A.

RIZA TURA

KEMALST DEVLET

NDEKLER

NSZ

GR

AZGELM LKE DEVLETLERNN SINIF DOASI VE EMPERYALZM

EMPERYALZM VE MERKEZ OSMANLI DEVLET

BROKRAS VE MLL BURJUVAZ

MLL MCADELE, EMPERYALZM VE T.C. DEVLETNN OLUUMU

KEMALZM VE BONAPARTZM

11

14

17

21

nsz Elinizdeki kitapk bundan yaklak sekiz yl nce, Snf Bilinci dergisinin 7. saysnda yaymlanan bir makaleye drt - be sayfa eklenmesiyle olutu. Sekiz yl nce Kemalizm ve kemalist devlet zerine yazmak pek ok kii iin geride kalm, sol hareketin bir biimde am olduu bir konu zerinde almak gibi grnmt. O dnemde Marksizm iin hayati tehdidin sivil toplumculuk adyla anlan sol liberalizmden geldii dnlyordu hakl olarak. 24 Ocak Kararlan ile balayan ama asl ivmesini zal iktidarlar dneminde kazanan neo liberal politikalar biryandan, Sovyetler Birlii'nde beliren dnmler dier yandan, liberalizmin sadece halk zerinde deil sol hareket zerinde de ciddi etkiler yaratmasn kolaylatryordu. Kemalizm byk burjuvazi iin bile geride kalm, hatta blgesel hesaplar asndan engel tekil eden bir ideolojik kabuk olarak grlyordu. te yandan Krt hareketinin andm yllarda hzla kitleselleip Trk solunu glgede brakan bir ekim merkezi olmas da Kemalizm'in Trkiye solu zerindeki etkilerinin oktan krldna dair kany pekitiriyordu. zerine uzun teorik almalar yaplmadysa bile Trk solu 12 Eyll yenilgisinin ardndan pratik olarak sol Kemalist gelenekle balarn koparm grnyordu. Oysa ilerin hi de yle gitmediini grmek iin 28 ubat rtl mdahalesi yeterli oldu. 28 ubat sonrasnda byk burjuvazi bir yandan tam bir yamaya dnen zelletirme furyasyla servetine servet katmaya devam ederken bir yandan

da Kemalizm bayra altnda TSK'nn ardnda hizaya geti. Trk solu ise 28 ubat'la balayp Abdullah calan'n talya'da ortaya kmasyla bir oven isteriye dnen milliyeti Kemalist dalga karsnda tek kelimeyle snfta kalm grnyor. oktan alm gibi grnen sol Kemalist gelenein izleri hemen her alanda kendini yeniden vahim biimde gstermekte. Tam da bu dnemde Kemalizmin ve sol Kemalizmin devrimci Marksist temelde bir eletirisi balca grevlerimiz arasnda olmaldr diye dnyorum. Bundan yaklak sekiz yl nce kaleme alnm olan bu kitapk byle bir hesaplamaya az da olsa bir katkda bulunursa sevin duyarm. Ali Rza Tura Kasm 1998 Giri Trkiye tarihi, zellikle T.C. Devleti'nin kurulu dnemi, ok nemli bir iki almaya ramen devrimci Marksistler'in btnsel perspektifler gelitirerek tarttklar bir alan olmad. Bu alan genel olarak solda sol Kemalizm ile sivil toplumcu yaklamlarn bir hesaplama alan olarak kald; Marksizm adna bu konuda gelitirilen grler bu iki ana akmdan ya birinin ya dierinin belli bal tezlerinin urasna burasna Marksist terimler -kavramlar deil-eklemenin tesine geemedi.

Kkenleri daha nceki yllara uzanmakla birlikte esas olarak seksenli yllarda yaygnlaan sivil toplumcu tezler teorik zenginliklerinden ok, 12 Eyll diktatrlnn toplumun zerine bir karabasan gibi kt yllarda nerdii u siyasal perspektif ile bir cazibe -ya da tepki-oda haline geldi Devletin srekli vesayeti, kimi zaman sillesi altnda ezilen toplumun bu makus talihini yenmek, demokrasiyi salam gvencelere kavuturmak iin evvel emirde sivil toplum kurumlarm oluturmaya girimek. Bu perspektife bal olarak sivil toplumcu yaklamlarn tarihsel zmlerinin belli bal saik, Osmanl'dan gnmze kadar uzanan tarihsel kesit iinde sivil toplum kurumlarnn -ya da sivil toplum muadili kurum- l larn-neden olumadn saptamak olarak belirir. Ne var ki bu tarihsel zmlemelerin kilit esini oluturan sivil toplum kavramnn kendisi, ciddiye alnmas gereken birka istisna dnda, tarih d bir kategoriye dnr, snf ierii, belirsiz, soyut, sahte-evrensel bir kategori olarak sunulur bu yaklamlarda. Tam da bu nedenle toplumsal tarihi kendileri toplum ve tarih d olan kavramsal aralarla akladn iddia eden btn liberal yaklamlarla ayn kaderi paylar sivil toplumcu yaklamlar gerei aklamak abas onu yarglamaya dnr.1 Sulu zaten nceden bilinir Osmanl'dan gnmze kadar uzanan tarihsel bir kesit iinde toplumu srekli biimde taciz eden, bomaya alan despotik (ya da ceberrut) devlet gelenei. Baka almalarda da belirtildii gibi gerekte sivil toplumculuk, seksenli yllara kadar Trkiye solunun genel yaklamlarna damgasn vurmu olan sol Kemalist mitlerin ters yz edilmesi olarak ortaya kar karmza; sol Kemalist ideolojiyi, zerini rtt toplumsaltarihsel gereklik temelinde deifre edip amak yerine, onunla ayn dzlemde kalarak bir kar kutup oluturur. Ama bu kart kutuplarn ayn arlkta olduu da dnlmemeli nk Kemalizm de -ayn oranda

olmamakla birlikle sol Kemalizm de oluumlar itibariyle, aklar grnerek gizledikleri tarihseltoplumsal gerekliin ayn zamanda bir rn, styapsal bir esidirler. Dolaysyla sz konusu dnemle ilgili olarak sol Kemalist akmn tezlerini ters yz etmekle birlikte sivil toplumculuk sol Kemalizm karsnda daha hafif bir kutup oluturabilir ancak. T.C. Devleti'nin kurulu dnemine ilikin devrimci Marksist bir perspektif gelitirme dorultusunda ilk giriimlerden biri niteliindeki bu almann sivil toplumcu yaklamlardan ok sol Kemalist mitlerle hesaplamay ne karacak olmasnn bir nedeni bu. En az bunun kadar nemli bir dier neden de u biimde ifade edilebilir Sivil toplumculuk zamansal olarak Stalinizm'in zl sreciyle birlikte Marksizm'e ynelik phe ve saldrlarn dorukta olduu bir dnemde ortaya kt, bu sreten beslendi ve bu sreci ivmelendirdi. Bu yzden de Marksizm alannda ciddi bir iddias olmad. Buna karlk Marksizmi uzunca bir sre tekeline

rnein Tamer Akam, bir syleide cumhuriyetin kurulusunu Tarihi bir yanlg olarak aklyor. Saak, say 18 s.3 4

alan Stalinist ideolojinin Trkiye'deki geliimi sol Kemalizm'le i ie oldu. Birinin nerede baladn dierinin nerede bittiini saptamak uzunca bir dnem imkansz hale geldi. Sol liberal rzgarlarn en gl estii dnemde Marksizm adna Marksizm'in Stalinist deformasyonunun damgasn tayan teorik silahlarla direnmeye alanlar sol Kemalist mitlere drt elle sarlmay da bir grev saydlar. Jakobenizm gibi burjuva devrimciliinden dn alnarak mulaklatrlm kavramlar araclyla hem Kemalizm'i hem de Stalinizm'i ayn anda yceltmeye altlar. Dolaysyla sol Kemalizm'le hesaplamak Marksizm asndan da zel bir anlam tayor. Sivil toplumculukla Sol Kemalizm'in en uzak dtkleri nokta brokrasinin deerlendirilmesinde belirir. Sivil Toplumcu tezlerle devlet aygtn elinde tutan brokrasi, sivil toplum kurumlarnn zgrce gelimesini engelleyerek toplumun da gelimesinin nnde bir engel oluturur. Sol Kemalizm'de ise askersivil brokrasi toplumsal ilerlemeden yana olan en temel glerden biri, hatta ou kez yegane g olarak tanmlanr. Marksist bir perspektif bu iki akmn en uzak olduu noktay ayn zamanda kesitikleri nokta olarak grr ster btn ktlklerin kayna, ister toplumsal gelimenin lokomotif gc olarak sunulsun her iki yaklamda da brokrasi toplumun, dolaysyla snflarn dnda tanmlanan bir zne olarak ele alnr. Brokrasinin devlet iktidarn elinde tuttuu dnemlerde -sivil toplumculuk asndan her daim- devlet de her iki yaklamda bir zne grnm kazanr.2 Zaten tarihe snf ierii belirsiz bir .sivil toplum merceinden bakld iin sivil toplumcu

yaklamlarn, devletin snf doas konusundaki kaytszln anlamak g deil. Olsa olsa devleti a d bir kalnt olarak tanmladn syleyebiliriz sivil toplumculuun. Oysa sol Kemalizm emperyalizm, milli demokratik devrim, komprador burjuvazi, kapitalizm, kapitalist olmayan kalknma yolu, ibirliki snflar ittifak gibi aina olduumuz kavramlarla kar karmza; Marksizm iinde de bir iddias vardr. Marksizm'in Trkiye'ye zg versiyonu edasyla konuur. Ama sol Kemalizm'in ne Milli Demokratik Devrimci trevlerinin ne de Sosyalist Devrimci olarak tanmlanabilecek TP iindeki belli bal temsilcilerinin yazlarnda T.C. Devleti'nin kurulu dneminde snf doasnn ne olduu konusunda ak seik tek kelimeye rastlanmaz. Sol Kemalizm ailesi btn fertleriyle suskun kalr bu konuda. Ama zaten ideoloji, Macherey'in dedii gibi, sadece kavramsal bulanklklarda, dil srmelerinde deil metnin sessizliklerindede gizlenir. te yandan kalplam sol Kemalist sylemde 1946 sonras dnem emperyalizmin geri geliiyle birlikte ibirliki snflar ittifaknn devleti ele geirdii dnem olarak sunulur; emperyalizmin ibirlikisi komprador burjuvazi-toprak aalar iktidarnn

