UNICAMP - 2004 - TESE - S+öNIA REGINA MIRANDA

FAC0L0A0E 0E E00CA0
TE5E 0E 000T0kA00
5ob o signo da Memria: o conhecimento histrico dos
professores das sries iniciais
5onia kegina Miranda
1ese de LuuLurudu upresenLudu u luculdude de
Educuuu du LN!LALP, cumu purLe dus exqn-
cus puru u ubLenuu du LLulu de LuuLuru em
Educuuu.
0renLudur: Pruf". Lr". ErnesLu Zumbun
Buncu exumnuduru:
Pruf". Lr". ErnesLu Zumbun (0renLuduru)
Pruf". Lr". !smnu Lmu LurLns
Pruf". Lr". KuLu Luru Abud
Pruf". Lr". Luru du Lurmu LurLns
Pruf". Lr". Veru Lucu Subunq Le Russ
Lumpnus, dezembru de 2004
0NIVEk5I0A0E E5TA00AL 0E CAMPINA5
FAC0L0A0E 0E E00CA0
TE5E 0E 000T0kA00
50B 0 5I0N0 0A MEM0kIA: 0 C0NhECIMENT0 hI5T0kIC0 005
Pk0FE550kE5 0A5 5kIE5 INICIAI5
Autor: 5onia kegina Miranda
0rientador: Profa. 0ra. Ernesta Zamboni
EsLe exemplur currespunde u reduuu fnul du
1ese de LuuLurudu defenddu pur Sunu Reqnu
Lrundu e upruvudu pelu Lumssuu Julquduru.
20 de dezembru de 2004
00MI880 JUL0A00RA
__________________________________________________
ErnesLu Zumbun (0renLuduru)
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
__________________________________________________
by Sunu Reqnu Lrundu, 2004.
Ficha cataIogrfica eIaborada peIa bibIioteca da
FacuIdade de Educao/0NICAMP
v
kE50M0
L!RANLA, Sunu Reqnu. 8ob o sgno da Mema: o conhecmenlo hsl-
co dos poIessoes das ses ncas. 1ese de LuuLurudu, luculdude de Educu-
uu, Lnversdude EsLuduul de Lumpnus, 2004.
EsLu Lese buscu cunLrbur puru u cumpu de reflexues ucercu dus suberes
ducenLes e uprufundur u cumpreensuu subre cumu dferenLes cenurus de culLuru
nLerferem nu vurubldude du cunhecmenLu que prufessures sem furmuuu es-
pecfcu Lm u respeLu du sLuru.
PurLndu de um quudru Leurcu cunsLLudu em funuu de uuLures que udvu-
qum u especfcdude du cunhecmenLu esculur, e purLculurmenLe du cumpreen-
suu de que u sLuru ensnudu nu esculu cunfquru um cunhecmenLu especfcu
em fuce de suu muLrz dscplnur ucudmcu, envereduu-se pur umu pesqusu que
prurzuu u nvesLquuu de cumu nsLLuues esculures dsLnLus ldum cum u
cunLeudu hsLurcu prescrLu puru u ensnu nus seres ncus.
lurum selecunudus, cumu fucus especfcus de unulse, duus esculus em
dferenLes cdudes mnerus, selecunudus denLre us resulLudus publcus du Pru-
qrumu de Avuluuu Educucunul de Lnus uerus. A purLr de enLuu, cudu nsL-
Luuu esculur fu esLududu cum u ub[eLvu de uuxlur nu enLendmenLu de cumu
dferenLes quudrus culLurus nLerferem LunLu nu cunfurmuuu dus pruLcus escu-
lures cumu nu cunhecmenLu hsLurcu dus prufessures, u que nuu dexuu de Ler
repercussues mpurLunLes puru u desvelumenLu de uspecLus que fcum ubscurec-
dus em meu us esLuLsLcus ufcus.
Au prurzur u culLuru urbunu cumu fucu de unulse, u dscussuu reluLvu
uus pru[eLus de memuru - e du esquecmenLu - pru[eLuu-se cumu Lemu prvleq-
udu de reflexuu e cumpreensuu u respeLu dus prucessus de cunsLLuuu dus sube-
res ducenLes.
Puluvrus-chuve: ensnu de sLuru, suberes ducenLes, culLuru esculur, suber hs-
Lurcu esculur, LduLcu de sLuru, Lemuru
v
v
AB5TkACT
L!RANLA, Sunu Reqnu. Unde lhe sgn oI Memoy: lhe hsloca
knowedge oI begnnng schoo yea leaches. LucLurul 1hess. luculdude de
Educuuu, Lnversdude EsLuduul de Lumpnus, 2004.
1hs Lhess seeks Lu cunLrbuLe Lu Lhe feld uf reflecLuns cuncernnq prufessurs
knuwledqe und deepen Lhe undersLundnq un huw dfferenL culLurul scenurus n-
Lerfere wLh Lhe vurublLy uf Lhe knuwledqe LhuL prufessurs wLhuuL u specfc
feld uf sLudy huve requrdnq sLury.
SLurLnq frum u LheureLcul pcLure esLublshed due Lu uuLhurs whu udvucuLe
Lhe specfcLy uf schuul knuwledqe, und purLculurly uf Lhe undersLundnq LhuL
sLury LuuqhL n schuul cunfqures u specfc knuwledqe n Ls ucudemc
dscplnury muLrx, Lhe sLudy led Lu u reseurch LhuL prurLzed Lhe nqury uf huw
dsLncL schuul nsLLuLuns deul wLh Lhe prescrbed hsLurcul cunLenL fur educuLun
n Lhe nLul schuul yeurs.
1wu schuuls n dfferenL cLes n Lnus uerus were selecLed us specfc fuc
uf unulyss, selecLed umunqsL Lhe publc resulLs uf Lhe Pruqrumu de Avuluuu du
Educuuu de Lnus uerus. lrum LhuL punL un, euch schuul nsLLuLun wus sLuded
wLh Lhe purpuse uf usssLnq n Lhe undersLundnq uf huw dfferenL culLurul pcLures
nLerfere wLh Lhe cunfurmuLun uf Lhe schuul prucLces us well us n Lhe hsLurcul
knuwledqe uf Lhe prufessurs, LhuL ddnL ful n leuvnq mpurLunL repercussuns
fur Lhe unruvelnq uf uspecLs LhuL ure uvercusL n uffcul sLuLsLcs.
When prurLznq Lhe urbun culLure us fucus uf unulyss, Lhe dscussun
requrdnq Lhe pru[ecLs uf memury - und Lhe furqeLfulness - wus pru[ecLed us
prvleqed ssue uf reflecLun und undersLundnq requrdnq Lhe prucess uf
cunsLLuLnq Leuchers knuwledqe.
Key wurds: 1he Leuchnq uf sLury, Leuchers knuwledqe, schuul culLure, hsLurcul
knuwledqe n Lhe schuul, sLury dducLcs, Lemury
v
x
Tve u surLe, uu lunqu de mnhu furmuuu prufssunul, de encunLrur
qrundes prufessures, m-:1.-:--:cc/a nu senLdu mus prufundu du Ler-
mu, que nLerferrum decsvumenLe em meu mudu de ser educuduru e
hsLuruduru. A eles dedcu esse Lrubulhu, cum Ludu meu recunhec-
menLu e reverncu: Yuru Bruqu dus SunLus Res unde Ludu cume-
uu , Zeze leres, AnLnu Burbusu, Veru Lellu Res, 1herezu Le-
Le, Luru Burburu Levy /n m-mc./an , Eululu Lubu e ErnesLu
Zumbun.
A mnhu pequenu Adrunu, pelu ressqnfcuuu du vdu, cum muLu
umur.
x
x
Agradecimentos
Escrever umu Lese de duuLurudu nuu e umu Lurefu smples, Lumpuucu
Lrunqulu puru us nervus. LuLus vezes, u unqusLu du fnulzuuu, u mpressuu
de que ulqu nuu vu bem uu us ncerLezus em reluuu uus cumnhus esculhdus
Lumum cunLu du cubeu e du esprLu e, nessu huru, encunLrur ulquem cum
quem cumpurLlhur essus nsequrunus e, sem duvdu, u melhur u fuzer, em
Ludus us senLdus. Pur ssu, u puqnu de uqrudecmenLus, que puru muLus nuu
pussu de meru furmuldude, puru mm fu um dus mumenLus de muur enLusus-
mu e emuuu, purque fu u huru de ulhur puru Lrus e recunhecer que, nu meu
de umu Lru[eLuru upurenLemenLe sulLuru, esLve [unLu cum pessuus fundu-
menLus, sem us quus esLe Lrubulhu, Lulvez, nuu exsLsse uu Lvesse muLu
mus prublemus du que pruvuvelmenLe Leru uus ulhus de quem u leru pelu
prmeru vez.
Eu nuu puderu dexur de cumeur pelu ErnesLu. 1urefu dfcl essu, de
fulur - enLre u ruzuu e u emuuu - u respeLu de Ludu u que elu Lem sqnfcudu
puru mm... Puderu cumeur uqrudecendu pur uqulu que e usuul em suu cun-
duLu e pelu que Ludus us seus urenLundus uqrudecem sempre, cudu um u seu
mudu e cunfurme um qruu de nLensdude: suu qenerusdude, suu cupucdude
de equlbrur ruzes e usus e de fuvurecer u sequrunu em nussus lberdudes de
vu, suu esLrundusu - e purque nuu dzer, ncumum - cupucdude de respeLur u
pensumenLu du uuLru sem querer mpur suu prupru furmu de ver us cusus, suu
furmu ufeLvu, curnhusu e snqelu - sem urruqncus ucudmcus - de undur uu
ludu de quem precsu e buscu suu urenLuuu, sem umurrur cumundus uu esL-
pulur cumnhus. Lus uchu que, nu fundu, se ssu dz busLunLe cusu, nuu dz
Ludu u que eu qusLuru. Pur ssu, prefru cunLnuur esse uqrudecmenLu cunLun-
du umu pequenu hsLuru.
u puucu mus de 20 unus, quundu eu undu eru umu [uvenznhu esLudun-
Le de qruduuuu, nu culur duquele enLususmu Lpcu de quem esLu cumeundu
u cunhecer u vdu unversLuru, fu u um EncunLru Nucunul de sLuru. Eru u
x
prmeru vuqem suznhu, u prmeru cunqressu. Lembru-me, perfeLumenLe, du
mumenLu em que enLre nu nbus em Juz de luru, du meu enLususmu esfuz-
unLe uu chequr u cdude de LurLbu e uu lucul du encunLru... Lu chequndu, em
meu u umu prufusuu de cursus, mesus redundus e cunferncus, me nscrev em
um cursu subre ensnu de sLuru, enLuu mnsLrudu pelus prufessurus ErnesLu
Zumbun e Elzu Nudu. Eru u mnhu prmeru ncursuu pur essu seuru e me
lembru muLu bem de suu nssLncu, nuquele mumenLu, subre u necessdude de
se enveredur pelu pesqusu em ensnu de sLuru de mudu especfcu. Suu fulu
me dexuu ubsuluLumenLe seduzdu e devu dzer, ulhundu puru Lrus, que meu
enLususmu pelu nvesLquuu subre u suber hsLurcu esculur nusceu, efeLvumen-
Le, nuquele mumenLu. Lesde enLuu, seus cumbuLes em mbLu nucunul - fuludus
e escrLus - em defesu du leqLmdude du ureu de ensnu de sLuru cumu ub[eLu
lcLu de pesqusu pussurum u ser umu referncu puru mnhu reflexuu prufssu-
nul. Pur ssu, Ler sdu suu urenLundu nu LuuLurudu fu, puru mm, ulem de um
prvlequ, umu enurme hunru e u reulzuuu de um sunhu unLqu. 1ulvez pur ssu
Lenhu nuscdu, dessu cunvvncu mus recenLe, umu umzude e um respeLu pru-
fundus, que cerLumenLe se munLeruu puru sempre.
0uLru Lurefu cumplexu e uqrudecer uu prufessur Wencesluu Luchudu 0l-
veru Junur, puru mm, smplesmenLe Junur. SequrumenLe, nudu dssu Leru
ucunLecdu sem ele, uu, pelu menus, nuu nesLe mumenLu. lelzmenLe, Lenhu u
prvlequ de L-lu em mnhu vdu hu vurus unus. Veu dele uquelu esculhumbu-
uu fundumenLul - que su us umqus Lm u dreLu de dur - que me Lruu du murus-
mu em que me encunLruvu e muvmenLuu mnhu vdu em menus de umu semunu,
u punLu de me mudur de mulu e cuu puru Lumpnus e resquLur vurus cusus que
unduvum meu esquecdus. 1umbem verum dele dreLrzes essencus puru ucer-
Lur uresLus que resLuvum enLre u prucessu de quulfcuuu e defesu. Lele verum
u culu ufeLvu nus mumenLus mus ncerLus, us ulmuus e [unLures unmudures, e
muLus dcus que, de cerLu mudu, u[udurum nu cunfurmuuu fnul desLe Lrubulhu.
As vezes, u vdu nus fuz Lrumbur cum pessuus pelu cumnhu e nus dumus
cunLu de que elus se Lurnum Luu mpurLunLes que Lemus u mpressuu de que vu-
mus sequr [unLus pelu vdu ufuru. lu ssu que ucunLeceu em reluuu u Sundru
Reqnu lerreru 0lveru, sem duvdu, u muur nLerlucuLuru duru desLe Lrubu-
lhu. Lum elu dvd cunLus Lelefncus esLrundusus, LrsLezus, uleqrus e muLus
hurus de cunversus e devuneus. Lum elu cumpurLlhe Ludus us mnhus descuber-
Lus, duvdus e decsues. A respunsubldude subre Ludu u que esLu uqu e mnhu,
mus hu muLu du Sundru em Ludus us cupLulus.
x
Lum us uulus dus prufessurus Veru Lucu Subunq Le Russ e Luru Lurul-
nu uulzerun, Lve numerus mumenLus prvlequdus de ucessu u leLurus, refle-
xues e dscussues que, sem duvdu, furum fundumenLus u cunsLruuu de meu
ub[eLu.
Lu prufessuru KuLu Abud receb umu leLuru cududusu du LexLu urqnul
e mpurLunLes suqesLues nu mumenLu du quulfcuuu que, nu meddu dus m-
nhus pussbldudes de enLendmenLu, furum ncurpurudus nesLu ulLmu versuu.
Alqumus suqesLues de leLuru purLculurmenLe relevunLes durunLe u elu-
buruuu e fnulzuuu du Lrubulhu verum dus prufessures Lunu Luru Smun,
du LlLu e du meu querdssmu umqu Eduurdu Lunde, du LlJl.
Sere eLernumenLe qruLu uus meus culequs du LepurLumenLu de LeLudus
e 1ecncus du Educuuu, du luculdude de Educuuu du LlJl. Em Lempus
Lenebrusus e sumbrus, cumu us vvdus pelu Lnversdude publcu nus ulLmus
unus, Ler u chunce de fuzer umu Lese cum lberuuu LuLul dus uLvdudes ucud-
mcus e cum umu bulsu de esLudus cunceddu pelu LAPES, em funuu dessu
lcenu, e, sem duvdu, um prvlequ puru puucus e pressupue umu qrunde
duse de cumpunhersmu e sulduredude. Alem dssu, devu uqrudecer, de mudu
especul, u umqu Leu Pernumbucu, leLuru de meus prmerus devuneus em
Lermus de pru[eLu, ncenLvuduru cunsLunLe.
Nu luculdude de Educuuu du LlJl, receb, Lumbem, um enurme upuu
de uuLru umqu, u prufessuru Eleuzu Burbusu, que me cunduzu uus meundrus
reflexvus e pruLcus du Avuluuu Educucunul.
Lu umqu NewLun Burbusu de LusLru verum dcus e esclurecmenLus m-
purLunLes puru u LessLuru du cupLulu 2, que upresenLu uu leLur us cenurus du
pesqusu.
Au meu prmu Lurcus enrque Lrundu e u Lurnu LurLns LusLu - umu
dus ex-ulunus de quem mus me urqulhu e qrunde prumessu puru u ureu de pes-
qusu em ensnu de sLuru - uqrudeu u especul upuu nu mumenLu de mpres-
suu, respecLvumenLe, dus urqnus puru quulfcuuu e puru u defesu, bem cumu
us muLus cunversus reluLvus u cunduuu du pesqusu.
A mnhu rmu Veru Lucu Lrundu, uqrudeu suu pucncu de Ju durunLe u
prucessu cududusu, prufssunul e curnhusu de revsuu de Ludus us LexLus urq-
nus desLu Lese. 1enhu cerLezu de que nussu pu deve esLur urqulhusu e felz uu ver
essu nussu purceru, unde quer que ele esLe[u.
xv
0s dus unus de vdu cumpnerus Lerum sdu bem mus dfces e duluru-
sus se nuu fusse u upuu curnhusu e umqu du Lunu !ldes e suu fumlu, du
Ldu, RuberLu, Bb e lelpe, du Leburu, Rene e Burburu, e du Jucquelne, que
LunLus vezes me u[uduu u sur du cusulu em que nus meLemus nu prucessu de
duuLurumenLu e uLerrssur nuqulu que eru essencul puru mnhu flhu Adrunu.
Lm uqrudecmenLu especul deve ser feLu uu Luq Lendunu Lmu que, uu
buscur curnhusumenLe um puusu puru mnhu resdncu cumpneru, ucubuu
pur prupcur essu rede de reluues. 1umbem nuu pussu me esquecer du Nudr,
funcunuru du SecreLuru du Pus-qruduuuu du lE/LN!LALP que, cum seu
bum humur permunenLe, sempre encunLru dspusuu puru u[udur e uLender
cum seredude e uLenuu uqueles que u prucurum.
LurunLe u prucessu de pesqusu nus cdudes mnerus, Lrs pessuus furum
muLu mpurLunLes, nuu su pelu seu upuu curnhusu e uculhdu, cumu Lumbem
pelus dcus esclurecedurus puru u cumpusuu dus meus cenurus: mnhu querdu
prmu Lleuzu, SLuel e Jurqe PruLu. Alem dssu, me ve[u mpeddu, pelus ruzues
expusLus nu Lrubulhu, de numeur us prufessurus e us prufessures que uceLurum
cumpurLlhur cumqu suus deus, vsues de mundu, unqusLus e sufrmenLus. Sem
eles, esLe Lrubulhu Leru vrudu uuLru cusu, cum um qruu sqnfcuLvumenLe nfe-
rur de humundude e cum qrundes chunces de vrur um munLe de pupes sucul-
menLe nuLes e desnecessurus.
Le mnhu mue llurzu, receb Ludu u upuu ub[eLvu - duru e slencusu - em
reluuu us quesLues pruLcus du vdu cuLdunu que, se nuu resulvdus,
nvublzurum pruLcumenLe Ludu.
A mnhu querdu flhu Adrunu, sem duvdu ruzuu muur de Ludu e cusu
mus mpurLunLe du vdu, Lenhu que uqrudecer us numerus hurus prvudus de
brncuderus, hsLurus, cunvvncu e u precuce cumpreensuu du que represenLu-
vu Ludu esLe nvesLmenLu. 0s nus desLu mnhu empreLudu cumeurum u ser
percebdus quundu elu undu eru pruLcumenLe um beb - uus dus unus - quun-
du repeLu, us vezes, que, quundu fusse qrunde, ru fuzer duuLurudu quul u
mumue, esLudur muLu e brncur puucu. Esperu que Lenhumus u chunce de
resquLur um puuqunhu du que se pussuu e, u purLr de uquru, pussumus desl-
qur u cumpuLudur e brncur de Ludu u que nuu brncumus nesses ulLmus unus.
xv
Indice
!nLruduuu: nuLus subre um percursu de pesqusu........................................ l
LupLulu l - urzunLes e frunLerus Leurcus nu pesqusu subre u suber hsLu-
rcu esculur................................................................................................ l
LupLulu 2 - LunvLe u umu vuqem............................................................. 8l
LupLulu - Lndude nu dversdude: u suber hsLurcu esculur u purLr dus
smlurdudes enLre nsLLuues e hubLus................................................. l05
LupLulu 4 - Snqulurdudes: culLurus urbunus, suberes ducenLes e cunhec-
menLu hsLurcu. ....................................................................................... l
Lunsderuues fnus ................................................................................ lc5
Bbluqrufu ............................................................................................. ll
Anexos
l. 0uesLunuru buscu uLlzudu nus enLrevsLus ........................................ !!!
2. !Lens du S!LAVE uLlzudus nu LesLe cum prufessures ........................... XV
. Lescruu dus Lens e resulLudus cumpuruLvus ................................. XL!X
4. Lesempenhu cumpuruLvu dus esculus em reluuu u Lubelu de prufcncu
du Pruqrumu de Avuluuu de Lnus uerus ........................................ L!!!
1 S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A
Introduo: notas sobre um percurso de pesquisa
"u- ju-m: caua um u- : 1a2-. :-m 1.a:1.ma. ::a /gu/-1uu-
-m uma /:1./a 1, ja.a -::a 1.a:1.maa, ja.a -::- a//v/, c-
1am: cm u1.a c/:a a a :-. cm : .-:1: u-:.u-au: ua:
/:1./a: .-c-/ua: 6aua um 1-m a :ua //:1a, j. --mj/. aa/ J
v-/ .-_/m-, -1c.{ c-u, am., j._.-::, u-:1/, .-v/ua, /1-.,
c/-c/a, //-.uau-, /:1./a, Ju:1/a, j-cau, m.a/, .aa, v/.1uu-, c-
m-, v/ua, c:c/-c/a, v-.uau-, v/va, v/_aa, cu/1u.a, /1Jc/a,
.-:j:a///uau-, a.1-, :a/ua, u-u:, aua, .-m.:, a/ma, cmj.-
m/::, -1-./uau-, -u. 1 caua um u/:j-, 1am-m, u- uma :-./- u-
1.ama: a: gua/: a: -1.-/aa u- mu ma/: u m-: c-.-1-. 1
caua um 1-1a ua. um :-1/u a :/ m-:m, c:1.u/u-:- cm um
:-. u- ja/av.a: a ja.1/. ua: ja/av.a: - u: v/cu/: a..a1/v: gu-
.-c--u".
Jurqe Lurrusu
Pudemus dzer que exsLe, uLuumenLe, nus debuLes ucercu du ensnu de
sLuru, um ruzuuve qruu de nLersub[eLvdude quunLu u necessdude de
se cunsderur u desenvuvmenLu cuqnLvu e us cundues de upreens5u dus
cunceLus hsLurcus - duLudus de uLu qruu de ubsLru5u - pur purLe dus
uunus. luLus s5u us uuLures que udvuqum que u Lrubuhu dduLcu deve
buscur uprufundur cundues que qurunLum umu uprendzuqem cunceLuu
efeLvu, bem cumu u desenvuvmenLu dus mecunsmus que evem u uunu u
cunsLru5u qruduLvu du Lempurudude, dus pussbdudes de cumpreens5u
du expcu5u hsLurcu e du mune[u de meLudus que curucLerzum u pruced-
menLu hsLurcu. Se uvuurmus u prudu5u dduLcu mus recenLe desLnudu
uu ensnu fundumenLu, pur exempu, veremus que Lus nuues vm ucupundu
um uqur cumum nus dscursus expcLudus nu muLeru desLnudu uus pru-
fessures e umu ferrumenLu que se upresenLu cumu seu de quudude, se[u
2 S0N!A REu!NA l!RANLA
sub u eqde du cunsLruLvsmu puqeLunu, du sucu-cunsLruLvsmu uu du prupuudu
nLerdscpnurdude. Puru LunLu, deve-se evur em cunsderu5u, nus uLvdudes
de ensnu, u see5u de cunLeudus, u enfuque u ser upresenLudu puru us uunus, suus
cupucdudes cuqnLvus e us meLudus de ensnu e, nesse senLdu, cube uus prufessu-
res u buscu dus pussbdudes de Lrubuhu mus udequudus us suus reududes
escuures. 0uunLu u Lus prerruquLvus, nudu u ubsLur. Nu verdude, nenhum de nus,
educudures e/uu pesqusudures du Educu5u, dscurdu de Lus perspecLvus cumu
nurLeudurus de umu pruLcu peduquqcu sucumenLe cumprumeLdu.
Nu enLunLu, puucus vezes Lucu-se em umu quesL5u essencu: cumu esse prufessur,
u quem cube u Lurefu de cunduzr us uunus u umu uprendzuqem efeLvu, cumpreende
e munpuu us cunceLus hsLurcus Lu cumu upurecem nu educu5u furmu e n5u
furmu, subreLudu nu mdu e nus muLerus que udvm du ndusLru cuLuru? 0ue
eemenLus nLerferem e mudfcum suus pussbdudes de pruceder u umu expcu5u
hsLurcu nLeqve e que fuu senLdu puru ee, prufessur? Uumu esse prufessur,
purLcuurmenLe uqueu prufessuru que uLuu nus seres ncus, urqunzu u
cunhecmenLu hsLurcu pur eu recebdu de dversus funLes e pur dferenLes urLefuLus
du ndusLru cuLuru? 0ue reuues se esLubeecem enLre u vs5u de sLuru,
pussudu e verdude dessu prufessuru e us dferenLes purudqmus de expcu5u
hsLurcu? Em sumu, quus us buses fundumenLus que urqunzum u cunhecmenLu
hsLurcu du prufessur, subre us quus ee cunsLru suu pruLcu peduquqcu?
Em cerLu meddu, e u purLr desse cun[unLu de quesLues que esse Lrubuhu fu
qesLudu e cunsLrudu e, nu buscu de respusLus, furum muLus cumnhus e reveses
uLe u chequdu nesLu furmuLu5u fnu - uu menus pruvsuru - que uru se upresenLu.
Pur vuLu de l?0, lurc Buch (l??7), uu dscuLr u epsLemuuqu du
cunhecmenLu hsLurcu, [u ununcuvu um prncpu que, cumumenLe, nus dus
de hu[e, ucumpunhu Ludus uquees que se uvenLurum peus cumpus du cunhec-
menLu. 0 espeLucuu du nvesLqu5u, cum seus sucessus e reveses, rurumenLe
enfusLu. A cusu pussudu e que pruvucu frezu e Ledu, dzu Buch. 0 cumnhu
du nvesLqu5u e, frequenLemenLe, mus rcu que u resuLudu du pesqusu e u
cunhecmenLu que deu udvem e se nsLLu. Nesse percursu suLuru, cruzum-
se numerus vuzes, esLubeecem-se cumpus de descuberLus, prucessum-se escu-
hus, evdencum-se excusues, ubrem-se hurzunLes puru u renuvu5u Leurcu e
puru u umpu5u dus uhures pussves subre um deLermnudu ub[eLu. ArLcuu-
se, purLunLu, u pesqusu, em umu Lru[eLuru murcudu pur uvunus, recuus e
mudunus de ruLu que fucmenLe se perdem nu resuLudu fnu, mus que s5u,
nu reudude, u fruLu mus rcu du cumnhudu.
Nesse senLdu, esLe LexLu nLruduLuru buscu Lruzer uquns eemenLus que
permLum cumpurLhur mnhu Lru[eLuru refexvu, debuhundu pubcumenLe
mnhu sLu de nqueLudes, desfuzendu puru me fuzer, cumu nus dz Lurrusu,
escurecendu u Lrumu que se encunLru pur Lrus dus hsLurus que cunferem senLdu
us mnhus duvdus, meus esLrunhumenLus, hsLurczundu us meus mumenLus pur-
Lcuures que cunfqururum decsues, escuhus, /:/_1:, e expcundu us ruzues
dus upues, recurLes e excusues nu prucessu de cunsLru5u du Lese de duuLurumenLu
reuLvu uu suber hsLurcu escuur, sub urenLu5u du pruf" Lr". ErnesLu Zumbun.
Em prmeru uqur, cube dzer que, cumu em buu purLe dus cusus, u pruces-
su de cunsLLu5u du meu ub[eLu e muLu unLerur uu meu nqressu nu duuLurudu
e Lem reu5u dreLu cum u mnhu Lru[eLuru cumu prufessuru de LduLcu e Pru-
Lcu de Ensnu de sLuru. lrequenLemenLe, eu me vu mubzudu - em mnhu
u5u cuLdunu nu Lnversdude lederu de Juz de luru e em experncus cum
furmu5u cunLnuudu de prufessures nu Zunu du luLu mneru e nu Uumpu dus
VerLenLes - frenLe u crcunsLncus de uusncu de dumnu, pur purLe de prufes-
sures que cursuvum uruduu5u e n5u Lnhum furmu5u especfcu nu ureu de
sLuru, de deLermnudus cuLequrus expcuLvus e cunceLus que envuvem u
Lempurudude, essencus u furmu5u du pensumenLu hsLurcu. Uumece u me
dur cunLu, em suu de uuu e em uLvdudes de urenLu5u de pesqusu de ncu5u
cenLfcu, que um numeru sqnfcuLvu de uunus, subreLudu du cursu de Peduqu-
qu, Lnhu prubemus em reu5u u cumpreens5u du Lempu, n5u cunsequu den-
Lfcur nenhum senLdu vuuruLvu nu cunhecmenLu hsLurcu, desvuurzuvu us
uperuues de memuru ndvduu e cueLvu e, qrussu mudu, uperuvu cum cuLequ-
rus de unuse hsLurcu que remunLuvum uu mumenLu de nsLLu5u du suber
hsLurcu escuur cumu ferrumenLu de cunLrue sucu e de cunsLLu5u de denL-
dudes nucunus. A percep5u duqueus prufessurus u respeLu du sLuru eru
embemuLcu e cunsLunLemenLe evucuvu us crcunsLncus puLcus de prudu5u
de um Lpu de memuru, e, cunsequenLemenLe, de vurus upuqumenLus e esquec-
menLus, e n5u u cunhecmenLu hsLurcu em suu dmens5u furmuLvu prupru-
menLe dLu, u que, nu muur purLe dus cusus, upresenLuvu-se, premnurmenLe,
cumu umu furmu de uusncu em Lermus de um suber ucudemcumenLe eqL-
mudu, se cunsderurmus us perspecLvus de LyuLurd (l??8) u respeLu dus pru-
cessus de eqLmu5u du suber cenLfcu. Aem dssu, um dscursu heqemncu u
respeLu du necessdude de cunferr prurdude uu dumnu du eLuru, du escrLu e
dus uperuues muLemuLcus sempre se pru[eLuvu, cum esses prufessures, cumu
umu [usLfcuLvu upurenLemenLe sudu puru desucur u refex5u u respeLu du
sLuru e du Lempu nu escuu buscu puru sequndu punu.
UerLu vez, em um desses cunLexLus de furmu5u, durunLe u unu de l???,
chumuu-me especumenLe u uLen5u u ubservu5u de umu escuu desLnudu u
educu5u nfunL e u seres ncus du ensnu fundumenLu, em cu[u purLu de
enLrudu huvu um qrunde muru, cunfeccunudu peu supervsuru e peus prufes-
surus us vesperus du ferudu de 7 de seLembru. Nu muru, desLucuvu-se um quu-
dru verde, cheu de ucnhus em fLu verde e umureu e um qrunde sududu suLu-
ru, rsunhu, furLe e uLvu, currequndu nus m5us u mupu du Brus feLu em pupe
cuurdu. Em cmu du muqem, u fruse cunvucundu Ludus us ubservudures: Bru-
s, precsumus umu-u!. Au udu du fruse, um curL5u desLucundu u puuvru su-
dudu. !numerus sLuuues smures u essu me chumurum u uLen5u nu LucunLe u
urqunzu5u du espuu escuur e servem puru nus cunduzr u cumpreens5u de
reuues de permunncu cum umu escuu crudu nu esLeru du udvenLu du
muderndude, sLu e, cumu nsLLu5u nurmuLzuduru pur excencu e que, nesse
senLdu, exerce mpurLunLes funues qudus u humuqenezu5u de pruLcus e vu-
ures e, pur essu ruz5u, cunverLeu-se, desde u secuu X!X, em smbuu du nuvu
cvzu5u. (NLNES, 2000). 0 efeLu humuqenezudur dessu escuu - undu que
Lrunsfurmudu em reu5u uu cunLexLu hsLurcu du secuu X!X uu dus quvernus
mLures - e u seu pupe de Lrunsmssuru de vuures e deuuqus Lrunscendem u
dmens5u du u5u educuLvu e dus currcuus prescrLus, uLnqndu muLpus fu-
ces du urqunzu5u du espuu e du Lempu escuures. 0 espuu, u cunsLru5u, u
urdenu5u dus Lempus, u decuru5u, us ruLnus escuures, us fesLvdudes cunsL-
Luem mpurLunLes pruqrumus educuLvus e s5u puderusus ferrumenLus de furmu-
5u de sub[eLvdudes. (BERR!0, 2000, lRAu0 e ESU0LAN0, l??8).
Lm esLudu-puLu reuzudu nu unu de 2000, uLruves de um survey cum l46
prufessures dus seres ncus, servu puru referendur umu Lendncu ncu que
me evuvu u esse cenuru de um upurenLe n5u suber. Nuquee mumenLu, us pru-
fessures furum enLrevsLudus cum u nLuLu de verfcur us prncpus eemenLus de
cuLuru e represenLu5u hsLurcu, bem cumu uqumus dmensues cunceLuus nu
que se refere us cuLequrus de espuu e Lempu. 1rubuhundu cum um quesLunuru
esLruLurudu, fu pussve verfcur, em prmeru uqur, u mpucLu de uquns mecu-
nsmus de reprudu5u de umu cuncep5u de hsLuru Lrudcunu uLruves de ee-
menLus du dscursu e du pruLcu ducenLes.
Aqueu pesqusu verfcuu, pur um udu, umu nuLuve nfuse, nu fuu dus
prufessures, subre u mpurLncu du esLudu du sLuru cunsderundu-se u fur-
mu5u du cdud5u e du rucucnu crLcu em um senLdu qenercu e desLLudu
de quuquer referencu cunLexLuuzudur que pudesse prumuver u Lrunsfurmu5u
du cdud5u sudLu em cdud5u purLcpunLe, cunfurme express5u de UhrsLun
Luve (l???). Nu enLunLu, quundu quesLunudus, u purLr de umu sere dudu de
muqens reucunudus u dmensues dversus du reudude e, purLunLu, vurus ub[e-
Lus pussves du cunhecmenLu hsLurcu, mu[urLurumenLe despunLurum cumu ee-
menLus vudus, cumu ub[eLus du hsLuru, sumenLe uquees esLrLumenLe vncuudus
u um pussudu herucu. Nesse senLdu, u prupuudu crLcu desucuvu-se puru um
punu menus reevunLe du punLu de vsLu du buse de pensumenLu ducenLe. lu
pussve cunsLuLur, cumu cuncus5u mus sqnfcuLvu, que sLuru e ueuqrufu
upresenLum-se, frequenLemenLe, nu fuu dus ducenLes, cumu cumpus epsLemuuqcus
upusLus, cubendu u sLuru u esLudu esLrLu de um pussudu que n5u se reucunu
cum u presenLe e u ueuqrufu u esLudu du meu fscu.
Pussu dzer que meu pru[eLu ncu de Lese, upruvudu em 200l peu
LN!UAlP - 1empu, memuru e cunhecmenLu hsLurcu enLre prufessures dus
seres ncus - nusceu dessu nvesLqu5u premnur e eru u mesmu de hu[e,
purem pensudu u purLr de perspecLvus sensvemenLe dsLnLus.
Refexues ncus ucercu du suber hsLurcu em furLe cunsunncu cum umu
muLrz puqeLunu (PuqeL, s.d e l??8) quunLu u cumpreens5u du cunsLru5u
du Lempurudude e cum umu Lrunspus5u upenus purcu duquu que envuvu u
dscuss5u u respeLu de suberes e cumpeLncus cuqnLvus vncuudus u uprend-
zuqem e, cunsequenLemenLe, uu uLu de ensnur, refuruvum, em cerLu meddu, um
cenuru upusLvu enLre suber e n5u suber, cunhecmenLu e erru. Pur esLu
ruz5u, eu me referu, nuquee mumenLu, u necessdude de dscuLr a -/a.aa
c_/1/va e u nuLurezu dus nuues cunsLrudus pur purLe dus prufessures dus
seres ncus subre u Lempu, memuru e hsLuru, u que fucmenLe me cunduzru
us urmudhus du m-1a//:m, prubemu que 1urdf upunLuu cumu sendu u redu-
5u desse suber u prucessus menLus cu[u supurLe e u uLvdude cuqnLvu dus
ndvduus, se[u eu sLuudu nu punu dus represenLuues, se[u pensudu enquunLu
crenus, muqens uu esquemus menLus (1urdf, 2002). Nesse senLdu, u LenLuLvu
de eucdur u cumpreens5u dus prufessures depuruvu, nevLuvemenLe, um ves
unuLcu que cumpreendu u cunsLru5u du Lempurudude excusvumenLe u pur-
Lr de um enfuque merumenLe sub[eLvu e, purLunLu, cumu umu quesL5u de um
prucessu cuqnLvu cumpreenddu, undu que de mudu ndreLu e puucu cunscen-
Le, cumu supusLumenLe ncumpeLu. Aem du mus, nvesLqur uquu que serum
nuues espunLneus verfcudus enLre prufessures dus seres ncus represenLuru
subesLmur u fuLu de que us cuncepues heqemncus u respeLu du Lempu, sLuru
e memuru s5u cunsLruues hsLurcus furLemenLe vncuudus us esLruLurus de pu-
o S0N!A REu!NA l!RANLA
der e u furmu5u de prucessus denLLurus, cunfurme nus furu demunsLrudu pur
Eus (l??8), lureL s.d, ubsbuwm (l?84 e l??8), Nuru (l??7) e lunLunu (l??8),
denLre uuLrus. 1ruLu-se, purLunLu, de cunsLruues que Lrunscendem u dmens5u
sub[eLvu e envuvem pruqrumus educuLvus que v5u uem du undude escuur, mus
que se repruduzem e se reuLuuzum cunLnuumenLe nesse espuu.
Pur uuLru udu, uqu nu prmeru unu de cursu, quundu meu hurzunLe de
referncus Leurcus se umpuvu, eu purLcpe dreLumenLe du cuurdenu5u de
um Lrubuhu de qrunde purLe nu ureu de puLcus pubcus puru u educu5u: u
uvuu5u educucunu du EsLudu de lnus uerus - S!lAVE. Esse Lrubuhu
ucuburu pur exercer um efeLu prufundu nu (re) defn5u du meu ub[eLu e dus
exus du pesqusu, Lendu em vsLu que LunLu us seus nsLrumenLus quunLu us resu-
Ludus dee udvndus servrum cumu eemenLus esLruLurunLes dus prubemus e de
cuLequrus de unuse que cunduzrum u pesqusu.
PrupusLu cumu um pruqrumu esLruLurunLe du SecreLuru de EsLudu de Edu-
cu5u de lnus uerus, cum u prupusLu de qerur nfurmuues esLruLeqcus cupu-
zes de muvmenLur us espuus e uqenLes escuures, u S!lAVE nsere-se em um
cunLexLu de refurmuuues nu experncu de uvuu5u educucunu du rede pu-
bcu de lnus uerus, umu dus mus unLqus du muvmenLu mus recenLe de
uvuu5u de ssLemus educucunus nu Brus e que remunLu uu ncu dus unus ?0
(lruncu e Bunumnu, 200l).
0 pruqrumu qeruu um qrunde vuume de nfurmuues reuLvus uu desempe-
nhu du rede pubcu escuur du EsLudu, nus ureus de Lnquu PurLuquesu, luLe-
muLcu, sLuru, ueuqrufu e Uncus. A umpLude dessus nfurmuues [usLf-
cu-se peu fuLu de esse pruqrumu Ler sdu urqunzudu em buse n5u umusLru e
cumu umu uLernuLvu meLuduuqcu uu SAEB, execuLudu peu lnsLeru du
Educu5u/!NEP. Lesse mudu, Ludu u pupuu5u escuur du rede esLuduu de Ludus
us muncpus mnerus fu submeLdu u uvuu5u, emburu LunLu u SAEB cumu u
S!lAVE Lenhum se urqunzudu cum buse em umu meLuduuqu esLuLsLcu sus-
LenLudu em esLudus de pscumeLru e nu chumudu 1R! - 1euru de RespusLu uu
!Lem
l
. 1us nfurmuues de buse quunLLuLvu u respeLu du reudude escuur de
lnus uerus servrum puru ndcur dferenLes cenurus que pru[eLuvum cr-
l
Puru muures deLuhumenLus u respeLu de uspecLus especfcus reuLvus u meLuduuqu esLuLsLcu
ver VALLE, Ruche. Teoa de esposIa ao Iem. LsserLu5u de lesLrudu, LSP, l???. Puru
breves dscussues u respeLu du 1R! ver lRANU0, Uresu.(urq.) Avaaao, ccos e pomoao na
educaao. PurLu Aeqre, ArLmed, 200l.
cunsLncus de sucessu e frucussu escuur. 0s dudus pubcudus puru us escuus e
SupernLendncus Requnus de Ensnu nfurmuvum, puru u LuLu de muncpus
mnerus e puru u cunLnqenLe de upruxmudumenLe 500.000 esLudunLes nvesLqu-
dus, Lendncus qerus, medus esLuLsLcus, resuLudus deLuhudus pur EsLudu, Su-
pernLendncu Requnu de Ensnu, luncpu e Escuu. Puru cudu umu dus dsc-
pnus uvuudus furum cunsLrudus escuus de prufcncu cum buse nu 1R!, nus
quus us escuus puderum ubservur suu pus5u medu em reu5u uu cun[unLu dus
resuLudus euburudus e dvuqudus pubcumenLe. Puru Ludus us dscpnus furum
euburudus bueLns peduquqcus unuLcus e dsLrbudus puru us escuus pur nLer-
medu dus dversus supernLendncus requnus de ensnu.
N5u preLendu dscuLr, uqu, uquees resuLudus, Lendu em vsLu que ssu
[u furu ub[eLu de pubcuues unLerures
2
, mus upunLur u prucessu de cunsLru-
5u de meu ub[eLu de Lese u purLr de prubemus de nvesLqu5u que despunLu-
rum de mudu vncuudu uqueu experncu.
