedenle ideoloji ngiliz Kltrel almalarnS O R U kavramna da merkez bir konuma sahip olmutur. Hall, Gramscinin hegemonya dayanarak ideolojik mcadele srelerini eklemlenme olarak aklar. Halla gre hegemonya ideolojik zorla deil kltrel nderlikle salanr. Eklemlenme kullaDKKAT nm srasndaki retimdir. Kltrel retimler ve pratikler eklemlenme ile anlam kazanr. Hall ideolojiyi anlamlar erevesinde geen bir mcadele olarak grr ve SIRA SZDE ideolojinin kklerini bulmaktan ziyade somut etkilerini tanmlamaya alr. Bu nedenle, medya almalarnda hegemonya dncesinin en nl destekisi Stuart Halldur. Halla gre medya gllerin karlarna hizmet eden hegemonik gerekAMALARIMIZ lik temsillerini iletir. (Data, 1999). Medyada egemen temsil biimleri iin ayrntl olarak bakabileceiniz kaynaklar aada K T A P verilmitir: Grame, Burton. (1995) Grnenden Fazlas. Alan Yaynclk,stanbul. Dan, Laughey. (2010) Medya almalar Teoriler ve Yaklamlar. Kalkedon sT E L E V Z Y Yaynclk, ON tanbul.
NTERN ET Toplumsal cinsiyet kavram kadn ve erkek iin toplum ve kltr tarafndan belirlenerek snrlar izilmi olan rol ve davran kalplardr. Bunlar her ne kadar kltrden kltre farkllk gsterse de znde ayndr ve toplumun istedii ideal kadn ve erkek modelleri belirlenmi olan toplumsal cinsiyet rolleri ile izilir. Toplumdaki sosyal, politik ve ekonomik eitsizliklerden ortaya kan toplumsal cinsiyet olgusu, kadn erkek rollerinin farkllamasyla kendini somutlatrr. Toplumsal cinsiyet kavramnda roller ok nemlidir. Toplumsal cinsiyet rol, toplumun tanmlad ve bireylerin yerine getirmelerini bekledii cinsiyetle ilikili bir grup beklentidir. (Dkmen, 2006). Richerd Connella gre (1995:113) toplumsal cinsiyet, bir sosyalizasyon srecini iermektedir, doumdan lme kadar kiinin zerine yklenen cinsiyet rolleriyle ilgilidir, yani pratik bir baar, toplumsal pratikle baarlan bir eydir. Toplumu oluturan bireylerin toplumsal yapnn devamlln ve toplumsal dzenin ileyiini salanabilmesi iin belli rolleri benimsemesi gerekmektedir. Bu roller kazanlm ve atfedilmi roller olarak snflandrlabilir. Atfedilmi rollerin iine cinsiyet, akrabalk balar dahil edilirken, kazanlm rollerdeki temel belirleyici bireysel abadr. Bireyin kendi performans ile kazand stat tamamen kiisel abalarn rndr. Atfedilmi bir rol olan cinsiyet rol ile bireyler erkek ve kadn olarak kategorize edilerek iki ayr pozisyon igal ederler bir taraftan da karlkl olarak birbirlerine balanrlar, toplum iinde kendi tutum ve davranlarnn snrlarn bilinli ya da bilinsiz olarak aldklar modeller sayesinde nasl davranmalar gerektiini renirler. Bylece insanlar toplumsal yap ierisinde kadn veya erkek olarak kategorize edilmi olurlar ve bireyler ou zaman atfedilmi bir rol olan cinsiyetlerine gre tanmlanrlar. Kadnlar; dnyay ve toplumsal gereklik iindeki konumlarn erkeklerden farkl yerlerde grmekte ve tanmlamaktadrlar. rnein toplum iinde eitimli ama iddet gren, alan ama kendi ekonomik bamszln kullanamayan; eitimsiz krsal kesimde trelere gre biimlenmi bir toplumsal birimde yaayan on ocuklu bir kadn; i hayatnda baarl olmu Gler Sabanc tarz bir kadn toplu-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TOPLUMSAL CNSYET TEMSLLER
NTERNET
110
LGBT: Lezbiyen, gey, biseksel, transseksel ve travesti
mun farkl kesimlerinde, farkl gereklikleri alglayan kiilerdir ve farkl kimlik zelliklerine sahiptirler. Bunlar elbette ayn toplumsal btn iinde yaadklar iin belli noktalarda belli ortak deneyimlere sahip olabilirler ama kesinlikle kadnn toplumsal dzen iindeki konumlarna ilikin farkl problemleri alglamakta, farkl yaamakta ve farkl ekilde temsil etmektedirler. Bu yzden sorunlarn dile getirmekte farkl argmanlar, farkl sylemleri, farkl iletiim biimlerini kullanmaktadrlar. (Karagz, 2010). Bugn en yaygn kitle iletiim arac olan televizyon uzak mesafeleri yaknlatrmann yannda insann toplumsal kltrel evresi ile ilikilerinde de nemli bir rol oynamakta, hayatn iindeki gereklii kendi yayn formatlarna uygun bir ekilde kurgulayarak izleyicilerin gnlk hayatna elik etmektedir. Bu zelliklerinden dolay televizyon toplumsal cinsiyet rollerinin aktarmnda da etkili bir aratr. Televizyon eril ve diil zelliklerin benimsenmesinde, toplumsal cinsiyet rollerinin kazanlmasnda ataerkil ideolojik yapya uygun temsiller sunarak izler kitleye iletiler gndermektedir. Bylece televizyon ekranlarnda izlediimiz grntler bu reklam dizi ya da her hangi bir ierie sahip program tr olsun grnrde her ne kadar basit ieriklere sahip olduklar dnlse de aslnda pekitirici bir rol stlenmektedirler. Erkek bak as ile yaynlanan bu programlarda kadnn tarihsel sre iindeki konumu aynen srdrlmekte olup kadnlar ocuk dourmak, yedirmek, iirmek, eleri ilgilenmek, ev ilerini yapmak gibi geleneksel rolleri ile temsil edilmektedirler. Erkek rollerine nazaran ok da deer verilmeyen bu geleneksel roller hemen hemen her kltrde kk farkllklar dnda ayn olmakla beraber farkl mecralarda benzer ierikler ile ortaya kmaktadr. Bylece belli deerler ve dnce kalplar alttan alta benimsetilerek televizyon kanallarnn yaynlad programlarn grnrdeki basit ierikleri karmaklamakta ve nem kazanmaktadr. Sinema da kadn perdede sunarken onu nasl temsil edeceine ilikin bir seme eylemi yapar; setii temsillerle de birtakm tezler ileri srer ve seyirciye belli bir bak asn telkin eder. (Ryan ve Kellner, 1997:42) Trk sinemasnda erkekler; fiziksel gleri, cesaretleri, z gvenleri, saygn meslekleri, parasal gleri ya da onurlu yoksulluklaryla temsil edilmilerdir ve yuvay koruyan baba, apkn sevgili, zalim koca, cesur delikanl olmulardr. Erkein ve erkekliin bu benzeri klielerle tanmland pek ok film yaplm ve erkekler toplumsal yaamda olduu gibi filmlerde de nemli olmaya devam etmilerdir. Kadnlarn rol ise cinsellikleri ile snrl kalm, erkeklerin yannda deil ou zaman arkasnda yer almlar ve erkekler iin var olmulardr. kincil ve pasif rollerle temsil edilmilerdir. Medyada gey, lezbiyen, biseksel ve trans bireylerin de temsili sz konusudur. ounlukla olumlu temsiller iermeyen medya metinleri zerine yaplm olan Kaos GL Derneinin LGBT Bireyler, Nefret Sylemi ve Medyadaki Temsili isimli almas dikkat ekici bilgiler iermektedir. LGBT bireyler sivil alanda seslerinin kmaya balad dnem 12 Eyll asker darbesinin ertesine denk gelmektedir. Kaos GL dergisinin kurucularndan Ali zba o dnemi yle ifade ediyor: e cinsel ne olduu tam olarak kestirilemeyen hayal bir varlktr, hatta bu hayal varlk, hayattan daha da koparma, uzaklatrma ve toplumun dna atma gayreti ile zellikle homoseksel olarak adlandrlrlar. Kendinden menkul her trl uzman da sokakataki vatanda da halk bilgilendirecek gazeteci de sz birlii etmiesine normal kategorisine sokamad herkesi homoseksel olarak adlandrr.; ister gey olsun ister transseksel medya iin hepsi homosekseldir.
111
Bu dnemde Batda ayn zamanda HIV/ AIDS salgn balamt ve HIV/AIDS zerinden homofobi ve transfobinin krklendii gzlenmitir. 12 Eyll darbesinden Lambadaistanbul ve Kaos GL gibi gruplarn ortaya kt ve Kaos GL dergisinin yaynlanmaya balad birinci dnem olarak grmek mmkndr. kinci dnemde ise e cinsel, biseksel ve transvaroluun, adliye muhabirlerinin objektifinden ve kaleminden medyaya yansd ve LGBT bireylerin sadece nc sayfada yer alabildii bir dnem yaanm ve bu dnemden sonra, LGBT bireyler Ankara ve stanbulda bir araya gelerek ve Koas Gl dergisi etrafnda rgtlenerek, sadece nc sayfada ve homofobik ve transfobik monoblok temsiileri krd. Medyada kadn ve erkek ve LGBT bireylerin nasl temsil edildiini aklaynz? SIRA SZDE nk Koas GL dergisi kendini ayn zamanda medya organ olarak tanmlNELM yordu. Bu dnemde kurumsal olarak LGBT rgtler grnr Dolsalar bile bireysel olarak e cinsel ve biseksel bireylerin grnr olmad bir dnemdi. Ayn dS O R U da son denemde lker Sokakta Habitat evresinde translara ynelik saldrlar rece youndu. 2001 yl Mays ayna kadar Trkiyede LGBT rgtler medyaya ynelik eletrilerini ve analizlerini Koas GL dergisi vastas ile yapmaya baladDKKAT lar. LGBT bireylerin artk kamusal alanda olduu dnem nc dnemdir. Kaos GL grubu e cinsellerin sesi pankart ile Ankarada 1 Mays mitingine katlSIRA SZDE yakalayad. Birinci dnem esintilerinin hlen devam ettii bir trl objetiflerin mad e cinsel, biseksel ve trans bireyler artk ortadayd. Ne su ne gnah yaasn e cinsel ak diyorlard. AMALARIMIZ 1 Mays 2011 sonrasnda Kaos GL dergisine yansyan deerlendirmeler de medyann e cinsellerin 1 Mays miting alanna katlmn nasl deerlendireceini bilemediini gsteriyor ama birinci ve ikinci dnemin temsili ile bu K iin T A olamayacaP n anlad dneme evrildii sylenebilir. Gnmzde daha rgtl bir LGBT hareket var. Ankara, Eskiehir, zmir, Diyarbakrda rgtl LGBT bireyler Kaos GLin dzenledii Homofobi buluT E L E V Z Ykart ON ma kapsamnda 20ye yakn ehirde etkinlikler dzenlemesi LGBT bireylerin medyada temsilinin deimesine katkda bulunmutur. Artk LGBT bireyler nc sayfa haberlerinin iinde deil insan haklar haberlerinin iinde yer alyorlar. Ayr N T E R NanlatabilecekET ca koasgl.org yayna baladndan beri LGBT bireylerin gerekleri leri ve egemen temsillere direnebilecekleri homofobik, transfobik ve cinsiyetilikten arnm bir dilin mmkn olduunu grnr hle geldi.
SIRA SZDE
N E Lya M Homofobi, e D cinsellere da e cinsellie kar duyulan irrasyonel nefret, korku, honutsuzluk da S O ya R U ayrmclk. Geni manas ile dier cinsel ynelimlere sahip olan LGBT kiileri de DKKAT ierir. Sfat olarak, homofobik eklinde kullanlr. Homofobi sadece SZDE psikiyatrik bir SIRA kavram deildir. Her 48 saatte bir, e cinsel bir kiinin, homofobiyle balantl AMALARIMIZ iddete maruz kalarak ldrld tahmin edilmektedir. Uluslararas Af rgtne gre yaklak 70 K T A P lkede e cinsellere zulmedilmektedir ve sekiz lkede e cinsellere idam cezas verilmektedir. Transfobi: Travesti veya TELEV ZYON transeksellerden korkma veya nefret etme
NTERNET
IRK VE ETNSTE TEMSLLER

Hall, hegemonik medya temsillerinden hareketle, etnik aznlklarnda srekli rksal stereotiplerle yanl temsil edildiini belirtir. Yazar aleni rklk ile siyahlarn ya da dier etnik aznlklarn rklararas ilikilerde gerilime neden olduu trnden sorgulanmam varsaymlara dayanan, dolayl rklk arasnda bir ayrm yapar. Hall gnmz dnyasnda Bat medayasnda aleni rkla daha az rastlandna ancak dolayl rkln daha fazla olduuna iaret eder. Hallun tanmlad rk stereotiplerden biri de kle figrdr. Gone with the Wind (Rzgar Gibi Geti) gibi filmlerde kle kendisini beyaz efendisine adamamtr ancak beyazlarn grg kurallarna ve medeni usullerine ters dmektedir. Bundan sonra yerli figr gelir ki bu figr eninde sonunda bir noktada barbarlk ve vahilii akllara getirir. Yerli figrn temsili siyahlardan ok da farkl deildir.
112
Irk ve etnisitenin Batl temsillerine kar muhtemelen en kabul grm eletiri Filistinli kltr eletirmeni Edward Saidin oryantalizmidir. Said, Batl olmayan kltrlerin temsillerinin nasl ounlukla Batllar tarafndan yapldn ve yetkilendirildiini ortaya koyar. Yazara gre ark(ki bununla Douyu zellikle Orta Douyu kasteder) Batnn (Avrupa ve Kuzey Amerika)sklkla oluturduu teki imgesidir. Msrn develeri hakkndaki egzotik iirler ya da Hintli kabilelerin antropolojik almalar gibi oryantalist metinler sadece izleyicilerin gzleri, szleri ve medyasndan tarafl, kmseyici ve saptrc bir ekilde yorumlanm ark hakkndaki Batl sylemi oluturur. Bu sylem tabii ki zararsz deildir. Tarihsel olarak, Bat geni bir bilgi daarcnn kayna olan ark temsillerini kendi perspektiflerinden gelitirme gcn kullanmtr. Zaman iinde bu ark temsilleri gerek arkn daha evrensel kansndan ayrlmaz hale gelmi gerek ark Batnn kabul gren grlerine gre sylemsel anlamda teki olarak yaplandrlmtr. Said oryantalizm teorisini gelitirdii gnden bu yana, gncel meselelere de uyarlanagelmitir. Sz gelimi yazar Bat d kltrlerin Batl sylemlerde hl yaygn olan iki yaygn teriminin; terrizm ve kktendinciliin 1980lerde haber ajanslar dahil olmak zere Batl sistemlerin gcnden ortaya ktn syler. Daha da tesi Hollywood gibi kresel medya sistemleri Bat d kltrleri eksik ve yanl ekilde temsil eden Amerikanlatrlm sylemi yayar. Sz gelimi Disneyin Amerikadaki Araplarn tepkisini toplayan Alaaddin (1992) izgi filmindeki gvenilmez Arap satcs tasviri son derece dikkat ekicidir. Jackie Chan gibi olumlu rk stereotipleri yanstmak iin ihtiyatl nlemlerin alnd durumlarda dahi, bu zenle alnm temsiller sklkla medya yapmclarnn bu gariplik ve tekilik hlini saklamak iin giritikleri sahte abay dikkat eker. Sklkla rastlanan baarl, ahlakl etnik aznlk figrnn medya temsilleri gerek etnik farkllklarn toplumsal eitsizliklerle evrelendii Bat kltrnde karmza kar. New York, Washington, Londra, Madrid, Bombay ve dier ehirlerdeki terr saldrlarnn ardndan ykselen slamifobi de Saidin grlerini kantlar niteliktedir. Tabloit basn tarafndan krklenen Mslman gen erkee dair ahlaki panik yalnzca slam ve Bat dnyas arasnda hissedilen boluu daha da bytmeye yarar. slam hem bu arlk ve kkten dinci hem de sanki Mslmanlarn Mslman olmayanlara kar ayn duygular paylat homojen bir inanm gibi gsterilir. Saidin grleri yaayageldiimiz ilgi ekici dnemleri yanstyor olmakla birlikte, aslnda Oryantalizme ynelik tepkileri biraz hafife ald ne srlebilir. 2005 ylnda, Danimarka gazetelerinde yaynlanan Hz. Muhammed karikatrleri Mslmanlarn yan sra dier inanlara mensup birok insann sert tepkisi ile karlamtr.
113
zet
A M A
Medya ve temsil kavramlarn tanmlayabilmek Trkede medya olarak kullanlan, ngilizcedeki media szc, ara, orta, ortam arac, anlamlarna gelen medium (Latince medius) szcnn ouludur. Trkede media szcn karlamak zere, kitle iletiim aralar kavram da kullanlmaktadr. Medya dier adyla kitle iletiim aralar insanlarn yaamnda nemli bir yere sahip olmutur. nsanlar zamanlarn dier bireysel etkinliklerden daha ok kitle iletiim aralaryla harcamaya balamlardr. Onlar olmakszn yaamlarn dnemez olmular ve hem toplumsal hem de kiisel olarak kitle iletiim aralarna baml hale gelmilerdir. Temsil medyann gc ile yakndan ilikilidir. Dolaysyla temsil, medya metinlerini (film, mzik, televizyon program, internet sitesi) alma yollarn sunarken, irketlerin kurumsallam karlar tarafndan belirlenmi rnler olarak ele alr. Bu balamda temsil, gerek insan, mekan ve olaylar betimleme srecidir. Ksacas temsil, gereklii temsil eder. Medyann ise temsilin en nemli salayclarndan olduu sylenebilir. rnein, Hindistan hi grmeyen birinin Hindistan hakkndaki bilgileri televizyon programlar, gezi dergileri ve belgesellerdeki temsillerdir. Temsil kavram kltrel almalarda zerinde nemle durulan bir konudur. Bu nemin balca nedeni karmak bir sre olan temsilin dil, anlam ve kltr arasnda nemli bir balant noktas olmasdr. Hall, temsilin dil ve anlam kltre baladn, ancak temsille kastedilenin tam olarak ne olduunun netletirilmesi gerektiini syler. Stuart Halla gre, temsil teriminin ok sk kullanlan aklamalarndan biri u ekildedir: Temsil, anlaml bir ey sylemek ya da dnyay anlaml bir ekilde dierlerine anlatabilmek iin dilin kullanmdr ( 2002:15). Temsil kavram ile ilgili yaklamlar aklayabilmek Dilin dnyay temsil etmek iin nasl kullanld hak knda farkl yaklam szkonusudur: Yanstcc (Reflective) yaklam, Maksatl (ntentional) yaklam ve
nac/Yapmc (Consructivist) yaklam. Yanstc yaklam dil sadece darda varolan objelerin, insanlarn, ve olaylarn anlamlarn m yanstr? sorusuyla, kastl yaklam dil, sadece konumacnn, yazarn ve sanatnn ne sylemek istediini ve kiisel olarak ne kastettiini mi aklar? sorusuyla, inac yaklam ise anlam, dilde ve dilin iinde mi yaplr? sorusuyla yola kar. Medyann temsilleri kitlelere sunarken kulland yollara ilikin bilgi sahibi olmak Medya temsilleri kitlelere sunarken belli yollar kullanr Bunlar; rneklerle temsil etme, kiilikleri ve sunucular kullanma ve yldzlardan yararlanmadr. Bunlardan birincisi rneklerle temsil etmedir. rneklerin en gls ilk rneklerdir. lk rnekler, bir kltrn en derin inanlarn, deerlerini ve belki nyarglarn zetleyen en byk erkek ve kadn kahramanlar, kt adamlardr. Spermen bir ilk rnektir. Medyada temsiller ounlukla rnekler aracl ile gerekleirken, yldz karakterler de kullanlarak izleyicinin yaknlk duymas ve iliki kurmas salanr. Bylece televizyon izleyicisi ile temsil edilenlerin iliki kurarak arkadalk etmesi salanr. nk zamanla izler kitle, ekranda grd kimseleri bunlar yldzlar televizyon sunucular ya da gazetelerdeki dert kelerinin yazarlar olsun onlarla zdelik kurarak sanki dert ablalarn, yakn bir arkadalarn izliyormu/ okuyormu hissine kaplrlar. Televizyon izleycilerinin haber sunucularna iyi geceler diledikleri hatta giyinik olmadklar iin zr diledikleri sylenir. Medya bu ekilde insanlarla ilgilenir. zleyicilere gerek insanlarla deil de iletiimin eitli biimleriyle temsil edilen insann sembolik eitlemesi ile ilikide olduklar unutturulmaya allr. Yldzlar aracl ile gerekletirilen temsillerde de ayn ey geerlidir. Yldzlar, yansttklar etkileyici kiilik nedeniyle ok iyi bir konuma ulaan erkek ya da kadn oyunculardr.
A M A
A M A
114
A M A
Temsilleri inceleyen bilim dal olan gsterge bilimi aklayabilmek Medya snrlar iinde oluturulan anlamlar (Gerek ve temsil edilen olarak) yorumladmz dnrsek, bu anlamlar zecek bir yntem son derece yararl olabilir. aretleri inceleyen gsterge bilimi bylesi bir yntemdir. Gsterge bilimi gstergeleri inceleyen bilimdir. Gsterge bilimin orijinal karl olan semiotics Yunanca kkenlidir, gstergelerin, baka ifadeyle gerek dnyadaki iaretlerin yorumu anlamna gelir. Gsterge bilimi belli bir temsil iinde olan ve olmayan tm anlamlarn nedenidir. Aktarlm kltrel erdem normlarn yok eden medya temsilleri, anlamlarn hem mevcut olan hem de mevcut olmayan (bu rnekte zayf kadn)nasl iaret edildiini ortaya koyar. Bu nedenle bir yntem olarak gsterge bilimi, televizyon ya da dergi sayfalarnda ard ardna rastladmz allagelmi zayf, mutlu, gzel insan temsillerinin olas dier anlamlarn nasl nn kapattn ortaya koyar. Temsil, farkl kltr, renk ve beden llerine sahip insanlarn yaad gerek dnyann arptlmasndan baka bir ey deildir; bu nedenle ideolojiktir. deoloji ve temsiliyet ilikisini betimleyebilmek En genel hali ile ideoloji zneleri kendi deneyimlerinin temellerinden balayarak ekillendiren ve onlar zgl toplumsal deer ve inan biimi ile donatan rgtleyici bir toplumsal gtr. Medya egemen ideolojileri makul temsillerele kitlelere ulatran en nemli aratr. Bu nedenle ideoloji, hegemeonya ve temsil arasnda olduka anlaml bir iliki szkonusudur. Bu iliki medya metinlerinin retim ve tketim srelerinin ideolojik merkezli almas ngiliz Kltrel almalar ile incelenmeye balamtr. ngiliz Kltrel almalar medyay toplumda hakim ideolojiyi ve deerleri yeniden reten bir kurum olarak grr. Bu yaklam medya metinlerinin ideolojik analizinin gereklemesini salamtr. Bu nedenle ideoloji ngiliz Kltrel almalarnda merkezi bir konuma sahip olmutur. Hall, Gramscinin hegemonya kavramna dayanarak ideolojik mcadele srelerini eklemlenme olarak aklar. Halla gre hegemonya ideolojik zorla deil kltrel nderlikle salanr. Hall ideolojiyi anlamlar erevesinde geen bir mca-
dele olarak grr ve ideolojinin kklerini bulmaktan ziyade somut etkilerini tanmlamaya alr. Bu nedenle, medya almalarnda hegemonya dncesinin en nl destekisi Stuart Halldur. Halla gre medya gllerin karlarna hizmet eden hegemonik gereklik temsillerini iletir. Medyadaki rk, etnisite ve cinsiyet temsillerini yorumlayabilmek. Hall, hegemonik medya temsillerinden hareketle, etnik aznlklarnda srekli rksal stereotiplerle yanl temsil edildiini belirtir. Hall gnmz dnyasnda Bat medayasnda aleni rkla daha az rastlandna ancak dolayl rkln daha fazla olduuna iaret eder. Irk ve etnisitenin Batl temsillerine kar muhtemelen en kabul grm eletiri Filistinli kltr eletirmeni Edward Saidin oryantalizmidir. Said. Batl olmayan kltrlerin temsillerinin nasl ounlukla Batllar tarafndan yapldn ve yetkilendirildiini ortaya koyar. Medya temsilleri zerindeki bu hegemonik mcadele cinsiyet temsilleri iin de geerlidir. Medya; kadnlar, erkekleri ve son dnemde LGBT bireyleri temsil ederken egemen ideolojinin dna kmamaktadr. Medyann btn organlarnda kadnn ve erkein tarihsel sre iindeki konumu aynen srdrlmekte olup; kadnlar ocuk dourmak, yedirmek, iirmek, eleri ilgilenmek, ev ilerini yapmak gibi geleneksel rolleri ile temsil edilmektedirler. Erkek rollerine nazaran ok da deer verilmeyen bu geleneksel roller hemen hemen her kltrde kk farkllklar dnda ayn olmakla beraber farkl mecralarda benzer ierikler ile ortaya kmaktadr. Erkekler, fiziksel gleri, cesaretleri, zgvenleri, saygn meslekleri, parasal gleri ya da onurlu yoksulluklar temsil edilmilerdir ve yuvay koruyan baba, apkn sevgili, zalim koca, cesur delikanl olmulardr. Medyada LGBT bireylerin temsili daha yeni bir durum olmakla birlikte medya yakn tarihe kadar ok da olumlu temsiller sunmamtr. Ancak gnmzde LGBT bireylerin medyadaki temsili yeni yeni deimeye balamtr.
A M A
A M A
115
Kendimizi Snayalm
1. Faaliyetlerini srdrebilmek iin hkmetin onayna ihtiya duyan ancak devlet mlkiyetinde olmayan ve propaganda amac tamayan medya tr aadakilerden hangisidir? a. Propaganda Medyas b. Reklam Medyas c. Klt Medya d. Alternatif Medya e. Kamu Hizmeti Medyas 2. Temsil, anlaml bir ey sylemek ya danyay anlaml bir ekilde dierlerine iletebilmek iin dilin kullanmdr tanm aadaki kuramclardan hangisine aittir? a. Edward Said b. Louis Althusser c. Marshall McLuhan d. Stuart Hall e. Roland Barthes 3. Dil darda varolan objelerin insanlarn ve olaylarn anlamn yansr m? sorsunun cevabn arayan temsil yaklam aadakilerden hangisidir? a. Yanstc Yaklam b. Maksatl Yaklam c. nac Yaklam d. Temsilci Yaklam e. Kastl Yaklam 4. Aadaki kuramclardan hangi ikisi gsterge bilimin kurucular olarak kabul edilirler? I. F. Saussere II. C. Metz III. C.S. Pierce IV. Roland Barthes a. I ve III b. I ve II c. II ve III d. II ve IV e. III ve IV 5. Bir lmn dorudan doruya yapmaktan kurtaran ve lme eyleminin yerine geen araca ne ad verilir? a. Gsteren b. Gsterilen c. Simge d. Kod e. Gsterge 6. Edward Said Bat d toplumlarn kltrel temsillerinin ounlukla Batl toplumlar tarafndan belirlendiini ne srd gre ne ad verilir? a. Fordizm b. Modernizm c. Postmodernizm d. Oryantalizm e. Emperyalizm 7. Resim, bir aacn glgesi ve Lbnan bayrandaki sedir aac srasuyla hangi gsterge trleri iine girmektedir? a. Grntsel gsterge/belirti/simge b. Belirti/grntsel gsterge/simge c. Simge/grntsel gsterge/belirti d. Belirti/simge/grntsel gsterge e. Grntsel gsterge/simge/belirti 8. Aadakilerden hangi ikisi ideolojiyi yanl bilin ve hegemonya kavramlar ile aklamtr? a. Edward Said/ Louis Althusser b. Edward Said/Antonio Gramsci c. Antonio Gramsci/ Frederic Engels d. Frederic Engels/Napolyon e. Edward Said/ Louis Althusser 9. Gsterge bilimi yalan sylemek iin kullanlan her eyi inceleyebilen bir bilim dal olarak kabul eden dnr aadakilerden hangisidir? a. F. Saussure b. C. Pierce c. Umberto Eco d. Stuart Hall e. Edward Said 10. Dilin dnyay nasl temsil ettiine ynelik yaklamlardan hangisi, anlam dilde ve dilin iinde mi yaplr sorusuyla yola kar ? a. Kastl Yaklam b. nac Yaklam c. Yanstc Yaklam d. Yapc Yaklam e. Maksatl Yaklam
116

1. e 2. d 3. a 4. b 5. e 6. d 7. a 8. c 9. c 10. b Yantnz yanl ise Medya Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temsil konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temsil konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gsterge Bilimi ve Temsil konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gsterge Bilimi ve Temsil konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Irk ve Etnisite Temsileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gsterge Bilimi ve Temsil konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise deoloji konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gsterge Bilimi ve Temsil konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temsil konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Dilin dnyay temsil etmek iin nasl kullanld hakknda farkl yaklam sz konusudur: Yanstc (Reflective) yaklam, Maksatl (ntentional) yaklam ve nac/Yapmc (Consructivist) yaklam. Yanstc yaklam dil sadece darda var olan objelerin, insanlarn, ve olaylarn anlamlarn m yanstr? sorusuyla, kastl yaklam dil, sadece konumacnn, yazarn ve sanatnn ne sylemek istediini ve kiisel olarak ne kastettiini mi aklar? sorusuyla, inac yaklam ise anlam, dilde ve dilin iinde mi yaplr? sorusuyla yola kar. Sra Sizde 2 Televizyon eril ve diil zelliklerin benimsenmesinde, toplumsal cinsiyet rollerinin kazanlmasnda ataerkil ideolojik yapya uygun temsiller sunarak izler kitleye iletiler gndermektedir. Bylece televizyon ekranlarnda izlediimiz grntler bu reklam dizi ya da herhangi bir ierie sahip program tr olsun grnrde her ne kadar basit ieriklere sahip olduklar dnlse de aslnda pekitirici bir rol stlenmektedirler. Erkek bak as ile yaynlanan bu programlarda kadnn tarihsel sre iindeki konumu aynen srdrlmekte olup; kadnlar ocuk dourmak, yedirmek, iirmek, eleri ilgilenmek, ev ilerini yapmak gibi geleneksel rolleri ile temsil edilmektedirler. Sinema da kadn perdede sunarken onu nasl temsil edeceine ilikin bir seme eylemi yapar; setii temsillerle de birtakm tezler ileri srer ve seyirciye belli bir bak asn telkin eder. Trk sinemasnda erkekler, fiziksel gleri, cesaretleri, z gvenleri, saygn meslekleri, parasal gleri ya da onurlu yoksulluklaryla temsil edilmilerdir ve yuvay koruyan baba, apkn sevgili, zalim koca, cesur delikanl olmulardr. Erkein ve erkekliin bu benzeri klielerle tanmland pek ok film yaplm ve erkekler toplumsal yaamda olduu gibi filmlerde de nemli olmaya devam etmilerdir. Kadnlarn rol ise cinsellikleri ile snrl kalm, erkeklerin yannda deil ou zaman arkasnda yer almlar ve erkekler iin varolmulardr. kincil ve pasif rollerle temsil edilmilerdir. Medyada gey, lezbiyen, biseksel ve trans bireylerin de temsili ounlukla olumlu temsiller deildirler.
117
Alemdar, K. (2001). letiim ve Tarih. Ankara: mit Yaynclk. Althusser, L. (2004) deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar. Alp Tumertekin, (ev.) stanbul: htaki Yaynlar. Barthes, R. (1994) The Semiotic Challenge, Los Angeles: University Of California Pres. Belkaya avk, G. (2001) Film zmlemede Temel Yaklamlar. stanbul: Der Yaynlar. Berger, A. A. (1996) Kitle letiiminde zmleme Yntemleri. Murat Barkan, Nazl Bayram, Deniz Gler, Uur Demiray, Asl Tun, Nazmi Ulutak, A. Haluk Yksel. (ev.) Eskiehir: Anadolu niversitesi, Eitim Salk ve Bilimsel Aratrma Yaynlar. Burton, G. (1995) Grnenden Fazlas. Nefin Din (ev.) stanbul: Alan Yaynclk Bker, S. (1991) Sinemada Anlam Yaratma. Ankara:mge Yaynlar. Connell, W. R. (1998) Toplumsal Cinsiyet ve ktidar. Cem Soydemir (ev.) stanbul: Ayrnt Yaynlar. Data, B. (1999). ngiliz Kltrel almalarnda deoloji. Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi Kurgu Dergisi, 16, 335-357. Dkmen, Z. (2006). Toplumsal Cinsiyet Sosyal Psikolojik Aklamalar. stanbul: Sistem Yaynclk. Eagleton, T. (2005). deoloji Muttalip zcan (ev.), Ayrnt Yaynlar. Erkman, F. (1987) Gsterge Bilime Giri. stanbul: Alan Yaynclk. Demirba E. (2004). Etnik Aznlklar Kltrel Entegrasyon ve Medyada Temsil: Nusayri Topluluu rnei, Ankara niversitesi Sosyal Bilmler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Fiske, J. (1996) letiim almalarna Giri, Sleyman rvan (ev.) Ankara: Ark Yaynlar. Hall, S. (2002) The Spectacle of The Other Representation - Cultural Representations and Signifying Practices. Stuart Hall (Ed.). USA: Sage Publications. Heywood, A. (2007). Siyasi deolojiler. Ahmet Kemal Bayram, zgr Tfeki Hsamettin na, eyma Akn, Bura Kalkan(ev.). Ankara: Adres Yaynlar. Karagz, E. (2010). Sosyal Bilimlerde Kuram Oluum Sreci ve letiim stanbul: Derin Yaynlar. Krel, S. (2010) Kltrel almalar ve Sinema. stanbul: Krmz Kedi Yaynlar. Nefret Sular Kimin Sorunu? LGBT Bireyler, Nefret Sylemi ve Medyadaki Temsili. (2012) Nefret Sylemi ve Nefret Sular. Yasemin nceolu (der.) stanbul: Ayrnt Yaynlar Laughey, Dan. (2010) Medya almalar Teoriler ve Yaklamlar. Ali Toprak (ev.) stanbul: Kalkedon Yaynclk. Lidov, D. (1999) Elemets of Semiotics, New York: St. Martins Press. Mardin, . (1982) deoloji. Ankara: Turhan Kitabevi. McQuail, D. Windahl, S. Kitle letiim Modelleri. Ankara: mge Yaynevi. Ouz, G. Y.(2000). Televizyon Kanlmaz reticimiz. Kurgu, 17, 27-34. Parsa, S. Gsterge Bilimi zmlemeleri, zmir: Ege niversitesi Basmevi,. Ryan, M. ve Douglas, K. (1997) Politik Kamera Elif zsayar, (ev.). stanbul: Ayrnt Yaynlar. Slattery, M. (2008). Sosyolojide Temel Fikirler. mit Tatlcan (ev.) stanbul: Sentez Yaynclk. Hall S. (1997)The Work Of Represantation Represantation: Cultural Represantation and Signifying Practices. London: Sage Publications. nler, A. O. (2005) Ekrann te Yz. Konya: Tablet Kitabevi. Yaylagl, L. (2006), Kitle letiim Kuramlar: Egemen ve Eletirel Yaklamlar, Ankara: Dipnot Yaynlar.
6
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Kltr, iletiim ve medya kavramlarn ve geleneksel medya gelerini tanmlayabilecek, Kreselleme kavram zerine yaplan tanmlar ve tartmalar hakknda fikir sahibi olup kreselleme ile etkileime giren iletiim teknolojilerini aklayabilecek, Kreselleme ile birlikte deiim geiren yeni medyann zelliklerini ayrt edebilecek, Medya sahiplii ve tekellemeyi tanmlayp bunlarn medya ve insanlar arasndaki ilikiye etkileri hakknda ne kan yaklamlar tartabilecek, bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Medya Teknoloji Yeni Medya Medya Sahiplii letiim Kltr Kreselleme Geleneksel Medya
indekiler
GR KRESELLEME NCES GELENEKSEL MEDYA KRESELLEME VE LETM TEKNOLOJLER KRESELLEME VE YEN MEDYA MEDYA, EKONOM, KLTR VE KRESELLEME
Medya ve Kreselleme
Medya ve Kreselleme
GR
amzda birok kavram birden ok anlamda kullanlabilmektedir. Yine birok kavram insanlar iin farkl anlamlar ifade edebilmektedir. Bunun en nemli nedeni biri, baz kavramlarn ok geni anlamda kullanlmas, kullanldklar zamana, mekna ve beraber ele alndklar dier konulara gre farkl anlamlar ifade edebilmesidir. Medya, kltr, kreselleme gibi kavramlar birden fazla tanm yaplabilen ve ok farkl ekillerde kullanlabilen kelimelerdir. Medya kelimesi, gnmzde yaayan insanlara yabanc gelmese de anlam sorulduunda ok farkl cevaplar alnabilir. Konuyla bilimsel olarak ilgilenmeyen insanlar iin medya, gazete, dergiler ve televizyon anlamna gelebilecei gibi haberleri ve habercilii artrabilir ya da televizyon dizileri ve magazin programlarn anmsatabilir. Aslnda bu akla gelenlerin hepsi medya kapsamna girmektedir. Ama daha geni anlam ile bakldnda medya; tarihi, geliimi ve etkileri ile bu tanm ve aklamalardan ok daha fazlasn kapsamaktadr. Kltr de insanln geliimiyle birlikte gelien ve hayatn her alanyla ilikilendirilebilen bir kavramdr.Kreselleme de bahsedilen dier kavramlar gibi geni anlaml ve tartmaya aktr ve birok insan tarafndan farkl ekilde tanmlanabilmektedir. Adndan da anlalabilecei gibi kre ile yani dnya ile ilgili olan kreselleme, en basit anlam ile eylerin, yani akla gelebilecek her eyin kresellemesini, dnya apnda yaygn hle gelmesini ve genilemesini anlatmaktadr. Medya ve kreselleme, dier birok kavram gibi i ie gemi ve birbirini karlkl olarak etkileyen ve deien kavramlardr. Birini dierinden ayrmak, ayr dnmek, sadece birini dierinin nedeni ya da sonucu saymak mmkn deildir. Medyann dnya apnda yaygn ve etkili olmas kresellemenin gelimesini, ekonomik ve kltrel yaylmay etkilemitir. Benzer ekilde kresellemenin yaylmac ekonomi ve politikas, medyann, yani kitle iletiim aralarnn dnya apnda yaylmasn salamtr.
KRESELLEME NCES GELENEKSEL MEDYA

