Velika oekivanja, bizarnosti i slijepo mjesto ideologije Pie: Dejan Kri povodom knjige: Radina Vueti: Koka-kola socijalizam

Amerikanizacija jugoslovenske popularne kulture ezdesetih godina XX veka, Slubeni glasnik, Beograd 2012, ISBN: 978-86-519-1304-7 U postsocijalistikom periodu nova konstrukcija povijesti shvaena je kao vaan, uz jezik moda i kljuan dio dravotvorne politike, a historiografija kao vaan ideoloki aparat novih nacionalnih drava. Dominantna ideoloka formula postjugoslavenskog stanja, antisocijalizam/antikomunizam + antijugoslavenstvo,1 /FUS 01/ itavu prolost socijalistikog projekta svodi na klie o olovnim vremenima, jednolinim tonovima sive slikanu dosadnu svakodnevicu drutva pod apsolutnom kontrolom totalitarne komunistike partije. Ipak, u razliitim mikro-kontekstima pojedinih postjugoslavenskih drava ti odnosi prema zajednikoj prolosti kao i povijesti socijalistike Jugoslavije imaju i svoje specifinosti. Dva temeljna aspekta tog odnosa, antikomunizam i antijugoslavenstvo, uglavnom se u potpunosti ne poklapaju ali se esto velikim dijelom preklapaju i redovito meusobno podravaju. Openito gledajui, u Hrvatskoj je naglasak prvenstveno bio na antijugoslavenstvu, tj. u revizionistikom pogledu socijalistika Jugoslavija se dominantno tumaila tek kao proirena Srbija, naglaavala se slika na sve naine ugroenog hrvatstva, dok je antifaistika borba s vodeom ulogom komunistike partije reducirana na tek jedan korak na dugom putu nacionalnog osloboenja. ak i tamo gdje se nije aktivno ukljuila u nacionalistiko hukanje i politiko prevrednovanje NOB-a i SFRJ, hrvatska akademska zajednica nije se ba urila s pisanjem o suvremenoj povijesti, uglavnom je izbjegavala to traumatino podruje i sve te komplicirane i kako god okrene politiki neugodne teme, te se u tradicionalnom duhu hrvatske utnje mudro skoro dva desetljea orijentirala prema pitanjima srednjovjekovne povijesti i za nacionalnu povijest ivotno vanim kontroverzama oko imena i titula hrvatskih vladara. Dileme suvremene povijesti preputene su politiarima uostalom, nije li godinama Prvi Predsjednik bio povjesniar, ne samo Vrhovnik nego i vrhovni autoritet za pravilno tumaenje prolosti? Nasuprot tome, u Srbiji se velik dio akademskog pogona voljno i aktivno ukljuio u politiko razraunavanje sa prethodnom dravom i prije svega komunistikim reimom. Pojednostavljeno, ako su u hrvatskom znanstvenom kontekstu likovi poput Josipa Jurevia, s vlastitim krinim putem od prekopavanja grobova do marginalnog predsjednikog kandidata, ipak predstavljali glasnu manjinu, vie sferu desniarskog civilnog drutva, podruje radikalnih politikih grupacija i ostraenih medijskih komentara i internetskih foruma nego ozbiljne akademske produkcije, u Srbiji je to dopisivanje crnih knjiga komunizma postalo svojevrsna norma. Medijski prostor, katedre i institute zauzeli su pasionirani otkrivai skrivenih strana nae istorije, povjesniari opsjednuti forenzikim istraivanjima, a rehabilitacija i otkrivanje groba Drae Mihailovia postali su sveti gral njihovog znanstvenog antikomunistikog i antititoistikog pohoda. U takvim okolnostima jedno od zapaenih imena novije, drugaije generacije povjesniara, moemo rei svojevrsni beogradski pandan zagrebakom Tvrtku Jakovini, predstavlja Radina Vueti. U opsenoj knjizi od 470 stranica pod naslovom Koka-kola socijalizam (Slubeni glasnik, Beograd 2012.), prole je godine objavila svoju doktorsku disertaciju koja je pod naslovom Amerikanizacija u jugoslovenskoj kulturi 1960-ih obranjena 2011. na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Ve su njeni lanci o povijesti deza, rocknrolla i amerikih filmova u Jugoslaviji nastali kao rezultat istraivanja za potrebe disertacije objavljivani u obino neprimjetnim
1

Vidi tekst Damira Arsenijevia i Neboje Jovanovia I Protiv liberalnog revizionizma, Re 75/21, Beograd 2007, str. 169172.

strunim asopisima2 /FUS 02/ izazivali neuobiajenu panju medija i javnosti, a i knjiga je oito dobro primljena od itatelja u Srbiji, jer je ve doivjela nekoliko izdanja. Pisana jasnim i razumljivim stilom, to svakako doprinosi njezinoj popularnosti kod ire itateljske publike, kroz pet poglavlja posveenih politikim odnosima SAD i SFRJ, amerikom filmu, muzici (dezu i rocku), moderenistikim tendencijama u likovnim umjetnostima i kazalitu te potroakoj kulturi u svakodnevnom ivotu, autorica govori o utjecajima kulture i politike SAD na promjene jugoslavenskog naina ivota i upravo u tim procesima, koje karakterizira pojmom amerikanizacije, vidi kljuni faktor izgradnje posebnog statusa SFRJ u hladnoratovskoj podjeli svijeta. U tolikom opsegu knjige naravno da su se potkrale i razliite nepreciznosti (na koje bi itatelji trebali obratiti posebnu panju, jer jednom u knjige pogreno zapisan podatak ubrzo postaje dokumentirana istina), od pogrenih godina, nepreciznih sjeanja, udnih izvora podataka do izbora djela na koje referira. Tako na primjer pojavu Cockte, pozivajui se pritom na web-stranice srpske podrunice Coca Cole, pogreno smjeta u krivo desetljee pie 1963. (str. 332) dok je poznat i lakoprovjerljiv podatak da je promocija Cockte odrana na takmienju u skijakim skokovima na Planici 8. marta 1953.3 /FUS 03/ Ta je pogreka, naravno, veoma simptomatina jer bitno mijenja itavu sliku. Ako o amerikanizaciji razmiljamo kao simbolikoj praksi, ona vie ovisi o naim slikama o Americi, naim aspiracijama, nego o stvaranoj materijalnoj prisutnosti amerike robe. Stoga bi upravo pria o nastanku, promociji i sudbini pia nae i vae mladosti, Cockte, predstavljala dobru osnovu za jednu prilino drugaiju i daleko kompleksniju priu o procesima jugoslavenske modernizacije pa i tzv. amerikanizacije. itavo poglavlje je posveeno pop artu, ali trebalo bi jasno naglasiti da osim u segmentima nekolicine individualnih opusa pop art, naalost, kod nas nikad nije ostavio dubljeg traga u sustavu produkcije visoke likovne umjetnosti. Openito, autorica esto kao argument za potvrdu amerikanizacije spominje prodor apstraktne umjetnosti, meutim, poznato je da je rije o procesu koji je dominantno obavljen jo duboko u 1950im godinama a ne u 60im kojima se knjiga bavi. U vezi s tim, interesantno je da u indeksu nema niti jedne reference na lik i djelo Marka Ristia, mada ga se u tekstu knjige usputno spominje u referenci na pismo koje mu je uputio atae za informacije amerike ambasade povodom izlobe Modern art in the USA/Savremena umetnost iz SAD, odrane u Beogradu 1956. (str. 241). Risti je na elu savezne Komisije za kulturne veze sa inostranstvom znaajno utjecao na procese kulturne razmjene i posebno je zasluan za dovoenje amerikih izlobi o emu se u knjizi uope ne govori, moda zato to o tome puno ne pie u amerikim izvorima, a sasvim oito jer se takva pria ne uklapa u dominantne narative i jednostavnu shemu jednosmjernog amerikog utjecaja. Oslonac za svoju temeljnu tezu, o hibridu potroake kulture, koja je iako socijalistika, bila obeleena mnogim oiglednim slinostima sa klasinim potroakim drutvima kapitalistikog Zapada, preuzima iz disertacije jednog amerikog autora, Patrica H. Pattersona (str. 376) i ni na koji nain je ne propituje. Meutim, za tvrdnju da je socijalistiko drutvo istovremeno bilo i trino i potroako drutvo ne treba ii tako daleko. Nije rije o nekom epohalnom otkriu, nego o sastavnom dijelu samorazumijevanja sistema. Sigurno nije stvar u tome da autorica to ne bi znala rije je o
2

