Você está na página 1de 68

1

www.eBooksBrasil.org
2

As Fonics dc Vida no Drasil
Allcrio Torrcs

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
Digiializaao da Ediao cn acl
Fio dc Janciro 1915

2001 Allcrio Torrcs
3

NDICE
Olras do ncsno auior. 5
Para csclarccincnio. 6
As Fonics da Vida no Drasil. 8
4


5

ODFAS DO MESMO AUTOF

Vers Ia paIx iudcs sur l'ciallisscncni dc la
ai gcncralc ci sur l'organisaiion dc l'ordrc
inicrnaiional Fio dc Janciro, Inrcnsa
Nacional, 1909
Le probIme mondIaI iudcs dc oliiiquc
inicrnaiionalc Fio dc Janciro, Inrcnsa
Nacional, 1913
O probIema nacIonaI brasIIeIro Iniroduao a
un rograna dc organizaao nacional Fio dc
Janciro, Inrcnsa Nacional, 1914
A organIzao nacIonaI Princira aric. A
Consiiiuiao Fio dc Janciro, Inrcnsa Nacional,
1914
6

PARA ESCLARECIMENTO

A uIcuuo dcstc cstudo oIcdccc uo
osto dc dcstucu uos oIos du gcuuo
contcnouncu dc dgcntcs dos nossos dcstnos
dos uscctos udcus du sonu dc cscs quc
ctuIun u udu dcstc us. u csc du nutuczu c
u csc do tuIuIo.
Ec cucu u cududc ungcntc dc un us
nouo quc cIcgou u cstu usc ctcu du Hstu
scn Iuuc nudu constudo c tcndo cstugudo u
suu tcu c uncnudo o ugo conouudo dus suus
uus, c conontu-u con us tcndcncus cctdus
du nossu otcu c con us dos ccntos nunccos
c do cnsuncnto succu do nundo.
En uguntc contustc con u ucdudc, u
onuo donnuntc nos ccntos du nossu dcuo
ncntu c goucnuncntu, ou ocssu us nus
uccus usocs soIc u ocntuuo du nossu otcu,
ougundo cono nonus du uuo Icu dcus
quc tuduzcn os ncsnos cconcctos quc oun
cuusu dcstcs dcscuuIos, ou uu, dc todo
ndccntc u tus oIcnus, nunu utnoscu dc
udus duuguocs c dc utus Izuntnus.
A cstuuuuo dus ous du udu, nus tcus c
nu gcntc do Hus, noc-sc-nos cono un
7
oIcnu ncduto c ugcntc. A sunuo du nossu
ncu u nuo uuc o sncs uncuu, uu os
quc cn u cududc, nus cosus c nos utos. Husc
dc todu u nossu udu c, cntctunto, uqucu oIu
nossuc, scn u ogunzuuo do nosso
nccunsno otco cn nodcs os.
Es u sntcsc quc uqu ocuo uzc ussu u
ustu dos Iuscos quc cstuo dc ossc du dcuo
c du ou otcu, cono u u nugcn
cncnutogucu do nu ntno c oundo dcstc
us.
Ho dc Junco, nuo dc l9l5.
A.T.
8