Bu olgu her iki yaklamn da Kemalist ideolojinin zneDevlet syleminin etkisinden kurtulamadn gsteriyor.. zneDevlet ideolojisinin Kemalist versiyonuna ileride deineceim 5

elinde devlet ABD emperyalizminin kuklasna yani bir nesneye dnr. Bu durumda -hi deilse 1946 sonrasnda- sol Kemalizmin T.C. Devleti'nin snf doas konusunda eksik de olsa bir tanm getir-mis olduu sylenebilir. Ama bu kez de 27 Mays hereyi altst eder. nk 27 Mays mdahalesi, ilericiasker sivil brokrasinin ibirliki snflar iktidarna son verdii bir devrim olarak tanmlanr sol Kemalizm'de. 1965'te Adalet Partisi'nin i bana gelmesiyle iler daha da karr. Nihayet sol Kemalizm'in 12 Mart' faist olarak nitelemesiyle bu karmakark tablo doruuna ular. Aslnda btn bu mulaklklarn altnda ussal bir ekirdek yattn grebilmek iin, sol Kemalizm'e, aznda geveleyip de bir trl sylemedii eyi syletmek yeterli T.C. devleti ilericidevrimci brokrasinin elinde bir zne, emperyalizmin ibirlikisi olan snflarn elinde bir nesne olabiliyor ise, yani iktidardaki glerin rengine brnyor ise bu gerekte T.C. Devleti'nin snfsal adan renksiz, saydam olduu anlamna gelir; yani snf doas bakmndan her yeni iktidarn bir ncekininkini silerek kendi snf kimliini yazabildii bir tr tabula rasadr T.C. devleti. u halde, deyim yerindeyse ilevsel bir mulaklktr szkonusu olan programatik planda devlet aygtnn paralanmas sorununun etrafndan dolanarak devrim stratejileri gelitirebilmek, devletin u ya da bu aygt (ordu, parlamento) nclnde lkeyi kapitalist olmayan -y; da sosyalist- yoldan kalkndrma projeleri oluturabilmek ancak bu sayede mmkndr.

1960'l yllarn sonundan itibaren sol Kemalizm'den bu konuda belirgin bir kopu eilimi gzlenebilir. 12 Mart bu adan da Trkiye solunda bir dnm noktas olmutur. 12 Mart okundan sonra, hemen nceki yllarda olumaya balayan Stalinizm'in Maoist ve Kastrist temellerdeki gerillacpoplist versiyonlarnn siyasal tahlillerinde devlete ilikin olarak oligarik dikta, kimi zaman ayn anlamda smrge tipi faizm, patron-aa devleti gibi tanmlamalar belirgin hale gelir. Ne var ki, bu tahlillerde de iki karakteristik e daha ilk bakta kendini gsterir Birincisi 70 sonrasndaki radikal strateji deiiklikleri ile birlikte gndeme gelen devlete baktaki bu dnm, toplu bir gemi deerlendirmesiyle makabline amil olacak biimde genelletirilemez; 70 ncesinin sol Kemalist mitleriyle 70 sonrasnn radikal StalinistPoplist perspektifleri kt bir montaj teknii ile birletirilir. kincisi bu yaklamlarda devletin snf doas basite-doru saptanp saptanmad bir yana -iktidar blokunun snfsal bileimiyle veya da yrrlkte olduu dnlen siyasal rejimle zdeletirilir. Burada hemen bir ara saptama yaparak bu ikinci noktann Trkiye soluna zg olmadn, bata Gney Amerika solu olmak zere bir dizi nc Dnya lkesindeki radikal StalinistPoplist akmlarn ounda gzlenebileceini belirtelim. Bu zdeletirmenin kkeninde her ulusun dorusal biimde mutlaka be toplumsal evrim aamasndangeeceini vazeden nl Stalinist dogma yatar. Zamanla her biri bir dizi alt evreye de blnm olduundan iinden klmas 6

imkansz hale gelen milli ya da demokratik devrim aamalarn saptama sorunu, iinden geilen aamadaki devletin snf bileimini saptamay da gerektirir. Bylece bu konudaki tartma ve ayrmalar en u rneini patron-aa devleti mi, aa-patron devleti mi tartmasnda grdmz noktalara kadar varabilir. Bu balam iinde madalyonun dier yzn de ngrlen devrim aamasndan sonraki -demokratik diktatrlk, demokratik halk diktatrl, yeni demokrasi vb. adlarla anlan yeni devletin snf doasnn ne olaca sorunu oluturur. Yani iki bilinmeyenli (varolan ve ngrlen devletlerin snf doas sorunu) bir denklemdir sz konusu olan. Her ulusun zorunlu olarak be devrim aamasndan geecei bir kez kabul edilince, azgelimi lke devletlerinin snf doasnn saptanaca ilikiler alan salt lke iindeki retim ve snf ilikileri alan olarak belirlenmi olur. Bu ise ister istemez devletin snf doas sorununu lkenin sosyo-ekonomik yaps temelinde ya iktidardaki snflar bileimi ile ya da yrrlkteki siyasal rejim ile zdeletirmeye varr; daha kt bir olaslk Trkiye solunda tank olduumuz gibi lkedeki traktrleri saymaktr. Gene, her ne kadar aamalar arasndaki srenin iradi olarak uzatlp ksaltlabilecei ya da aamalarn i ie geebilecei gibi kaytlar dlse de bu beli ema, ulus merkezli niteliinden dolay, emperyalizm olgusunu bu lkelerin evrimi asndan dsal ve olumsal bir olgu olarak grmeye gtrr; yani arpk olmayan, milli bir kapitalist gelime mmkndr, bu beli ema mantksal sonucuna gtrld taktirde zorunludur. Yukardaki saptamalar, T.C. Devleti'nin kurulu srecine ilikin bir ilk yaklam niteliindeki bu almann bundan sonraki blmleri asndan klavuz niteliinde. lk blmde azgelimi lke devletlerinin snf doasnn saptanaca ilikiler alan sorunu ele alnacak. Bu blmde gelitirilen genel teorik ereve

temelinde, ikinci blmn konusunu T.C. Devleti'nin snf doasnn belirlenmesi bakmndan Osmanl Devleti'nin bu genel ereveyle ilgili zgl farkllklar oluturacak. Son iki blm Milli Mcadelenin emperyalizm karsndaki niteliini ve bu erevede Kemalist rejimin baz karakteristiklerini saptamay amalyor. Azgelimi lke devletlerinin snf doas ve emperyalizm Bat toplumlarnda kapitalizmin gelime srecinin farkl evrelerinde gndeme gelen burjuva devrimleri, belirli ortak karakteristiklerine ramen trde deildir. Kimi lkelerde, ticari kapitalizmin gelimesi karsnda karlarn koruyabilmek -ve bir lde yeni koullarda yeniden belirlemek- amacyla aristokrasinin 17. yy'dan itibaren oluturduu mutlak devletleri bir sre koltuk denei gibi kullanabilen burjuvazi, aristokrasi ile olan kar farklllklarnn iyice keskinletii bir evrede, yoksul kesimleri kendi nderlii altnda seferber ederek kitlesel siyasal devrimlerle kendi devletini yaratabilmitir. Kapitalizmin grece ge bir tarihte ama hzl bir tempoda gelitii kimi lkelerde ise, hzla gelien proletaryann basncndan rken 7

burjuvazi, pre-kapitalist mlk sahipleriyle giritii zorunlu ittifak temelinde, bir yandan bu snflar zaman iinde tarm burjuvazisine ya da mali aristokrasiye dntrrken bir yandan da mutlak devletlerin snf doasn molekler siyasal dnmlerle, iten ie deitirme yoluna gitmitir.3 Ne var ki, ayrntsyla ele alndnda daha bir dizi farkllklar bulunabilecek olmasna ramen, bir kural olarak, bu lkelerdeki devletlerin snf doasnn lke iindeki retim ve snf ilikilerinin deimesi tarafndan dolayszca belirlendii sylenebilir. Kukusuz kimi dsal etkenlerin, rnein 19. yy'n ilk eyreinde Napolyon ordularnn kimi Orta ve Dou Avrupa lkelerinde yaratt etkinin, bu sreci hzlandrp yavalatt dorudur. Ama gene de belirleyici olan bu lkelerin iindeki retim ve snf ilikileridir. Buna karlk bugnn azgelimi lke devletleri iin ayn eyi sylemek mmkn deildir. nk her eyden nce bu azgelimi lkelerin byk ounluunun birer ulus-devlet stats altnda varolularnn bizzat kendisi bile emperyalizm olgusunun bir rndr; brakalm ulus olmay, bu lkelerin eitli smrgeci devletlerin smrge blgeleri olmaktan belirli milli snrlara sahip lkeler haline gelileri bile ncelikle smrge devletlerinin dnmnn damgasn tar. Olaya retici glerretim ilikileri dzeyinde bakldnda da durum deimez. rnein Gney ya da Orta Amerika lkelerinde, hi deilse 20. yy'n ilk yarsnda pre-kapitalist ya da ille de isteniyorsa feodal retim ilikilerinin ar bast, emperyalizmin pre-kapitalist ilikileri pekitirdii sylenebilir. Ama bu gzlemle yetinmek ya da bu gzlemi dorusal gelime emasnn bir kant olarak ileri srmek Latin (olduu sylenen) Amerika ger-eini anlamamak, demektir. nk her ey den nce Bat Avrupa kapitalizmi, bu lkelerde feodal retim ilikilerini pekitirmeden nce, bu ilikileri ar karlar elde etme drtsyle bir anlamda bizzat kendisi yaratmtr. Btn bir 18. Ve 19. Yzyllar boyunca Afrika ve Amerika ktalar arasnda yrtlen kle ticareti temelinde zellikle Gney ve Orta Amerika topraklarnda kurulan ve yalnzca feodal deil dpedz kleci retim ilikilerini de ieren melez bir karakter tayan byk lekli tarmsal latifundialar, bandan itibaren kapitalizmin retici gleri dnya apnda kendi an kar

drtsyle yeniden harmanlama srecinin rndr.4 Bu topraklarda feodal retim ilikilerinin kurulmasyla retici glerin gelimesi arasnda bir neden-sonu ilikisi vardr kukusuz. Ama Stalinist ulus merkezli beli evrim emasna iman edenlerin bir trl anlayamayaca bir neden-sonu ilikisidir bu ngiltere'de retici gler

Bkz. S. Savran; Osmanl'dan Cumhuriyet'e Trkiye Burjuva Devrimi Sorunu, 11. Tez kitap dizisi, Kasm 1985, s. 179-191. 4 Latin Amerika'da Feodalizm ve Kapitalizm, Azgelimilik ve Emperyalizm (der) iinde, Gzlem Yay., 1975, s.-140-143. 8