Npr. Rokenrol na zapadu istoka sluaj Duboks, Godinjak za drutvenu istoriju, XIII, 1-3, 2007, str. 71-87; Dez je sloboda: dez kao ameriko propagando oruje u Jugoslaviji, Godinjak za drutvenu istoriju, XVI, 3, 2009., str. 81-101; Kauboji u partizanskoj uniformi (Ameriki vesterni i partizanski vesterni u Jugoslaviji ezdesetih godina 20. veka), Tokovi istorije, 2/2010, 130-151; Amerikanizacija jugoslovenske filmske svakodnevice ezdesetih godina 20. veka, Godinjak za drutvenu istoriju, 1, 2010, str. 39-65. Npr. katalog Cockta - Pijaa vae in nae mladosti - O dediini slovenskih blagovnih znamk, Slovenski etnografski muzej, Ljubljana 2010.

sistemskom drutvenom zaboravu. Naime, oito je da bi zakljuci do kojih bi se stiglo polazei od analiza domaih autora koji su o tome pisali, poput ekonomista Branka Horvata4 /FUS 04/ ili politiara i sociologa Stipe uvara, bili bitno drugaiji i zasigurno manje odgovarali dominantnom ideolokom programu dekonstrukcije jugoslavenskog mita.

Potiskivanje Balkana Zahtjevnijem itatelju prvi problem vidljiv ve u podnaslovu knjige, proizilazi iz same ideje desetljea, ezdesetih godina XX veka kao vremenskog okvira. O arbitrarnosti lane samorazumljivosti este periodizacije povijesnih zbivanja po decenijama ve je puno pisano. Razliiti procesi koje vidimo kao kljune za pojedine decenije, obino poinju puno prije kronolokog poetka nekog desetljea i traju jo godinama nakon njihovog kraja. Tako se esto govori o dugim 60im koje poinju sa irenjem rocknrolla negdje u drugoj polovini 50ih, i traju do nekog vanog dogaaja prve polovine 70ih, poput Mnchenske Olimpijade, afere Watergate ili slino. Meutim u konkretnom sluaju jo je problematinije to niti jedna od razliitih periodizacija jugoslavenskog drutveno-politikog razvoja (npr. kod Bilandia, Vranickog ili Suvina) ne daje puno osnove da se ba 1960-e promatraju kao jedinstvena i nekonfliktna cjelina. U mnogo emu je rije o prelomnom periodu drutvenog i politikog razvoja socijalistike Jugoslavije, trenutku krucijalnih strukturnih promjena koje e bitno utjecati na dalju sudbinu Jugoslavije. Stoga je u govoru o drutvenim i kulturnim pojavama ezdesetih godina nuno kontinuirano i precizno ukazivanje na te bitne politike, strukturne i ekonomske promjene. tovie, upravo bi detaljnije prouavanje i meusobno povezivanje promjena u kulturnoj proizvodnji, drutvu, politici i ekonomiji, moglo otvoriti neke nove poglede na taj dio povijesti socijalistike Jugoslavije. No, autorica same ezdeste shvaa i u knjizi promatra dominantno kao fenomen kulturne i medijske revolucije, pa joj tako ostaje samo da se kontinuirano iuava nad obiljem protivrenosti i neizvesnou politikih dogaaja. Njena polazna motivacija za sam rad kree od u zapadnom akademskom svijetu oito pomodnog pojma amerikanizacije i onda slike koja se sama namee, Jugoslavije kao zemlje s dva Janusova lica, jednog okrenutog realsocijalistikom Istoku drugog kapitalistikom Zapadu; jednog za inozemnu drugog za domau upotrebu; jednog staljinistikog drugog konzumeristikog; jednog ruiastog drugog crnog itd. Dok je u doba hladnog rata SFRJ bilo ime za nepristajanje na blokovsku podjelu svijeta, nakon pada Berlinskog zida Jugoslavija je sve ee promatrana iz hegemonijske zapadne vizure u jedinstvenom kontekstu zemalja komunistikog bloka. Tako u, nedavno i kod nas prevedenoj i objavljenoj, knjizi Avangarda u sjeni Jalte: umjetnost Srednjoistone Europe u razdoblju 1945. 1989. (IPU, Zagreb 2011) Piotr Piotrowski naglaava vie te slinosti nego razlike Jugoslavije i zemalja Istonog bloka. U proteklih 20 godina Jugoslavija se tako od nesvrstane zemlje izmeu blokova preselila daleko na istok proces koji je Igor Zabel nazvao poistonjavanjem (easternization) i ije poetke vidi ve u 80im godinama.5 /FUS 05/ Istodobno, na samom novom evropskom Istoku vodi se borba oko pripadnosti, lociranja tih novonastajuih, postkomunistikih, partikularnih identiteta: da li smo na Zapadu (gdje smo, naravno, oduvijek pripadali), na kulturno specifinom Balkanu, pritisnuti sudbinom mrskog (komunistikog) Istoka itd. Knjigom koja naglaava amerike utjecaje autorica se na svojevrstan nain ukljuuje u te rasprave i Jugoslaviju vraa na
4
5

Npr. Branko Horvat, ABC jugoslavenskog socijalizma, Globus, Zagreb 1989. U referatu pod naslovom Intimity and Society. Post-communist or Eastern Art? na konferenciji u okviru projekta Post-communist condition odranom 2004. u Berlinu u organizaciji Kulturstiftung des Bundes i Centrum fr Kunst und Medientechnologie Karlsruhe. Njemaki prijevod "Intimitt und Gesellschaft. Die Slowenische Kunst und der Osten" u: Zurck aus der Zukunft. Osteuropische Kulturen im Zeitalter des Postkommunismus, Suhrkamp, Frankfurt ob Maini, 2005, str. 472-507. a engleski u zadnjoj Zabelovoj knjizi Contemporary Art Theory.

