Escolar Documentos
Profissional Documentos
Cultura Documentos
1
<~> tamén podía usarse para a abreviación de consoantes nasais, pero podemos distinguir os dous
usos deste diacrítico:
1) Representación da resonancia nasal: en voces cuxo étimo tiña unha consoante nasal
intervocálica que desapareceu.
2) Abreviatura dunha consoante nasal: en voces nas que non se perde a consoante nasal, como
é o caso dos resultados da terminación latina –TIONE(M) > -çon, -zon, na que primeiro se perde
o –e, de xeito que o –n non queda en posición intervocálica e consérvase (coraçon = coraçõ =
coraçom).
Historia da lingua galega
2 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
2) Consoantes
1. Lateral palatal //
2
É probable que neste caso <o> xa represente [].
Historia da lingua galega
3 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
Representacións desde a
Representacións ata a segunda metade do século XIII
segunda metade do século XIII
Nos textos galegos, e en xeral
Grafía Explicación e exemplos tamén en León e Castela,
conságrase o uso de
a) <g + e, i>.
<g> Exemplos: genero / genro, muger, ouegas ‘ovellas’. b) <j> / <i> ante vogais
non palatais.
3
Moitas destas grafías teñen motivacións etimolóxicas: -SCERE > -scer; CERTU > certo.
Historia da lingua galega
7 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16 4
Liña Comentario
- Era Mª CCª LXª IXª: 1269 da era hispánica, 1231 da era cristiá.
- Uso de fórmulas latinas: viii kalendas september.
1 - Grafías:
- Conocuda: // → <n>; /ts/ → <c>.
- Cousa: /z/ → <-s->
- Sufixo patronínimo –it (saluadorit) e –t → /ts/ (Gomet), pero desde a
segunda metade do século XIII a forma máis frecuente é –ez.
2 - Grafías:
- saluadorit: // → <u>.
4
Este é o texto máis antigo en romance coñecido no Reino de Galiza.
- Grafías:
- cõuẽto: <~> con valor consonántico.
3
- essa: grafía canónica (< ĬPSA: asimilación)
- [ej] → <ey>: sequeyros.
- Grafías:
- [ej] → <ec>: precto.
4
- condicõ: /ts/ → <c>.
- raçõ: /dz/ → <ç>.
- Grafías:
- [ej] → <ey>: mosteyro.
- úúm / bóós: <´´> son plicas que sinalan hiatos entre dúas vogais
5 iguais.
- ouuer: <u> con valor vocálico, no primeiro caso, e consonántico, no
segundo.
- casa: <s> → //
- damos e outorgamos: algúns editores interpretan a abreviatura do texto
6 orixinal como –us. Con todo, en latín esta abreviatura representaba –us,
pero en romance parece máis probable que xa se pronunciase –os.
- logar (‘lugar’) é a forma máis frecuente nos textos medievais.
- suso < SURSUM ‘arriba’ (DEORSUM ‘abaixo’).
7 - Grafías:
- raçom: <ç> → // (nos textos posteriores é máis frecuente <z>)
8
- uoz refírese á descendencia.
9 - uossa: <-ss-> → //
- quiser: <-s-> → //
- Grafías:
10
- façemos: <ç> → //
11
-Grafías:
12 - coler: <l> → //
- Grafías:
13 - facauos: <c> → /ts/
- entergar: metátese.
- Grafías:
14 - pea < PŒNA (‘pena’): non se sinala a resonancia nasal.
- iat: <i> → //
- Grafías:
15
- scelareyro: <sc> → /ts/
16
Comentario
- lexar: <e> = /ej/
- pecte, fecto: <ec> ) /ej/
- sega: <g> = //
Comentario
- fezo: <z> = /z/
- gãanou: <n> ) = /n/ ou /ɲ/, non o podemos saber con certeza.
- Castelanismos que proban que estamos perante unha tradución:
poblada, población.
- // = <x> (Xeres, Librixa).
- // = <i> (iaz).
- /s/ = <c, ç> (serviço).
- /z/ = <-s->
- // = <ll> (Seuilla)
- et = // (grafía latinizante).
- Gaanou: <aa> = hiato fónico.
- xi = ‘si’. Na lingua medieval conviven as formas non palatalizadas se e
si coas palatalizadas xe e xi.
Comentario
- /dz/ = <z>: nobrezas
- y < HĬC (adverbio)
- <ll> = // (Castella, elle < ĬLLE) ou /l/.
- <l> = /l/ (dela < ĬLLA).
- <-ss-> = // (dessa < ĬPSA, passou < PASSU).
- <-s-> = // (meses)
Comentario
-
3. Vocalismo
3.1. O sistema vocálico latino
3.1.1. Latín clásico
Ī Ū +pechadas
Ĭ Ŭ
Ē Ō
Ĕ Ŏ
Ā Ă + abertas
palatais ou velares ou
centrais
anteriores posteriores
5
A vogal non é longa, pero si a sílaba TEM.