Kreselleme ncesindeki medyay tanmlamadan nce, byle bir ayrmn geerlilii konusunda oluabilecek phelere hak vererek balamak doru olacaktr. Snrlar ve ierii tartmal ve belirsiz olan kreselleme kavramnnn balangc konusunda da eitli fikirler vardr. Kimi dnrler kresellemenin temellerinin
120
kinci Dnya Savadan sonra atldn ve seksenlerin sonunda SSCBnin ykl ile hayata getiini syleseler de bazlar kresellemenin kkenlerinin corafi keiflere ve smrgecilik hareketlerine kadar gtrlebileceini dnmektedir. Kresellemeyle ilgili tanmlara nitenin ikinci blmnde geni ekilde yer verilecektir. Byle bir belirsizlik ortamnda medyann kresellemeden nce nasl olduunu ve kresellemeyle beraber nasl deitiini anlatmak mmkn grnmemektedir. Ama bu tip ayrmlar ve snflandrmalar yapmak, konularn anlalmas ve baka konularla ilikilendirilmesi iin kolaylklar salamaktadrlar. Benzer ekilde tarihilerin, tarihte yaanan olaylar dnemlere ayrmasnn, baz olaylar dierlerinin nedeni veya sonucu olarak aklamasnn (stanbulun fethi, Yeni a ve Avrupada feodalitenin yklmas; Kavimler G, Orta a ve Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas gibi) nedenlerinden biri de budur. Bu snflandrma ve ayrmlar, insanlarn konular arasnda iliki kurmasn ve deerlendirmeler yapabilmelerini kolaylatrmaktadr. Ayrca dnyada son yllarda yaanan hzl deiimlerin medyay, insanlar arasndaki iletiimi ve toplumsal yaplar derinden etkiledii gzlemlenebilen bir gerektir. Yaadmz ada insanlara yakn gemii hatrlatmak, kimi zaman tarih ncesi devirlerden bahsetmeye benzemektedir. rnein, cep telefonu ile byyen nesiller bir yana, cep telefonu ile yetikinlik anda tanm insanlar bile kullanmaya baladktan be on sene sonra, cep telefonu kullanmadklar zaman hatrlamakta glk ekebilmektedir. Teknolojik gelimeler, hayatmza girdikten sonra yaratt alkanlk ve salad kolaylklarla, kendisinden nceki dnemi insanlara unutturabilmektedir. Ama insanlarn iinde yaad adaki gelimeleri anlayabilmak iin, o a hazrlayan koullar ve zaman iinde yaanan deiimleri bilmeleri gerekmektedir. Bu yzden bu nitede byle bir snflandrmaya gidilecektir. Gelien teknolojilerle birlikte medyada yaanan deiimleri anlatmak iin daha nce yaplan eski medya-yeni medya, geleneksel medya-modern medya, medya-postmedya ayrmlarna benzer bir ayrm, medyay kreselleme ile ilikilendirip yaplmaya allacaktr. nitenin bu ilk blmnde konuyla ilgili olarak nce kltr, iletiim ve medya ilikisine deinilecektir. Daha sonra medyann ilk ortaya kt hli olan geleneksel medyann geleri tantlacaktr.
Kltr ve letiim
Kltr, insanla ilgili kullanlan belki de en geni kapsaml kavramdr. Kltr kelimesi, hayatn birok alannda karmza, televizyon kltr, kresel kltr, nternet kltr, yemek kltr gibi farkl konularla ilikili olarak kmaktadr. Kelimenin bu kadar yaygn kullanlmas tanmn yapmay zorlatrmaktadr. Bu yzden birok kltr tanm ile karlamak mmkndr. Kltr tanmlamaya alan dnrler genelde kelimenin kkeninden yola kmaktadr. Latince colere kelimesinden treyen cultura genel olarak ekmek, bimek, bakmak, ilemek anlamlarna gelmektedir. Birok dile benzer ekillerde yerleen kltr kelimesi, tarm, topra ilemek, yetitirmek gibi anlamlarnn bazlarn hl korumaktadr. Trkede de kltr, geni kapsaml anlamnn yannda tarm anlamna da gelmekte ve ekin kelimesi ile karlanmaktadr. Ayrca Trke szlkte kltr kelimesinin dier bir karl olan hars kelimesi, Arapadan dilimize gemitir ve tarla srme anlamna gelmektedir. Geni anlamyla szlkte Tarihsel, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve manevi deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanlan, insann doal ve toplumsal evresine egemenliinin lsn
6. nite - Medya ve Kreselleme
121
gsteren aralarn btn, hars, ekin (TDK,2012). olarak tanmlanan kltrn anlamn kelimenin kkeninden yola karak daha iyi anlayabiliriz. nsanlar beraber yaamaya balayp toplumsal hayata getiklerinde, yaptklar en nemli ilerden biri doaya mdahale etmek olmutur. O zamana kadar evresinde doal koullarda yetien rnleri toplayan insanlar tarm yaparak, yani topra ileyerek kendi rnlerini yetitirmeye balamlardr. Bu sre, insann doaya egemen olma ve koullar kendi belirleme abalarnn balangc olarak grlebilir. Benzer ekilde gnmzde insanlar gelitirdikleri teknolojik aralarla mevsimlere ve hava koullarna mdahale etmeye almaktadr. Yine benzer ekilde insanlarn doada bulduklar imknlarla ile yetinmeyip iletiim kurmak iin aralar gelitirmesi, telgraf, telefon ya da uydular gibi aralar kullanmas bu mdahaleye rnek gsterilebilir. Toplumsallama srecinde insanlar ayrca beraber retip beraber tketerek aralarnda i blm yapmlardr. Bu i blm sonucunda belli alanlarda uzmanlaan insanlar, bu birikimlerini kendilerinden sonra gelen kuaklara da aktarmlardr. Bir ocuun ailesi ile birlikte tarla srerek topra ilemeyi, retmeyi renmesi ve bunu kendi ocuklarna retmesi gibi kltr de nesiller arasnda aktarlarak gelimitir. Bu i blm ve birikim ayn zamanda insanlarn toplumsal hayat iinde nasl davranmas gerektiini belirleyen dncelerin ve kurallarn ortaya kmasn salamtr. Bunlar deerler, gelenekler, inanlar, semboller, normlar gibi kltrel gelerdir. Kltrn tanm, geleri ve eitleri hakknda daha geni aklamalar bu kitabn 4. nitesinde bulabilirsiniz. Ayn toplumsal yap iinde yaayan insanlarn ortak dnce ve deerleri olsa da blgesel farklar, kuak farklar, eitim ve inan farklar, ekonomik nedenler gibi birok sebepten tr kltrel yaplarda deiiklikler grlebilmektedir. Ayrntl tanmlamalar yaplsa da genel olarak bir toplumdaki etkili kltr eitlerini yle zetleyebiliriz (Denisoff ve Wahrmandan aktaran Yksel,1987: 50): Genel Kltr: Baskn ya da yaygn kltr olarak da anlandrlabilecek genel kltr, bir toplumun genelinde hakim olan ve toplumun ounluu tarafndan kabul gren kltr anlatmaktadr. Alt Kltr: Toplumdaki bir grubun toplumun geneliyle ayn kltr paylamas ama bunun yannda kendi aralarnda farkl kltrel deerlere de sahip olmas alt kltr oluturmaktadr. Buna etnik gruplar ya da ya gruplar rnek verilebilir. Kart Kltr: Toplumun birtakm deerlerine ters den gruplarn kltrlerine kart kltr denmektedir. Kltrn bir toplum iinde gelecek kuaklara aktarlmasnda ayn toplumdaki farkl kltrlerin ve farkl toplumlarn kltrlerinin arasndaki etkileimde eitli sreler etkili olmaktadr. Bunlarn ne kanlar unlardr: Kltrleme: Bireyin, doumundan lmne kadar iinde yaad toplumun istek ve beklentilerine uyacak ekilde etkilenmesi ve deitirilmesi. Kltrel Yaylma: Bir toplumdaki kltr gelerinin, iinde olutuklar toplumdan baka toplumlara yaylmas. Kltrletirme: Kltrel yaylma sreciyle aktarlan gelerin, baka kltrlerden gelen birey ve gruplarn belirli bir kltre girmesi ve karlkl olarak deimeleri.
122
Zorla Kltrleme: Bir kltre ye birey ve gruplarn, baka bir kltr tarafndan zorla deitirilmesi. Kltrel zmseme: Bir kltrel sistemin baka bir kltrel sistemi, giderek kendine benzetmesi ve egemenlii altna almas (Yksel,1987: 56dan zetlenerek alnmtr). Kltrn bir toplum iinde aktarlmasnda, farkl kltrlerin yaylmasnda ve birbirlerini etkilemesinde iletiim nemli bir rol oynamaktadr. nsanolunun en nemli eylemlerinden biri olan iletiim, hayatn kendisi kadar eskidir. nsanlk tarihi boyunca iletiim, ekonomiden kltre, inanlardan toplumsal ilikilere kadar insanlarn yaamndaki her alanda etkili olmu ve ayn zamanda bu alanlardaki deiimlerle iletiim de deimi ve karmaklamtr. Gnmzde de deien koullar ve ortaya kan yeni imknlarla iletiim ekli ve aralar deimeye devam etmektedir. Oskaya gre iletiim, gndelik yaammzda bize nesneleri, insanlar tanmlar, i blm iinde deiik toplumsal roller yklenmi insanlara bu rolleri yerine getirirken, bu rol dalmndan oluan toplumun o tarih dnemindeki hayat tarzn retir, olumlatr, yeniden retimi iin gereken deerlendirme biimlerini alar. Yani ... toplumsal sistemin srmesini, kendini yeniden retmesini salar (2011: 2). Bu anlamyla iletiim, insanlar arasndaki ilikileri dzenleyen, insann doumundan lmne kadar evresi ile iliki kurmasn, anlamasn ve kendini anlatmasn salayan nemli bir eylemdir. En basit anlamyla iletiim, bir kaynaktan kan bir mesajn, yani bir iletinin, belirli bir ortamdan geerek bir hedefe ulamasdr. Yani iletiimin en basit hlinde drt temel gesi vardr: Kaynak leti Ortam Hedef Kaynak, iletiim srecenin balangcdr. Kaynak, bir duyguyu, dnceyi baka bir insana ya da insanlara aktarmak, iletmek iin harekete geen taraftr. Bir kii, grup ya da kurulu olabilir. leti, kaynan aktarmak istedii duygu ve dncedir ve bir ortam araclyla hedefe ular. Ortam, kaynaktan gelen iletinin getii yerdir. Bu szl iletiimde bildiimiz hava gibi basit bir ortam olabilirken daha karmak iletiim ekillerinde teknolojik olarak gelimi bir ara da olabilir. Hedef, kaynan iletiyi ulatrmay amalad ve gelen iletiye belirli bir tepki veren kii ya da gruptur. Medya, bu sreteki ortam, arac ifade etmektedir. Latincede ortam, ara anlamna gelen medium kelimesinin oulu olan medya (media), aslnda ortamlar,aralar demektir. Trk Dil Kurumuna gre letiim ortam, iletiim aralar (TDK, 2012) anlamna gelen medya, Trkeye bu oul hli ile yerlemitir. Syleyecek bir sz, anlatacak bir eyi olan bir insann (bu kii bir tccar, politikac ya da bir kabile lideri, herhangi biri olabilir); kelimelerle, resim, mzik gibi simgesel bir yolla, bir ya da birden ok insana ulatrd bir mesajn, alc kiiye giderken getii her yol, bu anlamda bir medya olmaktadr. Ama iletiim almalarnda 1920lerden beri kullanlan medya kavramnn anlam zaman iinde deimitir. Genel olarak medya kelimesi gnmzde kitle iletiim aralarn anlatmak iin kullanlmaktadr. Kreselleme toplumsal, yani kitleleri etkileyen bir olgudur. Bu
123
yzden bu nitede, medya kavram geni anlam ile yani kitle iletiim aralar anlamnda kullanlmaktadr. Bu nitede medya kavram, kitle iletiim aralar anlamnda kullanlmaktadr. Kitle iletiimi, iletiimin zaman iinde toplumsal gelimelerle birlikte deimi, karmaklam hlidir. Medya kavramnn bu nitedeki kullanmn daha iyi anlamak iin medya ve kitle iletiimi kavramlarna daha yakndan bakmak gereklidir.
Geleneksel Kitle letiimi

Toplumsallama, daha nce bahsettiimiz gibi insan hayatnda i blm ve uzmanlamann gelimesini salamtr. lk nceleri yalnz ya da kk gruplar hlinde yaayan insanlar, bir araya gelerek toplumlar oluturmulardr. Toplumsal alanlarn hepsinde olduu gibi iletiim alannda da uzmanlamalar ve kurumlamalar yaanmtr. Oskaya gre, bireyler arasndaki iletiimden farkl olarak kitle iletiiminde kaynak tek bir kii deil, bir kurulu, kurumlam bir kiiliktir (Oskay,2011: 42). McQuail de ilk olutuu ekliyle geleneksel kitle iletiimini tanmlarken, kaynan tek bir insan deil, uzmanlam, rgtl bir yapda olduunu sylemektedir (McQuail,19945: 35). Kitle iletiiminde alc da belli bir kii ya da grup deil, toplumun geneli, kitle, yndr. letiler, bu kim olduu tek tek belli olmayan isimsiz kalabalk iin hazrlanr. Yani bu iletiim srecinde, kaynak durumunda rgtl, iletiimde uzmanlam bir kurumsal yap, alc durumunda ise bir kitle, toplumsal bir yn vardr. Buna gre gazete, radyo, televizyon gibi arkasnda sahipleri ve alanlar olan rgtl aralarla toplumun geneline aktarlan her ey kitle iletiimi olmaktadr. Bu yaplrken kullanlan aralar da kitle iletiim aralar, yani medya olarak adlandrlr. lk olutuu ekliyle geleneksel kitle iletiiminin zelliklerini yle zetleyebiliriz: Kaynak sradan bir kii deildir, rgtlenmi bir kurumsal yap ya da bu yapnn sahibi kurumlam bir kiidir. Hedef durumunda kim olduu belli olan bir kii ya da grup yoktur. Bunun yerine hedef toplumun geneli ya da kim olduu tek tek belli olmayan bir kitle, yndr. Mesaj yani ileti kiiler iin tek tek hazrlanmaz. Hedefteki kitlenin hepsinin anlayaca ekilde tek bir ierik hazrlanr. letinin getii yol gazete, televizyon gibi teknolojik olarak gelitirilmi bir aratr. Bireyler arasndaki iletiimden farkl olarak geleneksel kitle iletiimi tek ynldr. Yani kitle iletiim aralarnn iletisi hedefe ulanca hedefin iletiye verdii tepki kaynaa ayn kanal zerinden ulamaz. Bir gazeteyi hazrlayanlar o gazeteyi okuyanlarn tepkilerini ancak sat rakamlar ya da okuyucu mektuplar gibi baka kanallardan renebilir. Gelien iletiim teknolojileri ile kitle iletiiminin yaps da deimeye balamtr. Bu deiimlere nitenin nc blmnde yer verilecektir. Ama kk deiikliklere raman kitle iletiim aralar, yani medya genel zelliklerini korumaktadr. Ortaya kmaya balad zamandan itibaren medya toplumsal yaplar iinde birok ilev grmektedir. nsanlara evreleri hakknda bilgi veren medya ayn zamanda kltrel yaplarn oluturulmasnda ve aktarlmasnda nemli bir rol oynamaktadr. Medyann ilevleri konusunda olumlu ve olumsuz birok tanmlama ya-
124
plmaktadr. Bu ilevlerle ilgili egemen gr McQuail yle zetlemektedir (aktaran Erdoan, 2011: 376). Enformasyon salama: Bir toplumda ve dnyann genelinde olan olaylar hakknda bilgi salamak. Karlkl ba kurma: Verilen bilgilerin ve olaylarn anlam hakknda aklama ve yorum yapmak; toplumsal yapnn kurulmasn ve glenmesini salamak; yerlemi kurallar ve egemenlik iin destek salamak. Devamllk salama: Kltr ifade etmek, yeni ve alt kltrlerin geliimini tanmak; toplumsal deerlerin ortaklamasn salamak. Elendirme: yi ve ho vakit geirtmek, gnlk skntlardan uzaklatrmak. Harekete geirme (seferber etme): Siyaset, sava, ekonomik kalknma gibi amalar iin kampanya yapmak.
Geleneksel Medya
Geleneksel olan, szlk anlam ile eskiden kalan, sayg gren ve gelecek kuaklara aktarlan demektir. Gnmzde kreselleme ve gelien iletiim teknolojileri ile ortaya kan medyaya ounlukla yeni medya denmektedir. Bu da bu yeni medyadan ncesinin adlandrlmasna neden olmaktadr. Yeninin karl eski olmasna ramen, eski kelimesi, zaman geen, artk kullanlmayan anlamlarn artrmaktadr. Oysa en eski medya olarak adlandracamz gazete bile teknolojijk gelimeler karsnda deise ve eski haliyle nemini yitirse de hl varln korumaktadr. Bu yzden ilk olarak ortaya kan ve hl etkisini srdren kitle iletiim aralar, geleneksel medya bal altnda ele alnmaktadr. Matbaann geliimi ile ortaya kan basl yaynlar, kitap gazete ve dergiler bugn bildiimiz anlamda ilk medyadrlar. Teknolojinin yeteri kadar gelimemesi onlardan nce medyann olumasn engellemitir. Matbaadan gnmze geleneksel medyay gazete, sinema, radyo ve televizyon olarak tanmlayabiliriz.
Szl letiim Dnemi ve Yazya Gei

nsanln kulland ilk gelimi iletiim ekli szl iletiimdir. Gnlk hayatta hl kullandmz iletiim yntemi olan szl iletiim, bir zamanlar insanlarn kullanabilecei tek iletiim ekliydi. Bu dnemde ayrca insanlar, duvarlara izilen resimlerle, iletiim iin kullanlan davul ve tamtamlarla, yaklan ate ve dumanla bireyler arasnda ya da toplu olarak iletiim kuruyorlard. Ama bu toplu iletiim ekilleri, bugn anladmz anlamdaki kitle iletiim ekilleri kadar etkili ve kapsaml deildi. Bu dnemde kltrn olumas, kltrn ve bilginin aktarlmas szl iletiime dayanmaktayd. Yaznn kullanlmaya balanmasyla sz ve iletiimin kaydedilmesi dnemi balamtr. Bu dnemde iletilerin ve bilginin yazya geirilerek saklanmas ve daha uzak yerlere ulatrlmas sz konusu olmutur. nceleri kil, papirs, parmen ve ipee yazlan yaz iin daha sonra kt kullanlmtr. Ama dierlerine gre ucuz olmasna ramen kt ...sanayi devrimine kadar olduka pahal, sekinci bir yaz malzemesi olarak kalmtr (Geray, 2003: 10). Yaznn iletileri saklayabilmesi iletiim iin nemli bir aamadr, ama yazma srecinin zor ve maliyetli olmas, bu yzden yaznn yaygnlamamas, yine bugn bildiimiz anlamda bir medyann olumasn bu dnemde de engellemitir.
125
Basl Yaynlar ve lk Medya

letiim aratrmalarnda genel olarak kabul gren gre gre ilk medya rnleri, 15. yzyldan sonra matbaa ile baslp yaylan, gazete, kitap ve dergi gibi rnlerdir. Gerekten de iletilerin sistematik bir ekilde retilip oaltlmas, sonrasnda geni kitlelere ulatrlmas bu dnemden sonra yaygnlamtr. Yaznn kullanlmaya balamasndan 15. yzyla kadar insanlar birok kez yazy mekanik olarak retip oaltabilecek makineler yapmay denemilerdir. Ancak bu teknolojinin yaygn ve etkili kullanm, 1450den sonra Gutenbergin yapt makine ile mmkn olmutur. Toplumun kltrel geliiminde nemli bir oaltm teknolojisi olan matbaann kullanlmaya balamasndan sonra, insanlarn szl kltre ait birok zellii deimeye balamtr. ncelikle szl kltrrn sylentiye dayal yaps zayflamtr. Yazl bilgi szl bilgiya gre daha kesin ve kalcdr. kinci olarak insanlarn bilgiye ulamas kolaylamtr. El yazmas kitaplar az bulunur ve pahalyken, matbaa ile baslan kitaplar daha ok insana daha kolay ulamtr. Bilgiye ulamn kolaylamas, insanlarn baz alanlarda zgrlemelerini de salamtr. Herkesin bilgiye daha kolay ulaabilir olas, din adamlar ve pahal kitaplara ulaabilen zenginlerin bilgi zerindeki tekelinin krlmasn salamtr. nsanlarn din metinlere ulaabilmesi ve bunlar kendilerinin yorumlamas, dini kullanarak insanlar ynlendirenlerin otoritesini zayflatmtr. nsanlarn evrelerinde olup bitenleri haber almalar iin gnlk gazeteler de bu dnemde yaygnlamtr. McQuaile gre gazete, yeni yaznsal ve kltrel oluumlarla farkl bir toplum biiminin domasn salamtr. letiim tarihinde eski olandan kopu ve yeni bir dnemin balangcdr. Gazetenin, sreli ve dzenli yaynlanmas, aka sata sunularak ticari temeli pekitirmesi ve haber ve bilgi iletmenin yannda reklam, elendirme, dedikodu tarz yeni ieriklerle sunulmas bunun nedenidir (aktaran Cangz;2011: 30). Yani gazetenin sistematik bir ekilde geni kitlelere bilgi ve haber satmas, iletiimin eklini deitirerek iletiim tarihinde yeni bir sayfa amtr. 18.yzyldan sonra sanayi devrimi ile gazetenin nemi iyice artmtr. Bu dnemde her trl rnde makine gc ile retime geilince retim miktar ve hz artm, bu yzden daha fazla insan, yeni oluan i gc ihtiyacn karlamak iin kentlere g etmitir. Kentteki insanlar arasnda okuma bilenlerin oran artmtr, bylece gazete okuma alkanl yaygnlamtr (Cangz; 2011: 31). McQuailin belirttii gibi, gazete ile iletiimin sadece ekli deil, yaps da deimeye balamtr. Gazete, ak ekilde insanlarn satn almas iin sunulan, haber ve bilginin birer ticari mal hline geldii ilk kitlesel rndr. Ayn zamanda sadece bilgi ve haber deil, elence ve dedikodu da satmaktadr, yannda reklam ile birlikte. Bu anlamda gazete, bilginin ve haberin kitlesel ticaret anlamnda alnp satlmasn salayan, arkasnda iletiim alannda ticari olarak kurumsallam yaplar, yani medya sahipleri yaratan iletiimin ilk rneidir.
Radyo ve Sesin Uzaklara Aktarlmas

Radyo, sesin nce elektromanyetik dalgalara, sonra da tekrar sese dntrlmesi sistemi ile alr. nsanolu tarihinde ilk defa uzak mesafeler arasnda, kablo gibi balantlara ihtiyac olmadan hzl ve gelimi bir iletiim eklini radyo ile salamtr. Dier iletiim aralarna gre hzl ve kolay tanabilir olmas radyoyu uzun bir sre en nemli medyalardan biri yapmtr. Okuma eylemi gibi nispeten yorucu ve
126
eitim gerektiren bir eylem yerine radyo karsndakinden sadece dinlemesini beklemektedir. Bu da radyonun bir medya olarak ulaabildii kitleyi geniletmektedir. zellikle dil fark yznden radyo farkl toplumlarn kltrel iletiiminde fazla etkili olmasa da, ayn toplum iindeki kltrel ilikilerde uzun bir sre nemli roller oynamtr. Monaconun da belirttii gibi Radyonun temel amac yalnzca ykler anlatmak ve enformasyon aktarmak deil, ayn zamanda srekli bir iitsel ortam yaratmaktr (2001: 435). Bu srekli olarak insann yannda olan iitsel ortam, ayn zamanda insanlarn medya ile ilikilerinin gelimesini ve medya alkanlklarnn artmasn salamtr.
Sinema ve Hareketli Grntnn Kaydedilmesi

Grntnn etkili bir ekilde kaydedilmesi 19. yzyln balarnda fotoraf ile olmutur. Fotoraf, gazetelere ve dier basl yaynlara yaznn yannda grsel bir malzeme olarak katkda bulunmutur. Hareketli grntnn kaydedilmesi ve kitlesel olarak insanlara ulatrlmas ise Lumiere kardelerin yapt sinematograf cihaz ile 19. yzyln sonlarnda mmkn olmutur. Hareketli grntnn kaydedilmesinin temelinde fotoraf teknolojisi vardr. Belirli sayda fotorafn hzl ekilde gsterilmesi ile izleyen insanlarda hareketli grnt izlenimi yaratlmaktadr. ekilen hareketli grntleri byk sinema perdesinde izlemek insanlar iin ilk balarda ok artc bir deneyim olmutur. yle ki Lumiere kadelerin ilk gsterimlerinde, gara giren bir treni gsteren sahneyi izleyen seyircilerin, trenin zerlerine geldiini zannedip katklar rivayet edilmektedir. Daha sonra insanlar hareketli grntleri izlemeye almlardr ve sinema gndelik hayatn bir paras hline gelmitir. Balangcnda kitlelerin elencesi olarak ortaya kan sinema, arkasnda byyen endstri, yani ticari ilikiler a ile birlikte o zamandan bu gne kadar byyen ve genileyen bir medya ilevi grmektedir. Sinema insanlara bilgi vermekten ok hikye anlatr. Daha nce kitap gibi basl yaynlarla anlatlan kurmaca hikyeler, sinemada grnt ve ses ile anlatlmaktadr. Bu da insanlarn gerek hayatlarna daha yakn bir deneyim salamaktadr. Kitaplardaki hikyeleri okumak zorunda olan insanlar, sinemada sadece izleyip dinlemektedir. Bu anlamda sinemann grntl ve sesli oluu, gerek hayata benzerlii hikyelerin etkisini arttrmaktadr. Bu hikyelerin tek ilevi insanlara iyi vakit geitrmek ve onlar elendirmek deildir. Hikyeler ayrca kltrel gelerin aktarlmas ilevi de grmektedirler. Anlatlan hikyelerdeki iyiler ve ktler, kahramanlar insanlar iin rnek oluturmaktadrlar. Ayrca erkeklerin ve kadnlarn nasl davrandklar, aile ii ilikiler, sayg, sevgi, gelenekler, kanunlar, mutlu olmak iin yaplmas gerekenler gibi birok konuda insanlar bu anlatlan hikyelerden etkilenebilmektedirler. Sinemann grsellik arlkl olmas farkl toplumlarda ve kltrlerde de etkili olmasn salamtr. Dil fark sorununun dublaj ve alt yaz ile almas filmlerin yapldklar lke ve kltrden farkl corafyalara ulamasn kolaylatrmtr. Daha gl sinema endstrisine sahip Avrupa lkelerinde ve Amerika Birleik Devletlerinde yaplan filmler dnyadaki dier lkelere daha kolay yaylmtr. Bunun sonucunda bu lkelerin kltrlerinde yer alan modalar, davran ve dnce ekilleri gibi zellikler dier lkelerin kltrlerini etkilemitir.
127
Televizyon ve Grntnn Uzaklara Aktarlmas

Geleneksel medya iinde belki de insan en ok megul eden iletiim arac televizyon olmutur. Radyo ile benzer alma ekline sahip televizyon, sesin yannda grntnn de hzl bir ekilde uzaklara aktarlmasn salamtr. 20. yzyln balarnda gelimeye balayan, ortalarndan itibaren en etkili zamanlarna yaayan televizyon, medya ekillerinin ve ieriklerinin hzla deimeye balad gnmzde hl etkisini srdrmektedir. Televizyon, radyonun kolay ulalabilirlii ile sinemann grsel ve iitsel gcn birletirmitir. Radyo gibi srekli evin iinde olan ve haber veren televizyon ayn zamanda sinema gibi filmlerle ve dizilerle hikyeler de anlatmaktadr. Bunun yannda televizyonla beraber yarma ve elence programlar gibi birok tr ve dramatik gelerle glendirilmi reklamlar gibi birok yeni anlatm insan hayatna girmitir. Btn medyalar gibi televizyon da haber ve bilgi vermenin yannda elendirme, reklam yapma zellikleri olan ticari bir aratr. Monaco, bu konuda Televizyonun hem bir elence hem de bir enformasyon arac olmas nedeniyle, bazen birincinin esasen kurmaca doasyla ikincinin kurmaca-olmayan doas arasnda ayrm yapmakta zorlanrz (2001: 476). demektedir. Yani bir aracn hem elendirmesi hem de bilgi ve haber vermesi, bunlar yaparken reklam yapp bir eyler satmaya almas insanlarn kafasn kartrabilmektedir. Haber ve bilgi verme zaman ile reklam yapma zaman ya da elence zaman birbirine karabilmektedir.
KRESELLEME VE LETM TEKNOLOJLER