kulturni i potroaki Zapad, a do 1989. uobiajenu sliku SFRJ kao nesvrstane zemlje izmeu Istoka i Zapada pokuava reinterpretirati kao zemlju i na Istoku, i na Zapadu (str. 402) pri emu se blagotvorni utjecaji blagostanja, otvorenosti, slobode i liberalizacije iskljuivo veu za utjecaje Zapada i Amerike, dok se utjecaji komunistike ideologije, bilo da je rije o sovjetskom modelu ili samoupravljanju, vide kao ono zlo, represivno i konzervativno. No umjesto tog, jo jednog u nizu tipino postsocijalistikih redefiniranja politike geografije, puno se produktivnijim ini miljenje koje je iznijela Ljiljana Kolenik, koja socijalistiku Jugoslaviju promatra kao bitno modernistiki projekt, a izvanblokovsku poziciju njene nesvrstane politike ita ne tek kao poziciju izmeu blokova, taktiko balansiranje izmeu Istoka i Zapada, Varavskog i NATO pakta, nego kao poziciju koja svojim unutranjim razvojem i meunarodnim angamanom upravo pokuava dekonstruirati te hladnoratovske opozicije.6 /FUS 06/ Ne treba danas licitirati s tim protiv koje je strane jugoslavenska pozicija bila vie usmjerena a kome je ila na ruku, nego priznati da je unato nepovoljnim globalnim politikim okolnostima SFRJ uz Pokret nesvrstanih izgradila jasnu politiku poziciju koja je malim, postkolonijalnim, nerazvijenim zemljama periferije i poluperiferije globalnog sistema dala vidljivost i pravo glasa ne samo na simbolikom nivou. Tek se posljednjih godina, jaanjem vjerskog fundamentalizma i terorizma koji bujaju na ruevinama modernizacijskih projekata u zemljama periferije, jasno vidi koliko dananjem, post-blokovskom svijetu nedostaje jedna takva makar i potpuno ne-formalna organizacija poput nesvrstanih neformalna jer nema vrstu organizacionu strukturu, hijerarhiju, orua prisile kojima bi nametala svoju volju; ali s druge strane formalna u doslovnom smislu, jer ne predstavlja nia drugo nego istu formu meudravnih i meunarodnih odnosa. Organizacija koja je ne samo podravala samosvijest tih zemalja, dala im jasnu simboliku poziciju, nego ih doista inila i relevantnim faktorom meunarodnih odnosa. U tekstu knjige Koka-kola socijalizam autorica nigdje ne pokuava definirati to bi uope bila ta jugoslavenska (popularna) kultura koja se navodno amerikanizira, i koje su njene specifinosti. tovie, poput Holmesovog psa koji nije zalajao, simptomatino je upravo potpuno odsustvo, zaborav, odnosno potiskivanje tog drugog trendovskog pojma suvremenih politikih i kulturalnih studija, samog Balkana. Taj uvrijeeni lan recentnih identitarnih pozicioniranja putem dihotomije Balkan-Europa, tako lei kao implicitna pretpostavka o tom tajanstvenom, nedefiniranom jugoslavenskom subjektu koji treba (a i eli) biti amerikaniziran. Tako se narativ o amerikanizaciji pokazuje i kao dio procesa homogenizacije neoliberalnog poretka, normalizacije Balkana, kao svojevrsno pripitomljavanje, vraanje tog divljeg komunistikog/balkanskog Drugog u okrilje Zapada. Odnosno, iz pozicije novih domaih nacionalnih elita, samo kao drugi nain da se kae kako smo, eto, ak i u tom socijalizmu, ustvari oduvijek ve bili Zapad. A o drutvenoj, dnevnopolitikoj oportunosti takvog projekta svjedoi trini i medijski uspjeh knjige. Zbog relativno kratke antiamerikanistike cezure Miloevievog reima krajem 90ih, potaknute intervencijom NATO-a, taj normalizacijski impuls je u Srbiji izgleda politiki veoma vaan, a oito je i da se dobar dio dananjih stanovnika Srbije voli prepoznati upravo u tom imaginarnom pogledu historijske nauke, u kojem vide sebe u onom obliku u kojem se sami sebi sviaju, slici amerikaniziranih (post)socijalistikih subjekata. Tako inzistiranje na ideji amerikanizacije predstavlja i drugo lice, odnosno jedan aspekt postsocijalistike politike identiteta. Na poetku autorica kae za koka-kolu nije potrebno rei da je ameriko bezalkoholo pie, ni za Kazablanku da je ameriki film ... jer se to jednostavno,
6

Positioned less in between, than outside the dominant models of social organization, committed to the invention of completely new social forms and new methods of production it set its task at deconstructing, rather than reconciling the polarities of real-socialism and liberal democracy. Ljiljana Kolenik, Delays, Overlaps, Irruptions: Croatian Art of 1950's and 1960's, u: Sirje Helme (ur.), Different Modernisms, Differnt Avantgardes, Tallinn: KUMU, 2009., str. 123-140.

podrazumeva. (Predgovor, str. 13) Meutim, u svijetu globaliziranog multinacionalnog kapitalizma vanost tog naglaavanja se podrazumijeva samo unutar logike nacionalnih identiteta. Prema ispovjednom iskazu u predgovoru u itavo istraivanje autorica i polazi postavljajui pitanje vlastitog identiteta. Mada na samom poetku kae da amerikanizacija nije bila, niti je, samo nuenje amerikog, ve i njegovo prihvatanje, pa i prisvajanje, kasnije kao da se niti na rubovima njenog promiljanja ne javlja nuan traak sumnje: da li doista ve sama injenica konzumiranja amerike robe, proizvoda kulturne i druge industrije, stvarno nuno rezultira nekom amerikanizacijom subjekta? Koje su fantazmatske investicije u temelju procesa amerikanizacije? Kakva je kulturna dinamika, kakva psiholoka ekonomija na djelu u tim procesima kreativne kulturne aproprijacije, to autorica niti ne pokuava dokuiti. Openito, autorica ne pokazuje minimalan kritiki odmak prema samom pojmu amerikanizacije i to je najgore, ne promatra ga i ne tumai kao ideologiju, kao bitno ideoloki pojam, ideoloku poziciju, nego kao realnost. Konzumiramo, dakle jesmo. Ipak, ponekad doista zauuju i neke interpretacije. Tako autorica govori o utjecaju Walta Disneyja na radove Zagrebake kole crtanog filma (str. 313). Meutim, openito je poznat i usvojen stav da su prema diznijevom modelu nastali rani filmovi brae Neugebauer u produkciji Duga filma (1951-52) dok je Zagrebaka kola nastala upravo na otporu, udaljavanju od tog dominantnog diznijevskog modela animacije. Tako bi upravo na Vukotievoj pohvali Disneyju, izreenom povodom njegove smrti, mogli izgraditi drugaiju, kompleksniju sliku procesa amerikanizacije utjecaji su rano usvojeni, ali prepoznatljivost i svjetski uspjeh (ovjenan Oscarom za Surogat 1961. godine), dolazi upravo odvajanjem od tog modela, kreativnim probojem koji se ne moe svesti na amerike utjecaje. Na vie mjesta izraava autorica uenje da su graani i graanke Jugoslavije mogli gledati hladnoratovski film poput Dr. Strangelovea? Moda doista ivimo u razliitim univerzumima, ali nije li Kubrickov Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb, sa Peterom Sellersom u tri uloge prije ironian komentar o ludilu hladnog rata nego u hladnoratovske borbe upregnut film? I nije li stoga, upravo kao kritika obje strane, ali ipak prvenstveno zapadnog militarizma, upravo film koji je savreno odgovarao ideolokom poloaju socijalistike i nesvrstane Jugoslavije, zagovornika antiblokovske politike razoruanja i miroljubive aktivne koegzistencije? Upravo taj stav o hladnoratovskom karakteru Dr. Strangelovea, koji kao da je naprosto nekritiki preuzet iz neke strane literature o zemljama istonog bloka, moemo vidjeti kao simptom problema itave knjige, odnosno problema koji autorica ima u suoavanju s vlastitim materijalom prouavanja.