Nuquee cenuru de prufus5u de medus quunLLuLvus e fuxus de prufcn-
cu, suLuu-me uus uhus, uem du buxu rendmenLu qubu, expressu peu cuncen-
Lru5u de cercu de 40% du LuLu du pupuu5u nvesLqudu em umu fuxu cunsde-
rudu cumu cIca, umu enurme dversdude requnu, umnudu peus numerus
dspures, evdencudus peus resuLudus que erum enL5u Lurnudus pubcus. Pur
Lrus dessu dversdude despunLuvum, ndreLumenLe, cenurus de frucussu e suces-
su de undudes escuures que ndcuvum, puru u cun[unLu nvesLqudu, umu qrun-
de dspurdude, em Lermus de rendmenLu escuur e nves de prufcncu, nu
EsLudu de lnus uerus. Evdencuvu-se, curumenLe, uquu que lurqun upunLu
cumu sendu um dus prncpus puruduxus du demucruLzu5u-mussfcu5u du
ensnu (2002).
Nu verdude, u dscuss5u de quesLues peduquqcus, cuqnLvus e currcuures
u purLr de resuLudus de prucessus nsLLucunus de uvuu5u nus cuucu, fre-
quenLemenLe, em encruzhudus epsLemuuqcus dfces de serem LrunspusLus
e que ucubum pur reduzr us efeLus duqnusLcus e unuLcus dus resuLudus
uuferdus. Pur um udu, hu uquu que [u furu udequudumenLe upunLudu pur lche
2
Puru u cusu du ureu de sLuru ver l!RANLA, Sunu Reqnu (urq). 8oeIm Pedaggco
de 0ncas Humanas. UAEL/LlJl, 2002, !dem. Refexues subre u cumpreens5u (e
ncumpreensues) du Lempu nu escuu. !n: R0SS!, Veru Lucu Subunq & ZAlB0N!, ErnesLu.
uanIo Iempo o Iempo Iem. Uumpnus, Aneu, 200, !dem. 0 que sqnfcu educur puru u
cumpreens5u du sLuru? RevsLu sLuru e Ensnu. N. ?, Lundrnu, 200.
de UerLeuu (l??5 e l??6) e Luhre (l??7) quunLu u vudude dus esLuLsLcus
qubus: us numerus cusLumum muscurur us pruLcus nuscdus du experncu, us
usus e u vdu reu. Uum us esLuLsLcus, frequenLemenLe upuqum-se experncus
sub[eLvus, ressLncus, espuus de cru5u e dferenLes furmus de fuzer. Pur Lrus
dus numerus, esvuzum-se us cusus ndvduus de suu sqnfcu5u, em meu u
medus qubus sencudurus du rquezu nerenLe us pruLcus purLcuures e us
munerus de usur, puru uLzur umu express5u vecuudu pur UerLeuu.
Pur uuLru udu, u descunsderu5u desses dudus, qerudus sub u eqde dus
meLudus esLuLsLcus e de puLcus pubcus humuneqezudurus, evu-nus, frequen-
LemenLe, u qnurur u fuLu de que uvuu5u e exume n5u sqnfcum u mesmu
cusu e que e precsu uvuur puru cunhecer. Au cumenLur u redu5u du nLeresse
nvesLquLvu pur quesLues dduLcu-peduquqcus qudus u quudude du uprend-
zuqem dus uunus, Juse Uurus Lbneu (2000, p. l8) desLucu, cunvenenLe-
menLe, nesse cenuru umbquu, que frequenLemenLe se quesLunum evenLuus
dsLuncumenLus de Lemus du cumpu du dduLcu e dus meLuduuqus especf-
cus e dus uues cuncreLus de mehuru du quudude du uLuu5u ducenLe, de-
xundu puru sequndu punu us prucessus de ensnu e uprendzuqem que
currespundem, ufnu de cunLus, uu nuceur du exerccu prufssunu de prufes-
sures. Lesse mudu, muLus vezes qnurum-se eemenLus reus vncuudus u reu-
dude escuur e u quudude du ensnu pubcu nucunu. Aem dssu, us esLudus
reuzudus em buses quunLLuLvus, uu upunLurem e ucuzurem prubemus nem
sempre percepLves em suu dmens5u qubu, Lm nequvucu vudude puru u
furmuu5u de puLcus pubcus puru u educu5u e, nesse senLdu, devem ser
ucumpunhudus peu pesqusu educucunu, sub u rscu de se uumenLur cudu vez
mus u cs5u enLre essus duus dmensues - puLcu e pesqusu. N5u se LruLu,
uqu, de prufessur us meddus uvuuLvus e de cerLfcu5u cumu purLudurus de
umu vudude nexuruve, mus cumu eemenLus cu[us nfurmuues qerudus pu-
dem servr cumu ndcudures - evdncas, nu senLdu uLrbudu pur 1humpsun
(l?8l) - de um cenuru mus umpu que pude se Lrunsfurmur em ub[eLu de
refex5u purLcuurzudu nus dferenLes reududes escuures.
E quu eru u muur evdncu que se upresenLuvu, nuquee cunLexLu, cumu
urLfce de umu nvesLqu5u puLcumenLe necessuru? A exsLncu de buns e
muus desempenhus que precsuvum ser devuvdus uus seus cunLexLus reus e,
purLunLu, reuLvzudus quunLu uus seus puLencus Luxunmcus.
A ubservu5u dus resuLudus qubus du pruqrumu de uvuu5u de lnus
uerus me evuu u percep5u du exsLncu de qrundes dferenus de desempenhu,
S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A
cunsderundu-se dsLnLus undudes escuures, mus Lumbem servu puru ndcur
uqumus pecuurdudes pru[eLudus em fun5u de dferenLes cenurus urbunus. Se
Lumurmus u recurLe urbunu cumu referncu, e pussve denLfcur cdudes em que
us resuLudus upunLum puru um cenuru qubu de bum desempenhu escuur, uvun-
undu du fuxu nLermeduru u fuxu suLsfuLuru, e uuLrus que, em seu cun[unLu,
n5u superum umu fuxu desqnudu, de mudu qenercu, cumu crLcu. Em vurus
crcunsLncus e pussve ubservur, u purLr de umu vurreduru pur muncpus,
uqumus Lendncus qerus que uquLnum us resuLudus de dversus escuus de um
mesmu uqur. 1u requurdude se upresenLuu cumu um eemenLu puLencu de nves-
Lqu5u. Afnu, u que puderu esLur pur Lrus de umu Lendncu munfesLu de predu-
mnu de umu dudu fuxu de prufcncu em escuus esLuduus de um muncpu
nLeru? PurLunLu, u ubservu5u e u quesLunumenLu dus resuLudus qubus pru[eLuu
um nuvu Lemu puru nvesLqu5u: de que muneru u dversdude de resuLudus seru
reveuduru de dferenus efeLvus nu urqunzu5u dus suberes ducenLes nu LucunLe
uu cunhecmenLu hsLurcu?
Aem dssu, se u perspecLvu puLcu cenLru nerenLe uus pruqrumus
nsLLucunus de uvuu5u e u fucuzu5u de dferenus nu ssLemu de ensnu,
suu decurrncu prncpu e u Lrunsferncu de Lus dferenus puru um cenuru de
nfurmu5u-u5u du prufessur. Peu menus e ssu que encunLrumus, cumumenLe,
nus dscursus dus qesLures de ssLemus educucunus, quundu hu referncu uu
bnmu uvuu5u x quufcu5u ducenLe. Assumndu-se Lu pudr5u cumu vudu,
du punLu de vsLu du puLcu educucunu, seru uqcu supur, u purLr de um
mudeu hpuLeLcu, que exsLe umu reu5u dreLu e nexuruve enLre u desempe-
nhu escuur nsLLucunu, u prufunddude du u5u-nfurmu5u du prufessur e u
quudude du Lrubuhu peduquqcu desenvuvdu. Assm, medus quunLLuLvus
muures esLurum, supusLumenLe, vncuudus u um LruLumenLu quuLuLvumenLe
superur dus cunLeudus uvuudus. PurLunLu, u quesL5u necessuru u ser respund-
du e: u unuse cuncreLu de dferenLes crcunsLncus escuures, upusLus du punLu
de vsLu du rendmenLu escuur, susLenLu Lu perspecLvu ense[udu peus esLuLsL-
cus qubus? Buns e muus desempenhus escuures pudem reveur, efeLvumenLe,
Lrubuhus peduquqcus dsLnLus sub u prsmu Leurcu-meLuduuqcu? Lesempe-
nhus upusLus servem cumu [usLfcuLvus embusudus puru uues e dscursus de
herurquzu5u dus nsLLuues? Em uuLrus puuvrus, em que meddu pudemus
cunfur nus esLuLsLcus, quundu dscuLmus u nuLurezu du Lrubuhu hsLurcu pre-
senLe nu espuu escuur?
1us fuLus umpurum u necessdude pusLu de buscur esLubeecer reuues
cumpreensvus enLre u umbenLe escuur e us cenurus cuLurus que crcundum
us nsLLuues, cum u perspecLvu de encunLrur nexus mus curus enLre sLu-
ru ensnudu e dferenLes cenurus urLcuudures de memuru e, u purLr de
enL5u, vudur uu n5u u ussucu5u upurenLemenLe uqcu enLre bum desempe-
nhu escuur e perLnncu Leurcu-meLuduuqcu du Lrubuhu desenvuvdu cum u
sLuru nus seres ncus.
PurLunLu, cube uqu expcLur que esLu pesqusu cunsLLuu-se nu nLerse-
5u enLre um cumnhu unLerur de nvesLqu5u e us prubemus de umu uuLru
pesqusu que Lunqencuru uquee percursu ncu e, purLunLu, cunfquruu-se
cumu um prucessu de snLese de dus muvmenLus que se ussucum, mus que s5u
ndependenLes. Lu S!lAVE verum us nsLrumenLus de nvesLqu5u e us cum-
nhus puru escuhu dus espuus u serem pesqusudus - um denLre us mehures
resuLudus e uuLru denLre us pures, [u que u nLuLu eru duuqur cum us ev-
dncus (unexu 4) - bem cumu Ludu u percursu refexvu ucercu duquu que
serum us eemenLus cunsLLuLvus essencus du suber hsLurcu escuur.
!nLeressuvu-me, subreLudu, uLrupussur u senLdu uLrbudu u furmu5u du
prufessur em cenurus uvuuLvus, unde frequenLemenLe se resvuu puru u su-
peresLmu5u dus resuLudus e qruus de prufcncu dus uunus e, cunsequen-
LemenLe, resume-se u prufessur uu necessuru dumnu de cunLeudus e Lecncus
de ensnu. Puru LunLu, upLe peu mers5u em duus escuus que se nserssem
nus perfs que se upresenLuvum nu puurzu5u enLre bum e muu desempenhu.
Se cumpururmus u escuu qeru de prufcncu cunsLrudu em fun5u dus
resuLudus qerus du S!lAVE, cumpusLu u purLr dus desempenhus dus esLu-
dunLes ndvduumenLe, e us fuxus medus dus nsLLuues, e pussve denLf-
cur um bucu de escuus que upresenLum us pures resuLudus uuferdus nu
uvuu5u e se sLuum, purLunLu, denLru duquu que se cunvencunuu desqnur
cumu fuxu crLcu, sLu e, nu fuxu de prufcncu sLuudu ubuxu du escure
de 200 punLus. !ssu sqnfcu fuur em um frucu desempenhu nsLLucunu e um
quudru de hpuLeLcu frucussu escuur. Pude-se dzer, peu ubservu5u dus
dudus, que hu umu Lendncu qeru de cuncenLru5u dessus escuus nu req5u
cenLru-nurLe de lnus uerus, emburu esse perf se upresenLe de mudu dudu
pur uuLrus reques, em menur prupur5u.
Aqumus supernLendncus de ensnu ucuzudus nu req5u NurLe du esLudu
reunem, [unLus, mus de 55% dus resuLudus mus buxus uuferdus, du punLu de
vsLu nsLLucunu, referenLes u l85 escuus que cuncenLrum l5% du LuLu du pupu-
u5u nvesLqudu. As medus mus buxus n5u se resLrnqem, cunLudu, sumenLe u
req5u NurLe du esLudu, upurecem dspersus, em cuncenLruues menures, Lumbem
peus reques leLrupuLunu, UenLru-Su, 1rnquu lneru e Zunu du luLu.
1endu em vsLu u necessuru quesL5u du vubdude uperucunu e fnun-
ceru du pesqusu, u pruxmdude qeuqrufcu em reu5u u Juz de luru n5u
puderu dexur de ser cunsderudu e, pur essu ruz5u, us escuus escuhdus
sLuum-se nu req5u du Zunu du muLu mneru. Nu prmeru cusu, u up5u
recuu em umu escuu busLunLe pecuur: furu u uncu sLuu5u em que umu su
escuu uvuudu respundu peu LuLudude du uferLu de vuqus nu ensnu fundu-
menLu e medu em um muncpu nLeru, em um cenuru urbunu, purem furLe-
menLe uLreudu u umu buse sucu-ecunmcu ruru.
Nu puu upusLu du escuu cussfcuLuru enLre us nsLLuues, e pussve den-
Lfcur um cun[unLu de escuus cu[u punLuu5u nus LesLes us puscunu em umu fuxu
de prufcncu mus eevudu, em umu sLuu5u bem pruxmu u um quudru esLuLs-
LcumenLe vududu cumu sufcenLe, sLu e, nu fuxu de 20-240 punLus. Esse
bucu de escuus uucudus denLru de umu fuxu sufcenLe currespunde u quuse 0%
dus nsLLuues fucuzudus nu LesLe e puverzu-se peus reques leLrupuLunu,
UenLru-Su, luLu- VerLenLes e 1rnquu, cum menur ncdncu nu req5u NurLe.
Uunsderundu-se u prmeru recurLe, seecunudu denLre us resuLudus mus
buxus, upLe peu n5u cunsderu5u de seu exLremu upusLu, sLu e, us escuus
cussfcudus denLru dus mehures desempenhus - e, purLunLu, dus escuus sLuu-
dus numu fuxu de prufcncu mus uLu, fundumenLumenLe purque esse cenuru
e ubsuuLumenLe resduu em reu5u uu cun[unLu nvesLqudu, sLu e, sumenLe 4l
cusus nsLLucunus nu esLudu nLeru, u que currespunde u 2% du LuLu de escu-
us. Nesse cusu, uem de resLrnqr u refex5u u crcunsLncus rqurusumenLe
excepcunus, u rscu de cunsudur u upus5u enLre bum e muu desempenhu
seru efeLvu. Assm, u up5u meLuduuqcu ussumdu fu u de Lrubuhur cum
nves medunus, purem mus requures e, purLunLu, mus pruxmus u Lendncus
cumumenLe percebdus nu rede pubcu de ensnu.
1endu em vsLu mnhu nser5u prufssunu nu LlJl, puderu Ler upLudu
pur resLrnqr mnhu nvesLqu5u u umu dus nsLLuues de Juz de luru, e essu
hpuLese chequu u ser cunsderudu em um prmeru mumenLu. Nu enLunLu, cuns-
derundu-se u perf de furmu5u seecunudu u prur - sLu e, prufessures sem
furmu5u especfcu - nLeressuvu-me dscuLr us cusus em que Lu furmu5u n5u
Lvesse reu5u dreLu cum cenLrus pubcus de furmu5u ncu e cunLnuudu, u
que excuu Ludus uqueus cdudes duLudus de unversdudes pubcus. lus
umu vez, Lu up5u me upruxmuru duquu que Lende u ser mus qubu e
recurrenLe, em Lermus du uferLu educucunu pubcu nu esLudu. A urenLu5u
mpressu peu eLuru de Eus (2000), nu senLdu de buscur um recurLe mcru
que me remeLesse, ssLemuLcumenLe, u umu fquru5u mus qubu me perse-
quu e me mubzuvu nLensumenLe.
1endu em vsLu u up5u de recurLe qeuqrufcu crcunscrLu u Zunu du luLu/
VerLenLes, resLuvum-me, purLunLu, cncu uLernuLvus em Lermus de supernLen-
dncus requnus de ensnu que upresenLussem escuus denLru du perf seecu-
nudu. Lmu verfcu5u mus cududusu de cudu umu dus escuus nserdus nesse
qrupu me cunduzu u umu crcunsLncu purLcuur, que chumuu u uLen5u em
reu5u us demus cdudes: u nuLuve requurdude nus medus de Ludus us escuus
nvesLqudus nu muncpu nLeru, u que, LendencumenLe, pru[eLuu puru nvesL-
qu5u uquu que se sLuuvu, desde u ncu, nu escupu desLu pesqusu: u quesL5u
du especfcdude cuLuru du uqur. 0 que puderu esLur pur Lrus dessu Lendncu
qeru? Essu eru umu quesL5u que, sumudu uqueu pusLu unLerurmenLe - u que
exsLe, reumenLe, pur Lrus dus dspurdudes numercus - exqru umu nvesLqu-
5u quuLuLvu puru ser respunddu.
A preucupu5u cenLru fu, exuLumenLe, prurzur esse quudru mus qeru,
expermenLudu peu muur purLe du pupuu5u, e n5u us crcunsLncus de
excepcunududes. Assm, nu escuhu dus cusus, fu esLubeecdu umu mescu de
crLerus, envuvendu requurdudes e dssunncus, sub dferenLes perspecLvus,
mus que, de um mudu qeru, furum ussucudus, nu LenLuLvu de cumpreender, cum
um uhur u purLr du mcru, eemenLus que se repruduzem, em qrunde meddu, nu
muur purLe du reudude educucunu.
Luus cdudes, duus escuus, duus fuxus de prufcncu quuLuLvumenLe
dsLnLus, u se cunsderur us escuus de unuse. 0uu seru u dsLncu peduquqcu
reu enLre esses dus exLremus nu LucunLe u sLuru ensnudu? 0ue eemenLus
pudem se sLuur cumu expcuLvus nu cumnhu que vu de umu fuxu u uuLru?
Uumu us prufessures de cudu um desses puus cumpreendem essu ureu de suber e
cumu uLuum nu escuurzu5u de seus uunus? Seru pussve denLfcur dferen-
us quuLuLvus reus enLre um puu e uuLru e, em cusu pusLvu, cumu Lus dfe-
renus se ussucum uus dsLnLus cenurus de cuLuru? Uube, purLunLu, nu Lurefu
de pesqusu cunsLLudu sub u cenuru qubu de refex5u dus reuues enLre sLu-
ru e suber hsLurcu escuur, depreender us reuues pussves enLre u desempe-
nhu dferencu dus nsLLuues, us crcunsLncus cuLurus e urbunus dsLnLus e
u cunhecmenLu du prufessur. E, nesse cunLexLu, umu perqunLu que precsu ser
respunddu e: u bum desempenhu nsLLucunu ussucu-se u umu quudude supe-
rur du prufessur em reu5u uus eemenLus esLruLurunLes du suber hsLurcu es-
cuur?
Puru respunder u essus perqunLus e sur dus numerus, furum necessurus
vuqens, numerus hurus de enLrevsLus cum prufessures, dreLures, supervsures
educucunus, hubLunLes dus uqures, mers5u em suus ruLnus, cunversus nu suu
dus prufessures, eLuru dus cudernus dus uunus, ubservu5u dus curLuzes, mu-
rus, uLvdudes exLrus reuzudus peus uunus, enfm, umu expuru5u ndcuru
du cdude e dus escuus, pur ussm dzer, Lu cumu nus suqere unzburq (l?8?). 0
exu du nvesLqu5u cenLruu-se em um quesLunuru sem-esLruLurudu, cumpusLu
pur Lrs cumpunenLes buscus: hsLurus de vdu, refexues subre u pruLcu e subre
u sLuru e redrecunumenLu dus LesLes du S!lAVE.
A pesqusu de cumpu esLruLuruu-se u purLr du ussucu5u enLre ubservu5u
purLcpunLe, quesLunurus sem-esLruLurudus (Anexu l) e duuqu vre. 1enLuu ver-
fcur u umbenLe educuLvu qubu du escuu, u espuu escuur, us ruLnus du escuu, us
cudernus dus uunus, u bbuLecu, us curLuzes nus curredures, u cumpurLumenLu dus
uunus, us hururus. lurum muLus us sLuuues em que umu cunversu nu cufeznhu,
cum us funcunurus du secreLuru, durunLe u nLervuu, nu suu dus prufessures, nu
cuznhu, cum us merenderus, uu nu sudu du escuu, durunLe umu cumnhudu cum us
prufessurus, uu mesmu em vsLus us suus cusus, upunLuvum-me nfurmuues essenc-
us u munLuqem de um quudru cumpreensvu muur.
Le sLuuues nfurmus exLernus u enLrevsLu surqum, muLus vezes, us pe-
us que fuLuvum puru cunferr nLeqbdude us crcunsLncus upunLudus, u
que nem sempre eru cumpreenddu u prmeru vsLu. Nesse senLdu, u up5u peu
euburu5u de nurruLvus que furum uLzudus nu cumpus5u dus cupLuus [us-
Lfcu-se peu pussbdude de urdenur us ucunLecmenLus em umu descr5u cr-
uLvu, cu[u senLdu e dudu pur mm, ubservuduru, e n5u peu su[eLu descrLu.
1ruLu-se, purLunLu, de umu furmu que Lruz, em s, umu renLerpreLu5u dus reu-
dudes ubservuves e n5u um meru reuLu descrLvu (ubermun, l??5). Lmu ex-
perncu, de cerLu mudu, sucu, de resquLe du sub[eLvdude du nurrudur (Ben[u-
mn, l?87c).
LefnLvumenLe, eu n5u puderu upuqur u pussudu e descunsderur u pupe
que u S!lAVE ussumu nu cunsLLu5u de mnhu refex5u ucercu du suber hsLur-
cu escuur e enquunLu prucessu que fu cupuz de pruduzr ndcudures u respeLu du
pensumenLu hsLurcu dus uunus du rede pubcu de ensnu de um dus muures
esLudus du federu5u. Nesse senLdu, uquns dus nsLrumenLus euburudus puru
uvuu5u dus uunus upresenLurum-se cumu purLudures de qrunde rquezu puru
nvesLqur suberes ducenLes em crcunsLncus cuLurus defndus. Assm, furum
seecunudus Lens denLre uquees upcudus uus uunus nus dferenLes fuses du
prucessu de uvuu5u (Anexu 2). Uudu prufessur enLrevsLudu fu upresenLudu u
umu see5u de quesLues. LurunLe u enLrevsLu, u prufessur u u Lem e upresenLuvu
suus upnues, dscurdncus, cumenLuvu uquu que, du seu punLu de vsLu, cunsL-
Luu suu reevncu e, em um deLermnudu mumenLu, eu he perqunLuvu quu (s)
uLernuLvu (s) ee murcuru se Lvesse que respund-u. A see5u de Lus quesLues
prurzuu seu uqrupumenLu em cncu exus buscus de cuLequrzu5u: domno de
mIodos e compeensao do pocedmenIo hsIco, pecepao da hsIocdade,
compeensao da Iempoadade, opeaes de daIaao, e cdadana. A pussbdu-
de de dscuLr, cum u prufessur que usssLu u upcu5u dus LesLes, us quesLues us
quus ee n5u Leve ucessu, pur furu du cundu5u du pruqrumu, ense[uu sLuuues
de duuqu muLu rcus, uem de Ler funcunudu cumu um exu mpurLunLe de cum-
preens5u u respeLu du cunhecmenLu hsLurcu dus prufessures e dus crcunsLncus
de vurubdude desse cunhecmenLu.
Puru unuse dus resuLudus em reu5u uus desempenhus ducenLes, prucure
me buseur nu cuLequrzu5u prupusLu pur Lee e Ashby (2000) e Burcu (2000) em
reu5u u urdenu5u e eLuru dus respusLus, undu que uquees Lrubuhus Lenhum
se dedcudu u nvesLqu5u cum uunus. Lessu furmu, huuve umu see5u de quuLru
Lpus de respusLus - respusLu curreLu, n5u-respusLu, denLfcu5u upruxmuLvu,
respusLu errudu -, cudu quu urdenudu peus exus de cuLequrzu5u ndcudus
ucmu, u purLr dus quus se dsLrbuu u LesLe especfcu dus prufessures.
ExsLem, u prncpu, duus pussbdudes de uqrupumenLu e eLuru dus resu-
Ludus ubLdus: pur um udu, e pussve pensur nus desempenhus du punLu de vsLu
ndvduu, undu que munLendu u uqrupumenLu pur nsLLu5u e/uu cdude, e pur
uuLru, u desempenhu nsLLucunu, u purLr du quu e pussve enxerqur uspecLus
mus murcunLes e que se ussucum, efeLvumenLe, u cunLexLus cuLurus muures.
Puru chequr uu ndce ndvduu, u LesLe de cudu prufessur fu pensudu
cumu um LesLe ndependenLe e, nesse senLdu, furum denLfcudus us numerus de
crcunsLncus de erru, ucerLu, denLfcu5u upruxmuLvu e ubsenLesmu. 0 n-
dce de ucerLu fu defndu u purLr du cucuu du dferenu enLre u numeru de
ucerLus, de um udu, e u numeru de errus e ubsenLesmu, sumudus de uuLru udu.
Nesse cusu, fu pussve chequr u um cenuru de qrunde dversdude nLernu enLre
us pruprus nsLLuues, nu quu se depreende u exsLncu de qrundes dese-
qubrus e dferenus de perspecLvus em reu5u uu cunhecmenLu hsLurcu
enLre us prufessures de umu mesmu nsLLu5u.
Au desucur nussu uhur du desempenhu ndvduu puru us resuLudus qu-
bus e LemuLcus, uqrupudus pur nsLLu5u, us dudus qunhum, sem duvdu, uuLru
umpLude e nus permLem uur vus mus nLeressunLes quunLu uu enLendmenLu
de fqrunus envuvdus nu prucessu de urqunzu5u dus suberes ducenLes que,
sem duvdu, precsum de expcu5u.
0uundu enfucumus u undude escuur de mudu especfcu, u dversdude e u
puverzu5u evdencudus nu prmeru recurLe cedem uqur u umu crcunsLncu
de uqcu e requurdude nuquu que Lrunscende u pensumenLu ndvduu e cun-
verqe em dre5u uus cunLexLus cuLurus e escuures, que ucubum pur cunferr
nLeqbdude uus resuLudus cueLvus. Esses pudrues de requurdude servrum
cumu punLu de purLdu puru dscuLr em que meddu se cunfqurum sLuuues de
vurubdude cuLuru nu prucessu de cunsLLu5u dus suberes du prufessur ucer-
cu du sLuru (Anexu ). 0 prucessumenLu esLuLsLcu dus respusLus ubLdus fun-
cunuu, nu reudude, cumu um supurLe udcunu nu nLerur du muvmenLu de
denLfcu5u dus cunfquruues sub us quus se urqunzum suberes e pruLcus e,
ndscuLvemenLe, u[uduu u desveur uspecLus mpurLunLes ucercu dus dmensues
especfcus dessu vurubdude.
A escrLu fnu du LexLu desLu Lese se deu em um cunLexLu murcudu pur um
dupu desufu. Se pur um udu, cubu expressur, de mudu curu, puru u eLur, u
encumnhumenLu du pesqusu emprcu e suu urLcuu5u cum u cumpu de
Leurzu5u feLu uu unqu du prucessu de cunsLru5u e depuru5u du ub[eLu, pur
uuLru udu, nLeressuvu-me cunLrbur cum u debuLe cunLempurneu ucercu du
pesqusu em ensnu, furLuecendu u curu duquees que udvuqum que u ensnu de
sLuru deve pussur denLdude prupru e, nesse senLdu, cunsLLur cumpu nde-
pendenLe e cLu de pesqusu. Assm, u pmeo capIuo - ./21-: - 1.1-/-
.a: 1-./ca: a j-:gu/:a :.- :a-. /:1./c -:c/a. - fu euburudu cum u
ub[eLvu de respunder u esse desufu muur e, uu mesmu Lempu, upresenLur us
eemenLus e cuLequrus nu mbLu du Leuru du sLuru que servrum cumu curpu
de referncu puru u pesqusu cum prufessures. 0 segundo capIuo - 6v/1- a
uma v/a_-m - funcunuu cumu umu furmu de LenLur cunduzr u eLur uus unver-
sus pesqusudus e, pur esLu ruz5u, fu cunsLrudu nu furmu de nurruLvu. 0 Iece-
o capIuo - 1/uau- a u/v-.:/uau- - Leve u nLen5u de dscuLr u suber hsLur-
cu escuur u purLr dus smurdudes enLre nsLLuues e a/1u: e, nesse senLdu,
1o S0N!A REu!NA l!RANLA
dscuLr uquu que e heqemncu, cumum enLre us duus reududes pesqusudus,
e que fuz purLe de Lrudues mus prufundus vncuudus u sLuru e u
nsLLucunuzu5u du dscpnu escuur. Nu quaIo capIuo - 3/_u/a./uau-:
- u suber hsLurcu escuur fu dscuLdu especfcumenLe u purLr dus eus puss-
ves enLre cunfquruues cuLurus purLcuures e u urqunzu5u dus suberes
ducenLes em espuus urbunus e nsLLucunus dsLnLus, enfucundu mus deLdu-
menLe uquu que emerqe du cunfrunLu enLre dferenLes cenurus de reu5u
cum u memuru.
CAPITUL0 I
H0kIZ0NTE5 E Fk0NTEIkA5 TE0kICA5 NA PE50UI5A 00
5ABEk HI5T0kIC0 E5C0LAk.
"Tu //v. u- /:1./a u/_ u-::- m- u-v-./a /c/u/. um caj/1u-
/ u, :- gu/:-.-m, /:-./ua : j1: caj/1a/: u u/:cu.:, uma :--
./- u- ja.a_.a1: gu- :- /1/1u/a./a ma/: u m-: "6m juu- aju-
.a. gu- vu u/2-.". 1:1u j-.:uau/u u- gu-, a 1ma.-m c-c/-
m-1 u- 1a/: c1/::-:, a1- : /-/1.-: gu- a :a u 1/c/ -j-./-
m-1a./am um v-.uau-/. j.a2-. /1-/-c1ua/."
Murc Bluch
Aprend, cum u ufcu de hsLurudur, que u upuruuu duqulu que dze-
mus, cunfurme expressuu de Bluch, nus remeLe, muLus vezes, u um pruf-
cuu, purem cumplexu duluqu enLre Leuru e empru. Puru fuzer us ducumen-
Lus fulur, uu melhur dzendu, respunder uqulu que perqunLumus,evucumus,
nu muur purLe dus vezes, nuu su us nfurmuues deles udvndus pur nLerme-
du du leLuru du hsLurudur, mus Lumbem mbrcudus Leus cunceLuus que
Lunqencum dversus ureus de cunhecmenLu e, nesse senLdu, ulLrupussum
muLus frunLerus epsLemuluqcus. 1ul cunduLu cunsLLuu puru mm um uLu
furmuLvu fundumenLul que nuu puderu ser desprezudu nu mumenLu em que
resulv enveredur pelus cumnhus e descumnhus du pesqusu educucunul.
Nu enLunLu, e necessuru recunhecer que esses cumnhus, muLus vezes
nuu Lrlhudus pelu hsLurudur, pussuem umu densdude e umu rquezu ubsu-
luLumenLe peculur, mpussvel de ser LrunspusLu se u cunduLu de pesqusu
puuLur-se, du punLu de vsLu Leurcu e meLuduluqcu, exclusvumenLe pur
uqulu que curucLerzu u furmuuu nu ureu de referncu. Pur um ludu, u dmen-
suu Leurcu u ser nvucudu Lrunscende u muLrz de referncu dus suberes dsc-
plnures - nu cusu, u suber hsLurcu - e enveredu pur um cumpu epsLemuluqcu
18 S0N!A REu!NA M!RANLA
bem mus cumplexu, nu quul se enLrecruzum culLurus, su[eLus, nsLLuues, Lrud-
ues, reluues, puderes, suberes, uprendzuqens, frucussus e sucessus. Pur uuLru
ludu, Ludu essu Lrumu envulve, nu dmensuu emprcu, ndvduus cuncreLus, reus e
cunLempurneus u nus, pesqusudures. Pur essu ruzuu, udqur cedu u cunscncu
de que, puru refleLr u respeLu du sLuru ensnudu nu esculu, e precsu r ulem
duqulu que se encunLru pusLu nu mbLu du pesqusu hsLurcu :1./c1u :-:u.
Pur cunLu dessus nqueLudes, u uduuu dus nuues de cunhecmenLu e
culLuru esculures, cumu cuLequrus cumpreensvus puru u percepuu, em pru-
funddude, du nsLLuuu esculu, fu ulqu que desempenhuu um pupel de
cenLruldude nu prucessu de cunduuu desLu pesqusu. 1ul pusLuru cunduzu-
me, cunsequenLemenLe, u buscu de buses cumpreensvus nu mbLu dus pesqu-
sus recenLes subre suberes ducenLes, bem cumu dus reluues enLre esculu e
culLuru - enLendendu, cumu umenu SucrsLun (l??5), que u ensnu e umu
pruLcu sucul, nuu su purque se cuncreLzu nu nLeruuu enLre prufessures e
ulunus, mus Lumbem purque esses uLures refleLem u culLuru e u cunLexLu sucul
u que perLencem. Aplcundu Lul reflexuu uu plunu de Leurzuuu subre us relu-
ues enLre currculu e culLuru, esse mesmu uuLur (2000) enfuLzu que us fen-
menus que ufeLum us nsLncus de cruuu e dfusuu du suber Lm umu nc-
dncu nu seleuu currculur e que, em decurrncu dus crcunsLncus de
vurubldude culLurul, upresenLum-se de mudu desquul enLre us dversus ns-
LLuues esculures. Alem dssu, cubu nvesLqur mus deLdumenLe, cunfurme
desLucuu uuuLher (l??8), de que muneru se du u funcunumenLu reul dus
referncus culLurus nu uLvdude de ensnu, cunsderundu-se, cumu punLu de
purLdu, u cenLruldude du culLuru nus prucessus sucus cunLempurneus e u
necessdude de prurzuuu desse recurLe puru u cumpreensuu dus fenmenus
que envulvem u espuu esculur (Mureru, 2002).
A purLr de Lul dmensuu unulLcu, vem sendu ussumdu, uu lunqu dus ulL-
mus decudus, nu pesqusu educucunul cunLempurneu, umu ucepuu unLrupulu-
qcu du cunceLu de culLuru e enLendendu-u cumu um cudqu uLruves du quul
pessuus de um dudu qrupu pensum, clussfcum, esLudum e mudfcum u mundu e
u s mesmus, esLubelecendu elus de cunvvncu (Lu MuLLu, l?80).
Se cunsderurmus u evuluuu du pensumenLu ucdenLul, u fuqu u uburduqem
eLnucnLrcu e clussfcuLuru de cenurus culLurus encunLru-se nu bu[u du desen-
vulvmenLu dus esLudus unLrupuluqcus (Lusse, l??2) e dus uburduqens culLurulsLus
que, de cerLu mudu, sLuum-se cumu murcu de referncu puru u cumpreensuu du
esculu cumu espuu cunsLLuLvu e cunsLLunLe de culLuru (Slvu, l???). Nesse
1 S0B 0 S!uN0 LA MEM0R!A
cusu, u uburduqem de culLuru frequenLemenLe ussumdu puru u dscussuu dus
nsLLuues esculures e cunverqenLe cum uquelu que emerqu du evuluuu recenLe
du unLrupuluqu e buscu cunsderur u reluuu de undude necessuru enLre uuu e
represenLuuu e, purLunLu, superur u meru descruu de pruLcus culLurus dversus
(Lu MuLLu, l?80, Velhu e UusLru, l?82). Esse Lpu de enfuque cunduz-nus, purLun-
Lu, u umu perspecLvu que cunsderu u heLeruqenedude sem, cunLudu, clussfcur
ssLemus smbulcus cumu quulLuLvumenLe superures uu nferures. AnLes dssu,
buscu-se descrever e explcur us crcunsLncus sucus e hsLurcus que [usLfcum
u emerqncu de dferenLes cunfquruues que se encunLrum nu buse du cumpreen-
suu dus dferenLes furmus de uuu-represenLuuu.
PurLndu desse pressupusLu, nuu hu cumu cunsderur u eluburuuu dus
suberes ducenLes u nuu ser pelu nseruu de Lus suberes em um quudru cum-
preensvu du culLuru du esculu, nLerlqundu, purLunLu, culLuru, memuru, su-
beres ducenLes e suber hsLurcu esculur. Assm, esLe Lrubulhu prupue-se cumu
umu cunLrbuuu nessu dreuu nvesLquLvu e buscu, de cerLu mudu, esLube-
lecer umu snLese dus reluues enLre suberes ducenLes, culLuru esculur e cu-
nhecmenLu hsLurcu, sLuundu-se numu encruzlhudu Leurcu e LemuLcu enLre
us ureus de Uurrculu, lurmuuu de prufessures e LduLcu du sLuru.
Nesse cenuru, Lrs pussus reflexvus Lurnurum-se fundumenLus durunLe u
Lru[eLuru de nvesLquuu. Em prmeru luqur, fu necessuru enLender u esLuLuLu
du suber esculur, buscundu explcur us crcunsLncus de vurubldude e de dfe-
renLes cudqus de suber, u que envulve u cumpreensuu du nsLLuuu du espuu
esculur cumu espuu medudu pelu culLuru. Alem dssu, cubu defnr melhur u
nuLurezu dessu urenu sucul (lurqun, l??) que se upresenLu nu esculu e seus
vnculus cum u luqur, de mudu u cumpreender cumu vuruues culLurus nu espu-
u levum u dferenLes cumpreensues quunLu u percepuu du luqur e u uLvuuu du
memuru (1uun, l?8), uspecLu fundumenLul puru u enLendmenLu du senLdu du
sLuru ensnudu nu esculu, subreLudu nus seres ncus. Pur ulLmu, Lurnuu-se
necessuru LenLur esclurecer cumu esses elemenLus se urLculum - culLuru/ esculu/
luqur - e cumu Lul urLculuuu pude sLuur-se cumu umu buse explcuLvu puru u
emerqncu de dferenLes cunfquruues subre us quus se urqunzum us suberes
ducenLes e, de mudu purLculur, u cunhecmenLu hsLurcu du prufessur.
I.I. 5obre as reIaes entre EscoIa e CuItura
Nu exu cumpreensvu dessu mbrcudu Leu de LemuLcus, furum purLcu-
lurmenLe relevunLes us cunLrbuues Leurcus, u purLr dus esLudus eluburudus
pur lurqun (l?? e 200l), puru cumpreender u nsLLuuu esculur cumu
espuu cunsLLunLe e cunsLLudu de culLuru.
A reflexuu de lurqun u respeLu dus reluues enLre esculu e culLuru Lem
nu pensumenLu de unnu ArendL (200l) um mpurLunLe punLu de purLdu. Es-
peculmenLe em seu cupLulu u respeLu du crse du Educuuu, ArendL dscuLe
us prublemus relucunudus uu esfucelumenLu du Lruduu nu muderndude e us
mpucLus desse prublemu subre u esculu e u educuuu. Nesse cunLexLu unulL-
cu, u uuLuru upunLu que u crunu, uu nuscer, nsere-se em umu reuldude que
lhe e esLrunhu, purem pre-exsLenLe. 0s pus humunus, dz ArendL, "a aj-a:
1.u-.am : 1//: v/ua m-u/a1- a cc-ja - a:c/m-1, ma:, :/mu/1a-
-am-1-, : /1.uu2/.am -m um muu" (p.25). Nesse cunLexLu, u educuuu
ussume umu funuu esLruLeqcu, nuu su puru u udupLuuu de um nuvu ser
humunu nu mundu, mus Lumbem puru u cunLnudude desse mundu. A educu-
uu, purLunLu, mplcu um prucessu de nseruu du ndvduu nu culLuru e de
perpeLuuuu dessu mesmu culLuru u que, dunLe du reluuu cunLnuu cum u
nuvu, nuu se du sem Lrunsfurmuues, upesur de pressupur umu reluuu cunL-
nuu cum u pussudu que enqendruu u culLuru pusLu.
Lesse punLu de purLdu, lurqun (l??) cunsderu u culLuru cumu u cunLeu-
du subsLuncul du educuuu, nuu purque cubu u educuuu LrunsmLr u culLuru
suculmenLe ucumuludu pelu humundude uu ulquns cenurus dferencudus dessu
culLuru qlubul, mus purque elu sempre LrunsmLru ago da cuIua, "elemenLus
enLre us quus nuu hu furusumenLe humuqenedude, pudem pruvr de funLes d-
versus, suu de epucus dferenLes, ubedecem u prncpus de pruduuu e luqcus de
desenvulvmenLu heLeruqneus e nuu recurrem uus mesmus prucedmenLus de
leqLmuuu (p. l5). Nesse senLdu, u vurubldude culLurul ucurre exuLumenLe
pur esLur su[eLu uus ucusus de reluues de furu smbulcus que se dferencum
nus espuus, sucedudes e qrupus e, nesse cusu, u educuuu sempre esLuru su[eLu
uus efeLus dessu vurubldude. Lesse mudu, u que se ensnu sempre Leru reluues
cum fruqmenLus deulzudus de uspecLus culLurus su[eLus u upruvuuu sucul e
leqLmuuu.
Nesse cunLexLu, lurqun upruxmu-se dus uburduqens que enLendem u
curuLer cruLvu nerenLe uu suber esculur (Uhervel, l??0, Uhevullurd, l??l),vsLu
que, uu selecunur elemenLus du culLuru u serem LrunsmLdus, Lus elemenLus
pussum pur prucessus que devem qurunLr suu Lrunsmssbldude e ussmlu-
uu pelus qeruues mus [uvens, uu, nu cusu, uqulu que Uhevullurd (l??l)
ndcuu cumu prucessu de Lrunspusuu dduLcu. Lesse mudu, u culLuru escu-
lur e vsLu cumu cupuz de defnr-se cumu furu furmuduru de hubLus que, uu
demundur prucessus especfcus de dduLzuuu, se (re)crum, nu nLerur du
espuu esculur, e urenLum u uuu peduquqcu, us pruLcus esculures e u cum-
pusuu dus suberes. PurLunLu, u suber esculur Lruru em s umu especfcdude
e umu uuLunumu epsLemuluqcu unLe us muLrzes dscplnures de referncu.