Kreselleme ve medya arasndaki etkileimi anlamak iin, bu balam iinde medyay tanmladmz gibi kresellemeyi de tanmlamamz gerekmektedir. Kresellemeyi tanmlarken de girite bahsettiimiz gibi eitli zorluklarla karlamaktayz. Bunun en nemli nedeni, kreselleme kavramnn, insanlarn son otuz ylda yaad birok ekonomik, kltrel ve siyasal deiimi aklarken kulland emsiye bir kavram olmasdr. Yani kreselleme, birok eyi kapsayan ve insanlarn baka eyleri de kapsasn diye tekrar baka anlamlarda kullanabilecekleri bir kavramdr. Bu yzden nitenin bu blmnde, kresellemenin anlalmas iin nce, kreselleme iin eitli dnrlerin yapt tanmlara yer verilecektir. Daha sonra kresellemeyle alakal farkl dncelere sahip gruplarn yapsna deinilecektir. Son olarak da iletiim alannda kresellemeyi salayan iletiim teknolojilerinin geliiminden bahsedilecektir.
Kreselleme
Kreselleme, gnmzde ekonomi, iletiim, kltr, siyaset gibi birok alanda birbirinden farkl anlamlarda kullanlabilen bir kavramdr. Bunun bir nedeni insanlarn kresellemeyi farkl konularla beraber ele almasdr, dieri ise kreselleme hakkndaki dncelerinin farkl olmasdr. Kresellemek, Trk Dil Kurumuna dre Dnya milletlerini ekonomi, siyaset ve iletiim bakmlarndan birbirine yaklamaya ve bir btn olmaya gtrmek, globallemek (TDK,2012). anlamna gelmektedir. Bu basit tanmyla kreselleme, dnya zerinde farkl ve uzak corafyalarda yaayan insanlarn ekonomik, siyasi, kltrel bakmdan yaknlamas, aralarndaki iletiimin, paylamn artmasdr. Robertsona gre Bir kavram olarak kreselleme, hem dnyann klmesine hem de bir btn olarak dnya bilincinin glenmesine gnderme yapar (1999: 21). Bu anlamda, deien ve gelien ulam ve iletiim koullar, insanlarn daha
128
geni apl dnmelerini salamtr. Daha nceleri kendi yaadklar yerdeki sorunlara kafa yoran insanlar, imdi dnyann kirlenmesi, dnyadaki kaynaklarn tkenmesi ya da kresel snma gibi durumlar da tartmaktadr. Karluk da Kreselleme, ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel alanlarda baz ortak deerlerin yerel ve ulusal snrlar aarak dnya apnda yaylmasdr (aktaran Gnsoy,2006: 14). demektedir. Giddens kresellemeyi ...yerel oluumlarn kilometrelerce uzaktaki olaylarca ekillendirilmesi ya da tersi biimde, uzak yerellikleri birbirine balayan dnya apndaki toplumsal ilikilerin younlamas...(2009: 161) olarak tanmlamaktadr. Yani yerel olann, bir blgeye ait olann dier bir blgeyi etkilerken ayn zamanda kendisinin de etkilenmesini anlatmaktadr. Kutlu ve Ekinat da benzer ekilde kreselleme iin ...ulam, haberleme ve bilgi ilem teknolojisindeki gelimeler sonucunda, toplumsal ve kltrel dzenlemeler zerinde, meknsal uzaklklardan kaynaklanan farkllklarn ortadan kalkt, toplumsal bir sretir (aktaran Gnsoy,2006: 13). tanmn yapmaktadr. Bu genel tanmlarda grld gibi, kreselleme genel olarak, uzaklklarn yaknlamas, ulam ve iletiimin hzlanmas, toplumlarn ve kltrlerin ilikisinin daha nceki dnemlere gre artmasdr. Bunlara benzer olarak birok kreselleme tanmnda, kavramnn kltr, ekonomi, siyaset ve iletiim gibi alanlarla ilikili, benzer ya da farkl aklamas yaplmaktadr. Bu farkllklarn en belirgin olduu ve en ok tartmann yaand alan, kresellemenin ekonomi ile ilgili tanmlardr. Kreselleme gibi geni kapsaml ve kiiler arasnda tanm deiebilen kavramlar daha iyi anlayabilmek iin o kavram hakknda yaplan tartmalar incelemek faydal olacaktr. Held ve dierlerinin yapt ve pek ok dnrn kabul ettii snflandrmaya gre tartmalar u grup etrafnda toplanmaktadr: Ar Kresellemeciler (Hiper Kresellemeciler), pheciler, Dnmcler (Held vd,2009: 141).
Ar Kresellemeciler
Kreselleme zerine dnce reten bir grup, kresellemenin her alanda hissedilen, etkili bir durum olduunu savunmaktadr. Bu gruba Ar Kresellemeciler denmektedir. Gidensa gre (2008: 95), Ar Kresellemeciler kreselleme srecine ulus devletinin deien rol zerinden bakmaktadr. Bu grubun yapt zmlemelere gre dnyadaki ticari ilikilerin oalp eskiye gre ok fazla yaylmas, lkeleri tek balarna kendi ekonomilerini denetleyemez hle getirmitir. Held ve McGrewe gre de Ar Kresellemeciler iin, sanayi toplumunun aktr olan ulus devletler, artk nemlerini yitirmilerdir. Gnmzde mevcut piyasa mekanizmas, yani sermaye sahipleri ve irketlerin koyduu kurallar, devletlerin uygulad politikalarn yerini almaya balamtr (aktaran Kaymak,2007: 7). Bu gre gre ekonomik olarak kresellemede, dnya apndaki ticaret ilikilerinde artk devletler g kaybetmektedir. Devletler yerine irketler, yani sermayeleri, kaynak ve pazar snrlar kresel olarak genileyen ok uluslu irketler belirleyici hle gelmeye balamtr. Daha nce sermayesi tek bir lkede toplanan ve ulusal snrlar sadece ham madde bulmak ve rnlerini satmak iin geen ulusal irketlerin aksine bu dnemde gelimeleri ynlendirenler sermayesi dnyann farkl yerlerinde toplanan ok uluslu irketlerdir. Held ve dierlerine gre ...ekonomik kreselleme, ekonomilerin, retim, ticaret ve finans alarnn uluslar aan kurumuyla ulusallktan kna neden olmasdr (2009: 134). Ar Kreselleme-
129
cilerin savunduu ulus devlet artk nemini yitirmitir dncesi bu gelimelerden kaynaklanmaktadr. Ticaretin artk devletlerin snrlarna ve koyduklar kurallara gre ekillenmediini anlatmaktadrlar.
pheciler
Kreselleme kavramna pheyle yaklaan bir grup Ar Kresellemecilerin karsnda durmaktadr. Gidensa gre (2008: 93) tartmann bu tarafnda yer alan pheciler, kreselleme kavramnn abartldn ve yeni bir ey olmadn dnmektedirler. Yani onlara gre ticari ilikiler daha nceki yzyllarda olutuu ekilde ilemektedir. Farkllaan tek ey uluslar arasndaki etkileimin younluunun artmasdr. pheciler, Ar Krselleemecilerin geneli tarafndan benimsenen kresellemenin ulus devletleri gszletirdii dncesine kar kmaktadr. Onlara gre, ulus devletler ve bu devletlerdeki ulusal hkmetler, yani yneticiler kreselleen ekonominin dzenlenmesinde nemli rol oynamaktadr. Bu anlamda dnyada ekillenen yeni ekonomik ilikilerde ulus devletler glerini korumaktadr.
Dnmcler
Dier grlerin yannda, Dnmcler grubu bu tartmann ortasnda yer almaktadr. Bu grubun dncelerini derleyen Held ve dierlerine gre (2009: 139), kreselleme Dnmcler iin modern toplumlar ve dnya dzenini yeniden ekillendiren hzl toplumsal, politik ve ekonomik deiimlerin merkezi itici gcdr. Dnmclere gre, kresel dzen dnm geirmektedir. Bu dnmler sadece sadece ekonomik alanda deil, siyaset, kltr ve kiisel yaam alanlarnda da ayn derece nemlidir. Kreselleme ile uluslarn iinde ve uluslararas dzeyde daha nce kurulmu snrlar yok olmaktadr. Kresel g, medya ve gelien iletiim teknolojileri, kltrel etkilerin yaylmasn salamaktadr (Giddens, 2008: 95). Dnmclere gre devletler de ok uluslu irketler karsnda gsz ya da daha gl deillerdir. Sadece deien her ey gibi devletlerin ve hkmetlerin yaps da deimektedir.
Dier Tartmalar
Dnyadaki ekonomik gelimelerde kimin etkili olduu ve nelerin deitii zerine yaplan tartmalarda bu yukarda bahsettiimiz grup n plana kmaktadr. Ar Kresellemeciler dnyadaki ekonomik deiimlerin her eyi belirlediini ve bu srete devletlerin g kaybettiini, ok uluslu irketlerin g kazandn sylerken pheciler kresellemenin yeni bir ey getirmediini ve devletlerin glerini koruduklarn sylemektedir. Dnmcler ise kresellemenin sadece ekonomik bir olgu olmadn ve herkesi ayn ekilde etkilediini iddia etmektedirler. Tartmalarn dier bir boyutunda ise kresellemenin olumsuz bir olgu olduunu iddia edenler vardr. Ar Kresellemeciler ve pheciler iinde de var olan bu yaklama gre kreselleen ey insanlar arasndaki eitsizliktir. Held ve McGrewe gre ada ekonomik uluslararaslamann Bat Emperyalizminin yeni bir biimi olarak grlmesi, bu grn temelinde yatan anlaytr (2008: 43). Bu gruba biz Kreselleme Kartlar diyebiliriz. Bu grubun dncelerini aklamadan nce, konuyla ilgili baz kavramlarn tanmlanmas gerekli grlmektedir.
130
Kapitalizm: Kapitalizm, szlk anlamyla sermayeye dayanan ve kr amac ile hareket eden retim dzeni demektir. Sanayi Devrimi: Endstri Devrimi de denilen Sanayi Devrimi dnemi 18. ve 19. yzyllardan itibaren yaanmaya balamtr. Bu dnemde kefedilen ve kullanlmaya balanan makinelerle birlikte, insanlarn mal retimi daha nceki dnemlere gre olduka artmtr. retimin artmas, sat ve kazanc arttrm, bu da sermayenin, yani parann birikmesini salamtr. Biriken paray elinde tutan ve ona sahip olanlar ise retimin yapld makinelerin sahipleri olmutur. Kapitalizm, yani sermayeye dayal retim dzeni bu dnemden sonra yaanmaya balamtr. Emperyalizm: Emperyalizm bir milletin ya da grubun, smr temeline dayanarak baka bir milleti ya da grubu siyasi ve ekonomik egemenlii altna alp yaylmas anlamna gelmektedir. alar boyu gl devletlerin ya da topluluklarn, daha az gl devlet ya da topluluklarndan faydalanmalar, onlarn kaynaklarnlarndan, i gcnden faydalanmak iin zerlerinde egemenlik kurmalar buna rnek gsterilebilir. Tarih boyunca kan savalarn ou, savaan taraflarn birbirleri zerinde egemenlik kurup dier taraf smrme, onun kaynaklarn kullanma istei yznden kmtr. Kreselleme kartlar, kapitalizmin savasz mantnn kreselleme olduunu savunmaktadrlar (Kaymak,2007: 7). Yani onlara gre kreselleen sadece kapitalizmdir ve bu anlamda dnyada hibir ey deimemitir. Petras ve Veltmeyere gre Kreselleme olarak tanmlanan olgu esasnda, smrgeci snf ilikilerinin, daha nce kapitalist retim dnda kalan blgelere yaylmasna dayanan gemiin bir uzantsdr (aktaran Bulunmaz, 2010: 9). Boratava gre ise kreselleme, emperyalizmin sadece adnn deimi hlidir. Olumsuz anlamlara sahip emperyalizm kavramna tekrar saygnlk kazandrlmak iin ad deitirilip kreselleme denmeye balamtr (aktaran Kaymakc,2007: 5). Kapitalist ekonomik sistemin gelimesi ile retici ve tccarlarn ham madde ve pazar ihtiyalar artmtr. Ekonomik ve teknolojik olarak gelien Avrupa lkelerinin, bu alanlarda kendilerine gre daha az gelimi lkelerin kaynaklarn kullanmak istemesi ve bu yzden onlar zerinde egemenlik kurmas emperyalizm iin gsterilebilecek bir rnektir. Hatta 20. yzyln balarnda yaanan iki dnya savann nedenleri arasnda bu ekonomik olarak gelimi lkelerin ham madde ve pazar paylamlarnda yaanan anlamazlklar da gsterilmektedir. Kreselleme kartlarnn, kapitalizmin savasz mantnn kreselleme olarak adlandrmas, bu egemenlik mcadelelerinin gnmzde de devam ettii ve artk savalarla deil ekonomik olarak yaand anlamna gelmektedir. Yani artk savalar silahlarla ve cephede deil, retim ve sat kanallar ile ticari piyasada yaanmaktadr. Gelien ulam ve iletiim imknlaryla bu ticari piyasa kresel olarak genilemitir. Bu savan galibi, baka lkelerin kaynaklarn kullanp, retimi yine baka bir lkede ucuza yaptrp, ortaya kan rn yksek fiyatlarla, kaynan ve i gcn kulland lkelere satan ve zenginleen, kresellemi kesimdir. Savan kaybedeni ise kaynan ve i gcn ucuza verip kendisine satlan pahal rnleri alan ve bylece fakirleen kesimdir.
SIRA SZDE
Siz de kendinize gre bir kreselleme tanm yapn? Bunu yaparken de sizi ve evrenizi SIRA SZDE etkileyen ekonomik, siyasal ve kltrel faktrleri gz nnde bulundurun.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
131
Grld gibi kreselleme zerine, genel olarak ekonomi ve siyasi temelli birok tartma bulunmaktadr. Bu farkl grlerle ramen insanlarn genel olarak kabul ettikleri ey, dnyann eskisine gre ekonomik, kltrel ve siyasi olarak daha yakn ilikiler iinde olduudur. Ekonomik olarak yaylma bu yaknlamann nemli nedenlerinden biridir. nsanlar alar boyunca ticari ilikiler iin bulunduklar corafyalardan uzaklara gitmilerdir. Bu yolculuklar srasnda, ticari paylamlarn yannda kltrel paylamlarda da bulunmulardr. Gnmzdeki ekonomik yaylmann bu kadar artmasn salayan en nemli nedenlerden biri, iletiim teknolojilerinin gelimesidir. Bata da bahsedildii gibi bu karlkl bir sretir. Ekonomik ihtiyalar teknolojiyi, teknolojik ihtiyalar da ekonomiyi etkilemitir. rnek olarak para eskiden, filmlerde grdmz gibi posta arabalarnda ya da trenlerde tanrken imdi elektronik ortamda saysal olarak iletilmektedir ya da bir irket baka bir lkedeki ubesiyle grmek iin gemilerle mesaj yollarken, imdi aralarndaki iletiim saniyeler iinde gereklemektedir. letiim alanndaki bu gelimeler, tanm olursa olsun kresellemenin oluumunda ok nemli bir rol oynamaktadr.
letiim Alannda Kreselleme ve letiim Teknolojileri

Ekonomik olarak kresellemenin yeni ya da olumlu bir ey olup olmad tartmalarnn tesinde, iletiim alannda kreselleme, insanlarn hayatna etkileri aka gzlemlenebilen bir olgudur. Friedmana gre Kresellemenin kendine zg tanmlayc teknolojileri vardr: Bilgisayarlama, minyatrleme, dijitalleme, uydu iletiimi, fiber optik teknolojisi ve internet. Bu teknolojiler kresellemenin tanmlayc perspektifinin ortaya kmasna yardmc olmutur (2003: 31). Gerekten de iletiim teknolojilerinde bugne kadar yaanan ve yaanmaya devam eden deiiklikler olmasayd, bugn kresellemeden ve kresel bir iletiimden bahsetmek mmkn olmayabilirdi. Bu teknolojik deiimlerin ne kanlar unlardr: Uydu teknolojisi, Fiber optik alar, Saysallama, Bilgisayar, nternet.
Uydu Teknolojisi
Uydular, bir gezegenin evresinde, onun ekim gcnn etkisiyle dnen daha kk gk cisimleridir. Yapay uydular ise eitli amalarla yeryznden frlatlan ve genellikle kapal bir yrnge izerek yerkrenin evresinde dolanan aralardr. 1957de SSCBnin uzaya yollad ilk yapay uydu Sputnik 1den sonra gnmze kadar eitli amalarla binlerce uydu uzaya gnderilmitir. Bunlar haberleme, televizyon yayn, yn bulma (navigasyon) uydular, asker uydular ve meteroloji uydular gibi birok ama iin kullanlmaktadr. Haberleme uydular, temel alma prensibi olarak yeryznden ald sinyalleri yine yeryznn belirli bir blgesine gnderirler.
132
Resim 6.1 Dnyann etrafnda dolaan uydularn sembolik bir fotoraf.
Uydu teknolojisi dnyann her yerinden yaplan telefon konumalar, nternet balantlar, bilgi alverii gibi uygulamalar olanakl klan, bir bakma uzay veri ve kitle iletiimi amacyla kullanlabilecek bir ara-ortam hline getiren sistemlerdir (Trenli,2005: 105). Uydu teknolojisinin gelimesiyle birlikte ktalar aras iletiim kolaylam, karasal iletiim aralarnn ulaamad ve yaygn olmad uzak blgelerle bile iletiim mmkn hle gelmitir.
Fiber Optik Alar

Bilginin, verilerin ve sinyallerin kablolarla, tellerle tanmas telgrafn gelitirilmesinden beri kullanlan bir yntemdir. Teknoloji gelitike kablolarn veri tama kapasitesi artmaya devam etmektedir. Fiber optik kablolar, grnt ve sesin e zamanl olarak devrede olmasnn istendii, yksek veri akna gerek duyulduu zaman kullanlan bir teknolojidir. Fiber optik kablolarda veriler-sinyaller, daha nce kullanlan bakr tel kablolarda tand gibi elektron paracklar olarak deil, veri tama kapasitesi ok daha yksek olan foton paracklar (kzl tesi nlar) hlinde, k hznda tanmaktadr (Trenli,2005: 111). Fiber, szlk anlam olarak lif demektir. Fiber optik kablolar, iletiimi elektrik akm olarak deil, k paracklar olarak tarlar. Ancak, bunlar gzle grnmeyen kzltesi nlardr. Bu nlar bir satan daha ince olan fiber lifleri zerinden gnderilirler. Elektrik akm yerine k paracklarnn kullanlmasnn nedeni, k paracklarnn elektrik akmna oranla daha fazla kapasiteye sahip olmasdr (Geray,2003: 25). Yani fiber optik tama ile bilgi kla tanmaya balamtr. Bu elektrik akmna gre ok daha hzl bir tama yntemidir. Ayrca fiber optik kablolar elektromanyetik ortamlardan etkilenmedikleri iin bu tr tamada kayplar metal kablolara gre daha az olmaktadr. Daha ok bilgiyi ayn anda tamaya imkn vermesi, iletiimin hzlanmasn salamtr.
133
Resim 6.2 Okyanuslar aarak ktalar birbirine balayan fiber optik kablo alar. Kaynak: (http://thumbnails. visually.netdnacdn.com/ internetmap2010_ 4dcdbdc0a0409.jpg adresinden 10.07.2012 tarihinde alnmtr)
Ktalar birbirine balamak iin daha nce deniz altna denen eski kablolarn yerine fiber optik kablolar kullanlarak bugn altmz anlamda srekli hzlanan iletiimin yolu almtr.
Bilgisayar
nsanlarn yerine saysal ilemleri yapmalar iin icat edilip gelitirilen bilgisayarlar, yani bilgi ilemciler, temel olarak belirli komutlara gre verileri ileyen ve depolayan makinelerdir. Szlk anlam olarak da ok sayda aritmetiksel veya mantksal ilemlerden oluan bir ii, nceden verilmi bir programa gre yapp sonulandran elektronik ara demektir. zellikle 19. yzyln sonlarndan itibaren hesap makinesi benzeri cihazlarn gelitirilmesi ile balayan srete, uzun yllar iinde bugn bildiimiz anlamdaki bilgisayar gelitirilmitir. Ama temelde bilgisayarn mant ayn kalmtr. nsanlarn yapmak istemedii ya da yapamayaca ileri yaparak onlarn hayatn kolaylatrmak bilgisayarn temel amacdr. Zaman iinde gelien teknoloji ile bilgisayarn ilevleri ve amalar da farkllamtr. Bilgisayarn iletiim teknolojisine en byk etkilerinden biri kulland dildir. Saysal ilemleri yerine getirmesi iin gelitirilen bilgisayar saysal bir dil kullanmaktadr. Gnmzdeki bilgisayarlarn ou verileri kaydetmek iin ikili say tabanndaki saylar, Yani 0lar ve 1leri kullanrlar. Bu da iletiimde saysallamaya (dijitallemeye) neden olan en nemli faktrlerden biridir.
Saysallama (Dijitalleme)
Saysallama, bilginin saklanmas, ilenmesi ve aktarlmasnda yaanan byk bir deiimdir. Gnlk hayatmzda karmza daha ok dijital ve analog kelimeleri ile kan bu ayrm, aslnda verinin kaydedilme, saklanma ve aktarlmasndaki ayrm iaret etmektedir. Analaog kelimesi, szlk anlam olarak benzer, e anlamna gelmektedir. Yani bir nesnenin analog olarak kopyalanmas, onun bir benzerinin oluturulmasdr. Saysal olarak ayn nesnenin kopyalanmas ise o nesnenin saysal veri hline dntrlmesidir.
134
Saysallama, ...verilerin, yani ses, mzik, yaz, fotoraf, grnt biiminde her tr enformasyonun, bitlere (0 ve 1lere), yani bilgisayar diline, mikroilemciler yardm ile dntrlmesidir Trenli,2005: 98). Biraz karmak olan bu tanm daha anlalr hle getirmek iin bir rnek verelim. Ayn nesnenin fotorafn, analog dediimiz geleneksel bir fotoraf makinesi ile ektiimizde olan ey, o nesneden yansyan n makinenin iine girerek bir fotoraf filmi zerine kopyasnn karlmasdr. Yani nesnenin kimyasal bir benzeri, yansmas retilmi olur. Ayn fotoraf dijital, yani saysal bir makine ile ektiimizde ise nesneden yansyp gelen k, makinenin ierisindeki bir ilemci tarafndan saysal veriye, yani 0lara ve 1lere dntrlr ve yle saklanr. Analog kayt ynteminde her veri kendi zelliine gre saklanr, fotoraf kimyasal bir iz olarak, grnt ve ses elektrik dalgalarna dnerek yaz yine yaz olarak saklanr veya iletilir. Saysallama ile btn bilgiler ayn biime getirilerek saysal olarak saklanmaya balamtr. Analog ynteme gre daha az yer kaplayan, aktarmlar srasnda veri kayb daha az olan saysal teknolojinin kullanm ile iletiimin kalitesi ve hz ok byk oranda artmtr.
nternet
Genel a da denen nternet, zaman iinde gelien ve neredeyse btn dnyay saran iletiim adr. nce Amerikada asker olarak gelitirilen ve bilgisayarlar birbirine balayan sistem, 1970lerden itibaren halkn kullanmna alm ve zamanla btn dnyaya yaylmtr. Fiber optik kablolar ve uydu iletiimi gibi birok teknolojiyi kullanan nternet balants, ayn zamanda verileri saysal olarak tad iin iletiimin ok hzl olmasn salamaktadr. lk nceleri asker haberleme iin kullanlan internet, daha sonra devlet kurumlarnda, niversitelerde ve en sonunda kiisel kullanclarn iletiimi iin kullanlmaya balamtr. Bugn dnyann neredeyse btn corafyalarnda, devlet hizmetleri, gvenlik birimleri, hastane ve okul gibi kurumlar, irketler, medya alar ve kiisel bilgisayarlar birbirine balanmtr.
KRESELLEME VE YEN MEDYA

Srekli deien ve gelien bir ortamda yeniyi tanmlamak olduka zordur. Friedmann da dedii gibi ... kreselleme sisteminin tanmlayc lm hzdr... (1999: 32). Gnmzde insanlar her eyin daha hzls iin artlandrlmlardr: Daha hzl nternet balants, daha hzl bilgisayarlar, daha hzl ulam, daha hzl iletiim. Kreselleeme anda bugnn moderni ve yenisi, yarnn gelenekseli ya da eskisi olabilmektedir. nternet ve bilgisayar teknolojisinin gelitii ilk yllarda yazlan kitaplarda, bilgisayarda kullanlan disket teknolojisi yeni olarak gsterilirken bugn disketin ad bile gememektedir. Ama bilgi saklama arac olarak disket, saysallama teknolojisinin bir rndr. Gnmzde kullanlan bilgi saklama aralar, disketten ok daha fazla kapasiteye sahip olsalar da benzer ekilde saysallamann salad imknlarn bir sonucudurlar. Bu anlamda yeni medyann gelerinin neler olduundan ok, onu geleneksel medyadan ayran zelliklerini bilmek daha nemlidir. Bylece karmza kan bir iletiim aracnn zelliklerine bakarak onun hangi kapsama girdii konusunda fikir yrtebiliriz.
135
Yeni medyann geleneksel medyadan ayrlmasn salayan temel farklar u ekilde sralayabiliriz: Saysallk Kitlesizletirme E zamanszlk Etkileim - oklu metin - ift ynllk - oklu ortam Aa (nternete) bal olmak (Lister vd,2003: 14-35, Rogerstan aktaran Geray, 2003: 18dan uyarlanmtr) Ulalabilirlik
Saysallk
Saysallk, yeni medya rnlerinde her eyin saysal, yani dijital hle gelmesidir. nk hzlanan dnyada analog olana yer yoktur. Daha pahal, zor ve yava bir ilem olan analog saklama ve iletme, medyann btn alanlarnda yerini saysal teknolojiye brakmaktadr. yle ki geleneksel medyann eski rnleri, eski fimler ve arklar gibi rnler de saysal ortama tanmaktadr.
Kitlesizletirme
Kitlesizletirme, yeni medyann bireye, yani kitlenin iindeki insanlara davranlarnn deitiini belirten bir kavramdr. Geleneksel medya, karsndaki kitleye ve o kitle iindeki bireylere ayn ekilde davranmakta, aralarnda ayrm yapmamaktadr. Yani bir gazete, onu bayiden alan herkes iin ayn eyleri yazmaktadr. Benzer ekilde sinema salonuna giden insanlar toplu hlde ayn filmi hibir deiiklik olmadan izlemektedir. Yeni medya ile kurulan ilikide ise bireye kitleden ayr olarak da iletiler sunulabilmektedir. Bireyin medyay kullanma alkanlklar kayt altna alnarak ona zel ierikler hazrlanmaktadr. rnein nternetteki arama motorlar, kullancnn girdii siteleri ve inceledii balklar trlerine gre ayrp kaydn tutmaktadr. Sonra bu kaytlar o arama motorunun sahibi irket ya da onun bu bilgileri satt baka bir irket tarafndan kullanlabilmektedir. Bu irketler, aldklar bilgilere gre kullancya zel reklamlar hazrlamakta ya da kullancy ilgileneceini dndkleri baka ieriklere ynlendirmektedirler. Bylece her bireye zel ierik hazrlanabilmektedir. Ama bu yeni medyann artk kitle iletiim arac olmaktan kt anlamna gelmemektedir. Yeni medya da karsnda bir kitle varm gibi davranmaktadr. Kiiye zel bu ileti hazrlama sreci, gelien teknolojinin getirdii imknlar sonucunda olumutur, yeni medyann insanlara farkl davranmay amalamasndan dolay deil.
E Zamanszlk
E zamanszlk, yeni medya ile kurulan ilikide e zamanl olmann gerekmediini anlatan kavramdr. Yani insanlarn geleneksel medya ile kurduklar ilikide olduu gibi belli zaman snrlamalarnn olmadn ifade etmektedir. rnek olarak, sinemann geleneksel kullanln dnelim. nsanlarn film izlemek iin belirli bir sinemadaki, belirli saatte yaplan gsterime gitmeleri gerekmektedir. Eer o anda film herhangi bir yerde gsterilmiyorsa beklemek zorunda kalacaklardr. Benzer ekilde gazetenin geleneksel kullanmnda, o gnn sabahnda gazetesini alan ve dnn haberlerini okuyan kii, o gn olan olaylar okumak iin yarnn gazetesini
136
beklemek zorundadr ya da televizyondan hava durumunu renmek isteyen kii, televizyonlarn hava durumunu yaynlad saati takip etmelidir. Geleneksel medyann aksine yeni medyada ise kullanc, izleyici iin byle zaman snrlamalar yoktur. rnein bir film izlemek isteyen kii sinemay beklemek yerine internetteki ya da nternete bal televizyonlardaki demeli sistemlerle istedii filmi istedii zaman izleyebilmektedir ya da gn iinde olan olaylar veya hava durumunu renmek isteyen kii, beklemek yerine nternetteki srekli gncellenen haber sitelerinden istedii bilgileri alabilmektedir.
Etkileim
Etkileim, yeni medya rnlerinin kullancya salad nemli olanaklardan biridir. Geleneksel medya ile kurduu ilikide alcnn tercih hakk sadece gnderilen iletiyi alp almamak ile snrldr. Yani alc bir gazeteyi ya okur ya da okumaz, bir filmi ya izler ya da izlemez. Ama yeni medyann etkileim zellii ile alcnn mesaj zerinde, yani kendisine sunulan film, haber, program benzeri ierikler zerinde kontrol artmtr. ncelikle artk alcnn istedii filmi, mzii, haberi nternet zerinden arayp bulma imkn vardr. Benzer ekilde gelimi televizyon teknolojisi olan etkileimli televizyonlar ile seyirciler istedikleri program ve filmi seip izleyebilmektedirler. Etkileimin dier bir boyutu hikye anlatmndaki deiimlerdir. Gelimekte olan baz yeni program formatlarnda, hikyenin geliimindeki baz blmler seyircinin tercihine braklmaktadr. Yani hikayenin belli bir yerinden sonra nasl gelieceine seyirci karar vermektedir. Bunu yaparken tabii var olan seenekler arasndan bir tercih yapmaktadr. Yine de bu gelimeler alcnn kendisine iletilen ierik zerinde kontroln arttrmaktadr. zellikle bilgisayar teknolojisinin gelimesi ve verilerin saysal olarak ilenmesinin geleneksel medyaya gre kolaylklar salamas yeni medyada etkileimin olumasn salamtr. Yeni medyada alcnn seim ansnn artmasnn yannda ieriin zenginlemesi de sz konusudur. Bu da oklu metin ve oklu ortam gibi olanaklar ortaya karmtr. Etkileimin en nemli boyutlarndan biri ise alcnn kullanc durumuna gelmesi ve ierik retebilmesidir. Geraya gre etkileim, iletiim srecine katlm teknik dzenlemeler yardmyla alcnn, verici olabilmesi veya kaynan mesaj zerinde kontroln arttrabilmesidir (Geray,2003: 18). Yani yeni medyada iletiim ift ynldr ve bu da alcnn da retim srecine katlp verici, yani kaynak durumuna geebilmesini salamaktadr.
oklumetin
Hiper metin ya da st metin de denen oklu metin, medya rnn sadece tek bir metin olmann tesine gemesidir. Geleneksel medya rnlerinde bir yaz sadece bir yaz, bir grnt sadece bir grnt iken yeni medyada artk her medya sadece bir metinden fazlas olabilmektedir. Bunun iin, iinde baka yazlara, fotoraflara ya da grntlere link, yani balant tayan bir nternet sayfas rnek verilebilir. Bylece o nternet sayfasndaki metin okunurken ayn zamanda baka metinlere, fotoraflara, grntlere ya da baka kaynaklara ulalabilmektedir ya da grnt yaynlayan bir sitedeki videoyu izlerken o video zerine eklenen yaz ve balantlar da oklu metin rnei olarak gsterilebilir. Video izlenirken o balantlar seilerek konuyla ilgili baka video ya da sitelere gemek mmkn olmaktadr.
137
ift Ynllk
Yeni medyay geleneksel medyadan ayran en nemli zelliklerden biri de yeni medyann ift ynl olmasdr. Bu geleneksel medyann sahip olmad bir zelliktir. nsanlar iletiimin ilk dnemlerinde, yz yze iletiim kurarken girdikleri iletiim ift ynlyd. Bugn de gndelik hayatmzda girdiimiz yz yze ilikilerde bu durum sz konusudur. Bu durumda kaynak durumundaki kii, kar tarafa aktard iletinin karln hemen alabilmektedir. rnein bir soru sorulduunda cevab hemen alnabilmektedir ya da bir ey sylendiinde kar tarafn tepkisi hemen grlebilmektedir. Ama kitle iletiim aralarnn, yani medyann geliiminden sonra bu durum kesintiye uramtr. Geleneksel medyann kitle ile kurduu iletiim tek ynldr. rnein bir gazete kuruluu, yaynlad gazeteyi okuyan kiilerin, o gazetedeki haberleri okuduktan sonraki tepkilerini grmemektedir. Gazetenin ulatrd mesajlara okuyucunun verdii karlk gazeteye ulamamaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, o gazete okuyucusunun daha sonra gazete kuruluuna mektup yazarak ya da telefon ederek ulamasnn bu ilikiyi ift ynl yapmamasdr. Bu durumda araya baka bir iletiim arac daha girmektedir. Okuyucunun bu ekilde gazeteye ulamasna geri dn denmektedir ve bu durum iletiim srecinin baka bir aamasdr. Geri dn iin araya baka bir kanal girmek zorundadr. Gazete gibi dier geleneksel medya rnekleri de tek ynl bir iletiimi mmkn klmaktadr. Benzer bir ekilde bir televizyon izleyicisinin karln, o televizyon kanal ancak izlenme oranlarn renerek almaktadr. zleyicinin televizyondaki program izlerken syledikleri, hissettikleri televizyon kanalna ulamamaktadr. Yeni medyada ise bu sre deiip iki ynl olmaktadr. letiimin ift ynl olabilmesi iin kaynak ve hedefin ayn iletiim kanal zerinde yer deitirmesi gerekmektedir. rnein gazeteyi deil de bir nternet sitesindeki haberi okuyan kii, o haber hakkndaki yorumunu haberin altna ekleyerek iletiim srecini ift ynl hle getirmektedir. O kiinin yazd yorum, o haberi yazan kiiye ve haberi okuyanlara ayn kanal zerinden ulaaca iin, burada yorumu yazan kii de kaynak durumuna gelmektedir. Yeni medyada alcnn kullanc olmas ve kaynak durumuna gelmesi birok ekilde olmaktadr. nsanlarn kendi hazrladklar grntleri nternette yaynlamalar bunun bir rneidir. Ayrca sosyal medya ve blog denilen ortamlarda insanlar kendi hazrladklar birok ierii paylama ans bulmaktadrlar. Bu gelimeler yani medyann ift ynl ve etkileimli olmasnn bir sonucudur.
oklu Ortam
Yeni medyada birden fazla ortam ayn anda ve ayn ara ile kullanabilme zellii mevcuttur. Geleneksel medyada rnein kitap okurken mzik dinlemek iin ayr bir cihaz kullanmak gerekirken, yeni medyada bu ikisi ayn anda ve tek bir cihazla yaplabilmektedir ya da bir film izlerken ayn anda internete girmek ya da bir kitap okumak yeni medyada mmkn olabilmektedir.
Aa (nternete) Bal Olmak

Bir aa bal olmak ve srekli iletiim iinde olmak yeni medyann en belirleyici zelliklerinden biridir. Bunun aksine geleneksel medyada bir sinema filmi, kitap, radyo program ya da televizyon haberi arasnda direk olarak bir balant yoktur. Yeni medyada ise neredeyse btn iletiim kanallar nternet zerinden birbirine ba-
138
ldr. Bal olmayanlar bile hzla bu aa katlmaya devam etmektedirler. nternete ilk balanan makineler olan bilgisayarlarn dnda, nternete bal televizyonlar, bilgisayar zellii tayan akll cep telefonlar ve hatta medyaya dhil olmasalar bile buzdolaplar ve klimalar bile internete balanmaya balamlardr. Dnyadaki btn iletiim aralarn birbirine balayan internet sayesinde, yeni medya srekli birbirine bal ve her zaman her yerden ulalabilir hle gelmektedir.
Ulalabilirlik
Ulalabilirlik zellikle yeni medyann saysallk ve aa bal olma zelliklerine dayanmaktadr. Ayrca mobil, yani tanabilir ekillerde de olmas yeni medyann ulalabilirliini arttrmaktadr. Geleneksel medyaya gre, yeni medya insan hayatna daha fazla girmi ve daha ok ulalabilir hle gelmitir. rnein insanlar geleneksel medyada film izlemek iin sinema salonlarn ya da evlerindeki televizyonlar kullanrlarken yeni medya ile neredeyse akla gelebilecek her yerde film izleyebilmektedirler. Uzun ve ksa yolculuklarda, otobs beklerken, hatta tuvalette bile sadece tek bir medyaya bal kalmadan istedikleri gazeteye, ayn anda istedikleri filme ya da mzie ulaabilmektedirler.
SIRA SZDE
Siz de kullandnz ya da evrenizde grdnz iletiim aralarnn hangilerinin yeni SIRA SZDE medya zellikleri tadn inceleyiniz.
D NELM Belirleyici zelliklerini saydmz yeni medyann geleri, daha nce bahsettiimiz gibi srekli deiebilmektedir. Genel olarak nternet balantsna sahip ve bilgisayar zellii S O R Uolan yeni medya gelerine yle rnek verebiliriz: nternet ve bilgisayar nternete bal ve bilgisayar zellii tayan cihazlar: Akll cep telefonlar, DKKAT tanabilir tablet ve bilgisayarlar, elektronik kitap okuyucular gibi aralar Sosyal medya Bilgisayar oyunlar zleyicinin var olan ierikler arasndan istediini semesini salayan etkileimli televizyonlar
DNELM S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
MEDYA, EKONOM, KLTR VE KRESELLEME

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
nsann toplumsal ilikilerinde, medya, ortaya kt zamandan beri nemli bir K T A P ara olarak vazife grmektedir. Yirminci yzyln balarndan itibaren gelien iletiim almalar, genel olarak medyann kitleler zerindeki etkilerini anlamaya almaktadr. Bunu yaparken de baz aratrmaclar medyann insanlar nasl etkileTELEVZYON diini aratrrken bazlar ise medya insanlar nasl daha fazla etkileyecei zerinde almalar yapmaktadr. Medya kurulular hayr kurumlar deil ticari iletmelerdir. Doal olarak var N T E R sistemin NET olan ekonomik yapsna uyup kr amac ile hareket etmektedirler. Hatta bu medya aratrmalarnn bazlar, glerini ve kazanlarn arttrmak iin medya kurulular tarafndan yaptrlmaktadr. AKALE nsanlar M etkilemek iin bu kadar uraan medya, kreselleme ile birlikte gelien teknolojiler ve ulusal snrlar aarak ortaklaan sermaye birikimleri ile dnya apnda genilemi ve daha gl hle gelmitir. Gelien iletiim teknolojileri ile artan sadece insanlarn medyay kullanma imknlar ve etkileim deildir. Ayn teknolojik gelimeler medyann hayatmzn her alanna daha fazla girmesini ve daha fazla etkili olmasn da salamaktadr.
139
Medyann ekonomik yaps, siyasi ve kltrel etkileri ile alakal olarak nitenin bu blmnde nce medya sahiplii ve tekelleme kavramlar ele alnacaktr. Daha sonra medyann etkileri zerine yaplan aratrmalarda ortaya konan yaklamlardan konuyla ilgili grlen bazlar aklanacaktr. Medyann etkileri zerine yaplan aratrmalarn ou geleneksel medya zerinde ekillenmeye balamtr. Ama medyann hayatmza daha fazla girmesi ve daha ok yer kaplamas ile bu etkiler de artmaktadr.
Medya Sahiplii ve Tekelleme