to je uope amerikanizacija? Kritiari pojma/teorije amerikanizacije argumentiraju da je transponiranje kulturnih proizvoda, materijalnih dobara i stilova iz SAD u druge zemlje tek pretpostavka ali ne i sam uzrok amerikanizacije. Autorica zdravorazumski, za to doista i nije potrebno neko veliko znanstveno istraivanje zakljuuje da je na selu amerikanizacija bila manje prisutna nego u gradu, ali ne govori puno i decidirano o bitnim razlikama amerikanizacije u roditeljskoj kulturi (npr. kroz tv serije) i u omladinskoj kulturi/kulturi mladih kroz kontrakulturne utjecaje (rock muzike, undergrounda, psihodelije ...). Upravo bi preciznije i za finese osjetljivije istraivanje i tumaenje omladinske kulture, prvenstveno kroz djelovanje klubova i tiska, jako dobro pokazalo tu zanimljivu, udnu i kompleksnu dinamiku jugoslavenskog drutva, u kojoj socijalistika kulturna politika prihvaa i velikim dijelom institucionalno podupire tu novu kulturu mladih kao jedan od oblika samoizraavanja. Puno toga to autorica pripisuje rigidnosti sustava i olako opisuje kao neki otpor socijalistike kulture/drutva prema popkulturnim proizvodima i stilovima Zapada, bilo je podjednako prisutno i u samoj Americi kao i u zapadnoevropskim drutvima, prvenstveno kao antagonizam visoke i popularne

kulture, odnosno sukob roditeljske i omladinske (sub)kulture. Stoga je u tako postavljenoj koncepciji amerikanizacije problematino ne samo to to pretpostavlja neku esencijalnu Drugost lokalne (jugoslovenske) kulture koja je podvrgnuta procesima amerikanzacije, nego i neko temeljno jedinstvo amerike kulture kao da svi njeni akteri, od MOME i Coca Cole, hollywoodskih studija do kontrakulture, djeluju jedinstveno, u istom cilju, s istim prieljkivanim krajnjim rezultatima, u svojevrsnoj orkestriranoj kampanji amerike drave u amerikanizaciji svijeta (str. 335). Tako se svi raznoliki utjecaji amerikih kultura, iji se pluralizam nominalno slavi, na kraju ipak svode na jedno, a i to nema veze s kulturom nego iskljuivo politikim interesima vlade SAD. Tako bi se tek neka budua suptilnija analiza trebala pozabaviti pitanjem kako se ti strani modeli doista prihvaaju i transformiraju na lokalnom terenu. Zato neto uspijeva, a drugo ne? Kako se u tim lokalizacijama, odomaivanjima, te pojave, materijalna dobra i obiaji, formalno, sadrajno i znaenjski transformiraju? Uostalom, kao to je esto spominjano, utjecaji amerikih kulturnih trendova esto kod nas dolaze posredno, ve transformirani preko svojih evropskih britanskih, talijanskih, njemakih pa ak i francuskih odjeka. Kako ta injenica utjee, ne samo na sadraje i forme koje se prenose, nego i na samu koncepciju amerikanizacije? Moemo rei da je amerikanizacija simulakrum, jedna od onih kopija bez originala, tj. tek sam proces kopiranja retroaktivno stvara ono to navodno ve kopira. Sama amerikanizacija je prije svega efekt i posljedica kopiranja ali, ne smijemo se zavaravati, i sami amerikanci takoer kopiraju, ponavljaju, umnoavaju te slike o Americi i time ih tek formiraju i uvruju. Kroz umjetnost i medije, velike romane, hollywoodske filmove i tv serije Amerika kontinuirano pregovara o tome to je ustvari Amerika i tako konstruira njene slike, vrijednosti i mitove. Dobar primjer predstavlja upravo glazbeni anr amerikane neodrediva kombinacija razliitih dijelova, drugih anrova i stilova, koja svoj nastanak vie duguje potrebama medijske industrije nego nekom grassroot pokretu izvoaa i publike. esto iskustvo turista u realnim SAD je da se osjeaju kao u filmu, ne samo zato to svi dijelovi zemlje ve izuzetno temeljito vizualno dokumentirani, nego zato to te medijske slike unaprijed tvore nae iskustvo Amerike. Trebalo bi stoga prvo ustvrditi da ne postoji jedan jedinstveni oblik amerikanizacije. Nema jedne, jedinstvene Amerike, neke njene esencije, pa stoga niti njezine autentine slike. Stoga bi svaki put kad spomenemo pojam amerikanizacije trebali odgovoriti na pitanja: kada? koja? ija? za koga? u iju korist? Razliite zemlje, sredine, slojevi, drutvene i subkulturne grupe imaju svoje razliite amerikanizacije. I ne samo razliite forme i stilove, nego prije svega razliite poticaje i razliite ekonomske, kulturne ili identitetske razloge za te kulturne aproprijacije. A prije svega, trebalo bi analitiki preciznije razdvajati politiki motivirane akcije dravnih i paradravnih slubi i njihove propagandne utjecaje od irih popkulturnih i medijskih utjecaja te opeg transfera tehnologije i znanja. Mada na poetku knjige autorica pokuava uspostaviti razliku izmeu amerikanizacije i (kulturnog) imperijalizma u daljnjoj argumentaciji kao da se ta razlika gubi iz vida. Ono to je u knjizi, kao doista irokom ali relativno povrnom pregledu kulturnih zbivanja u razliitim poljima filma, popularne muzike, visoke umjetnosti i popularne kulture, posebno ideoloki problematino je ta gotovo apsolutna pretpostavka uvjetovanosti. Kao da se nismo bitno udaljili od klasine teorije odraza (ili smo joj se opet vratili?) amerika (kulturno-imperijalna, hladnoratovska) politika snagom svoje politike, ekonomske i vojne moi putem ekonomije, kulture, umjetnosti, predmeta masovne potronje, jednosmjerno utjee na jugoslovensku politiku i drutvo, ba kao to i jugoslavenska partijska politika koja te utjecaje samo taktiki a ne i sutinski prihvaa, jednoznano i jednosmjerno utjee na aktere na domaoj kulturnoj i umjetnikoj sceni, koji se time svode na pijune koji se povremeno uspjenije ili slabije snalaze u oportunistikim igrama moi i borbi za poloaje. itavu kompleksnost jugoslavenskog sluaja ona tako svodi na manipulaciju i tugaljivi oportunizam:

SAD koriste Tita, Tito koristi i SAD i umjetnike, umjetnici koriste Partiju za sitne privatne interese, a unato brojnim materijalnim tragovima kvalitetne pa i radikalne umjetnike produkcije sloboda umjetnikog stvaralatva je, naravno, uvijek i samo iluzija za lakovjerne. U epohalnim procesima politikih, drutvenih, ekonomskih i kulturnih promjena Jugoslavije 1950-ih i 60-ih godina, autorica vidi tek jednosmjerne utjecaje Amerike. U toj slici jedini pravi historijski akter su sile amerikanizacije, privilegirana instanca institucije dravne politike SAD-a, dok lokalnim akterima u biti oduzima svaku mogunost autonomnog djelovanja, odnosno upravo onaj politiki aspekt, ideju i svjesni napor mijenjanja postojeeg svijeta. Teza da su procesi amerikanizacije prvenstveno u slubi interesa politike vlade SAD i, posljedino, pragmatine politike Tita i SFRJ u cilju pacificiranja domae javnosti, u stvari potcjenjuje i trivijalizira samu kulturnu i socijalnu vanost tih procesa, koje treba sagledavati kao samo jedan vaan ali nipoto centralni ili kljuni aspekt irih procesa modernizacije drutva. Modernizacija i demokratizacija jugoslavenskog drutva 60ih godina, jaanje trine ekonomije i potroakog drutva, puno su vie rezultat unutranje dinamike politikog i drutvenog razvoja jugoslavenskog drutva nego nekog presudnog jednosmjernog i orkestriranog utjecaja SAD.