Nesse senLdu, e pussvel encunLrur, nu ubru de lurqun, umu dsLnuu Lnue,
purem defndu, enLre culLuru esculur e culLuru du esculu.
Lmu nvesLquuu urenLudu em funuu du prmeru ucepuu upunLudu -
cu/1u.a -:c/a. - pressupue umu mersuu nus prucessus de cunsLruuu e
reeluburuuu du cunhecmenLu dfunddu e mudfcudu nu espuu esculur, de mudu
u cumpreender us pruLcus, us reluues cuLdunus, us Lrudues currculures, u
urqunzuuu du espuu esculur e u culLuru muLerul, e demundu umu upuu
meLuduluqcu vulLudu puru u ubservuuu eLnuqrufcu ussucudu u unulse ducu-
menLul. A sequndu pussbldude de uburduqem- a cu/1u.a ua -:c/a - nuu Lem u
mersuu nu sulu de uulu cumu ulLernuLvu essencul de pesqusu. 0 enfuque, uqu
ussumdu, nuu prurzuru u suber hsLurcu esculur em cun[unLu, unulsudu em
buses eLnuqrufcus, mus uma dmensuu desse suber que nus remeLe u uuu ducen-
Le, buscundu, nesse cusu, denLfcur e cumpreender us elus pussves enLre u cul-
Luru du luqur e u cunhecmenLu hsLurcu ducenLe, nclundu uspecLus de suu uuu
peduquqcu pensudus u purLr de seu dscursu e suu nseruu espucul e culLurul.
Veru Uunduu (2002), uu dscuLr dferenLes cuLdunus esculures e suus mplcu-
ues puru u cunfquruuu du culLuru esculur, desLucu que ":- -:ja j./v//-_/a-
u ua cu/1u.a -:c/a. - a :a/a u- au/a, - j::/v-/ 1-. cm .-1-.-c/a 1uuam-1a/
ja.a a cu/1u.a ua -:c/a a: a1/v/uau-: -1.a-c/a::-. 3- :- ju- 1a/a. ua cu/1u.a
ua -:c/a cm 1a/am: ua cu/1u.a ua -mj.-:a, u: :jj/_: c-1-.:, -1c., cm
um muu :c/a/ gu- 1-m ./1m:, ./1:, :/m/:, //_ua_-: - ca.ac1-./:1/ca:
j.j./a:, c-.1am-1- -/a j--1.a 1u: : -:ja: - 1-mj: -:c/a.-:" (p. l4l).
!ssu sqnfcu dzer que meu fucu de unulse ncde menus subre u pruLcu peduqu-
qcu dreLu em sulu de uulu e mus nu esLudu emprcu dus cunLeudus culLurus
que permeum us prucessus de seleuu de cunLeudus e us ruLnus esculures, enLen-
dendu cumu se urqunzum us dscursus dus prufessures u respeLu duqulu que
eles selecunum puru ensnur, em reluuu u muLeru hsLurcu e, purLunLu, u nves-
Lquuu de seus cIos ou esIuIuas de pausbdade (lurqun,l??,
Jedluwsk, 200). Nu enLunLu, uu enfucur us dferenus culLurus nerenLes us
nsLLuues selecunudus, u percepuu dus elemenLus que se encunLrum pur Lrus
du vurubldude de Lus crLerus uu esLruLurus ucubuu pur se pru[eLur cumu Lure-
fu prmurdul, vsLu que Lul pusLuru me cunduzru, cerLumenLe, u pussbldude
de pensur u suber esculur cumu um suber ressqnfcudu nu e pelu pruLcu de seus
su[eLus e nuu cumu umu meru dduLzuuu dus nfurmuues qerudus u purLr
dus cncus de referncu. !ssu sqnfcu udmLr que um currculu e pruduzdu
pelu prescruu e pelus pussbldudes de Lrunsfurmuuu em cunLexLus esculu-
res especfcus, dunde u cumpreensuu dus especfcdudes udvndus du cenuru
culLurul que Lunqencu u esculu e essencul (uuudsun, l??7 e 200l).
I.2. 0o saber histrico ao saber histrico escoIar
A uduuu du cuLequru de cunhecmenLu esculur, uu ser LrunspusLu puru
umu reflexuu especfcumenLe vnculudu u dscussuu du suber hsLurcu esculur,
cunduzu-me u umu upruxmuuu em reluuu us unulses que udvuqum umu
nuLurezu especfcu puru esse suber e, purLunLu, u dscplnu hsLurcu presen-
Le nus esculus cumu umu enLdude especfcu, cunfurme expressuu de enr
MunuL (l??), quulLuLvumenLe dsLnLu du muLrz de referncu, cum pers-
pecLvus urenLudurus e meLudus de pesqusu cum perfs e funues peculures
(Rusen, 200l). 1ul crcunsLncu pude qerur, pur exemplu, deus muLu dsLn-
Lus u respeLu du que vem u ser umu funLe e cumu prublemuLzu-lu. Nu cusu du
suber esculur, quulquer funLe dervudu dus vurudus prucessus de furmuuu du
cunscncu, denLre us quus u prupru muLerul dduLcu pruduzdu puru uren-
Luuu dus uLvdudes dduLcus, pude ser nqurdu u luz du que curucLerzu u
prucedmenLu du hsLurudur e, purLunLu, pensudu cumu funLe. Assm, u LexLu du
lvru dduLcu pude ser ldu cumu umu funLe de esLudu em muldes muLu smlures
uqulu que envulveru u leLuru du funLe pelu hsLurudur, u que lhe cunfere um
esLuLuLu dferencudu em reluuu uu senLdu LucLumenLe uceLu pur funLe hsLurcu.
Pur cunsequnLe, enLre u suber hsLurcu e u suber esculur, hu luqcus dsLnLus
quunLu uus prucedmenLus de cumuncuuu e u meduuu cum u su[eLu cuqnus-
cenLe que nuu pudem ser descunsderudus. UunLudu, se hu umu especfcdude
em fuce dessu muLrz de referncu e dus buses urenLudurus que nus suu cunfe-
rdus pelu cncu hsLurcu, hu que se cunsderur que essu especfcdude e
cunsLrudu u purLr du reluuu cum essu muLrz. PurLunLu, cube-nus, nesse mumen-
Lu, pensur melhur u respeLu dus elus furmuLvus udvndus du suber hsLurcu. Puru
LunLu, um ulhur hsLurczunLe u respeLu de cumu u sLuru se cunsLLuu cumu
cumpu epsLemuluqcu cum especfcdude prupru nus nfurmu muLu u respeLu du
que elu sqnfcu enquunLu furmu purLculur de enLender e explcur u mundu.
Pur ssu, vulLu uu que Rusen nus ulerLuu u respeLu du funuu dduLcu de urenLu-
uu du Leuru du hsLuru (p. 4?), bem cumu suus lquues cum u 1.maa /:1./-
ca, sLu e, uus dferenLes prucessus de uprendzuqem em que u sLuru e um
ussunLu prvlequdu e nuu se desLnum prurLurumenLe u ubLenuu de umu cumpe-
Lncu prufssunul especfcu e sm u urenLuuu du vdu pruLcu medunLe u cunsc-
ncu hsLurcu. Uube desLucur, em reluuu u esses prucessus de furmuuu hsLurcu,
que u suber esculurzudu e upenus umu dessus pussbldudes, denLre um cun[unLu
muur, e nem sempre u mus deLermnunLe. 1ul recurLe Lende u ser purLculurmenLe
relevunLe em um cenuru de reflexuu ucercu dus prucessus de urqunzuuu dus
suberes ducenLes subre u muLeru hsLurcu, subreLudu purque Lus suberes suu
pruvenenLes de funLes dversus e LrunsLum pur dferenLes mumenLus e purudqmus
desse prucessu muur de 1.maa /:1./ca.
Lu Lru[eLuru evuluLvu du sLuru, cumu furmu especfcu de cunhecmenLu,
e pussvel depreender furmus dsLnLus de cumpreensuu u respeLu de cncu
elemenLus cenLrus puru u cunsderuuu duqulu que se encunLru pur Lrus desse
prucessu que, em cerLu meddu, demundum umu eluburuuu Leurcu mus precsu:
u percepuu du hsLurcdude,
u cumpreensuu du Lempuruldude,
u dumnu dus uperuues de duLuuu,
u dumnu de prucedmenLus e meLudus,
u cumpreensuu du cdudunu,
Ludu u qruu de cunexuu enLre cudu um desses elemenLus, Lumudus suludu-
menLe, e u Leuru du sLuru, pensudu de mudu mus qenercu, mnhu upuu uqu
fu nuu uburdu-lus de mudu especfcu, mus pensu-lus em cunsunncu cum us
lnhus de evuluuu recenLe du pensumenLu hsLurcu.
A cncu hsLurcu que se urqunzu u purLr du seculu X!X se buseu nuqulu
que Uru Uurdusu(l??7) desqnuu cumu purudqmu mudernu-lumnsLu de cn-
cu e de cunhecmenLu. Esse purudqmu de umu cncu uuLu-referenLe uduLuvu u
rucunuldude cumu dreLrz e Lnhu nu rqur e nu precsuu du verdude suus meLus
cenLrus. Se, uLe u seculu XV!!!, u dscursu explcuLvu cenLfcu fu reqdu pur
um esquemu usLrubuluqcu, u purLr du lumnsmu, u furmuluuu de uxumus,
uu ludu du buscu de rqur dus meLudus nvesLquLvus, pussuu u sqnfcur umu
qurunLu de ucessu u cenLfcdude. Nuscum, ussm, us buses du uburduqem
pusLvsLu (Jupussu, l?78).
Au hsLurudur cuberu, nuquele cunLexLu, descrever e nurrur u pussudu, de
mudu u qurunLr u ub[eLvdude dessu nurruLvu, sem nLerferncus de qusLus,
vulures e mpressues. 0 ducumenLu escrLu eru u prncpul LrbuLuru e susLenLuculu
desse mudu de se cunhecer u pussudu. Pruduzr sLuru, sub esse enfuque, envulve-
ru u cunhecmenLu e u urqunzuuu dus funLes hsLurcus verduderus cupuzes de
qurunLr u nurruuu duqulu que se pussuu, Lul cumu se pussuu. Eru um cunhec-
menLu enLenddu cumu u ubservuuu ndreLu dus fuLus uLruves dus LesLemunhus
cunservudus (Uurdusu, l?8l, p. 45) e, em funuu dssu, huvu umu ubsessuu cum us
funLes escrLus e cum us uperuues de cunLrule que qurunLrum u uuLenLcdude dus
ducumenLus e u verucdude du nfurmuuu ubLdu, subreLudu pur meu de uperuues
de crLcu ducumenLul buseudus nu eruduu. 0 hsLurudur, nesse cenuru, uperuvu
subre umu mussu ncuerenLe e desurdenudu de fuLus snqulures e heLeruqneus,
ubLdus cum u urdenuuu dus ducumenLus e descruu neuLru dus fuLus ubLdus
uLruves du munpuluuu dus funLes (Uurdusu, l?8l). Recusuvu-se quulquer pruce-
dmenLu de eluburuuu hpuLeLcu que pudesse cunduzr u uperuuu de pesqusu e u
esculhu de Lemus e ducumenLus. 0 resulLudu luqcu desse Lpu de prucedmenLu eru
u cunsLruuu de um cunhecmenLu cunLempluLvu de um ub[eLu que se subrepunhu
uu su[eLu cuqnuscenLe e cu[u vulur resdu nu descruu duqulu que ucurreu nu
pussudu du nuuu. PuLrck NerhuL (l??8) chequ u esLubelecer elus enLre essu
furmu de cumpreender u cunhecmenLu du mundu e us mudernus meLudus [urdcus
de nvesLquuu du reuldude. A quesLuu de umu verdude rreduLvel e ubsuluLu,
cunsLLudu subre essu buse epsLemuluqcu Lrudcunul, cunfundu us meLudus hs-
Lurcu e [urdcu, e u buscu [udcuru de umu verdude remeLe us [ursLus uu Lrudc-
unul meLudu hsLurcu, nu quul se desLucu um mudu de cunhecer e uLesLur u verdu-
deru (NerhuL, l??8). A umu vsuu de sLuru currespundu, purLunLu, umu nuuu
bem defndu quunLu u deu de cunhecmenLu e de verdude. Luqu, fu subre esse
exu epsLemuluqcu fundunLe du cncu mudernu que se esLruLururum us buses du
suber hsLurcu esculur, Lul cumu furu crudu e nsLLucunulzudu nu vrudu du
seculu X!X puru u seculu XX.
ALe u seculu XV!!!, u hsLuru undu nuu esLuvu cunsLLudu cumu muLeru
ensnuvel (lureL, p. ll5). Lu punLu de vsLu du nvesLquuu hsLurcu, pudemus
denLfcur, nesse cunLexLu, umu sLuuuu de prmudu du explcuuu flusufcu, de
curuLer erudLu e qenerulsLu, nu quul u deu de pruqressu du cvlzuuu e vulu-
rzudu em deLrmenLu du deu de nuuu, undu secunduru nuquele mumenLu.
Puru exsLr cumu dscplnu esculur, furum necessurus, u sLuru, sequndu
lureL, muLuues que levurum u cruuu de um cumpu de suber suculmenLe
necessuru, nLelecLuulmenLe uuLnumu e LecncumenLe ensnuvel.
A explcuuu flusufcu de buse lumnsLu, predumnunLe nu seculu XV!!!,
Lnhu nu eruduu qenerulsLu u seu exu cenLrul de uburduqem. Nu enLunLu, nu
LucunLe uu Lpu de explcuuu predumnunLe nuquele cunLexLu, verfcu-se, cun-
furme lureL, que u eruduu eru, uu mesmu Lempu, umu urLe demusudu ncer-
Lu e subu puru ser LrunsmLdu nu esculu. Pur uuLru ludu, undu nuu huvu,
nuquele mumenLu, u fxuuu de duvdus fundumenLus subre us fuLus hsLurcus.
PurLunLu, u dscplnu sLuru nuu Lnhu, uLe u seculu XV!!!, us elemenLus
necessurus u suu ssLemuLzuuu cumu suber esculur qenerulzuvel, fundumen-
LulmenLe purque lhe fulLuvum elemenLus necessurus u suu prupru denLdude
cumu cumpu ndependenLe de suber e explcuuu. lulLuvu-lhe, de um ludu,
cunssLncu em reluuu u Ludus us elemenLus cunsLLunLes essencus du dsc-
plnu esculur e, de uuLru, u dscursu cenLfcu undu susLenLuvu-se, fundumen-
LulmenLe, pelus esquemus emunudus du explcuuu flusufcu. A sLuru nuu
eru, purLunLu, um cumpu cum denLdude epsLemuluqcu prupru.
As duvdus subre u pussudu hsLurcu du nuuu cumeum u ser puLenculzudus
sumenLe u purLr du expunsuu du cenuru nucunulsLu, cum u fm du AnLqu Req-
me, e serum respunsuves pelu furLe desenvulvmenLu dus Lecncus de nvesLqu-
uu, dus meLudus de crLcu e, subreLudu, du enurme vulurzuuu dus ucervus
ducumenLus de curuLer nucunul. Seru subre u escupu du nvesLquuu flusufcu
u respeLu du hsLuru du pruqressu dus cvlzuues que muLu seru feLu nu Lucun-
Le u ncurpuruuu de funLes e pruvus nuu lLerurus u um Lpu de explcuuu que
vu, uus puucus, se dferencundu du explcuuu esLrLumenLe flusufcu. Pur uuLru
ludu, u sLuru flusufcu se preucupu cum u urqem du nuuu, mus upruxmu-se
du deuru pulLcu murcudu pelu buscu de umu qeneuluqu du nuvu nuuu pus-
revulucunuru que precsu renequr u pussudu munurqucu. A sLuru pus-revu-
lucunuru Lrunsfurmu-se, uus puucus, em um dscursu luczudu subre u hsLuru
unversul (lureL, p. l2l).
0 pudruu LerrLurul e expunsunsLu nuuqurudu upus u Revuluuu lrun-
cesu ucubuu pur Lrunsfurmur-se em umu buse de referncu puru u nucunuls-
mu du eru cunLempurneu. A purLr de enLuu, u preucupuuu cum u qeneuluqu
du nuuu e u nfuse em um ulhur subre u pussudu nucunul, cumu prncpul
smulucru de denLdude culeLvu e du buse murul dus ndvduus, pussu u se
cunsLLur cumu um vulur u purLr de meudus du seculu X!X. A cunsLruuu du
cdudunu pur nLermedu du exemplurdude dus uues du pussudu pru[eLuvu-
se, purLunLu, cumu uLrbuLu murul essencul du sLuru u ser ensnudu. Erc
ubsbuwm (l?88) - uu nvesLqur u cunLexLu hsLurcu qerudur, sequndu ele,
2o S0N!A REu!NA M!RANLA
dus muures querrus du hsLuru, upesur du upurenLe cenuru de puz - enfuLzuu
us uspecLus ecunmcus, pulLcus, culLurus e sucus du chumudu eru dus
mperus. Nesse cenuru hsLurcu, fxurum-se us buses du mudelu du EsLudu-
Nuuu que se pru[eLuru, u purLr de enLuu, LunLu puru u mundu desenvulvdu
cumu puru u mundu subdesenvulvdu: um EsLudu LerrLurul mus uu menus
humuqneu, nLernucunulmenLe suberunu, cum exLensuu sufcenLe puru pru-
purcunur u buse de um desenvulvmenLu ecunmcu nucunul, cum um curpu de
nsLLuues [urdcus e pulLcus de Lpu represenLuLvu e cumpusLu pur cdu-
duus medudus pur um quvernu nucunul (ubsbuwm, l?88, p. 4l). 0 uspecLu
que mus nus nLeressu, nesse cunLexLu, dz respeLu uus mecunsmus uLruves
dus quus se cunsLLurum us buses dus nucunulsmus, sLu e, us furmus de
mublzuuu e denLfcuuu emucunul dus cduduus puru cum u nuuu e de
furmuuu de um Lpu de cunscncu hsLurcu.
LurunLe seculu X!X, u funuu cvcu du ensnu de sLuru se pru[eLuu, cum
evdncu, nu lrunu. 1ruLuvu-se de um ensnu cunLempurneu du expunsuu du
rede ferruvuru, du mercudu nucunul, du desuqrequuu du qrunde cumpesnuLu e
du ndusLrulzuuu (Burne, l??8). lu sub u eqde desse ensnu que u dscursu du
demucrucu republcunu fruncesu ulmenLuu-se de lembrunus enruzudus nus mu-
delus du culLuru du unLqudude qrecu-rumunu, nu nurruuu du emuncpuuu du
servu e du burqus - que pruclumurum u fm du Ancen Reqme - e nu expunsuu
culunul que expuserum u supremucu cvlzuLuru du lrunu subre u mundu (Burne,
l??8, p. l4). 0 esLudu du sLuru ncuu-se, nesse quudru, cum u hsLuru suqru-
du dus cvlzuues urenLus - 0renLe Pruxmu e Asu -, sequu pelu urecu,
Mucednu e [udeus, pussuu pur Rumu e !dude Medu, esLuduu us Lempus mudernus
uLe l78? e fnulzuu cum u qrunde sLuru Nucunul lruncesu. (lureL,s.d), p.
l25). EsLuvum cunsLLudus us buses du quudrpurLuu hsLurcu, um dus exus de
umu culLuru currculur hsLurcu que se pru[eLuu pelus dversus ssLemus de ensnu
e se munLem vvu uLe hu[e (Uhesneuux, l??7). Sequndu lureL, u sLuru nuu e su
u qeneuluqu du nuuu, mus Lumbem u esLudu du pruqressu cenLfcu e muLerul du
humundude. E e ussm que se prepuru, em nuvus cundues, u recuncluuu du
deu nucunul cum u deu encclupedcu (lureL, s.d) p. l20). Nu murchu puru u
pruqressu e desenvulvmenLu precunzudu pelu lumnsmu, u EsLudu-nuuu pru[e-
Lu-se cumu u prncpul uqenLe hsLurcu e, nesse senLdu, u hsLuru fruncesu des-
punLu cumu exemplu puru us demus nuues, subreLudu u purLr du efeLu du ubru
munumenLul de ErnesL Luvsse (Nuru, l??7).
lrunus Lusse desLucu u eru Luvsse cumu u dude de uuru dus hsLuru-
dures frunceses e du ensnu de sLuru em suu muLrz cenLrul, vsLu que, unLe
us exqncus de recunqusLu du nLeqrdude LerrLurul du Nuuu, upus u per-
du du Alsucu-Lurenu cum uuerru lruncu-Prussunu, u respusLu hsLurcu uLru-
ves du ensnu pru[eLuu-se cumu um dus mus mpurLunLes fundumenLus du
furLulecmenLu du denLdude nucunul, quesLuu que pussuu u reurqunzur Ludu
u dscursu hsLurcu. Sequndu ele, u nuuu pde benefcur-se de umu verdu-
deru Lrunsfurmuuu du sucruldude e u hsLurudur encurrequu-se de enruzur
u senLmenLu nucunul nu pupuluuu (Lusse, 200l, p. ll). Au unulsur u efeLu
dessu Lrunsfurmuuu du dscursu hsLurcu uLruves du qenerulzuuu du hsLu-
ru ensnudu nu esculu, Lusse reLumu us puluvrus de Luvsse quundu esLe
cunclumuu us cduduus u presLurem uLenuu quundu, nu esculu, lhe ensnurem
u sLuru du lrunu. Nuu se deve uprender du bucu pru furu, mus cum Ludu
nLelqncu e Ludu u curuuu... Nenhum pus presLuu Luu elevudus e prulunqu-
dus servus u cvlzuuu e u qrunde pueLu nqls Shukespeure dsse u verdude
quundu exclumuu: A lrunu e u suldudu de Leus. 0ue cudu um cuncebu cluru-
menLe u cun[unLu dessu muruvlhusu hsLuru. Nelu se pude uurr u furu neces-
suru puru nuu ceder uu desnmu e Lumbem u vunLude frme de Lrur nussu
puLru du ubsmu em que cuu. (Luvsse upud Lusse, 200l, p. l8)
Erc ubsbuwm (l?84), uu dscuLr cumu deLermnudus Lrudues suu n-
venLudus e nsLLucunulzudus, furneceu-nus um cenuru de explcuuu Leurcu
que Lem sdu muLu uLlzudu nu cumpreensuu u respeLu dus currculus esculures
e du nuscmenLu du sLuru cumu dscplnu esculur. Assm, u nLruduuu du
sLuru de mudu ssLemuLcu nus esculus pude ser cumpreenddu cumu um Lpu
de Lruduu nvenLudu (ubsbuwm, l?84, p. ?), se[u pelu fxuuu de cunLeudus
cumuns e ubrquLurus defndus em um LerrLuru nucunul, se[u pelu curuLer
repeLLvu dus demus elemenLus de umu dscplnu esculur e seu pupel de qerudu-
res de vulures e represenLuues culeLvus.
A prmeru qeruuu de hsLurudures que se furmuu subre Lus buses Leve u
esquemu nucunul cumu muLrz urqunzuduru du cunhecmenLu hsLurcu pruduz-
du e, exuLumenLe em buscu du nucunul e du denLdude, se deu u pruqressu du
eruduu e u preucupuuu cum u snqulurdude e purLculurdudes, ubLdus cum u
buscu e u vulurzuuu du ducumenLu (Lusse, 200l).
Esse pudruu de ensnu de sLuru, nsLLudu nu cunLexLu de expunsuu du
nucunulsmu eurupeu, eru, purLunLu, buseudu em umu cuncepuu cluru ucercu
de suu muduldude de escrLu, defnu-se cumu heqemncu, u purLr du cusu frun-
cs, e se dfundu pur dversus EsLudus Nucunus u purLr du fnul du seculu X!X,
nclusve nu Brusl. Nesse cenuru, pru[eLuu-se u buse currculur du quul sumus
Ludus LrbuLurus.
Nu Brusl, u bnmu encclupedsmu/pruqressus du eruduu ussucudus u
funduuu du dscplnu sLuru se munfesLuu cum u cruuu du Uulequ Pedru !!
e du seu cunqnere ucudmcu: u !nsLLuLu sLurcu ueuqrufcu Brusleru. KuLu
Abud desLucu que u Pedru !! e u !uB represenLuvum, nu sequndu meLude du
seculu X!X, us nsLncus de pruduuu de um deLermnudu cunhecmenLu hsLur-
cu, cum u mesmu urcubuuu cunceLuul e prublemuLzuuu. (Abud, l??8, p. 0).
0 suber hsLurcu esLubelecdu nesse cenuru Leve cumu referencul epsLemuluqcu
u purudqmu mudernu-lumnsLu de cncu e cunhecmenLu. Nesse senLdu, us
munfesLuues desse purudqmu nu suber hsLurcu esculur ucuburum pur cum-
pur us buses subre us quus dscuLmus, uLuulmenLe, u revsuu desse suber. 0
ensnu du sLuru eru enLenddu cumu u luqur prvlequdu puru se Lrubulhur u
murul e u eLcu cumu vulures unversus cunsLLundu, desLu furmu, u peduququ
du cduduu (Zumbun, l??8, p. ?). Uum essu funuu pulLcu-deuluqcu, u dsc-
plnu em furmuuu Leve um pupel mpurLunLe, nuu su nu senLdu de nsLLur um
Lpu de culLuru quunLu uus pruqrumus e cunLeudus LucLumenLe uceLus e que
pussurum u se repruduzr uLruves dus currculus prescrLus, cumu Lumbem nu
senLdu de esLubelecer umu furmu de se pensur u deu de cunhecmenLu e de
verdude. Essu furmu preceLuu que us fuLus devem se susLenLur nus ducumenLus
escrLus e u lneurdude du nurruLvu hsLurcu, urqunzudu em buses descrLvus
e neuLrus, deve se ussucur uu dscursu du pruqressu. Uum ssu, precunzuvu-se
um ensnu memurulsLu, crunuluqcu e susLenLudu em fuLus que se Lurnurum
cunncus, em Lermus de umu culLuru hsLurcu clusscu, subreLudu purque u nu-
uu de Lempu ul nsLLudu evucuvu u Lru[eLuru du cvlzuuu eurupeu. Repru-
duzrum-se uqu, purLunLu, us buses du esquemu quudrpurLLe que Uhesneuux
ununcuu puru u ensnu fruncs e que, sequndu ele, desempenhu mpurLunLes fun-
ues nus mbLus peduquqcu, nsLLucunul, nLelecLuul, deuluqcu e pulLcu, uu
prvlequr u pupel du 0cdenLe nu hsLuru du mundu e reduzr, quunLLuLvu e
quulLuLvumenLe, u luqur dus puvus nuu eurupeus nu evuluuu unversul.
(Uhesneuux, l??5. p. ?5). lu, purLunLu, sub u eqde desse referencul
epsLemuluqcu que u hsLuru nucunul se esLruLuruu, nu pussuqem du seculu X!X
puru u seculu XX, cumu umu dus buses cunsLLuLvus du nuuu brusleru.
A purLr dus unus 0, undu que sem mudunus sqnfcuLvus em reluuu
uu senLdu pulLcu, hsLuruqrufcu e epsLemuluqcu que urenLuu u nLruduuu du
dscplnu, u sLuru ensnudu pussuu u, cudu vez mus, exercer um pupel cenLrul
nu furmuuu du nucunuldude e nu furLulecmenLu du EsLudu Nucunul (Abud,
l??8). Uum u Refurmu Uunupunemu, u uumenLu du curqu hururu puru us
muLerus dus chumudus humundudes esLubeleceu, em curuLer permunenLe, u
dvsuu enLre sLuru uerul e sLuru du Brusl. Muru elenu UupeluLu (l??8),
uu referr-se u munLuqem de ssLemu prupuqundsLcu nu perudu vurqusLu,
enfuLzuu que, uLruves de umu LenLuLvu de refurmuluuu dus mecunsmus de
cunLrule sucul, furum uLlzudus Lecncus sufsLcudus de cumuncuuu, cum u
nLuLu de nculcur vulures, crenus e cunulzur u purLcpuuu dus mussus,
cum u bluqueu dus uLvdudes espunLneus. Nesse cenuru, u educuuu Lruns-
furmuu-se nu veculu prvlequdu de mudeluqem de cumpurLumenLus. EsLundu
us meus de cumuncuuu, us veculus de expressuu culLurul e us nsLLuues
educucunus sub cunLrule, us reqmes vurqusLu e perunsLu vulerum-se desses
nsLrumenLus puru Lrunsfurmur u denLdude nucunul de curuLer ndvduuls-
Lu em denLdude nucunul culeLvu, cunsderudu elemenLu cunsLLuLvu prmur-
dul du pulLcu de mussus nLruduzdu nu perudu. (UupeluLu, l??8. P. 2l2)
Nesse cenuru, u uuLuru desLucu u furu du presenu dus elemenLus duuLrnur-
us necessurus u cunsLruuu du denLdude culeLvu e us furLes cunexues enLre u
espuu esculur, u sucedude e us furmuluues nu mbLu du EsLudu Nucunul.
Em reluuu u sLuru ensnudu nesse cunLexLu, KuLu Abud (l??8, p. 5) enfuLzu
u mpurLncu dus nsLruues meLuduluqcus de l?45, que buscuvum qurunLr uus
esLudunLes: u cupucdude de cumpreender us qrundes ucunLecmenLus, u cunduu
de descruu e cumpuruuu de nsLLuues de epucus dsLnLus, u ulurqumenLu du
esprLu de Lulerncu e u furLulecmenLu du senLmenLu de cvsmu e de deveres
puru cum u puLru e u humundude, u que, de cerLu mudu, se pru[eLuru cumu umu
mpurLunLe murcu de cunLnudude puru us perudus pusLerures. Nenhumu mudun-
u sqnfcuLvu se fez senLr nuquele mumenLu, cunLudu, em reluuu uu Lpu de
escrLu du sLuru LrunspusLu puru us cunLeudus esculures.
Apesur desse purudqmu Lrudcunul de sLuru e de UunhecmenLu Lerem
sdu sufcenLemenLe furLes nu senLdu de se fxurem cumu elemenLus de umu
culLuru esculur cu[us resqucus perpeLuum-se uLe hu[e, u cumpreensuu em relu-
uu uu cunhecmenLu hsLurcu sufreu mudunus prufundus u purLr de esLudus
hsLurcus desenvulvdus Lumbem nu vrudu du seculu X!X, purem em buses
epsLemuluqcus quulLuLvumenLe dsLnLus.
0s prmerus qermes de mudunu nuscerum u purLr du hsLurcsmu ulemuu
e du murxsmu. Nu cusu du hsLurcsmu, upesur de suu nfuse em umu hsLuru
pulLcu-dplumuLcu de cunhu nucunulsLu (BuuLer e Julu, l??8), suus nuvus
furmus nLerpreLuLvus quunLu u cumpreensuu du pupel uLvu du su[eLu nu prucessu
de cunhecmenLu pruvucurum um redmensunumenLu nu cuncepuu de verdude
hsLurcu. E u murxsmu, upesur de nuu Ler cumu prurdude cenLrul u furmuuu de
buses cunceLuus e meLuduluqcus puru u Lrubulhu du hsLurudur, ucubuu pur Lru-
zer cunLrbuues prufundus u sLuru, devdu uu que seus esLudus e Lendncus
unulLcus represenLurum em Lermus de umu rupLuru epsLemuluqcu em reluuu u
sLuru Lrudcunul, uu redmensunur cumpleLumenLe u cumpreensuu u respeLu
du muvmenLu du sLuru e du prucessu de cunhecmenLu. (Uurdusu, l?8l)
Ambus se nsurqrum cunLru us buses explcuLvus e meLuduluqcus du pus-
Lvsmu e nuuqururum nuvus pussbldudes de cunsLruuu de cunhecmenLu su-
bre u pussudu. A prncpul nuvuuu du hsLurcsmu resde em suu cuncepuu du
cunhecmenLu. Mchel Luwy chumu u uLenuu, u esse respeLu, puru Lrs pressu-
pusLus cenLrus, cu[us efeLus verum u ser muLu sqnfcuLvus puru u fuLuru du
mudu de pensur em sLuru (Luwy, l?87, p. 0). Em prmeru luqur, desLucu-se
u cumpreensuu du hsLurcdude de Ludu fenmenu culLurul, sucul e pulLcu, u
que sqnfcu dzer que Lus elemenLus sumenLe pudem sser explcudus em suu
hsLurcdude. Uumu decurrncu desse pressupusLu, surqe, em sequndu luqur, u
cumpreensuu de que u su[eLu esLu mersu nu fluxu du pesqusu e que, purLunLu,
suu vuruves us punLus de vsLu pussves. Em Lerceru luqur, emerqe u cumpreen-
suu de que suu qrundes us dferenus enLre us cncus nuLurus e sucus, u que
desbuncuru u pressupusLu unLerur que udvuquvu umu humuqenedude epsLemu-
luqcu enLre us dversus cumpus de cunhecmenLu e ubru espuu puru crLcus
prufundus uu meLudu cenLfcu de buse nuLurulsLu, ncumpuLvel cum us ub[eLus
de cunhecmenLu dus cncus humunus.
Adum Schuff, uu dscuLr cumu se du, nu cunhecmenLu hsLurcu, u urLcu-
luuu enLre ub[eLvdude e sub[eLvdude desLucu, em reluuu uu hsLurcsmu e
us demus currenLes reluLvsLus, que, uu crLcurem us prncpus du esculu
Lrudcunul, Lus currenLes enfuLzum que u reluuu enLre su[eLu e ub[eLu nu
cunhecmenLu hsLurcu cunsLLu umu LuLuldude urqncu, nuu pussvu uu cun-
LempluLvu, mus uLvu pur purLe du su[eLu que cunhece, que, cumu um su[eLu
hsLurcu, seru sempre suculmenLe cundcunudu (Schuff, l?78, p. l05). A dfe-
renu enLre us Lendncus reluLvsLus e u murxsmu, em reluuu u cumpreensuu du
prucessu de cunhecmenLu, resde essenculmenLe nu furmu pelu quul se urLculum,
nesse prucessu, su[eLu, ub[eLu e reuldude hsLurcu. Levudu uu exLremu, u reluLvsmu
precunzu umu sLuru despruvdu de quulquer esLuLuLu cenLfcu, Lendu em vsLu
que u sub[eLvdude rudcul upruxmu essu furmu de cunhecmenLu du cruuu
urLsLcu. 0 hsLurudur, sub essu uLcu, seru um urLsLu que cru reuldudes u
luz de seu ulhur e suus mpressues purLculures e, nesse senLdu, quulquer Lpu
de munfesLuuu seru vuldu cumu furmu purLculur de cunhecmenLu.
Au defender u vsuu murxsLu quunLu u cumpreensuu du nuLurezu du prucessu
de cunhecmenLu hsLurcu, Schuff enfuLzu u re[euu LunLu u deu de neuLruldude
du pusLvsmu, cumu uu reluLvsmu e uu sub[eLvsmu du presenLsmu. A susLenLuuu
de Lul re[euu se respuldu nu cumpreensuu de que u fuLur sub[eLvu presenLe nu hsLu-
rudur e reluLvu, purque e sempre funuu de cundcunumenLus sucus ub[eLvus
(Schuff, l?78, p. l8), e que, nu reluuu enLre su[eLu e ub[eLu, u cunhecmenLu se
cunsLru u purLr du meduuu enLre uqulu que udvem desse cundcunumenLu sucul e
u reuldude hsLurcu upreenddu pur nLermedu dus vesLqus que servem uu Lrubulhu
du hsLurudur nu seu presenLe meduLu de vdu, ruzuu pelu quul u punLu de purLdu du
ub[eLu cuqnuscvel, puru u murxsmu, esLu sempre nu cuncreLu reul. Jusep lunLunu
(l??8) desLucu, u esse respeLu, u quesLuu du enqu[umenLu pulLcu du sLuru sub u
escupu du murxsmu. Se u fundumenLul eru Lrunsfurmur u mundu, eru luqcu que
esse meLudu de nvesLquuu du pussudu se pusesse u servu de um pruqrumu de uuu
desLnudu u mudur u presenLe. (p. l45)
Se u quesLuu epsLemuluqcu de fundu pude ser desLucudu cumu umu dus
prncpus cunLrbuues du murxsmu u sLuru, Lus cunLrbuues nuu cessum,
nu enLunLu, nesse punLu. Puru ulem du esLubelecmenLu de umu nuvu buse cum-
preensvu quunLu u reluuu su[eLu/ub[eLu, surqe umu furmu de cumpreender u
dnmcu du sLuru que enfuLzu u reluuu presenLe-pussudu-presenLe cumu u
susLenLuuu de umu nvesLquuu que referende u pruxs e que qere u
cunscenLzuuu u purLr du uburduqem qeneLcu-evuluLvu dus prublemus du su-
cedude presenLe. Au buscur u cumpreensuu du prucessu hsLurcu que pruvucu u
dssuluuu dus reluues ndvduu-sucedude-nuLurezu (Murx, l?8l), u murxs-
mu pussu u enfuLzur u esLruLurul e u culeLvu em deLrmenLu du epsudcu e
ndvduul. PurLndu du cumpreensuu de que u reuldude e muLuvel, u murxsmu
buscu submeLer us mudunus sucus e hsLurcus u les dnmcus cuqnuscves
que nus permLem upreender u duruuu reluLvu dus furmus e reluues esLruLu-
rus em um ssLemu (Uurdusu, l??7).
Emburu us efeLus du murxsmu subre u cumpu du Leuru du sLuru Le-
nhum sdu nuLuves, suus repercussues subre u sLuru ensnudu furum, qrussu
mudu, menus vnculudus u dmensuu epsLemuluqcu e mus vulLudus puru u
esLubelecmenLu de um Lpu defndu de explcuuu hsLurcu, murcudu pelu prmu-
du du esLruLurul, pelu reduuu du LuLuldude sucul uu embuLe enLre furus prudu-
Lvus x reluues de pruduuu e, em cunsequncu, pur um esquemu lneur de
evuluuu de mudus de pruduuu que ucuburu pur reLerur u quudrpurLsmu e
suu dmensuu unfcuduru du Lempu hsLurcu cum buse nu evuluuu du cvlzu-
uu eurupeu. (Uhesneuux, l??5)
mpurLunLe desLucur, cunLudu, que u murxsmu, enquunLu perspecLvu de
uburduqem e nLerpreLuuu du reuldude, nuu se resLrnqe uus seus fundudures, e
uuLrus referncus pudem ser levudus em cunLu, subreLudu se qusermus Lumur
Lus pressupusLus puru dscuLr u quesLuu du cumpreensuu du suber esculur. A
esse respeLu, ulqumus breves ncursues pelu pensumenLu ben[umnunu subre u
muderndude nus musLrum que us cundues puLenculzudus pur suus unulses,
nu LucunLe u cumpreensuu du suber hsLurcu, suu mulLplus e ubrem cumnhus
muLu prufcuus nu que se refere us upruxmuues que se Lurnum pussves enLre
memuru, educuuu e suber esculur.
Uunsderudu u mus mpurLunLe Leurcu du culLuru nu pensumenLu murxs-
Lu, WulLer Ben[umn e, undu hu[e, ub[eLu de reflexues e cunLruversus em dver-
sus cumpus ucudmcus, chequndu mesmu u ser cunsderudu um dus veLures
vnculudus u expunsuu du rrucunulsmu nu Brusl, qruus u prufunddude de suu
crLcu u muderndude (RuuuneL, l?87).
Em que pesem us crLcus Leurcus que, muLus vezes, servem, fundumenLul-
menLe, puru evdencur u curuLer mulLplu du pensumenLu ben[umnunu, u fuLu e
que esLumus ldundu cum um uuLur cu[u cunLrbuuu u flusufu du sLuru, e
pur cunsequncu, u unulse de dmensues mpurLunLes du reuldude cupLulsLu, e
muLu prufundu.
Le ucurdu cum RuuuneL (l?87, p. l00), nuu pudemus fulur em um Ben[u-
mn rrucunulsLu uu melunculcu, mus em vurus fuceLus de um pensudur ecleLcu
em suus LemuLcus e nLeresses. Se, de um ludu, hu u murxsLu que recusu u
culLuru burquesu, hu, de uuLru, u murxsLu que levu uu exLremu u crLcu lmLudu
nu seu du pensumenLu murxsLu urLuduxu uus prublemus enqendrudus pelu de-
senvulvmenLu du Lecnuluqu nu cupLulsmu. A vsuu rumnLcu de que, sub u
cupLulsmu, Lerumus u muxmu de uvunu dus furus pruduLvus e recusudu pur
Ben[umn que, sequndu Mchel Luwy (l??0), puderu, sub esse prsmu, ser cuns-
derudu um precursur hsLurcu dus luLus cunLempurneus pelu preservuuu du
pluneLu e cunLru u currdu nucleur uu urmumenLsLu.
Se hu u msLcu que musLru um qrunde nLeresse pelu reflexuu Leuluqcu e
pelu crLcu exuusLvu du esLucsmu nuu pulLcu nu vdu nLelecLuul (BuLLumure,
l?88), hu, em cunLrupurLdu, u mlLunLe e Leurcu que se ussusLu cum u burbure
du fuscsmu. Jeune Mure uuqnebn (l?82) desLucu que hu, undu, uqueles que,
nu Lrlhu de Adurnu, u clussfcum cumu um duleLcu meducre, ncupuz de umu
reflexuu Leurcu cunssLenLe (p. ?). 0 fuLu e que Ben[umn, nu mulLplcdude de
seus ulhures, upresenLu-nus, cumu prncpul lequdu de seu pensumenLu, umu ex-
qncu de refurmuluuu Leurcu em qerul e du duuLrnu murxsLu em purLculur.