Medya mlkiyeti, iletiim aralarnn sahiplii, medyann ilk var olduu gnden beri nem tamaktadr. Karmak yaps, arkasnda uzmanlam kurumsal yaplar oluturmas ve ticari ilikilerle varln devam ettirmesi, medya sz konusu olduunda dier btn zelliklerinden nce ekonomik yapsn n plana karmaktadr. nsanlarn haber ve bilgi kayna olarak baktklar arama motorlarna, nternet sitelerine, bu medyalarn sahipleri birer ticari irket olarak bakmaktadr. rnek olarak Microsoft, Apple, Facebook, Google gibi irketler srekli olarak dier kk ya da byk irketlerle ticari alm satm ilikilerine girmektedirler. Kreselleen ve ulusal devlet snrlarndan kurtulup dnyaya yaylan medya kurulularnn, devletlerin kontrolnden kp serbest piyasa ekonomisine gre hareket etmesi, istedikleri gibi hareket etme anslarn da arttrmtr. Medya ekonomisi ve sahiplii zerine almalar yapan Gillian Doylea gre medya sahiplii duraan deildir ve ekilde younlaabilmektedir. Bu younlamalar da medya irketlerinin etki alanlarn ve glerini arttrmaktadr. Younlama ekilleri yatay byme, dikey birleme ve apraz genilemedir (2002: 66-81): Yatay Byme: Medyann bir alannda faaliyet gsteren medya irketlerinin, yine ayn alanda bymesi yatay byme olarak adlandrlmaktadr. rnek olarak bir gazete sahibinin baka bir gazete daha satn almas gsterilebilir. Ya da bir televizyon kanalna sahip bir irketin, baka bir televizyon kanal daha almas medya sahipliinde yatay bymedir. Dikey Birleme: Medyann bir alannda faaliyet gsteren bir medya irketinin, kendisine ham madde salayan bir irket ile ya da kendi rnnn insanlara ulamasn salayan bir irket ile birlemesi ya da onu satn almas dikey birlemedir. rnek olarak bir gazeteye sahip olan irketin kendisine kt salayan irketi satn almas verilebilir ya da yine bir gazete sahibi irketin, gazetenin datmn yapan irket ile birlemesi dikey birlemedir. apraz Genileme: apraz genileme, bir medya irketinin, faaliyet gsterdii alann dnda baka medya alanlarndan bir irket ile birlemesi anlamna gelmektedir. rnek olarak, bir televizyon patronunun ayn zamanda gazete sahibi olmas gsterilebilir ya da bir medya irketinin, televizyon, gazete, radyo ve nternet gibi medyann her alannda irketlere ve aralara sahip olmas apraz genilemedir. Medya sahiplerinin gcn arttrmas anlamnda en etkili byme ekli olarak grlen apraz genileme, ayn zamanda tekelleme ve medyann kii ve kurulu karlar iin kullanlmas anlamnda en tehlikelisi olarak adlandrlmaktadr. Trk ve dnya medyasnda bu byme, birleme ve genileme ekillerinin her trls grlmektedir.
140
Resim 6.3 Yurtta Kane (Citizen Kane,1941, Ynetmen: Orson Welles) filminden bir sahne. Filmin konusu, gerek hayattan esinlenilerek yaratlan hayali bir karakter olan Charles Foster Kanein hayatdr. Film, Kanein kendisine miras kalan medya irketi ile nasl bir medya tekeli olduunu ve buradan elde ettii gc kiisel politik karlar iin nasl kullandn anlatmaktadr.
Medya alanndaki bu younlamalar da tekelleri meydana getirebilmektedir. Tekel, szlk anlam ile Bir maln yapmnn yalnzca bir kuruluun elinde bulunduu durum, bir kii veya kuruluun herhangi bir alanda kazand byk g (TDK,2012). anlamna gelmektedir. Yani medya sahipliindeki younlamalarla medyadaki retimin ve kontroln belirli kilerin elinde toplanmas, medya alannda tekellemelere neden olabilmektedir. Bu da medyann salad ekonomik ve siyasi gcn bir ka kii ya da irket tarafndan kullanlabilmesine olanak vermektedir. McChesneye gre Ticari medya piyasalarnn mant bellidir: zel mlkiyet, medyaya sahip olabilecek olan insanlarn saysn bir elin parmaklar kadar azaltr, younlamay gl bir biimde tevik eder ve daha kk ve ticari adan marjinal medyay tasfiye eder (2006: 295). Yani medyada da ekonominin dier alanlarnda olduu gibi rekabet iindeki byk irketler, kk iletmelerin varlna imkn vermezler. Buna evremizdeki spermarket-bakkal ilikilerinden rnek verebiliriz. Sermeyesi fazla olan spermarketler, mallar ucuza almakta ve daha geni datm ayla daha ucuza satmaktadrlar. Bunun sonucunda, byk irketler direk olarak onlara mdahalede bulunmasalar da daha kk iletmeler olan bakkallar bu koullarla rekabet edemeyip kapanmak zorunda kalrlar. Yine McChesneye gre Mlkiyet; fikirler, haberler ve kltr zerindeki kontroln gl irketler arasnda bile benzersiz bir g olarak hkm srd medyada zellikle nemlidir. Eitliki olmayan toplumlardaki zel medya mlkiyeti, ierik tarafsz ya da bak as tarafsz deildir; en deerli fikirler otomatik olarak st sralara trmanamazlar (McChesney,2006: 293). Yani medya mlkiyeti, medyann yaynlarnn ieriini de belirleyebilmektedir. Chomskyye gre de Ancak ok byk sermeye sahipleri medya alanna girebilmektedir. Bu insanlar da kendilerini servet sahibi yapan toplumsal sistemin eletirisini yapacak fikir ve ideolojilere bu yaplar ierisinde yer vermezler (aktaran Yaylagl, 2010: 170).
141
Medya sahiplii ile ilgili olarak McChesney, Kre etrafndaki medya sistemleri, temelde glerini kendi politik gndemlerini ilerletmek zere kullanan az sayda zengin irket ya da birey tarafndan kontrol edilmektedir (2006: 291). demektedir. Yani baz medya sahiplerinin kendi ekonomik karlarn dnen patronlar olduklarn sylemektedir. Bu durumla ilgili tarihten ve gnmzden rnekler veren McChesney, kinci Dnya Savandan nce Almanyadaki medyaya sahip olan medya patronlarnn Hitlerin iktidara ykseliini desteklediini belirtmektedir. Yakn dnemde ise Venezellada zel medya sisteminin, seimle ynetime gelen Hugo Chavez hkmetini, sadece kendi snfsal karlarna kar hareket ettii iin kmsediini rnek gstermektedir. Ayn zel medya sisteminin, Chavezin grevden alnmas iin yalan syleyip haberleri arpttn iddia etmektedir. Ayrca baka bir rnek olarak talya Babakan Silvio Berlusconiyi gsterip Berlusconinin politik baarsnda, lkesindeki medyann ounluuna sahip olmasnn nemli katks olduunu sylemektedir (2006: 292). Yani Berlusconinin medya sahipliinden gelen gcn kendi politik karlar iin kullandn iddia etmektedir.
Medya ve Gndem Belirleme Kuram

nsanlar iinde yaadklar dnyada olanlar renmek iin medyaya ihtiya duyarlar. Medya dnyaya yayldka ve medya kurulularnn says arttka bu durum daha da belirgin hle gelmitir. Dnyada her an bir sr olay yaanmaktadr. nsanlara haber ve bilgi getiren medya, bu olaylar arasnda haber yapacaklarn ve insanlara ulatracaklarn semek zorundadr. Bir gazete ya da nternet sayfasnn yeri ya da bir televizyon haberinin sresi, o gn dnyada ve lkede olan btn olaylar haber vermek iin yeterli deildir. Yeterli olmas durumunda bile insanlarn gndelik hayatlarnda haberleri takip etmek iin ayrabilecekleri sre snrldr. Bu yzden medya kurulularnn haber yapmak iin setikleri konular ve bu konulara verdikleri ncelik, insanlarn habere ulamas ve haberin insanlara ulamas konusunda nemli bir etkendir. letiimin etkileri zerine yaplan dier aratmalarla ekillenen ve Maxwell McCombs ve Donald L. Shawn son eklini verdii Gndem Belirleme kuramna gre medya halka ne dneceini sylemede her zaman baarl olamasa da, ne hakknda dneceini sylemede her zaman etkili olmaktadr (Tekinalp ve Uzun,2009: 125). Yani medyada yer alan haberleri seerek medya kurulular, insanlarn ne dneceini belirleyemezler ama ne hakknda dnecei zerinde etkili olabilirler. rnein, bir zam haberini gstererek medya, insanlarn o zam haberi zerine ne dneceini belirleyemez. Ama o zam haberi yerine bir orman yangn ya da bir arkcnn dnn gstererek insanlarn yangn ya da dn zerine dnmesini ve zamdan bahsetmemesini salayabilir. Ayrca Gndem Belirleme kuramna gre, medyann haberlere verdii ncelik de izleyicinin habere verecei ncelii etkilemektedir. Yani medyann ok yer verdii ve altn izdii bir haber, izleyici iin de nemli ve ncelikli hle gelecektir.
Medya ve Propaganda Modeli

Propaganda, szlk anlamyla bir reti, dnce veya inanc bakalarna tantmak, benimsetmek ve yaymak amacyla sz, yaz vb. yollarla gerekletirilen alma (TDK,2012) olarak tanmlanmaktadr. ok sayda insann dnce ve davranlarn etkilemek amacyla nceden planlanarak hazrlanan propaganda mesajlar, insanlara tarafsz bilgi vermek yerine onlar ynlendirmeyi amalar. Hedefledi-
142
i toplulua, hedefledii eyleri yaptracak bilgileri sunar. Verilen bilgiler yanl ya da doru olabilecei gibi btn ve dengeli olmayabilir. Yani gereklerin hepsi verilmeyebilir ve gerekler arptlabilir. Tarih boyunca medya birok kez propaganda amac ile kullanlmtr. En belirgin rneklerinden biri 2. Dnya Sava srasnda Almanya ve karsndaki lkeler tarafndan, o zamann en gl medyas olan radyonun etkin biimde kullanlmasdr. Radyonun yannda gelimekte olan sinema da Almanlar tarafndan bu dnemde kullanlmtr. Almanyada o yllarda zellikle bu i iin bir Propaganda Bakanl kurulmutur. Almanyann kendisini iyi ve hakl, dmanlarn da kt ve haksz gsterme abas savan sonuna kadar srmtr. ABD ve SSCB arasndaki, 2. Dnya Savandan SSCBin yklmasna kadar sren Souk Sava dneminde, propaganda yine iki lke tarafndan srekli kullanlmtr. Bu iki lke de kendi dorularn insanlara kabul ettirmek ve kar taraf ktlemek iin radyo, televizyon ve sinemay youn bir ekilde kullanmlardr. Amerikal dilbilimci Noam Chomskyye gre medyann ana grevlerinden en nemlisi propagandadr. Ona gre medya kastl bir ekilde propaganda arac olarak kullanlmaktadr ve egemenlik ile emperyalizmi desteklemektedir (aktaran Tekinalp ve Uzun,2009: 177). Chomskynin Propaganda modeline gre, ...kapitalist toplumlarda btn i alanlar gibi iletiim, medya ve kltr alan da dier endstri dallar gibi kapitalizmin yasalarna gre rgtlenmitir. Bu alanlarn herbiri kapitalistlerin, yani sermaye ve irket sahiplerinin denetiminde ve kontrolndedir (aktaran Yaylagl, 2010: 169). Dnyadaki en etkili medya yaplanmalarndan biri olan ABD medyas zerinde aratrmalar yapan Chomskye gre medyadan kitleye, yani insanlara ulaan haber ve bilgiler be tane szgeten gemektedir: Medyann sahiplerinin karlar Medyann gelirini salayan reklam verenlerin karlar Medyaya haber kayna olan devlet ve irketlerin karlar Medyaya etki edebilecek gl gruplarn karlar Kapitalizmin dman olarak grlen komnizme kar antikomnizm (komnizm kartl) propagandas Alemdar ve Erdoan, son madde olan komnizm kartl propagandasnn, 1990lardan sonra SSCBnin yklmas ile deiim geirdiini belirtmektedir. Onlara gre bu dnce, Kaddafi ve Saddam gibi yneticilere kar diktatr kartl ve Bin Ladin ve El Kaide gibi gruplara kar Mslman terrist kartlna dnmtr (2010: 293). Bu durum iin ABDnin Irak igalinden nce ortaya att, Saddam Hseyinin kitle imha silahlar olduu iddias gsterilebilir. ABD basn tarafndan srekli lke ve dnya basnna duyurulan bu haberin daha sonra aslsz kmas, belirgin bir propaganda rneidir. Propaganda modeline gre, ilenmemi haberler bu filtrelerden geerler. Uygun olan ierik yaynlanr. Yani medya zerinde etkili olan bu yaplarn karlarna ve dncelerine ters den haberler yaynlanmaz. Ayrca Chomskye gre, medyann devlet tekelinde olduu, resm sansrn etkili olduu yerlerde medyaya yaplan mdaheleyi grmek daha kolaydr (aktaran Alemdar ve Korkmaz,2010: 294). rnein 2. Dnya Savanda Almanyada bir Propaganda Bakanlnn olmas gibi. Bu devlet eliyle yaplan sansr ve propaganday grmeyi kolaylatrmaktadr. Ama medyann devlet tekelinden kt, kreselleme rneinde olduu gibi medyann kendi bana hareket ettii zel sistemler-
143
de propaganday grmek, farketmek olduka zorlamaktadr. Bu durumda da Chomskye gre ...piyasann gizli yumruu devletin gl yumruu kadar etkili bir denetim aracdr. Medya bu piyasann yaratt bir kurumdur ve kendi snf karlarn savunan bir propaganda aracdr (aktaran Tekinalp ve Uzun, 2009: 178).
Kltr Endstrisi Yaklam

Kltr Endstrisi yaklam yirminci yzyln ortalarnda Adorno ve Horkheimer tarafndan ortaya atlmtr. Adorno ve Horkheimer Kltr Endstrisi terimini on dokuzuncu yzyln sonu ve yirminci yzyln balarnda Amerika ve Avrupada ykselen elence endstrisinin, kltrel rnleri ticari mal hline getirmesini anlatmak iin kullanmaktadlar. Onlara gre bu endstriler tarafndan retilen kltrel rnler, birer ticari mal olarak kapitalist birikim ve kr elde etme amalarna uygun bir ekilde hazrlanrlar (Alemdar ve Erdoan, 2011: 287). Bu dnrler, kltr alanna tekellerin hkim olduunu ve bunun da kltr tek tipletirdiini iddia etmilerdir. Teknolojik gelimeler neticesinde kltr ve endstri i ie gemi; bu durum kltrn bozulmasna sebep olmutur (Yaylagl,2010: 100). Yani bu yaklama gre kltrn aktarlmasnda nemli bir ilevi olan medya rnlerinin ayn zamanda birer ticari mal olmas, kltrn medya araclyla aktarlmasn olumsuz etkilemektedir. Adorno ve Horkheimer ...kapitalist toplumlarda ailenin giderek ilevini kaybettiini ve onun yerini Kltr Endstrisinin aldn belirtirler. Geleneksel olarak bireyi biimlendirme ve sosyalletirme ilevini yerine getiren aile bu ilevi Kltr Endstrisine brakmaktadr. Bu srete de kitle iletiim aralarnn baskc bir yapda olduunu savunurlar. Medya egemen sisteme kar gelitirilecek eletirilere engel olurken kitlelerin egemen sistemle btnlemesini de salar. (Yaylagl,2010: 100). Yani Adorno ve Horkheimera gre, medya hayatmza daha fazla girdike kltrn kuaklar arasnda aktarlmasnda daha fazla etkili olmaktadr. Ama medyann asl amac para kazanmaktr nk medya bir endstri, yani ticari bir kurulutur. Bu yzden de medya kltrel geleri aktarrken onlar kendi karlar iin dntrr ve ticari birer mal hline getirir. Bunu yaparken de sunduu kltrel rnleri, kendi kazancn salad sisteme zarar vermeyecek ekilde hazrlar. Kltr Endstrisi yaklamna gre, Kltr endstrileri medya ve elence firmalardr. Elence rnlerinin retim, datm ve tketim srelerinin byk irketler kontrol ederler. Bunlarn rettii rnler de karlarn arttrmak iin ticari mal eklinde retilir (Yaylagl,2010: 101). Buna gre, kltrel rnler; filmler, diziler, radyo programlar, magazinler dier endstrilerdeki rnler gibi yani arabalar, kyafetler gibi birbirine benzer olarak retilip insanlara sunulmaktadr. Kltr Endstrisi, ok sayda istei karlamak iin her yerde birbirine benzeyen mallar sunmaktadr (Tekinalp ve Uzun 2009: 165). Bu yaklama srekli karmza kan film ve dizilerden rnek verilebilir. Sinema ve televizyon alannda endstriyel anlamda daha fazla gelimi lkelerde, rnein Amerika Birleik Devletlerinde yaplan dizilerin ve filmlerin benzerleri dier lkelerde de yaplmaktadr ya da ayn lke iinde yaplan dizilerin birbirine benzemesi ve beenilen bir dizinin hemen benzerlerinin yaplmas bu yaklama rnek gsterilebilir. Siz de lkemizde yaynlanan dizilerin birbirleriyle ve yabanc dizilerle zellikSIRA benzeyen SZDE lerini inceleyiniz.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
144
zet
A M A
Kltr, iletiim ve medya kavramlarn ve geleneksel medya gelerini tanmlamak Genel anlamyla tarihsel, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan btn maddi ve manevi deerler ile bunlar yaratmada, sonraki nesillere iletmede kullanlan, insann doal ve toplumsal evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btnn anlatan kltr kavram insanlk tarihinin ayrlmaz bir parasdr. Kltrn yaratlmasnda ve zellikle aktarlmasnda iletiim nemli bir rol oynamaktadr. nsanlar arasndaki en basit haberlemeden toplumsal boyuttaki etkileimlere kadar birok ekli olan iletiim en temel ekliyle drt geye sahiptir. Kaynak, ileti, ara ve hedef gelerinden ara, ayn zamanda medya demektir. Gnmzdeki kullanmyla medya, kitle iletiim aralar anlamna gelmektedir. lk ortaya kan gazete, kitap, radyo, televizyon ve sinema gibi kitle iletiim aralar geleneksel medya geleridir. Kreselleme kavram zerine yaplan tanmlar ve tartmalar hakknda fikir sahibi olup kreselleme ile etkileime giren iletiim teknolojilerini aklamak Kullanld yere ve balama gre birok farkl tanm olan kreselleme, en basit anlamyla eylerin, yani insana ait akla gelebilecek her eyin dnya apnda genilemesi, yerel olmaktan kp kreye, yani dnyaya yaylmasdr. letiim, ekonomi, kltr gibi birok alanda etkili olan bu sre zerine birok tartma da yaplmaktadr. Ar Kresellemeciler, kresellemenin dnya apnda etkili olduunu ve devletlerin kresel hle gelen ekonomik ilikileri artk denetleyemediklerini sylemektedirler. Onlarn yerine ok uluslu irketler g kazanmaktadr. pheciler ise son yzylda deien fazla bir ey olmadn ve devletlerin g kaybetmediini iddia etmektedirler. Dnmclerin tezi ise kresellemenin sadece ekonomi alannda deil, her alanda etkili olduu ve hibir eyin bu deiimden kurtulamayacadr. Btn bu gruplara az ya da ok dahil olan Kreselleme Kartlar ise, kresellemenin sadece isim deitirmi emperyalizm olduunu ve kreselleen eyin smr ilikileri olduunu iddia etmektedirler. zellikle iletiim alannda yaanan kreselleme ile medya da deiim geirmektedir. Ktalar aras iletiimi kolaylatran uydu teknolojisi, veri aktarmn hzlandran fiber optik alar, grnt, ses, yaz gibi her trl veriyi saklamay, ilet-
meyi ve yaratmay kolaylatran saysallama, bilgisayar ve internet gibi teknolojik yeniliklerle medyann zellikleri de deimeye balamtr. Kreselleme ile birlikte deiim geiren yeni medyann zelliklerini ayrt etmek ncelikle saysallama sayesinde medyann ierik retimi ve bu ieriin iletilmesi ve paylalmas geleneksel medyaya gre olduka hzlanmtr. Kiisel bilgisayarlar sayesinde kiiye zel ierikler hazrlanmaya balam ve medya kitlesizlemeye balamtr. Daha nce belirli medya ierikleri iin beklemek zorunda olan alclar yeni medyann e zamanszlk zellii ile istedikleri ierie istedikleri zaman ulaabilmektedirler. oklu metin, ift ynllk ve oklu ortam gibi zellikler ile yeni oluan medya ile alc arasndaki etkileim artm ve ift tarafl hle gelmeye balamtr. Aa (internete) bal olmak de yeni medyann ulalabilirliini srekli arttrmaktadr. Bu deiim teknolojik gelimelerle beraber devam etmektedir. Medya sahiplii ve tekellemeyi tanmlayp bunlarn medya ve insanlar arasndaki ilikiye etkileri hakknda ne kan yaklamlar tartmak Medya sahiplii ekilde younlaabilmektedir. Bunlar yatay byme, dikey birleme ve apraz genilemedir. zellikle apraz genileme ile medya alannda tekeller oluabilmektedir. Tekel, bir alandaki gcn yalnzca bir kuruluun elinde bulunduu durumdur. Medya sz konusu olduunuda tekeller, o iletiim aralarnn sahip olduu ekonomik ve siyasi gleri kendi karlar iin kullanabilmektedirler. Byle bir durumun sonucunda medyann Gndem Belirleme gc halk ynlendirmede etkili olabilmektedir. Gndem Belirleme yaklamna gre medya, halkn hangi konular zerinde dneceini belirlemede etkili olmaktadr. Propaganda modeli yaklam ise, medyaya sahip olanlarn glerini kendi karlar iin kullandklarn ve yaynlayacaklar haberleri buna gre setiklerini iddia etmektedir. Kltr Endstrisi yaklamna gre de kltrn aktarlmasnda nemli bir rol olan medyann ayn zamanda bir ticaret arac olmas, kltr aktarmna zarar vermektedir. Yani birer ticaret merkezi olan medya kurulular, yaptklar yaynlar kendi varlklarn salayan sistemi devam ettirecek ekilde ynlendirmektedir. Onlarn varlna aykr olan eyler, halkn yararna da olsa medyada yer bulamazlar.
A M A
A M A
A M A
145
Kendimizi Snayalm
1. Bir kltrel sistemin baka bir kltrel sistemi kendine benzetmesi ve egemenlii altna almasn aadakilerden hangisi ifade etmektedir? a. Kltrleme b. Kltrletirme c. Kltrel zmseme d. Genel kltr e. Kltr deimesi 2. Aadakilerden hangisi geleneksel medya gelerinden biri deildir? a. Sinema b. Televizyon c. Radyo d. Cep telefonu e. Gazete 3. Kreselleme srecinde devletlerin g kaybettiini ve nemini yitirdiini savunan grup aadakilerden hangisidir? a. Ar kresellemeciler b. Dnmcler c. Kreselleme kartlar d. Orta yolcular e. pheciler 4. Aadakilerden hangisi iletiim alannda kresellemeyi etkileyen ve onunla beraber gelien gelerden biri deildir? a. nternet b. Uydu teknolojisi c. Fiber optik alar d. Analog yaynlar e. Bilgisayar 5. Aadakilerden hangisi yeni medyann zelliklerinden biri deildir? a. Kitlesizletirme b. Analog kayt ve yayn c. Etkileim d. Saysallk e. Aa (internete) bal olmak 6. Bir seyircinin sinemadaki gsterim zamann beklemeden istedii filmi yeni medya aralarn kullanarak istedii zaman izlemesi yeni medyann hangi zellii ile aklanabilir? a. Saysallk b. E zamanszlk c. oklu metin d. ift ynllk e. Etkileim 7. Aadakilerden hangisi yeni medyada, alcnn verici olabilmesi veya kaynan mesaj zerinde kontroln arttrabilmesi zelliini ifade etmektedir? a. Etkileim b. Ulalabilirlik c. Saysallk d. oklu ortam e. E zamanszlk 8. Bir gazete sahibinin baka bir gazete daha satn almas medya sahiplii younlamasnn hangisine rnek gsterilebilir? a. Dikey birleme b. Medya bymesi c. Yatay byme d. apraz genileme e. Tekelleme 9. Medyann, insanlarn ne dnd zerinde deil, ne hakknda dnd zerinde etkili olduunu savununan kuram aadakilerden hangisidir? a. Propaganda b. Gndem belirleme c. Kltr endstrisi d. Tekelleme e. Medya younlamas 10. Kltr alanna tekellerin hakim olduunu ve bunun da kltr tek tipletirdiini iddia eden yaklam aadakilerden hangisidir? a. Gndem belirleme b. Kltr endstrisi c. Kltrel yaylma d. Medya sahiplii e. Propaganda
146

1. c Yantnz yanl ise Kreselleme ncesi Geleneksel Medya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ncesi Geleneksel Medya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve letiim Teknolojileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve letiim Teknolojileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Yeni Medya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Yeni Medya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kreselleme ve Yeni Medya konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medya, Ekonomi, Kltr ve Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medya, Ekonomi, Kltr ve Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Medya, Ekonomi, Kltr ve Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. m ve iletiim imknlar ile dnyann uzak kelerinin, nce iletiim ve ekonomi alannda, sonrasnda kltr ve siyaset gibi alanlarda birbirine yaknlamas sreci diyebiliriz. Sra Sizde 2 Yeni medya tamamen geleneksel medyadan ayrlmamtr. Birok geleneksel medya rn yeni medya aralar ve imknlar ile kullanlmaya devam etmektedir. rnein filmler, televizyon programlar, gazeteler yeni medya aralar ile geleneksel medyaya gre daha gelimi ekilde insanlara ulamaktadr. ehirler aras bir otobs yolculuunda koltuun arkasndaki ekrandan izlenen filmden mobil bir cihazla tuvalette okunan gazetelere kadar yeni medya hayatmzn her alanna girmitir. Sra Sizde 3 Kltrn aktarlmasnda ve insanlarn iinde yaadklar toplum hakknda bilgi sahibi olmasnda kitle iletiim aralar, yani medya ok nemli bir rol oynamaktadr. Ama medya kurulular her eyden nce birer ticari irkettir. Halka bir rn sunarken de dier ticari irketlerin yaptklarna benzer eyler yapabilmektedirler. rnein bir irketin piyasaya srd ve insanlarn daha ok satn ald bir telefonun benzerlerinin dier irketlerce yaplmas gibi medya kurulularnn rnleri de birbirine benzeyebilmektedir. Buna rnek olarak yurtdnda yaplan dizilerin benzerlerinin lkemizde de yaplmas gsterilebilir. Polisiye, olay yeri inceleme, doktor ve hastane dizileri gibi benzer konulara sahip birok dizinin neredeyse aynlar lkemizde de yaplabilmektedir. Ayn ekilde lkemizde yaplan aa, tre dizileri gibi medya rnlerinin benzerleri de dierleri ile ayn zamanda piyasaya kabilmektedir.
2. d
3. a 4. d 5. b 6. b 7. a 8. c
9. b
10. b

Sra Sizde 1 Ekonomik olarak kreselleme sayesinde, dnyann baka bir ucunda retilen rnler dnyann her yanna kolayca ulaabilmektedir. rnek olarak lkemizde, uzak ve doru dzgn yolu olmayan kylere bile gazl iecek markalar ve cep telefonlar gibi kresel olarak yaylm markalarn rnleri gelebilmektedir. letiim alanndaki kreselleme sayesinde bu rnler ile ilgili reklamlar da o kye kolayca ulamaktadr. Kyn yolunun olmamas, kydeki eitim ve salk hizmetlerinin kt durumda olmas bu konuda belirleyici deildir. O kyde de gazl iecekler satlabilir ve uydu yaynlar izlenebilir. Kresellemenin belirleyici olan ekonomik ve iletiim yan koullar belirler. Bu da kltrel, siyasi ve benzeri alanlarda kresellemenin gelimesini salamaktadr. Sonu olarak kreselleme iin gelien ula-
147
Alemdar, K., Erdoan, . (2010). teki Kuram. Ankara: Erk Yaynlar Alemdar, K, Erdoan, . (2011). Kltr ve letiim. Ankara: Erk Yaynlar Beck, U. (2009). Modernitenin Kresellemesi. (ev: Blbl, K.). Kreselleme Temel Metinler. (Der: Blbl,K.). Ankara: Orion Kitabevi Bulunmaz, B. (2010). Kreselleme ve Basn letmeleri zerindeki Etkisi. Marmara letiim Dergisi. 16. 7-20. Bykbaykal, C.I. (2008). Kresel Medya Yaplarnn Younlamas. stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, 31. 39-50. Cangz, . (2011). Habere lk Adm: Gazete. Toplum ve letiim (Ed: Bayram, N.). Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Doyle, G. (2002). Media Ownership. London: Sage Publications. Erdoan, . (2011). letiimi Anlamak. Ankara: rfan Erdoan Yaynlar. Ertuna, . (2006) Yeni Dnya Dzeni. Kreselleme. Mufad Journal. 30. http://journal.mufad.org/attachments/article/508/3.pdf Friedman, T. (2003). Kresellemenin Gelecei. (ev: zsayar, E.). stanbul: Boyner Yaynlar Geray, H. (2003). letiim ve Teknoloji. Ankara: topya Yaynevi Giddens, A. (2008). Sosyoloji. (Ed: Gzel, C.). (ev: zel, H.). stanbul: Krmz Yaynlar. Giddens, A. (2009). Modernitenin Kresellemesi. (ev: Blbl, K.). Kreselleme Temel Metinler. (Der: Blbl, K.). Ankara: Orion Kitabevi. Gnsoy, B. (2006). Kreselleme. Ankara: Ekin Kitabevi. Held, D., McGrew, A. (2008). Byk Kreselleme Tartmas. Kresel Dnmler. (ev: Mercan, S.A., Sarot, E.). Ankara: Phoenix Yaynevi. Held, D. vd. (2009). Kresel Dnmler, Siyaset, Ekonomi ve Kltr. (ev: Aktar, .). Kreselleme. (Ed: Blbl, K.). Ankara: Orion Kitabevi. Kaya, M. (2009). Kreselleme Yaklamlar. Dicle niversitesi Ziya Gkalp Eitim Fakltesi Dergisi. 13.1-16. Kaymak, O. (2007). Kavramsal, Kuramsal ve Tarihsel Adan Kresellemeye Giri. Kreselleme zerine Notlar. (Ed: Kaymak,O.). Ankara: Nobel Yaynlar. Kl, L. (2011). Bireyden Kitleye. Toplum ve letiim (Ed: Bayram, N.). Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Lister, M., Dovey, J., Giddens, S., Grant, ., Kelly,K. (2009). New Media: a critical introduction. Routledge, Taylor&Francis Group. McChesney, R. W. (2003). Kresel letiimin Politik Ekonomisi.Kapitalizm ve Enformasyon a Kresel letiim Devriminin Politik Ekonomisi. (Der: McChesney, R.W., Wood, M., Foster, J.B.). (ev: Baltac, E., nga, N.S., Yaln,.). Ankara: Epos Yaynlar. McChesney, R. W. (2006). Medyann Sorunu. (ev: idaml, ., Cokun, E., Usta, E.). stanbul: Kalkedon Yaynclk. Monaco, J. (2001). Bir Film Nasl Okunur. (ev: Ylmaz, E.). stanbul: Olak Yaynlar. Oskay, . (2011). letiimin Abcsi. stanbul. Der Yaynlar. Robertson, R. (1999). Kreselleme. (ev: Yolsal, . H.). Ankara: Bilim Sanat Yaynlar. TDK. (2012). http://www.tdk.gov.tr Tekinalp, ., Uzun, R. (2009). letiim Aratrmalar ve Kuramlar. stanbul: Beta Yaynlar. Trenli, N. (2005). Yeni Medya, Yeni letiim Ortam. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Ustakara, F.(2009). Kreselleme Olgusu erevesinde Kitle iletiim Aralarnn Demokratikleme ve nsan Haklar Balamnda Salayaca Katk Potansiyeli. http://idc.sdu.edu.tr/tammetinler/demokrasi/demokrasi26.pdf Yaylagl, L. (2010). Kitle letiim Kuramlar. Ankara: Dipnot Yaynlar. Yldz, . (2005). Dil, Kltr, letiim ve Medya. Ankara: Sinemis Yaynlar. Yksel, A. H. (1987). Atatrk Dnce Sisteminde Kltrel letiimin Modele Dayal Boyutlar. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar.
7
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; atma, atma zm ve bar inas kavramlarn tanmlayabilecek, atma ile ilgili olarak kltrleraras yaklamlar hakknda fikir sahibi olup kltrlerin farkl etkilerinin nasl yer aldn aklayabilecek, Bar ina etmede farkl yaklam tarzlarn ayrt edebilecek, Bar inasnda yer alan farkl kavramlarn ve nerilebilecek yollarn neler olduunu tartabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
atma G atma zm Bar Bar nas Kltr Johan Galtung Araclk
indekiler
GR ATIMA ATIMA VE KLTRLERARASI LETM BARI VE BARIIN NASI BARI N ZLENEBLECEK YOLLAR
atma zm ve Bar nas
atma zm ve Bar nas

GR
Eer bir duruma olumlu enerji aktarrsanz, durum daha iyiye gider. Eer olumsuz enerji aktarsanz, daha da ktye gider.
Buda atma ve bar ile ilgili kavramlarn bir arada kullanlyor olmas ilgintir. Ancak, atma ve bar ifadelerini bir srecin paras olarak deerlendirdiimizde ise aslnda ok garipsenmemesi gereken ve doru bir birliktelii ifade ettiini grrz. Hibir atma kalc deildir. Belki ksa, belki uzun saylabilecek sre ve zaman erevesinde deiim ve dnm dorultusunda bara doru ilerler. atma dediimiz kavram aslnda daha ok bir yorum ve sfat deerlendirmesi iermekle birlikte phesiz durumu, olageleni de ifade etmektedir. Peki, en yaln hli ile atma nedir diyecek olursak u ekilde tarif edebiliriz: atma, bir durum, davran ve tutum genindeki ilikilendirme sonucunda ortaya kar. atma, durum, davran ve tutumun birlemesi sonucunda ortaya kandr. Tutumlarmz seici alglarmza, inanlarmza, sterotiplerimize ve iletiim srelerimizdeki dier birok geye dayanmaktadr. Bunlarn tm grdmz, duyduumuz ve bize sunulanlara kar nasl yorumlamalarda bulunacamz belirler. Her insann belli bir kltrel mercei olduunu unutmayalm. Sahip olduumuz kltrel mercek sayesinde, yani bak alarmz, yaklam tarzlarmz nedeniyle tanklk ettiimiz, duyduumuz ve grdmz olaylar farkl farkl deerlendirme eilimimiz vardr. Bunda da hibir saknca yoktur. Sadece, herbir kiinin de farkl merceklere sahip olabileceini hatrlayabilerek, farkl deerlendirmelerin olabileceini de hatrlamamz gerekir.
ekil 7.1 Kaynak: http://www. international.ucla. edu/calendar/ showevent.asp? eventid=6909
150
atmann iersinde yer alan kanlmaz olarak birey veya bireylerdir. Bu durumda bireye zg olarak atmann ortaya kmasna ve belli bir sre iersinde yer almasna neden olan iki nemli etkenin kltr ve duygular olduunu hatrlamamz gerekir. Kltr asndan kltrel farkllklara sayg gsterilmesi ve aslnda kltrel farkllklar ile ilgili konularda meselenin doruyu ve yanl bulmak olmadn hatrlamamz gerekir. Bu durumda, atmaya ilikin srecin iersinde yer alan her bir bireyin belirtilen konular ile ilgili olarak bilgilendirilmesi ve glendirilmesi gerekir. atma ile ilgili srelerde olumsuz atflarda ve deerlendirmelerde bulunmak zme arlkl olarak olumlu bir katk salamamaktadr. Bir deerlendirme ve atf demek aslnda belli sfat veya sfatlarn kullanlmas anlamna gelmektedir. Bu da deer yarglarna dayanan bir durumu ortaya koyar. Srece katks neredeyse ok snrldr veya katks yoktur. Baz durumlarda atmann daha da olumsuz yne gitmesine, atmann belirmesine neden olabilir. Unutmayalm, kimse deer yarglarnn bir bakasnn deer yarglar tarafndan eletirilmesini ve deerlendirmesini pek de ho karlamaz.
ATIMA
atma sreleri iersinde bireyler adna temel olan, atmann taraf olanlarn konumlaryla ilgili olmaddr. Farknda olmamz gereken atmay douran taraflarn ihtiyalar, arzular, kayglar ve korkular arasnda olduudur. Sz edilen ihtiyalar, arzular, kayglar ve korkular ile ilgili beklentilerimizin yerine gelmesi iin de sklkla bavurulan ve belki de kolayclk olarak adlandrlabilecek olan g kullanmdr.
ekil 7.2 Kaynak: http:// getentrepreneurial. com/archives/thekey-to-absolutepower/
G kullanm ile ilgili olarak temel paylam ortaya kmaktadr. Bunlar u ekilde ifade edilebilir: 1. Gc kullan biimimiz: Gce hakim olarak yerine gelmesini istediimiz srelerde tarflar ile kurduumuz iletiim istediim eyi yap, yoksa istemediin eyi yapmak zorunda kalacam nermesine yakn bir anlam ortaya kartacaktr. 2. Gc deiime sokmamz: Taraflarn sahip olduu glere bal olarak yerine gelmesini istediimiz srelerde taraflar kurduklar iletiim ile istediim eyi bana ver, ben de sana istediin bireyi vereyim diyen bir iletiim paylam olurlar.
7. nite - atma zm ve Bar nas
151
3. Btnletirici g: Gle ilgili paydalara sunduumuz iletiimde doru olduuna inandm eyi yapacam, bu da zgn bir yol olacak ve sonunda daha da yaknlam olacaz diyen bir nermede bulunmu oluruz. Elbette, g kullanm atmaya ilikin ifade edilebilecek temel vurgu alanlarndan sadece bir tanesidir. ster atma iersinde g kullanmaya ilikin eilimler olsun, ister atma iersinde farkl biimler ortaya ksn ncelikle atmann temel nedenlerini anlamamz gerekir. zetle bu nedenlere bakacak olursak u temel nedenleri grrz: 1. Snrl Kaynaklar (zaman, para, mlk ve benzerleri gibi), 2. Karlanmam Temel htiyalar (gvenlik, kimlik, kendini ifade edebilmek ve benzerleri gibi), 3. atan Deerler (rnein zgrle kar eitlik, ailenin gvenliine kar risk alma konusunda istek gibi), 4. nanlar, 5. deolojiler (rnein kapitalizm ve komnizm ilkelerinin buluamamas). Siz de kendinize gre gndelik hayat deneyimleriniz ierisinde, televizyonda SIRA SZDE izlediiniz haberleri gz nne alarak g konusuna ilikin bir deerlendirmede bulunun.
DNELM Her atmann eit arlkta younlua sahip olmadn vurgulamamz gerekir. Burada younluk ifadesi ile vurgulanmak istenen, atmann alansal erevesidir. S O Ratmann U Farkl lekler iersinde atma snrlarn ifade edebiliriz. Ksaca, boyutsal snrlarna baktmzda aadaki u temel gruplandrmalar grrz: 1. Kiiler iindeki atma DKKAT 2. Kiiler aras atma 3. Gruplar iindeki atma SIRA SZDE 4. Gruplar aras atma 5. Devletler aras atma rnek olarak kiiler asndan dndmzde, atmaya taraf olanlarn kenAMALARIMIZ dilerine sorabilecei belli temel sorulardan yararlanabiliriz. atmann belli kltrel deerlerden ve duygulardan dolay belirginlemesinde sorulabilecek kendi i iletiimimize dayanan baz rehber sorular, sreci olumlu yne iin K tayabilmek T A P SIRA SZDE yardmc olabilir. Kendimize soracamz baz temel sorular unlar olabilir: Neyi, neleri gzlemledim? Ne hissediyorum, ne hissettiimi dnyorum? TD E LE VN Z N EY LO M Nelere deer veriyorum, deer vermekte eksik kalm olabileceim yerler neler olabilir? S O R U Ne talep ediyorum? Beklentim nedir?
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE TELEVZYON DNELM