(tekstil sanayi) muazzam lde gelitii iindir ki bu lkelerde kapitalist dnya pazar iin retim yapmak (rnein pamuk) zere feodal ve kleci retim ilikileri oluturulmu ve pekitirilmitir, yoksa bu ktada kle emeiyle alan deirmenin yerini yel deirmeni ald iin deil! Eer azgelimi lkelerdeki retici glerretim ilikileri ve bunlara bal olarak snflarn olumasnn kendisi ancak kapitalist dnya ekonomisi erevesinde anlalabiliyor ise, bu lke devletlerinin snf doasn salt lke iindeki retim ve snf ilikileri erevesinde belirlemek tmyle olanakszdr. Emperyalizm olgusu bu devletlerin snf doasnn belirlenebilmesi asndan, lke iindeki retim ve snf ilikileri kadar belirleyici bir edir. Ama nce emperyalizmi doru bir temelde, yani salt emperyalist devletlerin yaylmac, saldrgan politikalarndan ibaret bir olgu olarak deil, Lenin'in teorik mirasna uygun biimde, yani kapitalizmin en yksek aamas olarak kavramak gerek. Byle bakldnda, emperyalizm olgusu hereyden nce retici glerin gelimesinin zorunlu bir sonucu olarak sermaye birikiminin ulusal snrlar aarak dnya leinde gereklemesince belirlenir. Bu ise, merkezinde emperyalist metropollerin, evresinde ise azgelimi lkelerin yer ald, eitli gelime evrelerinede bu evrelere denk den bir uluslararas iblmnn egemenlii altnda, hiyerarik bir biimde yaplam bir kapitalist dnya ekonomisinin5 olumasn zorunlu klar. Kukusuz 20. yzyln banda birden bire olumamtr kapitalist dnya ekonomisi. Tersine, 17. Yzyldan itibaren ticari kapitalizmin yaygnlamas ve zaman iinde bir dnya kapitalist pazarnn olumas srecinde bir dnm noktas olarak dnlmelidir emperyalizm olgusu. Ayrca, eitsiz ve bileik geliim eilimi temelinde retici glerdeki gelimeye bal olarak birbirini izleyen farkl uluslararas iblm evrelerine uygun olarak kendi iinde de farkl aamalar gsteren bir sretir emperyalist a. Kukusuz, azgelimi lkelerin ancak kapitalist dnya ekonomisinin bir paras olarak anlalabilecei gerei -A. G. Frank ya da Wallerstein'n ne srdklerinin aksine kendi bana bu lkelerdeki retim ilikilerinin topyekun

kapitalist olarak nitelenmesine yetmez. Bununla birlikte, eitli retim ilikilerinin karmak bir eklemlenmesiyle oluan melez bir karakter tayan bu lke ekonomileri, dnya kapitalist pazarnn ihtiyalar erevesinde ileyen, bu pazar iin alan ekonomilerdir. Bu anlamda kapitalist kar maksimizasyonu ilkesi btn retim ilikilerinde kendini kabul ettirmitir.6

E. Mandel; Le Troisieme Age du Capitalisme, 1018,1. Cilt, 1979, s. 84-106 - P. Salama ve G. Mathias; Etat Surdeveloppe, Maspero, 1983, s. 34-39. 6 1974, s. 7-8. 9

Dolaysyla azgelimi lke devletlerinin snf doasnn belirlenecei alan, salt lke iindeki retim ve snf ilikileri alan deil, bunlar da ieren kapitalist dnya ekonomisinin bu somut btnldr. nk bu devletler verili uluslararas iblm temelinde azgelimi lkelerin dnya kapitalist ekonomisiyle btnlemesinineklemlenmesinin siyasal dolaym olarak zgl bir ileve sahiptirler. Emperyalist an belli bir dneminde yaygn olarak geerli uluslararas kapitalist iblmnn bir ok azgelimi lkede pre-kapitalist retim ilikilerini pekitirdii kukusuz dorudur (tpk kinci Dnya Savandan sonra gelien uluslararas iblmnn bir dizi azgelimi lkenin baml da olsa sanayileme ve gelimesine imkan tand gibi). Ama bu durumda bile genel olarak bu lke devletlerin snf doasnn yan feodal ya da oligarik olduu sylenemez. Burada sz Mandel'e brakalm (...) Quijano...gene doru biimde emperyalist sermayenin btn bir dnem boyunca bu pre-kapitalist retim ilikilerini ortadan kaldrmaktan kar olmas bir yana, onlarn varln srdrmesinden kar saladn ve dolaysyla onlar korumaya, hatta pekitirmeye aba gsterdiini vurguluyor(...) Bununla birlikte btn bir emperyalist a iin anlaml olan eitsiz ve bileik gelimenin bu sonular devletin snf doas zerine soru iareti konmasna olanak vermez. Bunlar bu devletleri yar feodal ya da

oligarik devletler haline getirmez. Emperyalist sermaye ile (prekapitalist bilekeleri de dahil) eski oligari arasndaki ittifak, emperyalist sermayenin egemenlii altnda ve sermaye birikiminin uzun vadeli dinamii ve de burjuva zel mlkiyetinin savunusu temelinde ykselen bir ittifaktr. u halde yar smrge devlet, iktidardaki snflar ittifaknn btn zgllklerini hesaba katarak, burjuva devletinin zgl bir versiyonu olarak nitelendirilebilir. Bu nitelemeden ok nemli bir sonu kmaktadr bu ittifak iinde g ilikilerinin deimesi; kimi emperyalist sermayelerin (rnein Latin Amerika'da ngiliz sermayesinin) greli azalmas; dierlerinin (Amerikan emperyalizmininki) hegemonik ykselii (...) ulusal sanayinin arlnn artmas; byk toprak sahiplerinin nfuzunun zayflamas; btn bunlar devlet aygtnn iddetli ykm, devletin snf doasnn deiimi olmakszn gerekleebilir (vurgular aslnda)7 Azgelimi lke devletlerinin snf doasnn belirlenecei teorik sorunsaln ulus merkezli balamdan karlarak kapitalist dnya ekonomisinin somut btnl zerine bina edilmesi, bu lkelere ilikin olarak burjuva devrimi sorununun balam dna itilmesi anlamna gelmez. Tersine bu lkelerdeki

E. Mandel, a.g.m., s. 16-17.

10

emperyalist sermayeemperyalizme bamllk olgusunu, lke iindeki kapitalist gelime dinamikleriyle mutlak bir kartlk olarak tanmlamad ve buna sk skya bal biimde, Stalinist ideolojinin somut gereklii kendi Procrust yatana sdrmak iin kurgusal bir kategori haline getirdii milli burjuvazi saplantsna taklp kalmad lde, tek tek her azgelimi lkenin kapitalist dnya ekonomisinin somut btnl ile ilikisinin evrimi iinde geirdii burjuva toplumsal ve siyasal dnmlerin geree yakn bir betimlemesini sunma olana tanr. Sz konusu lkelerin dnya kapitalist ekonomisiyle eklenme srelerin zgllkleri erevesinde bu dnm ya da devrim'lerin farkl izgilerini belirlemeyi mmkn klar. Emperyalizm ve merkezi Osmanl devleti Teorik sorunsal bu biimde kurduktan sonra iimiz maalesef birden bire kolaylamyor. nk Osmanl Devleti'nin zgllkleri OsmanlT.C. Devleti ilikisinin ve T.C. Devletinin kurulu srecinin bir rpda bu genel sorunsal iine oturtulabilmesine olanak vermiyor. Ama bu durumun yukardaki blmde betimlenen genel teorik sorunsaln nemini azaltt da dnlmemeli. nk, za-

ten tanm gerei bir olgunun zgl ynlerini belirlemek, onun genel olanla ilikisi erevesinde ele alnmasyla mmkndr ancak. Aksi taktirde zgll zgnlkle kartrmak iten bile deil. Stalinist ideolojinin dar kalplarnn u ya da bu lde dna kabilmi olan birok aratrmada, Osmanl'nn -ya da Trkiye'nin- zgnl temasnn merkezi bir yer igal edebilmi olmas bu aratrmalarda Stalinizm'e alternatif bir genel teorik sorunsaln gelitirilememi olmasnn rn gibi grnyor. Osmanl devletinin, bugnden bakldnda temel zgll kapitalist dnya ekonomisiyle eklemlenme tarznda kar karmza. Ve bu, T.C. Devletinin baz karakteristiklerini aklayacak nemde bir zgllktr. Aalm. Kabaca sylemek gerekirse, 19. yy'in son eyreinden 2. Dnya Sava'na kadar uzanan emperyalizmin ilk evresinde, uluslararas kapitalist iblm u erevededir Merkezde yer alan emperyalist metropoller evredeki smrge lkelere lks tketim mallar ihra ederler. Buna karlk smrge ve yar smrge lkeler, emperyalist metropollerdeki sanayinin ihtiya duyduu hammaddeleri ihra etmeye zorlanrlar (daha dorusu ticaret ad altnda yamalanrlar). Sermayenin merkezilemesi ve younlamasnn rn olarak metropollerde ortaya kan sermaye fazlas ise, esas olarak dnya pazarnn geniletilmesi amacyla demiryolu, liman vb. tesislerin yaplmas veya da byk tarm plantasyonlarnn ve maden ocaklarnn almas iin smrge ve yar smrge lkere akar. Bu lkelerde tarm ve madencilik alanlarnda uzmanlaan retim, dnya pazar iin, ama ar kar kayna olduu iin ve lde de pre-kapitalist retim ilikileri temelinde gerekletirilir. Yksek bir organik bileimle retilen metropol sanayinin mallan

