FYUZAT AZRBAYCANDA MVCUD OLAN XS KTAB KOLLEKSALARI Kitab haqqndak dnclrimiz bizi ox uzaq kemilr aparr.

Hl qdim zamanlardan bri insanlar z kitablarn yaratmaa almlar. bhsiz ki, masir kitabla 5 min ildn ox ya olan da v gil kitablar mqayis etmk yersiz olard. Lakin onlar yarandqlar dvrn inkiaf sviyysin uyun olaraq bsit kild hazrlansa da, mzmun etibar il o dvr insanlarnn yaam trzini anladan mkmml bir mnbdir. El bu sbbdn minlikl sylmk olar ki, masir kitabn slflrindn biri d da kitablrdir. Dvrlr bir-birini vz etdikc insan uru da inkiaf etmidir. Dnya lklrind mahid ediln bu inkiaf Azrbaycandan da yan kemmidir. Tarixi mnblr nzr saldqda grrik ki, lkmizd hl mezolit dvrn aid da kitablr, o cmldn erkn orta srlr dvrnd mxtlif elm sahlril bal lyazma klind kitablara rast glirik. Nfuzlu mnblrd gstrildiyi kimi Qafqaz xalqlarnn, o cmldn azrbaycanllarn yaratd orijinal lyazma kitablar zrif ornamenti, bzkli miniatrlri, qzl suyu il ilnmi cildi v zngin bdii trtibat il diqqti clb edirdi. Xsusi emalatxanalarda, mdrs v mscidlrd hazrlanan lyazma kitablarn z pekar sntkarlar xttatlar trfindn krlrd. Kmalddin Behzad, Sfr Tbrizi, Seyid Heydr, Mahmud Srraf v baqalar rqd bdii yaznn yeni formalarn yaratm mhur Azrbaycan xttatlar idilr. lyazma kitablarn hazrlanmasnda xttatlarla yana, mxtlif pe sahiblri miniatr rssamlar, nqqalar, mzhhiblr v bdii cild ustalar da itirak edirdilr. Onlarn birg myi nticsind lyazma kitablarn forma v mzmun btvly tmin edilirdi. Erkn orta srlr dvrn aid olan bu lyazmalar dbiyyatmza dair n qiymtli mnblrdir. Qdim lyazma kitablar srasnda ifahi v yazl dbiyyatmzn ilk nmunlri hesab ediln Dd-Qorqud dastann, Bhmnyar ibn Mrzibann flsfi srlrini, Mhsti Gncvi, Flki irvani, fzlddin Xaqani, Mcirddin Beylqani v Nizaminin srlrini misal gstrmk olar. Zmanmiz glib atan lyazma kitablar respublikamzn lyazmalar nstitutunda xsusi diqqt v qay il mhafiz olunur, tdqiq edilib yrnilir. XV sr airi Rvninin divanndan semlr, Saleh irvani, Xst Qasm v Lzgi hmdin qeyri-mtbu eirlri, ifahi xalq dbiyyatmzn parlaq nmunlrindn saylan Korolu eposu, hriyar dastan, Seyflmlkn dastan v onun lyazma nsxlri, Mlki sndlr v onlarn trtib prinsiplri, elc d bir ox baqa srlr kitab xzinmizin incilri srasna daxil edilir. lyazmalar nstitutu fondunda XX sr mlliflrinin XII-XIX srlr mxsus lyazma kitablarnn tdqiqin dair qlm aldqlar srlr d mhm yer tutur. Yurdumuzda gn-gndn formalaan kitab mdniyyti kiik hcmli kitabxanalarn sasn qoydu v XVIII-XIX srlrd bu kitabxanalar daha da mkmml faliyyt gstrrk ktlvi hal ald. Hazrda lkmiz elm v texnikann trqqisi nticsind daha mkmml ixtisaslam kitab istehsalna, zngin kitabxanalara malikdir. Mhz bu znginliy sbb olan amillrdn biri d nadir kitablardr. Mdniyyt v Turizm nazirliyi trfindn nadir kitablarn seilmsi v fondlarn tkil edilmsin dair hazrlanan xsusi reyestr sasnda Azrbaycann n byk kitabxanalarnda nadir kitab fondlar faliyyt gstrir. Bu fondlarda hr bir elm sahsin dair kitablar mvcuddur. Nadir kitablar aadak nvlr blnr:

ap tarixin gr (XVIII sr qdr olan btn kitablar mzmunundan asl olmayaraq nadir saylr) Poleoqrafik nrin gr (shiflrinin knar qzl suyu il ilnmi xsusi dridn hazrlanan materialla cildlnmi kitablar) Formasna gr (ls 10 sm- qdr olan miniatr nrlr v byk ll nhng kitablar) Elmi hmiyytin gr (Yazld tarixi dvr v aid olduu elm sahsin gr hmiyytli) lk hmiyytli (lknin tarixin, corafiyasna, mdniyytin gr nr ediln kitablar). Region hmiyytli (Diyarnasla aid) lkmizd masir dvrd d nr ediln kitablarn bir qismi nadir fond saylr. Nadir fondun seimind nmli olan kriteriyalar rivsind Azrbaycanda faliyyt gstrn n zngin nadir fondlardan biri Milli Elmlr Akademiyas kitabxanas trkibind tkil ediln nadir nrlr fondudur. Nadir nrlr fondunda elmin btn sahlrin dair kitablar xsusi diqqtl tsnif edilmidir. Bu fondda mdniyyt sahsin aid nirlrin ksriyyti masir dvrd Heydr liyev fondunun dstyil trtib edilmidir. lkmiz sfr edn xarici nmayndlrin byk maraq gstrdiyi kitablar srasnda Azrbaycan mdniyytin dair ap ediln nrlr mhm yer tutur. Bu baxmdan Azrbaycann milli-mnvi dyrlrinin lk hdudlarndan knarda tbli olunmasnda d nadir nrlrin rolu danlmazdr. Azrbaycanda yalnz Milli Elmlr Akademiyas kitabxanasnda deyil, hminin 1998-ci ildn Milli kitabxana statusu veriln M.F.Axundov adna kitabxanann nzdind d nadir nrlr fondu tkil edilmidir. Nadir nrlr blmsinin sas vzifsi elmi v nr tarixi baxmndan qiymtli hesab ediln, elc d miniatr v poliqrafik chtdn nfis kild trtib edilmi nrlri toplayb mhafiz etmk v onlar elmi ictimaiyytin istifadsin atdrmaqdan ibartdir. Fondda 16 dild azrbaycan, rus, turk, ingilis v sair dillrd dbiyyatlar mvcuddur. Qeyd edk ki, Nadir nrlr fondunun n qdim nrlri XVI-XVII srlrd ap olunmu alman, latn v yunan dillrindki kitablardr. Azrbaycanda elm maraq gstrn insanlarn xsi kitab kolleksiyalarnda toplad qdim v nadir lyazmalar is diqqti xsusil clb edir. Bu mvzuda, Gdby rayonunun Slavyanka knd sakini skndrov sfndiyar Qdir olunun toplad kitab kolleksiyasn qeyd etmk olar. Onun kolleksiyasnda 2110 kitab vardr. ksriyyti rusca olan bu kolleksiyada n qdim nr 1948-ci ild Smd Vurunun Moskvada rus dilind iq z grm kitab v 1950-ci ild nr edilmi Mirz lkbr Sabirin "Hophopnam"sidir. Bundan lav kolleksiya trkibind ksriyyti rus dili v dbiyyatna dair ltlr toplanmdr. Sovet ensiklopediyasnn III nri d bu kolleksiyann dyrli kitablarndandr. Azrbaycann digr blglrind d kitab kolleksiyas toplayanlar var. Dnyada ox az tsadf ediln v spesifikliyi il insan zn clb edn bir kolleksiya da Gyay rayon sakini Ruslan Mmmdova mxsusdur. Ruslan Mmmdov elmi hmiyytin, ap tarixin gr qdim v nadir lyazmalar 20 ildn artq bir zaman rivsind toplayaraq xsi kitabxanasn qurmudur. Onun toplad qiymtli lyazmalar srasna elmin mxtlif sahlrin riyaziyyata, astranomiyaya, tarix, dbiyyata, flsfy v din dair nrlr daxildir. Ruslan Mmmdov z mlumatlarnda qeyd edir ki, toplad kitablarn n qdimi 725 illik tarix malik rbc Qurani Krimin tfsiridir. Kitabxanada ssar Tbrizinin Mehr v Mtri lyazmasnn 420, mam Birquvinin Risalsinin rhi