AS FONTES DA VIDA NO BRASIL

A rcalidadc solrc a nossa siiuaao social c
cconnica c nao so conlciancnic ignorada,
scnao anda dc iodo olscurccida c confundida,
clos nais alsurdos crros dc cicncia c dc
olscrvaao.
Fcsulian dcssa falsa inicrrciaao das
nossas coisas os osiulados corrcnics nos
ccniros dirigcnics do as, solrc a nossa
naiurcza, solrc a nossa riqucza c fcriilidadc,
solrc a nossa oliica cconnica ioda lascada
nos rcconcciios da cansao c da colonizaao
c solrc a nossa roduao, o valor das nossas
raas c o iralalIo nacional.
Parcccu-nc ooriuno dcsiruir cssas iluscs.
A duvida solrc o valor das raas do Drasil, nos
ccniros iniclcciuais das nossas cidadcs, c nais
un rcsuliado do rcaro iodo rccciivo dos
quc nos dirigcn a oiniao, quc os conduz a ionar
or dognas iudo quanio os livros csirangciros
nos irazcn, inclusivc as suas scnicnas
condcnaiorias, arcsios con quc o insiinio oliico
das nacs adianiadas, dando or sucrioridadc
alsoluia a sucrioridadc cvcniual c rclaiiva quc
nosiran Iojc, fazcn iiulos doninaao das quc
cIanan raas infcriorcs.
9
Tonan os nossos Ioncns dc salcr as
causas, iodas sociais, do nosso airaso, or
causas cinicas.
A fornaao do caraicr squico do Ioncn,
scndo dc origcn c dc lasc inicirancnic social, c
una das grandcs ficcs, c, ao ncsno icno,
una das arnas dc conlaic da anliao dc odcr
c dc donnio, o sisicna dc airiluir ao Ioncn un
caraicr, una naiurcza, ccrias faculdadcs, vcios
ou viriudcs, cn s, fundando-sc assin, con csia
dcslocaao ara o icrrcno da nciafsica, do
rollcna, coniingcnic c ncdiaio, da vida
rclacional do scr Iunano, a cicncia da
dcsigualdadc cnirc os scrcs da csccic.
A vcrdadc c quc, nao cisiindo un caraicr
rorio dcsics ou daquclcs gruos Iunanos,
scnao caracicrcs rclaiivos s condics, locais ou
ocasionais, da sua origcn, da sua assagcn, ou
da sua cisicncia, sao as raas assinaladas,
quanio ao scu iio ncnial, clas nodalidadcs do
ncio c da vida social, nais ou ncnos longas,
nais ou ncnos vasias.
Enconira-sc na Iicrarquia das raas
dccrciada clas divcrsas douirinas quc dcsdc o
salio Colincau aic aos nodcrnos ariidarios do
scu conicrranco VacIcr dc Laougc, con os
alcnacs NiciszcIc c Annon, os Icrcdologisias da
cscola dc sir Francis Calion c alguns dos adcios,
10
ianlcn franccscs, da cicncia social, dc
Frcdcrico Lc Play rcgan a dcsigualdadc
cinica, una disiinao quc, nosirando, or un
lado, o crro da scnicna condcnaioria, rcala, or
ouiro, o caraicr rofundancnic social da
cvoluao das divcrsas raas, c, orianio, ainda, o
vcio dcssas douirinas; c a disiinao cnirc a
arcciaao individual c a arcciaao csiaisiica
dos caracicrcs das raas.
Individualncnic, dizcn csscs cicniisias,
cnconiran-sc, cnirc as divcrsas raas iidas or
infcriorcs, scrcs doiados das nais alias
qualidadcs do iio qualificaiivo dc civilizado,
nas csics casos singularcs, scn lasc ara sc
dcscnIar un nivcl ncdio dc clcvaao, nao
dcnoian caacidadc gcral c dcfiniiiva, ncssas
raas.
Esic arguncnio, asscnio dc ioda a dialciica
dos advogados, dc csriio cicnifico, da
sucrioridadc das raas c lininarncnic falso.
dcsdc quc iodos consignan, ncssas raas, o
aarccincnio c rogrcsso dc ccrio nuncro dc
indivduos quc, nao icndo sido
voluniariancnic cscolIidos, or nais crfciios,
ara scrcn colocados cn osiao dc assinilar a
civilizaao c a culiura, foran clcvados, clo
conirario, a cssa osiao, or causas cvcniuais,
quasc scnrc foriuiias con inconicsiavcis
qualidadcs c conrovados doics dc
11
acrfcioancnio social, o rogrcsso alcanado or
csics indivduos nao odc dciar dc scr rccclido,
cn canc rigorosancnic asscniado, scnao cono
docuncnio da caacidadc gcral do scu gruo
cinico, c o airaso dos quc nao foran aquinIoados
con os ncsnos favorcs ccccionais dc cIana,
dc foriuna ou dc ooriunidadc ara usar o
icrno dc alguns sociologos dc forna a sc
clcvarcn, so sc odc clicar, na ccnsura da nais
ura logica, clo conjunio dc faiorcs sociais quc,
ncrcc da aao conlinada dos ncios c das
corrcnics da cvoluao, afasiaran os scus
agruancnios dos grandcs ccniros ondc sc
agiian os agcnics sclciivos cn aiividadc vigcnic.
Nao consigo concclcr cono sc ossa sair das
nalIas dcsic raciocnio. O ncio fsico c as
corrcnics sociais fornan, rcuncn c roclcn, o
conjunio das condics, dos insiruncnios, das
rclacs, dos cosiuncs, dos conIccincnios, das
ossililidadcs, quc, consiiiuindo o ncdun
cosnico-social da vida, vao inulsionando,
saiurando, aiivando, nuliilicando c
corrclacionando, os insiinios, as icndcncias, os
aios, as sinaiias, os inicrcsscs c as
concicncias, ncssa icia dc aiividadcs c dc
inicracs, quc, fornando a vida colciiva da
socicdadc, crian, consolidan, nanicn c
acrfcioan, o caraicr squico do indivduo. A
nossa vida noral c, na sua lasc cssoal c no scu
curso, roduio c rcflco das grandcs foras c dos
12
agcnics nais ossanics da vida social. E csia
vcrdadc fica iluninada a iodo o clarao da
cvidcncia, con a sinlcs lcnlrana da origcn c
da cvoluao do nais clcncniar c do nais
grossciro dos fcnncnos da vida squica
rcflciida. a da linguagcn. Sc a linguagcn nao
odcria cisiir ncn cvoluir scn a socicdadc, quc
dizcr dc iodas as ouiras funcs, sucriorcs c
nais suiis, do nosso csriio, scn o coniaio, o
convvio c a agiiaao rogrcssiva dos Ioncns!
O accrio do vclIo roloquio. O Ioncn c c
Dcus disc, quc o osiiivisno vcricu ara a sua
fornula. O Ioncn sc agiia c a Iunanidadc o
conduz, c un csloo dcsia vcrdadc. a
ncnialidadc Iunana, c, orianio, o curso da
nossa cisicncia, dirigidos clos nossos novcis
squicos, rcsulia do anlicnic social, sujciios s
coniingcncias do ncio cosnico, das corrcnics-
Iisiorico-gcograficas da cvoluao da csccic c das
foras rcdoninanics cn cada coca c cn cada
lugar.
Alicada ao Drasil, csia vcrdadc dcconc-sc
cn ouiros concciios arciais, favoravcis iodos
aiidao social das nossas raas, sua
noralidadc, ao scu valor cconnico. o quc
dcnonsiro, nos ncus rcccnics iralalIos. E as
condics ariicularcs, ainda nais, da nossa
cisicncia duranic alguns scculos, quasc
cclusivancnic alicados cloraao c
13
cansao colonizadora, scn o longo
csialclccincnio dcfiniiivo quc fcz gcrar, nas
raas quc Ialiian os ascs adianiados, o
ncdun cosnico-social da civilizaao, nao
crniiiran aqui fornar-sc ainda ncn os vnculos
da sinlcs ligaao do Ioncn con a sua icrra,
ncn o conIccincnio dos ncios c roccssos
rorios cloraao da nossa naiurcza c nuiio
ncnos o csialclccincnio das lascs da adaiaao
gcral c da viialidadc rogrcssiva, na ccononia c
no csriio!
Os lrasilciros sao, iodos, csirangciros na sua
icrra, quc nao arcndcran a clorar scn
dcsiruir, c quc icn dcvasiado, con un dcscuido,
dc quc as afirnacs dos ncus iralalIos dao
ainda un alido rcflco. Os quc Ialiian as
cidadcs fazcn-sc, or sua vcz, ainda nais
csirangciros, cilindo una ficicia civilizaao dc
luos ncniais c dc luos naicriais, inicirancnic
alIcios vida nacional; c os quc nos dirigcn c
nos govcrnan, csiranIos rcalidadc da nossa
cisicncia, agiian c nanicn cssa cfcrvcsccncia
dc inicrcsscs c dc aics quc fornan ioda a
sucrfcic da nossa vida ullica, con o fcrvilIar
dc aios c, rincialncnic, con a lrilIanic
cluliao iniclcciual, quc lIc c roria oosios,
c aic Iosiis, aos scniincnios, aos inicrcsscs c aos
dirciios, da Naao, c dc quc a aiiiudc criica c
condcnaioria, conun a quasc iodos os nossos
iniclcciuais, c o crcssivo c dcloravcl nodclo.
14
Dcsic csiado dc dcscnconiro, dc ignorancia c
dc confliio, cnirc a icrra c os scus Ialiianics,
cnirc as raas c o ncio cosnico, c cnirc as raas,
o ncio, as insiiiuics, os cosiuncs c as idcias,
rcsulian os iraos quc fornan o rclcvo
convulsionado da nossa csiruiura nacional.
Toda a incnsa arca do nosso icrriiorio,
dividida, Iojc nuna rincira classificaao sol
o criicrio do inicrcssc social cn vasias rcgics
ja dcslravadas cla aao cloradora c
colonizadora dos invasorcs, c ouiras anlas
rcgics, cn odcr dc sclvagcns ainda virgcns,
fclizncnic, do nacIado da civilizaao icn as
rinciras divididas afora a aric conosia dc
canos, dc olrc fcriilidadc, cn gcral cn
zonas dcslasiadas, cnircgucs cloraao
cicnsiva, zonas dcslasiadas, ja alandonadas, c
csarsas nancIas florcsiais, aqui c acola, nas
rcgics, rincialncnic, cn quc a cansao
cconnica ncnos sc dilaiou.
s icrras quc sc odcn dcnoninar, con
jusicza, dc cano. as cicnsas varzcas dos
lanalios, olrcs c sccas, cn gcral, ondc so
fora dc csada cloraao inicnsiva sc
nanicrian oulacs nao nuiio dcnsas vivcndo
arcancnic da cqucna indusiria asioril c da
culiura dc ccrcais, Ia a juniar, con as lanuras
un ouco nais ricas do Fio Crandc do Sul
ainda assin infcriorcs, cn gcral, s oricniais c s
15
argcniinas ioda cssa incnsa arca dc rcsiingas,
dc caaiingas, dc lrcjais, dc quasc dcscrios, quc,
ara o ccniro, ara o noric c ara o ocsic do
Drasil, sao o ouso c cano dc arada c dc
crcgrinaao, dos rusiicos larlaros do inicrior.
os ncsiios c nanclucos dc varias ncsclas, quc
fornan os landos vagalundos dc jagunos, dc
caiiras, dc cangacciros c dc caloclos,
csalIados or ioda a aric, nascidos, uns, na
fronicira noral da civilizaao ara sc alsorvcrcn
logo no voric annino dos dcscrios, c cclidos,
ouiros, cn Ionsio, dos ccniros ondc Ia olcia c
ondc Ia adrcz, ara a lilcrdadc, faninia c
suarcnia, dos arcais.
Das aniigas rcgics dc florcsias, a aric
dcslasiada, cicnsa cono a dc ncnIun ouiro
as inicriroical, iransfornou-sc, nun crodo
quc nao cccdc dc ircs scculos, una aric cn
dcscrios, iao aridos quasc cono os das ouiras
rcgics, ouiras cn cicnsos canos c caociras,
olrcs c raquiicos, falia dc aguas corrcnics c
dc cIuvas, c, or cnirc unas c ouiras, algunas
zonas ondc viccjan ainda rolusias florcsias, ja
nosialgicas, coniudo, da ainosfcra riniiiva, c,
dia a dia, nais olrcs cn oigcnio, cn azoio c cn
unidadc.
Enirc csias, as nossas lavouras vao
scguindo o ciclo das suas criscs dc cloraao
cicnsiva c dc dcicrioraao ainosfcrica,
16
condcnadas as nais vivazcs ao liniic da vida da
arvorc c da aiividadc dos icrrcnos, quc a furia
dcsvasiadora agrava dc ano ara ano; c as
criodicas, a un rcsiriio dccurso dc rcnovaao,
sujciio a iodas as vicissiiudcs c coniraicnos dc
una naiurcza a quc sc roularan, con as fonics
nornais da unidadc ainosfcrica c do Iunus,
iodas as scguranas c aic as nais nodcsias
rolalilidadcs dc colIciias rcgularcs.
naiural quc, sol a influcncia c na
conicnlaao dos lizarros asccios da nossa
naiurcza iroical, dc una cor iao inicnsa c dc
una luz iao dura ara olIos afciios aos coloridos
lnidos c luz, diafana ou lacica, dos quadros
curocus, Iouvcsscn os nossos rinciros
colonos scniido, iranscorridos dois ou ircs anos,
quc, ncsic as, a quc faliavan os gclos c cujo