11

karsnda rekabet edemeyen smrgelerdeki geleneksel zanaat ve manifaktr retimi ise genellikle ker.8 Bu iblm ve smr ilikileri zerinde ykselen siyasal egemenlik ilikilerine gelince; klasik smrgecilik olarak adlandrlabilecek olan bu dnemde, emperyalist metropol-smrge arasndaki egemenlik-tabiyet ilikisi ounlukla dolaysz bir ilikidir. Daha ak bir ifadeyle, smrge lkeler genel bir eilim olarak belli bir emperyalist devletin ve bu metropoln emperyalist sermayesinin dolaysz denetimi altndadr. Buna karlk -zellikle Gney ve Orta Amerika'da grld gibi- yar smrge ya da baka bir deyile gayr resmi smrge lkeler, hi deilse baka emperyalist metropollerin sermayesine de a-labilme olaslna sahip olmakla, bu genel eilimin bir lde dna karlar. Bununla birlikte bu durumda bile, bir emperyalist metropoln hegemonyas bariz biimde ar basar. Tam da bu nedenle emperyalistler aras rekabet ve elikiler emperyalizmin bu evresinde smrgelerin ounlukla savalar yoluyla ele geirilmesi biimim alr. Osmanl mparatorluu'nun emperyalizme eklemlenme ya da yaygn bir deyile evreleme sreci ise bu klasik smrgeleme biimlerinden kkl olarak farkl bir tarzda gereklemitir. Osmanl devleti bu srete tek bir emperyalist devletin dolaysz ya da hegemonik egemenlii altna girmemitir. Tersine, tarihseltoplumsal kkenleri Osmanl

toplumunun barndrd retim ilikilerinin zgllnde yatan ve burada tartlamayacak nedenlerle, grece yava gelien bir srete emperyalistler arasndaki rekabetten yararlanarak merkezi devlet yapsn ve tek tek emperyalist devletler karsnda greli bamszln koruyarak, nemli lde mali bir smr a iinde evreleme srecine girmitir. Bu noktada evket Pamuk'un resmi smrge ve gayr resmi smrge kategorilerinin yan sra ama onlardan ayr evreleme rneklerini betimlemek zere gelitirdii emperyalistler aras rekabet koullarnda evreleme kategorisi olduka anlaml grnyor. Pamuk'a gre bu kategori, 19. yzylda in, ran ve Osmanl mparatorluunun durumlarna(...) ok daha fazla uymaktadr(...) Bu toplumsal kurulularda merkezi brokrasi ile dnya ekonomisiyle kendi karlar dorultusunda btnlemesinden yana olan snflar, yani tccarlar ve ihracata dnk byk toprak sahipleri arasnda bir eliki grlmektedir. Ancak 19. yzyl boyunca brokrasi ar basmtr. te yandan merkezi brokrasinin birbiriyle rekabet halindeki emperyalist devletler karsndaki gc, ya da bu rekabetin kendisi, bu lkelerin resmi ya da gayr resmi bir imparatorluun paras durumuna gelmelerini de engellemitir. Bu koullarda, merkez lkelerin devletleri ve sermayedarlar, evreleme srecini

Daha geni bir anlatm iin b.k.z. E. Mandel; Troisieme..., s. 104-108.

12

dnya ekonomisiyle hzl btnlemeden yana olan, ancak siyasal gleri snrl toplumsal snflarla ittifakna girerek deil, merkezi brokrasiyle adm adm uzlaarak yrtmek zorunda kalmlardr.9 Kukusuz, emperyalist devletlerin merkezi devlet brokrasisiyle adm adm uzlama yolunu semeleri, daha dorusu aralarndaki rekabet -terr dengesi de denilebilir- nedeniyle buna zorlanmalar zellikle 20. yy'a doru merkezi Osmanl Devleti'nin de iten ie dnmesine yol aacaktr. Pamuk' a benzer biimde,

Osmanl ve in mparatorluklar'nn evrelemesini smrgesel olmayan evreleme olarak tanmlayan alar Keyder, Osmanl mparatorluu'nun byk lde mali bir smryle karlatm belirttikten sonra zellikle bu son noktay vurgular Kkl devlet aygtlaryla karlaan emperyalist gler geleneksel meruiyete sahip brokrasilerle ilikiye gemeyi gerekli grmlerdi(...) Geni lekli bir iktisadi nfuz ancak bu siyasi kontrol odayla uzlaarak gerekletirilebilirdi(...) Belki de daha nemlisi, sermaye akmlar nem kazandka batl mali evrelerin daha geni apl yatrmlarna teminat verecek bir devletin mevcudiyetiydi. Hem geleneksel toprak yaplarn zen hem de Avrupa sermayesinin birikimine katkda bulunan demiryollar byk bir yatrmn etkin deerlendirilmesi iin devlet araclnn gerekli olduu bir aland(...) Devlet Bat nfuzuna kar direnme noktas olmaktan ktktan sonra, geleneksel imparatorluklarn Avrupa sermayesine almas bu toplumlarn imtiyazl zmresi aracl ile gerekleti. Bu araclk devletin merkeziliini muhafaza etmesine imkan tanrken onun siyasal kontrol ilevini temelden deitirdi. Devletin merkezilii artk emperyalist giriime araclk etmesinden ve devletler-aras sistemde yeni kazand konumun meruiyetinden kaynaklanyordu, (vurgular benim)10 Osmanl Devleti'nden T.C. Devleti'nin kuruluuna gei srecinin kavranmas bakmndan kilit neme sahip olan, Osmanl Devletinin merkezi siyasal kontrol ilevindeki bu dnm kukusuz bu devleti bir burjuva devleti haline getirmemitir. Klasik smrge devletlerinden farkl olarak Osmanl Devleti'nin, smrgeleme srecinden nce de pre-kapitalist smr mekanizmalaryla yaplam bir biimde kurulan gl bir imparatorluk olmas bu yeni ilevine karn merkezi devletin snf doasnn kkl biimde deimesini engellemitir. Ancak Osmanl Devleti'nin, dayand geleneksel smrsnf ilikileri a ile emperyalistler arasndaki rekabet koullarnda merkezi yapsn koruyarak emperyalist smrye araclk etmesinin 9 10 13

getirdii yeni siyasal ilev arasndaki gerilim, brokrasiyi bir yandan imparatorluk iinde retilen arta el koyma mekanizmalarnda ciddi reformlar yapmaya doru iterken, bir yandan da bata hukuk, eitim ve idare alanlarnda olmak zere, her biri siyasal burjuva devrimi dorultusunda molekler dnmler olarak nitelenebilecek giriimlere zorlamtr. Ksaca, merkezi devletin emperyalizme eklemlenme srecinde kazand yeni siyasal ileve paralel olarak, iten ie yaanan ciddi atmalardan geerek hakim duruma gelen brokrasinin modernist kesimi, siyasal yapy dntrrken kendisi de bir evrim yaamtr. Dolaysyla 19. yy'n sonlarndan itibaren siyasi reformlarn ban eken brokrasi ne zaman d bir Osmanl Devlet geleneinin temsilcisi olarak, ne de ilericidevrimci nitelii kendi doasnda yatan snflar zeri bir g olarak tanmlanabilir. Szkonusu olan Osmanl mparatorluu'nun kapitalist dnya

ekonomisiyle zgl eklemlenme tarznn belirledii somut tarihseltoplumsal dinamik iinde eylemi snfsal olarak belirlenen ve giderek yeni bir snfsal ierik kazanan bir brokrasidir. Brokrasi ve milli burjuvazi Osmanl mparatorluunun emperyalizmle eklemlenme srecinin, daha sonraki dnem zerinde dolayl da olsa belirleyici bir etkisi olan ikinci temel zgll, komprador burjuvaziyi esas olarak Rum, Ermeni ve ayn oranda olmamakla birlikte Yahudi milliyetlere ye olan kesimlerin oluturmu olmasdr.11 ok uluslu bir imparatorluk olan Osmanl mparatorluu'nda zaten geleneksel olarak ticareti ve bankerlii ellerinde bulunduran bu topluluklar, kapitalist dnya ile ilk kalc balarn olumaya balamasndan itibaren emperyalist ticari ve mali smr ann lkeyi kuatmaya balamasyla, bu aznlklar bir yandan emperyalist devletlerin himayesinden, dier yandan gerektiinde Fransz, ngiliz, talyan vb. tabiyetine geip kapitlasyonlardan yararlanarak12 bu an btn kilit noktalarn ele geirmeyi baarmlardr. Bu ise emperyalizmle btnleme srecinde Mslman ve Trk mlk sahibi snflarn (hatta emperyalist devletlerin himayesinden dinietnik nedenlerle yoksun kalan Yahudi burjuvazisinin) zaman iinde stat ve glerini yitirmesine yol at lde, mslman (Trk, Krt, Arnavut vb.) milliyetlerle dierleri arasnda giderek artan gerginlik ve atmalar douran balca etkeni oluturmutur. Ayrca merkezi devlet brokrasisiyle aznlklara mensup komprador kesimler arasndaki iliki de batan beri mesafeli bir ilikidir. Ne var ki bunun nedeni ne brokrasinin milli bir bilinci temsil etmesi ne de emperyalist smrye kar olmasdr. Esas neden, emperyalist smrde merkezi yapsn koruyarak araclk

11

O. Kurmu; Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, Bilim Yay., 1977, s. 32-36 ve 212225; F. Ahmad; ttihatlktan Kemalizme, Kaynak Yay., 1986, s. 113-173. 12 14

konumunu elde eden ve bu dorultuda siyasal reformlara girien brokrasinin, bu rol aznlk komprador kesimler zerinde siyasal denetim kurarak pekitirme eilimidir. Oysa bu komprador kesimler emperyalist devletlerin himayesi ve kapitlasyonlar sayesinde elde ettikleri ayrcalklar merkezi brokrasinin siyasal denetimi altna girerek, dolaysyla siyasal planda milliyet temelinde oluturduklar rgtlerden vazgeip ttihat Terakki vb. rgtler tarafndan temsil edilmeye raz olarak tehlikeye atmak istememektedirler.13 Gene de zellikle 1908 Devrimi'nden itibaren, yaklak Birinci Paylam Sava'na kadar olan dnemde, siyasal planda ttihat Terakki partisi altnda rgtl

bulunan modemist brokrasinin aznlklardan oluan komprador burjuvazinin siyasal temsilinidenetimini elde etmek iin epey alt sylenebilir. Hatta Mslman milliyetlerin geri itilmesi pahasna bu yllarda gelitirilen Osmanl Milliyetilii ideolojisinin temelinde bu kaygnn yattn sylemek abartma olmaz.14 Emperyalistler aras elikilerin Birinci Paylam Sava'na yol amas, zaten Balkan Savalar'yla alarm sinyalleri veren Osmanl d siyasetine ve onunla birlikte zgl evreleme tarzna son vermitir. Sava karsnda, bir sre yalpaladktan sonra, kapitlasyonlardan ve Dyun'-u Umumiye'den kurtulma imkanlar sunar gibi grnen Almanya tarafna meyleden ynetim, zaten Balkan Savalar'yla kopma noktasna gelen aznlk komprador burjuvazisiyle balarn tmyle kesip milli bir burjuvazi yaratmaya giriecektir. Balkan Savalar srasnda aznlklarn tutumlarnn yaratt d krkl ortamnda filizlenen ve mparatorluun Dnya Sava'na girmesiyle hzl bir biimde yaygnlaan Trk Milliyetilii ideolojisi bu giriim iin son derece uygun bir atmosfer oluturmaktadr zaten. zellikle sava yllarnda hz kazanan Mslman Trk -ve kaderini onlarla birletiren Yahudi- tccarlardan ve esnaftan, hatta bizzat merkezi devlet brokrasisine mensup mlk sahibi kesimlerden milli burjuvazi oluturma sreci, ttihat ve Terakki'nin nde gelen simalarnn da sermayedar sfatyla katldklar ve salt stanbul, zmir gibi gelikin ticaret blgelerinde deil, partinin ulaabildii btn tara kent ve kasabalarnda esas olarak ticaret ve bankaclk alanlarnda anonim irketler, kooperatifler, banka ve acentelikler oluturma furyas biimini almtr.'15 Bu sre iinde hzla gerekleen sermaye birikiminin balca ana kaynaktan beslendii sylenebilir. Birinci ana kaynak, bir nceki dnemde aznlk tccarlarna verilen devlet ihalelerinin (iae vb.) olduka avantajl koullarda Trk tccarlarna sunulmasdr. kincisi sava ve ktlk koullarnda badndrc bir servet edinme kaynana dnen, yoksul halkn iliine kadar smrlmesiyle