Historia da lingua galega
13 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
Ị̄ Ụ̄
Ĭ̢ Ŭ̢
Ẹ̄ Ọ̄
Ĕ̢ Ŏ̢
Ạ̄ Ă̢
Ị Ụ
Nivel 5
(> Ī) (<Ū)
I̢ U̢
Nivel 4
(<Ĭ) (<Ŭ)
Ẹ Ọ
Nivel 3
(<Ē) (<Ō)
E̢ O̢
Nivel 3
(<Ĕ) (<Ŏ)
A
Nivel 1
(<Ā, Ă)
6
A distinción entre Ā e Ă debeuse dar desde moi antigamente.
Historia da lingua galega
14 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
+ abertas
palatais ou anteriores centrais velares ou posteriores
Os ditongos latinos Æ e Œ
Estes ditongos xa monotongaran no latín nalgúns casos. Con todo, os
seus resultados no romance son:
1) Æ [aj]:
a) //: CÆLU > ceo; CÆCU > cego.
b) //: SÆPES > sebe; PRÆDA > prea
2) Œ [oj] > //: CŒNA > *cena > cea; FŒEDU > *fedu > feo
A) IODE
1) Concepto de iode:
a) Definición: é o alófono da vogal /i/ en posición de marxe silábica,
prenuclear ou posnuclear, polo que para que apareza temos que estar
necesariamente perante un ditongo.
Marxe prenuclear lat. clas. VI – NE – A > lat. vulg. VI - NJA
(ditongo crecente)
Marxe posnuclear lat. clas. ARI- U > lat. vulg. AJ –RU
(ditongo decrecente) (metátese producida polo iode, dando lugar ao ditongo decrecente [aj])
b) Efectos:
→ Sobre as vogais: exerce accións fundamentalmente asimilatorias,
tendendo a pechar as vogais sobre as que incide o seu efecto, pero non
actúa de xeito sistemático nin coa mesma intensidade en todas as
vogais. Os accións esperables serían:
+>>
+>
> 7
+>
+>
7
O iode non incidiría sobre o /i/ e o /u/ porque xa son vogais e abertura mínima.
Historia da lingua galega
16 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
Con todo, cómpre ter en conta que esta acción do iode non é sistemática.
3) Iodes heterosilábicos:
Cómpre lembrar que no latín clásico non existía o iode (BĒS – TI –A),
pero si noutras variedades do latín. Así, as fontes do latín vulgar evidencian as
tendencias de destruír os hiatos e formar iodes, como podemos comprobar
nalgúns exemplos do Appendix Probi: VINEA non VINIA, LANCEA non LANCIA. Esta
é a tendencia que está detrás dos iodes heterosilábicos.
c) Grupo []:
Vogal
Exemplos nos que se produce Exemplos nos que non que se
tónica
palatalización produce palatalización
latina
EXAGIU > ensaio (o iode non actúa sobre
Ā, Ă
o A)
Ĕ PULĔGIU > poejo ( > e)
Ē
NAVĬGIUS > navío (e > i)
Ĭ RĬGIDU > rijo (e > i), rej(e)o CORRĬGIA > correa (Ĭ > e, evolución
regular)
Ŏ SPŎNGIA > esponxa ( > )
Ŭ FŬGIO > fuxo ( o > u)
e) Grupos [] e []: son poucos os exemplos con estes grupos nos que non se
produciu unha metátese do iode (-ARIU > -airo > -eiro), polo que tamén son
poucos os exemplos nos que podemos observar a acción do iode:
f) Grupo [] :
Vogal Exemplos nos que actúa o iode Exemplos nos que non actúa o iode
Como podemos observar, /a/ nunca se ve afectada pola acción do iode, /o/
e /e/ poden verse afectadas ou non, mentres que en // e // a acción do iode é moi
frecuente.
4) Iodes homosilábicos:
a) Procedentes dun hiato orixinario: nestes casos o /a/ en contacto cun iode
homosilábico pode verse afectado ([aj] > [j] > [ej]). Exemplos:
LA.I.KU > *laigo > leigo
*BA.I.KA > *baiga > veiga
ĬN.TRŎ.I.TU> entroydo ( > )
b) Derivados de síncopes:
→ Síncope vocálica:
Vogal
Exemplos nos que actúa o iode Exemplos nos que non actúa o iode
tónica
sobre a vogal tónica sobre a vogal tónica
latina
VĔTULU > vllo (é unha forma problemática
PĔST(U)CULU > pecho ( > e) nas variedades iberorromances, xa que o iode
Ĕ
non actuou sobre a vogal tónica, cando sería
o esperable)
Ē RĒGULA > rella
Ĭ APĬC(U)LA > abella
Ŏ RŎTULA > rolla ( > )
Ŭ GENŬCULU > geollo
DĔ(D)I>dei ( > e)
CŌ(G)ĬTU > coido, cuido (o > u)
O caso de CAPSA > caixa non sería un exemplo deste tipo de formas, xa
que a evolución esperable de actuar o iode sobre o [a] sería *queixa, polo que parece
que caixa debe ser un préstamo tardío do catalán ou do occitano.