Vesternizacija, amerikanizacija, globalizacija ili modernizacija? Tako dolazimo do temeljnog problema, naime samog izbora koncepta amerikanizacije. Pojma koji je oito kurentan u akademskom svijetu Zapada, ali i esto kritiziran, o emu autorica nita ne govori i ne postavlja gotovo nikakve ograde osim usputnog priznanja da su istraivanja amerikanizacije Njemake pokazala da je to teko merljiva stvar (str. 41). Osim isticanja utjecaja profesora Andreja Mitrovia, autorica ne tumai zato se odluila upravo za amerikanizaciju kao svoj temeljni pojam a uvodne ispovjedne napomene ne daju dostatno objanjenje. Moemo samo pretpostaviti da joj pojam vesternizacije oito nije bio primjeren. Za to moemo pronai niz opravdanih razloga poevi od dominantne upotrebe za kolonijalne, vanevropske zemlje i nasuprot tome geografskog poloaja i nesvrstane politike SFRJ. Dananje dominantne ideologije zemlje nastale na teritoriju bive SFRJ vide kao oduvijek ve dio Zapada, dok s druge strane imamo ambivalentan poloaj Balkana i pravoslavlja koji se ve prema kurentnim politikim potrebama pozicioniraju i kao ortodoksni (antievropski, komunistiki, rusofilski) Drugi, ali i kao kolijevka evropske kulture i predzie kranskog Zapada. Jo jedan razlog moemo vidjeti u svjesnom izboru ukljuivanja u odreene trendovske nie meunarodnog akademskog sustava. Manje je jasno zato svoja razmatranja nije formulirala oko pojma globalizacije, koji bi u velikom dijelu aspekata (masovna, popularna kultura, mediji...) zasigurno bio daleko primjereniji, a time bi i doprinijela razvoju svijesti da procesi globalizacije nisu ogranieni samo na recentna dva desetljea. Ipak, smatram da bi gotovo sve u knjizi spomenute pojave svakako najpreciznije bilo promatrati u sklopu koncepta modernizacije ime bi se lake izalo i iz okvira miljenja u hladnoratovskim pojmovima i binarnim opozicijama. Kulturna dobra i prakse kojima autorica pripisuje tu mutnu odrednicu amerikanizacije trebalo bi promatrati kao gustu mreu simbola i simbolikih praksi. Meutim, u svom povjesniarskom horizontu, bremnitom implicitnim politikim stavovima i eksplicitnim osudama ali cijepljenom od svake kritike ideologije, Radina Vueti smatra da je dovoljno dokumentirati prisustvo nekog kulturnog djela, proizvoda ili modnog stila, da bi jednostavno detektirali: eto amerikanizacija! ak i u takvom pristupu, knjiga bi bila daleko bolja da se autorica mogla zadrati samo na temeljitoj katalogizaciji fenomena koje vidi kao aspekte amerikanizacije, ukazati na puteve kulturne razmjene, kulturnu dinamiku i utjecaje, a ostaviti otvorenim odgovor na pitanje ionako teko merljivih dosega i rezultata tog procesa. U knjizi su najproblematinija upravo tumaenja. Ne govori o utjecajima ili impulsima, nego upravo rezolutno o procesu amerkanizacije jugoslavenske kulture. Tako se u

knjizi pod taj pojam bez velikih nijansi i smisla za detalj neselektivno podvlae sve pojave modernizacije, industrijalizacije, urbanizacije, irenja popularne i medijske kulture, omladinske i kontrakulture, pa i svega onoga to posljednjih desetljea uglavnom oznaavamo pojmom globalizacije, a to je sve daleko ire i openitije pa i kompleksnije od jednostranog utjecaja Amerike i njene kulturne industrije, a posebno svjesnih kulturno-imperijalistikih planova i programa vlade i instutucija SAD. Pritom ispada da je jedino to je i bilo dobro u toj socijalistikoj Jugoslaviji, jedino to u itavoj ostavtini socijalistike Jugoslavije Radina Vueti smatra vrijednim iskupljenja, samo ono to je uvezeno iz SAD, da su, kako bi jedan kritiar rekao, koka-kola i farmerke najvea tekovina Brozovog reima. To slavljenje socijalistikog konzumerizma i proizvoda jugoslavenske kulturne industrije, predstavlja krajnji zahvat depolitizirane jugonostalgije, onog, kako je to formulirao Boris Buden, utopijskog nastojanja da se iz komunistike prolosti spasi njezin nevini, isto kulturni substrat, ono totalitarizmom neokaljano kulturno blago, kulturna dobra i vrijednosti. Ne samo da se politika i kultura jugoslavenskog socijalizma svode na svijet potroakih dobara uz zadivljen pogledajte i mi smo to imali pogled, nego se sada i svi dosezi modernizacije zemlje i drutva dezinficiraju od radikalne politike komunizma, predstavljaju iskljuivo kao blagotvorni utjecaj SAD dok se uloga socijalistike politike svodi na oportunizam, hvatanje poena, pacificiranje drutva, taktiko odvlaenje panje stanovnitva od pravih problema, kao da poboljanje kvalitete ivota nije bilo upravo proklamirani cilj jugoslavenske socijalistike politike. U svakom sluaju, za nae prilike pojam amerikanizacije ini se previe irokim, nepreciznim i u knjizi previe openito koritenim, tako da u samom zakljuku, u nekom trenutku iskrenosti, i sama autorica mora priznati da su ti procesi zapoeli ve u kraljevini Jugoslaviji (dakle prije drugog svjetskog rata koji je bitno promijenio globalni politiki, ekonomski i kulturni poloaj SAD ali i Jugoslavije) i da traju u kontinuitetu. U knjizi je ipak prvenstveno mada ne, to je takoer pohvalno, iskljuivo rije o materijalima s podruja Srbije, pa nije jasno da li je lapsus ili trenutak ideolokog sljepila kad kao razdoblje cezure stavlja godine od 1944. do 1948. implicirajui tako da se taj proces amerikanizacije nekonfliktno nastavlja i u periodu 1941-44. tj. u vremenu kad je Srbija pod okupacionom i kvislinkom vlau. ak i ako je rije o sluaju, tako postavljena periodizacija uestvuje u normalizaciji recentnih tendencija rehabilitacije etnikog pokreta i Drae Mihailovia, izmeu ostalog upravo isticanjem rane podrke SAD etnikom pokretu i dodijeljenom amerikom ordenu za pomo u spaavanju oborenih amerikih pilota, dok istodobno najmanje za godinu dana (1944-45) skrauje period u kojem su SAD i partizanski pokret bili saveznici u zajednikoj borbi protiv faizma. Pa je tako, na primjer, kako i sama autorica spominje, osloboenje Beograda proslavljeno i projekcijom amerikog filma Serenada u Dolini sunca, u kojem uz Sonju Henie nastupaju Glenn Miller i njegov orkestar koji izvode klasike poput Chattanooga Choo Choo, Moonlight Serenade i In the Mood (str. 172). A da stvar s ideolokim aspektima amerikanizacije bude kompliciranija, bila je to kopija filma s ruskim titlovima koju su u Beograd donijeli vojnici sovjetske armije. Opet, u jednom trenutku kao i da sama autorica uvia nategnutost vlastite konstrukcije i priznaje: I deo modernizacijskih procesa u Jugoslaviji ezdesetih odvijao se pod okriljem amerikanizacije i zahvaljujui njoj. U prostorima svakodnevice, recimo, samoposluge jesu bile domet amerikanizacije, ali su bile i vana etapa u procesu opte modernizacije. (str. 403) itateljici ili itatelju naalost ostaje nejasno kako autorica definira te procese, odnosno, po kojim ih demarkacionim, politikim, historijskim ili ekonomskim linijama razdvaja? Dapae, eksplicitno tvrdi da je sama modernizacija, esto bila deo irih procesa amerikanizacije. (str. 410; naglasak moj). No, ako ju izvuemo iz redukcije na usku pa i trivijalnu formulu hollywood, jeans, jazz i coca-cola, to