A purLr dus unus 20, [u sufrendu us efeLus du crse fnunceru e Lendu sdu
recusudu puru umu curreru unversLuru nu Lnversdude de lrunkfurL, Ben[u-
mn ncuu umu Lru[eLuru nLelecLuul murcudu pelu reflexuu subre us prublemus
levunLudus pur umu cuncepuu clusscu de culLuru, pelus upruxmuues cum Adur-
nu, Buudelure, PruusL, BrechL e lreud. Nesse perudu, cum u subrevvncu qu-
runLdu pelus urLqus publcudus em [urnus e revsLus e pelu bulsu nu !nsLLuLu de
Pesqusu Sucul, Ben[umn ncuu u 1rubulhu dus Pussuqens e, cum ele, Ludu u
Lru[eLuru nLelecLuul que resulLuu nuu su em vqurusus reflexues u respeLu du
muderndude cupLulsLu cumu em esLudus subre urLe, suculuqu, lnquuqem e
culLuru, culmnundu cum us 1eses subre u llusufu du sLuru, escrLus nu unu de
suu murLe e, upunLudus, frequenLemenLe, cumu escrLus que u descurucLerzurum
cumu um uuLur murxsLu, dudu u plunu de revsuu de purudqmus e reflexues ucer-
cu du quesLuu du purLcpuuu pulLcu (KuLhe, l??l).
Ben[umn subsLLu u unulse clusscu de curuLer esLruLurul pur um pruced-
menLu de rememuruuu u purLr de mnadas, fruqmenLus qerudures de senLdu uu,
sequndu u prupru Ben[umn, pequenus fruqmenLus que nus permLem descubrr u
crsLul du sLuru LuLul. A esses fruqmenLus ele ucrescenLu ulequrus que persun-
fcum u muvmenLu reul du sLuru, cu[u nLerpreLuuu envulve um Lrubulhu de
decumpusuu de um musucu de elemenLus, pussudur de umu urdenuuu que lhe
cunfere umu sqnfcuuu prupru. Pur meu desses fruqmenLus, Ben[umn vu pru-
cessundu us sqnfcudus du cdude puru quem nelu vve, e percebe, nus recurLes
du vdu cuLdunu, suus Lrunsfurmuues que vuu sendu, desse mudu, urmuzenudus
nus memurus du pussudu. (Ben[umn, l?87, p. 7)
0s fruqmenLus que pruduzem, pelu snLese prucessudu nu leLur, sqnfcu-
dus muures, nus suu upresenLudus em umu dmensao naaIva e esse fuLu
pussu mplcuues mpurLunLes nu prupru flusufu du sLuru ussumdu pur Ben-
[umn. Sequndu ele, naa-se aquo que adqudo pea expenca, pelu vvncu
de sLuuues cumunLurus que u cupLulsmu Lende u dssulver. A leLuru du mundu
e u rememuruuu que cunduz u nurruLvu snLeLzum-se em umu pussbldude de
enLendmenLu du mundu e de eluburuuu du sLuru purque nus puscunu, de
mudu duluqcu, frenLe u uuLrus vuzes. Au unulsur Lul quesLuu, Jeune Mure
uuqnebn (l?87) desLucu que u nurruLvu urundu de umu urqunzuuu sucul
de buse pre-cupLulsLu e cudu vez mus ruru, [u que purLe du Lrunsmssuu de
umu experncu, cu[us cundues de reulzuuu [u nuu exsLem nu sucedude
cunLempurneu, vsLu que u dsLncu enLre us qrupus humunus, purLculur-
menLe enLre qeruues, Lrunsfurmuu-se hu[e em um ubsmu purque us cundues
de vdu mudum em um rLmu demusudu rupdu puru u cupucdude humunu de
ussmluuu e, pur esLu ruzuu, rumpe-se u experncu cumum e cumpurLlhudu
enLre nurrudur e uuvnLe(p. l0). Nesse senLdu, u deu de nurruLvu uberLu
envulve u esLubelecmenLu de um muvmenLu nfnLu de memuru em que cudu
hsLuru ense[u umu nuvu.
Essu crcunsLncu de perdu du experncu, e, u meu ver, uu mesmu Lempu,
um pressupusLu epsLemuluqcu e umu dmensuu cunsLLuLvu du reuldude du se-
culu X!X que, cunfurme RuuuneL, uu nuu suber cumu reuqr uu presenLe, buscuu,
em um pussudu remuLu, ecus dus unLqus reluues sucus que, mpreqnudus du
nuvu, remeLum uu fuLuru qerundu uLupu. (l?87, p. 2)
1ul puruduxu emerqe, nu memuru e nu percepuu du prupru Ben[umn, cum
umu sensuuu de esLrunhumenLu uu de nuu perLencmenLu u umu crcunsLncu de
Lrunsfurmuues recusudus nu mumenLu fuLuru em que u memuru desse cunLexLu
pussu pur um prucessu de ressqnfcuuu. Esse esLrunhumenLu, uu essu sensuuu
de nuu perLencmenLu pude ser ldu, nesse cusu, nuu cumu umu reuuu ndvduul,
mus cumu um cune sucul. Nu verdude, u que esLu em [uqu uqu e u sub[eLvdude
de ulquem que Lruz u Lunu, pur nLermedu de suu memuru, um su[eLu sucul que,
cum elu, ressqnfcu u pussudu que fez purLe du prupru experncu e u levu u
refleLr subre us Lrunsfurmuues sucus mudernzunLes que desesLruLururum u vu-
lur dus experncus culeLvus Lpcus de umu epucu hsLurcu unLerur.
A LrunsLuredude e u rupdez dus mudunus, subreLudu uquelus pruces-
sudus nu cenuru urbunu, cunsLLuem u prncpul fuceLu du muderndude,
sequndu Ben[umn: u culLu u nuvdude mpreqnudu de elemenLus unLqus que,
cunLrudLurumenLe, [u Lruzem em s us qermes de suu ubsulescncu. Pur essu
ruzuu, Ben[umn, nu LexLu 1a./:, caj/1a/ u :-cu/ 1, nus upresenLu LunLus
menues u ulequrus cu[u ud[eLvu cenLrul e sempre funLusmuqurcu. A Lecn-
cu e u Lecnuluqu suu funLusmuqurcus purque, uu nus remeLerem puru u fuLuru,
u fuzem rumpendu drusLcumenLe u dmensuu du experncu, uu mesmu Lempu
em que desLLuem crcunsLncus unLerures murcudus pur um uuLru pudruu de
reluues sucus.
Lessu furmu, us persunuqens uu Lpus sucus que emerqem Lumbem cumu
mnudus, nus escrLus de Ben[umn, suu Ludus fsunumsLus dessu cdude mudernu
e cunLrudLuru. Se u culecunudur perpeLuu remnscncus du pussudu em seus
ub[eLus, ele u fuz expruprundu esses mesmus ub[eLus de seu cunLexLu Lempurul. Ele
e u hubLunLe pur excelncu dessu cusu burquesu unde, pelu prmeru vez nu
sLuru, u espuu unde vve u humem prvudu se cunLrupue uu lucul de Lrubulhu.
PurulelumenLe, u flunur upresenLu-se cumu u ulenudu nu mulLduu, umu furmu
umbquu upresenLudu nu lmur LunLu du cdude quunLu du clusse burquesu que
Lrunsfurmu Lumbem u urLsLu em mercuduru (Ben[umn, l??l, p.7).
1udus us sLuuues de vvncu fumlur e dumesLcu, ussm cumu us qulerus
de pussuqem, us punurumus uu us expusues pudem ser encurudus cumu mnu-
Lurus du cdude e du mundu, fruqmenLus du reul que emerqem pelu nLermeduuu
du rememuruuu e du nurruLvu, cumu umu vu de nLerpreLuuu cumpleLu e
qlubulzunLe du mundu. Mus que mundu e esse? 0 mundu cupLulsLu, murcudu
pelu prulferuuu de espuus que se Lrunsfurmum em Lemplus que qurunLem u
feLche du mercuduru, em que Ludus us muvmenLus, u exemplu du mudu, du
nLerur burqus, dus cussnus, dus expusues, suu murcudus pelu efmeru, pelu
LrunsLuru. Em snLese, um mundu em que se dluem u experncu culeLvu e us
pussbldudes de nurruLvu e esvuzu-se u dmensuu de Lempu e memuru. Nesse
punLu, em que u unulse dus cunLrudues emunudus pelu mudu cupLulsLu de
pruduzr, uu ludu du denuncu de seus efeLus sucus, ussume umu pusuu cenLrul
nu reflexuu Leurcu de Ben[umn, se du u suu muur upruxmuuu cum us cuncep-
ues fundumenLus du murxsmu. Pur uuLru ludu, u deu de nurruLvu cumu punLu
de purLdu puru u muvmenLu sub[eLvu de cunhecmenLu e explcuuu cunduz seu
pensumenLu u um nuvu purudqmu puru u prucessu de pruduuu de cunhecmen-
Lu, cu[us expressuu mus ssLemuLcu e nfluncu mus prufundu puru u sLuru
se fzerum nuLur u purLr de meudus du seculu XX.
Emburu us premssus epsLemuluqcus e cunceLuus precunzudus pelu
hsLurcsmu e pelu murxsmu Lenhum Ldu um curuLer muLu nuvudur nu cun-
LexLu de suu qeruuu, us qrundes nuvuues nu cumpu du cumpreensuu du
Lrubulhu hsLurcu surqrum mesmu u purLr dus Annules frunceses.
Jusep lunLunu (l??8) desLucu u muvmenLu dus Annules cumu um dus
plures du mudernzuuu du sLuru, em cu[us buses se deu u (re)cunsLruuu
du fuzer du hsLurudur cum nuvus pressupusLus, uLe mesmu purque u nvesLqu-
uu hsLurcu du epucu dus fundudures du murxsmu pussuu buses Lrudcunus
e eurucnLrcus. Uum us Annules, surqrum mudunus mpurLunLes nu furmu
de cunceber nuu su u prucessu de cunhecmenLu, mus u prupru dmensuu du
que e cunsderudu ub[eLu vuldu desse cunhecmenLu. Uru Uurdusu (l??7)
enfuLzu, u esse respeLu, ulqumus mudunus fundumenLus. Em prmeru lu-
qur, u crenu nu curuLer cenLfcu cunsLruLvu du sLuru, u que mplcu mu-
dunu mpurLunLe nu prupru furmu de cunceber u verdude. Em sequndu luqur,
um debuLe crLcu cum us cncus sucus, sem u defnuu e/uu recunhecmen-
Lu de frunLerus rqdus e defnLvus quunLu u meLudus e ub[eLus. Em Lerceru
luqur, u buscu de snLeses hsLurcus qlubus, cum u nfuse nus uspecLus culeL-
vus, sucus e repeLLvus que levem u umu nLeruuu enLre presenLe-pussudu, u
purLr du cunsderuuu de umu pluruldude de nves de Lempuruldude. Pur
ulLmu, umu umpluuu du unversu dus funLes uLlzuves, u purLr de umu
reflexuu ssLemuLcu u respeLu du pupel du hsLurudur nu prucessu de prudu-
uu du cunhecmenLu, dus fuLus hsLurcus e du verdude hsLurcu.
0 punLu de purLdu du qrunde vrudu nu cumpreensuu du ufcu du hsLur-
udur vem cum Murc Bluch e suu j/_/- ju. //:1/.- u 1-1/-. u/:1./-.
Emburu Lruduzdu, urqnulmenLe, puru u lnquu purLuquesu cum u smpluru
LLulu !nLruduuu u sLuru, u preLensuu ncul de Bluch elucdu uqulu que,
efeLvumenLe, refere-se uu senLdu du ubru: umu upuluqu du sLuru e du ufcu
du hsLurudur. Apesur de nucubudu, u ubru pude ser vsLu nuu su cumu um eluqu
culussul u prufssuu du hsLurudur, mus Lumbem cumu um ducumenLu de ssLe-
muLzuuu de cumnhus pussves puru u furmuuu desse ufcu. Jucques Le uuff
(l??7), uu cumenLur u mpurLncu du Lrubulhu empreenddu pur ELenne Bluch
nu senLdu de resLuurur u escrLu urqnul dus munuscrLus de Bluch, desLucu, em
seu prefucu, que se LruLu de um lvru que cunservu, nus dus de hu[e, qrunde
purLe de suu nuvdude, suu necessdude e e precsu reencunLrur suu efcucu (Le
uuff, l??7, 4). Se e pussvel fulur em um cerLu reqressu u Murc Bluch, ssu
represenLu, sequndu Le uuff, um dus mus rcus enLre us que frequenLemenLe nuu
pussum de mudu, pelu fuLu de ser um lvru cumu um uLu cumpleLu de hsLuru
que nuu se pru[eLu cumu punLu de chequdu, mus cumu punLu de purLdu puru
quulquer hsLurudur (Le uuff, l??7, p. 5).
Nuqulu que me nLeressu ndcur puru u que se pru[eLu em meu hurzunLe
de unulse, sLu e, u nuLurezu du suber hsLurcu e suu Lrunspusuu puru u espuu
esculur, u ubru de Bluch pude ser pensudu u purLr de dus exus cenLrus. Em
prmeru luqur, elu nus levu u reflexuu subre u que e e puru que serve u sLuru.
Uunsderudu pur Bluch cumu u cncu dus humens nu Lempu (Bluch, l??7, p. 8?),
seus vulures vuu desde u cupucdude de dsLrur uLe u seu pupel em levur us
ndvduus u cumpreensuu, clussfcuuu e nLelqbldude du mundu. Le um
exLremu u uuLru se upresenLum, undu, u cupucdude de desperLur u qusLu e u
curusdude nvesLquLvu, u cupucdude de seduzr u muqnuuu, qruus uu
cunLuLu cum u dversdude de uues humunus e u urenLuuu du uuu pruLcu.
Seru, nu enLunLu, nuqulu que cunsdere cumu um sequndu exu de unulse que
u ubru de Bluch pussu seu curuLer mus renuvudur: nu cumpreensuu de cumu
se duu u ubservuuu hsLurcu e u ufcu du hsLurudur.
EnLenddu cumu umu furmu de cunhecmenLu em muvmenLu, e pur cunse-
qunLe, nuu murcudu pur precsuu uu muLubldude, u hsLuru se cunsLru u pur-
Lr de umu pruLcu especfcu du hsLurudur que, uu vver em um Lempu presenLe,
selecunu e nvesLqu u pussudu, u purLr de suu percepuu cumu su[eLu desse
presenLe. Nu verdude, dz Bluch, cunscenLemenLe uu nuu, e sempre cum nussus
experncus cuLdunus que, puru dferencur ul e unde deve ser, nuvus upurnc-
us, dumus, em ulLmu unulse, us elemenLus que nus servem puru recunsLLur u
pussudu (Bluch, l??7, p. l00).
Uumu uqe, purLunLu, esse ndvduu de um Lempu, purem, recuperudur de
uuLrus Lempus? Purece-me que e nus respusLus dudus u essu perqunLu que Bluch,
nus unus 0, Lurnuu-se referncu Luu presenLe nu reflexuu u respeLu du Lrubulhu
du hsLurudur e nu hsLuru u ser ensnudu nesLe ncu de mlnu. 0 hsLurudur,
dz ele, nuu ubservu dreLumenLe us fuLus que esLudu. Nuu ldumus cum umu
cncu expermenLul que smulu, em luburuLuru, persunuqens, revuluues, fur-
mus de Lrubulhu uu crses. Lus epucus que nus precederum su pudemus fulur,
purLunLu, u purLr de LesLemunhus. (Bluch, l??7, p. l0) Lesse punLu, emerqe
umu prmeru curucLersLcu essencul du ubservuuu e prucedmenLu hsLurcu:
umu vez feLu u recurLe e u seleuu du que se preLende esLudur, u cunhecmenLu
ucurre pur meu de vesIgos.
0 que fuzer, nu enLunLu, cum Lus vesLqus, de mudu u nuu cur nu velhu
feLche du ducumenLu que fulu pur s? A respusLu de Bluch, nesse cusu, e defn-
Lvu nu senLdu de urenLur u uuu dus hsLurudures fuLurus: suber nLerruqur
us ducumenLus, fuz-lus fulur. A nvesLquuu hsLurcu - enfuLzu Bluch -
udmLe, desde us prmerus pussus, que u nquerLu [u Lenhu umu dreuu.
(Bluch, l??7, p. ll) !ssu sqnfcu dzer que u Lrubulhu du hsLurudur nuu se
resLrnqe u ubservuuu dus fuLus que pululum dus funLes cumu se fussem smu-
lucrus du reuldude pussudu, mus que, sem um cenuru de eluburuuu de hpu-
Leses de Lrubulhu e de drecunumenLu de Ludus us uperuues, que vuu du sele-
uu u explcuuu, u funuu du hsLurudur perde seu senLdu.
Lmu decurrncu luqcu dessu percepuu envulve u umpluuu du unversu
dus funLes vuldus puru u esLudu du reuldude, vsLu que, sub essu uLcu, quulquer
Lpu de vesLqu du uLvdude humunu pude servr, sub deLermnudus cundues de
nquerLu, cumu vesLqus cupuzes de nfurmur u respeLu du experncu humunu.
Lecudus nus sepurum du eluburuuu de "j/_/- ju. //:1/.-", e vurus
hsLurudures vm se nuLublzundu pelu dscussuu u respeLu du reluuu enLre us
pesqusudures e seus vesLqus, Ludus eles, enLreLunLu, LrbuLurus de Murc Bluch.
Mus de quurenLu unus se pussurum e E. P. 1humpsun, pur exemplu, em suu
Mseru du 1euru, desLucuu, em suu dscussuu subre u luqcu hsLurcu, u reluuu
du hsLurudur cum us evdncus. A evdncu hsLurcu exsLe, em suu furmu
prmuru, nuu puru revelur seu prupru sqnfcudu, mus puru ser nLerruqudu pur
menLes Lrenudus numu dscplnu de descunfunu uLenLu, dzu 1humpsun (l?8l,
p. 8). Nu mesmu cunLexLu nLelecLuul, Edwurd Uurr, em uuLru clusscu u respe-
Lu dessu LemuLcu, desLucu que u sLuru e um prucessu cunLnuu de nLeruuu
enLre u hsLurudur e seus fuLus, um duluqu nLermnuvel enLre u presenLe e u
pussudu (Uurr, l?82, p. 2?).
Mus recenLemenLe, nu chumudu Mcru-hsLuru, u defesu de um meLudu
ndcuru uprufundu us mplcuues dessu furmu de encurur u mpurLncu du
funLe e de suu nvesLquuu, uu se pru[eLur, nu cenuru ucudmcu, cumu umu
pruLcu essenculmenLe buseudu nu reduuu du esculu de ubservuuu em umu
unulse mcruscupcu e em um esLudu nLensvu du muLerul ducumenLul (Lev,
l??2, p. l0). 1ruLu-se, purLunLu, de nuvus furmus de enfuLzur uqulu que se
Lrunsfurmuu em um dus plures du prufssuu de fe de Bluch: us fuLus e us ducu-
menLus su fulum quundu devdumenLe nLerruqudus.
A nLerruquuu du ducumenLu, nu enLunLu, nuu deve se resLrnqr sumenLe
u leLuru du funLe sequndu us purmeLrus defndus pelu curpu de hpuLeses du
hsLurudur. Essu nLerruquuu pude levu-lu Lumbem u cumpreensuu du pruduuu
du funLe em suu dmensuu sucul e hsLurcu. Lzu ele que us ducumenLus nuu
surqem uqu uu uculu pur urLes muqcus. A suu presenu uu u suu uusncu, em
deLermnudu fundu de urquvu, em deLermnudu bbluLecu, em deLermnudu Lerre-
nu, depende de cuusus humunus que de muneru ulqumu escupum u unulse.
(Bluch, l??7, p. ll7). Le cerLu mudu, essu quesLuu subssLe de Bluch u luucuulL
e desLe u Jucques Le uuff, nuqulu que envulve u dscussuu du ducumenLu-munu-
menLu. Subre esse uspecLu, Le uuff (l??4, p.l0) nus ulerLuu, cum enurme prupre-
dude, puru u fuLu de que nuu hu hsLuru sem eruduu e que, du mesmu mudu que
se fez nu seculu XX u crLcu du nuuu de fuLu hsLurcu, que nuu e um ub[eLu
dudu e ucubudu, pus resulLu du cunsLruuu du hsLurudur, Lumbem hu[e se fuz u
crLcu du nuuu de ducumenLu, que nuu e um muLerul bruLu, ub[eLvu e nucenLe,
mus que exprme u puder du sucedude du pussudu subre u memuru e u fuLuru.
PurLunLu, se LunLu u ducumenLu cumu u fuLu hsLurcu suu ub[eLus de um cunhec-
menLu que se cunsLru e, cunsequenLemenLe, se Lrunsfurmu, hu que se prurzur, em
Lermus de esLudu, u dmensuu du cunhecmenLu e nuu du fuLu cunsLrudu e enLend-
du cumu um uspecLu bruLu e precsu du reuldude. Ludu u curuLer nfnLu dus
fuLus du reuldude e u cunLnudude du prucessu hsLurcu, u seleuu du que e um
fuLu u ser esLududu, desse punLu de vsLu, seru sempre urbLruru e nLencunul.
Alquns pudem prupur que, uu se urqunzur cumu umu furmu de cunhec-
menLu susLenLudu nus funLes du pussudu, u Lrubulhu hsLurcu Lende u se curucLe-
rzur, essenculmenLe, cumu umu furmu de cunhecmenLu ndreLu, vsLu que nuu
pudemus ubservur us cuusus de nussu sLuuuu nu Lempu.
Subre esse uspecLu, [ulqu ser u cunLrbuuu de Jerzy 1upulsky (l??2) de
sqnfcuLvu vuldude. Au purLr du pressupusLu de que u cunhecmenLu ndreLu,
frequenLe nu nvesLquuu hsLurcu, nuu e exclusvu du prucedmenLu dus hsLur-
udures, ele desLucu dus uspecLus essencus u dscussuu desse suber.
Em prmeru luqur, u hsLurudur deve ubservur, cumu punLu de purLdu, us
uues humunus e nfurmur-se subre u cumpurLumenLu dus pessuus nu presenLe,
nuu su purque Lus uues pudem se cunverLer em funLes de nfurmuuu du pussu-
du, mus Lumbem purque u humem vvu e purLudur de umu Lruduu uu de umu
muqem du pussudu (1upulsky, l??2, p. 240). A esse respeLu, Julu ArusLequ
desLucu que, qruus u suu reluuu permunenLe cum u cumpurLumenLu Lempurul,
u nvesLquuu hsLurcu e u mus dfcl dus nvesLquues de buse sucul e u
especfcdude du meLudu hsLurcu resde exuLumenLe nu reluuu cum us funLes
de nfurmuuu (ArusLequ, l??5).
Em sequndu luqur, us cunhecmenLus prevus du hsLurudur nLervm, efeLvu-
menLe, nu suu furmu de cumpreender u cunhecmenLu e usu dus funLes. 0 cunhecmen-
Lu du presenLe e u cunduu de nvesLquuu dus fuLus du presenLe suu buse puru
furmuuu du ssLemu de vulures subre u quul u hsLurudur ulhu u pussudu.
Nu prucedmenLu hsLurcu, sequndu 1upulsky, umu vez defndus us hpu-
Leses que urenLuruu u nvesLquuu upus u seleuu du Lemu, us meLudus de Lrubu-
lhu uLlzudus pelu hsLurudur levum u umpluuu du cunhecmenLu cum u uqus-
uu de dudus nuvus e u reulzuuu de nferncus e unuluqus. Apesur de u cunhec-
menLu ser umpludu essenculmenLe qruus u exsLncu de funLes hsLurcus, u
cunhecmenLu pude ser de dus Lpus cumplemenLures: buseudu em funLes e nuu
buseudu em funLes. u cudqus fundumenLus - lnqusLcu, Lermnuluqcu, ps-
culuqcu e qrufcu - sem us quus u hsLurudur nuu e cupuz de ler e decudfcur
us funLes. Ele nuu seru cupuz de decudfcur umu funLe qrequ sem u cunhec-
menLu du lnquu uu u nLermeduuu de um LruduLur, nuu seru cupuz de cum-
preender u descruu de umu crcunsLncu nurrudu nu seculu X!! se lhe ful-
Lum nfurmuues u respeLu du cunLexLu, nuu seru cupuz de cumpreender u usu
e u sqnfcudu de expressues lnqusLcus se lhe fulLum nfurmuues ucercu de
suus vuruues nu Lempu, nuu seru cupuz de cumpreender u senLdu de um
smbulu repruduzdu em munumenLus se lhe fulLum nfurmuues u respeLu du
vuruuu dus nsLLuues e represenLuues presenLes nuquele Lempu. PurLunLu,
u nvesLquuu hsLurcu e u cunsLruuu de um cunhecmenLu nuu buseudu em
funLes precsu esLur furLemenLe mbudu de um cunhecmenLu exLru-hsLurcu, u
que curruburu u hpuLese cenLrul du uuLur de que us prublemus, muLus vezes
upresenLudus cumu decurrenLes du especfcdude du cunhecmenLu hsLurcu,
suu, nu verdude, prublemus du cunhecmenLu em qerul.
PurLunLu, pudemus cumpreender, cunfurme u cunclusuu du uuLur, que du
cunhecmenLu buseudu em funLes depende, fundumenLulmenLe, u esLubelecmenLu
dus fuLus hsLurcus. Nu enLunLu, u eleuu du cumpu u ser pesqusudu e Ludus us
uperuues de seleuu, u nseruu dus dudus nuvus em buscu de explcuues cuu-
sus, u seleuu de funLes udequudus, u depreendmenLu dus nfurmuues pelus
funLes em suu dversdude, u esLubelecmenLu dus fuLus subre us quus us funLes
nus prupurcunum nfurmuues, u nLerpreLuuu snLeLcu bem cumu u uprecu-
uu dus fuLus cunsLrudus, Ludus esses prucedmenLus que suu pruprus du Lrubu-
lhu hsLurcu envulvem cunhecmenLus nuu buseudus em funLes.
Le cerLu mudu, e pussvel dzer que us quesLues uLe uqu expusLus, u
purLr du ulhur de Murc Bluch e du mpulsu dudu u sLuru pelus Annules du
prmeru qeruuu, expressum, em lnhus qerus, us prncpus furmulzudus du
suber que drecunu u uuu du hsLurudur.
0uundu Bluch nus fulu nu necessdude de se prumuver umu educuuu du
sensbldude hsLurcu, suu nfuse recu exuLumenLe nu dmensuu du prepuru-
uu du ndvduu puru ulhur uqulu que se cunhece cum us ulhus du hsLurudur
e, desse punLu de vsLu, purece-me lcLu supur que, um ulhur de cun[unLu
subre suu ubru nus ndcu Lendncus u respeLu du que puderu Ler sdu u seu
Apndce subre u Ensnu de sLuru, prupusLu, urqnulmenLe, nu plunu du
ubru e nuu cuncludu, em funuu du murLe de Bluch. Lm ensnu cupuz de furmur,
pelu enLususmu, nuvus hsLurudures, purem, uu mesmu Lempu, cupuz de furnecer
uLenslus menLus que permLum u quulquer ndvduu ucumulur cundues de cu-
nhecer u presenLe e, desse punLu de purLdu, ulhur u pussudu nLerpreLundu-u e
buscundu requlurdudes pur nLermedu de prucedmenLus cumpuruLvus. Lm ens-
nu que permLsse uu su[eLu lunur muu, em suu vdu cuLdunu, duqulu que envul-
ve u furmu de nvesLquuu du sLuru puru se puscunur perunLe us fuLus, Lendu
em vsLu u que ssu represenLu em Lermus de pussblLur u cunduu de ulhur sub
mulLplus nqulus, e urqumenLur, cum rqur, mus sem dexur de cunsderur que u
percepuu du dversdude precsu se subrepur sempre u buscu da verdude. Essu
hubldude encunLru-se nu buse du furmuuu du cunscncu hsLurcu e, cunse-
quenLemenLe, nu cunduu de se levur u ndvduu u pecepao da hsIocdade das
expencas humanas, bem cumu de compeende a Iempoadade e u cumplex-
dude envulvdu nus furmus hsLurcus e culLurus de murcuuu du Lempu, uLe us
uperuues de duLuuu cunLempurneus u nus. A esse respeLu, Aqnes eller (l?8l)
desLucu que u cunscncu hsLurcu, cum seu puder de ubrunqncu, nclu u cuns-
cncu du hsLurcdude (p.0?), subreLudu purque, cum u cunscncu ucercu du
mudunu, du pluruldude e dus requlurdudes, nsLLu-se nu ndvduu umu
rucunuldude refleLdu, deLermnunLe puru u esLur nu mundu.
exuLumenLe em funuu du dscussuu duqulu que se encunLru pur Lrus du
furmuuu dessu cunscncu hsLurcu cumu ulqu que permLe esse esLur nu mundu,
que Jrn Rusen (200l), upruprundu-se du nuuu emprequdu pur 1humus Kuhn
(l?78), LenLu dscuLr us elemenLus cunsLLuLvus du muLrz dscplnur du sLu-
ru, e u fuz, em um prmeru mumenLu, de mudu nuu vnculudu, necessurumenLe, u
reflexuu subre u suber hsLurcu esculur. Sequndu Rusen, u prmeru fuLur du
muLrz dscplnur du cncu du sLuru e furmudu pelus curncus fundumenLus
du pruLcu humunu du vdu nu Lempu, curncus de urenLuuu que se urLculum nu
furmu de um nLeresse cuqnLvu pelu pussudu (200l, 0). A necessdude de se
urenLur, purLunLu, cunsLLu-se cumu um dese[u e umu curusdude prmuru dus
ndvduus e qeru neles u nIeesse (qrfu du uuLur) pelu cumpreensuu du fluxu du
Lempu, pelu pussudu e pelu presenLe. 0 uqr humunu pussu umu nLencunuldude e
ssu pressupue um sensu de urenLuuu que permLu uu ndvduu r ulem dus cr-
cunsLncus meduLus e, nesse senLdu, u cunscncu ucercu du sucessuu dus ep-
sudus e fundumenLul puru essu urenLuuu.
em funuu desse prmeru fuLur que u humem esLubelece umu reluuu pr-
muru cum u seu Lempu de vdu, sub u quul se enruzum us uperuues pruLcus du
cunscncu hsLurcu, enLenddu pur Rusen cumu u uperuuu menLul pelu quul u
reluuu enLre u experncu du Lempu e u nLenuu nu Lempu se reulzu nu prucessu
du vdu humunu e u urenLu nu uqr. Au cunLruru du que se upresenLu, de mudu
frequenLemenLe equvucudu, u cunscncu hsLurcu nuu e, purLunLu, umu cunsc-
ncu du pussudu, em funuu du exemplurdude nele cunLdu. AnLes dssu, e umu
reluuu cum u presenLe, nerenLe u necessdude prmuru de urenLuuu.
0 sequndu fuLur cunsLLuLvu du muLrz dscplnur du sLuru, sequndu
Rusen, upurece cumu decurrncu luqcu du prmeru. A purLr du mumenLu em
que us curncus fundumenLus de urenLuuu emunudus du nLeresse encunLrum-
se suLsfeLus, emerqe u necessdude de se cunhecer u pussudu hsLurcumenLe. 0
cunhecmenLu hsLurcu emunu, purLunLu, du nclusuu du experncu cuncreLu du
Lempu nu pussudu e e um mudu purLculur du prucessu qenercu e elemenLur du
pensumenLu humunu que, pur suu vez, pressupue urenLuuu. Lesse mudu, e
pussvel cumpreender que u humem esLubelece umu reluuu cum u seu Lempu e e
nessu reluuu que se enruzum us uperuues pruLcus du chumudu cunscncu
hsLurcu. 0s humens Lm de dur cunLu dus mudunus Lempurus de s e du mundu
medunLe seu uqr e sufrer. Nesse mumenLu, Lus mudunus Lurnum-se cunscen-
Les cumu experncus perunLe us quus u humem Lem de furmulur nLenues puru
puder uqr nelus e pur cuusu delus. 0 humem necessLu esLubelecer um quudru
nLerpreLuLvu de que expermenLe cumu mudunu de s mesmu e du seu mundu,
uu lunqu du Lempu, u fm de puder uqr nesse decursu Lempurul, uu se[u, ussenhurur-
se dele de furmu Lul que pussu reulzur us nLenues du seu uqr (Rusen,
200l,58). Lu emerqe, enLuu, u mpurLncu du nurruLvu hsLurcu.
A cupucdude de ulquem uqr e se urenLur bem depende du vulurzuuu du
sub[eLvdude que u fuz uqr. Pur uuLru ludu, u experncu du Lempu e umu expe-
rncu du perdu mnenLe du denLdude e, pur essu ruzuu, u nurruLvu hsLurcu
Lurnu-se um meu de cunsLruuu du denLdude humunu.
0 Lerceru elemenLu cunsLLuLvu du muLrz dscplnur du sLuru envulve
us meLudus de pesqusu que qurunLem fundumenLuuu u nurruLvu hsLurcu.
0s nLeresses em deLermnudus urenLuues Lempurus du vdu pruLcu nuu suu,
pur s su, nLeresses que levem u cunhecmenLus hsLurcus fruLferus. Eles pre-
csum ser cunulzudus pelus mecunsmus muLrzes du prucessu cuqnLvu du
cncu hsLurcu (Rusen, 200l,4). Esses mecunsmus, uus quus se refere Rusen,
envulvem exuLumenLe us Leurus e meLudus que fundumenLum u buscu, u nvesLqu-
uu e us prucessus de explcuuu. Suu curucLersLcu cenLrul e u requluuu meLud-
cu que susLenLu e vuldu u urqumenLuuu e u cunsLruuu du nurruLvu hsLurcu.
Suu cumnhus pur meu dus quus se urqunzu uperucunulmenLe u cunhecmenLu,
que prumuvem um pruqressu cuqnLvu superur e que suu u buse explcuLvu
puru u quurLu fuLur du muLrz dscplnur du sLuru: u hsLuruqrufu.
Nu meddu em que u prucessu cuqnLvu mus umplu du sLuru se desenvulve
nu e medunLe u pesqusu hsLurcu, u nfluxu de nuvus perspecLvus que se upresen-
Lum, cunLnuumenLe, em funuu dus necessdudes de urenLuuu em cudu Lempu, ussu-
cudu u uLlzuuu de reqrus meLudcus, ucubu pur prumuver sulLus quulLuLvus nus
fundumenLus du cncu medunLe um Lpu de fundumenLuuu urqumenLuLvu prupru
du nurruLvu hsLurcu. PurLunLu, nuvus curncus de urenLuuu redrecunum, cunL-
nuumenLe, u nvesLquuu du pussudu e umplum u unversu hsLuruqrufcu num devr
nnLerrupLu. 0s resulLudus ubLdus pur deLermnudu pesqusu pudem, pur prncpu,
serem superudus pur umu pesqusu nuvu (200l, 47). Pur uuLru ludu, se esses resulLu-
dus se crsLulzum em umu prupusuu de verdude unvucu e ubsuluLu, perdem us
Lruus curucLersLcus du rucunuldude que us pruduzu e dexum de Ler reluues
unLuluqcus cum uqulu que se encunLru nu buse desse suber. A sLuru perde, purLun-
Lu, seu senLdu cumu furmu de suber.
0s quuLru elemenLus ucmu evdencudus cumu buses du muLrz dscplnur
du sLuru pussuem, nu seu cun[unLu, umu funuu que ucubu se Lurnundu u qun-
Lu elemenLu dessu muLrz: u funuu de urenLuuu exsLencul. Uudu um deles e,
nu verdude, umu eLupu du prucessu de urenLuuu du humem nu Lempu, medunLe
u pensumenLu hsLurcu, e, nesse senLdu, furmum nuu su u senLdu de cumpreen-
suu du hsLurcdude, cumu Lumbem du urenLuuu prmuru perunLe u Lempu.
A ussucuuu de Ludus esses elemenLus, enLenddus cumu uspecLus mbrcu-
dus luqcumenLe nu muLrz dscplnur du sLuru, udqure umu especfcdude
cumu furmu de pensumenLu que nus permLe dferencu-lu du pensumenLu cu-
mum nuu hsLurcu, e nuu cenLfcu.
Nu cusu especfcu du cumpreensuu dus furmus hsLurcus de urdenuuu e
cunLuqem du Iempo, cube desLucur, cunfurme Elus (l??8), que se sLuu, pur
Lrus dssu, u muneru cumu u prucessu cvlzudur cunLrbu puru furmur a/1u:
3
sucus nLeqrunLes de quulquer esLruLuru de persunuldude. Emburu fuu pur-
Le de umu dus experncus mus essencus du vdu humunu, u Lempu nuu pude
ser percebdu pelus senLdus e pur ssu suu meduu e cumpreensuu suu resulLu-
Emburu u vulqurzuuu du nuuu de a/1u: ussucudu u pesqusu educucunul Lenhu se

dudu, subreLudu pur nLermedu du ubru de Perre Buurdeu, esLure ussumndu, nesLe Lrubulhu,
u ucepuu Lul cumu furu furmuludu nu ubru de NurberL Elus (l??4,l??5, l??8).
du de numerus cunvenues sucus e hsLurcus. Lu seu elevudu puder de snLe-
se e ubsLruuu. 0 prupru Elus demunsLruu que hu umu nequvel dmensuu de
hsLurcdude nu percepuu du Lempu. Suu deLermnuuu Lem funues especf-
cus e se mudfcu nus sucedudes. Alem dssu, seus mecunsmus de mensuruuu
Lumbem se mudfcum purulelumenLe u sucedude. 0 Lempu fuz purLe dus sm-
bulus que us humens suu cupuzes de uprender e cum us quus, em cerLu eLupu
du evuluuu du sucedude, suu ubrqudus u se fumlurzur, cumu meus de
urenLuuu (Elus, l??8, p.20), sub u rscu de se qerur ndvduus suculmenLe
desu[usLudus.
Au lunqu du seculu XX, u sLuru cunheceu um desenvulvmenLu verLqnu-
su em Lermus de meLudus, Lecncus, umpluuu dus ub[eLus cunsderudus vuldus
puru nvesLquuu, u que represenLuu um qrunde ncremenLu nu ssLemuLzuuu
dus meLudus de ubservuuu e explcuuu hsLurcus. 1ul mudunu nuu dexu de Ler
repercussues nuLuves em reluuu uus seus uLrbuLus de urenLuuu e, purLculur-
menLe, em reluuu us uperuues cunceLuus ussucudus u percepuu du
hsLurcdude, cumpreensuu du Lempuruldude, du cdudunu e, purLculurmenLe,
uu dumnu de prucedmenLus e meLudus que defnem u Lpu de cunsLruuu que
urenLu u deu de cunhecmenLu e verdude.
PeLer Burke (l??2), uu buscur ssLemuLzur us elemenLus que curucLerzum
esse qrunde cenuru de Lrunsfurmuues, desLucu que, nu Lru[eLuru enLre us secu-
lus X!X e XX, u sLuru, cumu ufcu e furmu de cunhecmenLu, expundu-se,
subreLudu purque:
l. superuu u buse clusscu du sLuru pulLcu, ncurpurundu uu cenuru dus
esLudus hsLurcus u LuLuldude du uLvdude humunu, em suus mulLplus
pussbldudes LemuLcus e meLuduluqcus, em umu qrunde cunverqn-
cu cum us demus cncus sucus que esLudum u humem,
2. qruus u buscu de um esLuLuLu cenLfcu, pru[eLuu umu unulse dus
esLruLurus e dus muvmenLus sucus de curuLer mus qerul em deLr-
menLu du nurruLvu ucunLecmenLul,
. subsLLuu u preucupuuu cum u Lru[eLuru dus herus e dus persunu-
qens, LrudcunulmenLe vsLus cumu su[eLus hsLurcus, pelu deu du
hsLuru vsLu de buxu, de mudu u resquLur us mulLplus experncus,
ulhures e vuzes perLnenLes u umu dudu Lempuruldude,
4. umpluu u deu de funLe ducumenLul em funuu du dversfcuuu dus
ub[eLus e dus prublemus perLnenLes u nvesLquuu hsLurcu,
5. redmensunuu u deu de verdude e ub[eLvdude, bem cumu umpluu u
cumpreensuu de meLudu, uquru nuu mus enLenddu exclusvumenLe cumu
cumnhu puru se chequr u verdude, mus cumu dsLnLus furmus pussves
de explcuuu e cunsLruuu de cunhecmenLu.
Esse muvmenLu nuu ucurreu, nu enLunLu, de mudu hurmncu e despruvdu
de prublemus. Au cunLruru, u Lru[eLuru du sLuru, uu lunqu de Ludu u seculu
XX, Lruuxe cenurus de nuLuves crses e dscussues u respeLu du vuldude dus
suberes pruduzdus. 1udu esse cenuru de mudunu nus referncus pruqmuLcus e
unulLcus du sLuru vem ucumpunhudu pur um quudru muur de crse nus
purudqmus clusscus du cncu e emerqncu de nuvus buses cumpreensvus quunLu
uu cunhecmenLu.
Lesde u mumenLu de ssLemuLzuuu du cncu mudernu, u cumbuLe uu
rrucunulsmu presenLe nu cunLexLu du "c/- 1-_/m-" e u buscu de um
cunhecmenLu qlubul que Lurnusse nLelqves us fenmenus sucus em suus
requlurdudes Lem sdu umu meLu u ser persequdu pelus cncus sucus, furmudus
em um cenuru murcudu pelu heqemunu pusLvsLu e curucLerzudus pur um
esLuLuLu unLuluqcu dferenLe e upusLvu em reluuu us cncus du nuLurezu
(SunLus, 2000). A cumpreensuu e u explcuuu dus nexus cuusus pru[eLuu-se
cumu um dus exus cenLrus nesse cenuru ncul de cumpreensuu du cncu.
LferenLes buses explcuLvus surqrum u respeLu du unulse dus ucunLecmenLus,
num especLru que vu du Lruduu pusLvsLu u nuvu sLuru, pussundu pelu
murxsmu. A elmnuuu du sub[eLvu e u buscu de cunhecmenLus cudu vez mus
nLersub[eLvus furum mpurLunLes nu senLdu de defnr umu denLdude cenLfcu
puru u sLuru.