solo nao alclcrava a qucda anual das ncvcs, algo
dcvcria dar-sc, dc singular c csiranIo, quc
difcrcnciassc as coisas, do quc sc assa cn
Poriugal; nas, ou orquc o rorio olIar do
olscrvador nao fossc assaz insirudo ncn arguio,
ou orquc o inicrcssc nao csiinulassc a
curiosidadc, asscgurada, cono csiava, a
cisicncia, nos scrics virgcns, con os fruios dc
ciraao c con a culiura das icrras dcvasiadas
na vizinIana das florcsias, o colono fcz a sua
olra dcsiruidora, scn conscicncia c scn roicsio
dos govcrnos, dos Ioncns dc inicligcncia, c aic
dos rorios, alias, avisados c curiosos, dirciorcs
17
csiriiuais das cnrcsas dc colonizaao. os
ncnlros das ordcns rcligiosas. Essa olra dc
runa roscguiu, dcois, sol as visias c sol a
rcsonsalilidadc dos govcrnos da naao
solcrana; c, sc, orvcniura, un ou ouiro csriio,
nais olscrvador c dc nais zclosa iniciaiiva,
rclanccou o faio c dcicvc-sc a canina-lo,
ncnIuna aao cficaz rcsuliou dcssas
olscrvacs, ncn o quc c nais singular
ncnIuna gcncralizaao, caaz dc insirar visias
rcvidcnics ara o fuiuro.
Nao csania quc ial sc dcssc. Sc c faio quc,
cn raros irccIos do nosso icrriiorio, cuidados
con zclo quc rclcnlra a guarda csncrada das
iaadas nolrcs, florcsiais c dc caa, noiava-sc
ouir'ora algun inicrcssc cla conscrvaao das
naias, cono nas icrras incriais dc Pciroolis, a
roria cscolIa dcsic c dc ouiros siios ara
fundaao das cidadcs dc csiio da Coric das
classcs alasiadas, rcvcla una inicira ignorancia
do gravc rollcna clinaicrico dcsic as, quc
inunIa, cono incraiivo da roria vida, a
inunidadc dos alios c dos valcs sucriorcs das
scrras, ondc, cn lugar dc Ialiiacs, dc cidadcs
c dc falricas, sc dcvcran icr csialclccido c
naniido dcosiios dc acunulaao d'aguas, ara
disiriluiao nas rcgics infcriorcs Ialiiadas,
urlanas c rurais, c ara conscrvaao do clina
nornal.
18
Ao ncsno icno anliando, ara
ulicriorcs dcscnvolvincnios, as nossas
olscrvacs c assonlrosa, or ouiro lado, a
ilusao dos Ioncns dc cicncia, aqui c no
csirangciro, solrc a riqucza c fcriilidadc das
icrras do Clolo. Nao olsianic a ciinao visvcl
dc inuncras csccics naiurais uicis, c o aicnic
csgoiancnio dc una infinidadc dc riquczas, cono
a IulIa, ancaada dc dcsaarcccr cn rcduzido
nuncro dc scculos, o sculiancnio dc rcgics,
ouir'ora fcricis c inicnsancnic cloradas, sol o
o dos dcscrios, cono no valc da Mcsooiania;
as rofundas c radicais alicracs clinaicricas
quc roduzcn, cn ascs rcgularncnic
adninisirados, alias, cono a Frana
vcrdadciros caiaclisnos criodicos, cono as
cncIcnics do Scna; o cscasscancnio das
nadciras, acsar do dcscnvolvincnio da
silviculiura indusirial; as sccas, as csics, as
foncs, da ndia c do ccniro da sia dc causas
ncicoricas , Ia ainda una cicncia quc roaga
a ilusao da quasc cicrnidadc dos icsouros c dos
roduios do nosso lancia. E c inicrcssanic noiar
quc csia cicncia alia sua candida confiana a
roagaao das idcias niliianics da oliica
cansivisia c conquisiadora.
Sol a sugcsiao dcssc ncsno csriio
icndcncioso, dcu-sc, aic algunas dczcnas dc
anos assados, cnquanio sir CIarlcs Lycll nao
Iavia rcfuiado a inicrrciaao caiasirofica da
19
fornaao gcologica da Tcrra csic singular
conirasic, nas douirinas dos cicniisias. ao asso
quc os fcnncnos da fornaao da csiruiura da
Tcrra, rolongados, alguns, aic nossos dias, c
violcniancnic forics, ouiros, cn lcno csiadio da
cra Iunana, cran airiludos a cnorncs
caiaclisnos dc origcn Iiogcnica c dc naiurcza
luinica, os grandcs faios da vida social. os
alalos ircncndos das nigracs, das gucrras,
das rcvolucs c dos codos riniiivos, cran
inicrrciados or ncio dc lcndas c dc niios,
inicirancnic csiranIos s foras da naiurcza, ou
cn quc csias cniravan cono acidcnics ou cono
cfciios das causas niiologicas da Hisioria.
Os incnsos novincnios fsicos quc Iavian
alalado o glolo a onio dc socrgucr ou rclaiar
as rugas fornidavcis das cadcias dc nonianIas c
as lacias cncavas dos narcs, nada influiran
solrc os riniiivos landos dc fragcis criaiuras
ncrcc dcssas ircncndas agiiacs, quc dcois dc
lcvaniarcn nuralIas colossais dc graniio c dc
icrra c cavarcn occanos, convulsionavan ainda
iodos os coniincnics.
A ncsna cicncia quc conicsiara a fora dos
fcnncnos fsicos solrc os dcsiinos do Ioncn c
quc nao vira a dcsiruiao do lancia or olra da
incuria c da ignorancia quc dirigiran o nosso
csriio, ncgar-nos-a Iojc, ialvcz, o odcr c o
dirciio dc invcsiigar c dc csiudar os csiragos c as
20
dcrcdacs quc fizcnos, ara fazcr solrc a Tcrra
a olcia dos lcns Iunanos c iniciar a
rcsiauraao das suas riquczas.
Quando nuiio, no quc rcsciia s gucrras, o
salcr caicdraiico das Univcrsidadcs alviira, con
una iinidcz quc rcvcla o rcccio dc colIcr o fruio
da arvorc da cicncia do lcn c do nal, quando
nao rcsulia cono na Iioicsc, iao roagada,
da naiurcza cinica da origcn das gucrras.
airiluda luia das raas do rcconcciio sul-
conscicnic da doninaao alviira, dizia-sc,
cono sinlcs conjcciura, a vcrdadc, cvidcnic c
nonuncnialncnic dcnonsirada clo confronio
das uliinas criscs da fornaao da Tcrra con a
cvoluao da nossa csccic, c das criscs, nao
cinicas, nas gcograficas, do scu ovoancnio, dc
quc foran os alalos fsicos do Clolo nornais
no onio dc visia gcologico, nas caiasiroficos,
ara o criicrio do Ioncn riniiivo quc, con os
caracicrcs c os acidcnics naiurais da sua
csiruiura, c con os dcslocancnios originados dc
uns c ouiros, criaran o csriio c o Ialiio da
gucrra.
Esia inicrrciaao da causa original das
gucrras airiludas ao confliio das raas, or
fora da sua irrcduivcl inconaiililidadc icn
un valor solcrano, ara caracicrizaao das duas
icndcncias quc dcicrninaran aic Iojc ioda a
cvoluao oliica c social dos ovos, ao inulso
21
da rcligiao c do niliiarisno, icndcncias quc sc
odcn rcsunir nuna so. o csriio incrialisia.
A rcdoninancia das causas cosnicas,
roduzindo a gucrra cnirc scrcs da ncsna
csccic, c faio quc salia aos olIos, na
conicnlaao dos fcnncnos da adaiaao das
socicdadcs riniiivas; nais cvidcnic c, coniudo,
ainda, quc as gucrras riniiivas, fcrindo-sc, or
cssas rcnoias idadcs rc-Iisioricas, cnirc landos
c irilos quc, con iardo vagar c inuncras
dificuldadcs, ian alrindo caninIo, conira iodos
os olsiaculos c irocos da naiurcza,
disscninaao c ao ovoancnio, iravaran-sc
scnrc cnirc gruos coniguos ou vizinIos, c, or
conscqucncia, dc nais roino arcnicsco. Tanio
lasia ara fazcr rcclir a inicrrciaao da origcn
cinica das gucrras sinlcs sugcsiao suljciiva,
laniada no csriio dos advogados das raas
aiualncnic avanadas, clo ncsno inulso quc,
assin rojciando ara o assado, o
icncrancnio c o insiinio oliico insirador, nos
ncios niliiarisias, do dirciio dc cviao das raas
infcriorcs, aoiando, cnirc os aosiolos da
conquisia cla sugcsiao, os rivilcgios da nissao
cducaiiva dos ovos nus otcs, c rcsiigiando,
nos ccniros da finana c dos ncgocios,
iniinancnic cnirclaados con os ouiros, os
dcnais dirciios da cloraao das riquczas, da
cansao cconnica c da nisc cn valcur, no
inicrcssc do concrcio c da cuzuuo, nao faz
22
nais quc alincniar c roagar o csriio dc
doninaao c dc colia, quc asscnia
inconscicnic c dcscrcclido, cn nuiios casos
no fundo da noral inicrnacional vigcnic c aiiva.
Do rcsuno, acina fciio, solrc o csiado das
icrras lrasilciras, con rclaao roduao,
dccorrcn algunas rinciras vcrdadcs, lasicas c
fundancniais orquc vcrsan solrc fcnncnos
da naiurcza c rclininarcs a quaisqucr
csiudos dc ordcn agronnica c dc ordcn
cconnica solrc os nossos rollcnas. As icrras
do Drasil csiao sulordinadas, csscncialncnic, cn
quanio conscrvaao das condics naiurais da
Ialiialilidadc, da sanidadc c da roduiividadc,
conscrvaao c fariura dos nananciais, quc, nao
icndo ncn gclos ncn ncvcs quc os alasican,
dccndcn das fonics naiurais, alincniadas, nos
ascs dos iroicos, solrc as aliiiudcs, clas
condcnsacs ainosfcricas, sol a guarda
roiciora das florcsias. Scn os odcrosos agcnics
dc surincnio d'agua, das zonas icncradas c
frias. os gclos c as ncvcs, falia-lIcs, or isso, con
o clcncnio criodico da conscrvaao da unidadc,
o roccsso nornal dc irrigaao, c, con o dc
fornaao da icrra vcgcial, dcvido qucda das
folIas, ariicularncnic nas florcsias, o da
fornaao do Iunus os roccssos coniancos
con quc a naiurcza aoia o iralalIo Iunano,
rcnovando os adjuvanics da culiura, c rcgulando,
con criodicidadc asironnica, as csiacs. Esia
23
falia coloca-nos, assin, cnquanio unidadc do
solo c unidadc ainosfcrica, na osiao dc
disor dc una quaniidadc dc surincnio, quc
nao c arriscado conuiar cn nciadc da quc
lcncficia as rcgics frias c icncradas do Clolo.
Ora, a nossa osiao gcografica faz do nosso as,
or ouiro lado, un dos canos dc nais inicnsa
irradiaao solar, cn ioda a Tcrra. coloca-nos, or
fora dcsia injusiia na disiriluiao da naiurcza,
cn osiao dc icr, nuna ncdia grosscirancnic
csiaiuda, o dolro dc calor ara a nciadc da
unidadc.
Sao os rcsuliados dcsia coniingcncia naiural
quc o csiado das nossas icrras csia cilindo, cn
ioda a cicnsao do icrriiorio lrasilciro alcrio ao
ovoancnio. Dc aric a Anaznia ondc,
clorando una arvorc naiiva, nao icvc ainda o
Ioncn ooriunidadc dc dcsiruir a onio dc
iransfornar cn dcscrios iodas as rcgics
dcsnudadas, nas ondc, ianlcn, a dcsiruiao da
scringa c cccssivancnic dcvasiadora, ara a
indusiria do scu roduio, c a dcssa lania, o
coric das nadciras, c as dcrruladas nos onios
nais dcnsancnic ovoados, ja dcvcn nosirar
influcncia solrc o clina rcgiao quc, icndo as
nasccnics c as calccciras, virgcns, aic Ia ouco,
dc cloraao, c ccccionalncnic rivilcgiada,
quanio conscrvaao do Iunus, cla sua
forna gcografica cn lacia o nar inicrior, dos
aniigos dcscolridorcs iodo o Drasil ncdio, do
24
MaranIao a S. Paulo, conosio, no ccniro, dc
lanalios sccos, or ondc as aguas corrcn c nao
sc infiliran, c, na naior aric das cosias, dc
arcais, c, no liioral do sul, c nas lacias
ocidcniais, dc lancics laias infcriorcs,
frcqucnics vczcs, ao nivcl do nar, c, or isso,
sujciias, cla irrcgularidadc da vazao das aguas c
clo confliio das corrcnics fluviais con a dircao
das corrcnics nariinas c con as dos grandcs
csiuarios, a ianios alagancnios, ncfasios
salulridadc c roduao ioda csia incnsa
orao do as, quc conicra nuiias vczcs a arca
da Frana, icn a sua Ialiialilidadc, a sua
sanidadc c a sua roduiividadc, conronciidas,
or nuiias dczcnas dc anos, aic ao noncnio cn
quc sc iniciar a oliica da rcsiauraao das
nasccnics c das fonics, da rcgularizaao das
csiacs c da disiriluiao das aguas.
A agua c, dos dois clcncnios da vida
clinaicrica da Tcrra, o quc nais sc faz nisicr
conscrvar nas rcgics iroicais, c, or foriuna,