lyazmasnn 290, Seyid zim irvaninin ptidai Qzliyyat kitabnn 100 ya var. Mehr v Mtri srinin qdim nfis lyazmalar hazrda ngiltr, Rusiya, Trkiy, ran v Hindistan kitabxanalarnda mhafiz edilir. lkmizd bu kitabn cmi 4 nsxsi vardr ki, onlarn da "lyazmalar nstitutunda", biri is Ruslan Mmmdovun xsi kitabxanasnda qorunur. Onun xsi kolleksiyasnn n kiik ll kitabnn uzunluu 4 sm, qalnl is 12 sm-dr. 310 yal bu kitabn formas 8 guli ulduzu xatrladr. Kitabxanada mumilikd 300-dn artq lyazma saxlanlr. Haqqnda mlumat verdiyim lyazmalar bu kolleksiya trkibin daxil olan qiymtli kitab xzinsinin hl kiik bir hisssidir. Azrbaycanda hr bir elm sahsin dair qdim v nadir lyazmalara rast glmk olar. Bu kitablarn bir qismi lk hdudlarndan ox uzaqda dnya kitabxana v muzeylrind, bir qismi is Azrbaycan lyazmalar nstitutunda v Milli Elmlr Akademiyasnda mhafiz edilir. Bellikl nadir kitablarla laqli aparlan aradrmalar hl qdim zamanlardan elm, mdniyyt beiyi olan mmlktimizd zngin kitab xzinsi v mdni irs olduu fikrini tamamil tsdiq edir. lyazmalar institutunda, Milli Elmlr Akademiyasnda, ad sadalana bilck bir sra kitabxanalarmzda mhafiz ediln qiymtli nrlrl yana Azrbaycann ucqar blglrind yetrinc nm verilmyn ox byk dyr malik lyazmalar da mvcuddur. Amma insan myus edn mqam odur ki, digr dvltlr bizim yetrinc dyr vermdiyimiz mnvi srvtlri mnimsyrk onlara bizdn daha artq dyr verirlr. gr dnya kitabxanalarna, muzeylrin nzr yetirsk grrik ki, Azrbaycan dvltin mxsus bir ox maddi mdniyyt nmunlri orada qorunub saxlanlr. XVIII-XIX srlrd Azrbaycan hdudlarndan knarda v lk daxilind faliyyt gstrn mtblrd iq z grn Azrbaycan mlliflrinin srlri bu vya digr vasitlrl baqa dvltlr trfindn mnimsnilib. Lakin xobxtlikdn, mdni srvtlrimiz qar trdiln bel qartlrin qars lkmiz mstqillik qazandqdan sonra alnmdr. Bu gn dvlt bamz trfindn imzalanan frmanlara sasn lkmizdn qart ediln kitab abidlrimizin geri qaytarlacana minik. Azrbaycanda elm, thsil maraq gstrn insanlarn say minlrldir. Azrbaycann qdimliyini ks etdirn, hr bir elm sahsin aid olan lyazmalarn byk ksriyyti mhv edilmidir. gr 1989-1991-ci illrin statistik mlumatlarn nzrdn keirsk grrik ki, iala qdrki dvrd Qaraba blgsind faliyyt gstrn kitabxanalarn mumi say 982-y atrd. Bu kitabxanalarn mumi kitab fondu is 5466681 milyondan daha artq idi. Lakin bu fondlarda mhafiz ediln nadir v qiymtli lyazmalarn say dqiq gstrilmir. nki o illrd nadir nrlr xsusi fond daxilind toplanmamd. Amma, minlikl syly bilrik ki, Azrbaycann bir sra srvti qsb edils d, o yen d zngin bir mmlktdir v lkmizd mahid ediln yksk inkiaf btn sahlrd zn gstrmkddir. Nsirova Rfiq, Respublika Mdniyyt Mssislri ilrinin Hazrq v xtisas artrma mrkzinin elmi iisi