13 14 15

F. Ahmad; a.g.e., s. 138-139. F. Ahmad; a.g.e., s. 132-135. D. Avcolu; Trkiye'nin Dzeni cilt l, Bilgi Yay., 1971, s. 175-180; S. Aksin; Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Gerek Yay., 1980, s. 279-284. 15

sonulansa da, ttihat ve Terakki hkmetleri tarafndan gz yumulan speklatif birikimdir.16 ncs ve sava sonras dnem iin belirleyici neme sahip olan kaynak ise Balkan Savalar'ndan itibaren giderek gayr resmi bir hkmet politikas haline gelen ve Dnya Sava yllarnda doruuna ulaan, Rum ve Ermenileri ge zorlama yoluyla, bu kesimlerin mlk ve irketlerini son derece ucuz fiyatlarla satn

almak, hatta icabnda bunlara el koymak olarak zetlenebilir. stanbul, zmir gibi ticaret kentlerinde ounlukla irketlerin yar zoraki bir el deitirmeyle snrl kalan bu politika, dnya sava yllarnda Ermenistan devletinin kurulmas olasl ve Yunanistan'a toprak kaptrma kayglarnn kams altnda ttihat ve Terakki'nin de el altndan krkledii, kimi durumda kitle kymlarna yol aarak Ermeni ve Rumlarn toprak ve servetlerine fiilen el koyma biiminde gereklemitir. Tam bu noktada, bu dneme ilikin yorumlarda ska karlalan iki temel yanlsamadan uzak durmak gerekiyor. Ekincisi ttihak Terakki iktidarnn bu yllardaki milli burjuvazi yaratma politikasnn bysne kaplarak, toplumsal bir snf olarak burjuvazinin ayrcalkl bir zmre olan brokrasi tarafndan yaratld sonucuna varmak biiminde formle edilebilecek olan yanlsamadr. Bu yanlsamann kkeninde, sermayeyi salt nicel bir deerler toplam, dolaysyla sermaye birikimini de ayn ekilde nicel deerlerin birikiminden ibaret bir olgu olarak anlamann yatt kansndaym. Byle bir anlayn, ttihat Terakki iktidarnn uygulad ak ve gayr resmi politikalarla milli kken itibaryla Trk olan kesimlerin elinde ksa zamanda devasa bir servet birikmesini salamas olgusunun brokrasinin milli burjuvaziyi yaratmas biiminde tanmlamas doal. Oysa sermaye salt bir nicel deerler toplam olarak deil, ayn zamanda ve esas olarak Marx'n tanmlad gibi- toplumsal bir kategori olarak ele alndnda durum bambaka biimde kavranr. Dier bir deyile sermaye -ve sermayeyi elinde bulunduran snf olarak burjuvazi- maddi retimdolam ilikileri iinde bir konumu ifade eder. Snf ynelimi ne olursa olsun -brokrasi ya da herhangi bir zmre- izledii politikalarla bu konumun kendisini yaratmaz; oluumunu hzlandrp yavalatabilecei ama ne olursa olsun kendi dnda oluan bu toplumsal konumun sosyal, etnik vb. bileimini deitirebilir ancak. ttihat Terakki iktidar altnda anlan dnemde olup biten de budur esas olarak; yani yzyl akn bir sre zarfnda dnya kapitalizmi ile ilikiler iinde esas olarak aznlklarca oluturulan bir konuma brokrasinin izledii politikalarla Trklerin de ortak edilmesi. Bu saptama bizi ikinci yanlsamayla hesaplamann eiine getiriyor. Bu yllarda ttihat Terakki iktidarnn politikalaryla yaratlan ve T.C. Devleti'nin kurulu yllarndan itibaren 1950'li yllarn sonlarna kadar iktidar blokunun temel bir esi olan milli burjuvazinin bandaki milli ibaresi soldaki yaygn kannn

16

D. Avcolu; a.g.e., s. 178-179; S. Aksin; a.g.e., s. 284.

16

aksine bir snf durumunu deil etnik bir nitelii ifade eder. Daha ak bir ifadeyle yle de sylenebilir Marksist literatrde doas gerei komprador burjuvazi ile ve emperyalist sermaye ile kartlk iinde tanmlanan milli burjuvaziden farkl olarak, ttihat Terakki iktidarnn politikalar tarafndan yaratlan milli burjuvazi, Mslman Trk -ve kaderini bunlarla birletiren Yahudi- komprador burjuvazidir esas olarak. Kukusuz bu burjuvazinin Ermeni ve Rumlar'dan farkl olarak Duyun-u Umumiye'ye ve kapitlasyonlara kar olduu dorudur. Ne var ki bir benzeri ancak in mparatorluu'nun emperyalizmin egemenliine girii srasnda grlebilen bu smr kanallar, emperyalist smrnn kendisini deil onun son derece zgl bir biimini ifade eder. lke iinde evantenlerle birlikte ancak aznlk komprador kesimlerin yararlanabildii bir biimi. Bunlara kar olmak emperyalist smrye kar olmak deil belli ve zgl bir biimine kar olmak anlamna gelir yalnzca. Nitekim bata Alman emperyalist sermayesi olmak zere, dier yabanc sermaye evreleriyle milli burjuvazinin ve bizzat ttihat ve Terakki iktidarnn kapitlasyonlarn fiilen ortadan kalkt sava yllarnda nasl ili dl olduunu hatrlamak bile milli burjuvazinin komprador niteliini anlamak iin yeterlidir.17 Milli Mcadele, Emperyalizm ve T.C. Devletinin oluumu Yukarda da anld gibi emperyalistler arasndaki rekabetin bir dnya savana yol amas Osmanl mparatorluu'nun kapitalist dnya ekonomisiyle zgl eklemlenmeevreleme biimine kesin olarak son vermitir. Sava koullarndan yararlanarak kapitlasyonlarn vb.nin olmad ve merkezi devlet yapsnn korunduu yeni bir eklemlenme biimine gei olana da Almanya ve mttefiklerinin yenilmesiyle (bu olanak zerine bina edilen Turan vb. yaylmac hayallerle birlikte) tarihe karm oldu. Merkezi Osmanl devleti, yenilgiyle birlikte akla gelebilecek en kt olaslkla yz yze kald mparatorluk topraklarnn kesin olarak elden kmas bir yana, Anadolu topraklarnn en nemli blmn de galip devletlerin nfuzuna terketmek zorunda brakld. Daha da nemlisi, merkezi devlet yapsnn temel direi olan ordunun silahszlandrlmas ve datlmas, galip emperyalist devletlerin temel taleplerinin banda geliyordu; bu ise, devletin merkezi yapsnn sona ermesi ve en iyi olaslkla Osmanl Devleti'nin gayr resmi smrge haline gelmesi anlamn tayordu. Ama galip emperyalist devletlerin dayatt proje btn bunlardan ok daha vahim bir e tayordu zellikle, galip devletler arasnda hegemonik gc temsil

17

Kukusuz, ttihat Terakkinin Milli ktisat projesi iinde gerek bir milli burjuvazi yaratma zleminde olanlar da vard. rnein Tekin Alp (L. Cohen) ve Ziya Gkalp'in

abalar esas olarak bu yndeydi. Bu konuda bkz. T. avdar; Trkiye'de Liberalizmin Douu, Uygarlk Yay., s. 214-242. 17

eden ngiliz ynetimi Anadolu'nun emperyalist denetim altnda tutulmas iin Yunanistan ve derhal kurulmas planlanan Ermenistan devletlerine zel bir rol veriyordu. ttihat Terakki iktidarnn sava yllarnda gayr resmi biimde uygulad g politikasndan yararlanp Ermeni ve Rumlarn mlk ve servetlerine el koyarak ksa zamanda palazlanan Mslman (Trk ve Krt) Anadolu eraf (byk toprak sahipleri, yerel tccarlar ve ileri gelenler) iin bunun anlam akt Toprak ve servetleriyle birlikte byk olaslkla namus ve canlarnn da, alma arzusuyla yanp tutuan Rum ve Ermenilerin saldrlarna terk edilmesi. Snf bileimini bu kesimlerin oluturduu Mdafa-i Hukuk Cemiyetleri'nin Anadolu'nun drt bir yannda ortaya knn altnda yatan saik resmi ideolojinin sunduu gibi anti-emperyalist bir milli bilin vb. deil budur. Dahas, ksa bir sre sonra balayacak olan Milli Mcadelenin hakim toplumsal tabann oluturacak olan bu cemiyetler emperyalist askeri igale bile kar deildirler. Hatta kimi blgelerde igal kuvvetleri bu cemiyetlerin ileri gelenleri -byk tccar ve toprak sahipleri- tarafndan byk bir atafatla karlanmaktadrlar. Ksaca yeni koullar altnda istedikleri tek birey vardr Rum ve Ermeniler'in geri dnmesinin engellenmesi. Emperyalist igal karsnda kendini yeni duruma en kolay uyarlayabilen kesim stanbul ve zmir byk ticaret burjuvazisi olmutur kukusuz. Sava yllarnda ihale vb. kapabilmek iin ittihat Terakki iktidarnn ayrcalkl yneticilerinin eteklerinden ayrlmayan bu kesimler imdi de ngiliz, Fransz ve talyan igal kuvvetlerinin evresinden eksik olmamaktadrlar. Merkezi devlet brokrasisine gelince Emperyalist igal en ok bu kesimi yaralamtr kukusuz. Milliyeti tepkiler de en ok bu kesimden gelmektedir. Ancak bu kesimin de hi deilse bir ilk adm olarak balca iki talebi Rum ve Ermeniler'in geri dnmelerinin nlenmesi ile devletin merkezi yapsnn ve zellikle de ordunun mevcut yapsnn korunmasdr.18 Ne var ki, Trkiye'yle dorudan ilgili ngiliz burjuvazisinin nemli blmnn muhalefetine ramen bata ngiltere ynetimi olmak zere galip devletlerin hkmetleri Trkiye'nin Ermenistan ve Yunanistan devletlerinin aracl ile denetim altnda tutulmas ve merkezi devlet yapsnn datlmas konusunda hi bir tavize yanamayacaklardr. Antep, Adana gibi Gney blgelerde Fransz niformas altnda Ermeniler'in kimi saldrlara girimeleri, Ege'de de resmen Yunan igalinin balatlmas Trkiye iin btn manevra olanaklarnn ve uzlama umutlarnn sonu anlamm tamtr. Bu durumda Anadolu eraf, belli blgelerde byk ticaret burjuvazisi ve merkezi devlet brokrasisinin radikal kanad arasnda bir tr ittifak ya da daha dorusu kader birlii temelinde milli bir rgtl direni balatmak kanlmaz hale gelecektir.