quc a rcicnciosa incuria da nossa civilizaao
icn iransfornado cn runa, o unico solrc o qual
icn odcr a aao Iunana.
Ora, o Drasil c un as cuja cisicncia
naicrial, cono coro dc una naao c cono
IuItut dc un ovo, csia gravcncnic ancaada,
or falia dc aguas. Ncga-lo, Iojc, scria coisa quc
25
cccdcria dc iodas as raias do scnso c da
rolidadc.
Nos icnos, or conscguinic, cn rinciro
lugar, un rollcna Iigronnico, quc rcccdc
iodos os nossos oIcnus agronnicos c
cconnicos. Nossos rollcnas. acalo dc dizcr,
c c nisicr sullinIar vivancnic csias alavras,
ara dciar lcn claro quc a noao raiica dcsic
icrno corrcsondc aos rollcnas ucscntudos
cla nossu icrra c cla nossu gcnic, c nao s
icscs dc agrononia, dc ccononia c dc oliica,
quc a curiosidadc iniclcciual dc alguns
iransoria dos livros c da vida dos ascs
csirangciros ara o nosso ncio. Scja qual for o
inicrcssc da culiura c da ccononia a caninar no
Drasil, cssc inicrcssc filia-sc, na scriaao a quc sc
sulordinan iodas as qucsics raiicas da vida, a
csic rinciro inicrcssc clcncniar. iodos clcs a
vao icr, c ncnIun odc scr solvido scn as duas
ordcns dc rovidcncias quc Iao dc aicndcr, cn
nosso ncio, ncsic oljcio iao rccario, a csia
ncccssidadc rinordial, con solucs gcrais
rclaiivas a cada lacia, a cada cadcia dc
nonianIas c a cada scrra, gcradora dc
nananciais, c con solucs arciais, rclaiivas a
cada roricdadc, ou a un cqucno gruo dc
roricdadcs.
Ha, ainda aqui, algunas olscrvacs a fazcr,
quc cunrc dcsiacar vigorosancnic, afin dc
26
rcvcnir a icndcncia, Ialiiual cn nossos
csriios, ara isolar cn alsiracs c concclcr
cn fornas gconciricas as qucsics raiicas da
rcalidadc. Os rollcnas da raiica, cono as
rorias coisas, nao sc isolan, singularncnic, no
csao c no icno. cniravan-sc c sulordinan-sc
uns aos ouiros. assinalar a rcccdcncia, ou a
nagniiudc, dc un, nao significa quc sc o ossa
dcsligar das suas rclacs naiurais con iodos os
ouiros.
assin, or ccnlo, quc csic gravc
rollcna Iigronnico da nossa naiurcza icn
rclaao con os rollcnas ordinarios da irrigaao,
quc os agrnonos csiudan; nas, as idcias c os
nodclos quc os livros dc agrononia nos aonian,
ncsic assunio, ncn aiingcn o rollcna gcral c
sucrior, ncn sao suficicnics ara solvcr as
sinlcs dificuldadcs ariicularcs da irrigaao,
nos lugarcs ondc a rcscna dc aguas nos sugcrc,
nu ucc, a ossililidadc da alicaao dos
roccssos curocus. E isio, or duas ordcns dc
causas. causas locais, dccorrcnics da csiruiura,
do rclcvo c da conosiao do solo; c causas
sociais, cconnicas, jurdicas c cssoais,
rclaiivas s nuliiliccs rclacs quc arcscnian
csias niudas qucsics dc aguas, dcsdc s da
adninisiraao ullica aic s do rcaro iccnico
do agriculior, dcsdc os ncios dc canalizaao c dc
disiriluiao, aic jusiia sunaria dos roccssos
judiciais dc aguas. Sao ioda una infinidadc dc
27
rollcnas, inicrcssando aric raiica da
irrigaao cailar das icrras, isio c, ao scu ananIo
incdiaio, ara os quais nos falian alsoluiancnic
iodas as condics c iodos os insiruncnios.
Quando os nossos agrnonos ciian, assin,
os ccnlos do Egiio c dc Poriugal, cscaa-lIcs
inicirancnic quc, na icrra dos Faraos, ja sc
Iavian fciio, alguns nilcnios anics da nossa cra,
grandcs iralalIos dc irrigaao, quc crniiiran
iransfornar o Nilo, dc un sinlcs caudal dc
vazao dc aguas, ncssc assonlroso canal
vascular, clo qual, lcva, anualncnic, a indusiria
Iunana, unidadc c scdincnios s icrras, alias
csicrcis, das lordas dos dcscrios; c quc, no Egiio
cono cn Poriugal, una infinidadc dc cqucnos c
rcciidos iralalIos dc canalizaao, nuliilicaran
duranic scculos c insialaran na icrra, as
condics fsicas, quc a cducaao c os cosiuncs,
ianlcn crciuados or scculos, crniiiran
coniinuar a r cn aao. Sc, aqui, carcccn os
nossos agriculiorcs das cIuvas, ara o laniio, c
as lanias, ara sc dcscnvolvcrcn, nao c quc
csicja ao alcancc daquclcs o uso da irrigaao;
nas quc as fornas ioograficas do as, a
naiurcza do scu solo, o scu rcginc oliico c
adninisiraiivo, a falia dc garaniias c dc roccssos
lcgais, dc nagisiraiura c dc olcia, dc cnsino das
idcias clcncniarcs rclaiivas ao assunio, dc
cducaao dos Ialiios c dos csforos, or fin,
ara fornarcn, quanio s nuliilas ocracs
28
dcssc scrvio, os cosiuncs quc nanicn a sona
dos usos c a sona das rclacs inrcscindvcis a
iais ocracs, conirarian a sua raiica.
En nosso as, ao conirario do quc icndcra a
cnsar o olscrvador quc julgar dcsics assunios
or scus asccios aarcnics ara o qual, alias,
a falia d'agua, criodica aqui no Fio, cidadc
rivilcgiada, ja ofcrccc un docuncnio flagranic
csia scgunda fasc do rollcna da unidadc do
solo, c da unidadc da ainosfcra, rclaiiva s
qucsics agronnicas da irrigaao, dccndcnics
dc causas quc nos sao cculiarcs, agrava-sc,
ainda nais, sulordinada, cono csia, rincira
con iodas as dificuldadcs dcsic gravc
rollcna gcral a quc cIanci rollcna
Iigronnico da nossa naiurcza. Na Euroa, a
ccricncia csialclcccu, dc Ia longo icno, os
cosiuncs do rcflorcsiancnio c da conscrvaao
das naias, scvcrancnic oliciados, c rcgulou-sc o
coric das nadciras c da lcnIa. Enirc nos, ondc as
naias ccrccn iao viial funao, nao so ncnIun
csforo sc faz or conscrva-las, nas roagan, ao
conirario, os govcrnos a ncccssidadc dc
incrcncniar a cansao cconnica do as, ara
rcalizar a olra, iao vaidosa quanio ilusoria, dc
cngrandccincnio c dc cnulaao cconnica
sonIo dos faniasisias dos nilcnios naicriais c,
quando os rcclanos roicsian, cnsaia-sc rcarar
o nal, clalorando, con o nosso lurocraiico vagar
c fricza, icios dc lcgislaao florcsial ordinaria,
29
dificlinos dc alicar, or cnirc os nossos
cosiuncs, na anarquia social rcinanic c na
dissoluao lcgal do as nascarada sol os noncs
dc dcnocracia c dc fcdcraao, con os roccssos
adninisiraiivos cisicnics.
O rollcna do rcflorcsiancnio, o da
rcsiauraao das fonics naiurais c o da
conscrvaao c disiriluiao das aguas, sao, cn
nosso as, rollcnas fundancniais,
ciraordinarios, nais inorianics quc o da viaao
conun, c nuiissino nais quc o das csiradas dc
fcrro nos rorios onios cn quc csics ncos
dc oconouo corrcsondcn a ncccssidadcs da
circulaao, coisa rara, aiualncnic. o rinciro,
un grandc c conlco scrvio a cnrccndcr,
cquivalcnic, cla sua inoriancia, s olras dc
irrigaao do Egiio c da Mcsooiania, a nais
incriosa c urgcnic ncccssidadc da consiiiuiao
cosnica dcsic as; condiao da vida do scu ovo,
da sanidadc do scu solo, da roduiividadc das
suas icrras olra caaz (sc cnrccndida dcsdc
ja con a gcncralidadc c con a cncrgia quc o caso
dcnanda} dc csiancar, dcniro cn cinco anos, o
cgoio dos nananciais, c dc rcr as zonas
roduiivas do as, cn ncnos dc vinic, no csiado
cn quc sc acIavan Ia irinia anos assados;
ncccssidadc quc, roiclada dcsic noncnio, odc
surrccndcr-nos, dc un ano ara ouiro, con a
cncrgcncia dc sccas c dc foncs, caazcs dc
aniquilar nassas cicnsas da oulaao. Os
30
conlcos c ninuciosos rollcnas da culiura
agronnica sao luos dc liicraiura iccnica, cn
facc dcsia rcalidadc!
As nossas icrras quc, una vcz csgoiado o
Iunus, fornado c alincniado, duranic scculos,
clas florcsias, nal concnsan os iralalIos da
lavoura cicnsiva (nao Iavcndo lavrador lisonIo
do inicrior quc ignorc quc a sinlcs culiura dos
ccrcais c das forragcns ara alincniaao do
Ioncn c dos aninais c sucrior s
ossililidadcs cconnicas dc quasc iodos c
rcnda da criaao}, Ia nuiio quc nosiran o
docuncnio da gravc crisc sulsiancial da sua
roduiividadc, na ncsquinIa olrcza da nuiriao
quc sc da ao gado, c ja cilcn a rova da sua
csicrilidadc con o sclo da niscria csianado, na
roria csccic Iunana quanio aric da
oulaao do inicrior quc ainda iralalIa, orquc
ouira, nuiio naior, vivc a soric dc rocdorcs c dc
snios, concndo razcs, folIas c fruios silvcsircs,
falia dc una caa c dc una csca, quc vao
cscasscando nas faccs dos ncciros c dos
assalariados da roa, rolias c lusirosas,
cnquanio dura o nilIo cscasso das colIciias, c
anarclas c crganinIadas, quando acalado o
nilIo icn dc rccorrcr s aloloras, s crvas c
aos inIancs, ara a nuiriao ordinaria. A crisc
da alincniaao do orco ja sc csicndcu
alincniaao do Ioncn. Aqui rcncio csic icna a
ocias c a irilunos, ara as variacs.
31
E csic rollcna rocdcuiico da nossa
agriculiura liga-sc a ouiro, dc caraicr ianlcn
fundancnial.
O rollcna da alincniaao c
ncccssariancnic un rollcna local. local,
quanio roduao, cla coniingcncia do clina,
quc favorccc csias roducs c liniia a
ossililidadc dc ouiras; local, quanio s
ncccssidadcs organicas, rclaiivas naiurcza da
icrra cn quc vivc o indivduo c a ouiros
dcicrninanics. O solo roduz lcn ccrias coisas,
nclIor csias do quc aquclas, nal, iais ouiras;
con csforo c gasios dc culiura dc luo, ouiras
ianias. O clina, a naiurcza do iralalIo, as
rclacs do Ioncn con a icrra c na vida social,
dcnandan csia ou aqucla alincniaao csccial.
O rollcna da alincniaao c o rollcna
rinario dc un ovo; nao c un rollcna
agronnico, ncn Iigicnico, ncn cconnico. c un
rollcna dc ncccssidadc, un rollcna viial
fsico, un rollcna quc sc odc cIanar
sacrificado o scniido ciinologico da alavra, cn
lcncfcio do scu scniido oljciivo dc oliica
individual. Scria dcscalido discuiir, a csic
roosiio, sc o nosso as icn condics ara scr
un as agrcola. Nao sc iraia dc salcr agora sc
a agriculiura odc scr a indusiria rincial ou
una das indusirias rinciais do as, nas
rclacs do concrcio inicrnacional, nas
32
unicancnic dc rcsolvcr o rollcna viial da
roduao ara o consuno; c, quanio a isio, a
cicnsao da nossa arca icrriiorial, a nossa
osiao gcografica, c o csiado aiual do nosso ovo
c da nossa icrra, dao a ancaadora rcsosia dc
quc csic iralalIo c a sucinia inagcn.
Mais ainda, o rollcna da alincniaao csia,
cono ncnIun ouiro, sulordinado s condics
da coca, da fasc do dcscnvolvincnio da
socicdadc c do indivduo, c da cloraao da
icrra. A alincniaao das canadas oularcs nais
nodcsias, conc-sc, dc gcncros, na AlcnanIa,
ara cujo rcaro conirilucn, cn grandc cscala,
roccssos dc una indusiria ja adianiada. o ao,
as salcIicIas, o qucijo lasc da nuiriao da
gcnic olrc ncssc as, sao vcrdadciros roduios
indusiriais; na Iialia, cn Poriugal c na EsanIa,
a alincniaao, faria c solida do ovo, c quasc
cclusivancnic, ja, dc roduao agrcola, orcn
avanada, con lasc nos ccrcais c nas
lcguninosas; no Jaao, o Ioncn do ovo,
scdcniario c ocuado con iralalIos lcvcs,
conicniar-sc-a con o arroz, nas o quc iralalIa
cn nais csados lalorcs cdira ccriancnic
nuiriao nais foric; na Irlanda, c quasc
gcralncnic, nas ilIas lriianicas, c a laiaia a
lasc da alincniaac oular.
Nos icnos o nosso fcijao; nas o fcijao, quc
nunca foi alincnio ordinario, ara o Ioncn dc
