AVANGARD TYATRO STNE

Eugne onesco (eviri: Esen amurdan*)

Avangard tiyatro ne demektir? Bu szcklerin evresinde, bilerek veya bilmeyerek, yan tutmaktan kaynaklanan byk bir dnce karmaas dodu. Bu deyim kendi iinde karmaktr ve avangard tiyatronun glnl, yalnzca tanmlanmasnn neden olduu bir glnlk bile olabilir. Oyunlarmn sahnelenme ansna eritii yabanc lkelerden birinin eletirmeni ki tiyatromun lehinedir bu- yine de hereye karn, bunun yalnzca bir gei, bir aama oluturup oluturmadn soruyordu kendine. te avangardn demek istedii de bu: Kesinlemi, tanmlanm baka bir tiyatroyu hazrlayan bir tiyatro. Ama hibir ey kesin deildir, herey bir aamadan ibarettir, bizim kendi yaammz bile znde geicidir: Herey, ayn zamanda, hem bir eyin sonucudur hem de baka bir eyin habercisi. Bylelikle 17. yzyl Fransz tiyatrosunun Romantik tiyatroyu hazrladn (stelik Fransada pek de deeri yoktur bu tiyatronun), Racine ile Corneillein Victor Hugo tiyatrosunu oluturduunu, bu tiyatronun da, onu yadsyarak izleyecek olann avangard olduu sylenebilir. Dahas var. Yandalk ve kartlk dzenei, diyalektii basite indirgeyenlerin sandklarndan da daha karmaktr. Unutulmu ve eski yaptlara, kaynaklara dn yaparak kabul grm ya da yollar alm, veya kendinden nceki kuaklarn gerekletirdiklerine kart olmaktan domu verimli avangardlar vardr.

Shakespeare herzaman Victor Hugodan daha gnceldir; Pirandello, Roger Ferdinanda gre daha nc konumdadr; Bchner, rnein Bertolt Brecht ve onun Paristeki taklitilerine gre ok daha canl, dokunakldr. te kimi eylerin aklk kazand nokta: Gerekte avangard yoktur, ya da, daha dorusu, dnldnden bambaka bir eydir avangard. Avangard, kukusuz, devrimci* olduundan, ou devrimci servende izlendii gibi, bir geriye dn, yeniden onarlp eski duruma getirili olarak deerlendirildi, deerlendiriliyor.

stanbul Devlet Tiyatrolar Dramaturgu, Tiyatro Aratrmacs, Yazar

74

Deiim yalnzca grntedir: Bu grn son derece nemli nk (yeninin ardnda ve tesinde) kalc olann yeniden deerlendirilmesine, tazelenmesine izin verir. rnekler: Bir ynetim yorgun, zgrletirilmi olduu zamanlarda oluan siyasal alkantlar ynetimin yaps ylesine lakalamtr ki kme isellemi, neredeyse kendiliinden, yapnn znden domak zeredir- toplumsal yapnn deimez, arketip bir rnekeye gre yeniden yaplanmasn, glenmesini hazrlar ve onu kolaylatrr. Buradaki deiiklik, apak olarak, kiiler dzlemindedir, yapay koullar iinde gerekleir, dilde olur. Yani, derin gereklik ve toplumsal rgtlenmenin yapsna dokunmadan yeni adlar benimsenir, z ayn kalr. Ne olup bitmitir? Ksacas u: (Gevemi olan) otorite yeniden sertleir, dzen yeniden salanr, zorbalk ynetimi yeniden zgrlklere stn gelir; baka bir Tanr ltfu ile kuatldklarn, ya da, erkin ayrlmaz bir paras olan kinizmden daha kat ve amaz bir ideolojik dorulamayla savunulduklarn duyumsayan yneticiler yetkinin tadna, onun ekiciliine gnl rahatlyla yeniden kavuur. Ve; kesin olarak yeniden belirlenmi, oluturulmu temel, toplumsal hiyerarik yap, kral (siyasal efler) ile birlikte, dogmalar ve Kilisece desteklenen (ideologlar, yazarlar, sanatlar, gazeteciler, yeniden szdinler olan propagandaclar), ounluk tarafndan izlenen veya katlanlan ve halk (inananlar, sadk veya edilgen olanlar), bakaldrmay artk bilmeyen. Sanatsal devrimlerde de aa yukar ayn olay yaanr, gerekten bir devrim ya da onun denemesi olduunda, ya da avangardn devrimci deneyimi gerekletiinde. Kimi ifde