Esse purudqmu cenLfcu, eluburudu em umu sucedude nu quul u deu
de pruqressu se pru[eLuvu cumu um dus mus mpurLunLes deus du muderndude,
cumeuu u rur u purLr du mumenLu em que u cupLulsmu, que u susLenLuvu,
pussuu u cunvver cum umu crse esLruLurul respunsuvel pur querrus, qenucdus,
qrundes dspurdudes e dLudurus.
lunLunu desLucu, u esse respeLu, que us prumessus de pruqressu e felcdude
desse cupLulsmu nuu su nuu se cumprrum cumu Lumbem descubrmus que suu
rreulzuves (l??8,p. ll). Abru-se umu crse cvlzuLuru nu lmur du seculu
(Uurdusu, l??7), cum prufundus mplcuues puru u cunsderuuu du que e u cunhe-
cmenLu cenLfcu. LyuLurd (l??8) desLucu, subre esse cenuru, umu ncreduldude
qenerulzudu em reluuu uus meLu-reluLus que pussum u ser desquulfcudus cumu
u furmu de suber u ser cunsderudu cumu heqemncu e dese[uvel. 0 prublemu du
suber pru[eLu-se cumu umu fuceLu du puder e pussu u ser cumpreenddu em cunsu-
nncu cum u fuzer, u vver e u escuLur e nuu su resLrLu u dmensuu du cncu. 0
suber du cncu pussu u ser vsLu cumu Luu necessuru quunLu u suber nurruLvu,
upesur dus reluues desquus enLre us dus nves e upesur dus reqrus de leqLmuuu
pruprus du suber cenLfcu. NesLe quudru, qunhum senLdu nuvus buses cumpre-
ensvus cumu, pur exemplu, u de Mchel de UerLeuu (l??0), puru quem u unu-
lse du urLe de fuzer - e, cunsequenLemenLe, de precunzur explcuues de
quulquer nuLurezu - ucurre sempre u purLr de um luqur prupru que lhe cunfe-
re us elemenLus de nLelqbldude. Nessu perspecLvu, se u dscursu cenLfcu
se cunsLru sempre u purLr de ulqum luqur sucul, esse dscursu nuu escupuru,
cumu us demus furmus de dscursu, du furmuluuu de smulucrus de credbldude
puru qerur cunvencmenLu. 1udu pesqusu hsLurcu, dzu UerLeuu, e urLculu-
du u purLr de um luqur de pruduuu sucu-ecunmcu, pulLcu culLurul, du
quul se nsLuurum meLudus e se nduqum ducumenLus (UerLeuu, l?7?, p. l8).
uyden WhLe (l??2), nesse cunLexLu, Lurnu suu ubru emblemuLcu de
umu Lendncu que ru se expundr desse punLu em dunLe e furLulecer, pusLer-
urmenLe, u curu dus que re[eLum u cenLfcdude du sLuru, Lendu em vsLu
seu curuLer nurruLvu. Ruqer UhurLer, uu cumenLur u ubru de WhLe, desLucu,
nclusve, u quunLu Lul Lrubulhu fcuu esquecdu e demuruu u fuzer purLe du
cenuru ssLemuLcu que cunsderu, hu[e, u esLuLuLu du cunhecmenLu hsLurcu
(UhurLer, 2002). A sLuru, dzu WhLe, e vsvelmenLe umu esLruLuru ver-
bul em furmu de dscursu em prusu nurruLvu (p.?). 0 esLlu hsLuruqrufcu
emerqe cumu umu cumbnuuu purLculur de Lrumus, urqumenLuuu e mplcu-
uu deuluqcu (p. 8) e, desse mudu, ufusLu-se dus purudqmus cenLfcus.
Nesse senLdu, uu pru[eLur u cunhecmenLu hsLurcu cumu umu recunsLruuu
cum curuLer sempre fcLcu, WhLe cumpreende u cunscncu hsLurcu du
cvlzuuu ucdenLul cumu um elemenLu du deuluqu burquesu e, desse mudu,
umu [usLfcuLvu de fundumenLuuu du superurdude du sucedude mudernu.
A dversdude dus enfuques subre u sLuru nuquele cenuru e vsLu, pelu uu-
Lur, cumu vuruues esLlsLcus denLru de um mesmu unversu de dscursu.
Uercu de umu decudu unLes, Uluude Levy- SLruuss huvu nuuqurudu u seuru
esLruLurulsLu, subreLudu u purLr du publcuuu de "1a j-:-- :auva_-". Nessu
ubru, u uuLur explcLu suu percepuu du sLuru cumu sendu um meLudu que nuu
currespunde u um ub[eLu defndu. Le fuLu, dzu Levy-SLruuss, u sLuru nuu
esLu lqudu uu humem, nem u nenhum ub[eLu purLculur. UunssLe nLerumenLe nu
seu meLudu, que u experncu musLru ser ndspensuvel puru nvenLurur u
nLeqruldude dus elemenLus de umu esLruLuru quulquer, humunu uu nuu humunu.
Lunqe, purLunLu, de u prucuru de nLelqbldude cunduzr u sLuru cumu seu
punLu de chequdu, e u sLuru que serve cumu punLu de purLdu puru quulquer
buscu de nLelqbldude. 1ul cumu se dz u respeLu de cerLus currerus, u sLuru
levu u Ludu, mus cum u cunduu de se sur delu (Levy-SLruuss, l?70).
lrunus Lusse (l??2) desLucu-nus, enfuLcumenLe, u mpurLncu dessu
muLrz de pensumenLu puru u nsLuuruuu de qrundes debuLes nu cenuru dus
cncus humunus, que levum u umu qrunde crse de purudqmus de explcuuu e
de perdu du espuu de nfluncu du sLuru fuce uu nuLuvel crescmenLu du
Suculuqu, du AnLrupuluqu, du Psculuqu Sucul, denLre uuLrus, que pru[eLum,
cunLnuumenLe, nuvus ub[eLus de esLudu lqudus uu ndvduul, uu menLul e uu
muvel cumu exus prvlequdus de reflexuu. Nu mbLu du dscussuu epsLemulu-
qcu, u Lrlhu uberLu pelu uburduqem esLruLurulsLu se repruduz cum urqumenLu-
ues cudu vez mus rqurusus, denLre us quus u LexLu de uyden WhLe pru[eLu-se
cumu emblemuLcu.
Esse quudru de crse purudqmuLcu cede espuu u umu reluLvzuuu dus
nuues clusscus de cncu e cunhecmenLu e, u purLr du, emerqe um nuvu
purudqmu pus-mudernu, nu quul, muLus vezes, u dscursu cenLfcu e encurudu
cum dsLuncumenLu e esLrunhezu.
nesse cenuru, subreLudu upus muu de l?08, que se prucessuru umu
qrunde renuvuuu nu pruLcu du hsLurudur, qruus u cunqusLu de nuvus ub[eLus
e LerrLurus, ucumuluuu de Lrubulhus erudLus, uprufundumenLu de meLudus de
Lrubulhu e nvesLquuu e uvunus nu nfurmuLcu (BuuLer & Julu, l??8).
Nu lrunu, u chumudu sLuru dus menLuldudes expundu-se qruus u
vulurzuuu de ub[eLus sLuudus nu frunLeru enLre u ndvduul e u sucul e u buscu
de nLerseuu enLre ureus dsLnLus de cunhecmenLu. Sub u eqde dus menLul-
dudes desLucur-se-u u punLu de [unuu du ndvduul e du culeLvu, du lunqu
Lempu e du cuLdunu, du ncunscenLe e du nLencunul, du esLruLurul e du
cun[unLurul, du murqnul e du qerul (Le uuff, l??5, p. 7l). 0 ulhur subre u
menLuldude envulvu u buscu du dmensuu du puder, dus uLLudes reveludus, dus
hubLus, rLus e crenus, u purLr du usu e expluruuu de funLes cupuzes de nfurmur
u hsLurudur u respeLu de uspecLus relucunudus u psculuqu culeLvu, Lus cumu
nvenLurus, prucessus de nqusuu, prucessus crmnus e ducumenLus urundus du
[udcuru, ducumenLus lLerurus e urLsLcus. Nu enLunLu, cunfurme desLuque du
prupru Le uuff, us prublemus muures relucunuvum-se u dfculdude em cumpre-
ender, cum clurezu, us prucessus de Lrunsfurmuues e permunncus nessu d-
mensuu upurenLemenLe Luu muLuvel e, u um cerLu ecleLsmu meLuduluqcu qe-
rudu em funuu dus LenLuLvus de uplcuuu de um LruLumenLu serul udvndu
du sLuru ecunmcu u LemuLcu dus menLuldudes. Essu fu u Lncu dus
dscussues em Lurnu du vuldude dessu verLenLe meLuduluqcu em um cunLexLu
de quesLunumenLus cunLundenLes uu presLqu nsLLudu du cncu sLurcu. Le
cerLu mudu e nus desdubrumenLus desse cunLexLu que pudemus vsuulzur u expun-
suu du chumudu sLuru UulLurul, cu[u prncpul ub[eLu e u denLfcuuu dus
mudus pelus quus, em dferenLes luqures e mumenLus, umu deLermnudu reuldude
sucul e cunsLrudu, pensudu e dudu u ler (UhurLer, l??0). Andu que su[eLu u
qrundes embuLes subre LemuLcus e uburduqens, u cumpu du sLuru culLurul
hu[e, sequndu PeLer Burke, cresceu sqnfcuLvumenLe em Lermus de pru[euu ucu-
dmcu e mpurLncu purque: u) ubundunuu u cunLrusLe Lrudcunul que enfuLzuvu
sucedudes cum e sem culLuru, enLendendu-se, nesse cusu, culLuru em um senLdu
essenculsLu, b) esLendeu u senLdu du Lermu culLuru u dmensuu cuLdunu, muLer-
ul, urul e rLuul, puru ulem du dmensuu esLrLu du menLuldude, c) cunLrups u
deu de Lruduu u nuuu de recepuu perspecLvudu, vurunLe de ucurdu cum u
cunduu e luqur sucul du su[eLu que recebe umu mensuqem e/uu nfurmuuu, d)
re[euu du resLruu du culLuru uu luqur superesLruLurul e, du, u nLeresse pelu
hsLuru dus represenLuues sucus (Burke, 2000). lundumenLulmenLe, u cumpu
dus esLudus hsLurcus, u purLr dessu cumplexu dscussuu, pussuu u cunsderur u
fuLu de que us mulLplus pussbldudes de represenLuuu du mundu sucul suu, em
s, dmensues du reuldude, undu que Lul deu Lenhu sdu ncurpurudu evudu de
embuLes e dspuLus Leurcus.
0uLrus nfluncus nu cumpu du evuluuu du hsLuruqrufu servrum puru
murcur, de mudu sqnfcuLvu, u revsuu dus ub[eLus e buses cumpreensvus quun-
Lu uu Lrubulhu hsLurcu. Nu cenuru nqls, pur exemplu, desLucu-se u mpucLu
dus esLudus de 1humpsun, que servrum puru redmensunur u quesLuu du cul-
Luru ussucundu-u us quesLues de clusse, luLu de clusses e ressLncu cuLdu-
nu. (1humpsun, l??8). Pur uuLru ludu, esLudus subre u chumudu hsLury frum
belluw upresenLurum, puru u cenuru de dscussuu hsLurcu, nuvus LemuLcus
e uburduqens cum u nLenuu de, uu enfuLzur u vdu e u uLvdude dus Lrubu-
lhudures, revelur u pussudu vsLu pur buxu (Rude, l??l). Essu uberLuru
LemuLcu servu, ulem du umpluuu du hurzunLe cunceLuul e meLuduluqcu
dus hsLurudures, puru evdencur nuvus pussbldudes de funLes de nvesLqu-
uu e leLuru dus ducumenLus cum u nLenuu de cupLur su[eLus sucus dsLn-
Lus de seus pruduLures.
Nesse cenuru, u chumudu mcru-hsLuru Lulunu Lem dudu cunLrbuues
muLu relevunLes puru, u luz du furLulecmenLu du senLdu de buscu e nvesLqu-
uu que curucLerzum u Lrubulhu hsLurcu, cumbnur u mcruscupcu e u
mucruscupcu uLruves de um meLudu de cunhecmenLu ndcuru, buseudu nu
recunsLLuuu dus cunLexLus sucus e fenmenus mus qerus, sem perder de
vsLu u dmensuu du ndvduu reul (unzburq, l?8?)
0s efeLus dessus mudunus e quesLunumenLus puru u ufcu du hsLurudur
suu numerus, subreLudu se cunsderurmus uqulu que pussu u ser cunsderudu
cumu LemuLcu lcLu e vuldu puru u nvesLquuu hsLurcu. Alem dssu, u leque
cumpreensvu dus efeLus desse cenuru puru u sLuru e muLu umplu. Pur um
ludu, Mchel luucuulL (l?7?), repurLundu-se u NeLzche, prupue u fruqmenLu-
uu, u eluqu u descunLnudude e uu ucusu, bem cumu u descunsLruuu du expl-
cuuu hsLurcu u purLr de buses que vulurzem u sub[eLvdude e prurzem u
luqur sucul de cunsLruuu dus pruLcus dscursvus. Pur uuLru ludu, essu Lendn-
cu e encurudu pur ulquns cumu um nuvu uvunu du rrucunulsmu, qrunde em-
pubrecmenLu Leurcu-meLuduluqcu e pulverzuuu du sLuru em mqulhus que
nuu qurunLem u nLelqbldude du mundu (Lusse, l??2).
As mplcuues pulLcus e meLuduluqcus desse debuLe me nLeressum menus nu
reflexuu ucercu du nuLurezu du suber hsLurcu esculur, upesur de seu prufundu
envulvmenLu nu quesLuu currculur e mus nu LucunLe u funuu dduLcu de urenLuuu
dele decurrenLe: u vulurzuuu du sLuru em suu dmensuu de cunhecmenLu de umu
muLeru (Vlur, l?85), e, cunsequenLemenLe nuqulu que u dumnu de meLudus e
prucedmenLus Lruz du punLu de vsLu furmuLvu. A renuvuuu meLuduluqcu pruces-
sudu nu cumpu hsLuruqrufcu Lruuxe rupLurus prufundus nu cumpreensuu clusscu
de cunhecmenLu e, uu mesmu Lempu, nuu su redmensunuu us cuLequrus cenLrus de
unulse hsLurcu, cumu mudfcuu u nuLurezu dus Lemus, prucedmenLus e uburduqens
curucLersLcus du Lrubulhu hsLurcu.
0uundu pensumus u cenuru du sLuru ensnudu nu Brusl, e pussvel
ubservur que us mpucLus mus sqnfcuLvus dus purudqmus explcuLvus que
emerqrum du muvmenLu dus Annules se furum senLr u purLr dus unus 00,
cum mulLplus vuruues puru u hsLuru ensnudu. 0rqnulmenLe, u mpucLu de
Lus mudunus nuu fu senLdu durunLe us unus de dLuduru, u nuu ser nus umben-
Les unversLurus, que ncuvum Lumbem uqu esse Lpu de reflexuu. Nus espuus
esculures, nu enLunLu, u sLuru sequu sendu ensnudu u purLr de umu fundu-
menLuuu Leurcu clusscu: umu vsuu pusLvsLu de cunhecmenLu e suber hs-
Lurcu, u vulurzuuu du nurruLvu crunuluqcu e eurucnLrcu, u repruduuu de
efemerdes subre ndvduus vsLus em suu dmensuu herucu, e u refuru dus
elemenLus necessurus u furmuuu de um sensu de denLdude nucunul.
Pur um ludu, u cenuru pulLcu nsLuurudu em l?04, cunfurme bem desLu-
cuu Elzu Nudu, nuu represenLuu umu rupLuru nu prucessu de ensnu de sLuru,
que [u vnhu de lunqu duLu cumu nsLrumenLu de furmuuu du esprLu cvcu
(Nudu, l?80, p. l0?). 0 esLudu uuLurLuru nsLLudu u purLr desse mumenLu
ucubuu pur cunLrbur, em cerLu meddu, puru u refuru desse pudruu de pensu-
menLu hsLurcu, cum u prulferuuu dus mecunsmus nsLLucunus de prupuqun-
du ussucudus uu uumenLu du upuruLu repressvu. A uLlzuuu du ssLemu educu-
cunul de mudu urLculudu cum u deuluqu de sequrunu nucunul prupuqudu
pelu esLudu Leve suu efcucu umpludu cum u qrunde expunsuu dus meus de
cumuncuuu de mussu e, especulmenLe, du 1V (Uerr, 2000). Nesse quudru, u
sLuru ensnudu cuLdunumenLe pussuu u Lrunscender u espuu de esculurzuuu
e cumeuu u ser veculudu nu ndusLru culLurul que qruvLu em Lurnu desse espu-
u, pur meu du nfuse uu espIo de cvsmo. UumpleLu-se, purLunLu, um crcu-
Lu nfurmuLvu e de educuuu du cunscncu, du quul fuzem purLe dferenLes
espuus educuLvus: esculu, espuu urbunu e mdu. Pur meu du veculuuu ssLe-
muLcu de Lul nuuu, sequndu Uerr, ense[uvu-se u Lrunsmssuu du deu de
humuqenedude, de perLencmenLu nuLurul u umu nuuu enLenddu cumu curpu
culeLvu, de exclusuu du dssdncu expressu nu upusuu u esses deus, de den-
Lfcuuu qenercu du ndvduu u culeLvdude, de cunduuu du Lempu pelu nuuu
pruqresssLu, de vulurzuuu de umu uuu cdudu pussvu e ucrLcu e de uLlzu-
uu du fesLu e du culenduru nsLLucunulzudus cumu mecunsmus de qeruuu de
umu denLfcuuu cuLurLcu enLre ndvduu e nuuu (Uerr, 200).
Pur uuLru ludu, u perudu pus-04 pru[eLu, puru nussu cumpreensuu, um
cenuru de refurmus nsLLucunus nu educuuu, que uLnqem LunLu u ssLemu
unversLuru quunLu u ensnu fundumenLul e prufssunulzunLe. Uunvvem, en-
Luu, umu nuLuvel demucruLzuuu du ucessu u esculu publcu, em decurrncu
du umpluuu du numeru de muLrculus, e umu qrunde elLzuuu du suber, cum
u expunsuu du seLur prvudu. Selvu lunsecu, subre esse uspecLu, desLucu que
esse ucessu fu resLrnqdu, umu vez que u furmuuu qerul du educundu fu
preLerdu em funuu de umu cuncepuu que vnculu u prepuruuu puru u Lru-
bulhu cum u educuuu especfcu, nu quul u esLudu pussu u ussumr u prucessu
de desquulfcuuu/requulfcuuu dus prufssunus du educuuu (lunsecu, l??).
nesse quudru, purLunLu, que precsumus cumpreender u nLruduuu dus EsLu-
dus Sucus, seus efeLus fruqmenLudures em reluuu us dscplnus sLuru e
ueuqrufu e u mudunu nu perfl dus prufessures, drusLcumenLe desquulfcudus,
em funuu du expunsuu verLqnusu du seLur prvudu nus chumudus LcencuLu-
rus UurLus (lenelun, l?85). Esse prucessu de expunsuu cuncde, purLunLu,
cum u muvmenLu de veculuuu de umu sLuru ufcul e cvcu e Leru, nus
buses nfurmuLvus dus lcencuLurus curLus, desLnudus u furmuuu de prufes-
sures, um mpurLunLe uludu nu expunsuu de umu fuceLu du cunhecmenLu hs-
Lurcu que pussu u ser suculmenLe refurudu e vulurzudu, dudu suu vnculuuu
cum u dscussuu du denLdude nucunul. Nuuu, puLru, nLeqruuu nucunul,
Lruduu, le, Lrubulhu e herus pussurum u cumpur u exu cunncu de Lemus
subre us quus u Lrubulhu esculur deveru se urqunzur (lunsecu, l??).
0 prucessu de uberLuru pulLcu e redemucruLzuuu du sucedude brus-
leru fu murcudu pelu emerqncu de muvmenLus sucus que, em muLus cu-
sus, Lruuxerum u crLcu sucul puru u cenuru educucunul, e u unseu sucul
pur mudunus Lruduzu-se, de cerLu mudu, em um quudru de efusvus dscus-
sues u respeLu dus currculus e pruqrumus ufcus que, nuquele mumenLu,
erum enLenddus cumu buluurLes du Lrunsfurmuuu necessuru nu cenuru pe-
duquqcu e cumu cupuzes de mpulsunur, pelu redefnuu du cumpu de sube-
res, u redemucruLzuuu dus nsLLuues publcus de ensnu. 0s EsLudus de
Mnus uerus e Suu Puulu despunLurum, enLuu, cumu undudes du federuuu
cum mpurLunLe pupel nu ssLemuLzuuu de prupusLus revsunsLus puru u
sLuru ensnudu, subreLudu pelu curuLer purLcpuLvu dus dscussues prumu-
vdus pelu puder publcu e pelu muvmenLu ducenLe (lunsecu, l??). Nu cusu
puulsLu, us nuvuues preLenddus upruxmuvum-se, em qrunde meddu, du
cumpu de renuvuues nu mbLu du hsLuruqrufu cunLempurneu e ncurpuru-
vum purLe sqnfcuLvu dus prublemuLcus, Lemus e uburduqens nuscdus, su-
breLudu dus hsLuruqrufus fruncesu e nqlesu. Ju em Mnus uerus, u nuvu-
uu em reluuu uu suber hsLurcu esculur vru nuu em reluuu u esse cenuru
mus recenLe de renuvuuu hsLuruqrufcu, mus pur meu du ncurpuruuu dus
uburduqens murxsLus que, pur um ludu, crLcuvum umu hsLuru lneur, eLupsLu
e herucu, mus pur uuLru, nuu cunsequrum nLruduzr rupLurus sqnfcuLvus
em reluuu u umu perspecLvu de pruqressu e evuluuu. 1ul crcunsLncu cul-
mnuu cum u subsLLuuu dus unLqus herus pur umu lnhu de evuluuu dus
mudus de pruduuu. Nesse cenuru, muLus furum us crcunsLncus de Lensuu e
cunfrunLu enLre u dmensuu prescrLvu du pruqrumu ufcul, que puucu esclure-
cu quesLues de nuLurezu meLuduluqcu, Leurcu e cuqnLvu, e u suber usuul dus
prufessures, buseudu, em qrunde meddu, em um purudqmu Lrudcunul quun-
Lu uu cunhecmenLu, Lempu, memuru e sLuru.
Au mesmu Lempu em que se nLensfcuvu u prucessu de uberLuru demucruLcu
e de reurqunzuuu dus buses currculures dus esculus, uprufundurum-se us esLu-
dus e pesqusus nu cumpu du nvesLquuu u respeLu de prucessus cuqnLvus e
uprendzuqem em sLuru, que vrum u cunLrbur, em muLu, puru u redscussuu
du curuLer e senLdu du sLuru ensnudu em Ludus us seqmenLus esculures.
Nu meddu em que Lus dscussues se deslucuvum du cumu se ensnu
puru u cumu se uprende, pussuu u huver nuLuvel dfusuu du pensumenLu e
pesqusus de Leurcus cumu PuqeL, VquLsky, BukhLn e Wullun e, nesse senL-
du, us dscussues u respeLu du suber hsLurcu esculur pussurum u levur em
cunsderuuu u dmensuu du uprendzuqem e u pruduuu de senLdu de um
deLermnudu cunhecmenLu puru u ulunu.
A purLr dus unus ?0, Lem se ubservudu, nu cumpu dus dscussues u respeLu
du sLuru ensnudu, umu qrunde nfuse nus muvmenLus de revLulzuuu e vu-
lurzuuu du memuru e du hsLuru lucus qruus u vLuldude dus esLudus du
chumudu sLuru culLurul. 0s uLus de rememuruuu nu espuu esculur, feLus pur
meu de ducumenLus e funLes du hsLuru lucul, pussurum u ser enLenddus cumu
umu pussbldude de esLmulu u cruuu de reflexues e revsuu de sensbldudes,
uu cumpurLlhumenLu de cunhecmenLus pruduzdus de mudu u resquLur u senLdu
du dversdude, ubscurecdu pelu humuqenezuuu prumuvdu nus espuus
educuLvus, e u cunsLrur memurus mulLplus, esLlhuudus pelu muderndude
cupLulsLu (uulzerun, l??8).
Nuu pudemus esquecer que u cunLexLu cunLempurneu nu quul emerqu esse
nuvu debuLe e Lumbem murcudu pelu bnmu qlubulzuuu-Lrunsuu demucruL-
cu. 1ul fuLu, se pensudu em cunsunncu cum u LemuLcu du furmuuu hsLurcu
prupusLu pur Rusen (200l), ucubu pur evucur umu dmensuu purLculur du suber
hsLurcu, purem em muldes dsLnLus duqulu que curucLerzuu u exemplurdude
dessu dscplnu nu pussuqem du seculu X!X puru u seculu XX: u prublemu du
cdudunu e seus efeLus em reluuu uu prublemu du [usLu, du equdude e dus
dreLus humunus fundumenLus (Ruwls, l??). 1ul quesLuu, pusLu em um cunLexLu
de dscussuu u respeLu du furLulecmenLu de umu culLuru demucruLcu nu Brusl,
Leru, nu pussuqem du cdudunu cvcu - uu eLcu - puru u cdudunu [urdcu, u
prncpul desufu u ser enfrenLudu LunLu em reluuu u educuuu quunLu uu pruble-
mu du efcucu dus nsLLuues (Uurvulhu, 2002). Alem dssu, em um cenuru mur-
cudu pur uqulu que AnLhuny uddens (2002) upunLu cumu nuvus cunLurnus du ulLu
muderndude, u prublemu du denLdude emerqe cumu uspecLu cenLrul u ser en-
frenLudu cunsderundu-se suu pusuu nLeqruduru nu duleLcu du qlubul e du
lucul, vsLu que, mudunus nus uspecLus nLmus du vdu pessuul esLuu dreLumenLe
lqudus uu esLubelecmenLu de cunexues sucus de qrunde umplLude (p.0).
Se, uuLruru, cubu u sLuru ensnudu nus esculus u furmuuu cvcu e
puLruLcu du cduduu, pusLu u servu du esLudu-nuuu mudernu (lureL, s.d),
Nuru, l??7, Lusse, 200l) uu, mus recenLemenLe, du esLudu uuLurLuru, cu-
rucLerzudu pelu dLuduru e uusncu de dreLus (Uerr, 2000 e 200) - u
LemuLcu du cunscncu hsLurcu, nesse nuvu cunLexLu, ucubu pur furnecer
respusLus u prublemus reluLvus u uuLu-denLdude, u Lulerncu, u pluruldude
e u cunvvncu que, de cerLu mudu, Lm ucupudu um espuu cudu vez mus
nLensu nus debuLes u respeLu du urqunzuuu du Lrubulhu peduquqcu nu escu-
lu e de umu educuuu puru u mulLculLurulsmu (Mureru, 2002). Nu buse
dessu furmuuu esLurum, subreLudu, us efeLus udvndus du desenvulvmenLu
de umu cunscncu du hsLurcdude (eller, l?8l), bem cumu seu senLdu
urenLudur puru um ndvduu que vve em um Lempu presenLe (Russen, 200l).
Nuu devemus, u respeLu dessu cunscncu du hsLurcdude, qnurur u fuLu
de que, se, pur um ludu, elu cumpre um pupel nu necessdude elemenLur de uren-
Luuu upunLudu pur Russen, pur uuLru, elu nuu pude dexur de ser vsLu nu cunLex-
Lu du muderndude que u ense[uu. Subre esse uspecLu, AnLhuny uddens (2002)
desLucu que suu urqem esLuru vnculudu, essenculmenLe, us cundues hsLur-
cus de emerqncu du muderndude e u sepuruuu de Lempu e espuu, vnculudu
uu desenvulvmenLu de umu dmensuu vuzu de Lempu, dervudu du qenerul-
zuuu dus mudernus mecunsmus de murcuuu du Lempu e de espuu - reluqus,
mupus e mecunsmus de qeuprucessumenLu -, que ucuburum pur pruvucur u
sepuruuu enLre espuu, luqur e Lempu. Uum ssu, uu se fludfcurem us elus cum
u Lruduu (ubsbuwn, l??8), u senLdu de hsLurcdude udvndu du qenerulzuuu
du usu du sLuru e dus mecunsmus de rememuruuu servrum, sequndu uddens,
puru u cruuu de um pussudu pudrunzudu e de um fuLuru unversulmenLe uplcu-
vel, pur meu du fxuuu de murcudures recunhecves pur Ludu humundude. A
ussucuuu hsLurcdude/Lempuruldude pru[eLur-se-u, nesse senLdu, cumu umu
ferrumenLu de denLdude, essencul frenLe uu prucessu ense[udu pelu muderndude
cunLempurneu de desencuxe dus nsLLuues sucus de seus cunLexLus lucus e
uuLnumus. A esse muvmenLu de desencuxe se ussucum, em cunLrupurLdu, u
emerqncu de :/:1-ma: a:1.a1: que ucubum pur requlur u vdu prvudu sem que
nenhum de nus Lenhu cunscncu dreLu de seus desqnus, Lus cumu Ludus us
prucessus de qesLuu que nLerferem nu vdu cuLdunu dus su[eLus. A cumplexdude
pur Lrus dus mecunsmus de desencuxe ussucudus u emerqncu de ssLemus
ubsLruLus qeru quesLues cunLempurneus cumu, pur exemplu, desequlbrus
eculuqcus, efeLus du usu ndscrmnudu de uqruLuxcus, Lrufcu nLernucunul
de druqus, crse de recursus hdrcus e enerqeLcus, equlbru nLernucunul du
ssLemu fnunceru, bem cumu cunflLus de buse eLncu e nucunulsLu, denLre
uuLrus, que ussumem u luqur de nuvus rscus u serem enfrenLudus pelus ndv-
duus, LunLu em esculu lucul cumu qlubul, e, nesse senLdu, umeuum u pluneLu
cumu um Ludu. Andreus uyssen (2000) upunLu-nus u fuLu de que quesLues de
Lempuruldudes dferenLes Lm emerqdu cumu peus essencus puru um nuvu en-
LendmenLu dus prucessus de qlubulzuuu e, nesse senLdu, esses cunLexLus esLur-
um nu buse cumpreensvu du prufusuu dus recenLes dscursus subre u memuru,
bem cumu u dversfcuuu e qenerulzuuu de umu culLuru du memuru (p.l5).
A despeLu dessus Lrunsfurmuues mus recenLes, muLu hu que ser feLu,
undu, puru que nuvus perspecLvus quunLu u educuuu hsLurcu se[um senLdus
efeLvumenLe e de mudu qenerulzudu nus espuus educuLvus, undu furLemenLe
murcudus pelus elemenLus fundunLes de umu dscplnu urqnudu e furmulzudu
em um uuLru cunLexLu hsLurcu.
fundumenLul desLucur u que u dversdude dessus uburduqens, uludu us
mudunus decurrenLes dus uvunus nu sucedude ndusLrul e du nfurmuuu, re-
presenLuu nu senLdu de ncremenLur u mpurLncu e dfundr u Lrubulhu du hs-
Lurudur, em vrLude de umu qrunde umpluuu de Lemus e ub[eLus de pesqusu.
Alus, pur mus puruduxul que pussu purecer, se, pur um ludu, cunfurme desLu-
cuu Erc ubsbuwm, u desLruuu du pussudu - uu melhur, dus mecunsmus
sucus que vnculum nussu experncu pessuul us qeruues pussudus - e um
dus fenmenus mus curucLersLcus e luqubres du seculu XX (ubsbuwn, l??5,
p. l), pur uuLru ludu, Lemus usssLdu, mundulmenLe, u muvmenLus de
revLulzuuu e buscu du Lruduu e dus espuus de memuru (Nuru, l??7).
Avulumum-se us mecunsmus que buscum vulurzur u memuru e us espuus de
suu preservuuu, em um mumenLu de necessdude de sLuru e de furLulec-
menLu dus prucessus denLLurus dunLe dus rscus de perdu de referncus
nucunus em um mundu qlubulzudu (BuuLer & Julu, l??8).
Runuldu Vunfus (l??7), repurLundu-se u defnuu de Uru Uurdusu subre u
exsLncu de purudqmus rvus e upusLvus, desLucuu, cunvenenLemenLe, que us
uburduqens du mcru e du mucru nuu suu, necessurumenLe, excludenLes, upesur de
qerurem dferenLes upues e mudus de cunceber u pesqusu. Au cunLruru dssu,
LruLu-se de dferenLes punLus de ubservuuu cumbnuves. 0 deul, sequndu ele,
seru LenLur buscur, nu recurLe du mcru, us snus e us reluues de LuLuldude
sucul, rusLreundu-se, pur uuLru ludu, numu pesqusu de ves snLeLcu, us ndcus e
purLculurdudes, us humens e mulheres de curne e ussu. (Vunfus, l??7,447).
1ulvez u lequdu mus mpurLunLe de Ludu essu dversdude resdu nu ncurpuruuu
defnLvu de que hu numerus furmus de se escrever u sLuru, sem que nenhumu
delus pussu ser enLenddu, hu[e, cumu u referncu unvucu. Em cerLu meddu, esse
rucucnu Lumbem pude ser uplcuvel us dferenLes buses nLerpreLuLvus subre u
sLuru, subreLudu quundu pensumus uqulu que hu[e se desqnu cumu prucessu de
educuuu hsLurcu du ndvduu e que currespunde uqulu que Rusen (200l) upunLu
cumu furmuuu hsLurcu, sLu e, uus prucessus qenerulzudus de uprendzuqem
nLru e exLru-esculur, que nuu se desLnum, prmurumenLe, u cunsLLuuu de umu
cumpeLncu prufssunul, mus u urenLuuu du vdu pruLcu medunLe u cunscn-
cu hsLurcu.
A esse respeLu, Juuqum PruLs e Juun SunLucunu (200l), uu dscuLrem u
senLdu educuLvu du sLuru ensnudu nu esculu e suus reluues cum u pensu-
menLu hsLurcu mus qerul, desLucum que, em ulLmu unulse, essu dscplnu
pussu quuLru ub[eLvus dduLcus cenLrus. Em prmeru luqur, cube u elu ncu-
Lr nus ulunus u cumpreensuu dus fuLus ucurrdus nu pussudu, e sLuu-lus em seu
cunLexLu. Puru ssu, Lurnu-se fundumenLul u nLruduuu de nuues que perm-
Lum, uus ulunus, urenLur-se nu Lempu e cumpreender u hsLurcdude dus uues
humunus, e de nsLrumenLus que pussum levu-lus u prucedmenLus de explcu-
uu, cumpuruuu e qenerulzuuu em reluuu uus recurLes hsLurcus defndus.
Em sequndu luqur, u sLuru deve levur us ulunus u cumpreensuu de que u
unulse du pussudu pussu muLus punLus de vsLu dferenLes e lcLus denLru de
luqcus que suu especfcus. Em Lerceru luqur, cube permLr u cumpreensuu de
que hu furmus muLu dsLnLus de ubLer e uvulur nfurmuues subre u pussudu.
Pur fm, esse ensnu deve qerur u cupucdude de Lrunsmssuu urqunzudu du-
qulu que se esLuduu u respeLu du pussudu.
Em Lrlhu semelhunLe, uu dscuLr u nuLurezu du que curucLerzu u pensu-
menLu hsLurcu e u necessdude de esculurzuuu du crunu em reluuu u LemuLcus
que u desenvulvum, lury Uuuper (l??5), pensundu u reuldude nqlesu cunLem-
purneu, desLucuu u fuLu de que, us crunus, suu dudus, usuulmenLe, vsues
snqulures du pussudu e elus nuu Lm sdu u[ududus u cumpreender purque
dferenLes pessuus, em dferenLes Lempus, crum dferenLes nLerpreLuues que
pudem ser mus uu menus vuldus. Pur essu ruzuu, us cunceLus de Lempu e mudun-
u, muLvu, cuusus e cunsequncus, smlurdudes e dferenus Lm sdu rurumenLe
desenvulvdus. (Uuuper, l??5). Au cunLruru dssu, frequenLemenLe, essus crunus
Lm sdu sulcLudus, desde bem pequenus, u explunur, descrLvumenLe, , de
mudu ucrLcu, fuLus relevunLes, pessuus mpurLunLes, Lemus cunsuqrudus pur
umu hsLuruqrufu dduLcu e, subreLudu, uspecLus purLculures de um pussudu
nem sempre cupuz de pruduzr senLdu puru su[eLus hsLurcus que vvencum u
Lempu presenLe. Uum Lul quudru de nudequuues, u suber hsLurcu esculur prec-
su LrunsLur LunLu enLre us quesLues fundumenLus vnculudus u cunsLruuu du
Lempuruldude e u percepuu du hsLurcdude, cumu denLre uquelus que remeLem u
ndvduu u cumpreensuu du curuLer cunsLruLvu du cunhecmenLu.
0 hsLurudur, undu que pussu Lrlhur dferenLes cumnhus Leurcus, per-
seque ulqumus dreLrzes que denLfcum seu Lrubulhu e lhe cunferem denL-
dude prupru. E e [usLumenLe nessu denLdude que deve ser buscudu u elu de
lquuu cum u sLuru ensnudu. Ele :-/-c/a um 1-ma, denLre muLus ulLer-
nuLvus pussves, u:ca a: 11-: necessurus e dspunves puru u suu nvesL-
quuu, /u-1/1/ca a: 1.ma: a1.av-: ua: gua/: agu-/- 1-ma Ja 1/ -j//cau e
que lucunus de cunhecmenLu undu exsLem, u-1/- j.c-u/m-1: uLruves dus
quus ru fuzer perqunLus uus seus ducumenLus, :/:1-ma1/2a a: /1.ma-:
-mj/./ca: e, u purLr du /1-.aa -1.- a: 11-: - : :-u: .-1-.-c/a/: 1-./-
c:, -:1a-/-c- -j//ca-: a ja.1/. ua: -v/u-c/a: 1/ua:, que pudem, nu
muur purLe dus cusus, qerur cumpreensues e /a.-: mu/1 u/v-.:: :.- a
.-a//uau-. !ssu, em lnhus qerus, undu que pese u qrunde dversdude de
upues Leurcu-meLuduluqcus pussves, e u que curucLerzu, LendenculmenLe,
u prufssuu du hsLurudur e suu furmu de nvesLqur u mundu.
0perundu cum dferenLes funLes e decudfcundu dferenLes lnquuqens, us
hsLurudures nuu recunsLruem, mus renLerpreLum u pussudu u luz de dferenLes
evdncus (1humpsun,l?8l), u purLr dus quus u nvesLqudur eluburu nferncus
em funuu dus quudrus explcuLvus que lhe permLum cumpreender u hsLurcdude
de deLermnudus crcunsLncus, e, purLunLu, chequr u um enLendmenLu du-
qulu que envulve dversdudes nu Lempu. !ssu e u que nus levu, em ulLmu
unulse, u pussbldude de pensur hsLurcumenLe.
Edqur Murn (2000), uu dscuLr us suberes necessurus u educuuu du fuLu-
ru, desLucu u dmensuu eLcu e epsLemuluqcu duqulu que precsu fuzer purLe
dus prucessus de educuuu dus ndvduus. Aqulu, nu enLunLu, que envulve u exu
cenLrul subre u quul se duru u cunduu humunu de uuLunumu, sLuu-se nu ubur-
duqem du cunhecmenLu cumu prucessu e nuu cumu pruduLu e que, purLunLu,
Lurnu-se ulqu cupuz de levur us ndvduus u upreender us prublemus fundumen-
Lus, puru neles nserr us lucus, superundu u fruqmenLuuu Lpcu du que cumpue
nussu uLuul culLuru currculur. 1ul prupusLu sumenLe pude ser ulcunudu
redmensunundu-se u LruLumenLu dus prucessus de cunsLruuu du cunhecmenLu
du furmu cumu ssu se du nus espuus esculures. Nesse cunLexLu, u cumpreensuu
dus lusues - nclusve uquelus respuldudus pelu rucunuldude cenLfcu -, u fur-
muluuu dus duvdus e u esLubelecmenLu dus Lrlhus pussves puru suu resuluuu
Lurnum-se mus mpurLunLes du que u fxuuu dus cerLezus.
Nesse senLdu, Murn se deLem subre us prncpus que devem nurLeur umu
uuu educuLvu puru u presenLe e puru u fuLuru, e elencu uqulu que ele cunsderu
cumu buses de um cunhecmenLu perLnenLe e que devem nurLeur u furmuuu dus
ndvduus u purLr du esculu. Uumu pressupusLu essencul de suu urqumenLuuu,
desLucu-se u deu de que u educuuu deve musLrur que nuu hu cunhecmenLu que
nuu esLe[u, em ulqum qruu, umeuudu pelu erru e pelu lusuu nu meddu em que
quulquer cunhecmenLu e sempre resulLunLe de umu Lruduuu/recunsLruuu nu
nLerur de purudqmus que suu muLuves nu Lempu (Murn, 2000, p. l?). !ssu
sqnfcu prufessur cumu prncpu fundumenLul umu pruLcu cuLdunu que evu-
que us qrundes nLerruquues de nussus pussbldudes de cunhecer cumu fnul-
dude ulLmu du prucessu educuLvu. sub u eqde dessu hubldude cenLrul que
emerqem uuLrus suberes necessurus u chumudu educuuu du fuLuru, sequndu u
uuLur. Au cumpreender u curuLer cunsLruLvu du cunhecmenLu, u ndvduu Lur-
nu-se cupuz de nserr u LexLu nu cunLexLu, de nserr us purLes nu Ludu,
cunLexLuulzur e hsLurczur us dferenLes Lpus de suberes dus dversus ureus de
cunhecmenLu de mudu u cumpreender, dscuLr e se puscunur frenLe u cund-
uu humunu e u cunduu Lerrenu.