18

D. Avcolu; Milli Kurtulu Tarihi, cilt l, stanbul Matbaas 1974, s. 19-30.

18

Bylece Milli Mcadelenin ufku da daha batan bu ittifakn ortak programnn damgasn tayacaktr Sivas ve Erzurum Kongrelerinin kararlarnda aka belirtildii ve Ankara'daki Meclis grmeleri srasnda M. Kemal'in de defalarca ifade ettii gibi, mcadele hi bir ekilde Emperyalist devletlerin kendisini hedef almakszn, esas olarak Ermenilik ve Rumlua kar, yani emperyalist tahakkmn yalnzca mevcut durumda ne karlan belli bir projesine kar yrtlecektir. Nitekim Ekim devriminin yaygnlamasnn da dolayl etkisiyle bir kez dou cephesinde Byk Ermenistan devleti oluturma projesi iin banda saf d kalnca Milli Mcadele hemen hemen yalnzca Yunan igaline kar bir mcadele olarak srmtr; resmi ideolojinin allayp pullayp sunduu gibi yedi dvele kar olmak yle dursun, galip devletler arasnda Yunan igalini kendine kar bir hakszlk olarak gren talya dnda Fransa'dan da son derece snrl da olsa yardm grerek yrtlmtr.19 Dolaysyla stratejik hedef esas olarak ngiltere'yi, zaten Byk Ermenistan projesinin fiilen ortadan kalkmasndan sonra, Yunanistan'a verdii destei ekmeye ikna etmek olarak belirmitir. Ankara'da bir dnem esen boleviklik rzgarlarna gelince Bunun Trkiye proletaryasnn ve yoksul kylln bana geerek bu mcadeleyi gerek bir antiemperyalist savaa dntrebilecek tek potansiyel alternatif e olan komnist hareketin Milli Mcadeleye katlmas kym da ieren yntemlerle engellendikten sonra, bir yandan Sovyetler'in desteinin srmesini salamaktan, dier yandan da dnya kapitalist pazarndan kopma tehdidi oluturarak ngiltere ynetimi zerinde diplomatik bask yaratmaktan baka bir anlam yoktur. Sonuta ngiltere nezdinde kesin bir diplomatik baar elde edilmesinin hemen ardndan, Yunanllara kar verilen savata da nihai zaferin kazanlmasyla, sava boyunca ikircikli kalan stanbul ve zmir byk ticaret burjuvazisinin de ittifaka bir biimde katlm salandktan sonra (1923'te toplanan zmir ktisat Kongresi ile bu katlm resmiyet kazanacaktr) hakim snflarn desteini fiilen elde eden Ankara hkmeti karsnda, hem hakim snflar zerindeki nfuzunu hem de emperyalist proje iindeki konumunu fiilen yitiren Padiaha bal stanbul hkmeti ii bo bir kabuk olarak kalmtr. Bar grmelerine stanbul hkmetinin de arlmas Kemalist nderlie bu sahte ikili iktidar grnmne son vermek iin elverili bir frsat sunacaktr; Ankara'daki Meclis Cromwell'in darbesini hatrlatan bir biimde silahlarn glgesi altnda Saltanat'n ilgasn ilan edecektir. Bylece eitsiz ve bileik gelimenin siyasal plandaki bir tezahr olarak, Osmanl'dan arta kalan lkenin ngiltere'nin hegemonik hakimiyeti altndaki Ermenistan ve Yunanistan'n araclyla gayr resmi

bir smrge haline getirilmesi projesine kar,'yeni koullarda eski statlerinin korunmas saikiyle bir araya gelen kesimlerin oluturduu ve bu anlamda balangta

19

S. Yerasimos; Azgelimilik Srecinde Trkiye cilt 3, Gzlem Yay., 1977, s. 1229-30; S. Selek; Anadolu htilali, zgn Yay., 5. Bask, s. 444-452 19

statkocu bir nitelik tayan ittifak, Milli Mcadele iinde yeni ve burjuva snf doasna sahip bir devletin kurulmasna yol aacak bir sramann zeminini oluturmutur. lk admlan Mdafa- Hukuk cemiyetlerinin kurulmasyla yar kendiliinden biimde atlan, Erzurum ve Sivas Kongrelerinden sonra Ankara'daki Meclis'in resmen kurulmasyla kalc bir kurumsal karakter kazanan merkezi devlet brokrasisinin radikal kanadyla Anadolu mlk sahibi snflar arasnda ileride byk ticaret burjuvazisini ierecek biimde kurulan bu ittifakn temel saikinin her kesim asndan eski statnn yeniden kazanlmas olmas, ortak ideolojik iarn hilafet ve saltanatn kurtarlmas olarak belirmesini kendi iinde yeterince aklyor. Ne var ki, Osmanl Devleti'nin eski arln kaybetmekle birlikte varln koruyan pre-kapitalist niteliinin cisimletii saray ve ona bal olan hkmeti fiilen dta brakarak kurulan bu statkocu ittifakn bizzat kendisinin fiilen statkonun almas anlamna geldiini nemle vurgulamak gerekiyor. te yandan cumhuriyetin ilan da dahil M. Kemal nderlii tarafndan gerekletirilen siyasal, hukuksal kltrel vb. reformlarn nemli bir blmnn ttihat Terakki iktidarnn uzun vadeli amalar arasnda yer ald bilinen bir gerek. Bu anlamda M. Kemal nderliinin gerekletirdii styapsal reformlarn da -hatta bizzat kendisinin de- 19. yy'n ortalarndan itibaren zgl evreleme srecinin bir rn olarak merkezi devlet brokrasisinin gsterdii burjuva molekler dnmlerin bir halkas olduu sylenebilir. Osmanl Devleti ile T.C. Devleti arasnda bir sreklilik varsa bu soyut bir devlet geleneinde deil merkezi devlet brokrasisinin hem maruz kald hem de ynlendirdii st yapdaki burjuva dnm srecinde aranmaldr. Bu balamda son yllarda olduka yaygn biimde kabul gren bir yoruma deinmek gerekiyor. Buna gre gerek Osmanl mparatorluu iinde burjuva nitelikli reformlar gerekletiren gerekse de T.C. Devletinin kuruluuna nderlik eden brokrasinin temel saiki burjuva reformlar yapmak deil devleti kurtarmaktr. Bu saptama belli bir doruluk pay ieriyor gerekten. Hatta bata bu dnemin kahramanlarnn anlar olmak zere, pek ok kant bu dnemde hakim olan dncenin bu olduunu gsteriyor. Ama, szkonusu dnemin kendini byle alglam olmas yukarda gelitirmeye altm sonular deitirmez. nk, Marx'n da dedii gibi Nasl ki bir kimse hakknda kendisi iin tad fikre dayanlarak bir hkm verilmezse, byle bir altst olu dnemi

hakknda da, bu dnemin kendi kendini deerlendirmesi gznne alnarak bir hkme varlamaz; tam tersine bu deerlendirmeleri maddi hayatn elikileriyle(...) aklamak gerekir.20

20

K. Marx; Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, nsz, Sol Yay., 1979, s. 26.

20

Sonu olarak, her bileenin eski varolu koullarn yeniden kazanmak gibi bir saikle oluturduu statkocu bir ittifak temelinde balatlan Milli Mcadelenin snf doas burjuva olan yeni bir devletin kurulmasna yol at iin bir tr burjuva (ama yaygn kannn tersine, demokratik deil kitlesiz)21 siyasal devrim sreci olarak tanmlanmas gerekir. Ne var ki bu konudaki sol Kemalist ve Stalinist mitlerin iddia ettiinden farkl olarak; Milli Mcadele emperyalist smrnn kendisine kar bir anti-emperyalist mcadele olduu iin deil; galip emperyalist devletlerin -hatta ksa bir sre sonra hemen yalnz ngiltere ynetiminin- dayatt zgl bir gayr resmi smrge statsne kar, emperyalist sermaye ile tek tek emperyalist devletler karsnda greli bir siyasal bamszl olan bir burjuva devletinin siyasal dolaymyla yeni bir eklemlenmeyi gerekletirebildii iin baarl bir burjuva siyasal devrim anlamna gelmitir.22 Kemalizm ve Bonapartizm Buraya kadar anlatlanlar ksaca zetleyelim. Milli Mcadele ile balayan ve Cumhuriyet'in ilanyla bir dnm noktasna ulaan sre, snf doas burjuva olan yeni bir devletin kuruluu anlamnda bir burjuva siyasal devrimidir. Ne var ki, hakim snflarn bile nemli blmlerinin aktif desteine dayanmayan, kitlesiz bir siyasal devrimdir bu. Dahas, ancak bata proletarya olmak zere tm ezilen snflar zerinde sistemli bir bask oluturarak, bu snflarn siyasal nderliini kimi zaman kyma varan yntemlerle ezerek varln srdrebildii iin ve lde baarl bir burjuva siyasal devrimdir; 'proleter devrimler anda baarl burjuva siyasal

devrimlerinin, proletaryann bamsz devrimci nderliini ezmeye ynelmeden veya da snf ibirliki nderliklerinin snf ihanetine dayanmadan gerekletirilmi bir rneini bulmak imkanszdr. Bu siyasal devrim, Trkiye'de, verili uluslararas kapitalist iblm erevesinde kapitalist retim ilikilerinin devlet aygtnn aktif ve mdahaleci bir rol alarak tepeden bir toplumsal devrim sreci23 altnda gelitirilmesine ynelik bir admdr; tamamlanmam (ve doas gerei tamamlanamayacak) da olsa burjuva