33
iralalIo no icno dos cscravos, cra clc fciio dc
nilIo c dc carnc scca, diariancnic c cscasso c
caro, dccndcndo das csiacs; o nilIo, quc nao
aga, salc-o qualqucr naiuio, o cso dos
ccvados, ja c caro, ianlcn, ara o Ioncn; c,
quanio carnc, sc ja sc vai fazcndo luo, ara a
lcsia dc carga do lalor agrcola, o gaudio dc un
nagro cdao dc carnc scca argcniina, nais caro
lIc fica ainda o lanqucic dc un locado dc carnc,
da rcs quc o fazcndciro alaic dc ncs cn ncs!
Ora, csics gcncros sao os alincnios quc
fonos adoiando, ao acaso das ccricncias da
aclinaao, c ao da inoriaao, cn cocas cn quc
a roduao cra garaniida cla fcriilidadc
conianca da icrra virgcn c a alincniaao
conlciada clos nuiios roduios naiurais quc,
aic ara o cscravo, alundava no naio c nos
canos roinos. c, quando nao sc lIcs
roorcionassc nclIor caa, fruios c criacs dc
culiura, ou lI'o fossc vcdado, o lagario, o iaiu,
aic a colra, algunas razcs c fruias silvcsircs,
csiavan quasc scnrc nao, ara nclIorar a
anclada diaria, ou dar a solrc-ncsa, ao janiar.
Hojc, aic isso sc vai ciinguindo...
Nao rcsolvcnos, ainda, orianio, os dois
rollcnas raiicos, ligados alincniaao
oular. o dos gcncros rorios ara o nosso
ncio, ara a naiurcza do iralalIo c ara a vida
social, nas divcrsas classcs; c o da sua culiura.
34
Fornan, csics, rcunidos, o ouiro rollcna
rc-agronnico c rc-cconnico da vida
nacional.
Na Anaznia, salc-o ioda a gcnic, o alincnio
cra iodo inoriado c ago a cso dc ouro; c as
sccas c foncs, quc rcnuncio, sao ja a rcalidadc
or via da crisc da lorracIa ara os nscros
lrasilciros quc a foriuna lcvou quclcs scrics,
cnquanio, no Fio dc Janciro, as nais odcrosas
classcs cncnIan-sc or arrasiar o govcrno
oliica dc novas avcniuras cconnicas, vivcn,
quasc iodos, nuna agiiaao sucrficial dc luos
naicriais, iniclcciuais c norais, conovc-sc a
socicdadc con os Iorrorcs da gucrra curocia,
roagan cscriiorcs c irilunos rcquiniadas
idcias dc un auro c dc un lrilIo dc joalIcria, c
govcrnanics c dirigcnics agiian csia oulaao,
dc csriio cniorccido ara a rcalidadc, nos
iransorics dc iluscs nsiicas, dc aics
inulsivas, dcsncdidas, c dc csicrcis anlics.
Os dcscalalros dcsia icrra vcn da agiiaao
dos scus oliicos, da rcdicaao dos scus
aosiolos, dos rcconcciios, iluscs c icorias, dos
scus Ioncns dc lciras, c da colica do scu
concrcio, da sua indusiria c da sua finana,
colaloradora, con o csirangciro, da runa do
as. Hojc, iudo isso sc agiia cn iorno do
govcrno, quc, nao scndo ncn una insiiiuiao
nacional, ncn un coro dc dirigcnics aios, c a
35
unica fora dc faio, c iornou-sc, naicrialncnic, o
cio cn iorno do qual sc rcuncn iodos os quc
nao odcn ou nao qucrcn agir, c, aic ao
noncnio cn quc una agiiaao violcnia
convulsionar csia socicdadc, ara lIc r frcnic
una fora ariificial qualqucr, surgida das ircvas,
ou, ao inicrcssc cconnico das nacs
csirangciras sc juniar un inicrcssc oliico, quc
sugira aos scus govcrnos una cnrcsa dc
conquisia, o nosso as ira scguindo a narcIa da
sua rccocc caqucia, ciinguindo-sc, clo
inicrior, a flor do scu ovo orquc c a gcnic
quc ainda ana o iralalIo c a naioria da sua
oulaao, cscra dc quc un dia a scca c a
fonc vcnIan laicr s orias do Fio, c acordar o
inicrcssc dos quc, dcsic lado do Occano, fazcn o
acl dc arisicnscs na Ancrica, coiando as
nodas, as idcias, as iluscs c os
scniincnialisnos, quc lIcs rcncicn os alfaiaics
do scu coro c do scu csriio.
Tcrra nova, os rccalos do clina odcranos
vcncc-los con as suas rorias vaniagcns; gcnic
nova, scn ncnIuna iradiao, scn insiiiuics,
sociais ou oliicas, quc cncan as solucs
naiurais dos rollcnas, so or incaacidadc dos
quc govcrnan c dos quc dirigcn sc conrccndc
Iouvcsscn lanado razcs ncsic as fadado
ara rcalizar a lilcrdadc, ara fundar o rcginc da
cquidadc social, nas lcis, nos cosiuncs, nas
ossililidadcs c nos ncios dc aao, ara
36
cnanciar a vida raiica dc nornas c dc
dognaiisnos orcssivos, ara ncu, cn suna,
na roiaao das civilizacs, o ciclo quc ao
coniincnic ancricano concic ronovcr, das
rcfornas sociais Iunanas c da organizaao da
socicdadc livrc, cla oliica da rcrcscniaao
social, da soluao uconu dos rollcnas, livrcs
dc canoncs, livrcs dc incrios, scn Fcis, con
Dcus, ou scn Dcus, nas, ccriancnic, scn Paas,
ara iodas as coisas da vida icrrcna sc
conrccndc quc Iouvcsscn aqui lanado razcs
os rcgincs dc rivilcgio, dc nonoolio, dc
surcnacia, dc dcsigualdadc jurdica c dc
dcsigualdadc social, quc insiauran as oligarquias
da oliica, da ccononia c do csriio,
sulsiiiuindo os rivilcgios da nolrcza cla
sucrioridadc do azar c da foriuna, c acunulando
os favorcs da soric c as rcfcrcncias da sclcao
cn gruos sociais, ianio nais csados, ara a
gcncralidadc das nassas, quanio nais
nuncrosos, c ianio nais ccrios da viioria, quanio
nais surda c annina c a rcssao dos roccssos
osios cn raiica.
As dcnocracias conicnorancas sc csiao
iransfornando cn oligarquias, dc un odcr c dc
una doninaao iao osiiivos quanio os das
suscranias fcudais. A violcncia c ncnos lruial,
nas a fora dulica dc odcr, disfarando sol a
forna da noralidadc dc cada un dos ncnlros a
inoralidadc dos roccssos colciivos. a icrrvcl
37
orcssao dc agrcniacs cn quc a aao dc cada
un arccc inocua c ncuira, nas quc os vnculos
sociais, crcssos ou iaciios, iransfornan cn
giganicscas fcdcraracs dc fcudalisnos. O Fci
Sol icn or succcssorcs, Iojc, rcis consiclacs c
rcis sisicnas lanciarios. E os rcis icnorarios
irazcn ara o nando una colia c una
scquiosidadc dc odcr, dc quc a ossc iranquila
do govcrno iscniava os Ccsarcs Icrcdiiarios,
Iavcndo incrios-insiiiuics c incrios-
associacs quc alican as arnas da fora c da
asiucia na razao invcrsa da alncgaao cssoal dc
scus ncnlros.
A oliica dc cansao cconnica foi, nos
Esiados Unidos, un rolongancnio ncccssario do
dcscnvolvincnio concrcial da Inglaicrra;
coincidindo con os grandcs dcscolrincnios
indusiriais c con as rcccnics idcias cconnicas,
a nova naao indccndcnic ionou o ncsno fio da
cvoluao da nciroolc c coniinuou a csicndc-lo;
os Esiados Unidos iivcran una colonizaao
quasc fidalga, dc grandcs lurgucscs; o solo, a
naiurcza, as riquczas da icrra, a IulIa, grandc
alundancia d'agua c dc aluvics, iudo cciiava os
sonIos ardorosos dc ionciros c laniadorcs,
insirando anlics iliniiadas, solrc a lasc dc
una riqucza scnrc crcsccnic, nuliilicada ao
infiniio. Aqui, ncnIuna dcsias coisas sc dcu, c a
fraudc s coniingcncias da nossa fornaao social
so sc clica cla forna dc colonizaao
38
dcrcdaioria, dada cla Coroa oriugucsa ao
ovoancnio do icrriiorio, con as conccsscs dc
icrras a scus validos, c, dcois, cla crciuaao
do csriio c da rcicnsao dc nolrcza, quc a
Monarquia nanicvc. Esia oliica ariificial,
rolongou-a a Fcullica, con o alandono dos
nossos rollcnas cosnicos c sociais c con a
aquicsccncia c o aoio a cosiuncs c sisicnas dc
aiividadc scnao, nuiias vczcs, iniciaiiva dc
iodo oosios ao arcclancnio da riqucza,
nuliilicaao do lcn-csiar, circulaao
concrcial. A nossa inicira viialidadc cconnica
rcousa solrc nonoolios, solrc rivilcgios,
solrc azarcs, solrc valorizacs cvcniuais, solrc
ocracs alcaiorias, solrc favorcs, solrc
cscculacs. o iralalIo, a roduao, a
valorizaao da roricdadc c do csforo, nao sao
vcrlas dc caiial, na cscriiuraao do nosso
rcginc dc irocas dc valorcs.
Tudo isio rcsulia da fciao francancnic
colonial da cloraao do as, caracicrizada cla
surcnacia do concrcio csirangciro solrc o
concrcio nacional c solrc a roduao, cla
indcfcsa sulordinaao dos roduiorcs a
coriadorcs c caiialisias csirangciros, cla
avidcz c inconscicncia das dcrruladas, cla
rcfcrcncia, no iralalIo, ao colono csirangciro.
E cis quc cIcganos, agora, a nais un onio
ccniral da nossa vida. a caacidadc do
39
iralalIador nacional, a sua aiidao ara o
iralalIo c o scu anor ao iralalIo.
A socicdadc c a nclIor das cscolas, c a
ccricncia a unica vcrdadcira cducadora. A
Euroa roduz iralalIadorcs or ncccssidadc,
or cosiunc c or discilina; c nos roduzinos
ociosos orquc, a nao scr con o cscravo, nunca
fundanos no as coisa ncnIuna roria a criar
o inicrcssc clo iralalIo c o anor clo iralalIo,
cnirc os Ioncns do ovo. Na roduao lrasilcira,
so iralalIavan o dono da fazcnda c o cscravo. Os
ouiros nao rccisavan iralalIar. alincniavan-sc
c vcsiian-sc cusia dos fazcndciros c iinIan as
fcsias da Igrcja c as da fazcnda c o jogo, ara a
alcgria do csriio. Quc sc fcz, duranic quasc un
scculo dc indccndcncia, ara iransfornar cn
ovo csia nassa dc ociosos? Criaran-sc unas
oucas dc cscolas ullicas? Mas a liao c a
alnaioria do cdagogo nunca fornaran
iralalIadorcs. Esialclcccu-sc qualqucr rcginc dc
colonizaao nacional? Ncn sinal disso sc
cnconira cn ioda a nossa lcgislaao. E, ara
rcvcnir o salio sorriso dc ironia quc csias
crgunias cosiunan rovocar nos lalios dc
adcios do fciicIisno individualisia, nao c nisicr
lcnlrar o quc sc fcz cnirc nos clo colono
csirangciro, ncn iudo quanio sc fcz c sc csia
fazcndo, cn ioda a aric, cn rol da aninaao c
do dcscnvolvincnio do iralalIo. lasia lcnlrar
quc, na Frana, ondc a lcgislaao social c una
40
inovaao rcccnic c ainda ilia, o arcclancnio
das roricdadcs dos nolrcs, cnigrados dcois
da Fcvoluao, dcu roricdadc c faciliiou o
iralalIo a una grandc aric da oulaao rural.
So as rcvolucs jusiifican, cniao, csics
aicniados conira o dognu individualisia, csias
anlas c saluiarcs rovidcncias dc assisicncia
social? Confcsscn, ois, quc o csialao
oudcncu das ialuas da lci individualisia, c
dc una singular ccgucira c dc una csiranIa
inconscicncia oliica.
Enirc nos, a oliica dc cansao cconnica,
con o sisicna dc culiura cicnsiva, dc
nincraao, dc nonoculiura, dc laiifundios, dc
conquisia dos scrics; con o dcslravancnio c a
csirada dc fcrro agravou-sc singularncnic, or
cfciio da nossa adoraao quasc idlica clo
csirangciro, quc, assin cono nos rosira, cono
cn facc dc canoncs, dianic das scnicnas c dos
juzos dc cclclridadcs assagciras, dc rcoricrs c
dc cloradorcs cn ccursao, cnircga-nos dc
naos aiadas argucia, ao iaio, crcia, dc
financisias c dc caiciros viajanics, c nos
sulncic as inicligcncias aos iniuiios c aos
calculos do insiinio oliico dos ouiros ovos. Nos
icnos nais quc rcsciio. icnos sucrsiiao clo
valor do csirangciro c sulnissao sua
auioridadc; c nisio icn csiado o naior olsiaculo
fornaao da conscicncia nacional, cducaao
da nossa iniciaiiva, consolidaao do nosso
41
scnso dc rcsonsalilidadc ariicularncnic, da
rcsonsalilidadc ullica c social.
As viinas nacionais dcsia oliica Icicrocliia
sao ianio nais nuncrosas, c ianio nais inicnso c
o scu sacrifcio, quanio nais laia c a canada