dizgelerinin yorulduu, yprand anlarda, bozulduklarnda, unutulmu bir rnekeden uzaklatklarnda bu devrim kanlmaz olarak grlr, kendiliinden oluur sanki. Bylece resimde Modernler, Primitif olarak adlandrlanlarda sanatlarnn ana izgileri olan, yaln ve kalc izgileri yeniden buldular. erdii rnekelerin, biimlerin ypranm olduu sanatsal tarihin gerektirdii bu yeniden ortaya karma bir sanat, kaynan tarihd bir gereklikten alan bir dil sayesinde gereklemitir. Gerekten de bu ortak deimez temel, Tarih olan ve Tarih olmayann, Gncel olan ve Gncel olmayann (yani kalc olann) birlemesinin sonucunda gsterir kendini, kald ki biz onu
*

Trkede Devrimle karlanan Franszca Rvolution szcnn birebir anlam yeniden evrim, geliim dir.

(.n.)

75

dorudan,kendi iinden de ortaya karabiliriz: Onsuz hibir yaptn deeri olmaz, hereyi besleyen odur. yle ki, sonuta, avangard ya da devrimci denilen gerek sanatn, zamanna cesaretle kar gelerek, kendini gncel olmayann dzleminde belirlediini aklamakta bir saknca grmyorum. Kendini byle gstererek, szn ettiimiz o ortak evrensel temele katlr ve, evrensel olduundan, klasik olarak grlebilir; kukusuz bu klasik yan, iine iyice ilemi olan yeninin tesinde, yeninin ardnda bulunur. Srtn yeniye dnerek herhangi bir tarihsel klasisizme dn, yalnzca akademik ve tkenmi bir biemin iine yarar. rnek: Beckettin Oyun sonu, avangard olarak nitelenen tiyatro yapt, Eypn atlarna, Sofokles veya Shakespearein tragedyalarna, Bulvar veya gdml olarak adlandrlan tapon tiyatrodan daha yakndr. Gncel tiyatronun mr ksadr (tanm gerei) nk insanlar gerekten, derinlemesine ilgilendirmez. una da dikkat ekmek gerekir ki, toplumsal deiimler herzaman sanatsal devrimle akmaz. Daha dorusu; devrime taparcasna inan bir dzene dnnce, artk geerliliini yitirmi sanatsal biemlere geri dner (yani bir anlaya); yle ki, yeni gerekilik, burjuva veya gerici olarak adlandrlan dnce kalplaryla buluur. Gsteriten yana olanlar birbirleriyle buluur ve, yeni gerici tutumun bykl akademik portrelerinin, biem olarak Cezanne anlamam olan burjuva dnemindeki bykl, byksz akademik portrelerden bir fark kalmaz. Bu durumda, belki de elikili bir biimde, tarihin eskidiini, tarih olmayann canl kaldn syleyebiliriz. ehov tiyatroda bize belirli bir toplumla birlikte len kiileri gsterir; akan ve tketen bir zaman iinde bir dnemin yok olan insanlarn. Proust da bunu romanlarnda yapmt; Gustave Flaubert de Duygusal Eitimde ayn eyi yapmt ama o, kiilerinin ardna, kmekte olan deil ykselen bir toplumu koyar. Demek ki, bu yaptlarn ana izlekleri, gereklii; bir toplumun k veya paralan veya ypranmas deil, insann zaman iinde ypran, tarih iinde her trl tarihin iinde- yitmesi. Zaman hepimizi ldrr. Savan insanln yitimi olduu ve bizim bir tek savata ldmz izlenimi brakan barcl oyunlara kukuyla yaklammdr. nat bir eletirmen Cesaret Anay yorumlarken bunu syler gibiydi. Savata daha ok lnr: Gnn gereklii. lnr: Kalc gereklik; gncel olmayan ve herzaman gncel olan, tm dnyay ilgilendirir bu, yani savaa gitmeyenleri de.