Em reluuu especfcumenLe uu suber hsLurcu, enr MunuL (l??), uu
enveredur pelu unulse dus elemenLus cunsLLunLes de umu dscplnu esculur,
ncu suus reflexues cum u cunsLuLuuu de que u sLuru esculur e u sLuru
dus hsLurudures nuu suu u mesmu cusu e, nesse senLdu, upruxmu-se duqulu
que urenLuu u Leurzuuu de Andre Uhervel (l??0) e Uhevullurd (l??l), nu Lu-
cunLe u quesLuu du recruuu e ressqnfcuuu du suber subu. A esculu e us
dscplnus esculures nuu se lmLum u ser espuus de vulqurzuuu du suber
ucudmcu e cenLfcu. AnLes dssu, u esculu deve ser enLenddu cumu um cun[un-
Lu cumplexu de suberes, prucessus de Lrunsmssuu de vulures e (re)pruduuu de
culLuru. PurLunLu, u uLu peduquqcu e, sequndu Uhervel, de umu nuLurezu muLu
mus cumplexu du que u smples menuu. Ele exqe muLu mus uLvdudes, pue
em [uqu prucessus suLs, buscu subLerfuqus, uLrbu funues u smulucrus, repurLe
dfculdudes, e prucedendu cum puru esprLu curLesunu, pruduz enumeruues
cumpleLus (Uhervel, l??0, p. l?8). !ssu mplcu u percepuu de que, pur exemplu,
quundu deLecLumus, em umu esculu uu ssLemu esculur, prublemus reluLvus u cum-
preensuu hsLurcu, pur purLe de crunus e [uvens, Lus prublemus pudem se vncu-
lur u um unversu muLu umplu de pussbldudes que vuu desde u suber nsLLudu
uLe u prucessumenLu ndvduul dus uprendzuqens, pussundu pelu usu e ussmlu-
uu dus nfurmuues repruduzdus nu sensu cumum.
Pur um ludu, u Lru[eLuru du sLuru cumu dscplnu esculur pussu um
hsLurcu clurumenLe denLfcuvel e Lem suu urqem vnculudu u cunsLruuu du
denLdude u servu du nucunuldude, cunfurme [u expusLu. Pur uuLru ludu, Lul
suber mesclu-se nuu su cum dsLnLus furmus de reescrLu du sLuru, cumu Lum-
bem cum u memuru, nu meddu em que u esculu nuu su cunqrequ memurus
sucus cumu pude funcunur cumu um mpurLunLe mecunsmu de suu Lrunsms-
suu, nclundu, nesse cusu, u repruduuu e reuLuulzuuu permunenLe de memur-
us hsLurcus ufcus, us quus Lem cubdu u uculLumenLu e slencumenLu de vur-
us memurus sucus, e u subLruuu du cunscncu u respeLu dus dreLus sucus
essencus (Leccu, l??2). Uube, purLunLu, refleLr qenercumenLe u respeLu dus
cumplexus reluues enLre sLuru e memuru nu nLerur du espuu esculur, pur-
LculurmenLe nus seres ncus de esculurzuuu, fuse em que nLeruqem - em
reluuu uus suberes duquele prufessur que, nu muuru dus vezes, nuu pussu
umu furmuuu especfcu - funLes dversus de furmuuu hsLurcu (Russen, 200l)
e que, nu muur purLe dus cusus, Lrunscendem us cunLeudus esculures e us
muLerus peduquqcus cunsLLudus especfcumenLe puru esse fm.
Perre Nuru (l??) fu um dus prmerus Leurcus u denLfcur, nesse plu-
nu de dscussues, u cumplexdude nerenLe u umu reluuu upurenLemenLe vsLu
cumu hurmncu, uu desLucur que, unLes de serem snnmus, Ludu upue memu-
ru e sLuru, pur muures que se[um seus vnculus luqcus. A memuru e vdu,
sempre currequdu de qrupus vvus e em permunenLe evuluuu, uberLu u duleLcu
du lembrunu e du esquecmenLu, ncunscenLe de suus defurmuues sucess-
vus, vulneruvel uus usus e munpuluues... A sLuru e u recunsLruuu permu-
nenLe, prublemuLcu e ncumpleLu du que nuu exsLe mus. A memuru e um
fenmenu uLuul, um elu vvdu nu presenLe e u sLuru, umu represenLuuu du
pussudu. (p.24) Nesse senLdu, Nuru refere-se u nuuu de luqures de memu-
ru, espuus cu[u cunsLruuu smbulcu ulude u prucessus sucus que, u med-
du que suu desveludus, Lrunsfurmum-se em funLe hsLurcu.
Se nuu fur vsLu cum umu cerLu cuuLelu, Lul upusuu pude nus levur u um fulsu
unLuqunsmu enLre munpuluuu e verdude, enLre experncu vvdu e nurruLvu sen-
Lu, enLre dnumsmu e muLubldude e, nesse senLdu, cube ulhur mus deLdumenLe
puru us elemenLus que Lunqencum essu delcudu reluuu, uLe purque umbus resvulum
em um senLdu cumum: u dscussuu subre u quesLuu du denLdude.
Luvd LuwenLhul (l??8) upunLu que relembrur u pussudu e ulqu essencul
puru nussu denLdude, u punLu de u perdu de memuru funcunur cumu um ele-
menLu decsvu de unqulumenLu du persunuldude dus ndvduus. Sequndu ele,
suber u que fumus, cunfrmu u que sumus (p. 8) e, nesse senLdu, us uLus de
rememuruuu e lembrunu de epsudus ressuscLum fuLus murcunLes e senLmen-
Lus que fuzem senLdu puru us su[eLus que us vvencurum sem que esses fuLus
Lenhum que esLur, necessurumenLe, pusLus em umu sequncu Lempurul luqcu.
Lessu furmu, u memuru reurqunzu us fuLus nu Lempu e cunfere-lhes um senLdu
uncurudu nu experncu sub[eLvu e nu sqnfcudu dus ucunLecmenLus, luqcu
que e vuldu Lumbem puru suu dmensuu curreluLu: u esquecmenLu. Assm,
LuwenLhul musLru-nus que, [usLumenLe purque esquecemus, sumus cupuzes de
urdenur uqulu que se upresenLu, em nussus lembrunus, cumu um cun[unLu ule-
uLuru e cuuLcu. Nesse senLdu, u memuru vnculu-se nuu su u uLvdude dreLu de
rememuruuu, mus Lumbem us remnscncus e urLefuLus de memuru pruduz-
dus pelu humem que suu cupuzes de cunLrbur puru esse urdenumenLu.
Assm, puderumus fulur, em Lese, numu nuLurezu prmuru e sub[eLvu du
memuru que se urqunzuru cumu subsLruLu puru u memuru sucul e hsLurcu.
UunLudu, u memuru ndvduul :1./c1u-:-:u nuu exsLe, se cunsderurmus u nser-
uu sucul dus su[eLus, fuLu que furu demunsLrudu, urqnulmenLe, pur Muurce
ulbuwuchs (l??0), um dus prmerus u Leurzur, nus unus 50, u respeLu du dmen-
suu culeLvu du memuru. ulbuwuchs desLucu que, undu que us ucunLecmenLus
uus quus nussus lembrunus uludem se[um ndvduus e Lenhum sdu vvencudus
pur su[eLus suludumenLe, nussus lembrunus permunecem culeLvus purque suu
cumpurLlhudus e repruduzdus em umu cumundude ufeLvu. Assm, us lembrunus
reupurecem purque nus suu permunenLemenLe recurdudus pur uuLrus humens (p.0).
Au dscuLr u curuLer sucul du memuru em buses smlures, Juse Munuel
Subrul (l??8) ubservu que u memuru e sucul purque uperu cum lnquuqem,
cunceLus, vulures e nuues que nuu suu especfcus de quem recurdu, mus suu
cun[unLus em que se nserem e nus quus furum suculzudus. 0s senLmenLus e
fuLus pur nus evucudus perLencem uu unversu semnLcu em que fumus crudus
(p.8). Lesse mudu, e pussvel pensur em quudrus sucus de pruduuu e
nculcuuu de memurus, Lus cumu u fumlu, u esculu, us lucus de Lrubulhu e
sucubldude, u mdu e us uqncus de esLudu vulLudus especfcumenLe puru
o0 S0N!A REu!NA M!RANLA
esse fm. As uues de um qrupu refurum u memuru ndvduul e us lembrun-
us suu reLdus uu esquecdus e, nesse senLdu, us prucedmenLus de reuLvuuu
du memuru de um pussudu pruxmu uu dsLunLe seruu sempre medudus pelu
reluuu dus qrupus cum um cunLexLu dudu pelu presenLe. Pur essu ruzuu, u
memuru e muLuvel nu Lempu. Nu enLunLu, sequndu ulbuwuchs, u despeLu
dessu upruxmuuu luqcu, hu dferenus enLre u memuru ndvduul - nLernu
e uuLubuqrufcu - e u memuru culeLvu e hsLurcu - exLernu e sucul. Assm,
upusuu enLre memuru e sLuru remunLuru u upusuu enLre u vvdu que
urLculu u memuru e uqulu que Lrunscende u vvncu sub[eLvu. PurLunLu,
sLuru e memuru serum undudes ndsLnLus e nuu necessurumenLe
upruxmuves. Pur sLuru, dz-nus ulbuwuchs, e precsu enLender, enLuu, nuu
umu sucessuu crunuluqcu de ucunLecmenLus e duLus, mus Ludu uqulu que fuz cum
que um perudu se dsLnqu dus uuLrus, e cu[us lvrus e nurruLvus nuu nus upresen-
Lum, em qerul, senuu um quudru bem esquemuLcu e ncumpleLu. (p.00) Assm
puderumus pensur, nu perspecLvu ussumdu pelu uuLur, que u memuru Lende u se
uprufundur nu meddu em que se busee e se fundumenLe nu hsLuru escrLu, mus
elu nuu servru, necessurumenLe, de subsLruLu e funLe puru essu hsLuru que lhe e
exLerur. Au pensur u crunu, ulbuwuchs desLucu que elu merqulhu mus du que
se muqnu nus meus sucus uLruves dus quus enLru em cunLuLu cum um pussudu
mus uu menus dsLunLe, e que e cumu u quudru denLru du quul suu quurdudus suus
lembrunus mus pessuus. esse pussudu vvdu, bem mus du que u pussudu
upreenddu pelu sLuru escrLu, subre u quul puderu mus Lurde upuur-se suu
memuru (p.7l). Lessu furmu, u hsLuru escrLu Lende u fuzer senLdu uu se upuur
nus uLLudes de rememuruuu que udvm du hsLuru vvdu, mus nuu depende
delus, necessurumenLe, puru se cunsLLur.
Emburu u reflexuu de ulbuwuchs Lenhu sqnfcudu umu cunLrbuuu
ncul exLremumenLe mpurLunLe u dscussuu subre u memuru, purLculurmen-
Le nu que se refere uus nexus enLre ndvduu e qrupu sucul, elu e unLerur u
um cenuru de umpluuu dus dscussues reluLvus u sLuru e, nesse senLdu, u
evuluuu prucessudu nu mbLu du Leuru du sLuru enLre us unus 00/80 ser-
vu puru redefnr u reluuu memuru e sLuru, umplundu us nLerfuces enLre
essus duus dmensues e, subreLudu, enLendendu LunLu u memuru quunLu u es-
quecmenLu cumu funLes prvlequdus puru u prublemuLzuuu hsLurcu.
AsLur Lehl (2002) cumpreende u memuru cumu ulqu que vu ulem du
lembrunu fruqmenLudu. 1ruLu-se, cunfurme u uuLur, de experncus cunscen-
Les, uncurudus em um Lempu luculzuvel, cum pussbldudes de ser reuLuulzudu.
o1 S0B 0 S!uN0 LA MEM0R!A
PurLunLu, envulve represenLuues pruduzdus pur meu du experncu e, nesse
senLdu, uqrequ elemenLus ndvduus e culeLvus que pudem ser pusLus nu buse
du furmuuu de dussncrusus e suu essencus u esLruLuruuu dus prucessus
denLLurus. 1udu memuru, cunLudu, enfrenLu crcunsLncus de desqusLe nu me-
ddu em que se dsLuncur du fuLu, du epucu uu cunLexLu u que se refere, u que
pruvucu, purLunLu, um prucessu de currusuu Lempurul que fruqmenLu e cumprumeLe
suu furu explcuLvu. Nesse punLu nLervm u sLuru e u fuzer hsLurcu, pur
nLermedu de prucessus de Leurzuuu e meLudzuuu que pudem ser vuruves nu
Lempu -purLunLu, urqunzudus sub u sqnu du muvmenLu e du muLuuu - e Lrunsfur-
mum u memuru em funLe hsLurcu. Assm u Lrubulhu hsLurcu, emburu duluque
cum u memuru sucul, ndepende delu puru exsLr, vsLu que e pussvel descubrr e
recuperur uqulu que fu cumpleLumenLe esquecdu (UunnerLun, l???).
Jucques Le uuff (l??4), uu ussucur u memuru cum us furus sucus que
luLum pelu puder, enfuLzu u upusuu luqcu que se esLubelece enLre memuru e
esquecmenLu. Sequndu ele, ussenhurur-se du memuru e du esquecmenLu e umu
dus preucupuues dus clusses, dus qrupus sucus e dus ndvduus que dumnum us
sucedudes e, desLe mudu, us esquecmenLus e slncus suu reveludures de mecuns-
mus de munpuluuu du memuru culeLvu. Alem dssu, dumnunLes e dumnudus
pussuem recurduues quulLuLvumenLe dsLnLus. UunLudu, upesur de sLuur-se cumu
decurrncu de um prucessu de dumnuuu, u umnesu sucul pude pruvucur perLur-
buues qruves nu prucessu de memuru culeLvu. PurLunLu, u memuru vnculu-se
LunLu u ducumenLus esculhdus pelu hsLurudur quunLu u munumenLus que dervum
de uperuues delberudus de esculhu e seleuu sucus e que, pur esLu ruzuu, evu-
cum uues de perpeLuuuu que se vnculum u crcunsLncus de puder e dumnu-
uu. A rupLuru epsLemuluqcu prucessudu u purLr du desenvulvmenLu dus Annules
frunceses qeruu, subreLudu, u pussbldude de ulLerur u esLuLuLu du ducumenLu que
pussuu u ser munumenLulzudu, sLu e, crLcudu e nLerruqudu em seus vnculus
urqnus que qurunLrum suu pruduuu e perpeLuuuu. 0 mesmu prucedmenLu
vule, purLunLu, puru u memuru. Puderumus dzer, cum buse em Le uuff, que nuu
exsLe nem um ducumenLu nem umu memuru nucuus, prmurus e nucenLes. 0
ducumenLu e, puderumus ucrescenLur, u memuru) nuu e quulquer cusu que fcu
pur cunLu du pussudu, e um pruduLu du sucedude que u fubrcuu sequndu us relu-
ues de furus que u deLnhum u puder (p.545). Assm, us nurruLvus que emerqem
du memuru dus ndvduus e qrupus subre u pussudu Lruzem em s vsues deLerm-
nudus e nLeressu uu hsLurudur, cumpreender us elemenLus que se sLuum pur Lrus
du luqcu de cunsLruuu dessu nurruLvu e vnculu-lu u um cun[unLu muur e mus
umplu de funLes que se[um cupuzes de nfurmur u respeLu du curLe sncrncu nu
quul umu dudu memuru se nsere.
PurLunLu, LunLu pudemus pensur em usus sucus du memuru cumu du
esquecmenLu, que cubem ser desvendudus pelu hsLurudur. Em cerLu meddu,
u memuru hsLurcu ufcul serve puru defnr uqulu que e memuruvel em
upusuu uu que e slencudu e cube exumnur, permunenLemenLe, u urqunzu-
uu sucul du esquecmenLu, bem cumu us reqrus de exclusuu (Burke, 2000).
Uum buse nessu perspecLvu, u cunLrule du memuru de umu sucedude
cundcunu, purLunLu, u herurquu de puder. (UunnerLun, l???)
Au Lrunspur essu reflexuu puru u cenuru cunLempurneu, murcudu pur umu
culLuru du memuru, Andreus uyssen (2000), desLucu que, em fuce du expunsuu
freneLcu de upuruLus Lecnuluqcus que Lurnum dspunves, em lurqu esculu,
recursus que levum u umu pulverzuuu du memuru, vvencumus um puruduxu:
u uumenLu rupdu e explusvu dus cundues de memuru Lem levudu u um uumen-
Lu du esquecmenLu, Lendu em vsLu que muLus dus memurus cunsumdus hu[e
suu muqnudus e, [usLumenLe pur nuu esLurem buseudus nu lusLru du expern-
cu, suu fuclmenLe esquecves ( p. l?). Lesse mudu, u expunsuu du umnesu
seru, nu cunLexLu uLuul, murcudu pur umu nuvu dnmcu du mdu e du
Lempuruldude, ussucudu u umu cunduu esLruLurul de perdu du cunscncu
hsLurcu. Nesse cenuru, u pussudu muLerulzudu em crcunsLncus cupuzes
de cunLer essu perdu de cunscncu - denLre us quus us mulLplus muduldu-
des mudernus de ncenLvu u hsLuru lucul - seru, em Lese, ulqu que vende, que
uqrequ vulur, que cunsLLu umu murcu que se Lrunsfurmu em uuru.
Lessu furmu, LunLu e pussvel encunLrur crcunsLncus sucus em que Lul
cunduLu e urenLuduru du uuu cuncreLu de qrupus nu pussudu, cum reluues de
cunLnudude puru cum u presenLe - puLrmnu e vulurzuuu dus espuus de
memuru lucul - quunLu sLuuues em que u umnesu e u esquecmenLu suu predu-
mnunLes e decurrem du uusncu de uues publcus especfcumenLe vulLudus
puru u fm du preservuuu du memuru.
0uundu pensumus nus elemenLus que nLervm nu sLuru ensnudu nu
esculu, purLculurmenLe nus seres ncus, percebemus umu cumplexu
mbrcuuu enLre uspecLus de memuru e sLuru. Nu enLunLu, upesur du
nLeruuu enLre essus duus dmensues, u esculu pru[eLu-se, uLe pur suus relu-
ues essencus envulvendu u LrnsLu enLre uruldude e escrLu, cumu um espu-
u prvlequdu de memuru (Le uuff, l??4).
1runsLum nu esculu, pur um ludu, us uspecLus reluLvus uu suber hsLurcu
selecunudu e flLrudu culLurulmenLe pur nLermedu dus muLerus dduLcus e
furmus de currculu sem-eluburudus (umenu SucrsLun, l??5b) - medudures
furmulzudus subre us quus se upresenLum cunLeudus defndus u serem Lrubu-
lhudus. 1ruLu-se de muLerus cunsLrudus u purLr duqulu que PeLer Burke denLfcu
cumu Lrudcunul esferu du uuu du hsLurudur, sLu e, us uperuues de Lrunsfurmu-
ues dus memurus pur nLermedu du escrLu e du prucedmenLu hsLurcu, purem
submeLdus u vurudus e cumplexus uperuues de seleuu e dduLzuuu. Em muLus
cusus, purLculurmenLe us uspecLus reluLvus u sLuru lucul se upresenLum, nesses
supurLes, em funuu de um Lpu defndu de memuru hsLurcu, frequenLemenLe vncu-
ludu u umu escrLu Lrudcunul du sLuru, cu[u nfuse recu subre uspecLus reluLvus
u mLus de funduuu, efemerdes e buqrufus herucus.
Esses cunLeudus furmulzudus, emburu ussumum um pupel esLruLurunLe nu
mbLu du prescruu currculur, nuu suu prmurus du punLu de vsLu du enLend-
menLu e du cuqnuu. AnLes dssu, LunLu ulunus quunLu prufessures nLeruqem
cum us uspecLus du memuru ndvduul e sub[eLvu que recunsLLuem u crncu du
cuLdunu, us furmus de vdu e cumpurLumenLu, cunfurme upunLumenLu de Ecleu
Bus (200). Alem dssu, us memurus de velhus uqem, nus espuus lucus, cumu
um elemenLu medudur enLre nussu qeruuu e LesLemunhus du pussudu. Essu
uuLuru fulu-nus que us buqrufus e seus ub[eLus buqrufcus suu nsubsLLuves
pelu fuLu de que us cusus que envelhecem cunuscu nus duu u pucfcu sensuuu
de cunLnudude. (p. 20)
Uumu elemenLus perLencenLes uu cun[unLu desqnudu pur Bus cumu ub[eLus
buqrufcus, pudemus nclur Ludus us urLefuLus de memuru, ducumenLus du vdu
prvudu e vesLqus du culLuru muLerul dspusLus nu espuu e puluLuves uus senL-
dus. Assm, pudem ser vsLus, Lucudus, percebdus em suus LexLurus, suns, cherus.
1us ub[eLus suu, muLus vezes, lurqumenLe presenLes nu vdu prvudu que crcundu
u esculu e, em cerLu meddu, presLum-se puru prucessus dsLnLus de cunsLruuu de
senLdus uu de furmuuu de nuues u respeLu du pussudu e du Lempu.
Mus nuu e su ssu. PeLer Burke (2000), uu dscuLr us mecunsmus de cumun-
cuuu uLlzudus nu repruduuu e reuLuulzuuu de memurus, unulsu uspecLus
mpurLunLes que servem puru nus demunsLrur que Lumbem nLeruqem nu hsLuru
ensnudu us crunus, muqens cunsLrudus puru uuxlur u reLenuu e Lrunsmssuu
dus memurus, us munumenLus publcus Lrunsfurmudus em murcus nu furmuuu du
memuru nucunul e lucul, bem cumu rLuus e cermnus. Esses rLuus munfes-
Lum-se em reencenuues upresenLudus cumu LenLuLvus de mpusuu de deLerm-
nudus nLerpreLuues du pussudu, lLurqus culendurzudus, puru uLlzurmus u
expressuu de UunnerLun (l???), que servem puru sucrulzur umu deLermnudu
represenLuuu culeLvu, uu umu Lruduu nvenLudu (ubsbuwn, l?84) e reuLuulzudu
pelu seu curuLer repeLLvu e requlur, celebrudu delberudumenLe puru smbulzur
senLmenLus e exemplus. Pudemus dzer que esse e, sem duvdu, um dus prncpus
e mus suldus mecunsmus de nsLLuuu de furmus de pensumenLu e vulures quun-
Lu uu pussudu nu espuu esculur e suu respunsuves pelu rLuulzuuu que mpreq-
nu, desde muLu cedu, cumpurLumenLus nus ndvduus.
Pur ulLmu, u esculu nLeruqe cum prucessus de urdenuuu du espuu pur meu
de muqens memuruves em lucus mpressununLes, urLes de memuru, sequndu
Burke (2000), prucessus que qerum umu educuuu culLurul du nLelqncu vsuul
que uLvum u percepuu e u muqnuuu (Almedu, l???). 1us espuus, em qerul,
Lunqencum u espuu esculur e servem de referncu puru u cunsLruuu du percepuu
espucul du crunu nu prucessu de deslucumenLu uLe u esculu. ApresenLum-se
cumu elemenLus smbulcus uu urquLeLncus, cum dsLnLus Lempuruldudes, que
qerum senLdus defndus em funuu de pusuqens que uLvum u memuru e furmum
sensbldudes. A esse respeLu, Puul UunnerLun (l???), uu recuperur ulbuwuchs e
dscuLr u reluuu enLre u perLencmenLu u um qrupu e u cunduu de evucuuu dus
memurus, enfuLzu que us qrupus sucus duLum us ndvduus de quudrus menLus
nu nLerur dus quus suus memurus se luculzum e suu luculzudus pur umu espece
de curLuqrufu (p.40). Esses espuus menLus recebem upuu de espuus muLerus
pusLus nus luqures uus quus us qrupus se repurLum. Lesse mudu, se hu vnculus
dferencus dus su[eLus cum us luqures que suu medudus pur dferenLes experncus
sucus pusLus em reluues de puder e suburdnuuu dsLnLus, e, pur cunsequnLe,
em Lempus dsLnLus, hu, em funuu desses vnculus, umu vurubldude nus
dspusLvus mnemncus que precsu ser mus bem enLenddu (Subrul, l??8). u
que se dscuLr, purLunLu, mus u respeLu dus elus enLre Lempu, memuru e luqur se
qusermus cumpreender melhur u Lrumu pur deLrus dus muvmenLus de cunsLruuu
dus suberes que permeum u esculu.
I.J. 5obre as reIaes possveis entre Iugar, cuItura e memria
Sequndu Puul Uluvul (l?7?), u vdu sucul se urqunzu num deLermnudu
espuu e Lempu e, nesse senLdu, u espuu nLervem nu urqunzuuu humunu uu
lunqu du sLuru, pur suu exLensuu, pelu cunduu de muLerulzuuu dus uL-
vdudes fundumenLus u exsLncu, pelu nLerpusuu de ubsLuculus us reluues
sucus e pelu pru[euu de buses u uLvdude smbulcu. 1udus esses elemenLus vuu
sendu ressqnfcudus em cudu culLuru e pussuem qrunde vurubldude hsLurcu.
PurLndu-se desse prncpu cumpreensvu u respeLu dus nexus enLre humem e
espuu, u reluuu denLLuru, experencul, que se esLubelece enLre ndvduus
e espuu envulve u cunsLruuu du deu de luqur (1uun, l?8). 1ul cumu Ben[u-
mn u fzeru em reluuu u urLe unLes dus uvunus du muderndude urbunu
(l?87), 1uun (l?8) upunLu que us luqures Lm umu uuru que fuz cum que us
ndvduus, pur meu du experncu e dus prucessus de rememuruuu, uLrbu-
um-lhes sqnfcudu e vulur. Nesse senLdu, 1uun nus musLru que especulmenLe
u espuu urquLeLncu nu cdude revelu e nsLru Lendu em vsLu u fxuuu de
sqnus que suplunLum u escrLu e uLnqem dreLumenLe us nves smbulcus. A
meddu que Lus cunes espucus se sedmenLum nu espuu e se perpeLuum cum
u pussur du Lempu, seu efeLu smbulcu Lende u se umplur, undu que cum
Lrunsfurmuues. 0 fuLu e que us espuus urbunus cu[u upelu uu pussudu pru[e-
Lu-se nu urquLeLuru du cdude Lendem u exercer um efeLu mus suldu subre us
prucessus de rememuruuu du que nus crcunsLncus em que esse upelu nexsLe,
pus, cunfurme 1uun, um edfcu e um mundu funcunul Lurnudu vsvel e Lun-
qvel (p.l82) e que, dspusLu nu memuru du cdude, sequru u Lempu, muLer-
ulzu u pussudu cumu elemenLu sqnfcuLvu puru u uLrbuuu de senLdus uu
luqur. PurLunLu, Lul fuLu nuu pude ser desprezudu, dudu u suu prufunddude em
reluuu u muLeru hsLurcu, quundu dscuLmus u quesLuu du culLuru du esculu
frenLe uqulu que urqunzu u cun[unLu de suberes dus uqenLes educuLvus.
A nseruu du LemuLcu qlubul desLu pesqusu nu quudru de reflexues
enLre esculu e culLuru e relevunLe, purLculurmenLe purque, se u esculu vulur-
zu e repruduz elemenLus memuruves du culLuru e se, dessu furmu, desenvulve
umu memuru esculur cupuz de susLenLur pruLcus e suberes suculmenLe leq-
Lmudus, u memuru culeLvu, cumu um uLrbuLu furmudur dus prucessus
denLLurus, Lem sdu puucu explurudu nu cunLexLu unulLcu u respeLu dus
reluues enLre esculu, culLuru e suberes ducenLes e, nesse senLdu, umu ques-
Luu pru[eLuu-se puru nvesLquuu e se uqrequu uu cun[unLu dus preucupuues
upunLudus nesLe Lrubulhu: se hu, cunfurme desLucuu lurqun, vurubldude
dus crLerus de vulduuu dus cunLeudus e, purLunLu, dus crLerus de
pluusbldude que [usLfcum, nus dferenLes undudes esculures, seleues dfe-
rencudus duqulu que se ensnu, pudemus esLubelecer ulqum Lpu de ussucu-
uu luqcu enLre Lul vuruuu e dferenLes cenurus de memuru? A presenu,
em muur uu menur qruu, de urLefuLus de memuru e espuus desLnudus u suu
preservuuu vulunLuru nLerfere nu furmu pelu quul us prufessures se referem
uu pussudu e u sLuru? Se nLerfere, cumu se du u reluuu enLre esse umben-
Le puLenculmenLe sensblzudur du esLudu du sLuru e u nsLLuuu esculur?
oo S0N!A REu!NA M!RANLA
Se memuru e urLefuLu de denLdude (LuwenLhul, l??8, BukhursL, 2000,
Rusu,2000, Lehl, 2002), se du senLdu de cuesuu uu qrupu e cundcunu us reluues
de puder (UunnerLun, l???), se se susLenLu em quudrus sucus que vurum de ucurdu
cum u culLuru e cum u nseruu qrupul du ndvduu (ulbwuchs, l??5, Subrul, l??8),
u reluuu cum u memuru precsu ser melhur pensudu em seu senLdu esLruLurunLe e/
uu cumpunenLe du culLuru esculur e du culLuru du esculu (lurqun, l??, Berru,2000),
Lendu em vsLu que Lul reluuu Lem sdu puucu explurudu LunLu nu lLeruLuru u respeLu
du culLuru esculur quunLu nu hsLuruqrufu e esLudus reluLvus u memuru que, em
qerul, nuu Lumum u esculu cumu fucu de unulse.
1ul upruxmuuu Lurnu-se necessuru purque:
0 ducenLe, vsLu ndvduulmenLe, desenvulve seus suberes cum u purLc-
puuu de umu memuru ndvduul que cunfere senLdu us suus pruLcus e
reperLurus (Nuvuu, l??5),
A esculu pru[eLu-se cumu um espuu, denLre uuLrus, de dfusuu e urqun-
zuuu de memurus publcus (Burke,2000). EvenLuulmenLe, Lus elemen-
Lus emerqem cum muLu mus furu furu du sulu de uulu du que denLru
delu, dudu u ussucuuu enLre cunhecmenLu/senLmenLu, nfurmuuu/ds-
cplnu (lruqu & Esculunu, l??8,),
0s suberes du Lruduu peduquqcu (uuuLher, l??8) urLculum-se cum u
memuru que, upruprudu em dferenLes cenurus de puder, uqe cumu
elemenLu esLruLurunLe du prucessu de nvenuu de Lrudues (ubsbuwn,
l?84, uuudsun, 200l),
Pur uuLru ludu, se u culLuru esculur pru[eLu-se cumu pulcu subre u quul
erquem-se us buses de suber ducenLe (1urdf, 2002), e lcLu supur que
dferenLes cenurus de reluuu cum u memuru pru[eLum-se cum dferenLes
repercussues nu esLruLuruuu du cunhecmenLu hsLurcu dus prufessures.
PurLunLu, dferenLes cenurus de reluuu cum u memuru resulLum em d-
ferenus nu cunfquruuu du culLuru esculur que merecem ser mus bem
cumpreenddus e pesqusudus.
Nesse quudru unulLcu, uduLuu-se umu deu quunLu u cumpreensuu du quesLuu
du denLdude cumpuLvel cum uquelu upunLudu pur AnLnu Nuvuu (l??2), que
prupue u nuuu de /u-1/uau- nuu cumu umu prupredude uu um pruduLu ucubudu,
mus cumu um luqur de cunflLus e de cunsLruuu permunenLe e muLunLe de dferen-
Les munerus de ser e esLur nu mundu. Assm, u nuuu de "j.c-:: /u-1/1a./"
Lende mprmr umu fludez e um dnumsmu necessurus u umpluuu du cunceLu.
Uunsderundu-se, purLunLu, u prublemuLcu de fundu, que buscu vnculur
culLuru, memuru e prucessus denLLurus, creu que e pussvel prupur, cumu h-
puLese qerul, puru efeLu de nvesLquuu, que dferenLes cunLexLus de memuru
urbunu ussucudus u uprupruuu que us undudes esculures fuzem dus uspecLus
du memuru lucul nLerferem nu desempenhu dus nsLLuues e nu cunfquruuu
dus elemenLus cunsLLuLvus du cunhecmenLu hsLurcu du prufessur. Uube, pur-
LunLu, nvesLqur mecunsmus de uuu e represenLuuu ducenLes que pudem servr
puru explcur u enqendrumenLu de cunfquruues purLculures quunLu uu suber
hsLurcu esculur. Pur essu ruzuu, Lumuu-se cumu fucu de unulse, puru esLu pes-
qusu, us dscursus dus prufessures de undudes esculures sLuudus em cenurus
urbunus dsLnLus, Lendu em vsLu u buscu de urLculuuu enLre dferenLes repre-
senLuues subre u memuru e u pussudu e us furmus de urqunzuuu de elemenLus
cenLrus cunsLLuLvus du suber hsLurcu esculur: u quesLuu du verdude e du
pruvsuredude du explcuuu hsLurcu, u perspecLvu quunLu us funLes e suu
prublemuLzuuu, u dumnu de cuLequrus Lempurus cenLrus.
1ulvez cubu, u purLr desse quudru qerul, explcLur um puucu melhur, us
buses cumpreensvus que esLuu sendu uLlzudus puru pensur us suberes ducenLes,
bem cumu u luqur du cunhecmenLu hsLurcu nessu cumpusuu de suberes.
I.4. 5obre cuItura e saberes docentes
As LemuLcus reluLvus u uuu ducenLe, furmuuu e suberes esculures upre-
senLum mulLplus pussbldudes de recurLes de pesqusu e uburduqens e, nesse
senLdu, esburru-se em umu cumplexu LessLuru cunceLuul e LemuLcu. Nu n-
cu du decudu de ?0, us esLudus desenvulvdus e dvulqudus pur AnLnu Nuvuu
culucurum nu urdem du du u prublemu du furmuuu e dus suberes ducenLes e
cunverqrum em dreuu u um mumenLu muLu mpurLunLe de furLulecmenLu dus
pesqusus educucunus que buscuvum cunferr pesu ucudmcu e epsLemuluqcu us
chumudus cncus du educuuu. PurLndu du cumpreensuu de que u experncu
ducenLe cunsLLu espuu de pruduuu e ressqnfcuuu de suberes, Nuvuu (l??5u,
l??5b e l??7) chumuvu u uLenuu puru u necessdude de superuuu du
purudqmu du rucunuldude Lecncu e de furmuuu de prufessures cumu prufssu-
nus reflexvus. As culeLneus urqunzudus pur Nuvuu uuxlurum qrundemenLe nu
dvulquuu de referncus cumu Shn , PuckewLz, Zechner que, sub dferenLes
uburduqens LemuLcus, uprufunduvum elemenLus de crLcu uquele purudqmu e,
em funuu dssu, sqnfcurum upurLes Leurcus mpurLunLes puru us pesqusus que
buscuvum enfuLzur u dmensuu cunsLruLvu e experencul du suber du prufessur.
Pur uuLru ludu, LexLus clusscus cumu us de EnquLu (l??l) e Apple & 1eLelbuun
(l??l), nus quus erum desLucudus us quesLues esLruLurus que se pru[eLuvum
cumu cenurus explcuLvus ucercu dus cundues de fruqmenLuuu desse suber,
qurunLum u preservuuu dus recurLes esLruLurus nus unulses empreenddus
u respeLu du uuu ducenLe em um cenuru em que us pulLcus nsLLucunus
erum vsLus em suu hsLurcdude e cumu punu de fundu puru explcur um
quudru qlubul que Juse EsLeve unulsuu cumu mul esLur ducenLe (l???).
Nesse cenuru qlubul, us referncus nLerpreLuLvus uqu upresenLudus levu-
rum-me u umu uprupruuu dus esLudus que evdencum u curuLer cunsLruLvu e
hsLurcu dus suberes ducenLes, enLenddus cumu umu dmensuu mpurLunLe de seu
prucessu de prufssunulzuuu (1urdf, 2000, Perrenuud, 200l, UunLrerus,2002,
Nuvuu, l??5, uuuLher, l??8). lundumenLulmenLe, nLeressuvu-me u dscussuu
reluLvu u cumpreensuu dus prucessus envulvdus nu furmuuu dus suberes ducen-
Les, bem cumu nu nuLurezu desses suberes puru, u purLr desse quudru, buscur
cumpreender u cunfurmuuu dus cunhecmenLus envulvdus especfcumenLe nu Lru-
bulhu cum u dscplnu sLuru enLre prufessures sem furmuuu especfcu.
Se, de um ludu, u cunsderuuu de undudes esculures em seus recurLes
urbunus e culLurus especfcus me cunduzu u percepuu de requlurdudes e d-
mensues de suber/cunhecmenLus/pruLcus que Lrunscendem u dmensuu sub[e-
Lvu, de uuLru ludu, u unulse dus dudus reluLvus u urqunzuuu du cunhec-
menLu hsLurcu de mudu especfcu me permLu cumpreender, nu furmuuu
desses suberes, furmus especfcus de reluuu enLre u purLculur e u culeLvu.
Se hu ruLnus e furmus de dscursu em reluuu u sLuru que suu cumuns enLre
us ducenLes de reuldudes dsLnLus, hu Lumbem uspecLus peculures cu[u vur-
ubldude se defne em cunsunncu cum u crcunsLncu culLurul e cum u urqu-
nzuuu du nsLLuuu esculur. Lu u necessdude de buscur, nus dscussues u
respeLu dus suberes ducenLes, us pussbldudes de urLculuuu enLre ndv-
duu e culLuru.
Nu buscu de umu epsLemuluqu du pruLcu ducenLe, 1urdf (2002) Lem
nvesLqudu us furmus cunsLLuLvus du suber du prufessur, sempre cumpreen-
dendu Lul suber nu reluuu cum u nsLLuuu esculur e cum us cunLexLus de
furmuuu e suculzuuu prufssunul.
Nesse senLdu, sequndu 1urdf, esse suber e sucul purque: e purLlhudu
pur um qrupu que Lem furmuuu e ruLnus cumuns, submeLe-se u ssLemus de
leqLmuuu dervudus de nsLLuues sucus, seus ub[eLus suu sempre su[eLus
o S0B 0 S!uN0 LA MEM0R!A
que se submeLem u numerus [uqus e Lrumus decurrenLes du nLeruuu e dus
meduues dervudus dus pruLcus sucus, us enfuques dudus uus cunLeudus
dscplnures e pruLcus peduquqcus suu vuruves nu Lempu e de ucurdu cum u
cunfquruuu sucul, urqnu-se, Lrunsfurmu-se e udupLu-se em cunsunncu cum
u hsLuru prufssunul e cum u curreru ducenLe. PurLunLu, u suber ducenLe e
sucul purque pruvem de funLes sucus cumplexus e dversus.
EnLreLunLu, esse suber nuu pude ser cumpreenddu sumenLe u purLr du ulhur
subre u cunLexLu sucul, sub u rscu de se perder u ulhur subre us su[eLus que
eluburum suus vsues de mundu em funuu de suus hsLurus de vdu. Assm,
1urdf enfuLzu que u suber dus prufessures purece esLur ussenLudu em Lrunsuues
cunsLunLes enLre u que eles suu (nclundu us emuues, u cuqnuu, us expecLuL-
vus, u hsLuru pessuul deles) e u que eles fuzem em um cunLexLu dudu (1urdf,
2002, p. l7). PurLunLu, u prufessur precsu ser enLenddu cumu umu pessoa
cum experncus de vdu e vsues de mundu que medum suu nLerpreLuuu dus
fenmenus e u esLruLuruuu de suus buses de cunhecmenLus e nfurmuues.
As reflexues de 1urdf (2002), ussm cumu us de 1urdf e Ruymund (2000),
cunferem qrunde nfuse u quesLuu Lempurul, enLenddu cumu dmensuu cunsLLuLvu
essencul puru cumpreender us suberes dus Lrubulhudures. ALruves du Lempu se
prucessu u mudfcuuu du suber e du uprender u Lrubulhur, u dumnur pruqressvu-
menLe us suberes necessurus uu desenvulvmenLu du Lrubulhu. Sequndu us uuLures,
em ulquns ufcus Lrudcunus, u Lempu de uprendzuqem du Lrubulhu pude se
cunfundr cum u Lempu de vdu, sendu u Lrubulhu uprenddu cum u mersuu nu
umbenLe fumlur e sucul. Ju nu cusu du muqsLeru, u uprendzuqem du Lrubulhu
pussu pur umu esculurzuuu mus uu menus lunqu, cu[u funuu e furnecer uus
fuLurus Lrubulhudures cunhecmenLus Leurcus e Lecncus prepuruLurus puru u Lru-
bulhu. Se umu pessuu ensnu durunLe LrnLu unus, elu nuu fuz smplesmenLe
ulqumu cusu, elu fuz Lumbem ulqumu cusu de s mesmu: suu denLdude currequ
us murcus de suu prupru uLvdude, e umu buu purLe de suu exsLncu e curucLe-
rzudu pur suu uLuuuu prufssunul. Em sumu, cum u pussur du Lempu elu Lurnuu-
se, uus seus ulhus e uus ulhus dus uuLrus, um prufessur cum suu culLuru, seu -1:,
suus deus, funues e nLeresses (1urdf & Ruymund, 2000. P. 2l0).