social. O Drasil nao icn iralalIadorcs rurais,
orquc as classcs sucriorcs, or scu cgosno,
nunca iivcran inicrcssc clo scu aircio
rolciario, rcfcrindo clora-lo a cduca-lo, c
alandona-lo, or fin, cn sacrifcio naquina
dcira do iralalIador curocu. Mas cunrc
lcn accniuar csic cgosno c nais inuiavcl
aos dirigcnics, aos lcgisladorcs, aos govcrnos,
orquc o rollcna da organizaao do iralalIo
nao odcria janais scr solvido or iniciaiiva
conianca dos ariicularcs. c os Covcrnos
nunca fizcran ouira coisa scnao solvc-lo conira o
Ioncn lrasilciro, c conira a ccononia nacional,
quando inoriou cscravos c quando inoriou
colonos.
Hojc, as criscs da naiurcza confundcn-sc
con as da dissoluao social c cconnica c con as
da anarquia oliica, c, or fin, con as do
inicrcanlio nundial, ara sc consirarcn conira
a Naao, c, dcniro dcsia, conira as classcs quc
suorian, con os cncargos do iralalIo c do
fisco, os rccalos da olrcza. o roduior c o
ocrario rural, rincialncnic, cnirc iodos.
42
A noicia c a scnsaao da rcalidadc das criscs
da nossa roduao, so nos nao afligcn ncn nos
aiordoan os ouvidos orquc, ccssada a cscrana
quc ainda aninava, cn ouiros icnos, os
fazcndciros nais influcnics a rcclanar o quc sc
lIcs afigurava scr rcncdio ara iodos os nalcs.
os cnrcsiinos lavoura ja sc lIcs cnudccc a
voz, ara lrados dc socorro quc salcn inuicis.
Mas o quc sc assa no inicrior c dc una durcza c
dc una gravidadc quc sc Iao inr aos olIos c
aos ouvidos dos dcscuidados doninadorcs dcsia
icrra. O nosso as csia cigindo, ncsic insianic,
un iraiancnio lcgislaiivo c adninisiraiivo
inicnsssino, un csforo nuliilicc, variado,
caloroso, dc socorro social c cconnico, una
assisicncia icracuiica cono a das gravcs criscs
das nolcsiias agudas, un csiado dc siio (as
idcias loas icn a nagia dc rcgcncrar os concciios
os nais odiosos} dc olcia c dc rcconsiiiuiao
cconnica.
Conian-sc, scn duvida, aliados aos grandcs
rollcnas da nossa ccononia, uns ianios
oljcios, ara os quais as cscolas c os
csialclccincnios agronnicos odcn irazcr
clcncnios dc coocraao, nas sccundarios. a
insiruao agrcola c os conlcos iralalIos dos
insiiiuios dc agrononia c dc zooiccnia sao
anicciacs, sao vcrdadciras rcciiiacs dc
csforos ncccssariancnic csicrcis, or
inooriunos c inalicavcis; a vcicrinaria odcra
43
un ouco aicndcr a alguns inicrcsscs dos nossos
criadorcs, nas, os rinciais nalcs do gado vcn
anics, no Drasil, dc causas crnancnics do quc
dc causas aiologicas. Os ouiros cnsaios,
ccricncias, cancs, cursos, sao cicnorancos
c inrofcuos. Dc quc scrvcn os csiudos
inicnsos, dos canos dc ccrincniaao, sc as
icrras nao ofcrcccn nais as condics dc ciio
ara alicaao dc quaisqucr rogrcssos
agronnicos? Dc quc scrvcn insiruncnios
araiorios, csiudos dc adulos, sc nao sc conia
con a unidadc c con as csiacs? Todos csics
iralalIos sao csforos urancnic acrcos.
Aiualncnic, ioda a aiividadc do Minisicrio da
Agriculiura dcvcra alicar-sc, quanio a iralalIos
rorios do cano, ao rcflorcsiancnio do alio dos
norros c ciinao das fornigas, no ccniro do
as, c a iolIcr a coniinuaao das dcrruladas c
dcfcndcr as lanias naiurais dc cloraao, cono
a scringa, cn ioda a sua cicnsao. Scria csic un
scnsaio rograna raiico, ara o qual sc odcria
organizar un sisicna conlcio c ccdiio dc
rovidcncias. Mas, so ara a cnrcsa do
rcflorcsiancnio, fora nisicr quc aquclc
dcariancnio coniassc con o aoio, con a
assdua c rcgular coocraao, nao so dc iodos os
ouiros ninisicrios, scnao ianlcn dos Esiados c
dos nunicios; quc disuscssc das lcis c dos
ncios jurdicos c dc olcia, ncccssarios sua
44
aao... O rcginc oliico vigcnic c incaaz dc
cnfrcniar csia cnrcsa.
Quanio aos roduiorcs, Ia duas ordcns dc
ncdidas quc sc nos csiao inondo, cono onio
dc ariida da nossa rcorganizaao cconnica. a
liquidaao da sua rccaria siiuaao financcira c a
criaao das lascs da sua nova vida, fundada
solrc garaniias solidas, quanio s condics
naiurais, quanio ao rcginc do iralalIo, quanio
aos scus inicrcsscs nas rclacs con o concrcio,
c quanio ao crcdiio rural. A noraioria,
aconanIada dc un sisicna dc concnsacs,
rcgulado lcgislaiivancnic, ou or acordo, odcra
crniiir-lIcs solvcrcn as rcsonsalilidadcs da
roduao, scn iransfcrcncia das roricdadcs c
suscndcndo a sua aiual, avilianic c orcssiva,
osiao dc dcscrcdiio. Esia ncdida, cu a indiquci,
Ia longo icno, ara alicaao gcral; nas o
Congrcsso, so adoiando a noraioria, juniou csia
nova causa dc crisc s criurlacs do concrcio,
con rcjuzo ccrio ara iodos os crcdorcs,
confundindo, sol o ncsno favor arcial,
insolvavcis c viinas cvcniuais dos vcncincnios
da ocasiao. fcz, cn suna, a olra usilaninc,
conun nossa oliica dc aliaiivos, dc adiar as
dificuldadcs ara o fuiuro, nais agravadas.
Adoiada csia ncdida dc alvio, c ronovida a
oliica dc rcsiauraao da roduiividadc do solo,
a da rcorganizaao do concrcio dos roduios
45
nacionais dc consuno c dc coriaao, c a da
organizaao do crcdiio, os nossos lavradorcs
odcrao rccncciar scus iralalIos con
rolalilidadc dc ciio, garaniidos cla vigilancia
c cla aao dc iodos os orgaos do odcr ullico,
alicados, a surir, or cnquanio, c a conscrvar,
nais iardc, crnancnicncnic, as condics
ncsologicas nornais, dcfcndidas, cnirc ouiros
ovos, clo csforo sccular da inicligcncia c do
iralalIo, clos cosiuncs c cla iradiao.
E, aqui volianos, or fin, ao caso do
iralalIador. o nais doloroso, o nais crucl, o
nais gravc ccnlo da nossa incuria, do nosso
inoralssino alicnisno.
O Drasil nao icn iralalIadorcs nacionais or
quc, a nao scr cla cscravidao, nunca Iouvc, no
as rcginc social dc iralalIo. O Ialiianic livrc
do as, so foi lcvado ao iralalIo quando,
csialclccido no scu laiifundio, o alio rco dos
roduios insirou-lIc a scduao da vida
osicniosa do IoIccuu ancricano fazcndo
disso o idcal c o conicniancnio da cisicncia,
cono as cqucnas vaidadcs do vcsiuario, da
liicraiura csirangcira c da rciorica, cran o idcal
dos nossos lacIarcis dc varios iios c o icairo
lrico, os alfaiaics c as cosiurciras franccsas, o
cIaruio, o carro c a cIacara cn Doiafogo, o idcal
dos sulnilionarios dcsias aragcns, c das suas
fanlias. Foran csics os nodclos quc nos dcu a
46
Coric; c, na sicologia da fornaao social, a nais
osiiiva c ccria das lcis c a da nodclaao dos
csriios clos csialcs cn cvidcncia.
O inulso quc nasccu con o landciranic,
con o dcslravador dc florcsias, con o donaiario c
scus succssorcs, c, dcois, con o fazcndciro,
crciuou-sc cla Iisioria adianic, firnando as
nornas da avcniura c do saquc naiurcza, cono
csinulo aao do Ioncn solrc a icrra. A
culcrancia da florcsia c a fariura da laniaao
cn solo virgcn c a aric dos lucros concrciais
quc o coriador csirangciro c o concrcianic
inicrncdiario, nacional ou csirangciro, vcrdadciro
rcosio daquclc, condcsccndian cn ccdcr ao
roduior, davan ara as larguczas do fausio
doncsiico, ara as Iunududcs do scni-
fcudalisno scnIorial, ara o susicnio dc fanulos,
dc cscravos, dc aaniguados. iodo un scquiio dc
arcnics c dc agrcgados, scn cnrcgo c scn
aiidao rofissional.
Assin cono os cosiuncs curocus cducaran
c discilinaran os ccrciios dos scus soldados
do iralalIo, os cosiuncs da roa lrasilcira
dissolvcran, disirairan c anolcniaran, os
landos dos nossos scriancjos c dos nossos
agrcgados dc fazcndas. un faio social conun a
iodas as raas, c olscrvavcl, cn iodos os icnos,
na vida dos ovos civilizados dc Iojc. nao c
rcciso alardcar alisnos dc cicncia sicologica,
47
ncn rcvolvcr scvcros icrnos dc cicncia, ara
clicar cssc irivial asccio dc una fornaao
social quc, ncn a naiurcza, ncn a dircao
oliica, conduziran ara a organizaao.
Hojc, cssa nuliidao dc forados da
vagalundagcn disculos fidclssinos da unica
cscola c da unica raiica quc sc lIcs indicou c sc
lIcs cs csia gravcncnic invcicrada na
indolcncia, rofundancnic alaiida, na
rcaiividadc do caraicr c do csriio. nao csia,
orcn, dcgcncrada. O nosso Ioncn do cano,
con o scu uccs cnfcrnio, a sua csiaiura
dolrada, o scu coro franzino c rccurvado valc
ainda ianio quanio valcn, ara as duras viagcns
do inicrior c ara os csados scrvios dc iraao
clos nossos csluracados caninIos c clos
irilIos das nossas nonianIas, o cavalinIo
csquiador do noric nais rolusio c
rcsisicnic, con a sua carcaa cscavcirada, do quc
os nais nusculosos nornandos c ccIcons ,
o narcIador do ccniro, o loi crcoulo c o loi
caracu, dos scrics. Esics sao os aninais
adcsirados ara a rudcza das nossas jornadas,
solrc varzcas cavadas dc aiolciros c or icadas
dc caadorcs, cono sao aquclcs, c nais os
sclvagcns cn rcscrva nas florcsias, os iios,
forics c nasculos, cn cujo csriio c cn cujo
lrao o Drasil odcra confiar, ara rcsiaurar a
aiividadc na sua vida. os rcroduiorcs das nossas
ciInos. Hao dc sair da jaoncscs, ara csic
48
ncio. Os ouiros, vindos do alio da cscala, ou nos
irarao cducaao dc discilina niliiar, quasc
assiva, colias solrccciiadas, arinoradas
aiidcs dc jardiniculiura c dc iralalIos dc
csiufa, logo crdidas cn nossas icrras, nusculos
c ncrvos sisicnaiizados ara funcs
inadaiavcis, ou, cono c nuiias vczcs o caso, nas
canadas sucriorcs, una cncrgia dc cidcrnc,
fciia dc Ialilidadc c dc alguna insiruao, dando
alna a cssa rolusicz nuscular, olra dc sots,
quc c a forna do vigor cnirc os ociosos quc
culiivan a fora scn a conconiianic cducaao
dos ncrvos ara as laluias uicis, c una
noralidadc convcncional quc concilia a
rcocuaao cclusiva do lcn rorio con os
canoncs dos codigos sociais.
O colono csirangciro scra, quasc
alsoluiancnic, scnrc, or ndolc, or fora do
csriio, doninanic na vida nundial c
inicnsssino cnirc nos, dc avidcz dc ganIo, un
insiruncnio dc cloraao da nossa icrra c da
nossa gcnic, indifcrcnic ou Iosiil a iudo quanio
nos inicrcssa.
Por csics noiivos, c orquc o csiado da
oulaao nacional aiingc angusiia dc circna
crisc, c coisa ara rcclir-sc scn vaciliaao
cono vcrdadcira nonsiruosidadc, noral, social c
oliica roscguir-sc na raiica da inigraao
ccdicnic sugcrido clo dcscuido iniclcciual dos
49
oliicos, nao ara solvcr o rollcna da
organizaao do iralalIo, nas ara acudir sua
crisc crnancnic, scnrc rcnovada, c dia a dia
nais gravc, or cfciio da roria anaccia
adoiada; c scra scnrc un aicniado conira a
Naao c conira a Hunanidadc, airair ou iolcrar
ara o nosso as nigracs cn nassa, quc
alicrcn os roccssos da fornaao naiural das
oulacs, cn cquillrio con os ncios fsicos c
con as condics sociais.
En nossa coca, o grandc rollcna cn
liigio, dc quc os canos dc laialIa curocus
nosiran un dos nais dolorosos c dcrincnics
incidcnics c o confliio do Incrialisno con
quc o sc odc cIanar, cono crcssao da
icndcncia Iunana ara a vida dc ordcn c dc