21

Kitlesiz devrim, nk, Kemalist mitler ne derse desin milli mcadeleye halkn gnll katlm son derece snrl olmutur. B.k.z. Y. S. Tezel; Cumhuriyet Dnemi ktisat Tarihi, s. 123-228. 22 nderlik, bata ngiltere'yle olmak zere, tm emperyalist lkelerle olan ekonomik ilikileri kaybetmemek iin Ankara'daki Meclis'in kuruluundan balayarak azami zen gstermilerdir. B.k.z. Tezel; a.g.e., s. 132-150; . Keyder; Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929); Yurt Yay., 1982, s. 100139. 23 konusunda bkz. Sungur Savran; Osmanldan Cumhuriyete Trkiye'de Burjuva Devrimi Sorunu, 11. Tez Kitap Dizisi l, Austos 1986, s. 187-200. 21

toplumsal devriminin grece hzl bir tempoda tepeden gerekletirilmesinin bir prelddr yani. Kemalist nderlik altnda gerekletirilen temel styapsal reformlar Trkiye'de burjuva toplumsal ilikilerinin gelimesinin nn ama ilevi grmtr. Snfsal olarak burjuva bir doaya sahip olan T.C. Devletinin somut olarak biimlenii, Milli Mcadele dneminden itibaren oluan ve mlksahibi snflarn hi birinin dierleri zerinde toparlayc bir hegemonik g oluturamaynn rn olarak zgl bir bonapartist rejim karakteri kazanan Kemalist rejimin damgasn tamtr;24 1920'li ve 30'lu yllar iinde yeni devletin aygtlar bu rejimin gerekliklerince biimlendirilmitir. Bonapartizm, Marksizm iinde olduka tartmal bir kavram. Bu bir yana, bu kavramn ierdii elerin lszce genelletirilmesi, Poulantzas'n hakl olarak iaret ettii bir sonuca gtrebilir Bonapartizm burjuva devletinin en genel izgileriyle (grece zerklik vb.) rtr. te yandan Bonapartizm'i btn ayrdedici somut izgileriyle tanmlamakta srar etmek de onun bir tahlil arac olarak kullanlmasn engeller. Trotskiy'in dedii gibi Ama bonapartizmin btn izgilerinin tekrarn arayacak olursak. Bonapartizmin gemite kalm, benzersiz, tekil bir olgu

olduunu, yani genel olarak Bonapartizm diye bireyin olmadm ama bir zamanlar Bonapart adnda Korsika'da domu bir generalin yaadn grrz, (vurgu aslnda)25 u halde Bonapartizm kavram ancak bir analoji esi olarak yer alabilir siyasi tahlilde. te yandan azgelimi lkelerin tarihsel evriminde Bonapartist rejimler ska karmza kar. Bunun bir nedeni bu lkelerde modern snflarn ve snf fraksiyonlarnn karlkl gszlkleridir. Bunun bir sonucu olarak snf egemenliinin, nicel olarak grece gl smrlen snflar karsnda istikrarl bir yap kazanabilmesi, devlet aygtnn ve brokrasinin hakim snflardan grece bamsz bir hareket alan kazanmasn gerektirir. Ama daha nemlisi emperyalist sermaye ile yerli mlk sahibi snflar arasndaki ittifaklar, bu lkelerdeki bonapartist ynetimlere nc bir ayak daha salar. Gene Trotskiy'e kulak verelim Sanayisi geri lkelerde yabanc sermaye kesin bir rol oynar. Milli burjuvazinin ulus proletaryas karsndaki greli gszl bundan ileri gelir. Bu ise devlet iktidarnn zgl koullarn yaratr. Ynetim, yabanc sermaye ile yerli sermaye arasnda, zayf milli

24

Burada Kemalizm! bonapartist bir rejim olarak tanmlayan ilk marksist yazarn Dr. Hikmet Kvlcml olduunu belirtmek gerek Dr. Hikmet Kvlcml; TKP'in Eletirel Tarihi Yol, Kvlcm Yay., 1977, s. 25-27. 25 22

burjuvaziye greli olarak gl proletarya arasnda gider gelir. Bu durum ynetime sui generis Bonapartist bir karakter kazandrr. Bylece hkmet, deyim yerindeyse snflarn zerinde ykselir.26 Kemalist brokrasi ise hem Osmanl mparatorluunun emperyalizmle eklemlenme srecinde brokrasinin kazand zgl araclk rolnn yeni koullardaki mirass olarak, hem de Milli Mcadele srasnda mlk sahibi snflarn hibirinin dierleri zerinde toparlayc bir hegemonik g oluturamamasndan yararlanarak mlk sahibi snflar ittifaknn kurucu esi roln stlenmi olarak, bir dizi azgelimi lke brokrasisinden ok daha fazla manevra imkanna sahip olmutur. Yeni devlet aygtnn zgl bir Bonapartist

rejimin gereklerine biimlenmesi daha sonraki dnemler zerinde bile nemli siyasal sonular yaratacaktr. Siyasal yapnn yerlemeye balad 1930'lu yllarda Kemalist rejim iki temel ayak zerine oturacaktr Birinci aya, batan aaya Kemalist ideoloji ile donatlan ve M. Kemal nderliine sk skya bal klnan ordu oluturmaktadr.27 Gnlk siyasal yaamda hi bir biimde n planda grlmemekle birlikte, Kemalist rejimin styap reformlarnn temel dayanan dorudan Kemalist nder kadrolara bal olan ordu oluturmaktadr. kinci ayak ise; verili g dengeleri erevesinde, bileimi Kemalist kadronun bonaparlistbrokratik denetimi ve seicilii altnda belirlenen, hakim snflar ittifaknn kurumlatrd Meclis'tir. Baka bir deyile devletin idari yapsyla akacak biimde brokrasinin merkezi denetimi altnda bina edilen Cumhuriyet Halk Partisi'nin etrafnda kmelenen mlk sahibi snflarn iinden, Kemalist nderliin varolan snfsal g dengelerini gzeterek setii temsilcilerden olumaktadr Meclis'in bileimi. TBMM'nin tarihsel varlk nedeni de gcnn snrlar da, biimleniinin ve ilevinin bu zgllnde yatmaktadr. Kemalist rejimin ikinci ayan oluturan Meclis, iki temel enin damgasn tamaktadr Birincisi, yukarda da belirtildii gibi, Meclis ve CHP araclyla devlet iinde hakim snflarn siyasal egemenliitemsili, hakim snflar ittifaknn nesnel bir zorunluluk olarak ancak brokrasinin dolaym ile kurulabilmesinin bir sonucu olarak, Kemalist brokrasinin bonapartistbrokratik denetimi altnda gereklemektedir. kincisi, Meclis, ii hareketinin ve sosyalistlerin yasal siyasal

26 27

Trotskiy; Cahiers d'Etude et de Recherche, 6. Sayiinde, s. 8-9. Daha Birinci Meclisin kapatlmas srasnda, Kemalist kadro dnda kalanlarn ordu ile ilikisini kesmek iin, karlan bir kanunla ayn kiinin hem ordu mensubu hem de milletvekili olmas yasaklanmtr. Bununla birlikte her naslsa bu kanunun M. Kemal ve ekibi iin geerli deildir Ordunun tmyle M. Kemaln denetimi altna alnmasna kadar, yani yaklak 1927'ye kadar, bata M. Kemal'in kendisi olmak zere. Belli bal Kemalist kadrolar ordu iindeki grevlerine devam etmilerdir, (bkz. M. Tuncay; Atatrk'e nasl bakmak, Toplum ve Bilim, say 4, k 1978, s. 87-88 - 2. dipnot- ve Y. Kk; Tr-kiye zerine Tezler, Tekin Yay., 1980, s. 226). 23

alann dna atlmas ve srekli bask altnda tutulmas zerinde yaplamtr; ayrca yasal siyasal platform ezilen ve smrlen kitlelerin siyasal temsilcilerine kapal olduu gibi, mlk sahibi snflarn u ya da bu kesiminin brokrasiden bamsz

biimde bu kitleler zerinde bir hegemonya oluturma giriimlerine de kapaldr.28 Bu noktada belirtilmesi gereken en nemli husus, Kemalist rejimin iki temel ayan oluturan iki devlet aygtnn, yani parlamenter aygtla ordunun arasndaki ban, ancak Kemalist nderlik kanalyla kurulan dolayml bir ba olduudur. Burjuva devriminin, demokratik deil tepeden, devletin aktif ve mdahaleci toplumsal dzenlemeleriyle, hzl ve radikal biimde gerekletirilen styapsal reformlar yoluyla gelime sreci, kendine zg bir resmi ideolojinin yaratlmasn zorunlu klmtr. Olduka clz bir poplist damara sahip olan bu ideolojinin topluma ilikin sylemini snflarn ve Krtlerin varlnn inkarna dayal oven bir milliyetilik oluturmaktadr. Bu ideolojiye gre halk efkar umumiyesiyle kaynam ve snfsz bir kitledir; ve bu kitle damarlarnda dolaan asil kana ramen, cehalet vb. nedenlerle kendini ynetme yeteneinden yoksun, kurtarlmas gereken bir nesnedir. Devlet ise bu toplumdan bamsz bir varlk nedenine ve merulua sahiptir neredeyse. Yalnzca bu kadar deil; devlet, cahil, geri braktrlm bu halk, gerektiinde halka ramen kurtaracak, muassr medeniyet seviyesine kartacak bir zne olarak sunulmaktadr Kemalist ideolojide. Dolaysyla, burjuva devriminin demokratik deil tepeden karakterine sk skya bal olarak, resmi ideolojide devletin meruluu hi bir biimde varolan topluma ve toplumsal ilikilere dayandrlmaz. Devlet, bir zne olarak meruluunu varolan toplumsal ilikilerden deil, toplum karsndaki misyonundan alr. Ksaca T.C.