8
<X> = [ks].
9
queixo (‘alimento’) < CASEUS
Historia da lingua galega
20 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
→ Grupo []:
A como
vogal tónica
GLAREA > *glarja > lajra > leira - Metátese do iode.
(ARBORE) PIRARIA > peraira > - Formación do ditongo [aj], con evolución
pereira regular a [ej], aínda que nalgunhas
variedades dialectais se conservan formas
IANUARIU > janairo > janeiro
con [aj] (aira, mazaira).
Ĕ e Ŏ como vogais tónicas
- Metátese do iode.
MATĔRIA > madeira
- [] > []
- Metátese do iode.
CŎRIU > coiro, cuiro
- [] > [] > [u]
Ō e Ŭ como vogais tónicas
VESŌRIA > vassoira > vasoira, - Metátese do iode.
vasuira - [] > [u] (vasuira).
10
A forma suposta *ajno é discutible, xa que de existir esta forma a evolución esperable sería [aj] >
[ei], e tal evolución non se dá.
Historia da lingua galega
21 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
- Metátese do iode.
AUGŬRIU > agoiro, aguiro - [] > [u] (aguiro).
Ē como vogal tónica
Non se produce a acción do iode sobre a vogal
FĒRIA > feira tónica, que daría lugar á desaparición do ditongo
(igual ca en formas coma dereito).
Na variante medieval (minoritaria) moestiro
MONĬSTĒRIU > mõesteiro,
prodúcese a acción do iode, desaparecendo o
moestiro
ditongo decrecente.
→ Grupo []: este grupo chegou a coñecer a metátese do iode, pero non
se xeneraliza coma no caso dos grupos anteriores, de aí que atopemos
poucas formas co ditongo [ej]. Este grupo constitúe así unha excepción
nos casos do efecto do iode homosilábico sobre [a]. Exemplos:
apeo Forma sen metátese do iode, documentada no Tratado de Albeitaría
APIU > Forma con metátese do iode, mencionada por Sarmiento aínda que el
aipo mesmo dá apio como forma máis común.
sayba
sabia Formas medievais, con metátese (sayba) e sen ela (sabia, sabea).
sabea
sabia
saipa
SAPIAM > Formas do galego moderno:
saba
- Sen metátese (sabia).
seipa - Con metátese pero sen chegar ao ditongo [ej] (saipa).
sepia - Con metátese e ditongo [ej] (seipa).
seba
sepa
→ Grupo []:
A como vogal tónica
BASIU > *baiso > beijo
- Metátese do iode.
- Formación do ditongo [aj], con evolución
CASEU > *caiso > queixo
regular a [ej].
***
5) Conclusións:
a) Iode heterosilábico:
() e () - ± ± ± + ± +
- - - - + +
- ± + + +
, , - + + + + + +
- + + +
-
±
, - ± + ± + +
b) Iode homosilábico:
Hiato orixinario
+
Síncope
Vocálica (, ) - - - - ? +
Semiconsonántica
(-AVI)
+
Consonántica ± - ± +
Vocalización
, + - ± - + +
+
, + +
+
- - + -
B) METAFONÍA
A metafonía é o fenómeno asimilatorio que unha vogal átona final pode
exercer sobre a vogal tónica.
É un fenómeno que non se dá en toda a Romania, e é diferente en cada
unha das zonas nas que se dá (Península Itálica, portugués, astur – leonés, galego), xa
que afecta a diferentes palabras e vogais, producindo polo tanto diferentes resultados
fonéticos e morfolóxicos. Exemplo do astur – leonés:
CATTU > gatu > gueto O [-u] nestas formas pode exercer a súa influencia sobre as
PĬLU > pelu > pilu vogais tónicas pechándoas (a > e; e > i)
Con todo, hai formas nas que este reforzamento da oposición do xénero
non se dá en ningún punto do territorio galego:
→ Formas nas que non se dá metafonía:
CÆCU > cgo
CĬSTA > csta
11
No portugués contribúe a reforzar a oposición de número, en especial cando a vogal tónica é velar:
pvo / pvos.