lilcrdadc, a cuouuo uccu c uconu dus
nuocs c do nundo. Fcsiringir ao niliiarisno, c
ariicularncnic, ao niliiarisno coniincnial da
AlcnanIa c do Kaiscr, a caracicrizaao dcsia
crisc da nossa fasc Iisiorica, valc or iruncar os
faios, as causas c os novcis, da conflagraao
curocia. O quc o nundo osicnia Iojc a nossos
olIos c a luia do Incrialisno conira a
Dcnocracia ligada a csia alavra a crcssao,
nais alia c nais conscnianca con a civilizaao,
dc rcginc da organizaao livrc das socicdadcs; c
una luia cnirc incrialisnos. incrialisnos
vclIos quc nao qucrcn iransigir c nao iolcran a
concorrcncia c a cnulaao, c incrialisnos novos
50
violcnios c arliirarios, na conscicncia da sua
fora quc qucrcn doninar. A osiao cvcniual
das oicncias, nos oucos anos quc rcccdcran a
gucrra, cono no quadro cn quc as conlinacs
dilonaiicas, nais do quc os inicrcsscs c as
icndcncias, diss os lcligcranics, nada icn dc
ariicularncnic crcssivo, ncn dc
dcicrninanic. sao aiiiudcs dc acaso, aiiiudcs
foriuiias, aiiiudcs ilogicas.
Ora, o incrialisno conicnoranco coniinua
a conlaicr con as suas grandcs arnas
iradicionais. o niliiarisno, o caiial, as
nigracs c a sugcsiao. Luia or agrcssao ou or
asiucia, arrcgincniada ou inicrsiicial, nas
scnrc luia, quc a sinlcza c a ingcnuidadc da
noral individual, rcgada, orcn nao nuiias
vczcs raiicada, clos scus aosiolos c
consclIciros, nao niiiga, orquc a icdadc quc
insira a alguns oucos csriios anula-sc sol os
cicloicos roccssos da aao colciiva, cssc
conlaic so adniic una rcsisicncia ossvcl, ara
os ascs novos c fracos, ondc o indivduo, scn
conscicncia c scn conIccincnio da rcalidadc,
nao acIa as condics raiicas dc anaro, quc a
socicdadc nao surc. a aao oliica, a aao
govcrnancnial, a aao lcgislaiiva, or iodas as
suas nuliilas fornas. o quc fazcn, acsar dc
iodo o icorisno individualisia da sua iradicional
cducaao, os Anglo-Sacs, na Ausiralia c na
Nova Zclandia, no Canada c nos Esiados-Unidos,
51
conira os Hindus, conira os Jaoncscs, conira os
CIincscs; c o quc fazcn, cn ioda a aric, iodos
os govcrnos, conira os inigranics iidos or
nocivos, ara a saudc c ara a ordcn. o quc ja
fizcnos, con a navcgaao dc caloiagcn.
Enirc nos ondc, nas rorias canadas dos
quc dirigcn, nao sc salc o quc c Naao, c ondc
alavras c icscs cn franccs icn a fora
solrcnaiural dc tuIus raiica-sc, ao conirario,
a curiosa oliica dc quc rcsulia fornar-sc una
naao dc gcracs quc sc sulsiiiucn unas s
ouiras, c cuja ccononia, civilizaao c rogrcsso sc
rcsuncn no csciaculo dc un ovo, dizinado,
nas canadas laias, cla niscria organica, c,
conosio, nas alias, dc una socicdadc disiinia,
quc o csirangciro cnrcga, conicniando-lIc as
vaidadcs frvolas, cnquanio arranca-nos a sciva c
a fcriilidadc icrra, cnascula-nos c crciiniza-nos
a gcnic.
As nigracs sao, cnquanio faios
coniancos c rcgularcs, fcnncnos sociais a
acciiar; nao sao, orcn, soluao a ncnIun
rollcna, social, oliico ou cconnico.
Esiinula-las, dcsia ou daqucla forna,
ariificialncnic, or aao do Esiado, ou dc
qualqucr dos cqucnos ou grandcs Esiados, nao
oficiais, invcsiidos, ara a vida icnoral, dos
odcrcs quc ncgan ao Esiado da socicdadc gcral
c da socicdadc crnancnic o Esiado do scculo
52
c quc iodos os incrialisnos sc rccusan a
fundar no nundo, valc, con a oliica do
caiialisno, a da sugcsiao c a da conquisia
niliiar clogo ordinario das ouiras or
dcfraudar, cn iodo o lancia, as
rcsonsalilidadcs c os conronissos da nossa
cra, c, or dcsviriuar c corroncr, na Ancrica, a
ndolc das insiiiuics c da civilizaao dcsic
coniincnic, no unico oljcio dc quc clc odc fazcr
iiulo a un caraicr c a un idcal civilizador c
rogrcssivo; a organizaao social da Lilcrdadc c
da Ordcn, clo rcconIccincnio dos dirciios c
cla sua cficacia concrcia, graas disiriluiao
cquiiaiiva das ossililidadcs sociais, na
concorrcncia nornal c no iralalIo acfico; c, cn
nosso as, concicr o aicniado, inqualificavcl
ara a nossa gcraao, dc sacrifica-lo
dcrcdaao incrialisia, cono cano dc
rolongancnio dos roccssos larlaros da
civilizaao, cn lugar dc fazcr dclc cono a sua
naiurcza c a sua osiao o dcicrninan, ncsic
iurno da Hisioria a csiaao dc incio da
civilizaao livrc, cla culiura do indivduo, con a
inicgraao fsica, ncnial c social, da
crsonalidadc c nao sinlcsncnic confiada a
falazcs garaniias lcgais c con a organizaao da
socicdadc, na ordcn c ara o rogrcsso,
fundindo-sc, cquililrando-sc c Iarnonizando-sc
os gruos, os inicrcsscs c as icndcncias.
53
A laialIa rcal dos incrialisnos cunrc-
nos ic-lo lcn cn ncnic nao sc csia iravando
nos canos curocus. irava-sc cn iorno das
icrras novas c dos ovos novos do nundo; c o
Drasil c o as colocado clo curso da Hisioria c
or suas condics gcograficas, na rincira linIa
a linIa dccisiva cn quc sc dccidira o dilcna
do roscguir da cvoluao, ara a Lilcrdadc, ara
a Paz c ara a Ordcn, ou ara o olscuraniisno c
a orcssao ncdicval, nao ncnos crus orquc
ncnos dircios, nao ncnos norifcros orquc
colciivos, nao ncnos rcirogrados orquc sc
rocn a afogar as conscicncias c a razao nun
occano fosforcsccnic dc rcconcciios lrilIanics.
A nossa cra c una cra dc grandcs rollcnas,
quc as condics raiicas da vida c do nundo
arcscnian. rollcnas concrcios, nascidos dos
faios, c nao rollcnas dc alsiraao. os nais
vasios rollcnas sociais c Iunanos os
rollcnas occanicos da vida. a gcncralizaao, or
iodo o nundo, dos confliios c dos inicrcsscs quc
agiiaran, rcvolvcran c convulsionaran
arcialncnic a nossa csccic, arrcncicndo, Iojc,
con ioda a inicnsidadc c ioda a anarquia da
nassa das causas quc os coniurlan c das
corrcnics quc cnvolvcn, solrc cada indivduo,
solrc cada gruo social, solrc cada naao. Todo
canc analiico dcsic noncnio criico, ioda
osiao singular, laicral, csccial, ioda alsiraao,
c crro quc so coniriluira ara fazcr rcirogradar a
54
soric Iunana, or scculos iniciros, aos nais
Iorrorosos alalos naicriais, s nais ncgras
ircvas do csriio. Os Mcssias das curas c das
salvacs individuais, as doccs fornulas da
icracuiica csiriiual, a ncdicina cclular do
organisno social fornas ingcnuas das
rinciras asiracs Iunaniiarias, confinadas
no anliio csirciio do nisiicisno c no filosofar
scniincnial dos fundadorcs dc rcligics scrian
irrisorios, ara a grandcza c ara a gravidadc das
criscs dc Iojc.
Esics rollcnas flucn ara duas solucs
finais siniciicas. fundar o Esiado, cono orgao da
vida social das nacs, c fundar o orgao nundial
dc cquillrio cnirc as nacs, ara, cnccrrando-sc
dc vcz o ciclo da cvoluao Iunana, quc vcio, aic
ao rcscnic, dirigido clos inulsos da
cnoiividadc, cncciar-sc a cvoluao das
socicdadcs, dirigida clo scniincnio c cla razao.
En nosso as, o rollcna quc sc arcscnia
sol as duas faccs da colonizaao c da inigraao,
c un dos asccios da fornidavcl nassa dc ondas
divcrgcnics quc o inicrcssc irrcflciido c
dcsnoricado agiia solrc as socicdadcs.
Possunos una cnornc oulaao ociosa c
niscravcl, salcn-n'o iodos. Esia oulaao, ou
vagucia clos dcscrios, scn olcia, do as, ou
55
aodrccc, nas rcgics ccnirais, dia a dia nais
alIciada do iralalIo. Quc fazcr or csia gcnic?
Nada? Mas orquc?
Dc iodos os icnos, a idcia da assisicncia, do
soccorro, do rcncdio calanidadc, niscria,
fonc, doninou insiiiuics c rcgincs sociais, scn
quc ncnIuna icoria as rcclissc; a organizaao
sccular das socicdadcs nao c ouira coisa nais
quc o lcnio roccsso fornador dcssc conjunio dc
Ialiios c dc insiiiuics quc cnircicn a
associaao conianca dos conaircios, ara a
disiriluiao dos lcns da vida a ariir do
nnino da Ialiiaao c do alincnio. Hojc, os
orgaos c aarclIos dcsia organizaao conianca
csiao nosirando, cn ioda a aric, a sua
insuficicncia. a oliica acodc s ncccssidadcs
con a lcgislaao social.
Nos, ovo inigrado ara un coniincnic
virgcn, quc julgavanos incnsancnic c
indcfinidancnic rico; ara o qual cniranos, cono
cloradorcs, ciraindo fruios c avanando clos
scrics; nunca fornanos a nossa socicdadc. A
nacionalidadc c, no Drasil, un sinlcs faio dc
afciividadc individual c dc vizinIana. Falian-
nos, dc iodo, os vnculos gcrais da rclaao, a liga
lasiica dos inicrcsscs, o vcculo noral dos fins
conuns. Mas sc, aic as insiiiuics dc
assisicncia dircia cla caridadc ja sc nosiran,
56
cnirc nos, insuficicnics, nos rorios grandcs
ccniros civilizados, a agrcgaao da solidaricdadc
dinanica, ara o iralalIo, ara a luia c ara o
fuiuro fonic c scgurana rinordial da vida c
da saudc, nossa c da nossa rolc c-nos dc iodo
nula.
Condcnar a Naao?
Mas orquc?
Porquc c infcrior?
A nossa infcrioridadc c un sinlcs osiulado
dc una dcssas nuiias cicncias iransiiorias con
quc o csriio Iunano sc conraz a clininar
dificuldadcs, conicniando a anliao caicdraiica c
judicial, scnao, nuiias vczcs, dc donnio, quc
csia no fundo dc ioda a aao otcu cnicndido
csic icrno cn scu vcrdadciro scniido dc aao quc
sc dcsiina a influcnciar solrc a soric dc
individuos c dc socicdadcs con scnicnas
rcjudiciais, a quc so a fora c a auioridadc
cnrcsian iiulos.
A infcrioridadc dc indivduos c dc socicdadcs
so icn or criicrio dc sclcao un agcnic. os faios,
c or juiz, una auioridadc. o Fuiuro; c o faio, nas
coisas da vida, dccndc, cn grandc aric, da
conscicncia, da razao c da voniadc.
Ha raas sucriorcs c raas infcriorcs?
57
Adniiano-lo; nas, ncsic caso, a
sucrioridadc Ia dc rcvalcccr, a infcrioridadc Ia
dc scr vcncida.
Porquc rcjulgar o liigio, fazcndo, do lado
dos odcrosos, inicrvir a fora, o ariifcio, a
sugcsiao, os rivilcgios ocasionais; ou rcgando,
clo nosso lado, o alandono, a rcnuncia, o
sacrifcio, c incdindo a aao organizadora, a
oliica dc solidaricdadc c dc assisicncia social,
clo orgao do Esiado, cono fazcn os roscliios
do nosso icraiologico airioiisno cciico?
O nosso as c un as cccssivancnic
dcvasiado cla cansao cconnica c cla
cloraao avcniurcira; as suas rcgics ja alcrias
cla furia dcsiruidora da colia, arcscnian
gravssinas criscs clinaicricas, quc csiao
conroncicndo a vida c a saudc dos Ialiianics c
a roduiividadc do solo. Ha, ncsias rcgics, una
classc roduiora a lraos con as ircncndas
dificuldadcs, norais, sociais c cconnicas, dc un
csforo inrofcuo, c una incnsa oulaao dc
arias, ara a qual varcian os vinicns
ncccssarios vida do coro c vida do csriio.
Cada invasao disso a quc sc cIana, cnirc
nos, civilizaao naicrial, sc icn iraduzido or
una ocraao dc csnagancnio c dc clininaao
dc indivduos, dc fanlias c dc gruos nacionais.
58
As grandcs civilizacs, quc csiao fundando,
solrc os aliccrccs do odcr cconnico, as novas
fornas dc suscrania c dc fcudalisno; quc cilcn,
no rinciro lano da sua vida, o csciaculo da