S O R U NTERNET DKKAT
NTERNET
atmann temellerinde zellikle nemli kavramlar olan kltr ve eitlilik konular hakDKKAT knda daha geni aklamalar bu kitabn 1. nitesinde bulabilirsiniz.
atma zm
SIRA SZDE
SIRA SZDE
atmay anlamaya alrken aslnda atmaya ilikin belirli temel yaplar anlaAMALARIMIZ maya alrz. u inceleme srelerini ifade edebiliriz: 1. Gerginliin temel kayna olabilecek nedenleri tanmlamak ve bunlarn yapsal nedenlerini anlamak. Yapsal etkenler iersinde u konular temel neK T A P den olarak yer alabilir:
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
152
Yoksulluk Ekonomik nedenlere bal eitsizlikler Kt ynetim Demokrasinin iletilememesi ve demokraside yetersizlik nsan haklar ihlalleri 2. atmaya kar yant verebilmedeki yeterliliklerimizi tespit edebilmek.
atmann Artmas ve Azalmas

atmann artmas ile ilgili sre karmak ve tahmin edilemeyen bir zelliktedir. Temel olarak balang farkllklar ile birlikte yeni konular ortaya kmaktadr ve atmann taraf olan kesimler birbirine yaklamaya balar. Ztlklar ve uzlamazlklar ile i yaplardaki g mcadeleleri grlmeye balar ve bunlar yeni taktiklerin ve amalarn da belirginlemeye balamasna neden olabilir. Bu gelimeler grnr veya grnr olmayabilir. Devam eden ikincil atmalar ve sarmallar ile birlikte durum daha da karmak bir hl alabilir. Kutuplama belirginleir. Taraflar ve atmann payda olan gruplar daha ak ve belirgin hle gelirler. Kendilerini daha da gl ifade etmeye alrlar. atmann daha da belirginlemesi ile birlikte younlama kanlmaz olarak kendisini atma veya sava dorultusuna sokar. atma artmas ve azalmasnda u aamalar sz konusudur: 1. En balang dzeyinde nce farkllklar vardr. 2. Yava yava ztlklar belirginlemeye balar. 3. Belirginlemeye balayan ztlklar ile ztlklar reten taraflar arasnda kutuplamalar balar. 4. iddete ilikin gelimeler yaanabilir. 5. Srecin en fazla artabilecei nokta sava durumudur. 6. Hibir savan sonsuza dek srmesi mmkn deildir. Savan doyma noktasna gelmesi ile birlikte atekes de takip eden bir sonraki admdr. atmann azalmasndaki ilk sretir. 7. Atekes ile birlikte anlamalar belirginleir. 8. Anlamalarn salanmasyla taraflar arasndaki sre normallemeye balar. 9. Normalleme de beraberinde bir sakinlik, uzla srecini, yani bar ve uzlay salar.
ATIMA VE KLTRLERARASI LETM

Farkl kltrleraras iletiim biimleri ile etkileim, paylam ve iletiim iersindeyken dikkat edilmesi gereken temel noktalar zellikle atmann azaltlmas konusunda bir rehber olarak deerlendirebiliriz. Bu balamda, atmann olumamas ve mmkn olduunca zme kavuturulabilmesi iin kltrleraras iletiimin bireylere rehberlik edebilecek u noktalarndan yararlanabiliriz: 1. letiimde sorumululuk aln. 2. Yarglardan uzak durun. 3. Sayg gsterin. 4. Empati kurun. 5. Sabrl olun. 6. Kendi kltrel yanllklarnz hatrlayn. 7. Esnek olun. 8. Ak mesajlar paylan. 9. Kltrel hassasiyetinizi arttrn. 10. Dinlemeyi nemseyin.
153
Unutmayalm, uluslararas ve kltrleraras iletiimde en yaygn sorunlar karlkl anlama ve anlama abasnn eksikliinden, yanl anlama ve yorumlamalardan, duygusal tepki ve eylemlerden, iletiim srecinin kesintiye uramasndan, yok saymadan, g elde etme abasndan ve oulculua olan inancn yitirilmesi gibi nedenlerden kaynaklanmaktadr. Kltrleraras iletiimde sz edilen nedenleri, farkl iletiim srelerini ve iletiime bal etkileim srelerini belirleyen bir baka nokta da kltrel zelliklere bal olarak ekillenen iletiim tarzlarmzdr. Belirtilen konularda yetersiz alma ve uygulamalarda kanlmaz olarak farkl boyutlarda atmalar beraberinde getirmektedir. Peki, yukarda yer alan tartmalar nda atma iin nasl bir tanm ortaya koyabiliriz? atma iin kesin, tek tip bir tanm bulunmamaktadr. Gnmz bar ve atma almalar iersinde arlkla iddet, ldrme ve yok etmeler ile ilikilendirildiini grmekteyiz. Bir baka tanmlamada ise atma bir veya daha fazla taraf arasnda karlama anlamna gelmektedir (Miller, 2005, s.22). Siz de evrenizde grdnz atmaya neden olan kltrleraras iletiim srelerini, yaSIRA SZDE anan sorunlar ve benzerlerini deerlendiriniz.
D yaklamda NELM atmay karlarn buluamad bir alg olarak tanmlayan bir tarafn belli lde istediini alrken dier tarafn istediini alamamas olarak da tanmlamaktadrlar (Pruitt ve Kim, 2004, s.8). S O R U Johan Galtunga gre atmalarn kendi yaam dngleri vardr. atmalarn zmlenmesi ite bu dngler iersinde olmaktadr ve empati, iddetten uzaklaDKKAT ma ile yaratcl gerektirmektedir (Galtung, 2000, s.77). atma ile ilgili karmza kan haberlere veya aratrmalara baktmzda dikkatimizi eken temel zelliin atmann toplumsal zelliklerSIRA gsterdiidir. atSZDE ma ile ilgili haberlerde yer alan bir baka deiken ise farkl boyutlaryla iddettir. atma ve atmann zmne ilikin sre ve almalarda atmada bir boyut AMALARIMIZ olarak yer alan iddeti arttran etkenleri anlamak da nemli bir yer tutar. atmann zn tekil eden ihtiyalarn tespit edilmesi ve bu ihtiyalarn etrafnda atmay ynetmek ska karlatmz rneklerdendir. atmay ifade ettiimiz anK Taraflar T A P arasndadan itibaren atmaya konu olan taraflar da vurgulam oluruz. ki gerilimin drlmesi ve taraflarn da sorunun zmne ortak edilmesi arzu edilen yaklamlardan biridir. atma ile ilgili aba ve almalar zel bilgi ve ayE L Ealan V Z Y taraflarn ON n zamanda becerileri gerektirmektedir. atmann iersinde T yer uzlatrlmasnda zellikle nc taraflarn yer almas durumunda arabuluculuk ile ilgili deneyimlere ve birikimlere gereksinim duyulmaktadr. Anlalaca zere atma pek de arzulanan bir durum olarak grlmemekteNTERNET dir. Bu noktada hatrlanmas gereken ise fikirsel dzeyde atmann faydalar salayabileceidir. Farkl fikirlerin kar karya gelmesi ile bir sonuca gitme abasna ksaca dialektik adn vermekteyiz. Dialektik yaklam ile birlikte bir teze, yani bir nermeye karlk baka bir tez, yani antitez sunulmaktadr. Bu iki kar tezin sunulmas ile birlikte baka bir sonuca, yani senteze ulalmaktadr. Bu da kendi bana bamsz bir tezi, yani nermeyi iermektedir.
ekil 7.3 Kaynak: http://www.peacetalk.com/id3.html
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
154
ekil 7.4 Kaynak: http:// rimaaboumrad. com/ communication-2
atmann zmlenmesine ilikin bugne kadar uygulanagelmi yntem ve yaklamlara baktmzda ise drt temel yaklamn sz konusu olduunu syleyebiliriz. atmann zmlenmesi ve barn inasnda dikkati eken yaklamlardan birisi gce dayanan yaklam ve zmlerin retilmesidir. Bir baka karlalan rnek ise haklara dayanan yaklam tarzdr. atmalarn karlanmayan ihtiyalardan da ktn dnecek olursak, dier yaklam ve zm ynteminin ihtiyalara dayanan zellikler tadn syleyebiliriz. Sz edilen bu yaklam ve zm ynteminin yannda elbette farkl deneysel durumun zgnlne bal zm yntemlerinden de bahsedebiliriz. atmalarn zmlenmesinde retilen teknik sreler bakmndan farkl temel yntemden yararlanldn syleyebiliriz. Bunlar u ekilde ifade edilebilir: 1. Pazarlk: ki ve daha fazla tarafn bir atmay zmek iin almasdr. 2. Ara buluculuk: atmada yer alan kii ya da gruplara nc bir tarafn yardm etmesidir. 3. Hakemlik: nc bir taraf aracl ile atmadaki taraflarn zme ulamaya zorlanmasdr. atmann zmne ilikin srelerde srece dahil olan taraflar her zaman istekli ve atmann zm konusunda benzer beklentilere sahip olmayabilirler. atmann yer alndan balayarak, atmann yaand ve zme ulatrlmas dorultusunda getii aamalarda belli tepkiler retebilirler. rnek olarak, bireysel dzeyde atmaya kar tepkileri de u tanmlar iersinde ifade edebiliriz: 1. Kendini ekme (kendini yokedici davran) 2. Hakim olmak (sertlik gstermek) 3. Boyun emek (bunalm) 4. Balanmak (salkl) 5. Belirsizlik (kayg) atmaya ilikin tartmalar atmann belli bir soruna dayandn ve atmann da aslnda bir sorun olarak ele alnmas gerektiini ortaya koymaktadr. atmann zlmesi demek sorunun zlmesi ile benzer anlama gelmektedir. Harvard Okulu tarafndan gelitirilmi olan sorun zm ve temel olan pazarlk yaklamnda sorunun zm iin atmann taraf olan tm gruplar herkes
155
asndan kazan-kazan yaratabilecek bir sonu elde edebilmek iin atmay yeniden ele alacak yaratc bir yaklam bulmaya davet edilir. Bylesi bir karlkl etkileime dayanan atma zmnde u uygulamalardan yararlanlabilir: nc taraflara danmalar Sreci gelitirecek ve destekleyecek almalar Araclk edilmi ve desteklenmi grmeler atmann alglanabilmesi ve tm taraflar kapsayabilmesinde gvenin ina edilmesi, uzlama ve ballk salanmas nemli ihtiyalardandr. Kltrleraras iletiimin ve kltrel deerlerin ynetilebilmesinin nemi bu noktada bir kere daha ortaya kmaktadr. n yarglarmz, sterotiplerimiz, sulamalarda bulunmalarmz ve benzer farkl birok yaklam kltrleraras iletiim ve kltrel deerlerin ynetilememesinden kaynaklanmaktadr. Kltrlerarasndaki farkllklar atma ve bar deikenleri zerinden de inceleyebiliriz. atma ve bar temel alnarak kltrleri inceleyecek olursak aadaki gibi bir ayrmay da gzlemlemi oluruz:
Sava, iddet ve atma Eilimli Kltrler Kuvvete dayanan gce inanmak Her zaman bir ekilde dman vardr Otoriter ynetim biimleri yaygn Gizlilik ve propaganda ihtiyac Silahlanma nsanlar istismar etme Doay istismar etme Erkek egemen Bar ve iddet Kart Kltrler
Eitim sistemi bar kltrn destekler Hogr, dayanma ve uluslararas anlama Demokratik katlm sz konusudur Serbest dolaan bilgi Silahszlanma nsan haklar Srdrlebilir kalknma Erkek ve kadn arasnda eitlik
Kltrleraras iletiim ve kltrel deerlerin ynetilebilmesi ile ilgili snrl bilgi ve deneyimimizin olmas kltrel yeterlilik ile ilgili bireysel durumumuzu sorgulamamz da beraberinde getirir. Farkl bilgi ve deneyimlerimiz nedeniyle farkl kltrel yeterlilik (veya yetkinlik) seviyelerine sahip olabiliyoruz. Bu kltrel yeterlilik seviyeleri u ekilde sralanabilir: 1. Kltrel ykclk: Davranlarmzn, tavrlarmzn, kurallarmzn ve uygulamalarmzn dier kltrlerden olanlara kar ykc olmas durumunda kltrel ykclk kavram karmza kmaktadr. Dier kltrlere ve kltrlerden olanlara kar bilerek ykc davranlarda bulunmak ve farkl kltrlerden olanlara kar insani olmayan yaklamlarda bulunmak ve bu kiilere kar aalayc deerler atfetmek ykclk iersinde yer almaktadr. Dier kltrlerden olanlar ortadan kaldrmaya almak, bu kiilere kar smrmeye ynelik birtakm eylemlerde bulunmak da ayn snflama iersine girmektedir. 2. Kltrel yetersizlik: Farknda olmadan veya bilmeyerek yer alan kltrel ykclk durumudur. Bir tr tarafl bir sistemi iaret etmektedir. Belli bir klt-
156
rel kimlikteki grubun dierini veya dierlerini yok saymas durumudur. Dier kltrlerden ve gruplardan korkulmas da rnek olarak gsterilebilir. Ayrmcla neden olan uygulamalarn grlmesi, belli gruplarn beklentilerinin ve deer alglarnn drlmesi ve benzer durumlar da bu rnekler iersinde gsterilebilir. 3. Kltrel krlk: Bir tr tarafsz olma yaklamdr. Bu yaklama gre herhangi bir kltr, snf veya rk dierlerine gre bir farka sahip deildir. Bylesi bir yaklamda aslnda ben tarafszm ifadesi ile dolayl olarak kendi kltrel grubunun stnlne ve gcne dayanan yaklamlarda bulunmaktr. 4. Kltrel yeterlilie yaknlk: Farkl kltrler ve kltrlerden olan kiiler ile almalarda gzlemlediimiz zayf yanlarmzn farkna varma durumudur. Farkl kltrlerden kiiler ile almalar yrtrken her kltrn temsiliyetini mmkn olduunca salamaya almak ve insan haklarna ballk gstermek gibi yaklamlar iermektedir. Bu yaklam, egemen kltrel gruplardan temsilcilerin kimi zaman dn verildiini dnd gibi bir yanl hissin de uyanabilmesine neden olmaktadr. 5. Kltrel yeterlilik: Kltrlerarasnda benzerlikler olabilecei gibi farkllklarn da olabileceini grmek, bu farkllklarn varln kabul etmek ve bunlara sayg gstermek anlamna gelmektedir. Dier kltrlere kar hassiyetlerin zenle yaatlmas gerektiini, bu durumla ilgili bilginin arttrlmasn ve eitlilie nem verilmesini iaret etmektedir. 6. Kltrel maharet: Kltrler en st saygnlk derecesinde ele alnarak deerlendirilir. Kltrler ile ilgili olarak yeni yaklamlarn retilebilmesi, varolan bilginin zerine eklenebileceklerin sorgulanmas ve kltrleraras etkileimin nemine inanarak kltrel yetkinlik iin savunuculuun yaplmasn da iaret etmektedir. Kltrleraras iletiimin gerekliliine ve faydalarna inanrken farkl kltrel iletiim biimleri ile nasl etkileim iersinde olacamza da dikkat etmemiz gerekir. Dikkat ettiimiz bu noktalar kltrleraras iletiimden mmkn olan en byk fayday salamamza da yardmc olur. Kltrleraras iletiimde temel olarak dikkat edilmesi gereken bu noktalar u ekilde sralanabilir: a. Farkl sosyal deerlerin olduunu aklmzda tutalm. b. Farkl stat alglamalar, yorumlamalar ve anlamlarnn olduunu ve bunlar sergilemede de farkllklar olabileceini hatrlayalm. c. Farkl karar alma yntemleri ve yaklamlarnn olabileceini unutmayalm. d. Farkl zaman alglarnn olabileceini hatrlayalm. Baz kltrler zaman nemli bir deer, hatta maddi bir deermi gibi alglarken, bir baka kltr daha rahat deerlendirilebilecek bir yaklamda olabilir. e. Farkl bireysel mesafe ve mekn alglarn hatrlayalm. Baz kltrlerde yakn bireysel ilikiler ve iletiim tercih nedeniyken baka kltrlerde bireyleraras mesafe tercih ediliyor olabilir. f. Farkl kltrel dokulardan kaynaklanan szl ve szsz iletiimi kullanma biimlerinde farkllklar olabileceini unutmayalm. g. Farkl beden dillerinin olduunu unutmayalm. Bir kltrde yer alan beden dilinin farkl bir kltrde ok daha farkl anlamlar tayabileceini unutmayalm. h. Farkl davran kurallarnn olabileceini hatrlayalm. Bir kltrde doru olarak bildiimiz bir davrann farkl bir kltr iersinde olumlu karlanmayacak ekilde alglanabileceini unutmayalm.
157
ekil 7.5 Kaynak: http://www.uea.ac. uk/lcs/research/ cross-culturalpragmatics-ata-crossroads-iii
i. Farkl hukuki ve etik davranlarn da var olduunu, kltrleraras etkileim ve iletiim sreleri iersinde farkllaabileceklerini hatrlayalm. j. Farkl dil engellerinin olabileceini hatrlayalm. Ayr dilleri konuanlarda olduu gibi ayn dili konuanlarn arasnda da eitli nedenler ile paylam ve anlama srelerinde engeller olabileceini unutmayalm.
BARI VE BARIIN NASI

Yurtta Sulh, Cihanda Sulh
Mustafa Kemal Atatrk Bar ile ilgili tanmlar farkllklar gstermektedir. Ele alnan bak asna gre farkl yaklamlar dikkati ekmektedir. Tanmlara baktmzda bar iin genellikle sava ve dmanlklarn olmad, atmalardan uzak kalnan bir ifade tarz ne kar. Bir baka yaklamda ise bar bir politik durum olarak ele alnmakta, resm olan ve olmayan kurumlar, uygulamalar ve normlar dorultusunda adaletin ve sosyal istikrarn garanti altna alnmas olarak ilenmektedir (Miller, 2005, s.56). Bar ile ilgili farkl alma ve kuramlara imza atm John Paul Lederach ve Johan Galtung ngrdkleri tanm ve yaklamlar ile karmza karlar. John Paul Lederacha gre bar, iddeti ve adaletsizlii azaltmaya yardmc olan insan ilikileri sistemlerinin yer ald dinamik ve srekli bir sretir (Lederach, 2003). Barn inas ile ilgili srelerde ve almalarda karmza farkl birok kavram kmaktadr. Bu kavramlarn bar ile ilgili farkl birok srete yer aldn da kabul etmemiz doru olacaktr. rnein, gvenlik, sonular, kabullenme, ortak ama, sabr, farkllklar, glendirme, eylem ve sorumluluk gibi daha birok kavram bar ile ilgili almalarda yer alan kavramlardan olmaktadr. Bar ile ilgili hangi sre olursa olsun vazgeilmesi mmkn olmayan belli temel ilkeler de sz konusudur. rnein, her bir insann ve topluluun hayat hakkna sayg gstermek, iddeti ne olursa olsun reddetmek, kendimizden olan veya olmayan ile paylam dnebilmek, bizden olan da olmayan da dinleyebilmek, evremizi ve dnyay koruyucu esaslardan vazgememek, dayanmay birok yerde kullanabileceimizi hatrlamak gibi kavram ve temel ilkeler de barn inasnda olmazsa olmazlardandr. Bar srelerinin oluturulmas ve inas ile ilgili olarak farkl yaklamlara rastlamaktayz. Bunlar u ekilde sralayabiliriz: 1. Gandhi Yaklam: iddete dayanmayan atma ve sosyal kuram iinde barndrr. Bu yaklam iersinde ayr vurgu noktas ne kmaktadr. Bunlar: a. Doru iin mcadele etmek. b. iddeti nleyen i bileenlerden yararlanmak. c. Ama kazanmak deil, daha salkl bir iliki balatarak sosyal gereklikle ilgili olarak daha taze bir dzeye gelmektir.
158
2. Pasif Yaklam: Temel olarak sava veya atmay ahlaki olarak yanl gren yaklamdr. 3. John Paul Lederach Yaklam: Lederach yaklamna gre barn inas en aadan balar ve yukarya doru ilerler. Bask ve iddet altndaki topluluklarn zgrletirilmesi fikrine balanm olan bir bar inas sz konusudur. Bu fikrin ngrlmesi ile birlikte bar kltr ve yaplarnn ortaya kabilmesi temel ama olmaktadr. atmann dnmesini istediimiz ortamda sz konusu olan insani ve kltrel tm kaynaklar ngrlmeli, srece dahil edilmeli ve bunlara sayg duyulmaldr. Dnmn uzun sreli amac ortamdaki insan ve kaynaklar zerindeki geerlilii pekitirmektir. 4. Johan Galtung Yaklam: Galtungun yaklam iersinde temelde nokta ne kmaktadr. Bunlar: a. Barn inasna ilikin olarak bar ina etmekle bar korumak arasnda bir ba kurmak gerekir. b. Dorudan iddet, yapsal iddet ve kltrel iddet arasnda da farklar grmek gerekir. c. Olumsuz bar ile olumlu bar arasndaki farklar da grmek gerekir. Johan Galtungun barn ina edilmesine ilikin yaklam bar insann empati retebilmesinde, dayanmasnda ve topluluk bilincine ilikin yaplarda aramaktadr. Yapsal iddete ilikin tartmalarn emperyalizm ve baskc yaklamlar ortaya koyarak ve bunlar dntrerek ele almay nerir. Ayn zamanda, Galtungun yaklam iersinde batl olmayan inanlarda olduu gibi alternatife deerleri de aratrarak zmler retmeye alr. Barn ina edilmesinde tm bileenler arasnda olmazsa olmaz durumunda olan iletiimin ve diyaloun ak kalmas, srdrlebilir olmasdr. Diyalog belli sayda insan veya topluluk arasnda olabilir. Belli miktarda insan veya grup arasnda dncelerinde paylam salayabilmek ve sonuta paylalanlar ile yeni bir anlama biimi retilebilmektedir. te bunlarn tm barn inasnda gerekli olan diyaloun tanmn ortaya koyarlar (Bohm, 1996, s.7). zellikle bar sz konusu olduunda diyalog yeni bir tr grme olarak belirginlemektedir. Bar iin diyalog zellikle nemlidir. Diyalog sayesinde iletiimi arttrabilir, farkl deneyim ve bak alarndaki insanlar ile ilikileri ina edebiliriz (Schirch, 2004, s.50). Diyalog sayesinde insanlar atmalarn karmakl ile ilgili olarak daha iyi bir anlama salayabilir ve bu sayede srece farkl katlm yntemlerini gelitirebilirler. Etkili diyalog iin nerilen 12 temel ilkeden de yararlanabileceimizi dnebiliriz (Justice ve Jamieson, 1998). Yararlanabileceimiz ilkeleri u ekilde sralayabiliriz: Kendi varsaymlarmz iin bilinli hale geliriz. nsanlar fikirlerin arkasndaki anlam ararken birbirlerini dllendirir. nsanlar ortak bir deneyim retmek ve ortaklaa nasl birlikte dneceklerini anlamak iin alrlar. Farkllklar kabul edilir ve aklamalar iin aranrlar. Farkl deneyim ve fikirlerden yeterince byk bir yapy oluturmak iin yararlanlr. Tabu olarak kabul edilegelmi konular gvenli ve anlaml bir aramada ele alnabilir. Belli bir gndem yoktur. Anlama zamanla ortaya kmaya balar.
159
Paralayarak dnmek bir btn iersinde dzenli hle gelir. Karmak probleme yeni bir gzle bakarz. Karlkl ve aprazlama konumalar tevik edilir. Srecin balangc vardr, ama sonu yoktur. Ne zaman oluursa deiim o zaman gerekleir. Acele etmeye gerek yoktur.
Araclk
Adam Curlen zerinde durduu araclk kuram ve uygulamasna gre benzer olmayan taraflara e aralkta olmayan bir model sunulur. Bu yaklam ile ama barl olmayan ilikilerden barl olan ilikilere gei salanmaya allr. Araclk sreci iersinde iki tarafl bir yaklam ve uygulama sz konusudur. Taraflardan biri atmay reten taraf iken dieri ise incitilmi taraftr. Araclk sreci bu iki taraf adna yrtlr. u ekilde inceleyebiliriz: A. atmay reten taraf iin araclk temel sre ve eylemleri 1. atmay reten tarafa sorumluluk almas gerektii konusunda yardmc olmalyz. 2. Yanl yaplm olanlar kabul konusunda tevik etmeliyiz. 3. atmay reten tarafa uzlamadaki zorluklar konusunda da yardmc olmalyz. 4. Snflandrma sulamalardan kanmalyz. 5. Srecin gelitirilmesine ynelik tevik edicilik ve destekleyicilii unutmamal, bir ans daha retilmesinin gerekliliini vurgulamalyz. B. atmadan zarar gren incinen taraf iin araclk temel sre ve eylemleri 1. atmadan zarar gren tarafn balamas ve isteksizlik ile kin gibi durumlardan vazgemesi konusunda yardmc olmalyz. 2. atmadan zarar grenin kendi hatalarn da grebilmesi konusunda yardmc olmalyz. 3. Zarar grenin kendisine sunulan veya sunulacak olan zr veya benzeri paylamlar kabul etmesi konusunda yardmc olmalyz. 4. atmay reten taraf ile birlikte olabilmeyi ve dostluklar kurma konusunda srecin glendirilmesini gzetmeliyiz. atmann zlmesi iersinde taraflarn srece katkda bulunabilmeleri ve srecin olumlu olarak retilebilmesi iin srecin gelitirilmeye ve belirli eler ile beslenebilmesine ihtiya vardr. Bu eleri ve sre aamalarn u ekilde tanmlayabiliriz: 1. G konusundaki dengesizlikler ve adalet konusundaki eitsizlikler hakknda insanlarn farknda olmasn salaynz. 2. Kendilerini dzenlemelerini ve ikayetlerini dile getirmelerine yardmc olunuz. 3. Sz konusu maddelere ok daha eit g dengeleri ve ilikiler iersinde yaklanz. 4. Daha deer kazanm bir ilikiyi yaplandrmaya aln.
BARI N ZLENEBLECEK YOLLAR

Barn ina edilemesi sreci ve abalar iersinde yer almayp daha genel bir erevede deerlendirilebilecek etkenler ve katklar da gz nne alnabilir. Srecin evresinde ve daha genel olarak tarif edilebilecek belirleyici etmenler iersinde sosyal adaletin salanmas ncelikle hem atmalarn nne gemeye, hem de atma srelerinin zmlenmesine katkda bulunur. Sosyal adaletin salanmasnn katklarn u ekilde hatrlayabiliriz:
160
1. Ak diyalog ve eletiriyi kabullenmek. 2. Artan atma sreci iersinde iletiim kanallarn ak tutacak srelerin kurulmas. 3. Deerlerde eitlilik ve farkl olanlarn kabulnn salanmas. 4. Ahlaki yarglama ve darda tutmalara ilikin belirtilere hazr olmak. 5. Adaletsizlie kar yapsal bir mcadeleye girmek.
SIRA SZDE
Siz de lkemizde ve evremizde yaanan atmaya ilikin konular gznne alarak, sosSIRA SZDE yal adalet kavramnn nasl nem tadn deerlendirebilirsiniz.
N E srecinde LM Barn D inas ister bireysel anlamda olsun, iste topluluklar dzeyinde olsun belli eylemlerin ncelikli saylmas, olumlu gelimeler dorultusunda zmler sunabilecektir. Bireysel dzeyde barn inasna katk salamamza yarS O R U dmc olacak temel zellikten bahsedebiliriz. Bu zellikler sayesinde sreci daha salam temellere oturtma ansn da elde etmi oluruz. DKKAT Bireysel adan bara hizmet edecek temel zellii u ekilde ifade edebiliriz: 1. Alak gnlllk: Belli konular iersinde hakl olduumuzu dnmek kaSIRA zaman SZDE hakl olamayacamz bilmemiz de nemli bir balang dar her noktas olacaktr. Ayn zamanda, bakalarndan da renebileceimiz eylerin olduunu dnebilmemiz de farkl katklar salayacaktr. AMALARIMIZ 2. Yce gnlllk-byklk: Sreler iersinde zorluklar amada kolaylatrc bir yaklamn tesinde, vermeyi bir deer olarak grmek de bar ina edenK yaklamlardan olacaktr. Belli bir arta bal olmakszn ve karln T A P da birey beklemeden vermek de barn ina edilmesi srecinde olumlu katklar salayacaktr. 3. Hizmet: T E L E VBarn Z Y O N inas srecinde payda olan ve farkl beklenti dzeylerine sahip birey ve topluluklarn ihtiyalarn gzeterek hizmeti temel alan eylemleri uygulamaya koymak da olumlu sonular dourmaktadr. Srete kar taraf olarak yer alann varolu koullarna sayg gstermek de nemli NTERNET bir noktadr. Bireyleraras ve taraflar arasnda bar ina etmede 10 temel kural bir rehber gibi de deerlendirebiliriz. Bunlar sralayacak olursak: 1. Zaman iersinde tm gelimelerden syrlarak kendimizi ve temsil ettiimiz topluluklar nasl ilikilendirdiimizi anlamamza yardmc olacak sreler retmeliyiz. 2. nsanlarn ve topluluklarn benzer ihtiyalara sahip olduunu hatrlamalyz. 3. Kendi veya topluluumuzun ihtiyalarnn bakalar tarafndan nasl yerine getirilmesini bekliyorsak kendimizin ve topluluumuzun bakalarnn ihtiyalarn karlayp karlamadn dnmeliyiz. 4. Birinden veya bir topluluktan bireyi yapmasn veya yapmalarn istiyorsak ncelikle bir talepte mi, yoksa bir istekte mi bulunduumuzu grebilmemiz gerekir. 5. Birinden veya bir topluluktan neyi yapmasn istemediinizi sylemek yerine, o kii veya topluluktan neyi yapmasn istediimizi sylemek daha olumlu bir sre retecektir. 6. Birinden veya bir topluluktan ne olmasn veya ne olmalarn sylemek yerine, ne tr bir eylemde bulunmalarn istediimizi sylemek ve o eylem ile birlikte o kii veya topluluun ne ynde olacan umduumuzu sylemek daha olumlu bir sre retecektir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
161
7. Biri veya bir topluluk ile bir konu veya fikirde uzlamak veya uzlamadan nce o kii veya topluluun ne hissettiini ve neye ihtiya duyduunu anlamaya almalyz. 8. Hayr ifadesini kullanmak yerine bizi evet demekten alkoyan ihtiyacn ne olduunu vurgulamay tercih edebiliriz. 9. Eer bir konuda olumsuz dnceler ve hisler gelimeye baladysa ne tr ihtiyalarn karlanmam olabileceini dnmeliyiz. Bunun ardndan da bunlar karlayabilmek iin nelerin yaplabileceini hesaba katmak daha olumlu zmler ve sreler retecektir. Maalesef, ska karlatmz yaklam ise kendimiz ve topluluumuz ile dierleri iin neyin yanl olduunu ve ters gittiini tespit etmeye almaktr. Kiiler ve topluluklar arasnda olumlu ina edilmi srelerin olumlu geribildirimler ile paylalabilmesinin sreleri daha da srdrlebilir klacan hatrlamalyz.
162
zet
A M A
atma, atma zm ve bar inas kavramlarn tanmlamak atma ve bar ile ilgili kavramlarn bir arada kullanlyor olmas ilgintir. Ancak, atma ve bar ifadelerini bir srecin paras olarak deerlendirdiimizde aslnda ok garipsenmemesi gereken ve aslnda doru bir birliktelii ifade ettiini grrz. Hibir atma kalc deildir. Belki ksa, belki uzun saylabilecek sre ve zaman erevesinde deiim ve dnm dorultusunda bara doru ilerlerler. Tutumlarmz seici alglarmza, inanlarmza, sterotiplerimize ve iletiim srelerimizdeki dier birok eye dayanmaktadr. Bunlarn tm grdmz, duyduumuz ve bize sunulanlara kar nasl yorumlamalarda bulunacamz belirler. Her insann belli bir kltrel mercei olduunu unutmayalm. Sahip olduumuz kltrel mercek sayesinde, yani bak alarmz, yaklam tarzlarmz nedeniyle tanklk ettiimiz, duyduumuz ve grdmz olaylar farkl farkl deerlendirme eilimimiz vardr. atmann iersinde yer alan kanlmaz olarak birey veya bireylerdir. Bu durumda bireye zg olarak atmann ortaya kmasna ve belli bir sre iersinde yer almasna neden olan iki nemli etkenin kltr ve duygular olduunu hatrlamamz gerekir. Kltr asndan kltrel farkllklara sayg gsterilmesi ve aslnda kltrel farkllklar ile ilgili konularda meselenin doruyu ve yanl bulmak olmadn hatrlamamz gerekir. Bu durumda, atmaya ilikin srecin iersinde yer alan her bir bireyin belirtilen konular ile ilgili olarak bilgilendirilmesi ve glendirilmesi gerekir. atma ile ilgili srelerde olumsuz atflarda ve deerlendirmelerde bulunmak zme arlkl olarak olumlu bir katk salamamaktadr. Bir deerlendirme ve atf demek aslnda belli sfat veya sfatlarn kullanlmas anlamna gelmektedir. Bu da deer yarglarna dayanan bir durumu ortaya koyar. Srece katks neredeyse ok snrldr veya katks yoktur. Baz durumlarda atmann daha da olumsuz yne gitmesine, atmann belirmesine neden olabilir. Unutmayalm, kimse deer yarglarnn bir bakasnn deer yarglar tarafndan eletirilmesini ve deerlendirmesini pek de ho karlamaz.
A M A
atma ile ilgili olarak kltrleraras yaklamlar hakknda fikir sahibi olup kltrlerin farkl etkilerinin nasl yer aldn aklamak Uluslararas ve kltrleraras iletiimde en yaygn sorunlar karlkl anlama ve anlama abasnn eksikliinden, yanl anlama ve yorumlamalardan, duygusal tepki ve eylemlerden, iletiim srecinin kesintiye uramasndan, yok saymadan, g elde etme abasndan ve oulculua olan inancn yitirilmesi gibi nedenlerden kaynaklanmaktadr. Kltrleraras iletiimde sz edilen nedenleri, farkl iletiim srelerini ve iletiime bal etkileim srelerini belirleyen bir baka nokta da kltrel zelliklere bal olarak ekillenen iletiim tarzlarmzdr. Belirtilen konularda yetersiz alma ve uygulamalarda kanlmaz olarak farkl boyutlarda atmalar beraberinde getirmektedir. Bar ina etmede farkl yaklam tarzlarn ayrt etmek Barn inas ile ilgili srelerde ve almalarda karmza farkl birok kavram maktadr. Bu kavramlarn bar ile ilgili farkl birok srete yer aldn da kabul etmemiz doru olacaktr. rnein, gvenlik, sonular, kabullenme, ortak ama, sabr, farkllklar, glendirme, eylem ve sorumluluk gibi daha birok kavram bar ile ilgili almalarda yer alan kavramlardan olmaktadr. Bar ile ilgili hangi sre olursa olsun vazgeilmesi mmkn olmayan belli temel ilkeler de sz konusudur. rnein, her bir insann ve topluluun hayat hakkna sayg gstermek, iddeti ne olursa olsun reddetmek, kendimizden olan veya olmayan ile paylam dnebilmek, bizden olan da olmayan da dinleyebilmek, evremizi ve dnyay koruyucu esaslardan vazgememek, dayanmay birok yerde kullanabileceimizi hatrlamak gibi kavram ve temel ilkeler de barn inasnda olmazsa olmazlardandr. Bar inasnda yer alan farkl kavramlarn ve nerilebilecek yollarn neler olduunu tartmak Barn ina edilemesi sreci ve abalar iersinde yer almayp daha genel bir erevede deerlendirilebilecek etkenler ve katklar da gz nne alnabilir. Srecin evresinde ve daha genel olarak tarif edilebilecek belirleyici etmenler iersinde sosyal adaletin salanmas ncelikle hem atmalarn belirlemesinin nne gemeye, hem de atma srelerinin zmlenmesine de katkda bulunur.
A M A
A M A
163
Kendimizi Snayalm
1. Bak alarmz ve yaklam tarzlarmz nedeniyle tanklk ettiimiz, duyduumuz ve grdmz olaylar farkl deerlendirme eilimimize ve yararlandmz ynteme ne ad verilir? a. Kltrel mercek b. Kltr c. Kltrel zmseme d. Kltrel yetenek e. Kltrel yaklam 2. Aadakilerden hangisi g ile ilgili temel bileenlerden biri deildir? a. Gc kullan biimimiz b. letiimin taraflar c. Gc deiime sokmamz d. Btnletirici g e. Paydalara sunduumuz iletiim 3. Aadakilerden hangisi gce ilikin olarak istediim eyi yap, yoksa istemediin eyi yapmak zorunda kalacam yaklamn vurgulamaktadr? a. Btnletirici g b. Blc g c. Gc kullan biimimiz d. Ayrmclk e. Gc retme biimimiz 4. Aadakilerden hangisi gce ilikin olarak doru olduuna inandm eyi yapacam, bu da zgn bir yol olacak ve sonunda daha da yaknlam olacaz vurgusunu retmektedir? a. Uzla gc b. Araclk edici g c. Ayrt edici g d. Btnletirici g e. Gc kullan biimimiz 5. Aadakilerden hangisi atmann temel nedenlerinden biri deildir? a. Snrl kaynaklar b. nanlar c. deolojiler d. Deerler e. Ya 6. Aadakilerden hangisi atmann temel boyutlarndan biri deildir? a. Kurumlar aras atma b. lkeler aras atma c. Kiiler aras atma d. Gruplar aras atma e. Kii ii atma 7. Aadakilerden hangisi atma srecinin en fazla artabilecei noktay ifade etmektedir? a. Paralanma b. Sava c. Ykm d. Soykrm e. Blnme 8. Farknda olmadan veya bilmeyerek yer alan kltrel ykclk durumu aadakilerden hangisidir? a. Kltrel krlk b. Kltrel atma c. Kltrel yetersizlik d. Kltrel ykclk e. Kltrel ykm 9. iddeti nleyen i bileenlerden yararlanmak barn inas srecinde hangi grn savunduu yaklamdr? a. Galtung yaklam b. Buda yaklam c. Kltrel yaklam d. Gandhi yaklam e. Uzlac yaklam 10. Barn inasna ilikin olarak bar ina etmekle bar korumak arasnda bir ba kurmak gerekir gr barn inas srecinde hangi grn savunduu yaklamdr? a. Uzlac yaklam b. Buda yaklam c. Kltrel yaklam d. Gandi yaklam e. Galtung yaklam
164