28

Birinci Meclisin datlmas, Cumhuriyet Halk Frkas'nn kurulmas, Terakkiperver Frka'nn kapatlmas, zmir Suikast'nn bahane edilerek zmir ve stanbul byk ticaret burjuvazisinin siyasal temsilciliine en yakn adaylar olarak grlen eski ittihat kadrolarn (Cavit Bey, Kara Kemal Bey vb.) temizlenmesi, Kemalist ynetimden zerk olarak burjuva liberal ideolojinin taycs konumunda olan retim yelerini hedef alan ve niversiteyi dorudan doruya Kemalist ynetici kadronun denetimine sokan Darlfnun Reformu, bir yandan daha Lozan'dan itibaren atlak sesler karmaya balayan Krt mlk sahibi snflara ve onlarn ynlendiricilii altndaki Krt hareketine ar bir darbe indirilmesine, dier yandan da ii hareketinin ve sosyalistlerin yzyln bandan beri ele geirdikleri sendikal ve siyasal mevzilerin geri alnmasna ve yasal

siyasal alann dna srlmesine hizmet eden Takrir-i Skun kanununun (sosyalistlerin de desteini alarak) yrrle girmesi bunlar ve bunlara eklenmesi mmkn bir dizi baka olgu, Kemalist rejimin ikinci ayann biimlendirilmesine ynelik kilometre talardr. 24

Devletinin meruluunun dayand Kemalist ideolojinin ana ekirdei zgl bir zne-Devlet sylemidir.29 Burjuva toplumsal iliki biimlerinin, devletin aktif mdahalesiyle tepeden devrim srecinde yaygnlamas, tarihsel olarak (zcllikle azgelimi kapitalist toplumlarda) burjuvazinin greli gszlnn damgasn tar. Bu saptama ise, bir baka balamda, burjuvazinin devlet ve sivil toplum basamaklarnda hegemonyasn kuracak organik aydn katlan yaratamam olduu vargsn ierir. Bu nedenle burjuva toplumsal ilikilerinin tepeden devrimler yoluyla yaygnlaabilecei lkelerde, burjuvazi, bir yandan pre-kapitalist nlksahibi snflarn bir blmn zaman iinde kendine katarken bir yandan da kendi organik aydn katlarndan ok, egemen durumda olan geleneksel aydnlarn bir blmn kendine eklemleyerek ve zaman iinde devirerek hegemonyasn salama yoluna gider. Trkiye'de tepeden devrim srecinin, kitlesiz de olsa bir siyasal devrim ile gl bir atlm yapmas, devlet iinde olduu kadar, toplumsal dokuda da geleneksel aydn odaklarnn datlmasn gerektirmitir. (Bu nedenle, apka devriminden Harf devrimine, Tekke ve Zaviyelerin kapatlmasndan laikliin ilanyla yetinilmeyip resmi bir din politikas oluturulmasna kadar bir dizi styapsal

29

zne-Devlet kavram, Marksist yaznda sosyal demokrasinin II. Dnya Sava sonrasnda Keynesi politikalarla pekitirilen siyasal ideolojisini tanmlamak iin kullanlmtr esas olarak (bkz. N. Poulantzas; Le transformations actuelles de l'Etat.. La Crise de L'Etat, puf, 1976 iinde, s. 37-40; gene N. Poulantzas; Pouvoir Politique et Classes Sociales, F. Maspero, 1982, s. 286-293; S. de Brunhoff; Crise capitaliste et politique economique, La Crise de L'Etat, iinde s. 134-139; M. Belge - A. Aksoy; Kapitalist Devlet Sorunu (derleme) nsz, Birikim Yay., 1977, s. 24-28). Devleti snflarn zerinde yer alan, aktif mdahaleleriyle sivil toplumdaki adaletsizlikleri gideren, yani sosyal adaleti ve bar salayan bir hakem-zne olarak sunar sosyal demokrat ideoloji. Bylece de devrimin gerekliliinin yerine devleti geiriverir. Bununla birlikte,

ii snfnn kapitalist toplum iindeki sendikal ve demokratik kurumlaryla i ie getii ve burjuva parlamenter kurumlar zemininde varolabildii iin de, devlete sivil toplumdaki eitsizlikleri giderici bir hakem-zne rol atfetmekle birlikte, devletin meruluunu snflar zeri evrensel bir demokrasi sylemi erevesinde sivil toplumda temellendirir. Oysa Kemalist ideolojide devlet, (zaten snf farkllklar batan inkar edildiinden) snflar aras eitsizlikleri giderici bir hakem-zne deil toplumu, toplumdan bamsz biimde ilerletecek bir znedir. Meruluunu varolan toplumsal ilikilerden deil toplum karsndaki misyonundan alr. Ancak 1970'li yllarda Ecevit'in karizmatik liderlii allnda, poplist-kalknmac elerle de birleerek sosyal demokrasinin hakem-devlet nosyonu erevesinde yeni bir ierie brndrlmek istenecektir Kemalist ideoloji. 25

reformun bir ilevinin de geleneksel aydnlarn varolu ve etkinlik koullarna ynelik sistemli bir saldr olduu sylenebilir). Ama ayn zamanda, bu ykntlar zerinde, tepeden devrim sreci dorultusunda seferber edilmek zere, benzer lkelere gre olduka eitliki biimde toplumun btn dokular iinden ekilip kartlan ve yatl okullar, karlksz burslar, eitim seferberlii gibi yntemleri yeni eitim kurumlarnda Kemalist ideoloji temelinde yeni aydnlar yetitirecektir. Osmanl Devleti'nin devirme ynteminin laik bir benzeridir bu yntem. Bu laik devirme yntemiyle yetitirilen yeni aydn katlar, byk lde devlet memuru stats altnda, zne Devlet'in bir temsilcisi olarak lkenin (mecburi hizmet vb. politikalar sonucu) drt bir yanna dalacaklar ve burjuva ideolojisinin en temel normlarn, toplumun benimsemesi gereken lkler olarak yaygnlatrmaya alacaklardr. 1930'lu yllarda Trk Ocaklarnn dntrlmesiyle kurulan Halkevleri de benzer bir ilevin yar resmi biimde gerekletirilmesine ynelik kurululardr. Bylece Gramsci'nin organik aydn tanmndan ok farkl, varolu biimine bal olarak aydn kimlii zgl bir zne-devlet ideolojisinden dolaymlanarak kurulan ve toplum karsnda devleti temsil eden zgl bir Kemalist aydn tipi yetiecektir. 1930'lardan itibaren (1929 Bunalmnn bir dayatmas sonucu gndeme gelen devletilik de, Kadro dergisinin ideolojik klavuzluu altnda, kendini burjuvaziden ya da herhangi bir toplumsal gten bamsz gren ve ancak bu sayede burjuvazinin stratejik ve tarihsel karlar dorultusunda hareket eden Kemalist aydn tipinin pekimesini salayacaktr). Bu tarihsel iklim iinde, Kemalist rejim altnda T.C. Devletinin yoksul kitleler nezdinde pozitif anlamda yaygn bir merulua sahip olduunu sylemek mmkn deildir. Meruluktan deil, olsa bir kabullenmeden sz edilebilir yalnzca. Hem Terakkiperver Frka hem de daha soma Serbest Frka'nn, kurulularndan ok ksa bir sre soma, zellikle krsal blgelerde Kemalist rejim iin tehlike tekil edecek bir taraftar kitlesi kazanmalar da bu yargy dorular niteliktedir. Esasnda o dnemde olup bitenlere kukuyla bakan Anadolu'nun yoksul kyl kitlelerinin gznde yeni devlet Ceberrut Osmanlnn laik bir devam gibidir; dolaysyla T.C. Devleti, bu kesimler nezdinde, devlet olmann geleneksel meruiyetine30 oturmaktadr. (Ama srf bundan hareketle T.C. Devletini Ceberrut Osmanlnn laik bir devam olarak nitelemek, tarihe kylln gznden bakmak anlamna gelir ancak.) Krtlerin youn biimde yaad blgelerde Kemalist rejimin bir meruluk sorunu zaten yoktur.31

30 31

. Keydcr; Toplumsal Tarih almalar, .Dost Kitabevi Yay., 1983, s. 167. eyh Sait isyanndan sonra uzunca bir sre Krtlerin youn olarak yaadklar yrelere yabanclarn girmesi bile yasaktr. Dahas, 1939 ylnda bile Krtlerin nfusun ounluunu oluturduu iller olan Ar, Hakkari, Siirt, Mardin, Tunceli, Urfa, Van, Bingl, Bitlis ve Diyarbakr'da CHP'nin il rgtlenmeleri yoktur (ama her naslsa bu 26

Ksaca tepeden devrim srecinde, devletin aktif ve mdahaleci dzenlemelere girimesi srasnda devlet aygtlarnn uyumlu biimde ilemesini salayacak bir imento ilevi salamtr Kemalist ideoloji. Bununla birlikte, smrlen yoksul kitleler nezdinde meruluktan ok bir kabullenme szkonusudur. Bunun rejim asndan ok da nemi yoktur gerekte nk bu kitlelerin rgtl biimde siyasal alanda yer almalar, bir alternatif odak oluturmalar zor temelinde engellenmektedir Kemalist rejim altnda. Byle bir odan oluturulmasnda ba rol oynayabilecek olan TKP ise Stalinist aamal devrim anlay (daha dorusu Sovyet brokrasisinin d politikas) dorultusunda, kuliste sahneye kma srasn beklerken sahnedeki selefine roln sufle eden bir aktr gibi, yer altndan devrim sras kendisine gelinceye kadar, Kemalist nderlie yapmas 32 gerekini (ancak kendisinin Bununla birlikle, Kemalist rejimin bir toplumsal kategori olarak genlie zel bir nem verdii sylenebilir. Bir baka deyile tepeden devrim srecinin uzun vadeli bir gereklilii olarak ideolojik yatrmn yeni nesiller zerine yapmaktadr Kemalist rejim. Dolaysyla Kemalist ideolojinin birinci derecede manevra alann genlik oluturmaktadr. Bu siyasal yap, Ebedi ef'in lmnden sonra bir lde geveyerek Milli ef dneminde de srecektir. ok partili sisteme geile birlikte, temel biimleniini bonapartist rejim altnda kazanan devit aygtlarnn btnln yeniden kurmak zorlaacak, baz aygtlarn (ordu, niversiteler vb.) hkmet ve parlamento karsnda fiilen zerklemeleri, hakim snflar ittifak iindeki deiimin yarataca dinamiin de etkisiyle, 1950'lerin sonunda siyasal yapnn ciddi bir bunalmla kar karya kalmasna yol aacaktr.

illerden seilen CHP'li milletvekilleri vardr). Bkz. C. Koak; Trkiye'de Milli ef Dnemi, Yurt Yay., 1986, s. 227. 32 42-85) Kemalizm kuyrukuluunun ve MDD'ciliin kklerini ararken, bunlarn ardnda tek lkede sosyalizmin yattn seziyor. Ve bir zihin refleksiyle Trotskiye saldryor. 27