Historia da lingua galega
24 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
a) Vogais palatais:
12
Ao non indicar a duración da vogal tónica, enténdese que se trata dunha vogal breve.
b) Vogais velares:
COOPERĪ >
No Tratado de Albeitaría, alternan as dúas formas.
cubri, cobre
Impedimento da abertura regular de // tónico latino pola inflexión causada po
/i/ átono final
FUĪ >fui
FUGĪ > fuge
UBĪ > hu, u
Topónimos xermánicos rematados en – MŬNDUS (xen. -MŬNDĪ) e –ŬLFUS (xen. -
ŬLFĪ): o /i/ átono final pode impedir a abertura do //
Ademunde, Estramundi, Sismundi, Trasmundi
– MŬNDUS
Guisamonde, Racamonde, Trasmonde, Vaamonde
Gondufe, Randufe, Randulfe, Sesulfe, Trasulfe, Trasufe
–ŬLFUS
Randolfe
C) Outros:
1) INFLEXIÓNS CAUSADAS POR /i/ POSTÓNICO EN VOCES PROPAROXÍTONAS: a
vogal tónica romance // puido ser inflexionada por un /i/ postónico en voces
proparoxítonas:
a) De xeito sistemático na forma SĒRICU > *sirigo > sirgo.
b) Moi frecuente nos documentos do século XIII ao XVI en DECIMU / -A >
dizemo, dezema.
c) Variación en formas coma DĒBITU / DĒBITA > deuedo, diuido, deueda,
diuida; *PERTICU > pírtego, pírtigo.
I1.- È había, había muita xiada è pegháronselle os pes; è despois viu o sol e empezouse a derreter a xiada.
I2.- Pèro faille un chisco de ghracia. ¡Ti tamên ères tan sosa coma min, caragho! Faille un chisco de ghracia.
I1.- È entón èla dixo, quedou asustada è dixo:
- ¡Òh neve!, ¿ti tan fòrte eres, que derréte-lo sol, ¡nò!, que derréte-la neve, que fai som[bra], que o meu pé
prende?
- Eu son tan fòrte, que a parede me fai sombra.
- ¡Òh parede!, ¿ti tan fòrte eres, que fas sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o rato me fura.
- ¡Òh rato!, ¿ti tan fòrte eres, que fúra-la parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o ghato me còme.
- ¡Òh gato!, ¿ti tan fòrte eres, que côme-lo rato, que fura a parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o
meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o can me còrre.
- ¡Òh can! ¿Ti tan forte eres, que cômel[o], que côrre-lo ghato, que còme o rato, que fura a parede, que fai sombra
ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o pau me bate.
- ¡Òh pau! ¿Ti tan forte eres, que bates no can, que còme ó, que còrre ó ghato, que còme ó rato, que fura a parede,
que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan forte, que o lume me queima.
- ¡Òh lume! ¿Ti tan fòrte eres, que quéima-lo pau, que bate no can, que còrre ó ghato, que còme ó rato, que fura a
parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte que a, que o lume me queima.
- ¡Òh lume! ¿Ti tan fòrte eres, que quéima-lo pau, que bate no can, que còrre ó ghato, que còme ó rato, que fura a
parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que a aghua me apagha.
- ¡Òh aghua! ¿Ti tan forte eres, que apágha-lo lume, que queima o pau, que queima o pau, que bate no can, que
còrre o ghato, que còme ó rato, que fura a parede, que fai sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que o boi me bebe.
- ¡Òh boi! ¿Ti tan fòrte eres, que bébe-la aghua, que apa-
gha o lume, que queima o pau, que bate no can, que còrre ò ghato, que còme ó rato, que fura a parede, que fai
sombra ó sol, que derrete a neve, que o meu pé prende?
- Eu son tan fòrte, que a mòrte me lèva.
È a mòrte, levoua.
I2.- È acabouse.
I1.- Viu a mòrte e levou o boi è acabouse o conto.
A persecución do contrabando
I1: O do contrabando si. Unha ves, unha ves con este, iara un irmán do Vitoriano que se chamaba Pedro, un rapás
novo que iara corneta, è estaba aquí en Ghoián. I-entôn, a Marugha do Correo marchara pra Vigho con o, a levar
un contrabando, a do Correo; è, díxolle así:
- Buèno Daría, tiès aquí un pouco de roupa pra acabar, è amais as túas empleadas, è, vailla levar á, á tía Lucinda,
á tía Lucinda de Troncoso, iè vaslle levar iè, porque vai marchar pó Brasil.
-Buèno, voullo levar.
Iè dixo así Pedro:
- ¡Ah iou vou contigho!
¡Ah!, rapazada, dixo:
- Bian.
El iara corneta, dixo:
- Bian.
Pèro mira, como dixo el así:
- Mañán son os meus cumpleanos, vouvos comprar uns bos caramèlos.
Buèno. Dixo:
- Buèno, está bian.
Mirou vir unhas vielliñas que iaran de pa alá de Astasa, que viñan de alá de Tollo do, da casa das Cascallas que
andaban no contrabando. Iè, è dixo así:
- ¡Mèrda!, - dixo- esas, esa lèva contrabando.
È dígolle:
- Déixaas ir Pedro, déixaas ir; ó, ó millor tian muitos filliños.