1. a 2. b 3. c 4. d 5. e 6. a 7. b 8. c 9. d 10. e Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atma konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atmann Artmas ve Azalmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise atma ve Kltrleraras letiim konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bar ve Barn nas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bar ve Barn nas konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Kltrlerararas iletiim bal bana kefedilmesi gereken bir alan olarak karmza kar. Her bir bireyin bireysel kltrnn yannda gruplarn, lkelerin ve topluluklarn da kltrlerinden bahsetmek gerekir. Her bir kltrn de kendine zg kltrel deerlerinin olduunu hatrlamamz gerekir. Baz kltrler iin risk almak kltrel bir deer olurken bir baka kltrel deerin ailenin gvenlii olabileceini hatrlamalyz. Kltrleraras iletiim sayesinde de bu farkl kltrel deerlerin paylaldn grmekteyiz, bu ekilde farkna varmaktayz. Kltrleraras iletiimi retmekte herbirimizin sahip olduu kltrel mercein de nemli bir belirleyici olduunu hatrlamalyz. Sra Sizde 3 Sosyal adaletin sadece atmalarn nlenmesinde nemli bir etken olduunu dnmek hata olur. Sosyal adalet sayesinde toplumsal bir uzla da retilmi olur. te bunu retirken yararlanabileceimiz farkl birok noktadan belirli birkan vurgulayabiliriz. Alak gnlllk ile belli konular iersinde hakl olduumuzu dnmek kadar her zaman hakl olamayacamz bilmemiz de nemli bir balang noktas olacaktr. Ayn zamanda, bakalarndan da renebileceimiz eylerin olduunu dnebilmemiz de farkl katklar salayacaktr. Yce gnlllk ile sreler iersinde zorluklar amada kolaylatrc bir yaklamn tesinde vermeyi bir deer olarak grmek de bar ina eden yaklamlardan olacaktr. Belli bir arta bal olmakszn ve karlnda birey beklemeden vermek de barn ina edilmesi srecinde olumlu katklar salayacaktr. Hizmet ile barn inas srecinde payda olan ve farkl beklenti dzeylerine sahip birey ve topluluklarn ihtiyalarn gzeterek hizmeti temel alan eylemleri uygulamaya koymak da olumlu sonular dourmaktadr. Srete kar taraf olarak yer alann varolu koullarna sayg gstermek de nemli bir noktadr.

Sra Sizde 1 ncelikle televizyonda izlediimiz atmaya ilikin haberlerin neden bu kadar dikkatimizi ektiini dnebiliriz. Ltfen, bir sre iin dnn ve kendinize aslnda gnlk hayatnzda ne kadar sk atmaya tanklk ettiinizi hatrlamaya aln. Biroumuzun yant ok snrl olacaktr, ya da belli bir sayy gemeyecektir. te bu nadir olan atma olaylarnn da televizyonda bu yzden dikkatimizi ektiini dnebiliriz. atma dendii anda zihnimizde uzlaamayan taraflar belirmektedir. Kimi zaman atmann younluu dikkatimizi ekerken, kimi zaman da uzla ile ilgili bilgiler gelir. Nadir olarak grdmz ise atmann zmnn nasl olduu, barn nasl ina edildiidir. Belki de izlediimiz yaynlarda dikkatimizi biraz daha younlatrmamz gereken nokta bu olabilir. atmalarn nasl zmlendii ve bu noktaya nasl ulald odaklanmamz gereken esas noktadr.
165
Aron, R. (2003). Peace and War: A Theory of International Relations. London: Transaction. Avruch, K., Peter W. B., and Joseph A. Scimecca (eds.), (1991). Conflict Resolution: Cross-Cultural Perspectives. London: Greenwood Press. Azar, E. E. (1990). The Management of Protracted Social Conflict. Hampshire, UK: Dartmouth Publishing. Bohm, D. (1996). On Dialogue. New York: Routledge. Galtung, J. (1996). Peace by Peaceful Means. Peace and Conflict, Development and Civilization. Oslo: PRIO. Galtung, J. (2000). Conflict Transformation by Peaceful Means (the TRANSCEND Method), A Manual Prepared by the Crisis Environments Training Initiative (CETI) and the Disaster Management Training Programme of the United Nations, Geneva: United Nations. Galtung, J. and G. G. Jacobsen (2000). Searching for Peace: The Road to TRANSCEND. Pluto Press: London. Juctice, T. & Jamieson, D. (1998). Complete Guide to Facilitiation. Massachusettes, HRD Press. Koppensteiner, N. (2009). The Art of the Transpersonal Self. Transformation as Aesthetic and Energetic Practice. [ATROPOS] New York, Dresden. Lederach, J. (2003). Defining Conflict Transformation, Conflict and Change (Little Book of Conflict Transformation). Intercourse, PA: Good Books. Miller, C. (2005). A Glossary of Terms and Concepts in Peace and Conflict Studies. San Jose: University for Peace. Morgan, P. M. (1995). Regional Conflicts: Some Preliminary Considerations. UC _Irvine. Pruitt, D. & Kim, S. (2004). Social Conflict: Escalation, Stalemate and Settlement. Boston: McGraw-Hill. Richmond, OP. (2005). The Transformation of Peace. Palgrave Macmillan. Schrich, L. (2004). The little Book of Strategic Peacebuilding. PA: Good Books. Vayrynen, R. (1991). New Directions in Conflict Theory: Conflict Resolution and Conflict Transformation. London: Sage.
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Endstri toplumundan a toplumuna kadar yaanan toplumsal sreleri ksaca tanmlayabilecek, Yeni medya dzeni kavramn aklayabilecek, Yeni medya ve alma hayat ilikisini betimleyebilecek, Yeni medyann toplumsal yaam iindeki roln aklayabilecek, Yeni medya ve bireyleraras iletiim kavramlarn ilikilendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Yeni Medya Sosyal Alar Toplumsallama Dijital Gmenler Web 2.0 Yndeme Dijital Yerliler A Toplumu
indekiler
GR ENDSTR TOPLUMUNDAN A TOPLUMUNA YEN MEDYA DZEN YEN MEDYA VE ALIMA HAYATI YEN MEDYA VE TOPLUMSAL YAAM YEN MEDYA VE BREYLERARASI LETM
Yeni Medya ve Yeni Yaam Biimleri
Yeni Medya ve Yeni Yaam Biimleri

GR
Yeni medyann toplumsal yaama etkileri ve neden olduu yeni yaam biimlerini tanmlayabilmek iin ncelikle geleneksel medyann yzyllardr nasl bir toplumsal ilevi olduuna gz atmak gerekir. Bu bak as ile irdelendiinde ise Daniel Bellin (1996) ortaya koyduu ayrmlama n plana kmaktadr. Daniel Bell, insanolunun yaad toplumsal geliimi i ve toplumsal stat tanmlarndaki dnmden yola karak dnemde ele almaktadrlar. Bu ayrmlar, endstri ncesi toplum, endstri toplumu ve endstri sonras toplum olarak adlandrlr. Tabii ki bu tr bir ayrm uygarlk tarihinde insanolunun retim srecini gz nnde tutarak yaplmtr ve Endstri Devriminin nemini vurgulamaktadr. Bellin ortaya koyduu bu ayrmn yannda, Manuel Castellsin (2008) tanmlad a toplumu kavram, yaanan sreci anlamlandran temel yaklamlardan biridir. Yeni medyann toplumsal yap ile olan ilikisini ifade ederken bu yaklamlarn farknda olmak, geleneksel medya ile yeni medyann toplumsal dzenin kurulmasnda ve srekliliinin salanmasnda ne gibi etkileri olabileceini ifade edebilmek iin nem tar. Endstri Devrimi 18 ve 19. yzyl Avrupasnda zellikle buhar gcyle alan teknolojilerin kefiyle balar. Tarm ve zanaata dayal bir ekonomiden, sanayileme srelerine, bir baka deyile makine retiminin egemen olduu bir ekonomiye gei srecini tanmlar. 18. yzylda ngilterede alevlenen Endstri Devrimi daha sonra btn Avrupaya yaylr. Endstri Devriminin dnya tarihindeki nemi, kas gcnn yerini makinelerin almas olarak bilinir. Bir baka deyile bilimin uygulamaya gemesiyle, insanolunun alet yapma olgusunun birlemesi, yani technenin n plana kdr. Techne, insanolunun beceri ve zanaatla ortaya kard retimdir ve Antik Yunanda btn sanatlar ve zanaatlar ieren bir ifade olarak kullanlmtr (Artun, 2008). Endstri Devriminin bir baka zellii ise sadece retim koullarnda deil, toplumsal snflarn da yeniden dzenlenmesinde ortaya kard yeni sonulardr. Bir yandan retimde kas gcnn yerini makineler alrken dier yandan bireylerin makineler ile olan ilikisi zerine yaplandrlm yeni i dzeni, Bellin yaklamnn temellerini oluturur.
Techne; belirli bir amac olan, bu amaca ulamak iin belirli bir yol ve yordam izleyen, belirli bilgilerden yararlanarak sonu olarak birtakm ihtiyalar gideren ilevsel tm sonularn ya da rnlerin elde edildii tm etkinlikler olarak tanmlanabilir (Artun, 2008).
168
ENDSTR TOPLUMUNDAN A TOPLUMUNA Endstri ncesi Toplum

Endstri Devrimi ile birlikte sadece retim biimleri dnmemi, toplumun yapsnda nemli dnmler ortaya km, bireyin toplum iindeki ilikilerini daha farkl deikenler belirler olmutur. Avrupa burjuvas nemli oranda deiime uram ve daha nce var olmayan bir ii snfnn domasna yol amtr. Bu yeni toplumsal dzende i ve i koullar temel deiken olarak ne kmaktadr. Yeni i koullarnda retim sreleri eskisine oranla btnyle dnme uramtr. Endstri Devrimine kadar olan yaamnda birey, doaya kar bir sava vermi, bu savanda ise kas gcn kullanmtr. Bell (1996), Endstri Devrimine kadar olan bu dnemdeki toplumsal yapy, endstri ncesi toplum kavram ile ifade eder ve ona gre insanolunun karakteri ve sosyal ilikilerinin biimi genelde yapt ilerin tr tarafndan ekillenir. nsanolunun toplumdaki yerini, o toplumdaki rol belirler ve bu rol ncelikli olarak bireyin yapt ile ilikilidir. Endstri ncesi toplumda birey bir bakma bir oyun oynamaktadr. Bu oyun ise doayla olan bir oyundur ve doaya kar oynanan bu oyunda insanolu kas gcn kullanmaktadr. Endstri ncesi toplumda retim doay smrerek yaplan bir retimdir; retilen rnlerin kayna doadr. Tarm, madencilik, avclk, ormanclk gibi endstri ncesi toplumda var olan iler, doal kaynaklara dayanr. in koullarn da yine doa olaylar belirlemektedir. rnein mevsim, hava artlar, topran verimlilii, maden yataklarnn zenginlii gibi deikenler iin koullarn belirleyen temel gelerdir. Endstri ncesi yaam doaya ve doal kaynaklara baml olduundan, yaamn ritmi yine bu doal etkenlerle dorudan ilikilidir. Endstri ncesi toplumda yaamnn ritmini doa belirlemektedir.
Endstri Toplumu
Aydnlanma: 17. ve 18. yzyllarda entelektellerin balatt, nce Avrupada sonra Amerikan Kolonilerinde etkisini gsteren, bilimsel yntemle aklanmaya allan bilgilerin, insan aklnn yozlam geleneki fikirler ve inanla mcadelesine yine insan aklna dayanan bir reform gelitiren kltrel bir harekettir.
18. yzyl ngilteresinde patlak veren Endstri Devrimi, retim srelerinin makinelerin yardm ile yaplmaya baland dnm ifade eder. Teknik ve teknolojinin geliiminin nce retim biimlerine katklar, sonra ise ekonomik ve sosyal dnmlere neden olduu etkileri tanmlamak iin sklkla kullanlr. Endstri Devrimi ounlukla teknolojik determinist bir gelime olarak gsterilse de temelinde aydnlanma felsefesinin getirdii toplumsal dnm vardr ve bu dnm endstrileme ile devam edegelmitir. Bu bak as ile incelendiinde Endstri Devrimi hibir zaman sadece bir teknolojik dnm ifade etmemitir. Ayn zamanda kkl bir ekonomik, politik ve toplumsal bir dnm srecine karlk gelir. Bellin de ifade ettii gibi Endstri Devrimi ile birlikte, insan yaamnda etkin bir rol oynayan ve bireyin karakterini, toplumsal roln belirleyen i biimleri kkl bir ekilde deimitir. Endstri toplumunda kas gcnn yerini enerji ve makineler almtr. Endstriyel toplumda insanolunun evresi, yine insanolu tarafndan imal edilmi rnler ile bezenmitir. Bu kez insanolu doaya kar deil, daha nce imal edilmi, dntrlm bir doaya kar oyun oynamaktadr. Endstri toplumunda makine ar basm ve yaama hakim olmutur. Yaamn ritmi doal olaylar tarafndan deil, mekaniklemi blmler tarafndan belirlenir olmutur. Endstri Devriminde zaman kronolojiktir, saatin ayrmlar ile konumlandrlmtr. Kas gcnn yerini enerjinin almasyla verimlilik artm, yaam bir bakma standartlamtr. Enerji ve makineler iin doasn deitirmi, hnerler basit
8. nite - Yeni Medya ve Yeni Yaam Biimleri
169
bileenlere ayrlm, gemiin zanaatkrlarnn yerini mhendisler ve makineler arasndaki ark grevini gren yar kalifiye iiler almtr. Fakat bilinen bir gerek de mhendislerin yeni bir makine retmesiyle yar kalifiye iisinin de iinin son bulacadr. inin grevi, ancak mhendisin onun yerine bir makine tasarlamasna dek srebilir. Daha sonra onun yerini de bir makine alacaktr.
Yaam fabrikalam doaya kar bir oyundur. Dnya tekniklemi, rasyonellemitir. Makineler belirleyicidir, yaamn ritmi mekanik olarak ilerlemektedir, zaman kronolojik, metodolojik ve hatta mekansallamtr. nsan gcnn yerini retkenlik, az girdi ile kt elde edebilmek ve sanayi toplumlarnn temek zellii olan kitlesel retim iin gerekli g kayna olan enerji almtr. Enerji ve makineler iin doasn dntrr (Bell, 1976).
Byle bir sistemde artk hner ve zanaatn ok byk deeri yoktur. Hner ve zanaatn yerini doru zamanda, doru paralarn retilmesi ve bir araya getirilmesi almtr. Endstri toplumunda bireysel hnerden ok, kitlesel bir organizasyon ve koordinasyon nem kazanr. Bir retim srecini bandan sonuna kadar yrten zanaatkrlarn yerini, retim organizasyonu iinde snrl bir yeri olan ve kiisel hnerlerine ihtiya duyulmayan yar kalifiye iiler almtr. retim bireysel deil, kitleseldir. Bireyin tek bana yapabileceinden daha fazla retim makineler tarafndan yaplmaktadr. Byle bir e gdmlemede ancak sembolik ilikilerden bahsedilebilir. Birey alma yaamnda ve dolaysyla toplumda hner ve zanaat ile deil, bir dili grevi gren nesne olarak yer almaktadr. Toplumda bir dili olarak yer alan birey, bazen kendinden daha byk bazen ise daha kk dililerle iletiim iindedir. Dolaysyla bireyleraras ilikilerde bir hiyerari ve brokrasinin olduundan sz etmek mmkndr. Bu ise yeni bir snf yaplanmas anlamn tar. Endstri Devrimi var olan snfsal dzeni batan aa dntrr. Sermaye ile i gc arasndaki kar atmalar artar. Snflar aras ayrmlar derinleir. Snflarn toplumsal yaam iindeki yerleri, gndelik yaam alkanlklar, serbest zaman ve i zaman ayrmlar yaptklar i ve buna bal olarak bireyin ait olduklar snflar ile dorudan ilintili bir hl alr. rnein makineler ile retim srelerinin bir sonucu olan vardiya sistemi, i gcn oluturan toplumsal snfn yaam biimlerinde kkl deiimlerin yaanmasna neden olur. zaman ve bo zaman artk makinelere uyumlu bir hle gelir. Bu kesim iin yaam, gece ve gndz gibi doaya dayal yaamn biimlerinden, makineye ve makinelerle retim sistemine dayal yaam biimlerine dnr. in temel yap ta e gdmllk ve organizasyon biimidir. Endstri Devrimi ile birlikte yaanan dikkat ekici bir dier gelime ise kitle iletiim aralarnn toplumun tam merkezine oturacak bir neme sahip olmaya balamasdr. 19. yzyln balarndan itibaren yeni teknolojiler kitle kavram ile birlikte bir anlam kazanmaya balamtr. zellikle modern yzyln son dnemlerinde iyice nem kazanan kitle kavramnn toplumlar zerindeki etkisi de ayn derecede olmutur. Kitle iletiim aralar kendi kitle kltrn yaratm, Endstri Devrimi ile birlikte yaanan toplumsal dnmn toplum iindeki imentosunu kitle iletiim aralar atmtr. Kitle iletiim aralarnn ortaya kard kitle kltr ile birlikte, sosyoekonomik dnm sreci byk bir ivme kazanm, geleneksel medya hem kapitalizmin douuna hem de yerleerek gelimesine nemli olanaklar salamtr. Artk tpk fabrikada retilen rnler gibi kltrel rnler de endstrilemi, metalamtr. Bu sreci Frankfurt Okulu temsilcileri kltr endstrisi kavram ile aklamladr.
Kltr endstrisi: Kltrn kendisinin bir endstri ve kltr rnlerinin de metalar hline geldiini savunur.
170
Kitle kltr geleri, sanatsal biimin btnselliine nem vermedii iin etkinin ncelikli hkimiyetini dnr. ncelikli amac gndelik yaamn skclna kar geici bir ka olana sunmaktr. Bylece anlaml bir oyalanma ve zihinsel uzaklama salayarak tam da bu zeminde sistemin srekliliini salamaya katkda bulunur. Frankfurt Okulu temsilcilerine gre kltr ile endstrinin bileiminden doan bu yeni ekonomik-toplumsal-siyasal gerekliin eletirel bir ekilde zmlenmesi gerekir.
Endstri Sonras Toplum

Endstri ncesi toplum fiziksel insan gcne, endstri toplumu enerjiye baml bir yap sergilerken endstri sonras toplum ise bilgi zerine temellenir. Ancak, Bell iin endstri sonras toplumun dnm, bir devrimden ok bir yeniden yaplanmadr. Eski yapnn karakterinde ortaya kan bir deiimdir. Bu srete temel konu bal dikkat eker: Ekonomide imalat sektrnden hizmet sektrne olan dnm Teknolojide yeni bilimsel temelli sanayinin ne k Sosyolojik anlamda ise yeni sekinlerin ortaya k ve yeni tabakalama ilkelerinin douu (Polomo, 2007). Avrupa ve hemen ardndan Amerikada yaanan modernleme srecinin ve toplumsal dnmn ortaya kard yeni bir dneme karlk gelen endstri sonras toplumda hem i tanmlarnda hem de sosyal tabakalamada anlaml deiimler olmutur. koullar btnyle deiime uram, insan-makine ilikisinin yerine makine-makine ilikisi almtr. Endstri sonras toplum, hizmetler zerine odaklanmtr. Artk toplumsal ilikiler bir hasta-doktor, retmen-renci, alc-satc gibi hizmet ilikilerine dayanmaktadr. Yine bir e gdmllk ve organizasyonun varlndan sz edilse de toplumsal ilikileri daha ok karlkl ilikilere, bir i birliine dayandrmak mmkndr. Endstri sonras toplum bu nedenle sosyal bir birim olarak bireysellikten ok toplumsal bir i birliinin olduu komnal bir toplumdur. Byle bir toplum yapsnda ilikiler artk simetrik deil asimetriktir. Bireyleraras iletiimin ba deimitir. Bu kurulan yeni ba daha ok aracn, yani kitle iletiim aracnn zellikleri iinde gelimitir. Bireyleraras ilikiler artk ok deikenli boyutlardadr. zellikle hizmet ilikileri, nesnelerin ynetiminden ok daha zor bir itir. Bu iletiimde i birliinin olabilmesi iin katlm bir n kouldur. Artk insanolunun oynad oyun ne doa ile ne de retilmi doayla oynanan bir oyundur. nsanolu endstri sonras toplumda bir toplumsal katlm ve i birlii gerektiren yeniden retilmi hatta yeniden ve yeniden retilebilen bir doayla oynamaktadr. Endstri sonras toplumun en byk olanaklarndan biri de doay yeniden retebilmesinde, doay dntrebilmesinde yatmaktadr. Bell (1996), endstri sonras toplum kavramn be temel boyut ve bileen iinde aklamaya alr. Bunlar: Mal retiminden hizmet sektrne doru bir deiimin yaand ekonomik boyuttur. Endstrileme sreci tamamlandnda i gcnn nemli blm iftilik, tarm gibi sektrlerden imalat sektrne doru kayar. gc vasfsz ve niteliksiz alanlardan teknik ve profesyonel alanlara doru dnr. Bilim insanlar, teknisyenler, mhendisler, salk ve tp personelleri ve benzer meslek gruplar endstri sonras toplumun yap talar gibidir.
SZDE 8. nite - Yeni MedyaSIRA ve Yeni Yaam Biimleri
SIRA SZDE 171
Toplumsal dnmler iin alnan politik kararlarda ve toplumun geleceiDNELM nin planlanmasnda kuramsal bilgi temel yap tadr. Teknolojik deerlerin kontrol gelecei kurmak adna ynlendirilir. TeknoS O R U planlanabilojik geliim kendiliinden deil, toplumsal hedefleri gzeterek lir ve kontrol edilebilir hle dnr. Teknolojik geliim sradan deil, entelektel bir izgide srer. DKKAT Endstri sonras toplumda bilgi temel yapta konumunda olduu iin bilginin retimi ok nemlidir. Gelecei tasarlarken bilgi snfnn alma yaam iindeki SIRA SZDE rolnn zmlenmesi anlam tar. Bilgi sadece retim srelerinde deil, daha iyi bir yaam kurmak iin gerekli tm toplumsal ve ekonomik alanlarda da bavurulmas gereken en temel gedir. Bu nedenle sanayi sonras toplum eitim baml AMALARIMIZ bir toplumdur.
K T A P ada sosyoloji kuramclarnn, toplumsal olaylara getirdikleri farkl yaklamlar okumak iin M. Margeret Poloma tarafndan yazlan ve Hayriye Erba tarafndan Trkeye evrilen ada Sosyoloji Kuramlar adl kitab okuyabilir ve bu kitaptan edineceiniz bilgilerden yararlanabilirsiniz. TELEVZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Williams (1989), endstri sonras a ana balk altnda inceler. Bunlar: Mekanik a, elektronik a ve nkleer a kavramlar ile tanmlanr. Bu ana balk NTERNET Bellin snflandrma sistemine yakn olarak grlse de Williamsn bu ayrmlamas daha ok teknolojik belirleyici bir bak as ierir. Her ne kadar Williams, toplum ve teknoloji ilikilerinde teknolojiyi belirleyici bir etken olarak gren teknolojik determinizme nemli bir yanlg olarak yaklasa da gelitirdii mekanik, elektronik ve nkleer a ayrmlamas, teknolojik determinist bak as iermekten kurtulamaz.
NTERNET
A Toplumu
A toplumu Castellsin (2008) ortaya koyduu bir kavram olarak gnmz iletiimine dayal toplumsal yapsn tanmlamak zere kullanlagelen bir kavramdr. A toplumunun temel farkll, geleneksel iletiim aralar yerine yeni medyay kullanagelen, yeni medyann iletiim olanaklarn gndelik yaam iine yerletirmi ve belirli bir alkanlk edinmi olmalardr. A toplumu ncelikle dier toplumsal yaplardan farkl olarak kresel bir toplumdur. inde bulunduu a sayesinde birey, kresel bir an paras hline gelir. A toplumu, geleneksel kitle iletiim aralarn kullanan bilgi toplumundan farkl olarak, kresel bir ada aktif bir oyuncu olarak yer alr. McLuhann geleneksel medya iin gelitirdii kresel ky kuramnda da izler kitle kresel bir kyn parasdr ancak bu kresel sistemde aktif olarak deil, pasif izleyici olarak yer alr. Yeni medya kullanclar pasif izleyiciler deil, aktif kullanclardr. Bu nedenle a toplumu edilgen bir yap gstermez, aktif bir yap sergiler. A toplumunun paras olan bireyler neden gemite olduu gibi pasif izleyiciler SIRA SZDE deil, aktif kullanclardr?
NELM Castellsin ifadesiyle enformasyon devriminden sonra artkDendstriyel bir toplumdan deil, enformasyonel bir toplumdan sz edilebilir. Yine Castells, McLuS O R U hann kitle iletiim aralar insan uzuvlarnn bir uzants olduu savndan yola karak, bilgisayarlar insan aklnn uzants olarak tanmlar. Bilgisayarlar; zihinler ile makinelerin arasnda oluan kaynamann rnleridir. A toplumunun en nemDKKAT
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
172
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
li aralarndan biri olan bilgisayarlarla birlikte doma, yaama, renme, alma, retme, tketme, hayal etme ve hatta kavga etme, ak olma gibi tm insana ait edimler kkten deiime uramaktadr. A toplumunda bilgi baka rn ve hizmetleri retebilmek iin gerekli bir ham madde olarak yer almaz, bunlarn yannda temel olarak yine bilgi teknolojilerinin gelimesine katkda bulunacak bir n hazrlk olarak vardr. Her bilgi paylalabilir ve gelitirilebilir olduu srece anlaml ve nemlidir. A toplumu, rettii teknolojileri kendi geliimini srdrmek iin kullanr. Bu nedenle srdrlebilirlik kavram a toplumunun olmazsa olmaz terimlerinden biridir. Bu kavram hem yeni medya teknolojilerinin yeniden retilebilir ve gelitirilebilir olmasna hem de bu medyay kullanan tm toplumsal, kltrel ve ekonomik retim biimlerinin srekliinin salanmasna karlk gelir. A toplumunda retilen tm deSIRA SZDE olmaldr. Tm iletiim biimlerinin temel noktas srdrleerler srdrlebilir bilirlik zerinedir. Bu ise yeni medyann kesintisiz ve ift ynl iletiim olanaklar sayesinde olanakl bir hl alr. Yeni medyann bu kendine zg olanaklar saDNELM yesinde, a toplumunda retilen tm deerlerin yine yeni medya ve benzer enformasyon/retim teknolojileri kullanarak srdrlebilir retim srelerine dS O R U hedeftir. ntrlmesi temel A toplumu ile birlikte sadece iletiim sistemi batan aaya yenilenmemitir, ayn zamanda D Ktm K A T sosyoekonomik rgtlenme sistemi de kkl bir deiime uramtr. Daha sonra da belirtilecei zere, yeni medya alma yaamnn ritmini dnme zorlam, retim biimlerini, i ve alma kavramlarnn tanmlarn yeSIRA SZDE niden sorgulamaya yol amtr. Ayn ekilde toplumsal rgtlenme biimlerinde de farkl sosyal medya uygulamalar ile yz yze iletiim olanaklarndan ok daha farkl bir iletiim boyutu; insanlarn evlerinde gndelik yaamn bir paras olarak AMALARIMIZ deneyimlenir bir hle gelmitir. A toplumunun farkl K T A P toplumsal gstergeleri hakknda daha fazla bilgi edinmek iin Manuel Castells tarafndan yazlan ve Ebru Kl tarafndan Trkeye evrilen A Toplumunun Ykselii adl kitab okuyabilir ve bu kitaptan edineceiniz bilgilerden yararlanabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
YEN MEDYA DZEN