76

Beckettin Oyun sonu, Schehadnin Vasconun yksnden daha evrenseldir, gerektir (yine de bu durum Schehadnin yaptnn iirsel niteliklere sahip olmasn engellemez). Madem ki, ilk bakta, ilgin bir biimde, hepimizi btnyle ilgilendiren, ancak bir blm ilgilendirene veya bizi daha az ilgilendirene gre daha az eriilebilir oluyor; amalar, unutulmu olan gereklii yeniden bulmak, onu yeniden dile getirmek olan (bu noktaya fazlaca stelediim iin zr dilerim) ve gncel olmayan bir biimde onu gncelin iine yeniden sokanavangard yaptlarn, ortaya ktklarnda ounluk tarafndan anlalamayacak olmalar gn gibi ortadadr. Demek ki popler deildirler. Bu onlar hi yaralamaz. air, kendi yalnzl iinde, kendi suskunluunda ortaya karr apak gereklikleri. Felsefeci de, glkle iletilebilecek dorular kitaplnn suskunluunda karr ortaya. Karl Marks anlayabilmek iin ne kadar zaman gerekmitir? Ayrca bugn herkes anlayabiliyor mu onu? Popler deildir Karl Marks. Ka kii Einstein kavrayabilmitir? Kimi modern fizikilerin kuramlarn ancak birka kiinin aklkla grebilecek dzeyde olmas onlarn dorularndan kukulanmamza neden oluturmaz. Ayrca, ortaya kardklar bu doru ne bir icattr, ne znel saplant; bilimsel dnn ancak ulaabildii nesnel gerekliktir, zamann dnda, sonsuz. Yaptmz, deimez bir hakikate yaklamak, uzaklamak, sonra ona yeniden yaklamaktr. Yine ayn balamda, bir de madem modern tiyatrodan sz etmemiz gerekiyor- tiyatro dili var, nesnel olarak var olan gerekliklere ulaabilmek iin almas gereken bir yol, tiyatrosal bir yntem. Almas (ya da yeniden bulunmas) gereken bu yol, ancak tiyatrosal olarak ortaya konabilecek gereklikler iin, tiyatroya uygun olan yoldan baka bir ey deildir. Laboratuar almas olarak adlandrlan da budur. Uzlamsal bir dile dayal popler tiyatro da rahatlkla yaplabilir (insanlarn ounluunu oluturmuyorsa, uzman olmayanlar deilse, nedir halk? Tam olarak bilemiyorum), bulvar, propaganda tiyatrosu da; halka yaylan bir tiyatrodur bu. Ancak teki tiyatronun, aratrma, avangard, laboratuar tiyatrosunun, kendini gerekletirmesini de engellememelidir. Eer teki tiyatro, byk bir seyirci kitlesince izlenmiyorsa bu kesinlikle, sanatsal, yaznsal veya bilimsel aratrmalarda grld gibi, dncenin mutlak bir gereksinmesi olmad anlamna gelmez. Ne ie yarayabilecei herzaman bilinmez ama dncenin bir gerekliliini karlayabiliyorsa hi kukusuz vazgeilmezdir. Eer szkonusu tiyatro, her gece elli kiilik bir seyirci topluluuna seslenebiliyorsa (bunu yapabilir), gereklilii kantlanm demektir. Tehlike altndadr bu tiyatro.

77

Politika, duyumsamazlk, ktlk, kskanlk, ne yazk ki, tehlikeli bir biimde Becketti, Vauthieryi, Schehadyi, Weingarteni ve daha birounu ve onlarn savunucularn tehdit etmektedir.

Arts, Ocak 1958 (Notes et Contre-Notes kitabndan)

Abstract Real art, which is called avant-garde, or revolutionary art stands courageously against its time and defines itself on the basis of non-actual. The hope and threat it arouses remain in effect. Avant-garde seeks to transform the society through art, and it provides the most controversial experience in establishing a critical culture in the 20th century.

78