¡Bah!, el foi indo, foi indo, eu funo, funo embòbinando, funo embòbinando, ¡buèno! El foi. Viñámor de vòlta;
fómor leva-lo, o abrigho á, á tía Lucinda, viñámor de vòlta. Ó vir de vòlta, dime el así:
- Ah, ¿pañarei inda a vièlla esa?
Digo:
- ¡Non hòme non! ¡Déixaa tranquila! Déixaa -de verdá- déixaa tranquila. Déixaa coitada a mullèr ó millor tian
muitos mociños ou, ¿quèn-o sabe? Ó millor tèn alghunha xente mala, déixao, déixao ire.
Buèno, vèo ó Correo, comprou os caramèlos ou os dulces, non sei que foi, xa non me arrecòrda bèn, sei que el
algho nos comprou. Colleu e fuxiú. ¡Ah!, o conto foi así. Entramos no Centro, no Centro, que andaba o “págharo
pinto”, iara a mòda do “págharo pinto”. ¡O que iou pasei pra, pra, pra que, que aquiala vièlla se salvara è mirmo así
non...! Entôn, entrou no Centro è dixo así:
- È si entramos no Centro, entramos no Centro pra aprender, a tocar piano.
Dixo:
- Pois bian, vamos.
Iou a fae-lo indio con el.
Dixo:
- Bian.
Alá foi pró Centro, el, è tin, tin, tin, iou non entendo nada de música, iou a decirlle:
- ¡Que bian! Mira failo bastante bèn, prá primeira ves.
Contrabando de café
E2: ¿È qu ê o que levaban un tempo... unhas cousas, parecían fakhas, cun así, cun...?
I: Iara o cafê.
E2: Ai èra o cafê.
I: Iara o cafê, as baldranas.
E2: Eu acôrdome vagamente deso, pèro non sei o que había dentro.
I: Ar, ar baldranas, ¡ai!, aquilo, ¡ai!, aquilo. Aquialas do Correo, ti sabes como iaran as do Correo, iaran mui
ghordas, ¿tu non cheghastes a conocer a Marukha?
E1: ¿A que tiña a costura?
I: ¿Èh?
E3: Eu conocín a dúas, eu a dúas conocín.
I: A Martina e mala Marukha. A, a Marukha fixo uns pantalôns bombachos, deses que se lèvan aghora á mòda, así
mui, mui foludos, iè lògho debaixo pòs metía aquialas baldranas. Iè como en tempos, os coches iban mui cheos,
iban no coche do tío Belarmino, na camioneta, na Mis Goián; antôn èla pa subir pa arriba, ¡plaf!, aquilo tudo,
aqueles pantalôns, parecía, parecía un khlobo.
E2: Un michelín.
I: ¡Eh!, un michelín. Iè lògho pòs aquialas baldranas, aquialas baldranas cheas, lògho nôs a atafuñarlle, a axudarlle,
i-è ar-
ghunhas veces, muitas veces lle axudamos nôs, axudámoslle a ghanar muitos cartos a èlas. Iè, cheghaban a Vigho,
¿è sabes como lle, como iaran o, a contraseña dèlas? Iara o “neghro”, o cafê chamábanlle “o neghro”. Dicía,
faláballe prá xente que llo compraban, pòs decíase:
- Ah, vímo-lo neghro.
Iè así, iè dáballe a seña así.
E2: Pois, tamên disimulábanho bèn pouco ¿non?
I: ¿Èh?
E3: Que disimulábanho bèn pouco.
Contrabando de tabaco
I: Iè, iè lògho andaban cun cesto. Lògho èra o tempo do tabaco, do Diana, tabaco Diana, è doutros tabacos; do
Diana èra muito, cheiraba aquel tabaco, iara blanco, tan rubio, tan rubio que, iara rubio, mui rubio, ¿acôrdaste?
E3: De, de òír falar si.
I: Iara rubio. Iè, entonces levaban, fixaran uns cestos así ghrandes, feitos especial ¡eh!, iè lògho tiñan dous fondos.
Ó principio inda pasou, cunhas aghullas de calceta, enfiábanlle así por debaixo entre os, entre os fondos ¿non?,
entre o fondo i-ò, i-ò doble fondo; iè, enfiábanlle por alí, iè bian, naide sabía; pèro sabían que había, xente que o
denunciaba; iè tanto fozaban, tanto fozaban non llo encontraban, pèro... ó último dixáronlle que si que levaba. Creo
que foi o Fonso, que lle denunciou unha ves o Fonso do, de alá de, da Ghándara que or denunciou. Si, ialas dicían
que èra ese, iè, iè lògho pòs, tanto lle anduvèron con, o cesto que se abriú; iè caghou as, as caghetillas, caghou,
cagou as caghetillas...
Formas con ditongación: []ra ‘era’, t[]s ‘tés’, [] ‘é’, b[]n ‘ben’, [] ‘eu’, v[]lliñas, d[]u
‘deu’, aqu[]las ‘aquelas’13.