uope ostaje od amerikanizacije? Kako se amerikanizacija i modernizacija preklapaju, kada i zato? Jo vanije, kada se i u emu ne preklapaju, odnosno koji to aspekti modernizacije nisu pod okriljem amerikanizacije, i ako nisu pod tim, pod kojim su onda okriljem? U podruju medija, nastanak i razvoj JRT je kroz trideset godina prvenstveno obiljeen snanim utjecajem britanskog modela BBC-a, televizije kao javnog servisa. Bez obzira na prisustvo popularnih amerikih serija, poput Dugo toplo ljeto, Peyton Place ili Bonanza, moemo ustvrditi da do prave amerikanizacije elektronskih medija dolazi tek u postsocijalizmu (a prve naznake moemo vidjeti tek u kasnom socijalizmu druge polovice 80ih, recimo s tada slavljenim novim dinaminim pristupom amerikog aka Gorana Milia TV Dnevniku).

Izmeu forme i sutine principa slobode Opisujui procese amerikanzacije jugoslavenskog drutva ideoloka formula kojoj Radina Vueti u knjizi opetovano pribjegava je ona izmeu prihvatanja forme i odbijanja odnosno neprihvaanja sutine. Pritom naravno, forma je jasna: to su apstraktna umjetnost, popkultura, pop muzika (dez, twist, rock'n'roll...), dok ta sutina, kako joj i prilii, uglavnom ostaje nedefinirana. Uostalom, kako je Goran Bregovi davno ustvrdio, o tome ni Aristotel nije reko bog zna ta, pa zato bi autorica. No, ubrzo emo shvatiti da je za autoricu bottomline te sutine individualna sloboda izraena kroz i shvaena iskljuivo kao privatno vlasnitvo (str. 410-411), liberalni sistem viestranake parlamentarne demokracije, ideologiju slobodnih medija i ljudskih prava. Jedino je iz takve duboko postsocijalistike, neoliberalne vizure mogue ispisati reenicu u kojoj se o principu slobode u Jugoslaviji govori iskljuivo kao onim limitiranim slobodama izraenim u dezu, rock'n'rollu i filmu, kompletno zatvarajui oi pred dosezima NOB-a, AVNOJ-a, prava glasa, emancipacije ena, sekularizacije drutva, obaveznog osnovnokolskog i dostupnosti daljeg obrazovanja, zdravstvene i socijalne zatite, samoupravljanja itd. Mediji su, naravno, uvijek dirigirani i kontrolirani, a svaku potvrdu kretivnog umjetnikog proboja, autorske slobode, javne kritike, neoekivane politike i kulturne dinamike, autorica naprosto otpisuje kao iluziju slobode. Ponekad je ak zabavno uoiti kako samonametnuta (ili barem oito u potpunosti interiorizirana) ideoloka ogranienja autorica izgleda ne percipira i kad ih sama dovede u istu reenicu: u menjanju svakodnevnog ivota u pravcu amerikanizacije i modernizacije, mnogo je granica koje nisu mogle da se preu. S muzikom Dona Kejda ili integralno tampanim romanima Henrija Milera, cenzurisanim inae u Americi, stigle su moderne umetnike forme, ali ne i puna sloboda stvaralatva, sloboda bez ideolokih okvira. (str. 410). Pretpostavka je dakle da je ta puna sloboda stvaralatva, sloboda bez ideolokih okvira ona tajanstvena sutina Amerike, amerike politike i kulture olienih u procesima amerikanizacije. Ali kako onda da to dovedemo u vezu sa injenicom da su ti skandalozni romani Henryja Millera cenzurisani inae u Americi (str. 328, 410) slobodno i u integralnom obliku objavljivani u socijalistikoj Jugoslaviji? Ili da je amerika politika zabranjivala hollywoodskim producentima da neke svoje filmove (meu kojima su bili i klasici poput Na dokovima New Yorka, Buntovnik bez razloga i Odavde do vjenosti) izvoze u Jugoslaviju. Gdje je tu to slavljeno slobodno trite? Ako je ba potrebno, lako se moemo suglasiti da u SFRJ nije bilo te pune, nesputane slobode stvaralatva. Problem je to nam autorica postavlja ideoloku iluziju ne samo da takav svijet doista postoji nego i da su upravo SAD zemlja takve nesputane slobode, pritom sama usput podastirui suprotne dokaze i izbjegavajui ih detaljnije tumaiti. U vie se navrata ponavlja i slika suprotstavljanja amerikog sna i jugoslovenske jave, zaboravljajui da kao to su tajne starih Egipana bile tajne i za same stare Egipane, tako je i

ameriki san i za roene stanovnike SAD (o imigrantima da i ne govorimo) veoma daleko od amerike jave. Kako se kao konaan cilj i rezultat amerikanizacije jugoslavenske kulture neupitno vidi i postavlja pojam slobode, bilo bi zanimljivo vidjeti koji su to mogui utjecaji i posljedice amerikanizacije koji su moda bili i konzervativni? U svom radu Radina Vueti (kao i brojni drugi postsocijalistiki povjesniari) tako ne dokazuje totalitarnu narav jugoslavenskog drutva/poretka nego tu politiku frazu uzima kao neupitnu pretpostavku. Autorica kao da si je zadala paradoksalan zadatak da obaveznu figuru dokazivanja rigidnosti politikog sistema odradi pokazivanjem njegove kulturne otvorenosti. To je temeljni problem zagovornika tzv. totalitarne paradigme kako pomiriti dvije kontradiktorne ideje, onu totalne pa i totalitarne vlasti Partije i Tita, s tolikim oitim iskazima kulturne i politike dinamike pa i unutranjeg propitivanja i kritike sistema? Ako se govori o dinaminim meunarodnim kulturnim interakcijama, i heterogenoj kulturnoj klimi u samoj zemlji, kako to pomiriti sa slikom dirigirane kulture pod kontrolom monolitne Partije? Kako ideju statinog, sivog, tek naizgled mirnog (str. 45) drutva pomiriti sa tim oitim stalnim promjenama? Ve samo nabrajanje od petogodinjih planova, periodinih ustavnih promjena, amandmana, zakona o samoupravljanju, udruenom radu, trinih reformi do niza kulturnih manifestacija koje su irile modernistiku kulturu7 /FUS 7/ jasno pokazuje kako je politiki, ekonomski i kulturni ivot socijalistike Jugoslavije bio u neprestanim modernizacijskim zamasima. Teorije, naravno, nikad nisu politiki neutralne i ideoloki nevine. Tako djelovanje kompradorske inteligencije i klimave teorije amerikanizacije samo slue uvrivanju vjere u status quo dananjeg svijeta, potvrivanju svojevrsnog fatuma malih naroda suoenih s velikim idejama globalnih sila. U skladu s recentnim teorijama nedovrene modernizacije jugoslavenskog drutva (kao da procesi modernizacije uope mogu biti dovreni, kao da otvorenost, nedovrenost nije jedan od konstitutivnih aspekata samog procesa modernizacije), te Jugoslavije kao nedovrene drave, dnevnopolitika poruka glasi da zbog svog drutvenopolitikog sustava SFRJ nije niti mogla biti sutinski amerikanizirana, ali implicitno razdraganim graanima post-yu drava nudi nadu da se, eto, danas taj proces moe glatko nastaviti ne samo nesputanim konzumerizmom nego upravo neoliberalnom dekonstrukcijom svega onog drutveno i socijalno dobrog to nam je SFRJ ostavila.