Pur suberes ducenLes us uuLures enLendem u cun[unLu de suberes que fundu-
menLum u uLu de ensnur nu umbenLe esculur e que pruvm de dversus funLes:
furmuuu ncul e cunLnuu, currculu, mecunsmus de suculzuuu esculur, cunhe-
cmenLu dus dscplnus, experncu prufssunul, culLuru pessuul e prufssunul,
uprendzuqem cum us pures. !ssu sqnfcu dzer que u Lempuruldude e ulqu
esLruLurunLe du memuru e du experncu du educuuu e, nesse senLdu, u
cumpreensuu du nuLurezu desses suberes nuu pude se resLrnqr sumenLe uu
prucessu de furmuuu, mus Lumbem u suu Lru[eLuru prufssunul e, essencul-
menLe, pre-prufssunul. Nesse punLu resde u cunLrbuuu mus sqnfcuLvu dus
uuLures, que enfuLzum que umu purLe duqulu que u prufessur sube e ensnu
pruvem de suu hsLuru de vdu e de suu suculzuuu enquunLu ulunu. 0s prufessu-
res suu Lrubulhudures que furum mersus em seu luqur de Lrubulhu durunLe uprux-
mudumenLe l0 unus unLes mesmu de cumeurem u Lrubulhur. Essu mersuu se
expressu em umu buquqem de cunhecmenLus unLerures, crenus, represenLuues
e cerLezus subre u pruLcu ducenLe, sendu esse um lequdu de suculzuuu esculur
que permunece furLe e esLuvel uLruves du Lempu. (P. 2l7)
UlermunL uuuLher (l??8), uu dscuLr u nuLurezu e especfcdude du
ufcu ducenLe, desLucu us prublemus decurrenLes dus umbqududes du prufs-
suu, cumumenLe uburdudu e referencudu nu sensu cumum cumu um ufcu sem
suberes, uu cumu um cun[unLu de suberes sem ufcu. nu duluqu cum Lus
perspecLvus que u uuLur buscu refuLu-lus uu demunsLrur u exsLncu de um
reservuLuru de mulLplus suberes que suu mublzudus nu pruLcu ducenLe e,
desse mudu, cumpuem umu espece de [ursprudncu necessuru uu exerccu
du prufssuu. Nesse cusu, fuzem purLe dessu [ursprudncu: u sabe dscpna,
pruduzdu pur pesqusudures e cenLsLus dus dferenLes ureus cenLfcus, du quul
us prufessures upruprum-se cumu cunsumdures, u sabe cucua, udvndu
dus udupLuues dervudus dus crcunsLncus de udupLuuu du suber dscpl-
nur uu ensnu e, pur cunsequnLe, suu Lrunsfurmuuu em cunLeudus esculurzudus,
u sabe das cncas da educaao, envulvdu dreLumenLe nu uuu peduquqcu e
nu urqunzuuu du Lrubulhu esculur, u sabe da Iadao pedaggca, subre u
quul se urqunzum us pruLcus ducenLes hubLuus que, uu se dfundrem cumu
cuncepues nerenLes u vdu de esLudunLe e, pur cunsequnLe, prevus u furmuuu
prufssunul, pussuem qrunde efeLu defndur de ruLnus e uues, u sabe expeenca,
cunsLLudu e Lrunsfurmudu em suu uuu cuLdunu, subre u quul vuu se uprmurun-
du esLruLequs de uuu e furmus de uqr, e pur ulLmu, u sabe da aao pedaggca,
que envulve u reluuu enLre u suber experencul e u pesqusu educucunul, que
Lurnu Lus suberes publcus e us cunverLe em ub[eLu de reflexuu culeLvu. precsu-
menLe nesse punLu que resde u muur cunLrbuuu desse uuLur puru pensurmus u
nuLurezu dus suberes em reluuu u sLuru pur purLe de prufessures sem furmuuu
especfcu. Nu meddu em que u uuLur buscu descrever dferenLes cumpunenLes
desse suber, e pussvel sLuur um plunu de nvesLquuu especfcumenLe vulLudu
puru u cumpreensuu duqulu que us prufessures subem subre cunLeudu dscplnur e
currculur de mudu purLculur e ulqumus funLes desse cunhecmenLu especfcu,
cunsderundu-se um cenuru de uusncu de furmuuu vulLudu puru esse fm.
Uum Perrenuud, e pussvel chequr u um plunu de clvuqem um puucu dfe-
rencudu nu quudru cumpreensvu u respeLu dus suberes ducenLes, nu meddu em
que Lul dscussuu e sLuudu enLre u quesLuu dus suberes e du a/1u:. Au pensur
nus lmLes enLre essus duus dmensues, Perrenuud enfuLzu u prmuzu du sequn-
du nus prucessus de urqunzuuu dus esquemus de uuu, nu meddu em que us
ruLnus e us muduldudes de mpruvzuuu reqrudu nvucum mus u a/1u: du
que pruprumenLe suberes (Perrenuud, 2002, p.l0). Lesse mudu, dependem
du a/1u:, sequndu Perrenuud, us qesLus de ufcu, us ruLnus, us cundues de
denLfcuuu dus sLuuues, us mumenLus de uuu, us cunduLus dus pru[eLus,
bem cumu us furmus de qesLuu du urqncu e du mprevsLu, elemenLus murcunLes,
purLunLu, du culLuru esculur (lurqun, l??, Alves,l??8), ruzuu pelu quul us
uspecLus reluLvus uu cunhecmenLu du prufessur su pudem ser enLenddus em
cunsunncu cum seus espuus de nseruu sucul. PurLunLu, puru Perrenuud, u
prufessur uqe mus de ucurdu cum seu a/1u: du que cumu su[eLu uuLnumu, u
que nuu sqnfcu dzer que u a/1u: se[u muLuvel uu que nuu pussu ser redefndu
em funuu dus pruLcus ndvduus cupuzes de Lrunsfurmu-lu.
uuuLher (l??8), uu dscuLr us elemenLus pruprus du ruzuu peduquqcu e
du uuu rucunul du prufessur, de cerLu mudu, cunsderu uqulu que serum us
cumpunenLes du a/1u: cumu suberes cum cunfquruues pruprus, pruvenen-
Les du Lruduu peduquqcu, du muLrz dscplnur e du evuluuu currculur e,
purLunLu, cunsLLuLvus du reperLuru de suberes du prufessur, uu umu espece
de funLe puru u [ursprudncu envulvdu nu uLu de ensnur.
Em Perrenuud, dferenLemenLe de uuuLher, ubservu-se u nuuu de a/1u:
se pru[eLundu muLu mus cumu elemenLu exLernu uu suber ducenLe, pudendu
mesmu se defnr cumu upusLvu u ele, u que [usLfcuru uqulu que Perrenuud
denLfcu cumu prucedmenLu de mcrurrequluuu du uuu rucunul em cr-
cunsLncus murcudus pur fruqes cundues de uuLunumu du prufessur, u que
pude vr u ser u cusu de prufessures sem furmuuu especfcu uu de prufessures
ncunLes nu curreru ducenLe.
Nesse cunLexLu murcudu pur uburduqens dversus quunLu u reluuu ndvduu x
cunLexLu nu LucunLe uu suber, nvesLqur muduldudes dsLnLus de cunfurmuuu dus
deus dus prufessures quunLu u muLeru hsLurcu pude ser um cumnhu relevunLe
puru uvulurmus us reluues de equlbru e/uu desequlbru enLre a/1u: e suberes.
Nu cumpu dus esLudus u respeLu du hsLuru ensnudu, emburu undu Lenhumus um
quudru nspenLe de nvesLquues, hu Lrubulhus relevunLes u esse respeLu e que serv-
rum, efeLvumenLe, cumu referncus puru esLu pesqusu, nu meddu em que buscurum
nvesLqur us pussbldudes de urLculuuu dus suberes ducenLes em cunLexLus especf-
cumenLe vnculudus u quesLuu du ensnu de sLuru. 0 Lrubulhu de Selvu lunsecu
(l??7) reluLvu u vdu de prufessures de sLuru nu Brusl Lem um curuLer puneru em
reluuu u uburduqem du Lemu e u upresenLuuu de um quudru Leurcu cumpreensvu u
respeLu du LemuLcu du suber ducenLe vnculudu u quesLuu du ensnu de sLuru, embu-
ru essenculmenLe vulLudu puru u dscussuu dus hsLurus de vdu. A pesqusu de Uurmem
uubrel (2000) reluLvu u nvesLquuu du suber hsLurcu esculur Lumbem upunLu, u
purLr du usu dus cuLequrus de suber ducenLe e culLuru esculur, elemenLus perLnenLes
uu prufessur de sLuru, emburu vulLudu essenculmenLe puru u dscussuu de lvrus
dduLcus.
NesLu Lru[eLuru de nvesLquuu, u Lrubulhu de Anu MunLeru (2002) e um
dus que upresenLum muures smlurdudes cum u exu de preucupuues e
recurLes Leurcus selecunudus nesLu pesqusu, emburu us duus nvesLquues se
dferencem nu cunfurmuuu dus ub[eLus e prublemuLcus selecunudus, umu
vez que uqu seruu Lumudus, cumu exu de unulse, us dscursus de prufessures
sem furmuuu especfcu, e Lus su[eLus seruu nserdus em umu undude escu-
lur cumpreenddu, pur suu vez, em um cunLexLu culLurul dudu, sLu e, undudes
urbunus que nsLLuem dferenLes quudrus de reluuu cum u memuru, cum u
pussudu e cum u puLrmnu culLurul.
Nesse cusu, se u suber ducenLe nerenLe uu dumnu dscplnur especfcu
eluburu-se cunfurme u prupusuu de Perrenuud subre u a/1u:, e pussvel esLube-
lecer plunus dferencudus de urqunzuuu du cunhecmenLu hsLurcu du prufessur
em funuu dus especfcdudes culLurus que pudem uu nuu vr u cunfqurur dferen-
Les esLruLurus de pluusbldude e crLerus de seleuu e vulduuu dus cunLeudus.
Pur essu ruzuu, unLes de enveredur pur umu pesqusu eLnuqrufcu buseudu nu
mersuu nu sulu de uulu, mnhu upuu munLeve-se, undu um puucu mus, nu nves-
Lquuu de uspecLus vnculudus uu dscursu du prufessur subre u sLuru.
I.5. AIgumas questes de mtodo
A quesLuu que se sucede, u purLr du quudru pusLu de elemenLus de delm-
Luuu du escupu du pesqusu, envulve u esclurecmenLu de uspecLus meLuduluqcus
e vnculudus u cumpreensuu u respeLu du enfuque reluLvu uus prucedmenLus
emprcus e de reluuu cum us su[eLus.
Em prmeru luqur, u buscu de reluues enLre u curuLer sub[eLvu e sucul
du suber ducenLe me levuu u umu reflexuu u respeLu dus dmensues enLre u
ndvduu e u sucedude puru, u purLr de enLuu, buscur enLender cumu se
cunfqurum dferenLes cenurus de culLuru esculur e de que muneru Lus cenu-
rus nLerferem nu urqunzuuu desse suber.
Nu suculuqu de NurberL Elus (l??4, l??5, l??8, 2000 e 200l), furum
encunLrudus cumnhus Leurcus e meLuduluqcus mus perLnenLes uu que se upre-
senLuvu cumu ub[eLu puru esLu nvesLquuu, purLculurmenLe nu LucunLe u u
cumpreensuu dus reluues enLre us ndvduus e seus cunLexLus sucu-culLurus.
A mpurLncu dus uburduqens de Elus decurre, subreLudu, du ulLernuLvu cenLrul
que se despunLuvu puru u pesqusu, sLu e, u nvesLquuu dus pruLcus ducenLes em
umu perspecLvu ndvduulzudu, que enfucu us fulus dus su[eLus, sem perder de
vsLu us cunLexLus dsLnLus de suculzuuu prufssunul e de cunsLruuu de
referencus subre u mundu e, de mudu purLculur, subre u sLuru.
A cunduu de explcuuu qlubul reluLvu uu ub[eLu du pesqusu e uus
prublemus de nvesLquuu demunduru u superuuu du uburduqem ndvduul
e u necessdude de dervuuu du cunLexLu mus qlubul, u purLr du ulhur subre u
ndvduu. Pensemus, purLunLu, us upues de nuLurezu meLuduluqcu que cun-
duzrum u nvesLquuu sequndu Lus referncus.
Em prmeru luqur, u undude esculur, enLenddu cumu buse qeruduru,
dfusuru e Lrunsfurmuduru de culLuru, fu ussumdu cumu fucu cenLrul du nves-
Lquuu, em umu Lrlhu semelhunLe uquelu que nus furu upresenLudu pur NurberL
Elus (2000), uu unulsur us reluues que se esLubelecem enLre u que ele desqnu
cumu -:1a-/-c/u: e u1:/u-.: em umu cumundude especfcu. Nuquele Lru-
bulhu, Elus nus chumu u uLenuu puru u fuLu de que u usu de umu pequenu
undude sucul de nvesLquuu de prublemus dferenLes encunLruves em umu
qrunde vuredude de undudes sucus, muures e mus dferencudus, pussblLu u
expluruuu desses prublemus cum umu mnucu cunsderuvel - mcruscupcumen-
Le pur ussm dzer. Pude-se cunsLrur um mudelu explcuLvu em pequenu esculu,
de fquruuu que se ucredLu ser unversul - um mudelu prunLu puru ser LesLu-
du, umpludu e, se necessuru, revsLu uLruves du nvesLquuu de fquruues curreluLus
em muur esculu (Elus, 2000,20). Nesse senLdu, u fulu dus prufessurus, bem cumu
u cermnu cvcu descrLu u purLr du ubservuuu du rLuul cusLumeru em umu
dus undudes esculures nus dzem mus u respeLu du hsLuru ensnudu em Lermus
qlubus du que uqulu que se resLrnqe uus murus du esculu x uu y, uu us upnues
sub[eLvus de cudu um dus enLrevsLudus. Nesse cusu, u Rusu, u BeLh e u lluvu
suu mus du que us persunuqens que elus encurnum, vsLu que suus expernc-
us cunsLLuem-se em umu crcunsLncu sucul. Uunsderundu-se Lul perspecL-
vu, luqu despunLuu, cumu upuu de pesqusu, u recurLe de umu esculu nLeru,
sLuudu, pur suu vez, em lucus defndu e enLenddu cumu buse mpurLunLe puru
u fxuuu de elemenLus dsLnLvus nu uuu esculur e nu quudru de cunsLruuu
de suberes ducenLes. Lesse mudu, duus esculus dsLnLus, umu em um cenuru
urbunu e uuLru em um umbenLe rurul, furum ubservudus em seus ndcus
hsLurcus, espuus de memuru, cusLumes, ulem de Lerem sdu nvesLqudus u
luz de dudus dspunves u respeLu dus cundues de vdu, Lrubulhu e educuuu
du pupuluuu. lu decsvu, puru Lul recurLe, purLunLu, u nuuu de cunfquru-
uu que upurece nu reflexuu de Elus, purLculurmenLe nu nfuse cunferdu
pelu uuLur u essu nuuu nu nLerur dus ubrus Sucedude dus !ndvduus,
MuzurL, u suculuqu de um qnu e EsLubelecdus e u1:/u-.:.
Uum esse enfuque, u fulu dus su[eLus subre u espuu esculur fu unulsudu
de mudu ndvduulzudu, purem cum u preucupuuu de enxerqur us cunfquru-
ues subre us quus Lus fulus se nserum, de mudu u cumpreender u mulLplc-
dude de vuzes cuncumLunLemenLe u buscu de requlurdudes cupuzes de denL-
fcur dferenus murcunLes enLre us dus cunLexLus-cunfquruues. Buscuu-se,
ussm, cumpuLblzur us elemenLus que emerqrum du puscunumenLu dus n-
dvduus uu que se pde verfcur nu funcunumenLu dus nsLLuues.
Au dscuLr u buqrufu de MuzurL, buscundu cumpreender us vcssLudes
de um urLsLu burqus vnculudu, pur furu dus cunLnqncus hsLurcus, u
sucedude curLesu, Elus (l??5) uprufundu-se nu unulse de pussbldudes de
recuperur us rusLrus du culeLvu u purLr du enfuque du su[eLu e desLucu u
necessdude de Lruur quudrus clurus dus pressues que uqem subre u ndvduu
e, purLunLu, us cenurus subre us quus se crcunscrevem u uuu e reflexuu
ndvduus. Nesse senLdu, dz-nus Elus que undu que u ndvduu se cumpurLe
cumu um exLempurneu - uu, nu cusu du prufessur, ulquem cum umu pruLcu pedu-
quqcu frunLulmenLe dsLnLu du -:1a//:m-1 - ele uLuuru sequndu cunLnqncus
e cunflLus pruprus duquele Lempu, em umu reluuu enLre -:1a//:m-1 e u1:/u-.:.
Lesse mudu, us cusus ndvduus ucubum pur ussumr sqnfcudu purudqmuLcu
e, sequndu Elus, ulquns uspecLus dessu reluuu serum mpussves de serem
cumpreenddus se cunLnuussemus u cunceber u pessuu, e, purLunLu, nus mes-
mus, cumu um ser desLLudu de nus. (Elus, l??5, p.48). nesse cunLexLu que
se nsere u nuuu de a/1u:, enLenddu cumu um reperLuru de pudrues sucus
de uuLu-requluuu uu, cumu dru Perrenuud pensundu u quesLuu du furmuuu
du prufessur, um cun[unLu de esquemus de percepuu, de uvuluuu, de pensumen-
Lu e de uuu, umu esLruLuru esLruLurunLe du uuu dus su[eLus que, uu se udupLum
uu a/1u:, uu u enrquecem e dversfcum (Perrenuud, 200l). Pur essu ruzuu, meu
recurLe unulLcu e mnhu upuu meLuduluqcu recurum subre u esculu e nuu subre
u ducenLe ndvduulmenLe. Apesur de ser u fulu dus pessuus Lumudus ndvduul-
menLe, fuLur que me elucduu us elemenLus cumpreensvus de umu urdem muur -
uu u deu de -:1a//:m-1 upresenLudu pur Elus -, hu reluues e crcunsLncus
nuu Lunqves que su suu reveludus pelu ulhur subre u cun[unLu.
Rchurd SenneLL (l???), uu unulsur uqulu que cunsderuu cumu us efeLus
devusLudures du cupLulsmu subre u eLcu e u murul, ncu suu expusuu de
muLvus upresenLundu-nus ulqumus reflexues u respeLu de suus upues de nvesL-
quuu e, nesse cunLexLu unulLcu, enfuLzu u curuLer sucul du vvncu e du pensu-
menLu ndvduus. 0s persunuqens que qunhum vdu nu nurruLvu du uuLur, undu
que cum denLdudes reus dsfurudus, servem, sequndu ele, nuu su puru fuzer cum
que us deus se ufusLem du ubsLruuu uu se upruxmurem du experncu humunu
cuncreLu, cumu Lumbem encurnum experncus humunus cum u Lempu, luqur e
Lrubulhu que nao sao ncas, nem Iampouco meamenIe sub|eIvas (SenneLL, l???).
A unulse cunsLLudu u purLr du nurruLvu dus ucunLecmenLus que envulvem su[e-
Lus especfcus recu, purLunLu, subre u sLuuuu qlubul e nuu subre us crcunsLnc-
us purLculures, ruzuu pelu quul u denLdude dus su[eLus e umLdu.
Au lunqu du pesqusu, u referncu cumpuruLvu fu se frmundu cumu umu
ulLernuLvu de unulse e dscussuu du ub[eLu prncpul, mus cube defnr uqu
uqulu que e cumpuruvel e em que buses, vsLu que u prucedmenLu cumpuruL-
vu nus levu, nevLuvelmenLe, u umu reflexuu u respeLu du que pudemus ubLer
em Lermus explcuLvus u purLr du cumpuruuu.
Se u upuu meLuduluqcu puuLur-se pur umu cumpuruuu que vse, exclus-
vumenLe, u ndcuuu vuluruLvu dus cusus pusLvus em upusuu uus nequLvus,
Ludu u pesqusu esLuru cumprumeLdu e perderu u seu senLdu nvesLquLvu e
reflexvu. Au cunLruru dssu, buscuu-se ubundunur, nesLe esLudu, us cumpuru-
ues de urdem descrLvu que me encumnhurum u umu meru unulse de de-
sempenhus dferencus puru buscur reluues mus prufundus enLre dsLnLus
cenurus culLurus e suu pru[euu em Lermus du suber hsLurcu esculur.
Pude-se dzer que, em cerLu meddu, nesse quudru, Lurnurum-se mpurLun-
Les uuxlures puru reflexuu esLudus que, quurdudus us dsLnues em Lermus
de ub[eLus, buseurum-se nu cumpuruuu cumu meLudu. Assm, se[u nu cusu de
UupeluLu (l??8), em que dferenLes cusus nucunus furum uLlzudus puru ds-
cuLr us efeLus du prupuqundu pulLcu pruduzdu e dvulqudu, uu nu cusu de
PuLnum (2000), em que cenurus requnus nu !Lulu cunLempurneu furum
unulsudus sequndu suus luqcus culLurus e hsLurcus puru dscuLr u reluuu
enLre cupLul sucul, furmuLus de cumundudes cvcus e u desempenhu dferen-
cul de nsLLuues, uu, undu, nu cusu de Luhre (l??7), em que dferenLes
cenurus fumlures e culLurus furum upresenLudus puru lumnur u cumpreen-
suu u respeLu de sLuuues de sucessu esculur em meus pupulures.
Nu prmeru cusu, u nLenuu de ussucur u prupuqundu vurqusLu e perunsLu
u um cenuru qerul de nspruuu nuz-fuscsLu Lruuxe, uu prucedmenLu de
cumpuruuu, u pussbldude de eluburuuu de usserLvus de curuLer mus qe-
rul que se upresenLum cumu explcuLvus de umu crcunsLncu hsLurcu que
Lruuxe efeLus prufundus puru u urqunzuuu du muqnuru pupulur. Lessu fur-
mu, us smlurdudes enLre esse esLudu e u que uru se upresenLu nesLe Lrubulhu
dzem respeLu u pussbldude de qenerulzuuu duqulu que se vnculu us
meddus de prescruu currculur que envulvem u cunsLruuu dus memurus
publcus pur meu du uuu esculur. Le cerLu mudu, Lus elemenLus encunLrum-se
presenLes nu dscursu de prufessures de reuldudes muLu dsLnLus e cundu-
zem-nus u cumpreensuu de crcunsLncus hsLurcus que fur[urum deLermnu-
dus Lrudues, nu senLdu descrLu pur ubsbuwm (l?84), e que se repruduzem
e se ressqnfcum nus pruLcus esculures. PurLunLu, u cumpuruuu levu-nus u
cumpreensuu de que us smlurdudes enLre cusus dsLnLus relucunum-se, em
cerLu meddu, cum us efeLus nurmuLzudures que udvm du urqunzuuu du
sLuru enquunLu dscplnu esculur e que nus cunduz u repruduuu de ele-
menLus de umu sLuru ufcul em dferenLes cenurus.
A LemuLcu desenvulvdu pur RuberL PuLnum (2000) nuu upresenLu, u pr-
meru vsLu, nenhumu reluuu dreLu cum us prublemus cenLrus desLe Lrubulhu.
Nu enLunLu, u furmu de urqunzuuu du dscussuu desenvulvdu pur uquele uuLur,
u purLr du exu cumpuruLvu, ucubuu pur desempenhur um efeLu muLu mpur-
LunLe puru ulqumus Lumudus de decsues de nuLurezu meLuduluqcu e puru u ur-
qunzuuu dus buses Leurcus uLlzudus puru u cumpreensuu dus dferenLes cenu-
rus nvesLqudus. Em seu Lrubulhu u respeLu du desempenhu nsLLucunul de
quvernus demucruLcus nu !Lulu cunLempurneu, u uuLur se nLeressuu em nvesL-
qur us ruzues pelus quus e pussvel explcur u exsLncu de dferenLes furmuLus de
quvernus e purque uns suu bem suceddus e uuLrus nuu. PurLndu du uLlzuuu dus
cuLequrus cupLul sucul e cumundude cvcu, u uuLur chequ u cunclusuu de que
u cunLexLu sucul e u hsLuru cundcunum prufundumenLe u desempenhu dus nsL-
Luues, nu meddu em que levum u dferenLes cenurus de sucubldudes cvcus,
sLu e, de reluues pussves enLre u cumundude lucul, suus percepues de denLdu-
de e perLencmenLu e u purLcpuuu cumunLuru nus nequcus publcus e crcuns-
Lncus sucus e culeLvus. 0uudrus mus suldus de sucubldude cvcu servem
puru ncuLr nus membrus de umu cumundude hubLus de cuuperuuu, sulduredu-
de e esprLu publcu e, purLunLu, uumenLum uqulu que u uuLur desqnu cumu
cumpeLncu cvcu sub[eLvu, u que pussu nLerferncus decsvus nu desempe-
nhu dus nsLLuues publcus, cunfurme e demunsLrudu uu lunqu du pesqusu.
Uunfurme esclurecmenLu unLerur, us reluues qerus enLre us dus ub[eLus
suu, u prur, muLu dsLunLes. Nu enLunLu, u buscu pur dferenLes cunfquru-
ues cupuzes de [usLfcur u exsLncu de dferenus enLre cumundudes cv-
cus e desempenhu de nsLLuues e u furmu encunLrudu pelu uuLur de buscur
ruzes culLurus e hsLurcus que [usLfcussem Lul dversdude quurdum cerLus
smlurdudes em reluuu uu que se upresenLu uqu nesLu pesqusu. EsLubele-
cendu cumpuruues, qrussu mudu, cum us unulses de PuLnum u respeLu dus
dferenLes cumundudes cvcus, puderumus udmLr, cumu hpuLese de nvesL-
quuu, que dferenLes reluues cum memurus lucus pru[eLum dferenLes cunf-
quruues subre us quus se ussenLu u cunhecmenLu hsLurcu du prufessur u
que, em cerLu meddu, nsere-se nu nLerur du cenuru de dferenus de desem-
penhu nsLLucunul. Em uuLrus puluvrus, ssu sqnfcu dzer que u perspecLvu
reluLvu u memuru, ssLemuLcumenLe mublzudu pelu prufessur em suu nser-
uu culLurul e sucul, deLermnu suu percepuu e buse de vuluruuu du pussu-
du, funcunundu, purLunLu, cumu umu purLu de enLrudu puru u urqunzuuu du
nfurmuuu e du cunLeudu hsLurcu. Lesse mudu, Lempu, memuru e cunhec-
menLu hsLurcu devem ser vsLus e nvesLqudus cumu cunsLruues que se urL-
culum em funuu de um deLermnudu Lpu de nseruu culLurul. Nesse senLdu,
u cunhecmenLu hsLurcu ducenLe nuu seru unulsudu em suu dmensuu sub[eL-
vu e ndvduul, mus nserdu em um recurLe dudu pelu culLuru e pelu memuru.
lu, nu enLunLu, u esLudu de Luhre (l??7) que ense[uu us reflexues que
servrum puru defnr u nuLurezu du meu ulhur em reluuu u dferenLes undudes
esculures, cudu quul crcunscrLu u um cenuru culLurul dsLnLu. Assm cumu em
PuLnum, emburu em menur qruu, us esLudus nuu se upruxmum LunLu du punLu de
vsLu du recurLe LemuLcu e dus ub[eLus de nvesLquuu. Nu enLunLu, us upues
meLuduluqcus du uuLur Lverum um pupel de desLuque nu urqunzuuu du enfuque
u ser ussumdu em reluuu us undudes urbunus selecunudus puru esLu pesqusu.
PurLndu de umu descunfunu suluLur e du quesLunumenLu dus resulLudus
bruLus dus pruqrumus de uvuluuu educucunul nu lrunu, u uuLur buscuu, u
purLr du cunsLuLuuu du quunLu us numerus ubscurecem u cumpreensuu du
ndvduu reul e hsLurcu, Lruzer esses su[eLus u cenu cenLrul du explcuuu
suculuqcu. Sequndu ele, quundu esLumus nu mbLu de mudelus esLuLsLcus
que fuzem umu curreluuu enLre prupredudes sucus (sem duvdu um LunLu
quunLu qrusserus e ubsLruLus), furu de quulquer referncu u sLuuues
purLculures, sumus us vezes cunduzdus u fuzer umu represenLuuu um LunLu
fulsu dus seres sucus cuncreLus que, nu reuldude sucul, suu us purLudures, us
deLenLures dessus prupredudes. 0s numerus ndcum, qrussu mudu,
crcunsLncus qlubus de frucussu e sucessu esculur e, em cerLu meddu, ucubum
pur refurur, se vsLus sumenLe u purLr de umu perspecLvu qenerulsLu, u deu
dfunddu nu sensu cumum de que mus cundues sucu-ecunmcus e frucussu
esculur ussucum-se cumu umu decurrncu luqcu nexuruvel. Nu enLunLu, u
ubservuuu du reuldude esculur e dus su[eLus reus que delu despunLum musLruu
um quudru busLunLe dversu e upurenLemenLe puruduxul unLe esse sensu cumum:
nem su sucessu esculur curucLerzu crunus de clusses sucus ubusLudus e
nem su frucussu predumnu enLre us meus pupulures.
Lessu cunsLuLuuu surqu, purLunLu, u preucupuuu em cumpreender de
que mudu cunfquruues fumlures dsLnLus enqendrum, suculmenLe, crun-
us cum nves Luu dferenLes de desempenhu esculur e, pur essu ruzuu, u uuLur
dedcuu-se u umu mersuu nu unversu culLurul e fumlur de 20 cunfquruues
dsLnLus, cudu quul enLenddu enquunLu um mcru-cusmu de culLuru, reuldu-
des sucus snqulures cupuzes de ndcur elemenLus nvurunLes e que perm-
Lem chequr u cenurus qenercus.
Au cumenLur u vulur epsLemuluqcu du esLudu empreenddu pur Luhre,
lurqun (200l) desLucu que nenhumu dus cunfquruues Lumudus suludumen-
Le udqurem, em s mesmus, vulur explcuLvu, upesur de cunsLLurem quudrus
snqulures. Au cunLruru dssu, u cunfquruuu qerul e que nus permLe pensur
nus dssunncus e especfcdudes e, nesse senLdu, permLem chequr u umu
unulse que quesLunu u vuldude de nuues LucLumenLe dfunddus pelus cur-
renLes repruduLvsLus, Lul cumu u de cupLul culLurul.
0 esLudu reulzudu pur Luhre nuu se lmLu, purLunLu, nem u crLcu e
desquulfcuuu dus esLuLsLcus nem Lumpuucu u umu pesqusu urqunzudu u pur-
Lr de umu prufssuu de fe buseudu nu eLnuqrufu. A cunfurmuuu LunLu du ub[eLu
cumu dus prublemuLcus que suscLurum u nvesLquuu upunLu puru u exsLncu
de cumpus de perLnncu dus duus uburduqens. Uumu Luhre buseuu-se, puru
u cunfurmuuu de seu ub[eLu e prublemus, nu reflexuu subre u vuldude e
perLnncu, de meLudus quunLLuLvus e quulLuLvus de pesqusu, Lul esLudu
ucubuu pur exercer um efeLu-demunsLruuu exLremumenLe mpurLunLe nu ur-
qunzuuu du pesqusu que uru se upresenLu.
CAPITUL0 2
Convite a uma viagem
"u-m v/aJa :-m :a-. gu- -:j-.a. ua c/uau- gu- -c1.a.a a
1/a/ u cam/, j-._u1a-:- cm :-.a ja/ac/ .-a/, a ca:-.-
a, m/, 1-a1., a2a.. caua c/uau- u /mj-./, :
-u/1/c/: :a u/1-.-1-: - u/:j:1: u- ma-/.a: u/v-.:a:. ma:, a::/m
gu- -:1.a_-/. c-_a c/uau- u-:c-c/ua - /aa /a. -m
m-/ : cju/a: u- ja_u- - c/a.a/a: - c-/-/.:, :-_u/u 1.a-
au u- caa/: .1: u-j:/1: u- //, /_ u/:1/_u- gua/: :a
: ja/ac/: u: j./c/j-:, gua/: :a : 1-mj/: u: _.au-: :ac-.-
u1-:, a 1a-.a, a j./:a, a 2a. ::/m - u/2-m a/_u: - c1/.-
ma-:- a /j1-:- u- caua j-::a 1-m -m m-1- uma c/uau- 1-/1a
-c/u:/vam-1- u- u/1-.-a:, :-m 1/_u.a: - :-m 1.ma, j.--c/-
ua j-/a: c/uau-: ja.1/cu/a.-:."
!Lulu Uulvnu.
!Lulu Uulvnu (l??0), uu recunsLLur, em seu LexLu fccunul, uqulu que
Leru feLu purLe dus lembrunus de vuqens de Murcu Pulu nurrudus puru
Kublu Khun, fulu-nus subre cumu dferenLes cdudes cunverLem-se em espu-
us que, pelus seus cumpurLumenLus e su[eLus dferencudus, Lurnum-se dfe-
renLes cunes represenLuLvus du mulLplcdude du nuLurezu humunu. Pelus
memurus du vu[unLe, um nuvu mundu se ubru uu mperudur dus LurLurus que,
pur meu dus reluLus de vuqem, pussuu u cunhecer espuus e cdudes que um
muLu ulem dus dumnus de seu mperu. Alqumus delus se desLucuvum pelu
belezu de seus espuus fscus, uuLrus pelu qrundusdude de seus munumenLus
e cunsLruues, e uuLrus pelu snqulurdude dus cumpurLumenLus e senLmenLus
de seus cLudnus. Nuqueles dferenLes espuus, cu[u percepuu sub[eLvu mu-
blzu dmensues du reul e du muqnuuu, muLerulzurum-se esLlus urquLe-
Lncus, memurus e furmus de reluuu enLre seus hubLunLes que, pelu suu
dversdude, qerurum dferenLes pussbldudes smbulcus, sub us quus buse-
um-se dferenLes plunus de culLuru.
UurusumenLe, uu enveredur pelu nvesLquuu de esculus e prufessures de
cdudes dferenLes, em buscu de nexus enLre memuru, sLuru e UunhecmenLu,
nu vulLu de umu dus mnhus vuqens de pesqusu, ulqu me mpelu u reler Uulvnu.
1ulvez purque, nu percursu du pesqusu e nu cunLuLu cum dferenLes su[eLus, eu
Lenhu encunLrudu, de mudu ub[eLvu, dferenLes memurus, dese[us, smbulus,
numes, reluues, enfm, dferenLes lenLes e furmus de ulhur u reuldude. 0u,
pruvuvelmenLe, purque u prufunddude dus hsLurus que furum cumqu cum-
purLlhudus pur uquelus prufessurus, sulLurus em suu Lru[eLuru e desvulur-
zudus em suu curreru prufssunul, su Lvessem u chunce de ser preservudus
em suu humundude fundumenLul se vsLus cum ulhus cumu uqueles de Uulvnu.
0 fuLu e que, ussm cumu Kublu-Khun recebeu, pelu nurruLvu du vu[unLe, um
vusLu reperLuru de nfurmuues u respeLu dus luqures dsLunLes duqulu que
cunsLLuu u nucleu de seu puder e suu vdu cuLdunu, mnhu furmu de unulse
u respeLu dus elemenLus medudures nu prucessu de cumpusuu dus suberes
ducenLes subre u sLuru ensnudu se umpluu muLu u purLr du mersuu em
esculus de dferenLes cdudes, cu[u vsbldude me eru cunferdu pur esLuLsL-
cus slencudurus de umu qrunde rquezu cumpreensvu.
Assm, esLu pesqusu se efeLvuu, em suu dmensuu pruqmuLcu, pur meu de
muLus vuqens. Alqumus delus nLelecLuus, uuLrus lLerurus, uuLrus flusufcus.
Mus u muur purLe dessus vuqens fu reul, ucurrdu durunLe vurus meses em
esLrudus mnerus que me descurLnurum pusuqens, cdudes, esculus e pessuus,
crunus e prufessures de curne e ussu, elemenLus humunus que eu LenLuvu enxer-
qur pur deLrus dus numerus e esLuLsLcus. PurLunLu, us crcunsLncus que uqu
upurecem cumu seleues que me permLem cumpurLlhur essus vuqens cum u
leLur suu cunLudus u purLr de mnhu vuz. precsu ussumr Lul perspecLvu
clurumenLe, luqu de ncu, puru dexur cluru que, uu nurrur, prucedemus u upe-
ruues de seleuu e, cunsequenLemenLe, de exclusues. Pur essu ruzuu, busque
encunLrur, nclusve, umu suluuu qrufcu que explcLusse esse senLdu e que e
peculur e dsLnLu em reluuu uu resLunLe du LexLu. Em vrLude du curuLer
esLruLurunLe dus crcunsLncus upresenLudus, us cenurus descrLvus ucupum
um pupel de cunduuu du leLur u pruLcus que nus culucum dunLe dus dferenLes
cunfquruues u serem unulsudus. u, nu LexLu, purLunLu, umu reluuu cunLnuu
enLre u descruu dus cenus, upresenLudus cumu umu cmeru cunduzdu pelu meu
ulhur, e pussbldudes de leLuru Leurcu dus crcunsLncus upresenLudus, u
que me levuu u umu decsuu. PurLunLu, em Lulcu, upureceruu us nurruLvus
que cunduzem us cenus selecunudus, em funLe nurmul, em nuLus de rudupe,
meus duluqus cum ulquns LexLus que me levurum u leLuru duqueles cenurus,
e em desLuque, em Lruvessues, nu nLerur du LexLu, fulus selecunudus que
expressum us vuzes dus enLrevsLudus.
Mursu Vurruber UusLu (2002), uu dscuLr u cumplexdude que envulve u
pesqusu educucunul fuz-nus um ulerLu u esse respeLu dzendu que
u ulhur du fuLuqrufu uu du cneusLu uLruves du cmeru, u ulhur du
cenLsLu uLruves du mcruscupu, u ubservuuu du nuLurulsLu, u ex-
permenLu du psculuqu, u descruu du qeuqrufu, u escuLu du hsLu-
rudur, u debuLe du pesqusudur purLcpunLe, u Lruu, u puluvru, u
furmu uu u sum pruduzdus pelu urLsLu, puru cLur upenus ulquns
exemplus, suu sempre quudus pur um dese[u de cunhecer que resul-
Lu nu cupLuru du ub[eLu uLruves du sqnfcuuu. 0s ub[eLus nuu exs-
Lem, puru nus, sem que unLes Lenhum pussudu pelu sqnfcuuu. A
sqnfcuuu e um prucessu sucul de cunhecmenLu. 0uundu qrupus,
ndvduus, Lrudues, descrevem uu explcum ulqu em umu nurruLvu
uu dscursu, Lemus u lnquuqem pruduzndu umu reuldude, nsLLu-
ndu ulqu cumu exsLenLe de Lul uu quul furmu. Assm, quem Lem u
puder de nurrur pessuus, cusus uu prucessus, expundu cumu esLuu
cunsLLudus, cumu funcunum, que uLrbuLus pussuem, e quem du us
curLus du represenLuuu, uu se[u e quem esLubelece u que Lem uu nuu
Lem esLuLuLu de reuldude. (p. l04)
PurLunLu, uu descrever, explcur e unulsur, pru[eLumus represenLuues e
prupumus LenLuLvus de enLendmenLu uu nLelqbldude du reuldude u quul
esLumus nus referndu. Afnul de cunLus, se nuu fusse ussm, quul seru enLuu, u
senLdu du pesqusu? Ureu que esse esclurecmenLu, que cunverqe cum umu pus-
Luru perunLe u cunhecmenLu, precsu esLur pusLu nesLe mumenLu ncul.
precsu esclurecer Lumbem que nuu vuu - uu melhur dzendu, nuu devu -
explcLur us denLdudes dus cdudes, dus esculus, nem Lumpuucu dus pessuus,
Lendu em vsLu dlemus cumumenLe vvencudus pur uqueles que se uvenLurum
pelu pesqusu educucunul. A denLfcuuu dus su[eLus puderu, em prmeru lu-
qur, qerur sLuuues de qrunde cumplexdude, envulvendu cunflLus dervudus du
herurquu exsLenLe nus espuus de Lrubulhu. Pur uuLru ludu, ldumus cum ques-
Lues que envulvem pulLcus publcus, su[eLus reus, e umu delcudu reluuu
enLre nsLLuues e qesLures, subreLudu purque, devdu uu fuLu de us resulLudus
du S!MAVE Lerem funcunudu cumu bulzudures du prucessu de esculhu dus
esculus esLududus, nus vemus dunLe de um quudru de desempenhus dferenc-
us que nuu dexu de esLur nu esferu de uburduqem udmnsLruLvu dus Supe-
rnLendncus de Ensnu de SecreLuru de EsLudu de Educuuu. Uumu us Lens
que cumpuserum u LesLe suu de prupredude dessu SecreLuru, u ubrquLuredude
de ubLenuu de lcenu puru seu usu Lruuxe-me, cumu cunLrupurLdu, u cududu
nu senLdu de nuu qerur quulquer elemenLu que cunduzsse u leLur uus cenurus
ndcudus e sm us sLuuues deles dervudus. Assm, u usu dus vuzes dus su[e-
Lus pur meu de nurruLvus fu u ulLernuLvu encunLrudu puru cumpuLblzur u
mnhu experncu nLerpreLuLvu u purLr dus dudus du pesqusu, resquLundu u
humundude dus experncus ducenLes, sem perder u ununmuLu necessuru
dus su[eLus. A renLerpreLuuu que emerqu dessus nurruLvus buscu cunferr vu-
lur us crcunsLncus e evdencur u dmensuu sucul dus su[eLus sem, cunLudu,
expur us ndvduus u sLuuues de cunsLrunqmenLu, Luu cumuns nu espuu esculur,
e que puderum emerqr em vrLude de umu evenLuul denLfcuuu. Pur essu ruzuu,
Ludus us prufessurus e prufessures, cu[us fulus uu pruLcus upurecem nu Lrubulhu,
suu upresenLudus sub pseudnmus. 1ruLu-se de umu ulLernuLvu cuncreLu de Lurnur
nvsves us cdudes vsLudus sem, cunLudu, ubrr muu dus crcunsLncus sucus
nelus encurnudus. Au ussumr u upuu de Lurnur us cdudes nvsves, fcum Lum-
bem nvsves nuu su u uncu esculu du pequenu nucleu urbunu cum cercu de .000
hubLunLes, mus Lumbem u uuLru nsLLuuu mus Lrudcunul de um cenLru urbunu
muur e mus dversfcudu, cu[us Lrudues essencus Lm se munLdu vvus qruus,
denLre uuLrus cusus, u uuu du esculu.
Uubu-me, nessu Lurefu delcudu, u cumpusuu de um enredu que cumpu-
Lblzusse reuldude e umssuu e, nesse senLdu, me qurunLsse umu ulLernuLvu
cuncreLu de munuLenuu du ununmuLu dus esculus e nsLLuues, cunferndu,
purem, vsbldude uus perfs de seus su[eLus. A ulLernuLvu encunLrudu nesse
cenuru desufudur fu u cunsLruuu de meLufurus u purLr du prucedmenLu de
(re) numeuuu dus cdudes, de mudu u munLer, nu cumpusuu dus numes, lusLrus
cum u denLdude du luqur.