DET > dé > de.a (analoxía con outros pres. subx.) > día
STET > esté > estea (analoxía con outros pres. subx.) > estía
EUGENIA > Ougea > Ougia > Uxía
JŪDÆA > judea > judia
MĔA > mia (ĕ > > e)
-ĔBA > -ea > -ía
GARSEA > Garcia
→ Resonancia nasal:
Pechamento de // por mor dunha antiga resonancia nasal
BŎNO > bõo > bo
BŎNA > bõa > boa
SŎNAT > sõa > soa
Mantemento de // ao non haber consoante nasal nin nasalización
FOLIŎLA > filla > fill (forma do litoral pontevedrés)
MŎLA > ma > m (forma do litoral pontevedrés, da que provén o topónimo Mós)
A) Posicións
As vogais átonas poden ter diferente intensidade, dependendo de:
1) Posición no seo da palabra:
b) Inicial: máis intensa cá final.
c) Medial: menos intensa e, ademais, é frecuente que se produza síncope.
d) Final.
2) Relación co acento principal da palabra:
a) Pretónica.
b) Postónica.
B) Características
1) Adoita ter menos unidades có vocalismo tónico. No caso do galego serían
a) Posición interna: cinco, aínda que pode haber excepcións vinculadas á
derivación morfolóxica máis cá evolución fonética.
b) Posición final: tres, aínda que puido haber cinco arcaicas.
2) Están máis suxeitas a procesos de adición, subtracción ou indución cás
posicións tónicas. De aí que no galego medieval atopemos diferentes variantes
coma pedir / pidir, cobrir / cubrir ou ocajón / cajón (< OCCASĬŌNĒ)
i u
(<Ī) (<Ū)
e o
(<Ē, Ĕ Ĭ) (<Ō, Ŏ, Ŭ)
a
Historia da lingua galega
35 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
Ā, Ă > [a]
ACŪCULA > agulla SĀPŌNE > sabón
Ē, Ĕ, Ĭ > [e]
VĔRECUNDIA. > vergonça SĒCŪRU > seguro
PLĬCARE > chamar HĪBĔRNU > inverno
Ŏ, Ō, Ŭ > [o]
BŎNITĀTE > bondade NŌMINĀRE > nomear
CŬPIDITIA > cobiça
Ū> [u]
CRŪDĒLE > cruel
b) Excepcións:
→ Cultismos e semicultisnos, nos que non se dan as evolucións regulares Ĭ
> [e] ou Ŭ > [o]:
Ĭ > [i]
DĬCTĀTU > dictado, ditado VĬGORE > vigor
Ū> [u]
LŬCRAR > patr. lograr, cult. lucrar
HĬSTORIA > ev. regular *estoira, med. estoria > act. historia
FĬGURA > med. fegura > act. figura
PĔ > p
PEDICADA > peegada > pgada
CHŎRDA > crda
*CHŎRDARIU > crdeiro vs. cordeiro ‘año’ (< CORDARIU)
14
Isto tamén se dá na formación de diminutivos. Exemplo: hme > hmiño.
- [æ] > [i] (e non [æ] > [e], como sería a evolución
LÆSIONE > lijón
regular), por influencia do iode.
i u
(<Ī) (<Ū)
e o
(<Ē, Ĕ Ĭ) (<Ō, Ŏ, Ŭ)
a
a) Posición pretónica:
Exemplos
GENERĀLE > gẽeral
*ARĒNALE > arẽal
MEDICĪNA > meezy͂a, meezynna
15
APRĪCĀRE > abrigar
*ADMONESTĀRE > amõestar
PRAECŌNĀRĪ > pregoar
VOLUNTĀTE > voontade
SALŪTĀRE > saudar
b) Posición postónica (en latín eran moi pouco frecuentes as vogais longas
nesta posición, polo que temos poucos exemplos en romance):
Exemplos
VESPĔRA > véspera
BIBĬTU > bévedo
ARBŎRE > árvore, árvor
TABŬLA > távoa
Exemplos
*AV(I)CEPS > AUCEPS
*COL(U)MEN > CULMEN
*OP(I)FICĪNA > OFFICINA (síncope
vocálica + asimilación consonántica16)
*POST(E)RĪDĪE > POSTRĪDĪE
15
Os verbos da primeira conxugación latina teñen Ā na terminación do infinitivo.
16
Na forma *OP’FICINA habería unha oclusiva en coda silábica, que se resolve coa asimilación.