Yeni medya dzeni kavram; gndelik yaamn bir yandan yeni medya aralar tarafndan yeniden ekillendii, dier yandan da yeni medya aralarnn da bu yeNTERNET ni yaam biimine uyumlu bir ekilde tasarland 2000li yllarn teknoloji ve iletiime dayal yeni yaam biimlerini tanmlar. Yeni medya dzeninde bu karlkl etkileim ift ynl sregelmitir. Teknoloji bir yandan yaamn ritmini dorudan etkilerken dier yandan da teknolojinin geliim izgisini dnen, deien, evrilen yeni yaam biimleri belirler olmutur. Bu karlkl etkileim sayesinde teknolojik yenilikler iin irketler yatrm maliyetlerini geri alabilecekleri finansal kaynaklara rahatlkla eriebilmi, toplumu oluturan bireyler ise bir endstri rn olarak satn aldklar yeni medya aralarndan beklentilerinden fazlasn bularak, gndelik yaamlarnda daha nce sahip olmadklar yeni olanaklara kavumulardr. Yeni medya dzeninin tekno-ekonomik boyutunun olgunlamasn salayan bu gl yap, bu sektre yatrm yapan irketler iin nemli bir cazibe merkezi olutururken dier yandan da toplumun dnm ivmesini hzlandran, toplumun tamamn bir a toplumu hline dntren finansal kayna da yaratr hle gelmilerdir. Bu karlkl memnuniyet sarmalndan ortaya kan sonu ise saysal iletiimin olanaklarna sahip olan bireylerin saysndaki hzl art ve bu bi-
TELEVZYON
NTERNET
173
reylerin oluturduklar a toplumu ile bu toplumun yaratt sinerjiden ortaya kan yeni yaam biimleridir. Castells (2008) bu durumu 80lerden sonra kapitalizmin yeniden yaplanmasnda enformasyon devriminin oynad kilit rol olarak aklar. leri kapitalist dzen ile teknoloji devriminin karlarnn rtt bu ortamda karlkl etkileim kanlmazdr ve bu gl etkileim her iki sistemi de olduundan ok daha gl hle getirmitir. Bu srete zellikle kapitalist toplumlarda devletlerin tercihleri ve politikalar da nem tamaktadr. Enformasyona dayal kalknma biimlerini uygulamaya alan devletler iin yeni medya dzeni, sadece sosyopolitik deil, ayn zaman sosyoekonomik bir tercihtir.
Kukusuz, bilgi ve enformasyon btn kalknma biimlerinde kritik unsurlardr; nk retim sreci her zaman belirli bir bilgi dzeyine ve enformasyonun ilemesine dayaldr. Ancak, enformasyonel kalknma biimine zg olan ey, bilginin zerine bilgi gelmesi eyleminin bizzat retkenliin ana kayna olmasdr (Castells, 2008; 20).
Yeni medya dzeninde arac kullanan kiiler, izler kitle olarak tanmlanmazlar. Dorudan kullanc kavram ile ifade edilirler. Bunun nedeni ise yeni medya aralarnn geleneksel medyada alk olunduu gibi tek ynl iletiim sreleri zerine yaplandrlmamas, aksine ift ynl bir iletiim ortam sunarak her bireyi ayn zamanda bir kaynak hline dntrebilmesidir. Bu nedenle a toplumunun ortaya kard yeni medya dzeninde, geleneksel medyada olduu gibi dikey bir yaplanma deil, yatay bir yaplanma vardr. Yeni medya aralarndan bir tanesine sahip olan ve ada yer alabilen herkes, hem bir alc ve ayn zamanda kaynaktr. Bu nedenle de yeni medya ierikleri, geleneksel medyada olduu gibi belirli profesyoneller tarafndan belirli amalarla retilmi ierikler deildir, aksine kullanc tarafndan retilmi ieriklerdir. Kullanc tarafndan retilmi ieriklerin temel zellii dikkat ekicidir. Bunlar: Kullanc ierikleri a zerinde yaymlanm olmaldr. A zerinde yer almayan fakat kullanclar tarafndan retilmi birok medya ieriinin varl olasdr ancak bu ieriklerin bir kullanc tarafndan retili yeni medya ierii olarak deer kazanabilmesi iin ieriin bir ekilde yeni medya aralarndan herhangi biri ile paylalm ya da yaymlanm olmas gerekir. Kullanc ieriinin dier ieriklerden farkl olarak bireyler tarafndan yaratc bir efor sonucunda ortaya karlm olmas gerekir. Ortaya kan ieriin ilk k noktas zgn olmayabilir. Daha nce var olan bir medya metni kullanc tarafndan yeniden ilenmi ve yeni bir medya ieriine dntrlm de olabilir. Buradaki belirleyici farkllk, medya ieriinin btnyle biricik olmas deil, ilk k noktas zgn olmasa bile, ierii reten ya da yorumlayan kullancnn kendi yorumunu ortaya koyabilmesidir. nk bu sre iinde medya ierii ilk balamndan koparak, kullancnn ona kazandrd yeni balama devirilir. Bu sre ierisinde kullancnn medya ieriine yapt dokunu, bu ierii kullanc retimi bir ierik hline sokar. Profesyonel rutin ve uygulamalar dnda amatr bir retim biimi, kullanc ieriinin olmazsa olmaz kurallarndan biridir. Bu sre ierisinde kullancnn rettii ierikten para kazanmak gibi profesyonel bir beklenti iinde
Kullanc tarafndan retilmi ierik: Web 2.0 uygulamalarnn olanak salamasyla birlikte a ortamnda oluturulan tm saysal video, bloglar, podcastler, forumlar, yorum siteleri, sosyal alar, mobil ve telefon fotoraf uygulamalar ve Wikiler gibi uzmanlam profesyoneller deil de bizzat ada yer alan kiiler tarafndan retilmi ve paylalm ieriklerin tmdr.
174
olmas, retilen rn bir kullanc ierii olmaktan karacaktr. Kullanc ieriinin retilmesindeki temel motivasyon nedenleri kiileraras iletiim kurma, n ve prestij kazanma, bireyler tarafndan kabullenme, tutku, kendini ifade etme istei, var olma mcadelesi gibi nedenler saylabilir. Bu nedenler dndaki tm maddi kar salamak zerine kurulmu profesyonel beklentiler, retilen ierii kullanc ierii tanm kapsamnda uzaklatracaktr (Oecd, 2007). Gnmz nternet ierikleri gz nne alndnda btn varln sadece kullanc ierikleri zerine yaplandran oluumlar olduka dikkat ekicidir. Bunlardan en arpc olanlar ise sosyal alardr. zellikle Trkiyedeki yaygn kullanm oranlar dikkate alndnda, sosyal alar konusunu ayr bir balk altnda zetlenmesinde fayda vardr.
SIRA SZDE
Trkiyede sklkla kullanlan sosyal alar hangileridir ve bu alarn en temel zellikleri SIRA SZDE nelerdir?
D N E L M VE ALIMA HAYATI YEN MEDYA
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Castells (2008), yeni medya teknolojilerinin hzl geliiminin ardndan oluan yeni S O R U enformasyon teknolojisi devrimi kavram ile aklamaya alekonomik koullar an kuramclardan biridir. Ortaya kan yeni toplumsal dzeni sadece sosyolojik boyutlar ile deil, ekonomik koullar ile de zmlemeye alr. Gnmz ekoDKKAT nomisini dnme zorlayan dinamikler arasnda sadece kresel eriim olanaklarnn artmas deil, ayn zamanda a teknolojisinin gelimesi ile ortaya kan rgtSIRA SZDE sel yapdaki dnmlerin de nemli rol vardr. Tm bu sreleri enformasyon teknolojisi devrim bal altnda toplamann temel nedeni de budur. nk bu kavram sosyolojik ve ekonomik almlar i ie barndran kkl bir deiimi vurAMALARIMIZ gular. te 2000li yllarn bilgi teknolojilerinin yeniden yaplandrld ve tm ekonomik uygulamalarn merkezinde bilgi teknolojilerinin yer ald gnmz ekonomik dzeniKyeni kavram ile anlr (Zagler, 2002). Yeni ekonomi kavra T Aekonomi P m da tpk yeni medya gibi ortaya kan kkl bir dnm vurgulamak iin kullanlr. Bu kkl deiimin temellerinde ise bilgiye dayal retim sreleri, saysallama, a T balantl yap, kolay ve hzl eriim, kresel e zamanllk gibi kavramELEVZYON lar yer alr. A toplumunun ekonomik yaplanmasnda dikkat eken ilk unsur teknoloji baml bir ekonomiye dayal olmasdr. yle ki kresel ya da yerel ekonomilerin NTERN E T teknolojik olanaklarn kullanm bir gereksinimden ok, bir salkl ilemesi iin bamllk eklindedir. Bu bamlln sacayaklarn da bilgi, teknoloji ve bu olanaklarn ynetime aktarlma kapasitesi, yani ilenebilme becerisi oluturur. irketler iin bilgi ve teknolojinin ilenmesi baz konularda nemli frsatlar da beraberinde getirmitir. Endstri sonras toplumunun nemli kavramlarndan biri olan verimliliin yerini, krllk ve irketlerin stok deerlerindeki artn almas bunlardan biridir. Yine yeniden yaplanan irketlerin rekabet gc ve bu gcn enformasyon teknolojileri sayesinde hzla test edilebilmesi olana bilgi teknolojileri sayesinde gitgide kolaylamtr. Belli bir mali ortamda piyasa rakamlar ile kar arttrmak iin izlenebilecek drt farkl yntemde de bilgi teknolojilerinin etkisini grmek mmkndr. retim maliyetlerini drmek, verimlilii arttrmak, piyasay geniletmek ve sermayenin geri dnmn hzlandrmak olarak sralanan bu drt ge iinde gelien bilgi teknolojilerinin nemli dnmler yaratt bilinmektedir. Castells (2008), bu drt
175
madde arasndan piyasay geniletmek kavramn dierlerinden biraz daha ne karr. Gerekten de bilgi teknolojilerinin geliiminin piyasalarn geliimi asndan ne kadar nem tad son eyrek yzylda en sk rastlanan rneklerden biri olmutur. nk 2000li yllarn rekabet ortamnda irketlerin yeni piyasalar aabilmeleri iin kresel bir an iinde olmalar neredeyse bir n kouldur. Castellsin ifadesi ile Enformasyonel retim kreseldir. Kresel bir ekonomi, dnya ekonomisinden farkl, yeni bir tarihsel gerekliliktir (2008; 127). Tpk Endstri Devriminde, endstri gcne ulam irketler ile dierleri arsndaki farkn almasnda yaand gibi enformasyon devriminde de bilgi teknolojilerini kullanan irketler ile kullanamayan irketler arasndaki ayrm gitgide daha da artmtr. Bilgi teknolojileri bu adan rekabet gcn oluturan temel geler arasnda yerini almtr. Teknolojik kapasite ve altyap ile yetenekli insan kaynaklarnn yannda, bilgi teknolojilerinin yetkin kullanm da rekabet gcnn balca kaynaklarndan biri hline gelmitir. Bilgi teknolojisinin ortaya kard a yaplanmas ile birlikte ekonomiyi oluturan kresel ve blgesel irketlerin rgtlenmesinde de nemli deiimler ortaya kmtr. Dnya ekonomisine yn veren kresel irketler bu a yaplanmas sayesinde retim srelerini blgesel irketler arasnda paylatrarak kre/yerel bir yaplanmaya ynelmitir. Bu yaplanma yerel bir ekonomik deer olduu kadar, kresel bir ekonominin de nemli bir parasn oluturabilecek yeni rgtlenme emasna karlk gelmektedir. Bu yeni yaplanmada birok orta lekli yerel irketlerin kresel ekonomi iinde rol oynayabilmesi iin eskisine oranda daha fazla ans olduu sylenebilir. Bu geliim srecinde kresel ekonominin dengelerini oluturan ve yn veren iki nemli sektr dikkat ekicidir; bu sektrler enformasyon teknolojisi ve finans sektrleridir. Enformasyon devrimi, finans sektrn kresel bir boyuta tam, finans maliyetleri azalm, finans sektr ile yatrm arasndaki engeller ve araclar ortadan kalkmtr. Tm bunlarn tesinde enformasyon teknolojileri ile birlikte sadece finans sektrnde deil, tm irket yaplanmalarnda nemli bir yapsal dnm gze arpmaktadr. Bu ise dikey yaplanmadan yatay yaplanmaya gei olarak tanmlanabilir. Bu dnm srecini tanmlayan temel geler ise in deil, srecin etrafnda rgtlenme, Merkezle uyumlu ancak merkezden bamsz bir yap, Dikey deil, kendi kendini ynetebilen yatay bir hiyerarik dzen, Daha gl bir ekip ynetimi, performansa dayal dllendirme sistemi, Mteri ve tedarikilerle daha gl bir iletiim, Tm alanlar iin nem kazanan yaam boyu eitim ve, Tm bu sreler iin temel olan srdrlebilirlik ilkeleridir. Bu ilkelerin ou enformasyon devriminden sonra sadece irketler iin deil, tm kurum ve kurulular iin dikkate alnan temel kavramlar hline gelmi, yeni ekonomik dzenin ortaya kard yeni ynetim biimlerinin de temellerini oluturmutur. Bu kresel a yaplanmasnda irketler iin dikkat eken en nemli admlardan biri de nternet zerinden yaplan sat olanaklardr. zellikle yeni enformasyon teknolojisi ile ilgili irketlerin kalbinde nternet ortam bulunmaktadr. Enformasyon irketleri hem nternet teknolojisinin altyapsndaki geliimi hzlandrmak iin hem de bireysel kullanclarn bu a iinde daha fazla yer alabilmelerine olanak salamak iin ayn hedefleri gzeten retim stratejileri zerinde birleirler. Bu strateji iin drt nemli sacaya dikkat ekmektedir:
176
Kullanc profili: Kullanclarn bir aa ye olabilmek iin tanmlamak zorunda olduklar; ya, cinsiyet, ikamet bilgileri, eitim durumu, meslei, ilgi alanlar, zevkleri gibi kiisel zellikleri hakknda bilgiler ieren web tabanl formlarn genel addr.
Bunlardan ilki a teknolojilerinin geliimini hzlandracak kresel donanmlar reten irketlerdir. nternetin altyapsn salayan telekomnikasyon irketleri, nternet servis salayclar gibi yaplanmalar bu irketlere rnek gsterilebilir. ounlukla bu irketler ok uluslu bir yaplanma iinde olabilir. Bu irketler nternetin bel kemiini olutururlar, TTNet, Trk Telekom gibi irketler bunlara rnek gsterilebilir. kincisi, a teknolojilerinde daha fazla kiinin, daha hzl ilem grebilmesi iin kresel yazlm reten irketlerdir. nternet altyap uygulamalar reterek, kresel bir kullanc profili gelitirirler ve milyonlarca kiinin ayn dili kullanarak iletiebilmesi iin gerekli ortak bilgisayar dilini olutururlar. Bilgisayar yazlmlar reten Microsoft, Netscape, Adobe gibi irketler bunlara rnek gsterilebilir. ncs, dorudan ticaret yapmak yerine, web zerinde sunduklar cretsiz hizmetlerle, yelik, komisyon gibi ikincil yoldan gelir elde etmeyi planlayan a irketleridir. Medya komisyonculuk irketleri, ikinci el rn sat siteleri bunlara rnek gsterilebilir. Drdnc rnek ise nternet sektrnn geleceini oluturan irket yaplanmalar olarak kabul edilebilir. Bu irketler kendi ekonomik varolularn web zerinden srdren, web tabanl ekonomik ilemler gerekletiren, ticaret geleneklerini e-ticaret zerine yaplandran irketlerdir. Amazon, Hepsiburada gibi irketler, bu yaplanma iin birer rnek oluturabilir (Catells, 2008). Yeni iletiim teknolojilerinin alma yaamna girmesiyle birlikte, bu teknolojilerin i ve iin srdrlebilirliine de nemli etkileri olduu gzlemlenmitir. ncelikte bu teknolojilerin zaman-mekn snrz iletiim gc ile birlikte, i kavramnn tanm btnyle deimitir. i net olarak tanmlamann nemi artm, alanlar daha berrak grev tanmlarna ihtiya duyar olmu, iin balang ve biti sreleri ara baml hle gelmitir. Yeni iletiim teknolojilerinde i sreleri eskisi gibi kesintisiz deil, kesintili bir srece dnmtr. Araca bal farkl iletiim olanaklar sayesinde her zaman-her yerde iletiim olana, i srelerinde uzak iletiim nedenlerinden dolay sklkla kesintiye urar bir hl almtr. te yandan yine iletiim teknolojileri sayesinde alanlarn ok grevli (human multitasking) olarak tanmlanan ayn anda birden fazla ii srdrebilme becerileri gelimitir. Bu becerilerin gelimesinde ise yeni iletiim teknolojileri temel deiken olarak yer almtr. Zaten ok grevli kavram da bilgisayarlarn ayn anda birden fazla i grebilen (computer multitasking) yaplarndan devirerek alnmtr. Yeni iletiim teknolojilerinin ok grevli yaps, bu teknolojileri kullanan kiileri de ayn anda birden fazla ii srdrebilme, ynetebilme ve gzlemleyebilme gibi becerilere sahip olmaya ynlendirmi, ara-kii uyumluluunun salanmas ile yeni alma dzeninde ok grevlilik kavram nem kazanmtr. Yeni iletiim teknolojileri sayesinde i zaman ile bo zaman arasndaki ayrmlar da ortadan kalkmaya balam, kiinin ulalabilir olduu her zaman ya da alanlarn a ortamnda evrim ii olabildikleri her dakika, iletiim iinde olabilmeleri salamtr. zaman ile bo zaman arasndaki snrlarn bulanklamas ile birlikte alma dzenlerinde de nemli farkllklarn yaand gzlenmektedir. Artk mesai saatlerinde ak olan irketlerin yerini, 24 saat hizmet veren irket yaplanmalar almtr. Yeni medyann alma srelerine bir dier etkisi ise i ile mekn arasndaki ba yeniden dzenlemesinde yatmaktadr. Bilindii gibi yeni medya sadece zaman bamsz deil, ayn zamanda mekn bamsz bir iletiim sreci sunabilmektedir. Bu nedenle daha nce var olan tek meknl i kavram, zellikle tanabilir yeni iletiim teknolojileri ile srdrlebilen meslekler iin mekn kstlamas olma-
177
yan ilere dnmtr. , aa ulalabilen, teknolojinin tanabildii her yerde icra edilebilen bir uraa dnmtr. Yeni medyann ulaabildii her yer bir i yerine dnr. Hatta a toplumunda zaman mekn snrsz mesleklerin dierlerine oranla daha fazla rabet grd, ykselie getii de sylenebilir.
YEN MEDYA VE TOPLUMSAL YAAM

Yeni medyann toplumsal yaama etkisini incelemeden nce, kavram olarak toplumsallamann ne olduunu ve nasl bir sre iinde yaandn hatrlamakta fayda vardr. Toplumsallama kavram szlk anlam karl olarak bireyin kiilik kazanarak belli bir toplumsal evreye hazrlanmas, toplumla btnlemesi sreci, sosyallemesi ifadesi ile tanmlanr. Toplumsallama, bireyin iinde doduu topluma adaptasyonu, bu toplum iinde yaamn srdrebilmek iin kendine zg bilgi ve beceriler kazanarak, toplumun bir paras olabilmesi srecidir. Tm bu sreler, insan sadece biyolojik bir varlk olmaktan kararak, toplumsal bir varla dntrr. Bu sre iinde toplumsal deer ve normlar renmesi, iinde bulunduu toplumun bir paras hline gelebilmesi, insani deerler kazanmas gibi temel geleri ierir. Toplumsallama srecinde birey topluma ait deer ve normlar renir. Genel geer norm davran kalplar hakknda fikir sahibi olur ve toplumun bir paras olabilmek iin gerekli davran kalplar hakknda fikir yrtmeye balar. Bu sre sadece bir renme sreci deildir, ayn zamanda gerekli olan davran kalplarn iselletirme ve btnleme srecidir. Toplum ve birey arasndaki bu etkileim bu nedenle uzun soluklu homojen bir yap ierir ve kesintisiz olarak lene kadar devam eder. Bu nedenle insanolunun doumundan lmne kadar toplumsallaan bir varlk olduunu belirtmek yanl olmayacaktr. Toplumsallama yaamn tm evrelerini kapsayan, bitmeyen bir sre olarak tanmlanabilir. Sosyoloji kuramclar toplumsallama srelerini farkl kademeler ile aklar. Bu kademeleri birincil ve ikincil toplumsallama kavramlar ile ifade etmek mmkndr. Birincil toplumsallama; insanolunun evresine ayak uydurmak iin gereksinim duyduu hayat ve dnya bilgisinin de temellerinin atld dneme karlk gelir. Birincil toplumsallama srecinde bireyin dnyasna uyumunun esaslar ortaya konur ve bireyin yaamn doru ekilde srdrebilmesi iin yerine getirmesi gereken grev yaplanr. Yine bireyin kendisine ve evresine olan temel gven duygusunun olumas bu dneme karlk gelir. Birincil toplumsallama bu nedenle anne karnnda balar ve ileri ocukluk dnemine kadar sregider. Bu sre iinde ocuun toplum iinde edindii ilk roller ve bu roller erevesinde gelitirdii davran biimleri birincil toplumsallamaya karlk gelen srelerdir. Ayrca, sosyal yaants iinde kendi ald rollere karlk, karsndaki kii ve gruplardan bekledii rol ve davran modelleri de bireyin ilk toplumsallama srecinde yaad srelerdir. Bu andan bakldnda aile birincil toplumsallama srecinin ilk temel gesidir. Daha sonra okul, ilk arkada evresi ve ailenin yaknnda olan dier yakn evreler, bireylerin birincil toplumsallamasnda aktif rol oynayan sosyal gruplardr. kincil toplumsallama ise bireylerin toplum iindeki yerlerinin pekimesinde nemi olan kurumsal alt dnyalarn zmsenmesine karlk gelir. Bir bakma ikincil toplumsallama, zmsenmi alt dnyalar ile bireyin ilikisi tarafndan yaplanr. kincil toplumsallama srecinde bireyin toplum iinde deien rollerine karlk
178
Web 2.0: OReilly Media tarafndan 2004te kullanlmaya balanan ve ikinci nesil nternet hizmetlerini - toplumsal iletiim sitelerini, Wikileri, iletiim aralarn- bir baka ifade ile nternet kullanclarnn ortaklaa ve paylaarak yaratt sistemi tanmlayan kavramdr.
gelitirdikleri farkl davran biimleri yer alr. Bu srete deikenlik gsteren toplumsal ilikiler iinde bireyin farkl rolleri stelenebilmesi becerisini gsterir. Bireyin bir anne ya da baba olarak toplumdaki rolnn hemen ardndan bir doktor ya da bir retmen olarak toplumsal rolnn nasl gelitii ve hemen ardndan trafikte bir src olarak toplumsal rol ve grevlerinin neler olduu gibi deikenler ikincil toplumsallama srecinin konular arasndadr. Burada bireylerin farkl durumlarda, farkl kiilere ve gruplara kar oluturduklar davran biimleri arasnda ne tr deikenlikler yaand ve bu deikenlikler iinde bireyin kendi konumunu topluma gre nasl yaplandrd nem tar. Bireylerin ayn ya da farkl meknlarda, ayn ya da farkl kiilere kar, ayn ya da farkl roller iinde edindikleri ve gsterdikleri tm davran biimleri ikincil toplumsallama sreleri iinde yer alr. Bireylerin toplumsallamasna yeni iletiim teknolojilerinin etkisi konusunda ortaya atlan ilk grler, yz yze olmayan tm iletiim modellerinin toplumsallama srelerini sekteye urataca, ara kullanarak toplumsallamann salanamayaca, salansa bile yz yze olan iletiim biimlerinin yerini tutamayaca ynnde olmutur. te yandan yeni medyann toplumsal etkileri konusunda daha derinlemesine aratrmalar yapldka, bunun tam tersi sonulara ulald gzlemlenmitir. Hatta Pew nternet Aratrmalar irketinin ABDde yapt son aratrmalarda, ABD vatandalarnn yeni iletiim teknolojileri kullanamaya baladktan sonra kendilerini daha az yalnz hissettiklerini, nternetin salad olanaklar ile daha fazla sosyalletiklerini, kendilerini eskiye nazaran daha ok bir toplumun paras olarak dndklerini gstermektedir (NTVMSNBC, 2009). Gnmzde yeni iletiim teknolojilerinin toplumsal yap zerinde en belirgin etkisinin gzlemlenebilecei rnekleri, sosyal alar olarak ortaya kmaktadr. Sosyal alar, kiilerin bireysel ve toplumsal iletiim ihtiyalarn karlamak zere oluturulmu evrim ii hizmetlerin tm olarak tanmlanabilir. Bu bireysel ve toplumsal iletiim ihtiyalar ise paylam, ortak ilgi alanlarn kefetme, yeni kiiler ile tanma ve yeni ilikiler kurabilme, var olan ilikilerini a zerinden srdrebilme, gerektiinde kiisel haberleme ortamlar oluturabilme ve bu ortamlarn srdrlebilirliini salama, anlk bireyleraras iletiim ihtiyalarn karlama gibi farkl balklar altnda toplanabilir. Sosyal alarn temel karakteristiinde, bu ve benzeri ihtiyalarn tamamn ya da bir blmn karlayabilecek a yaplanmalarn salamak, bireylerin bir araya toplanabilecekleri, gruplar oluturabilecekleri evrim ii altyaplar hazrlamak ve bu iletiim etkinliklerinin srdrlebilirliini desteklemek vardr. Birok sosyal a web tabanl olarak alr ve teknolojik altyaps web 2.0 uygulamalarna dayanr. Sosyal alar, kiilerin bireysel zelliklerine gre kendi profillerini oluturabildikleri, oluturduklar profiller ile kendi bireysel ilikilerini srdrebildikleri, ayn zamanda hem bir birey hem de bir grup yesi olarak iletiimlerini yaplandrabildikleri hem bireysel hem de kitlesel iletiim ortamlarn kullanclarna salarlar. Bireylerin bilgisayar banda geirdikleri srenin artmas ve sosyal alara eriim olanaklarnn tanabilir aygtlar ile de gerekletirilebiliyor olmas, 2000li yllarn en nemli toplumsallama gesinin sosyal alar olacan gstermektedir. yle ki gnmz iletiim etkinlikleri dikkate alndnda, sosyal alar zerinden gerekletirilen anlk mesajlama, haber alma, renme, paylama, kamuoyu yaratma, tepki oluturma gibi etkinliklere salad olanaklardan dolay sosyal alarn gelecek yzyln en nemli iletiim ortamlar hline geleceini gstermektedir. Ta (2010), sosyal alar veya Web 2.0n kapsad tm alt kmeleri aadaki ifadeler ile sralamtr:
179
Bloglar Mikrobloglar Sosyal alar Ak kaynak ansiklopediler Sosyal bookmarking Sosyal haber Fotoraf paylam Video paylam Ses ve mzik paylam Anlk mesajlama uygulamalar Forumlar Sanal oyunlar Sanal topluluklar Bilinen en eski sosyal a, 1997 ylnda kurulan SixDegreesdir (Toprak ve dierleri, 2009) ancak 13 yl iinde Facebook ve Twitter gibi kresel sosyal alarn toplumun her kesimini kapsayacak bir yapya ulamas srecinde birok sosyal a denemesi hayal krkl ile sonulanmtr. Bunlarn bazlar kullanclar iin cezbedici ierik oluturamamaktan, bazlar ise ortaya kan ierii saklayacak ve ileyecek gerekli donanmlara sahip olamamaktan baarl olamam ve belirli bir sre sonra evrim ii yaamna son vermitir. Gnmz sosyal alarnn bu kadar baarl olmasn iki temel deikenle aklamak mmkndr. Bunlardan ilki sosyal alarn teknolojik altyaps ile ilgilidir; milyonlarca kiinin kendi ieriklerini oluturabilecekleri ortamlar sunmak ve bu ieriklere her an, her yerde, farkl iletiim platformlarn kullanarak ulalabilir bir sistem yaratmak, bu srecin en nemli sacayan oluturmaktadr. Teknolojik altyap bu iin olmazsa olmaz temelini oluturur. Hi kimse yazdktan iki saat sonra yerinde bulacana emin olmad bir ierii bir sosyal ada paylamaz. Bu nedenle sosyal a ile birey arasndaki gven ilikisi ve srdrlebilir bir iletiim sreci oluturmak sosyal alar iin en temel gereksinimlerden biridir. Gnmzn en ok tercih edilen sosyal alarn baar ile gerekletirdikleri etkinliklerden birisi budur. Sosyal alarn bu derece kabul gren iletiim ortamlar hline gelmesindeki bir dier etken ise kullanclarna kendi kiisel ieriklerini oluturmalar iin olanak tanmasdr. Ayrca oluturduklar ierikleri kendi toplumsal gruplar iinde paylaabilmeleri, gerekliinde silebilmeleri, gerektiinde onaylayabilmeleri ve hatta kimi farkl teknolojik imgelemeler ile birbirlerinin ierikleri zerinden iletiimlerini srdrebilmeleri sosyal alarn nemini ciddi anlamda arttrmtr. Gnmz sosyal alar, gndelik yaamn nemli bir paras hline gelmi, bireylerin toplumsallama srelerini yaplandrd en temel evrim ii ortamlardan birine dnmtr. rnein Facebook sosyal ann en ok kullanld lkeler listesinin banda Trkiye yer alr. Facebook ve benzeri sosyal alarn bu derece byk bir kullanc kitlesine ulamas aadaki etkenler ile aklanabilir: Sosyal a ieriklerinin btnyle kullanc ieriklerinden olumas Kullanclarn ierik alma ve gnderme biimlerini ve ierik aklarn tamamyla kendi talepleri dorultusunda zelletirebilmesi Sosyal alarn karakteristik zelliklerinin kullanclarn bireysel kullanm alkanlklar gelitirebilmelerine olanak salayacak ekilde tasarlanm olmalar Kullanclarn sosyal alar ayn anda hem bir kamusal alan hem de bir zel alan hline dntrebilmeleri.
180
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Toprak ve dierleri (2009) Facebook zerinde yaptklar aratrma srecinde, sosyal alarn kullanclar tarafndan tercih edilme nedenlerini aadaki gibi sralamlardr: Arkada bulmak amal Denetim ve gzetim amal Video, fotoraf, mzik, fikir paylam amal Oyun amal rgtlenme amal Siyasal amal E-ticaret amal Cinsel amal hbar amal Yukardaki sralama dikkate alndnda sosyal alarda paylam olgusundan sz etmek olasdr. Ayrca zel alann kamusal alana tanmas sonucunda ortaya kan bir tehir-gzetim ilikisinden de sz edilebilir. Var olan ilikileri srdrmek amal ya da yeni ilikiler kurmak amal kullanmlar ile a zerinden rgtlenme, siyasal sonular elde etmeye alma gibi kullanm ieriklerinin de dorudan toplumsallama ile ilikili olduu ileri srlebilir. te yandan yukarda yer alan srlamada grlen oyun amal kullanmlar ise zellikle ocuklarn toplumsallamasnda nemli bir yer tutar. A zerinden oyunlar ile gerek yaamda oynanan oyunlarn toplumsallamaya olan etkileri arasnda byk farkllklar olduunu ileri srmek doru deildir. Toplumsallama her iki oyun biiminin de sonularndan biridir ancak a zerinden bilgisayarlar kullanlarak oynanan oyunlarda kurallar kesin ve nettir. Oysa ocuklarn kendi aralarnda sokakta oynanan oyunlarda kurallarn gzetimi yine ocuklar tarafndan yapld iin insan faktrnden kaynaklanan kural sapmalar yaanabilir. Dierlerinden daha byk/gl/popler/ sz geSIRA SZDE en herhangi bir ocuk anlk olarak kuraln uygulanmasna engel oluturabilir. Oysa bilgisayarlar ile a zerinden oynanan oyunlarn kurallarnn gzetimi yine bizzat bilgisayarlar tarafndan yaplr ve bu kurallarn herhangi bir nedenle deitirilDNELM mesi sz konusu deildir. Bu nedenle a zerindeki oyunlar kullanclarna daha adil bir ortamda toplumsallama olana sunarken yz yze gerekleen ve oyun S O R U temelli toplumsallama srelerinde kimi zaman kurallarda deikenlikler yaanabilir. Binark ve Bayraktutan St (2007) dijital oyunlarn gen neslin toplumsallama srelerini etkilediini belirtir; bu yeni dijital toplumsallama biiD K K Adorudan T mi Bakardjievann ifadesi ile hareketsiz toplumsallama olarak tanmlar. Ayrca genlerin oyun oynama alkanlklar da sosyal alarn ekillenmesine etkide buluSIRA SZDE nan en nemli gelerden biri olarak ne kar. Sosyal alar, evrimsel srelerini kullanclarnn kullanm alkanlklar zerinden srdrr. Bu bir nevi karlkl bir etkileimdir. Teknoloji toplumsal formu dntrrken dnen her toplumsal yaAMALARIMIZ p da kendi teknolojisini retir. Yeni medya K zerine farkl ve zengin metinleri okumak iin Mutlu Binark tarafn T A yazlm P dan derlenen Yeni Medya almalar adl kitab okuyabilir ve yeni medya zerine yazlm eitli kuramsal bilgilere ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sosyal alar zerinden, yeni iletiim ortamlarn kullanarak ortaya kan toplumsallama srelerinin, yz yze yaanan toplumsallama srelerinden bir dier farkll da yeni medya aralarnn kullanclarna anonim kimlikler zerinden ileti N salamasdr. TERNET ime olanak Anonim kimlik, kullanclarn gerek kimliklerini gizleye-
181
rek sanal ortamda oluturduklar gerek d kimliklere verilen genel addr. Bu gerek d kimlikler illa ki gerekte var olan baka karakterlerden dn alnan kimlikler olmak durumunda da deildir. Kullanclar daha nce gerekte hi var olamam bir kimlii de kendi anonim kimlikleri olarak seebilme ve oluturabilme zgrlne sahiptirler. Sosyal alarn ok az bir blm kullanclarndan gerek kimliklerini kullanarak bir profil oluturmasn ister. te yandan byk bir blm ise kullanclarnn anonim kimlikler ile sosyal a iinde yer alabilmeleri olanan tanr.
YEN MEDYA VE BREYLERARASI LETM