Hegemonija liberalnog revizionizma Otkud takvi stavovi? S jedne strane rije je o nesumnjivim utjecajima ideoloke hegemonije unutar akademske zajednice, kako meunarodne tako dijelom i lokalne postjugoslavenske, srpske. Autorica svakako ne spada u onaj brojni niz trivijalnih antikomunistikih (pseudo)povjesniara i publicista, ljotievsko-etnike poluinteligencije i njen liberalni revizionizam je sigurno manje zlo od onog nacionalistikog, ali je zbog svoje prikrivenosti moda i jo problematiniji. Tvrdei da nam otkriva neto novo o periodu socijalizma ipak se ne moe otrgnuti od davno prevakanih kliea i tako zamaskiran postaje sastavni dio hegemonijskog nacionalno-dravotvornog narativa. Upravo tu je jasno vidljiv i problem ipak tradicionalnog historiografskog pristupa koji se temelji na iluziji o nekoj istini koja lei u arhivskim dokumentima. Meutim, ma ta pronala u dokumentaciji autorica to iz pozicije dananje ideoloke hegemonije jednoznano ita kao jednostavnu potvrdu svoje inicijalne teze. To pisanje povijesti iz dananje pozicije je, naravno, nemogue izbjei ali upravo stoga tu poziciju, pa i taj problem suvremene historiografije nedavne prolosti, treba jasno iskazati i upisati u
7

Spomenimo samo MBZ, IFSK, GEFF, Nove tendencije, BITEF, BIO, ZGRAF, Meunarodni festival animiranog filma, FEST, razne velesajamske priredbe i festivale ali i redovita gostovanja stranih muziara, predstava, izlobi itd.

10

samo djelo i proces pisanja i zatim omoguiti itateljima da sami donesu svoje zakljuke i ocjene. Opsenost knjige tu moda zavarava i autoricu i itatelje. Ma koliko iscrpna bila puka katalogizacija niza pojava dokumentiranih u kulturi tog vremena, ona nam jo nita ne govori ili nam barem nedovoljno govori o samim procesima za koje autorica tvrdi da predstavljaju amerikanizaciju. U svakom sluaju ih time ne dokazuje. Shvaati i tumaiti amerikanizaciju drutva kao puku pojavu deza, amerikih filmova, apstraktne umjetnosti, stripa, samoposluivanja, twista i coca cole djeluje prilino trivijalno (pa zar modernizam ine vespe i iponi, konzumerizam i komodifikacija uzviknuo bi Branko Vuievi) a za neke dublje procese koje bi vrijedilo karakterizirati amerikanizacijom autorica ne daje ba previe dokaza, osim ako doista ukupnost procesa modernizacije jednoznano i bez ostatka ali bez ikakavih dokaza ne identificiramo s pojmom amerikanizacije. U kojoj je mjeri niz globalnih modernizacijskih procesa i pojava nakon drugog svjetskog rata uope opravdano klasificirati kao amerikanizaciju, a koliko bi taj pojam trebalo sauvati prvenstveno za one zemlje i periode u kojima su bile pod snanom amerikom vojnom prisutnou (npr. Britanija, Italija, Njemaka, Japan, Juna Korea) s posljedinim neposrednim utjecajima, prenoenju i aproprijaciji kulturnih i to je jo vanije drutvenih obrazaca? Moda bi stoga upravo primjer modernizacijskih procesa socijalistike Jugoslavije mogao biti dobar povod i materijal za kritiku i dekonstrukciju zapadnjakih narativa o posljeratnim procesima koji se nekritiki podvode pod pojam amerikanizacije, odnosno kao osnova za uoavanje daleko kompleksnijih odnosa, kulturnih dinamika te za formuliranje novih narativa o irenju globaliziranog svijeta. Ovako, pojednostavljeno postavljenom konstrukcijom Radina Vueti gotovo nuno dolazi do shematiziranog zakljuka o nekim inherenim manjkavostima jugoslavenskog drutva i politikog sistema socijalistikog samoupravljanja koji nisu doputali da se prime vreg korijena ti blagotvorni utjecaji liberalne Amerike. Zakljuka koji nije samo plitak nego i ahistorijski, ne uzima u obzir konkretne drutvene, politike i ekonomske okolnosti, a prije svega zvui kao paualna politika osuda sa sveznajue pozicije historijskog pobjednika. Tu je oita i nedovoljnost tradicionalnog povjesniarskog pristupa tim fenomenima. U knjizi se, recimo, spominje uvoenje u J amerikih dizel-lokomotiva, koje su kolokvijalno zvane kenedijke (str. 53) ili, to autorica ne navodi a jo je zanimljivije posebno za neku moguu rodnu i popkulturnu analizu, akline (naravno, prema Jackie Kennedy). Moda bi daleko skromniji ali puno zanimljiviji doprinos bilo vidjeti kako je dolazak tih amerikih lokomotiva utjecao na radne uvjete i ivot naih eljezniara, razvoj eljeznice pa i proizvodnju domaih lokomotiva? To naravno zahtijeva sasvim drugaiji tip istraivanja, koji bi povezao i povijesne, tehnoloke, ekonomske, kulturne, etnoloke i socijalne aspekte, arhivsko istraivanje i usmene povijesti te tako pruio daleko nijansiraniju sliku. injenica da se autorica time nije pozabavila ne svjedoi samo o inherentnim metodolokim ogranienjma disciplinarnog pristupa, koji bi se onda navodno mogli nadvladati nekim interdisciplinarnim pristupom. Problem domae postsocijalistike historiografije nije tek u tome da ne uspijeva vidjeti pojedine aspekte jugoslavenskog drutva, nego da ako ih, i kad ih i vidi, promatra izolirano: posebno kultura, posebno partija i Tito, eventualno neto o ekonomiji, ali, ili ne povezuje te teme ili ih tumai isto deterministiki kao jednosmjerni politiki diktat nad svim drugim sferama ivota. Zbog toga uglavnom nije u stanju tematizirati probleme koje upravo nameu prouavanja popularne i omladinske kulture, umjetnosti, pitanja roda i seksualnosti itd. Dijelovi su izolirani, prouavanja specijalistika a dnevnopolitika presuda je ionako ve unaprijed donesena. Rije je o ideolokoj sljepoi koja je ve postala ukorijenjen dio akademskog sustava. Kompleksna pitanja koja nameu prouavanja popularne kulture, umjetnosti i medija, uglavnom se ne tematiziraju ozbiljno jer kompleksniji, nijansiraniji, pa i ambivalentniji rezultati ne odgovaraju oekivanjima i potrebama dominantne ideoloke matrice. Dio postsocijalistikog institucionalnog otpora dokumentiranju i prouavanju socijalistikog perioda nesumnjivo moemo locirati upravo u injenici da gdje god da