→ Posición postónica:
Formas sen sonorización das oclusivas xordas por mor dunha síncope
antiga que fai que estas non estean en posición intervocálica
CONSUTURA > *cossutura > costura
POSITURA > postura
SOLUTU > solto
COMPUTARE > comp’tar > contar
Formas con sonorización das oclusivas xordas intervocálicas, nas que a
síncope é un proceso posterior a este
DELICATU > delgado
EREMĪTA > ermida
SALICARIOS > salgueiros
VERECUNDIA > vengonça
Exemplos
HAC HŌRĀ > agora
MĒNSA > mesa
VERITĀTE > verdade
CANĒS > caẽs
DĪCIS > dizes
AMĀVISTĪ > amaschi (solución rexistrada
ata o século XV), amasche (solución tardía)
QUŌMODO > como
DĪCIMUS > dizemos
17
En latín non aparecía o Ū en posición átona final.
- Palabras invariables:
HERĪ > eiri
VIGINTĪ > viintj
→ Nos textos do século XIII aparece con certa frecuencia a grafía <-u> en
contextos nos que posteriormente se consagraría a solución [].
i u
(<Ī) (<Ŭ)
e o e o
(<Ē, Ĕ Ĭ) (<Ō, Ŏ) (<Ē, Ĕ, Ĭ, Ī) (<Ō, Ŏ, Ŭ)
a a
Outra proba disto son as solucións que aínda hoxe presentan algunhas
variedades lingüísticas coma as da área leonesa ou cántabra. Exemplos:
3) Apócope de []: a vogal [] presenta apócope en posición átona final de xeito
regular cando vai precedida de consoantes que poden aparecer en coda
silábica. É o que acontece nos seguintes casos:
a) Despois de // (é probable que a evolución [] > [] sexa bastante antiga).
Neste caso a apócope da vogal final foi moi antiga, anterior á perda da
nasal en posición intervocálica, o que explica a conservación da nasal en
formas do singular coma can (<CANE) e a súa desaparición no plural cães
(<CANES)
BENE > ben, bem
CANE > can, cam
COMŪNE > comum, comũu, comũ
PANE > pan, pam
b) Despois de //,
→ Con orixe en L: a apócope é bastante regular. Exemplos:
APRĪLE > abril
18
CANĀLE > caal , cãal
FIDĒLE > fiel
MALE > mal
MORTĀLE > mortal
QUALE > qual, cal
SALE > sal
SŌLE > sol
18
En bastantes formas nas que é esperable o til de nasalidade moitas veces este non aparece nos
documentos medievais.
→ Con orixe en LL: as formas con e sen apócope alternan mesmo dentro do
mesmo texto xa que o triunfo da apócope é máis tardío ca no caso
anterior. Exemplos:
*ACCU-ILLE > aquel, aquelle, aquele
FOLLE > fol, fole
ILLE > el, elle, ele
c) Despois de //:
AMŌRE > amor
DĪCERE > dizer
DOLŌRE > door, dor, dolor
MULĪERE > moller, muller
→ Despois de /s/ latino non hai apócope de /e/ átono final. Exemplos:
AMAVISSET > amasse
DĪXIT > disse, dise, disso, diso
TUSSE > tosse
e) Outros casos:
→ No galego medieval non foi posible a apócope despois de //.
Exemplos:
VIRTUTE > virtude
VERĬTATE > verdade
Con todo, tardiamente (século XV) rexístranse formas to tipo verdad, pero
son formas que se atopan na prosa notarial en documentos con importante
influencia castelanizante. Polo que é posible que estas formas existisen
en certos estilos de lingua escrita e mesmo oral, pero non son variantes
xeneralizadas no galego.
VOGAIS NASAIS
A) Orixe
No galego medieval existían vogais con resonancia nasal, procedentes de
consoantes nasais en diferentes posicións, é dicir, de asimilacións. Estas asimilacións
podían ter dous tipos de orixe:
1) Asimilación (nasalización) anticipatoria: a consoante nasal exerce un
efecto asimilatorio sobre a vogal anterior, nasalizándoa (anticipación dos
movementos articulatorios). Posteriormente, se esta nasal desaparece, a
resonancia nasal queda en dita vogal. Esta é a procedencia da maioría das
vogais nasais medievais. Exemplos:
vogal oral + consoante nasal > vogal nasalizada + consoante nasal > vogal nasalizada
GERMANU ermãno ermão / irmão
RATĬŌNES razõnes razões
ĩ ũ
ẽ õ
ã
3.4. Os hiatos
3.4.1. Introdución
1) Definición: os hiatos son agrupacións vocálicas separadas por unha
fronteira silábica, que se caracterizan por seren moi inestables, o que leva a
que na maioría das linguas tendan a ser substituídos por estruturas silábicas
máis simples, é dicir, que presenten no ataque unha consoante ou
semiconsoante (CV-CV-CV).
c) COALESCENCIA ou crase:
→ Precedida de asimilación:
STEPHANU > Estevão > Esteuoo > Esteuo, Steuo
19
Nas CSM podemos atopar no mesmo texto a forma máis conservadora (quaraenta) e a máis
innovadora (quarenta). Así, na 307 podemos ler:
“Quaraenta dias aquesto durou
a quarenta noites, que nunca quedou [...] ”
O autor xoga con dúas variantes, o que proba que na segunda metade do século XIII eran variantes
vivas na lingua.