Kavram olarak bireyleraras iletiim, insanlarn baka insanlarla birebir ilikilerini tanmlamak iin kullanlr. Bireylerin kendi duygu, dnce, tavr vb. tm hl ve hareketlerini karsndaki bireylere aktarmak iin gerekletirdii tm iletiim etkinlikleri bireyleraras iletiim olarak tanmlanr. Bir bireyin karsndaki bireyle olan iletiimini ise iki farkl adan ele almak mmkndr. Yz yze iletiim ve uzaktan iletiim kavramlar, bireyleraras iletiimi sistematik bir ekilde zmlemek zere tanmlanm kavramlardr. Ayrca bu iki farkl iletiim yntemini dolayl iletiim ve dolaysz iletiim yntemleri olarak da tanmlamak olasdr. Dolaysz iletiim, bireylerin herhangi bir ara kullanmadan gerekletirdikleri iletiim srelerini tanmlarken dolayl iletiim kavram ise bireyleraras iletiimin bir ara sayesinde dolaylanarak gerekletirildii yntemlere karlk gelir. Yz yze iletiim, bireylerin birbirleri ile herhangi bir ara kullanma ihtiyac duymadan, ayn fiziki mekn ieresinde, kendi fiziksel olanaklarn kullanarak gerekletirdikleri iletiim biimdir. Birey bu iletiim ynteminde, bir konuma becerisi olarak szel dili, beden dilini, mimik ve jestlerini kullanr. Yz yze iletiim srecinde arada herhangi bir ara olmad iin bireyleraras iletiim srecinde insann iletiim beceri ya da becerisizlikleri dnda mesajn iletilmesi ve anlamlanmasnda aratan kaynaklanan herhangi bir etki, grlt ya da dnm sz konusu olmaz. Mesaj, iki bireyin kendi becerileri dhilinde alcya ular ve yorumlanr. te yandan yz yze iletiim srecinde herhangi bir ara kullanlmad iin mesajn ieriinde aratan kaynaklanan eksilme, azalma, niteliinde deime yaanmaz. Hatta yz yze iletiim aracsz bir iletiim yntemi olarak bireyler arasnda tercih edilen en gl iletiim yntemi olarak kabul edilir. nk yz yze iletiim srecinde bireyler szel iletilerin yannda, mimik, jest, hl ve tavrlaryla da iletiim iinde bulunurlar ve kimi zaman bu szsz iletiim yntemleri, szl iletiimden ok daha gl, ok daha abuk anlalabilir bir etki brakr. Gnmzde bireyleraras iletiim sadece yz yze yntemlerle gerekletirilmez. Yz yze iletiim iki bireyin fiziksel olarak ayn zaman dilimi iinde ayn meknda bulunmalarn gerektirir. Oysa, insanolu bu zaman ve mekn kstlamasnn stesinden gelebilmek iin uzaktan iletiim teknolojilerini gelitirmitir. Telefon, telsiz, telgraf gibi geleneksel iletiim aralarnn yannda artk mobil telefonlar, tmleik aygtlar, a teknolojileri gibi birok yeni iletiim arac, bireylerin iletiim ihtiyalarnda zaman ve mekn kstllklarn ortadan kaldrmay amalamtr. Bu ama dorultusunda retilen yeni iletiim aralar bireylerin iletiim yntemlerine hem yeni olanaklar eklerken hem de bireyleraras iletiimin boyutlarn deitirecek yeni kullanm pratiklerinin olumasna da nayak olmutur. Bu adan bakldnda ara ve mesaj ilikisinin yeni medyann kullanm pratikleri asndan nemi dnldnde kavram n plana kar: Seilen ara, mesajn ieriini etkiler. Seilen ara, bireylerin iletiim aralarn kullanm pratikleri tarafndan belirlenir.
182
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bireylerin iletiim teknolojilerini kullanm biimleri, iinde bulunduklar toplumun teknolojiyi kullanm pratiklerini ve alkanlklarn yaplandrr. ncelikle unutulmamas gereken ilk bilgi, her uzaktan iletiim ynteminin bir ara sayesinde gerekletirilmi iletiim sreci olduudur. Bir baka deyile her uzaktan iletiim, mesajn bir ara tarafndan ilenerek alcsna iletildii bir iletiim srecidir. Bireyleraras ya da kitle iletiiminde bir mesaj, gndericisinden alcsna bir ara sayesinde iletiliyorsa yaanan bu iletiim sreci araclanm, medyalatrlm bir iletiim sreci olarak tanmlanr. Gerek bir grnty bir fotoraf hline getirerek bir bakasna gndermek, var olan grsel bir gereklii medyalatrarak bir bakasna iletmektir. Ayn ekilde annenizin syledii bir ninniyi dijital yntemlerle kaydederek yllar sonra bakalarna dinletmek, annenizin sesini medyalatrarak kalc hle getirmek, kaydetmek, saklamaktr. Her kayt, bir medyalatrma srecidir. letiim srecine dahil olan her ara, iletinin medyalamas, araclanmas anlamn tar. letiim teknolojisi sektr, iletilerin medyalatrlabilmesi iin gerekli teknolojileri, bireyleraras iletiimde ya da kitle iletiiminde var olan fiziksel kstllklar amak iin retirler. Bu teknolojiler sayesinde bireyler gndelik yaamlarnda artk birok iletiyi bir ara aracl ile kaydedebilir ve birbirleri ile paylaabilir hle geldiler. te yandan unutulmamas gereken en nemli etken ise her aracn mesaj kendi olanaklar dorultusunda iledii, ilettii ya da kaydettiidir. Mc Luhann ara mesajdr kuram yine ayn bak asna dayanr. Bir iletiyi medyalatrmak iin seilen ara, o mesajn ieriini de dntrr. Mesaj, aracn olanak ve snrllklar iinde yeniden yaplanr. Bir bilgiyi bir arkadanza telefon ederek iletmek ile mesaj yollayarak iletmek ya da a teknolojilerini kullanarak eposta yoluyla iletmek arasnda nemli farkllklar vardr. rnein mesajn ivedilii gibi dier etkenler, seilen iletiim ortam ile birlikte bir mesaj zellii olarak alcya iletilir. Acil bir iletiim sreci iin e-posta yolunu tercih etmek gibi bir gelenek yoktur. Zaten e-posta ile haberlemek e zamansz bir iletiim yntemi olduu iin byle bir mesaja acil yant bekleme gelenei de olumamtr. Oysa acil durumlarSIRA SZDE da dorudan sesli grme tercih edilir ve telefon grmesi yaplr. Acil bir durumda ulalamayan kiiye sana e-posta gnderdim, neden bana dnmedin diyerek tepki gstermek, yeni medyann kullanm pratikleri asnda anlaml bir yaklaDNELM m olmayacaktr. nk toplumsal olarak e-posta iin acil durumda kullanlma alkanl ve pratii gelimemitir. Bu rnekler, geleneksel iletiim aralar ile yeS O R U ni medya aralarnn toplumsal kullanm alanlar arasndaki farkllklar gstermektedir. Yeni medya, geleneksel medyann toplumsal yap ierisindeki konumundan, kullanm alkanlklarndan, geleneklemi kullanm biimlerinden yararlanr anDKKAT cak te yandan kendine zg bir toplumsal kullanm biimini de oluturur. Bu yeni toplumsal kullanm biimi bir yandan toplumun yeniden yaplanmasnda nemSIRA SZDE li rol oynarken dier yandan da yeni iletiim aralarnn teknolojik serveni de bu gelenekler ierisinde yaplanr. Kullanclarn kullanm alkanlklar ise ardl teknolojilerinAMALARIMIZ gelimesine temel oluturur. Bu teknoloji, toplumun bir arada birbirlerini biimlendirdii ortak bir kader gibidir. Yeni medyann yaam ve sanatsal uygulamalarla olan ilikisi zerine farkl yaK toplumsal T A P zarlar tarafndan yazlm ve Deniz Yengin tarafndan derlenmi Yeni Medya ve... adl kitab okuyabilir ve bu kitaptan edineceiniz bilgilerden yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Yeni medya aralar bireylere kendi mesajlar iin kullanabilecekleri farkl iletiim ortamlar sunar. Kullanclar, bu aralar toplumsal gelenekler ve kodlar dhiNTERNET NTERNET
183
linde seerek kullanrlar. rnein, yeni medya aralarndan nce bireyleraras iletiim srelerinin iletilebilecei saatler toplumsal normlar iinde snrl olarak gereklemitir. Herhangi birini, ev telefonundan arama saatleri, o kii ile olan iliki dzeyine gre deiiklik gsterebilmektedir. Ev telefonu kamusal bir alan deildir ve zel alana telefon grmesi ile girmek iin yazl olmayan toplumsal normlar ve kurallar dhilinde hareket etmek gerekir. Byle bir durumda, rnein saat 23:00te birisini ev telefonundan aramak iin gerekten ok iyi bir nedeninizin olmas gerekir. Mesela, ertesi gnk toplantnn bir saat erkene alnd bilgisini i ilikisi dnda bir yaknl olmayan birine gece 23:00te ev telefonundan arayarak vermek, toplumsal gelenekler asndan uygun bir davran biimi olmayacaktr. Yeni medya, byle bir durumda bireylere eitli ve farkl iletiim olanaklar salar. Bu olanaklar dhilinde gelien toplumsal normlar iinde daha nce var olamayan iletiim srelerini uygun hle getirir. Saat 23:00te telefon etmek zorunda brakmadan, e-posta ile SMS ile ve hatta sosyal paylam alar mesajlar ile bireylere ulamak mmkn hle gelmitir. Yeni iletiim ortamlar bireyleri, eskisine gre daha kolay ulalabilir hle getirir. Bireylerin iletiime ak olan saatlerini, i zamanserbest zaman ayrmndan karr ve uyku zaman-uyank olunan zaman ya da evrim ii olunan zaman-evrim d olunan zamana dntrr. Geleneksel medyann i zaman ile serbest zaman ayrm yerine bu yeni zaman tanmlar gelimitir. Yukardaki rnekten yola karak yeni medyann bireysel iletiim srelerine etkisi aadaki ifadeler ile sralanabilir: Bireysel iletiim srelerindeki zaman-mekn snrllklarn ortadan kaldrmtr. Daha nce uzaktan iletiim belirli snrllklar ierisinde gerekleebilirken yeni iletiim aralar zaman-mekn snrsz iletiim olanaklarn kullanclarna sunmutur. letiim aralarnn olanaklarnn eitlenmesine yol amtr. Yeni iletiim aralar bnyelerinde birden fazla iletiim olanan barndrdklar iin gerektiinde bir kitle iletiim arac, gerektiinde ise bir bireysel iletiim aracna kolaylkla dnebilmekte, bireylere iletiimin boyutlar konusunda farkl taleplere karlk verebilecek zellikleri de sunabilmektedir. Bireysel iletiim olanaklarnn artmasyla birlikte, bireylerin gndelik yaamlar iinde alp verdii ileti says ve iletiimde bulunduklar kii says ile sresi artmtr. Bireylere iletiim ihtiyalarna gre bir ara iinde farkl iletiim ortamlar seenekleri sunabilmitir. Yeni medya aralar tmleik aralardr ve yeni medyann karakteristiinde yndeme olgusu vardr. Bu ise yeni medya aralarndan herhangi birisi iin retilen ieriin dier yeni medya ortamlarna rahatlkla tanabilmesi, ilenebilmesi ve yeniden yorumlanabilmesi anlamn da tar. Yeni medya kullanclarna bir ara iinde toplanm farkl iletiim ortamlarndan herhangi birini, herhangi bir nedenle seebilme olanan tanr. Gerek yaamlarnda herhangi bir gruba ye olmayanlara, evrim ii bir gruba dahil olabilme olanan salamtr. Bunun en arpc rnekleri evrim ii cemaatlerdir. evrim ii cemaatler, bir ama uruna, belirli ortak noktalar zerinden yeni medya ortamlarndan biri ya da birkanda bir araya gelen ve online iletiim sreleri dnda baka bir etkinlik gerektirmeyen kullanc gruplardr. Bu gruplarla iletiim iinde bulunmak iin sadece belirlenmi olan ortak yeni iletiim platformunda yer almak ve dier yelerle iletiim iinde bulunmak yeterlidir. Gruba ait konu balklar zaman zaman de-
184
iim gsterse de bireylerin bu tr cemaatleri tercih etmelerinin en nemli nedeni ise toplumsallama srelerini srdrebilmektir. Bireyleri anonim kimlikler hazrlayp bu anonim kimliklerin salad mahremiyet duygusu iinde gerek hayatta konuamadklar konular konuabilir, syleyemedikleri szleri syleyebilir hle getirmitir. Geleneksel medya, anonim kimliklere izin vermez. Geleneksel medyada anonim kimlik temsili en fazla ismini vermek istemeyen izleyici olarak yer alabilir. Oysa, 2000li yllarn insan iin yeni medyann en temel varlk nedeni, gerek hayatta konuulamayan konuabilmek, tartamadn tartabilmektir. Yeni medyann anonim kimlie izin veren yaps, bireylerin yeni medyada kendi gerek kimlikleri ile deil, sahte dzmece kimliklerle de yer alabilmelerini salar. Bireyler anonim kimlikler sayesinde gerek hayatta ortaya koyamayacaklar iletiim srelerini yeni medya aracl ile yaarlar. Toplum tarafndan dlanabilen, tekiletirilebilen, radikal olarak tanmlanan kii ve gruplara szlerini syleyebilecekleri ortamlar oluturmutur. Yeni iletiim ortamlar herkese tm olanaklarn eit bir ekilde sunar ve geleneksel medyann denetlenebilir yapsna karn, tek bir merkezden denetimi ve ynetimi neredeyse imknsz klan bir yapdadr. Olas tm sansr, engelleme, yayn durdurma faaliyetlerine karn gelitirilebilecek binlerce yeni yntemi kendi iinde barndrr. Bu nedenle yeni medya kullanclarna, gerek anlamda sansr uygulanabilmesi, yani ileti ile izleyicinin arasna engelleyiciler konulabilmesi olduka zor olan bir iletiim ortam sunar. Engelleme amac ile yaplan her trl etkinlie karn, iletiye ulaabilmek iin yzlerce farkl yntemi ve zm yollarn bnyesinde barndrr. Kullanc gerekten iletiye ulamak isterse ular. Sosyal alar sayesinde bireyleraras stat farklarn sfrlam, herkesin eit olduu bir iletiim platformu oluturmutur. Sosyal alar hiyerarik rgtleme biiminden bamsz, eitliki bir yap iinde geliir. Sosyal ada paylalan bir fotorafa, 12 yandaki yeeninizle 65 yandaki patronunuz ayn oranda yorum yapma, yeniden paylama ya da engelleme hakkna sahiptir. Yeni medya, ileti gnderebilecek aralardan birine sahip olan ve evrim ii olabilme olanan edinen herkes iin eit koullar sunar. Herkesi eit dzlemde buluturan en nemli gereksinimi ise bireylerin evrim ii olabilmeleri iin gerekli olan yeni iletiim aralarndan herhangi birine sahip olabilmeleridir. Sosyal alarn kullanc ieriine dayal yaps ve her kullancnn eit olarak yer almas, geleneksel medyann rettii popler kltrden farkl bir kitle kltrnn olumasna yol amtr. Geleneksel medyann aksine yeni medya kendi nllerini yaratr ve bu nllerin geleneksel medyada olduu gibi herhangi bir artistik yetenee sahip olmas gerekmez. Yeni medya nllerinin en byk meziyetleri yeni medya ortamlarn etkin bir ekilde kullanma becerilerine sahip olmalardr. Yeni medyann rettii popler kltr de geleneksel medyadan farkldr. Geleneksel medyada retilen popler kltr ierikleri tek bir kanaldan izler kitleye kitle iletiim aralar tarafndan iletilir. Ayn anda, ayn iletiye maruz kalan izler kitle, herkes tarafndan gelir geer bir ortalama beeni ve farkndalk oluturur. Tek bir kullancya bal olarak gelien popler kltr geleri geleneksel medyay bir kitle kltr reticisi konumuna sokar. Yeni medya da bir kitle kltr reticisidir ancak geleneksel medyadan farkl olarak, popler kltr gelerini
185
oluturan ieriklerin illa ki bir kanal tarafndan retilmesi ya da aktarlmas gerekmez. Yeni medyada her birey ayn zamanda hem alc hem de vericidir. Yeni medyann bu etkileimli yaps, yeni medyann rettii popler kltrn, egemen ideolojinin, var olan popler kltr sisteminin ya da star sistemine dayal yapsnn dnmesine neden olmutur. Yeni medya ile birlikte popler kltr geleri bir ar kovanndaki bal gibi tm kullanclar tarafndan el birlii ile rlr, oalr ve aktarlr. Bu nedenle yeni medyann popler kltr ierikleri geleneksel medyadan farkl olarak herhangi bir kullanc tarafndan retilebilir, yaylabilir ve paylalabilir.
Dijital Yerliler- Dijital Gmenler

Prensky (2001) Dijital Yerliler, Dijital Gmenler adl makalesinde nternet, bilgisayarlar, cep telefonlar ve benzerleri yeni kitle iletiim aralarn kullanarak byyen nesli, dijital yerli olarak tanmlar. Bu nesli dierlerinden ayran fark, 80 sonras dijital devrimden sonra domalar ve kendilerini bildiklerinden itibaren dijital teknolojilerin iinde bym olmalardr. Analog bir dnyaya doan ve analog teknolojileri kullanarak byyen kiiler ise Prensky (2011) tarafndan dijital gmenler olarak tanmlanr. Bu iki kuak arasndaki farkllk teknolojik determinist bir yaklamla ortaya konduunda, saysal teknolojilerin bir kua dierinden ne derece byk bir farklla ittii ortaya kmaktadr. Bir yanda analog sistemleri kullanarak byyen, analog sistemlerin olanak ve snrllklar iinde hareket etme reflekslerini kazanm ve yaamn bu teknolojilerin snrllklar ierisinde yaplandrm dijital gmen olarak tanmlanan eski kuak; dier yanda ise doduunda zaten saysal teknolojilerin tm olanaklar hlihazrda var olan ve bu olanaklar kullanmay renerek byyen, saysal teknolojilerin olanak ve snrszlklar iinde yaamn idame ettiren yeni bir kuak vardr. Dijital gmenler ile dijital yerliler arasndaki en belirgin fark ise dijital yerlilerin daha nce herhangi bir analog teknolojiye maruz kalmadan hayatlarn srdrmelerine ramen, dijital gmenlerin ise her ne kadar yeni ortama uyum salamaya alsalar da her zaman kalc bir analog aksanlarnn olmasdr. Buradaki ayrm bir aksan kavram zerinden rneklendirmenin temel amac, anadil renme srelerindeki kendiliindenlik ile daha sonra renilmi bir yabanc dil zerinden ana dilin brakt aksan arasndaki fark vurgulayarak, dijital gmenler iin saysal teknolojilerin sonradan renilmi yeni bir dil olduunu vurgulamaktr. lgin olan ise 2000li yllarn balarnda yetien kuan, dijital yerliler olarak tanmlanabilecek ilk nesli temsil ediyor olmasdr. Bu nesil, dijital gmenler ile saysal kuak atmasn yaayacak olan ilk kuaktr ve dijital gmenlerin kendi mrlerini tamamlamasnn ardndan dnyadaki tm yaayanlarn dijital yerlilerden olumas ile birlikte byle bir atma tarihe karacaktr. Dijital yerliler ile dijital gmenler arasnda ortaya konabilecek en beliin farkllklar aada sralanmtr:
186
Dijital Gmenler Geleneksel iletiim aralarn baar ile kullanrlar.
Dijital Yerliler Yeni iletiim aralarn st dzey kullanma becerilerine sahiptirler.
Dorusal bir anlatm ve iletiim dzeyi- Yatay ve dikey olarak deiebilen esnek dorusal ni tercih ederler. olmayan bir iletiim dzeyini tercih ederler. Paral, keBa sonu belli bir iletiim biimleri vardr. sik kesik, srekli bir iletiim sreleri vardr. Okumak iin yazl metin tercih ederler. Metin yerine grafik anlatmlar ve grsel ifadeleri tercih ederler. Detaylandrlm ok boyutlu anlatmla- Detayl bilgi yerine kapslletirilmi, haplatrlm r tercih ederler. z bilgiyi tercihe derler. Ayn anda tek bir ie odaklanmay tercih ederler. Ayn anda birok ii srdrmeyi tercih ederler.
Belirli bir ie odaklanarak balayp bitir- Ayn anda birden fazla ie balamay, ayn anda srdrmeyi tercih derler. meyi, bazlarn bitirmeyi, bazlarn ise yaam boyu devam eden bir srece yaymay tercih ederler. alma zaman, alma mekn, bo zaman, zel alan ve kamusal alan snrlarnn korunmasn tercih ederler. Birincil olarak yz yze iletiimi tercih ederler. Zaman ve mekn snrllklarn reddederler. Her zaman, her yerde uyumadklar srece iletiime ak, zaman mekn snrsz bir sreci tercih ederler. Birincil olarak ara kullanarak yaplan bir iletiim tarzn tercih ederler.
Yeni iletiim teknolojilerinin mesaj ze- Yeni iletiim teknolojilerinin mesaj zerindeki etkilerini rindeki etkisini tam olarak kavrayabil- zmsemilerdir. meleri olas deildir. Btn yaamlar gerek kimlikler zerinden yaanmtr. Anonim kimliklere ak bir yaam tarzlar vardr.
Dijital yerliler bilgiye en hzl ekilde ulamak isterler. Bu srete nemli olan bilgiye ulamak deil, gerekli bilgiyi nternet ve benzeri bilgi pl iinde arama yntemlerini bilmek, gereksiz bilgiler arasndan temizlemek ve ilenebilir hle getirmektir. Bilginin temelinin, nereden geldiinin, kim tarafndan retildiinin fazlaca bir nemi yoktur. Gerekli zamanda ve gerekli yerde doru bilgiye en hzl ekilde ulamak temel ama hline gelir. Bu sre iinde, kopyalama-yaptrmayeniden ileme gibi tm yntemler, bilginin ilevsel hle getirilmesi iin tercih edilebilecek yntemler arasndadr. Dijital gmenler iin bilgiyi bulmak kadar seip ilemek, bilgiyi retmek kadar anlamldr. nk bilgi, a ortamnda yer alan milyarlarca bilgi yuma iinde harmanlanm bir ekilde durmaktadr. Bilgiyi arama yntemleri ve ulama sreleri en az bilgiyi retmek kadar beceri gerektirir. Bu nedenle dijital gmenler dorusal okumalar yerine, paral, kesintili okumalar tercih ederler. A ortamnn hipermetine dayal yapsna uygun bir bilgi toplama pratii gelitirmilerdir. Kapsaml metinler yerine, kapslletirilmi cmleleri tercih ederler. Hatta metin yerine grafik anlatm, grsel ifadeleri yelerler. Prensky (2009) 21. yzylda herkes dijital teknoloji anda yetieceinden dijital yerlilerle dijital gmenler arasndaki ayrmn giderek ortadan kalkacana dikkat ekerek dijital bilgelik kavram erevesinde dnmemiz gerektiini ne srer. Prensky, dijital teknolojinin bizi sadece daha akll deil, daha bilge yapacana inandn ifade eder ve dijital bilgelik kavramna iki adan bakar: Dijital bilgelik hem doutan gelen kapasitemizin zerinde bilisel gce erimek iin dijital teknoloji kullanm sonucu meydana gelen bilgelik (hikmet) hem de yeteneklerimizi artrmak iin teknolojinin akll kullanmndaki bilgelik anlamlarna gelmektedir. (Tonta, 2009).
SIRA SZDE
Prenskynin SIRA ifadelerinden yola karak, bir dijital yerli mi, yoksa dijital gmen misiniz? SZDE Yaadnz eitim srelerini dnerek, farkllklarnz deerlendiriniz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
187
zet
A M A
Endstri toplumundan a toplumuna kadar yaanan toplumsal sreleri ksaca tanmlamak Castells, gnmz toplumunu bir a toplumu olarak tanmlar. A toplumunun temel farkll, geleneksel iletiim aralar yerine yeni medyay kullanagelen, yeni medyann iletiim olanaklarn gndelik yaam iine yerletirmi ve belirli bir alkanlk edinmi olmalardr. A toplumunda bilgi baka rn ve hizmetleri retebilmek iin gerekli bir ham madde olarak yer almaz, bunlarn yannda temel olarak yine bilgi teknolojilerinin gelimesine katkda bulunacak bir n hazrlk olarak vardr. Her bilgi paylalabilir ve gelitirilebilir olduu srece anlaml ve nemlidir. A toplumu, rettii teknolojileri kendi geliimini srdrmek iin kullanr. Bu nedenle srdrlebilirlik kavram a toplumunun olmazsa olmaz terimlerinden biridir. Bu kavram hem yeni medya teknolojilerinin yeniden retilebilir ve gelitirilebilir olmasna hem de bu medyay kullanan tm toplumsal, kltrel ve ekonomik retim biimlerinin srekliinin salanmasna karlk gelir. A toplumunda retilen tm deerler srdrlebilir olmaldr. Tm iletiim biimlerinin temel noktas srdrlebilirlik zerinedir. Bu ise yeni medyann kesintisiz ve ift ynl iletiim olanaklar sayesinde olanakl bir hl alr. Yeni medyann bu kendine zg olanaklar sayesinde, a toplumunda retilen tm deerlerin yine yeni medya ve benzer enformasyon/retim teknolojileri kullanarak srdrlebilir retim srelerine dntrlmesi temel hedeftir. Yeni medya dzeni kavramn aklamak Yeni medya dzeni kavram; gndelik yaamn bir yandan yeni medya aralar tarafndan yeniden ekillendii, dier yandan da yeni medya aralarnn da bu yeni yaam biimine uyumlu bir ekilde tasarland 2000li yllarn teknoloji ve iletiime dayal yeni yaam biimlerini tanmlar. Yeni medya dzeninde bu karlkl etkileim ift ynl sregelmitir. Teknoloji bir yandan yaamn ritmini dorudan etkilerken, dier yandan da teknolojinin geliim izgisini, dnen, deien, evrilen yeni yaam biimleri belirler olmutur. Yeni medya dzeninde arac kullanan kiiler izler
kitle olarak tanmlanmazlar. Dorudan kullanc kavram ile ifade edilirler. Bunun nedeni ise yeni medya aralarnn geleneksel medyada alk olduu gibi tek ynl iletiim sreleri zerine yaplandrlmamas, aksine ift ynl bir iletiim ortam sunarak her bireyi ayn zamanda bir kaynak hline dntrebilmesidir. Bu nedenle a toplumunun ortaya kard yeni medya dzeninde, geleneksel medyada olduu gibi dikey bir yaplanma deil, yatay bir yaplanma vardr.
A M A
A M A
Yeni medya ve alma hayat ilikisini betimlemek 2000li yllarn bilgi teknolojilerinin yeniden yaplandrd ve tm ekonomik uygulamalarn merkezinde bilgi teknolojilerinin yer ald gnmz ekonomik dzeni yeni ekonomi kavram ile anlr. Yeni ekonomi kavram da tpk yeni medya gibi ortaya kan kkl bir dnm vurgulamak iin kullanlr. Bu kkl deiimin temellerinde ise bilgiye dayal retim sreleri, saysallama, a balantl yap, kolay ve hzl eriim, kresel e zamanllk gibi kavramlar yer alr. Castellsin ifadesi ile Enformasyonel retim kreseldir. Kresel bir ekonomi, dnya ekonomisinden farkl, yeni bir tarihsel gerekliliktir. Tpk Endstri Devriminde, endstri gcne ulam irketler ile dierleri arsndaki farkn almasnda yaand gibi enformasyon devriminde de bilgi teknolojilerini kullanan irketler ile kullanamayan irketler arasndaki ayrm gitgide daha da artmtr. Bilgi teknolojileri bu adan rekabet gcn oluturan temel geler arasnda yerini almtr. Teknolojik kapasite ve altyap ile yetenekli insan kaynaklarnn yannda, bilgi teknolojilerinin yetkin kullanm da rekabet gcnn balca kaynaklarndan biri hline gelmitir. Yeni medyann alma srelerine bir dier etkisi ise i ile mekn arasndaki ba yeniden dzenlemesinde yatmaktadr. Bilindii gibi yeni medya sadece zaman bamsz deil, ayn zamanda zaman bamsz bir iletiim sreci sunabilmektedir. Bu nedenle daha nce var olan tek meknl i kavram, zellikle tanabilir yeni iletiim teknolojileri ile srdrlebilen meslekler iin meknsz kstlamas olmayan ilere dnmtr. , aa ulalabilen teknolojinin tanabildii her yerde icra edilebilen
188
bir uraa dnmtr. Hatta a toplumunda zaman mekn snrsz mesleklerin dierlerine oranla daha fazla rabet grd, ykselie getii de sylenebilir. Yeni medyann toplumsal yaam iindeki roln aklamak Toplumsallama kavram szlk anlam karl olarak bireyin kiilik kazanarak belli bir toplumsal evreye hazrlanmas, toplumla btnlemesi sreci, sosyallemesi ifadesi ile tanmlanr. Toplumsallama, bireyin iinde doduu topluma adaptasyonu, bu toplum iinde yaamn srdrebilmek iin kendine zg bilgi ve beceriler kazanarak, toplumun bir paras olabilmesi srecidir. Gnmzde yeni iletiim teknolojilerinin toplumsal yap zerinde en belirgin etkisinin gzlemlenebilecei rnekleri, sosyal alar olarak ortaya kmaktadr. Sosyal alar, kiilerin bireysel ve toplumsal iletiim ihtiyalarn karlamak zere oluturulmu evrim ii hizmetlerin tm olarak tanmlanabilir. Bu bireysel ve toplumsal iletiim ihtiyalar ise paylam, ortak ilgi alanlarn kefetme, yeni kiiler ile tanma ve yeni ilikiler kurabilme, var olan ilikilerini a zerinden srdrebilme, gerektiinde kiisel haberleme ortamlar oluturabilme ve bu ortamlarn srdrlebilirliini salama, anlk bireyleraras iletiim ihtiyalarn karlama gibi farkl balklar altnda toplanabilir. Sosyal alarn temel karakteristiinde, bu ve benzeri ihtiyalarn tamamn ya da bir blmn karlayabilecek a yaplanmalarn salamak, bireylerin bir araya toplanabilecekleri, gruplar oluturabilecekleri evrim ii altyaplar hazrlamak ve bu iletiim etkinliklerinin srdrlebilirliini salamak vardr. Birok sosyal a web tabanl olarak alr ve teknolojik altyaps web 2.0 uygulamalarna dayanr. Sosyal alarn bu derece kabul gren iletiim ortamlar hline gelmesindeki bir dier etken ise kullanclarna kendi kiisel ieriklerini oluturmalar iin olanak tanmasdr. Ayrca oluturduklar ierikleri kendi toplumsal gruplar iinde paylaabilmeleri, gerekliinde silebilmeleri, gerektiinde onaylayabilmeleri ve hatta kimi farkl teknolojik imgelemeler ile birbirlerinin ierikleri zerinden iletiimlerini srdrebilmeleri sosyal alarn nemini ciddi anlamda arttrmtr.
A M A
A M A
Yeni medya ve bireyleraras iletiim kavramlarn ilikilendirmek Bir bireyin karsndaki bireyle olan iletiimini ise iki farkl adan ele almak mmkndr. Yz yze iletiim ve uzaktan iletiim kavramlar, bireyleraras iletiimi sistematik bir ekilde zmlemek zere tanmlanm kavramladr. Yz yze iletiim srecinde arada herhangi bir ara olmad iin bireyleraras iletiim srecinde insann iletiim beceri ya da becerisizlikleri dnda mesajn iletilmesi ve anlamlanmasnda aratan kaynaklanan herhangi bir etki, grlt ya da dnm sz konusu olmaz. Mesaj, iki bireyin kendi becerileri dhilinde alcya ular ve yorumlanr. te yandan yz yze iletiim srecinde herhangi bir ara kullanlmad iin mesajn ieriinde aratan kaynaklanan eksilme, azalma, niteliinde deime yaanmaz. Hatta yz yze iletiim aracsz bir iletiim yntemi olarak bireyler arasnda tercih edilen en gl iletiim yntemi olarak kabul edilir. nk yz yze iletiim srecinde bireyler szel iletilerin yannda, mimik, jesti hl ve tavrlaryla da iletiim iinde bulunurlar ve kimi zaman bu szsz iletiim yntemleri, szl iletiimden ok daha gl, ok daha abuk anlalabilir bir etki brakr. nsanolu bu zaman ve mekn kstlamasnn stesinden gelebilmek iin uzaktan iletiim teknolojilerini gelitirmitir. Telefon, telsiz, telgraf gibi geleneksel iletiim aralarnn yannda artk mobil telefonlar, tmleik aygtlar, a teknolojileri gibi birok yeni iletiim arac, bireylerin iletiim ihtiyalarnda zaman ve mekn kstllklarn ortadan kaldrmay amalamtr. Bu ama dorultusunda retilen yeni iletiim aralar bireylerin iletiim yntemlerine hem yeni olanaklar eklerken hem de bireyleraras iletiimin boyutlarn deitirecek yeni kullanm pratiklerinin olumasna da nayak olmutur. Bireyleraras ya da kitle iletiiminde, bir mesaj gndericisinden alcsna bir ara sayesinde iletiliyorsa yaanan bu iletiim sreci araclanm, medyalatrlm bir iletiim sreci olarak tanmlanr.
189
Kendimizi Snayalm
1. A toplumu kavramn gelitiren kuramc aadakilerden hangisidir? a. Manuel Castells b. Daniel Bell c. Marshall McLuhan d. David Harvey e. Alex Callinicos 2. Belirli bir amac olan, bu amaca ulamak iin belirli bir yol ve yordam izleyen, belirli bilgilerden yararlanarak sonu olarak bir takm ihtiyalar gideren ilevsel tm sonularn ya da rnlerin elde edildii tm etkinlikler hangi kavramla tanmlanr? a. retim b. Techne c. Tasarm d. Mitos e. Mimesis 3. Aadaki ifadelerden hangisi endstri toplumunun genel zelliklerinden biridir? a. Bireysel yeti n plandadr b. retim kitlesel deil, bireyseldir c. Kitlesel organizasyon ve koordinasyon nem kazanr d. Bireyleraras ilikilerde hiyerari sz konusu deildir. e. Sermaye ile igc arasndaki kar atmalar azalr. 4. Kitle iletiim aralarn insan uzuvlarnn birer uzants olarak gren kuramc aadakilerden hangisidir? a. Castells b. Williams c. Bell d. McLuhan e. Harvey 5. Castellse gre 80lerden sonra kapitalizmin yeniden yaplanmasnda hangi olgu kilit rol oynamtr? a. Teknoloji Devrimi b. Fransz Devrimi c. Basn Devrimi d. Endstri Devrimi e. Enformasyon Devrimi 6. Web 2.0 uygulamalarnn olanak salamasyla birlikte a ortamnda oluturulan tm saysal video, bloglar, podcastler, forumlar, yorum siteleri, sosyal alar, mobil ve telefon fotoraf uygulamalar ile Wikiler gibi, uzmanlam profesyoneller deil de, bizzat ada yer alan kiiler tarafndan retilmi ve paylalm ieriklerin tm hangi kavramla tanmlanr? a. Kullanc tarafndan retilmi ierik b. Tek ynl iletiim c. Geri bildirim d. Sessizlik sarmal e. Yeni medya 7. 2000li yllarn bilgi teknolojilerinin yeniden yaplandrd ve tm ekonomik uygulamalarn merkezinde bilgi teknolojilerinin yer ald gnmz ekonomik dzeni hangi kavramla tanmlanr? a. A ekonomisi b. Yeni ekonomi c. Endstri devrimi d. Serbest piyasa ekonomisi e. Dijital ekonomi 8. nsanolunun evresine ayak uydurmak iin gereksinim duyduu hayat ve dnya bilgisinin de temellerinin atld dnem hangi kavramla tanmlanr? a. A toplumu b. Yeni medya dzeni c. Birincil toplumsallama d. kincil toplumsallama e. Yeni toplumsallama 9. Bireylerin toplum iindeki yerlerinin pekimesinde nemi olan kurumsal alt dnyalarn zmsenmesi hangi kavramla tanmlanr? a. Yeni medya dzeni b. Birincil toplumsallama c. kincil toplumsallama d. A toplumu e. Sosyal a dzeni 10. OReilly Media tarafndan 2004de kullanlmaya balanan ve ikinci nesil internet hizmetlerini- toplumsal iletiim sitelerini, Wikileri, iletiim aralarn- bir baka deyile internet kullanclarnn ortaklaa ve paylaarak yaratt sistemi tanmlayan kavram aadakilerden hangisidir? a. Sosyal a b. Web 0.0 c. Web 1.0 d Web 2.0 e. Web 3.0
190

1. a 2. b 3. c Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Endstri Toplumundan A Toplumuna konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Endstri Toplumundan A Toplumuna konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Medya Dzeni konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Medya Dzeni konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Medya ve alma Hayat konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Medya ve Toplumsal Yaam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Medya ve Toplumsal Yaam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Medya ve Toplumsal Yaam konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Geleneksel medya dzeni tek ynl iletiim ortamlar zerine kuruludur; oysa yeni medya, ift ynl iletiime olanak tanmas ile geleneksel medyadan ayrlr. Yeni medya kullanclarndan oluan a toplumu bu nedenle pasif izleyici deil, bizzat a toplumu iinde mesaj alan- mesaj veren, ierii oluturan kullanclara dnr. Bu nedenle a toplumunu oluturan bireyler aktif kullanclardr. Sra Sizde 2 Trkiyede en ok kullanlan sosyal alarn banda Facebook gelir ve Trkiye dnyada en ok Facebook kullanan ilk lke arasndadr. Sosyal alarn en karakteristik zellii, ieriklerinin kullanclar tarafndan retilmesidir. Kullanc ierikli olmas nedeniyle birok sosyal a birok lkede byk rabet grmektedir. Sra Sizde 3 Doum tarihiniz 90l yllara denk geliyorsa ve bilgisayarlar ile tanmanz ilkokul yllarnda ise siz bir dijital yerlisiniz. Tm eitim yaamnzda ve gndelik hayatnzda bilgisayarlarn tm olanaklarn kullanabilecek zihinsel bir yap iinde yetimi bir birey olarak, olaylar ele alnz, yaklamnz, zm yntemleriniz tm davran biimleriniz saysal kltr zerinden yaplanmtr. te yandan doum tarihiniz 90l yllardan daha eskiyse ve bilgisayarlar ile bulumanz daha ileri yalara denk geliyorsa siz bir dijital gmensiniz. Hibir zaman bilgisayarlar ile ilikiniz bir dijital yerli gibi olmayacaktr ve ancak gnmz dijital yaamna uyum salamaya alan bir birey olmaya alacaksnz.
4. d
5. e 6. a 7. b 8. c 9. c 10. d
191
Artun, A. (2008). Tasarm Deheti, Sanat Tasarm Bilgi Sempozyumu Bildiri Kitab. stanbul: YT Sanat ve Tasarm Fakltesi, s. 3-21. Bell, D. (1996) The Cultural Contradictions Of Capitalism. New York: Basic Books. Binark, M. ve Lker, K. (2011), Sivil Toplum Kurulular in Biliim Rehberi. Ankara: STGM. Binark, M. der (2007) Yeni Medya almalar. Ankara: Dipnot Yaynlar. Binark, M. (2009) Yeni Medya Dolayml letiim Ortamnda Olanaklarn ve Ol(a)mayanlarn Farknda Olmal..., Evrensel Kltr. Aralk 2009. Castells, M. (2008) A Toplumunun Ykselii. ev: Ebru Kl. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Giddens, A. (2008) Sosyoloji. Yayna Hazrlayan: Cemal Gzel. stanbul: Krmz Yaynlar. NTVMSNBC (2009) nternet Sosyal likileri Glendiriyor. http://www.ntvmsnbc.com/id/25017935/ Oecd (2007). Working Party on the Information Economy, Participative Web: User-Created Content. http://www.oecd.org/internet/interneteconomy/38393115.pdf Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. On the Horizon 9(5): 1-6. http://www.marcprensky.com/writing/Prensky%20 %20Digital%20Natives,%20Digital%20Immigrants% 20-%20Part1.pdf. Poloma, M. M. (2007) ada Sosyoloji Kuramlar. ev: Hayriye Erba, Ankara: Eos Yaynlar. Ta, E. (2010). Sosyal Medya Aralarnn Yerel Ynetimlere Etkisi ve Katks: Belediye 2.0, Trkiye Biliim Dernei Biliim Dergisi. Yl:38, S.126, s. 23-26. Tonta, Y. (2009) Dijital Yerliler, Sosyal Alar ve Ktphaneciliin Gelecei Trk Ktphanecilii. 23, 742-768. Toprak, A. ve Dierleri, (2009) Toplumsal Paylam A Facebook: Gryorum yleyse Varm. stanbul: Kalkedon. Yengin, D. (ed). (2012) Yeni Medya Ve.. stanbul: Anahtar Kitaplar. Williams, R. (1989) kibine Doru. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Zagler, M. (2002), Services, Innovation and the New Economy, Structural Change and Economic Dynamics. http://www.wu.ac.at/inst/vw1/ zagler/docs/2002sced.pdf

Anadolu Küreselleşme

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Anadolu Küreselleşme

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

T.C.

KRESELLEME VE KLTRLERARASI LETM

Editrler Prof.Dr. E. Nezih ORHON Do.Dr. R. Ayhan YILMAZ

Kltr ve Kltrel Yeterlik.....................................................

Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum............................ 20

Kreselleme ve Kltr: Snrlarn Belirleyicisi Kltr........ 40

Kltrleraras letiim ............................................................. 72

Medya ve Kreselleme .......................................................... 118

atma zm ve Bar nas ........................................... 148

Yeni Medya ve Yeni Yaam Biimleri ................................... 166

Editrler Prof.Dr. E. Nezih ORHON Do.Dr. R. Ayhan YILMAZ

KRESELLEME VE KLTRLERARASI LETM

Kltr ve Kltrel Yeterlik

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

1. nite - Kltr ve Kltrel Yeterlik

Etimolojik Adan Kltr Kavram

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

Antropolojik Adan Kltr Kavram

Kltrn Kkeni ve Kayna

1. nite - Kltr ve Kltrel Yeterlik

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

Genel Kltr ve Alt Kltr

Maddi Kltr - Manevi Kltr

1. nite - Kltr ve Kltrel Yeterlik

Kltr Oluturan Faktrler

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

1. nite - Kltr ve Kltrel Yeterlik

Kltr ile lgili Temel Kavramlar

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

SIRAnedir? SZDE Evrensel kltr

1. nite - Kltr ve Kltrel Yeterlik

Kltrel Yeterlik Sreci

Kltrel Yeterlik Kltrel n Yeterlik Kltrel Krlk Negatif Kltrel Yetersizlik

Kltrel Yeterlik Srecindeki Basamaklar

Kltrel Yeterlie Sahip Olma

1. nite - Kltr ve Kltrel Yeterlik

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

1. nite - Kltr ve Kltrel Yeterlik

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

1. nite - Kltr ve Kltrel Yeterlik

KRESELLEME VE KLTRLERARASI LETM

Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum

GR KLTREL ETLLK OK KLTRLLK OK KLTRLLK SYASETNN SINIRLARI

Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

Kltrel Kimlik ve Kltrel eitlilik

2. nite - Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

Kltrel Farkllk Politikas

2. nite - Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

Geleneksel Kltrn ve Hukukun Tannmas

2. nite - Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

Sembolik Haklarn Kabul Edilmesi

2. nite - Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum

Liberaller ve Toplulukular in ok Kltrllk

Kreselleme ve Kltrleraras letiim

2. nite - Kltrel eitlilik ve ok Kltrl Toplum

OK KLTRLLK SYASETNN SINIRLARI

SIRA SZDE NTERNET