11

zakopamo u materijalne tragove, dokumente prolosti, od zapisnika partijskih foruma, javnih polemika do kulturnih i umjetnikih djela, otkrivamo da je jugoslavensko drutvo bilo sve samo ne statino, ispraneno od dogaaja ili unificirano, ... mitoloko li detemporalizirano, kako se danas uvrijeilo misliti o tom razdoblju.8 /FUS 08/ Ako ita, onda nam knjige Hrvoja Klasia9 /FUS 9/ i Radine Vueti nedvosmisleno pokazuju upravo suprotno da je bila rije o izuzetno dinaminom drutvu u kojem su se kontinuirano na razliitim razinama vodile brojne diskusije o politikom, ekonomskom i kulturnom razvoju, da je politika bila sve samo ne monolitna, a kritika sastavni dio javnog govora. Autorica esto spominje antagonizme, politiku i kulturnu dinamiku jugoslavenskog drutva, nesumnjivo i sama zaintrigirana kompleksnou tih pojava, ali o njima na kraju ipak govori na takav nain da sugerira zakljuak da su druga drutva, kako ameriko koje postavlja kao uzor tako i ova naa u kojima danas ivimo, neantagonistika, tj. da smo uspostavljanjem manje-vie etniki homogenih drava konano nali eljenu stabilnost. Kad o Jugoslaviji govori u metaforikoj slici dva lica boga Janusa, i naglaava navodnu izofrenost jugoslavenskog drutva (npr. str. 45) autorica ne odgovara na svoje pitanje kakva je zaista bila jugoslavenska realnost nego moda i nesvjesno prije svega reproducira izofreni odnos dananjih postjugoslavenskih drutava prema tom periodu: dva dominantna i suprotstavljena dananja pogleda, onaj ruiasti potroake jugonostalgije i onaj crni, antikomunistiki koji itavu zemlju vidi iskljuivo kao proireni Goli otok.

Konformizam miljenja Dio tog konformizma miljenja moemo pripisati i samom anru knjige rije je naime o knjizi koja je nastala na osnovu doktorske disertacije. itateljima ostaje nejasno koliko je ta radnja doista preraena za objavljivanje u formi knjige, ali slobodno, kao i u brojnim drugim takvim sluajevima, moemo ustvrditi: nedovoljno. Jedan jednostavan pokazatelj je oskudnost i tretman vizualnih materijala (tema knjige vapi za veim brojem, makar i crno bijelih fotografija integriranih u tekst) i prije svega doista prevelik broj esto nepotrebnih fusnota. Na otprilike 400 stranica teksta knjige ima ih ak 1802. pa i tamo kad se navode injenice koje ve predstavljaju opa mjesta kulturne povijesti. Mjestimino referira i na recentne novinske tekstove (npr. eljko Ivanjek, str. 339, 347) koji mogu imati ilustrativnu ali nikako ne i dokumentarnu ulogu, jer vie govore o dananjim pogledima na to vrijeme nego o tome kako je tada doista bilo, esto i na nivou puke faktografije. Uostalom, zbog tog problema nepouzdanosti svjedoenja sama autorica napominje da se izbjegavala oslanjati na razgovore i sjeanja suvremenika (str. 21-22). Posebno je udan oblik autokolonizacije kad se, ne za neko zanimljivo produbljavanje ili polemiko sukobljavanje s njihovim pogledima i tumaenjima, nego za puko faktografsko dokumentiranje zbivanja u socijalistikoj Jugoslaviji autorica referira na dananje znanstvene radove i knjige stranih, posebno amerikih autora. Tako se na primjer, govorei o reklamiranju oslanja na podatke iz doktorske teze P.H. Pattersona (str. 354), dok se za potvrdu doista opepoznatih podataka o domaim umjetnikim grupama i pokretima Exat, Gorgona, Nove tendencije referira na knjigu Piotra Piotrowskog (str. 233), a govorei o rock muzici na tekstove Sabrine P. Ramet (str. 208-211). U sva tri sluaja rije je o nekritikom pozivanju na sekundarnu literaturu, radove kolega, tamo gdje bi razmjerno lako bilo konzultirati onovremene domae izvore i referirati na samu primarnu grau. Dojam je, dakle, da te brojne fusnote esto nisu u slubi itatelja knjige nego tek zaostatak iz obaveznih zahtjeva akademske forme doktorske disertacije, akademskog bontona i osiguravanja od primjedbi o znanstvenoj aparaturi i plagiranju.
8

Rade Dragojevi, Prazno vrijeme socijalizma, asopis Prosvjeta, br. 110/112, Zagreb, oktobar 2012, str. 40-14 Hrvoje Klasi, Jugoslavija i svijet 1968, Naklada Ljevak, Zagreb 2012.

12

Unato tome to je kod nas, posebno posljednjih godina, rije o uestaloj praksi, ispisana i obranjena doktorska teza ne znai da automatski imamo i knjigu namijenjenu javnosti. Problem je u tome da se radi o dvije razliite forme, dva razliita anra koji se obraaju razliitoj publici. Akademska proza koja ima specifine formalne zahtjeve ovdje oito nije bitno preraena i prilagoena za format knjige. Te primjedbe, idu podjednako na teret koliko samoj autorici, toliko i uredniku izdanja (prof. dr Ilija Vujai) koji se oito nije bavio svojim poslom, pa i recenzentima koji na to nisu ukazali i inzistirali na izmjenama. Dodatni pokazatelj uredniko-izdavake lampavosti je i injenica da se u popisu literature i indeksu jednom koristi azbuni a drugi put abecedni red. Mada u samom tekstu knjige oito nije puno mijenjano, doista je simptomatina promjena koja ipak jeste napravljena, ona u naslovu. Dok je disertacija imala naslov Amerikanizacija u jugoslovenskoj kulturi podnaslov knjige eksplicitno govori o Amerikanizaciji jugoslovenske popularne kulture to nikako nije isto, ni kad je rije o procesu a ni objektu. Ne znamo tko je zasluan za tu ambicioznu, pa i senzacionalistiku promjenu naglaska koja je moda doprinijela prodaji knjige ali odgovornost svakako pada na autoricu koja je na nju u najmanju ruku pristala. Unato svemu reenom, u dominantnom drutvenom kontekstu svakako je vrijedno to autorica nije upala u banalni antikomunistiki revizionizam i to je ipak pokuala ocrtati neto kompleksniju sliku prolosti nego to je to u proteklom periodu bilo uobiajeno. Polazna ambicija je, dakle, svakako pohvalna, kao to je uz sve zamjerke ipak uglavnom kvalitetno odraen i vaan dio istraivanja arhivske grae i prikupljanja podataka. Sve to prua dobru osnovu za druga istraivanja i promiljanja. Meutim, nije do kraja ostvaren proklamirani cilj da se neto novo kae o povijesti komunizma i socijalistike Jugoslavije (str. 17). Taj cilj nije ni mogao biti ostvaren polazei od apriornih teza zapadne historiografije i domaeg establimenta i ne dovodei ih nikad u pitanje, mada u samom tekstu knjige postoji niz mjesta i podataka koji naprosto pozivaju na takvo propitivanje i na ono to se, da ostanemo u duhu amerikanizacije, naziva thinking outside the box. Da ukratko sumiramo: rije je o jednoj od onih knjiga koju, potaknuti temom i ambicioznim ciljevima koje si je autorica postavila, uzmete u ruke s velikim oekivanjima i onda to dalje idete kroz tekst to vas vie ljuti, ne samo zbog toga to se povremeno morate probijati kroz opa mjesta postsocijalistike retorike, nego prije svega zbog jo jedne proputene prilike. Proputene prilike za otvaranje novog diskurzivnog prostora, novog semantikog polja izvan hladnoratovskih opozicija, izvan identitarnih opsesija etno-nacionalizma, antikomunizma i apologije zapadnog liberalizma.

Tekst je u skraenom obliku objavljen pod naslovom Amerika i Kanada bie zemlja udruenog rada u Novinama za kulturu Prosvjeta, br. 114, Zagreb, juli 2013, str. 47-53. Takoer i na
http://dejankrsic.wordpress.com/2013/08/23/velika-ocekivanja-bizarnosti-i-slijepomjesto-ideologije/

ili
http://radiogornjigrad.org/?p=10360

13