Historia da lingua galega
49 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
3) Conclusións:
a) As innovacións propias da lingua oral están presentes na lingua escrita desde
o século XIII, aínda que a escrita prefire as solucións conservadoras ata fins
da época medieval.
b) A coalescencia tiña que ser un fenómeno cun alto grao de difusión no galego
oral de fins da Idade Media, malia o conservadorismo da escrita.
3.5. Os ditongos
3.5.1. Ditongos decrecentes
1) LATÍN CLÁSICO: existían tres ditongos crecentes.
AU
Æ []
Œ []
Semiconsoante palatal Semiconsoante velar
b) AU > [a]: neste caso prodúcese unha disimilación, xa que son voces nas que o
ditongo vai seguido dunha sílaba cunha vogal velar pechada como núcleo.
Exemplos:
AUGŬRIU > AGŬRIU > afgoiro
AUSCULTARE > ASCULTARE > ascoitar
b) Voces procedentes dun ditongo latino secundario []: son voces nas que o
ditongo [] non se atopa no étimo latino, senón que é resultado dalgunha
evolución intermedia.
→ No grupo latino AL-, no que o L- en posición implosiva é realizado como
velar, polo que en posición débil pode converterse en semiconsoante
velar [], dando lugar a un ditongo secundario [] que evoluciona de
xeito regular para []. Exemplos:
AL-> [] > []
TALPA > taupa > toupa
20
ALTU > *auto > outo
20
Forma presente na toponimia actual (Montouto, Silvouta, Vilouta, etc.) que foi substituída polo
cultismo alto.
21
CLAUSA > chousa ‘terreo cercado’
Historia da lingua galega
52 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
1) Realizacións: a realización deste ditongo podía ser [] ou [], aínda que
[] parece que podía ser a máis común no galego medieval (coma no actual)
e tamén é a esperable dado que o núcleo vocálico vai seguido dun iode.
2) Grafías medievais: <ei>, <ej> e <ec> son as máis frecuentes.
3) Orixe:
a) Ditongo [] secundario, orixinado de diferentes formas e en diferentes
etapas:
Ditongación ib. BAIKA(S) > veyga(s), ueyga(s), veiga(s), ueiga(s)
secuencial dun antigo
LAICU / -ŌS > laygo(s), leigo(s)
hiato /ai/ latino ou
prelatino MĀIŌRĪNU > *MĀIRĪNU > meyrino, meyrinho, meirino
ADITU > eydo, eido
Eliminación dunha
consoante ou HABEŌ > *HAIŌ > ey, ei, hey, hei
semiconsoante en
posición intervocálica -ĀVI > lat. vg. -ai > -ei
AMĀVI > amey, amei
KT:
Debilitamento e
LACTE > *laite > leyte, leite
semiconsonantización
GR:
dunha oclusiva
FRAGRĀRE > FRAG.RĀ.RE / FLAG.RĀ.RE > cheyrar, cheirar
implosiva no interior
KS:
dun grupo
AXE(S) > eyxe(s), eixo(s)
heterosilábico
FASCE(S) > *FACSE(S) > feyxes, feixe(s)
[]:
GLAREA > leyra, leira
Metátese do iode nos VARIA(S) > veyra(s), veira(s)
grupos [] e [] []:
CASEU > quejo, queyjo, queyjo
MANSIŌNES > MASSIŌNES > meyiões
Transformación
experimentadas
noutros dominios FRATRE(S) > (provenzal) fraire(s) (debilitamento da oclusiva dental xorda) >
lingüísticos por (gal.med) fraire(s) > freire(s)
palabras tomadas en
préstamo
22
Os topónimos de posesor presentan o nome do posesor en xenitivo.
Historia da lingua galega
53 2008/2009
USC
3. Formación do sistema fonolóxico do galego medieval
[]
LĔCTU> leyto, leito (* > )
DĒRĒCTU > dereyto, dereito
STRĬCTU > estreyto, estreito
Debilitamento e []
semiconsonantización SĔX> seys, seis
dunha oclusiva en ĔXIT > eyxe (‘saír’)
posición implosiva no PĬSCE > *PĬKSE > peyxe, peixe
interior dun grupo []
consonántico ÍN.TĔ.GRU > IN.TÉG.RU > enteyro, enteiro
heterosilábico []
RĒGNU > reyno, reino
1) Realizacións: a realización deste ditongo podía ser [] ou [], aínda que
[] parece que podía ser a máis común no galego medieval (coma no actual)
e tamén é a esperable dado que o núcleo vocálico vai seguido dun iode.
2) Grafías medievais: <oi> e <oy> son as máis frecuentes.