alacridadc inassvcl do luo, do anor rorio,
da inconiincncia, do vcio, solrc un fundo dc
niscrias ou dc cnosa luia cla vida, quc
cloran, nas suas cidadcs, a vaidadc
inconscicnic c a liccnciosidadc, ucrilncnic
ingcnua c osicnsiva, dos nalalos c dos rodigos
dos ascs novos; quc csiao nuliilicando c
acunulando, con insiiiuics c cosiuncs
inados dc ariifcios c dc convcncs, fornas
sociais ondc o dinIciro, Iicrarquias dc iradiao c
dc acaso, calalas c calculadas rcfcrcncias,
consiiiucn nonoolios scn conia, insialan
rivilcgios invcncvcis, crian c nanicn foras
voluniarias dc dircao c dc oricniaao,
cscravizando o cnsancnio c a cducaao oular
ao caiial das livrarias c das cnrcsas
jornalisiicas, c o iralalIo do csriio c do lrao
doninaao, silcnciosancnic rcoicnic c
surdancnic sclciiva, dc colnias c grcnios
arasiiarios dc ioda a csccic, iais civilizacs
nao nos corian, quasc scnrc, scnao agcnics
dcssa olra csuria, con quc csiao noldando cn
fornas novas os vclIos orgulIos c as vclIas
colias da alna Iunana, nagisiraiuras
coniancas, quc liaricn a jusiia cn
scnicnas crincs quc condcnan c scnicnas
59
cvcis quc cslulIan, c ncsircs alalizados ncssa
daninIa, crniciosa, csicrilizanic c crucl, forna
dc noralidadc quc agridc, aiaca, fcrc c rcvolvc, os
dcfciios alIcios, os dcfciios do ovo, os dcfciios
da raa, os dcfciios da Naao, ncsircs quc
iniianos con assividadc, cnvolvcndo cada un
dc nos ioda a sua gcnic cn calunias iao
sunarias quanio lcvianas, scn rcarar quc a
jurisdiao cnal quc nos arroganos, dcsnoraliza
a auioridadc do juiz c annula a sua scnicna,
ois quc cnvolvc a roria cssoa na condcnaao
dc iodos.
Nos ccniros ondc incra con a oliica
rcligiosa, a noral dognaiica, irna dcssa ouira
noral dc isolancnio do indivduo, quc arna a
doninaao csiriiual, cnsina-sc, c ccrio dcois
quc sc lIcs vai nosirando o nal aos disculos
quc fornan, nas cscolas ondc sc cducan os
fuiuros ionciros das cloracs nodcrnas, a
rcsciiar os dirciios dos ouiros, a nao naiar
fonc os larlaros quc cnconirarcn nas rclacs
da vida colonial c cloradora. Mas csic consclIo
alsiraio, cuja cficacia raiica sc odc ncdir cla
cficacia alcanada solrc as conscicncias clos
dcz nandancnios duranic scculos dc saiuraao
cdagogica c dc rcssao squica, c, nuiias
vczcs, naicrial, c una sinlcs ironia soric
dos ovos sulnciidos concorrcncia con os
ialcnios c as vaniagcns dos adianiados. O
ccnlo do rogrcsso naicrial oliido clo
60
oriugucs inigrado c o oriugucs c ainda un
iio incrfciio, ncssa civilizaao dc audacias c dc
ncrcaniilisno cn confronio con o alaiincnio
c runa da socicdadc nacional, lasia ara
nosirar o quc valc o odcr clininaiivo do csforo
individual rcarado, nas lias conicnorancas
da luia social. Os Ncros dc Iojc sao Ncros
colciivos, cujas conscicncias dorncn, no rcouso
da disiancia c do anoninaio dos sofrincnios c
das norics; o grandc Crisio, o vcrdadciro nariir
dc ioda a soric dc dcsoiisnnos c dc orcsscs,
da fora c do csriio, clo corrcr da Hisioria, c o
Honcn, c a Hunanidadc. a nassa cnornc c
csquccida, ara qucn a Moral c a Jusiia nao
iivcran scnao alavras c consclIos, lics c
scnicnas, c cujos rollcnas nao odcn dizcr
insoluvcis ncn una cicncia quc Ia nais dc
quairo nilcnios clora os arcanos do ccu ara
dcsvcndar o novincnio dos asiros c ainda nao
conccdcu un dcccnio c un ccniro rcgular dc
csiudos ara o canc dos rollcnas do Ioncn c
da socicdadc, ncn una civilizaao quc organiza
odcrcs c dirigc scrvios cono o iclcgrafo, a
navcgaao, as csiradas dc fcrro inicrnacionais, as
grandcs indusirias c os falulosos ncgocios dc
tusts c dc nilionarios, nais conlcos c nais
avuliados do quc a adninisiraao ncccssaria
ara fazcr o lcn-csiar dc nuiios ovos.
Ncsic criodo da civilizaao, as idcias dc
cansao c dc aiividadc inicrnacional
61
cconnica, dc nisc cn valcur, dc colonizaao
criicrios rcdoninanics cnirc os advogados das
classcs c dos inicrcsscs quc govcrnan sao
lcnas dc gucrra, onics dc assagcn,
dinorfisnos sucrficiais, do csriio niliiar c do
csriio dc donnio. Una das naiorcs caiasirofcs
do inulso cnoiivo quc icn, na rcalidadc,
conduzido os assos do Honcn, consisiiu
scnrc cn aiacar as fornas, os orgaos, os
rcrcscnianics, das vclIas icndcncias, novcis c
scniincnios, ao asso quc vcsic con ouiras
alavras c iraduz or ouiros concciios o ncsno
csriio, os ncsnos inulsos, as ncsnas
iluscs.
Ncsic caso ncn isio sc da. As cssoas
sulsiiiucn-sc, as classcs alicrnan-sc, nas
sulsisicn, con a ncsna insiraao c a ncsna
csscncia noral, as ncsnas insiiiuics c os
ncsnos roccssos, quc nudan acnas dc nonc.
Sol ruidosos iiulos civilizadorcs c
rogrcssivos, cncolrc-sc a ncsna alna cuida,
indifcrcnic c fria, do dcscolridor c do clorador
aniigos. Nao naian, orquc os ovos quc vcn
civilizar alrcn-lIcs os lraos, nas clininan-n'os
cn oucas dczcnas dc anos. Ora, sc a Poliica ja
nao valc or un sinlcs iiulo dc doninaao, nao
c conccdcr-lIc caacidadc nuiio iransccndcnic o
cscrar quc cla saila conrccndcr c rcvcnir iao
grossciras nudanas dc asccio.
62
O rollcna da convcnicncia ou da
inconvcnicncia da colonizaao, rcduz-sc, ara
nos, a dados lasianic concrcios c lasianic
sinlcs, ara ouar csforos ccrclrais. A nossa
icrra csia cccssivancnic dcslravada; novos
dcslravancnios inoriarian rcjuzos
incalculavcis ara o fuiuro c agravaao incdiaia
crisc do clina; a vida da grandc naioria da
nossa oulaao c cn circno rccaria, or
causas clinaicricas, or causas cconnicas c or
causas sociais; os csirangciros iniroduzidos no
Drasil, jusiancnic orquc sao nais aiivos c
rcarados, agravarian csia nossa crisc cosnica
c csia nossa crisc socio-cconnica; os quc
vicsscn con fin dc csialclccincnio c anino dc
sc associarcn conosco, dcararian con as
ncsnas dificuldadcs. So cscculadorcs c
avcniurciros ganIarian con cssa oliica dc
inconscicncia c dc dcsiruiao. E nao c ouiro, cn
gcral, o cfciio da oliica do caiialisno c da
colonizaao.
Porcn nao c difcil rcvcr a lavoura
carccc dc lraos, rclicara, inconiincnii, un
fazcndciro ou un dos scus advogados oficiosos,
ccdcndo ao Ialiio dc airiluir a causas singularcs
os faios conlcos, con quc sc iludc, cn rcgra, a
dificuldadc dos rollcnas.
Sc a lavoura carccc dc iralalIadorcs, nao c
or falia dc gcnic csialclccida no as. Ccnic
63
rcarada ara os grossciros c clcncniarcs
scrvios da roa, alunda or a; nao Ia rccanio
inculio c arido, fccIado no alio dc scrras
dcscalvadas, ou cn longnquas lancics, ondc sc
nao cnconirc scnrc un cnanc dc indivduos,
cn nuncro nuiio sucrior s ncccssidadcs das
culiuras quc sc avisian clos arrcdorcs. Toda
cssa gcnic conIccc, ou odc raidancnic
conIcccr, os iralalIos usuais cn nossa lavoura,
c fazc-los con rcgular crcia. A colonizaao
janais corrcsondcu, cnirc nos, a ncccssidadcs
do tuIuIo; corrcsondcu scnrc, sin, a
ncccssidadcs da oduuo, ou, nais rcalncnic,
ncccssidadc das colIciias, isio c, ncccssidadc
dc dinIciro ronio c dc dinIciro facil, quc c o quc
susicnia as culiuras, nas rcgics ondc sc
cnconiran colonos. Nao corrcsondcu a
ncccssidadcs do tuIuIo, ara a agriculiura,
orquc nunca sc fiou c nunca sc organizou;
ncnos ainda s ncccssidadcs do iralalIo, quanio
ao ocrario, orquc csic, nacional ou csirangciro,
ou o cviia ondc clc nao da os lucros scduiorcs da
indusiria colonial do iralalIo, ou rocura
ocuaao urlana c no concrcio rural, ou
alandona-sc ianlcn cn grandc cscala, cn
scgunda gcraao, c, frcqucnicncnic, cn rincira
calaaria. No dia cn quc, or ncio dc un
conccrio dc ncdidas rorias a rcaninar os lons
csinulos c a alaicr as nas scducs, a
gcncralizar as condics dc ntccssc clo
64
iralalIo c rincialncnic as da ccucu do
iralalIo, conlaiidos cncrgicancnic, con
ncdidas dc olcia, dc scgurana, dc Iigicnc c dc
conscrvaao, ja incororadas lcgislaao dc
iodos os ovos, c susccivcis dc
dcscnvolvincnios logicos c ncccssarios, os naus
inccniivos c as causas dc dccadcncia os
odcrcs ullicos, dcsdc a Uniao aic aos
nunicios, dc acordo con os lavradorcs, alrircn
gucrra ociosidadc c ofcrcccrcn garaniias dc
csialilidadc c dc roscridadc gcnic do cano,
afluira, scn duvida ncnIuna, ara o iralalIo
rcnuncrado una grandc aric dcssas
oulacs, Iojc naniidas cusia do unico
csforo rcciso ara olicr un ncsquinIo
alincnio, quc o alcool c o ialaco conlcian,
nutundo u onc c naiando o indivduo.
Aiualncnic, nao odc Iavcr crisc dc
roduao, cnirc nos, quc inonIa a ncccssidadc
dc colonos. As criscs dcsic noncnio
rcsulianics da gucrra curocia c da conscqucnic
criurlaao concrcial sao dc ouira ordcn.
Cono o rollcna ncicorico, o rollcna do
iralalIo nao c soluvcl so or ncdidas dircias.
Ha, ccriancnic, unas ianias rovidcncias quc o
inicrcssan incdiaiancnic. a criaao dc nuclcos
dc colonizaao nacional, vizinIos dc iodas as
rcgics ondc sc carca dc iralalIo criodico; a
rcgulaao das rclacs cnirc lavradorcs c
65
iralalIadorcs, ara garaniia rccroca; o conlaic
scn ircguas ao alcool, lcvado aic s nais
rigorosas ncdidas dc rcrcssao concrcial, cic.
Todas cssas dccndcn, orcn, na organizaao c
na cccuao, dc una infinidadc dc condics.
Nao Ia ncnIun rollcna social, soluvcl
isoladancnic. Nao cisic, cn nosso as,
ncnIuna organizaao, caaz dc solvcr os nossos
rollcnas sociais c cconnicos. Todos csics
convcrgcn, cn suna, ara una snicsc gcral. o
rollcna oliico, quc sc dividc or uliino, cn
dois ouiros. o rollcna das insiiiuics c o
rollcna das cssoas.
Ncsic noncnio, a organizaao oliica
dcnanda duas ordcns dc rcgincs. un rcginc
dcfiniiivo c un rcginc iransiiorio. O rcginc
iransiiorio dcvc, or sua vcz, conrccndcr,
ianlcn, duas ordcns dc rovidcncias.
rovidcncias dc soluao s criscs rcscnics c
rovidcncias dc adaiaao do novo sisicna
oliico. o quc nos cunrc lcvar a cfciio.
Tal c o csiado do nosso as; ial c o dcvcr quc
sc nos inc. Dcvcnos cnfrcnia-lo, dcvcnos
luiar or clc, confiando na jusiia dos nossos
conicnorancos, c sc a nao iivcsscnos
confiando na Jusiia dos osicros. Morrcr na
assividadc, ou na sulscrvicncia, c o quc nao
66
odc fazcr, ncn un indivduo, c ainda ncnos
una Naao!
Eis, or fin, a olra sagrada da nossa
gcraao. rcsiaurar as fonics da vida, no coro do
as, c as fonics da vida, no coro c no csriio dc
scus Ialiianics; aquclas, clo clina, c,
solrciudo, cla agua; c csia clo iralalIo.


67

Inrcsso nas oficinas da
PAPELAFIA DFAZIL
Fua da Quiianda, 105 c 110
FIO DE JANEIFO
68

2001 Allcrio M. Torrcs
Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

__________________
Ouiulro 2001
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos
CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.org
Edics cn df c nova cdiao cDoolLilris
cDoolsDrasil.org
__________________
Maro 2006

Você também pode gostar