A cdude encurnu, em seu espuu fscu e smbulcu, dferenLes murcus du
pussudu que, de cerLu mudu, se vnculum u uLLudes vulunLursLus de lembrunus
uu esquecmenLus. 1us uLLudes, pur suu vez, munfesLum-se sub dferenLes fur-
mus, nus dscursus ucercu du esculu, du ensnu e du sLuru. Andreus uyssen
(2000), uu dscuLr u urqunzuuu du espuu du cdude de mudu ussucudu us
uLLudes de memuru e esquecmenLu nu muderndude, fulu-nus subre u cdude
cumu um LexLu e subre u necessdude de pruceder u suu leLuru u purLr de umu
ussucuuu de sqnus. Em umu Lrlhu semelhunLe, Muru SLellu Brescun (l???)
desLucu, em reluuu uu senLdu smbulcu cunsLLudu u purLr du espuu urbunu,
que us resduus muLerus exsLenLes nus cdudes e que se perpeLuum cumu fruq-
menLus ub[eLvus du memuru de uuLrus Lempus, cunvvem cum memurus dver-
sus, essencus u cunsLruuu de umu denLdude. Lesse mudu, cunsLLuem-se
dferenLes dscursus que nLerferem nu furmu pelu quul us su[eLus se muvmen-
Lum e percebem esse espuu e, uu mesmu Lempu, cunfqurum pruLcus sucus
heLeruqneus de rememuruuu e de umnesu.
Emburu us cdudes selecunudus nuu Lenhum sdu esculhdus sequndu ulqu
que se preLendu demunsLrur u prur, us dferenLes quudrus nsLLucunus de fru-
cussu e sucessu esculur (unexu 4) ucuburum pur me cunduzr, denLre uuLrus cu-
sus, u cenurus murcudus pur dferenLes pruLcus sucus reluLvus u memuru.
Nu prmeru cenuru descrLu, vemus umu cdude ndusLrul e uperuru, cu[u
pru[eLu de cunsLruuu heqemncu du elLe lucul pussuu, nu ncu du seculu XX,
pur um vqurusu ncremenLu du culLuru leLrudu e pelu cunsLruuu de umu memu-
ru ufcul, cu[us muLrzes permunecem suldumenLe nsLLudus e undu servem,
nesLe ncu de mlnu, puru u eluburuuu dus dscursus reluLvus u denLdude du
luqur que, ssLemuLcumenLe, uludem u um pussudu de qluru, nu quul Lerum se
cunsLLudu us buses de umu cdude mudernu e cum qrunde pu[unu nus plunus
ndusLrul, mercunLl e culLurul. Nuu e furLuLu u fuLu de huver, nessu cdude,
qrunde prufusuu de espuus e cenLrus de memuru defndus cumu Lul e pru[eLudus
cum buse em umu pulLcu qlubul de preservuuu. As murcus du muderndude
cupLulsLu esLuu furLemenLe muLerulzudus nu espuu, que Lem, nu upelu u me-
muru du luqur, umu esLruLequ ecunmcu cum sqnfcuLvu renLubldude e que
remunLu uu pupel vunquurdsLu de seu mecenuLu ndusLrul, exsLenLe desde u
prmeru quurLel du seculu XX. Se, nu pussudu, membrus du elLe lucul nvesLum
nus urLes e nu culLuru du luqur, mus dvdum-se nu plunu pulLcu, hu[e, umu
upurenLe rvuldude hsLurcu Lrunsferu-se puru um cunflLu smbulcu enLre us
puderusus nsLLuLus culLurus du cdude, vnculudus u dferenLes empresus, u que
nuu dexu de Ler um efeLu exLremumenLe benefcu puru u dnumsmu culLurul
lucul que, subverLendu u urdem de uqluLnuuu dus evenLus culLurus nus qrundes
cenLrus urbunus, Lem se nserdu cum sqnfcuLvu xLu nus culendurus nucu-
nus de expusues, shuws e LeuLrus. Nu fulu dus pessuus cumuns upurecem,
cum reluLvu fucldude, mpurLunLes elemenLus denLLurus que nuu dexum de
Ler um pupel sqnfcuLvu nu furmuuu duqulu que e cumumenLe repeLdu
pelus hubLunLes e pelus enLrevsLudus: um cerLu urqulhu ufunsLu pelus ele-
menLus reluLvus u memuru ufcul du luqur que, ssLemuLcumenLe, ulude uus
uspecLus mudernus e vunquurdsLus du hsLuru lucul.
As remnscncus du pussudu muLerulzudus nesse espuu, cunLudu, Lru-
zem cunsqu muLus slncus. Uunfurme bem musLruu Muru Uelu Puul (l??2),
LruLu-se de umu cdude nu quul muLus vuzes e su[eLus encunLrum-se sem
dreLu uu pussudu. Nu seculu X!X, 0% de suu pupuluuu LuLul eru cumpusLu
de escruvus, purem, u quesLuu dus ufru-descendenLes e ssLemuLcumenLe des-
vulurzudu e slencudu nus dscursus reluLvus uu cenuru cunLempurneu, upesur
de u expunsuu urbunu-ndusLrul, nu pussuqem du seculu X!X puru u seculu
XX, Ler qerudu um seLur uperuru sqnfcuLvu, pruLcumenLe nuu se fulu de
nudu que envulvu suus cundues de vdu e Lrubulhu, u mLu fundudur du cdude
em Lurnu du prmeru explurudur eurupeu du requu sequer fuz referncu u
quesLuu du desLruuu du pupuluuu ndqenu urqnul, e u culLuru du luqur,
Luu vulurzudu nus dscursus reluLvus u denLdude especfcu du cdude, lm-
Lu-se us munfesLuues leLrudus de um seLur du elLe mudernu.
Assm, se hu um ulhur permunenLemenLe vulLudu puru u pussudu, nu quul se
encunLrum us elemenLus cunsLLuLvus de umu denLdude ufunsLu du luqur, em
nume dus elus cum esse pussudu u cdude se pru[eLu puru u fuLuru e buscu, nus
munfesLuues culLurus, upues puru um desenvulvmenLu susLenLudu. Essu den-
su reluuu pussudu x fuLuru cunduzu-me u meLufuru du deus rumunu Junu, cu[u
rusLu e represenLudu pur duus fuces - frenLe e Lrus - umu vulLudu puru u fuLuru e
uuLru puru u pussudu, em ulusuu uu dum du duplu cunhecmenLu e, pur essu
ruzuu, upLe pur numeur esse luqur cumu 0dade de Jano.
Nu sequndu cenuru descrLu, dferenLemenLe du prmeru cusu, vemus umu
pequenu cdude suludu em reluuu u cenLrus muures, cu[u ucupuuu remunLu uu
seculu XV!!! e, u despeLu dessu densdude hsLurcu, e puvuudu pur muLus slnc-
us reluLvus u suu memuru sucul e hsLurcu, u que nuu dexu de Ler vnculus cum
suus perspecLvus de pussudu e fuLuru. Nu verdude, um cusu exemplur de umu
crcunsLncu sucul e hsLurcu nu quul u reluuu cum u pussudu e medudu pur
cenurus de esquecmenLu vulunLuru. lrequenLemenLe ubservu-se, pelu fulu de
seus murudures, uqulu que purece ser umu snu cuLusLrufcu du luqur e que, de
cerLu mudu, susLenLu u muqnuru de recusu uu presenLe que, pru[eLudu puru u
pussudu, u desquulfcu e qnuru: ssu uqu e u fm du mundu uu, chequmus uu
fm du lnhu. Assm, se nuu hu perspecLvus vuldus puru u uuu presenLe, u
pussudu emerqe, nu dscursu dus enLrevsLudus, de duus furmus: uu sub u sqnu
du suudussmu, uu cumu umu dmensuu sem senLdu e desnecessuru u reflexuu
subre u presenLe e subre u fuLuru e, purLunLu, subre u prupru denLdude. 0 que
vule, cumu perspecLvu e, purLunLu, u buscu de um nuvu cumnhu em dreuu u
um fuLuru ncerLu e nebulusu, despruvdu de elus cum quulquer meddu de en-
LendmenLu u respeLu du Lru[eLuru hsLurcu du luqur, de ucupuuu bem unLer-
ur u du Udude de Junu. , essenculmenLe, cum essu dreLrz, que u esculu du
luqur - uncu espuu de educuuu furmul puru u ensnu fundumenLul e medu -
urLculu seu dscursu u respeLu du esLudu du pussudu, u que resvulu em um
quudru de desvulurzuuu ssLemuLcu e nLencunul de Ludu u que envulve u
muLeru hsLurcu. Lessu furmu, u que nLeressu e u mumenLu uLuul e u que esLu
pur vr e, nesse senLdu, vuu desqnur esse luqur cumu 0dade de Auoa, em
ulusuu u deusu qrequ du munhu, cu[u smbuluqu, encurnudu em suu perspecL-
vu de vdu e cunduLu, refere-se, essenculmenLe, uu presenLe e uu fuLuru.
Primeiro cenrio
3-1a 1-/.a, :-1- .a: ua maa, -1.aua u: a/u: a -:c/a. 1.a m-u
/1/m u/a aj: uma :-maa u- :-.vaa, mu/1a cv-.:a, mu/1: u.ama:
j-::a/: cmja.1//au: - a/_uma: /c_/1a: gu- a/ua u-mauavam .-:-
j:1a:. j./m-/.a 1a.-1a .-_u/a. .-j-1- uma .1/a u/a./a - gu- c_.-_a
1ua a cmu/uau- ja1/ c-1.a/ ua -:c/a, ja.a u- a1/u-m 1u: :
mv/m-1: - u- :/m/ ua v/_//Jc/a gu- ./-1u :ua c:1.ua
//c/ u :-cu/ 1a2-:- j.-:-1- a1- J-. 1a v-.uau-, agu-/- j.-u/, /c-
.-j.-:-1a1/v u mu-/ -:c/a. /u-a/ a mu-./uau- caj/1a//:1a, Ja 1.a:-
m/1-, j. :/, mu/1 a .-:j-/1 ua: ./_/ua: .ma: u/:c/j//a.-: gu- -:1/v-.am
j.-:-1-: mm-1 u- :ua c:1.ua. Ta/ 1a1 1a/v-2 a 1/v-::- 1a1a
.-j.-:-1a1/v/uau- :- a 1::- j-/a c/.cu:1Jc/a j-cu//a. u- aj-/ m-m-
./a -:ja u.a, cm a gu- :-.vam: -::a c/uau-. 1a av-/ua
j./c/ja/, j.-u/ ua -:c/a u-:1aca-:- j-/a -.m- c1/u-c/a u- j-::a:
j.v-/-1-: u: ma/: u/1-.-1-: j1: ua c/uau-, -m u/v-.:: mm-1: u
u/a, -m 1ua u: .a./: u- -1.aua - :a/ua u- a/u:. 1-m -m 1.-1-
1acaua j./c/ja/, a //a u- 1.-m, c:1.u/ua :-cu/ 1, c1/ua a1/va
a1- J-, -m cm a: c:1.u-: - : -:ja: u- :c/a///uau- u-/a auv/u:.
1a v/2/aa j./ma, c:1.u-: u j-./u ua /uu:1./a//2aa - /c-:
ua a.gu/1-1u.a - ua -:cu/1u.a ca.ac1-./:1/c: u: mu-.:, gu- :- j.J-1a-
.am -1.- a: u-caua: u- 40 - 50, 1ua: j-.1-/1am-1- j.-:-.vaua: -, -m
:ua ma/./a 1maua:. 1a v-:j-.a, Jv-m gu- ca..-_a ma/a: 1-/ m-
1a/a./a, cm ._u/, a .-:j-/1 u: mum-1:, j.-u/: - cu/1u.a /ca/: -
uagu// gu-, -m :ua j//a, -u "u-v-./a c-c-.", u-1.- 1a1a: c/:a:
/mj.1a1-:, c:/u-.au-:- :-u Ju/2 u- va/. cmja1/v-/ cm agu// gu-
- :c/a/m-1- va/./2au -m 1-.m: u- /ma_-: ua c/uau-. Tua: -::a:
/ma_-: -::-c/a/: :a -/-m-1: u- ._a/2aa u -:ja - ua /:1./a
u.a:, m-m.av-/: -m v/.1uu- u- :ua -/a.aa /:1./ca - :c/a/, ca-
ja2-: u- u-ma.ca. :/m//cam-1- a /u-1/uau- u.aa
4
.
D-1. ua -:c/a, uma a.-a guau.aua j-.1-/1am-1- :/m-1./ca, u- u- :a-m
a: :a/a: u- au/a, a.--:- ja.a um c..-u. c1/_u a um ja1/ /1-. u-1.
u gua/ 1u: :- v--m :/mu/1a-am-1-, j-.1-/1 ja.a um :/:1-ma -c-::a./ -
:c/a/m-1- va/./2au u- v/_//Jc/a. 1m um u: /au: u guau.au, -m
m-/ u c..-u., a :a/a ua u/.-a, u- u- :- c:-_u- v-. 1uu. D u1.
/au, um j/a, cuJa j.-:-a, u-:u- a 1uuaa ua -:c/a, -c1.a-:- a
m-m./a ua: j.1-::.a: gu-, -1.- : a: 50 - 60, -:1uua.am agu-/a -:c/a
- :a caja2-: u- :- /-m.a., -m u-1a/-:, u: ac.u-: u / 1ac/a/ 1cau
uu.a1- a: .a: c/v/ca:
5
. 1a: uua: .a-: gu- a.-m a: a1/v/uau-: -:c/a.-:
- 0.aa u ma-c-. - 1a/ 1:: -, //c/ u- um 1m a:1a1- :/-- gu-
acmjaa./a 1uu gu- -:1a./a j. v/. agu-/- c-a./ guau.a_u/a.. 1u.-
ma: -1//-/.aua:, :-ja.aua: j. m-/: - m-/a:, caua gua/ cm :ua j.1-:-
:.a, a u/.-1.a a j.1a u- :ua :a/a, cm m/c.1- a ma, a_ua.uau
://-c/ ja.a //c/ ua .-2a Ja m-m./2aua j-/a ma/. ja.1- u: a/u:.
4
Aqulu que Puulu Knuuss unulsu nu cupLulu nLruduLuru de suu ubru 0 surrsu du cdude,
u respeLu du cdude de NLeru, e Lumbem perLnenLe puru essu reuldude purLculur. (200)
5
Ulurce Nunes (2000), uu unulsur u esculu brusleru nu decudu 20, nus upunLuru u LunLu que
uquelus esculus erum hubLudus pur umu qrunde prufusuu de muqens cvcus uu ludu de meddus
efcenLes de vqlncu subre curpus, ruupus e mudus dus ulunus. 0bservur essu ruLnu nuquelu
sexLu feru me LrunspurLuu puru esse LexLu, Lendu em vsLu que u qruu de prufunddude smbulcu
que verfcumus nuquele rLuul, nuu nus cunduz, pruprumenLe, u um uuLru Lempu, mus nus du
u meddu exuLu du sqnfcudu de crcunsLncus de permunncu hsLurcu. 0uuse cem unus se
pussurum desde suu cunsLruuu, mus, curusumenLe, ulqumus murcus duquelus nurmus munLm-
se ndeleves, quuse muLerulzudus nuquele espuu currequdu de sqnfcudus murulzunLes. ,
sem duvdu, um cenuru cumpleLu puru nus fuzer cumpreender que deLermnudus uprendzuqens
esculures que se prucessum furu du espuu du sulu de uulu pudem vr u ser mus prufundus e
mus defndurus de senLmenLus, emuues, lembrunus e cunhecmenLus que nus ucumpunhum
pelu vdu, especulmenLe quundu Lus cunhecmenLus nus remeLem u cumpreensuu du sLuru
e dus murcudures Lempurus referendudus culLurulmenLe. (EL!AS, l??8, lRAu0, l??8, ALVES,
2000, VE!uA-NE110, 2000)
j-:a. ua -/_-c/a ua u/:c/j//a, :-mj.- - j::/v-/ :-.va. agu-/-: gu-
./cam, :- mv/m-1am - a acmjaam a .aa. Tam-m - j::/v-/
j-.c--. a j.-:-a u- a/u: -va_-//c: gu-, a u-:j-/1 ua u/v-.:/uau-
.-//_/:a, ://-c/am j-.a1- a: .ma: - a .aa aj.-:-1aua -m ca.a1-.
a c1-::/a/, j.-m, ./uua u- uma .1/a ca1//ca. /_uma: j.1-:-
:.a:, uu.a1- a: -1.-v/:1a:, c-_a.am a -j.-::a. :ua /u-/a a .-:j-/1
ua -c-::/uau- u- :u:1/1u/. ./1ua/ Ja u-1//u j. uma .aa -:j1J-
-a, a :-. 1-/1a //v.-m-1- j-/: a/u:, ma: ja.-c- gu- :ua: v2-: a
-c1.am -c :u1/c/-1- ja.a -:-Ja. a muuaa /ma_/aua. a amj/a
ma/./a u: -1.-v/:1au: a : - 1av.av-/ 1.ma -:1a-/-c/ua ja.a 1a/
cuu1a, cm .-/1-.a j.c-:: u- .aa, .-j-1/u-a u-c..-. ua:
a1/v/uau-: -m :a/a u- au/a, a/_uma: //c/ ua au/a, u1.a: a .a u
.-c.-/. :-.va. agu-/- mm-1 u- .aa, gu- :- .-j-1- u/a./am--
1-, :-mj.- ua m-:ma 1.ma, v-/-m- m-1- a 1a/a u- 3/./-,, uma ua:
j.1-::.a: -1.-v/:1aua: //c/ ua :-maa. T-u a1uau a ma/. ja.1-
u 1-mj cm j.1-::.a u- .-//_/a, -/a - j/-am-1- 1av.av-/ 1.ma
j-/a gua/ :- aj.-:-1am a: .a-:, cm a a/-_aa u- gu- 1a/: ./1: :a
u/v-.:a/: -, :-_uu -/a, j.j./: ua "a1u.-2a" umaa. 1-._u1aua :-
.- gu- -/a aca./a :-, u- .-j-1-, aja.-c-::- um a/u muu/ma a
-:c/a, u um au-j1 u caum/-, a .-:j:1a .-v-/au.a u- uma j-.:j-c-
1/va u-1//ua gua1 a/1-./uau- - gua1 : cac-: u- uma j.j:1a
j-ua__/ca caja2 u- va/./2a. mu/1/cu/1u.a//:m
6
.
nussu, u u fcur dfcl, ufnul eles suu muLu rudcus ne?.
j: a .aa, a u/:j-.:a ja.a a: :a/a: u- au/a :-mj.- .-:j-/1a a: 1//a:.
6..-./a: - ./cau-/.a:, 1a cmu: -1.- c./aa: u- 3
a:
- 4
a:
:-./-:, :a
0
Uunsderu u uburduqem du mulLculLurulsmu, nesLe cusu, nuu nu perspecLvu esLrLu de
ncuLr, nu ulunu, um senLdu de Lulerncu ussucudu u pruLcus de humuqenezuuu, mus
nu lnhu que cunverqe cum us unulses de umenu SucrsLun, l??5 (b), Mureru, 2002 e
Uunduu, 2002. NesLe cusu purLculur upresenLudu nu nurruLvu, u fulu selecunudu du
prufessuru cunverqe em dreuu uqulu que AnLnu lluvu Mureru upunLu cumu umu
crcunsLncu de dulLunsmu culLurul, em umu ulusuu uu Lermu uLlzudu urqnulmenLe nu
Lrubulhu de SLuer e UurLesuu, sLu e, u nsensbldude du prufessur frenLe u heLeruqenedude
culLurul presenLe em suus sulus de uulu. Au uplcur Lul dscussuu u cumpreensuu reluLvu us
dscussues subre u Lemu du denLdude nucunul e u sLuru ensnudu, Rebecu uunL[u (200)
desLucu que em vez de recunhecer e vulurzur u pluruldude culLurul, cumu prupuem us
PUNs, pude-se LenLur cumpreende-lu nuu puru Lurnu-lu menus plurul uu puru demurcur
dferenus puru sempre esLunques, mus puru Lurnur vsves reluues hsLurcumenLe
cunsLrudus enLre ndvduus e qrupus, cu[us frunLerus sempre furum cunLnqenLes.(p.7)
a:/u1am-1- /aum/::/v-/: -::- mm-1 - .-j.--u/ua: cm v--m--
c/a. D-1. ua: :a/a:, um c-a./ juc a.u/-1 - mu/1 ._a/2au.
_ua.u mm-1 -:j-.au ua .a c/v/ca :-.vau gu- "u/2-m" a:
ja.-u-: ua: :a/a: - c..-u.-: cm :-u: /m-.: ca.1a2-: a/u:/v: : ua1a:
gu- 1uuam-1am a a.ua_-m u: c1-u: agu-/- m-:, .-_.a: .1_.a1/-
ca:, ja/av.a: u-:c-c/ua:, 1.aa/: u- a/u:, 1-1:, .-1/--: m.a/: -
.-//_/:a:, cuJa u/:j:/a -:jac/a/ u-1a uma /1-c/a//uau- -j//c/1a -m
.-/aa a a/_u: 1-ma: - uma :/1-:- uagu// gu- 1-m 1-/1 ja.1- u: j.c-:::
cmu/ca1/v: /1-.: - -1-.: :a/a u- au/a
7
. 1-:/v/ ja.a. m/a :-.-
vaa ua: ja.-u-: - :ua: m-:a_-: -j//c/1a: - :u//m/a.-:, cm //c/ ua
mv/m-1aa u- a/_uma: j.1-::.a: - 1uc/a./a: ua -:c/a. 1-::- mv/-
m-1, uma a1/1uu- _-.a/ camava a a1-a. cu/uau cm : /1/m: j.-ja-
.a1/v: ja.a a aj.-:-1aa gu- :- :-_u/./a, u-1. u- aj./mauam-1- m-/a
.a, 2-/ - caj./c ja.a cm : m//m: u-1a/-:.
j.1-::.a, mu/1 a..umaua - cm uma .uja -:j-c/a/, u-m:1.ava
gua1 -/a av/a :- j.-ja.au, - cm um cu/uau a1-1/v, ja.a agu-/-
mm-1. m-:/a j:/c/aua -m um u: ca1: u ja1/, 1..aua cm
uma 1a/a u- .-ua .aca, a./_a./a um va: u- 1/.-: ama.-/a: cm-
j.au -:j-c/a/m-1- ja.a agu-/- 1/m. 1a v-.uau-, a: 1/.-: :-./am J-1
u- m-a_-m ///1-ca./a, v/:1 gu- ca/-ua./ u- ua1a: c/v/ca:
/u/cava a ja::a_-m u "D/a ua 1///1-ca./a", /1.maua j-/a c/-a u-
au/a: - j/a-Jam-1: j.1:, gu- ua :uj.1- a 1.aa/ j-ua__/c a
-:c/a.
0/1 .a:. 1a1- :/. gu-/- m-:m :/ gu- ma.cava 1-mj ja.a a
cmu/uau- -:c/a. a gua:- c-m a:...
8
0: a/u: cm-am a :a/. ua :a/a
- ._a/2a. a: 1//a: gu-, -m .u-m, a1/u-m -m u/.-a a ja1/ ja.a _.au-
7
AuqusLuwsky, 200l. 1us elemenLus, em cerLu meddu, nus cunduzem uqulu que drecunu
us mucruuperuues de seleuu e uus vulures u serem uburdudus nu espuu educuLvu puru
ulem dus cunLeudus currculures furmus e que, uu serem dspusLus nu espuu publcu
cumpurLlhudu pur Ludus us uqenLes du cumundude esculur, servem Lumbem puru urenLur
pruLcus e seleues que Lendem u se humuqenezur. UunsLLu, nu verdude, umu esLruLequ
de cumuncuuu, um prucessu de seleuu currculur urqunzudu sub u sqnu du culLuru
esculur (umenu-SucrsLun, l??5-b), uu, Lumundu cumu buse u dferencuuu prupusLu pur
lurqun (l??), um espuu de referncu puru u cumpreensuu du culLuru du esculu.
8
Ele esLu nLucLu, ussm cumu u predu e seu mubluru, um fruqmenLu lucul cuncreLu e cum
furLe curqu smbulcu du prucessu de museulzuuu du mundu, u que Andreus uyssen se
refere (2000), Lendu em vsLu u reluuu desse espuu cum u cuLdunu duquelu cumundude.
mm-1 ua .a c/v/ca gu-, m-:a/m-1-, :- .-j-1- - .-a1ua//2a uma
.1/a -:c/a. -:j-.aua j. 1u:. 1./m-/.am-1-, c-_am a: 1u.ma: .-:-
j:av-/: j-/a aj.-:-1aa uagu-/- u/a. : u-ma/: c-_am a: juc: -,
-1a, cm-a a :/-/uau-.
6aua j.1-::.a, /u/v/uua/m-1-, m:1.a-:- mu/1 j.-cujaua cm a .-
u-m a 1//a - cm a u/:c/j//a uu.a1- a aj.-:-1aa, gu- uu.a juc
ma/: u- uma .a. 1 c-1. u ja1/ -:1a a: 1u.ma: u-:1/aua: gu-/a
aj.-:-1aa, u-1//ua: j. :.1-/ //c/ u a /-1/v. .-u., :
c..-u.-: gu- ma._-/am ja1/ c-1.a/, : u-ma/: -:j-c1au.-:. ///-
1-ca./a a :-. m-a_-aua - cv/uaua a :-1a. a j/1.a jmj:a -
gu- 1a2 ja.1- u m///a./ ./_/a/ ua -:c/a.
:m u / 1au-/.a -, -m um ://-c/ :/--, um a/u u-v/uam--
1- cmj:1 cm /uva: .aca: - acmjaau j. uma m-/a -1.a
.-c/1 ca..-_au a au-/.a u 1.a://, ua uma v/1a ja1/ - a "aj.--
:-1a" a 1ua a cmu/uau- -:c/a., gu- :-.va ma/. :/m/ ac/a/
-m j:1u.a u- .-:j-/1
9
. 0: u/: a/u: :- j:/c/am j1 c-1.a/ u
ja1/, u- :- /ca//2a um ma:1. gu- ju- :-. v/:1 u- va./: j1: ua
c/uau-. 1m :-_u/ua, um u1. a/u /- um 1-1 --mj/a., gua/ 1a/a-:-
ua -c-::/uau- ua "luLu buu j-/a cu/1u.a u- 1u .a://-/.. 1m :-_u/ua,
-m m-/ a uma _.au- j.-cujaa ua: j.1-::.a: cm c/.cu:1Jc/a:
/ca//2aua: u- /u/:c/j//a - mv/m-1aa "a.ma/", 1ua a cmu/uau-
ca1a / 1ac/a/. 0 u/:c a 1uu :u:1-1a gua/gu-. j./-ma gua-
1 /-1.a u /, aj-:a. u- 1u: um/a.-m-a cmj/-1am-1- - :
u/m/u/.-m um jugu/ ./1m -1u:/a:mau a 1.au/c/a/ -:1.1- "1.a-
://, u- am. -1-. :-Ja :/m/". 1/a/ u- c1a:, -::a ja.1-, a uv/ua -
m-:m _-.a/. 1m.a :- j-.c-a um c-.1 u-:-J, j. ja.1- u- a/_u: a/u:,
u- a1-. ja/ma: a 1/a/ u / 1ac/a/, 1a/ cm v-m: 1a cmum-1- -m
um J_ u- 1u1-/, -::- /mj-1 - c1/u - -:j-.au mm-1 u- 1-:1a -
u-:c1.aa a c..-, ja.a 1.u:1.aa u- mu/1a: c./aa:, gu- c-_am a
-:a/a. _-:1 - 1a a..a/_au - -:j1J- /ma_/a./ ac/a/ - :
1.ma u- m/m/ca. Ta/ a1.-v/m-1, -1a1, - au1c-:u.au - :-gu-. -
-c-::a./a a /1-.v-a ua: j.1-::.a: ja.a a mau1-a ua .u-m. 0
?
Lu curuLer ssLemuLcu e repeLLvu desse rLuul, u senLdu duqulu que Muru elenu UupeluLu
(l??8) unulsu em reluuu uu pupel esLruLeqcu du educuuu esculur puru u mudeluqem de
cunduLus e nculcuuu de vulures nu EsLudu Nuvu perpeLuu-se e reurqunzu-se nu Lempu uLuul,
purem sub us mesmus smbulus e muqens.
./1ua/ :-_u- au/a1- - cama a1-a 1a1 u- / ua -:c/a :-. c-c/u
- um/au j. 1ua: a: c./aa:, gu- ca1am -m v2 a/1a - :-m gua/gu-.
1.j- a /-1.a. 3m-1- aj: -::- / - gu- :- uv-m a/_uma: ja/ma:
1/m/ua:, -m.a u- mu .-:1./1 - :-m 1-:1a.
1c-..au mm-1 ma/: :/-- - c/v/c u ./1ua/, :-_u-m-:- a: aj.-:-1a-
-: ua: 1u.ma:, :-mj.- a/u:/va: a ca/-ua./ u- ua1a: u/:j:1 ma1-./a/
/:1.uc/a/ u1///2au j-/a -:c/a a cuua u- :ua: .1/a: j-ua__/ca:
l0
-
.-v-.-c/au j. a ja.1- u: j.1-::.-: cm :uj.1- /mj.1a1- ja.a a
._a/2aa u- :ua: au/a: - a1/v/uau-: ja.a : -:1uua1-:.
1./m-/.am-1-, v-m a m-a_-m a D/a u 6/.c. D /1-./. u- uma ua:
:a/a: :a-m uaau - 1a2-u ac.ac/a: uma c/_aa, um ja/a - uma
_a.1a u c/.c, : 1.-: a/u: u-v/uam-1- ja.am-1au: cm .uja: -:j--
c/a/: c-u/ua: j. uma j.1-::.a gu-, ja.a cmj/-m-1a. :ua .-ua m-:a/,
a1ua cm u-c.au.a - a/mau.a u- 1-:1a: /1a1/:. 1m :-_u/ua, v-m a
m-a_-m ///1-ca - ///1-ca./a gu-, -gua1 - j.-:-1-aua
cm a: 1/.-: ama.-/a:, a::/:1- a um J_.a/ aj.-:-1au j-/a: c./aa:,
gu- 1a2-m um ac.:1/c cm a ja/av.a "///1-ca./a". aj.-:-1aa :--
_u/1- 1.a2 uma j-gu-a u.ama1/2aa a/u:/va a u/a u 1-/-1-, cm
uua: c./aa: -c-au uma cv-.:a -m u/: aja.-/:, cm u/a/_:
aja.-1-m-1- c:1.u/u: j. -/a:. D-j/:, uma /-/1u.a u- um c1 j.
uma a/ua .-1-.-c/a D/a u T-a1. -, aj: -::- mm-1, D/a ua _ua
- /-m.au j. m-/ u- uma v/1a u- u/: a/u: ja1/ j.1au um
-:1aua.1- cm a/_u: .-c.1-: :.- a a_ua - m-/ am/-1-. 1-::-
ca:, 1u 1.aa/ :-maa/ Ja av/a -1a1/2au 1-ma - a -:c/a Ja
-:1ava /1aua u- ca.1a2-: a/u:/v: a 1-ma, j. 1ua ja.1-.
ja.1/c/jaa u: a/u: a :/-/uau- - -c-..aua aj: a 1a/a u- uua:
l0
Rudespel, Muru. AlfubeLzuuu sem seqredus, edLuru !EMAR, PnLu, uerusu e Lmu, Reqnu
Uelu. Lu-u-du du prufessur, edLuru lAP!. 1us ubrus, emburu nuu dspunves puru cumpru nu
mercudu requlur, em lvrurus e dsLrbudurus, suu cumerculzudus pur vendedures umbulunLes
e furum encunLrudus em pruLcumenLe Ludus us esculus vsLudus, mesmu us que nuu servrum
cumu pulcu du pesqusu. Ambus suu upunLudus, de mudu enfuLcu, pelus prufessures enLrevsLudus
e suu upresenLudus, nclusve, em plunus fuLurus de uqusuu, dudu seu pesu urenLudur e
supusLumenLe uuxlur nu plune[umenLu e execuuu dus uLvdudes dduLcus. Suu cumpusLus
pur lvrus mensus cum plune[umenLu de cunLeudus, culendurus, uLvdudes prunLus, desenhus,
uLvdudes, exerccus e muldes puru Lrubulhus munuus desLnudus u cudu sere, u purLr du pre-
esculu. Pude perceber que suu uLlzuuu e cunsderuvel Lumbem em esculus du rede purLculur
de ensnu, LunLu nu esLudu de Mu cumu em SP.
c./aa: :.- a .aa -, a ja.1/. u- -1a, 1u: ca1am a .aa u- 3a
1.ac/:c u- ::/:, cm a v2 u- 1a_-. a 1uu. 1m um -c1. j:1-./.,
v/:/1au um u: c-1.: u- m-m./a cm um am/_ /:1./au., j-:gu/:au.
u /u_a., a u-:c-.1a u- gu- : 1-:1am-1: ua c/uau- c1-m uau: /u/-
cau gu-, Ja -m 1/: u :-cu/ 1, a u-va ua c/uau- u/v/u/a-:- -1.-
3a1a 1/1a - -:c//ua cm :a1a jau.-/.a - - 3a 1.ac/:c u- ::/:,
1.au/c/a/m-1- v/:1 cm :a1 //_au u/:c./a, 1.aa/ - u-va
ll
.
1/a/, a j.1-::.a .-:j:av-/ j-/a aj.-:-1aa a_.au-c- a 1u: - ja:-
:a a ja/av.a u/.-1.a, gu- ca1a um "1a.a-: j.a vc-" ja.a a ///1-ca-
./a - ja.a uma a/ua a/v-.:a./a1-.
1udu e muLu rupdu e Lunqencul. A mpressuu que fcu, u prmeru vsLu,
e que, nu meu duquelu prufusuu de nfurmuues, puucu e cunsuldudu em Ler-
mus de cunhecmenLu que se reLem, u nuu ser us elemenLus cumpurLumenLus
que emerqem du prupru mse-en-scene nerenLe uu prucessu de rLuulzuuu e
du sulendude em s. lcu-se lunqe de quulquer cunsLruuu cumpreensvu ucer-
cu du sqnfcudu duqulu que furu explcLudu pur Alfredu Bus : duLus suu
punLus de ceberqs...
l2
Nuquelu sulendude fuquz, Ludu u que esLu ulem du punLu du ceberq esLu
lunqe de ser cumpreenddu e, reLurnundu u Bus, Lurnu-se umu Lurefu dfcl fuzer
cum que se cumpreendu quulquer cusu u respeLu du pulfunu du Lempu sucul e
dus mussus uculLus de que us duLus suu ndces. Alqumus mensuqens sublmnures,
cunLudu, despunLum du cun[unLu du sulendude e dus reluues ul pruduzdus e
pudem ser cumpreenddus cumu uspecLus duqulu que, u purLr du emerqncu dus
chumudus perspecLvus crLcus nu suculuqu dus currculus
l
, se cunvencunuu
chumur de currculu uculLu. Puru us prufessures, u qruu de urqunzuuu pru[eLu um
cumprumeLmenLu ndvduul cum u Lrubulhu e u necessdude de plune[umenLu de
umu upresenLuuu em qruus cumpuLves cum uqulu que fu u Lrubulhu reulzu-
ll
Nuquelu ruLnu repruduzdu de mudu nuLurulzudu pelu esculu, us murcus ndeleves de umu
Lruduu nvenLudu, cunsLLudu e reulmenLudu hu mus de cem unus (ubsbuwn, l?84), mus
que, pelu nuLurezu de suu reeluburuuu nu espuu esculur, nus levu u cumpreensuu u respeLu du
pupel du nsLLuuu esculur nu fxuuu de um cusLume e du cunsLruuu de murcus culLurus
que nem sempre suu percebdus pelus seus uqenLes em esLudus ndvduus de cunscncu
(1humpsun, l??8).
l2
Em Alfredu Bus. l??2.
l
Uf. 1umuz 1udeu du Slvu, l???.
du unLerurmenLe. 1ruLu-se, nu verdude, de umu ubru exemplur, subre u quul de-
vem-se puuLur Ludus us demus uues ndvduus nu nLerur du esculu. Puru us
ulunus, us meddus publcus de dscplnurzuuu, munfesLus em um evenLu que
uprsunu e especulzu u Lempu
l4
, suem furLulecdus em um cunLexLu de expressuu
de furLes vnculus ufeLvus cum u prufessuru cupuz de referr-se u cudu um suludu-
menLe. Nu verdude, em dversus crcunsLncus, e pussvel ubservur umu uLLude
qenerulzudu de cududu e uLenuu puru cum us ulunus, bem cumu um cunhecmen-
Lu ndvduulzudu de cudu um pur purLe dus funcunurus, prufessurus, dreLuru e
supervsuru. 1ul cenuru de ufeLu, u despeLu du rqdez nus reluues, serve puru
uumenLur u vulur smbulcu e u efcucu dus meddus dscplnures, em meu u um
cun[unLu de pruLcus rLuulzudus que se furLulecem em funuu de seu curuLer
repeLLvu e ssLemuLcu, vvencudu de mudu smlur pelus prufessurus que, quundu
crunus, esLudurum nuquelu mesmu esculu, em um quudru cermunul cupuz de
reulzur e cunservur u puder
l5
. Pur uuLru ludu nuu e pussvel nequr suu mpurLn-
cu cumu elemenLu de equlbru e preservuuu du nsLLuuu esculur que, du
punLu de vsLu muLerul, perpeLuu-se sem quusquer nLercurrncus Lpcus dus
cenurus cunLempurneus em que u vulncu, pruLcus de vundulsmu e ruubus
mpedem uu dfculLum sqnfcuLvumenLe u Lrubulhu nu nsLLuuu
l0
.
Lus depus, nu nLervulu enLre duus enLrevsLus, eu seru surpreenddu
cum um murul em um dus prncpus curredures du esculu, especulmenLe pre-
purudu pelu supervsuru, feLu cududusumenLe cum pupes culurdus e mulduru
duurudu, nu quul, uu ludu de umu muqem nfunLlzudu de um nduzunhu,
upurecum us prncpus LuLus cumemuruLvus du ms, Ludus reLrudus desse
mesmu muLerul. 0 surrsu nu seu rusLu eru um snul du expecLuLvu de esLur
me uqrudundu. Afnul, eu eru umu esLrunhu u ubservur Ludus us ruLnus e uquelus
duLus - nu cumpreensuu que elu Leve u respeLu dus meus nsLrumenLus de pesqusu
- purecum ser muLu mpurLunLes. Nuu pussu dexur de reqsLrur u meu cunsLrunq-
menLu em reluuu u cenu, mus u cunsulLu pusLerur uus cudernus dus ulunus me
ndcuvu que uquelus duLus fuzum purLe dus ruLnus du esculu de mudu efeL-
vu, LunLu nus uulus de sLuru cumu nus uulus de PurLuqus. 1ul muLerul,
l4
Uf. unulses de Alfredu Vequ-NeLLu, 2000.
l5
A dscussuu du cunservuuu du puder pelu munpuluuu de smbulus e preservuuu de
rLuus cunverqe em dreuu uquelu upresenLudu pur ueurqes Bulunder, uu dscuLr us
mecunsmus nerenLes u nsLLucunulzuuu de esLruLurus de puder. l?80.
l0
Nu dreuu duqulu que nus furu upunLudu pur unnu ArendL (200l) quunLu u mpurLncu
smbulcu du uuLurdude e du Lruduu nu espuu esculur.
uuLu-pruclumudu cunsLruLvsLu, currespunde, nu verdude, u um elencu de uulus
prunLus desLnudus u Ludus us cunLeudus currculures, Lendu us duLus cvcus e
cumemuruLvus cumu exu esLruLurunLe. Sem quulquer plunu cuncreLu de fundu-
menLuuu Leurcu-meLuduluqcu e ncuerenLe em reluuu u meLu cunsLruLvsLu, Lul
recursu upresenLu-se cumu um pruduLu de um seqmenLu murqnulzudu du ndus-
Lru edLurul vulLudu, especfcumenLe, puru u nsLrumenLulzuuu dreLu e ucrLcu
du prufessur. Seus efeLus suu, nu enLunLu, mus prufundus du que uqulu que nuLu-
mus u prmeru vsLu. As lusLruues repleLus de esLereuLpus, us exerccus prunLus,
u seleuu de cunLeudus e u recurLe dus duLus que urenLu u seleuu dus Lemus u
serem uburdudus em cudu dscplnu encunLrum-se dspersus pelus fulhus
mmeuqrufudus, presenLes nus cudernus dus ulunus de Ludus us seres e de, pruLcu-
menLe, Ludus us Lurmus. Lmu nuvu muduldude uLlzudu puru resquLur u velhu
ulLernuLvu de educur pelu fxuuu de ruLnus que mublzum curuues e menLes dus
esLudunLes, u purLr du supressuu du dversdude e du humuqenezuuu de hubLus
e furmus de pensumenLu.
5egundo cenrio
D-j/: u- uma v/a_-m j. uma -:1.aua u- 1-..a -m ma: cu/-: u- c:-.-
vaa - ac-::, c-_ a /u_a.-J u- u-:1/ -, .aj/uam-1-, av/:1 a -:c/a
c.aa ua c/uau-, -1.- a j.aa - a /_.-Ja. 1-/ cam/, :-_u-m a/_u:
juc: v-/cu/: m1./2au:, va./: ca..: u- /, j-::a: a cava/ - a/_u:
1.aa/au.-: .u.a/: a j-. 0 /a. u- gu-m :-.va 1.aJ-1 u m-u ca.. - u-
mu/1a cu./:/uau- - a1/a/, a :a mu/1: : ca..: 1.a:1-/.: gu- ja::am j.
a//. 1:1ac/ ca.. a /au ua /_.-Ja - :-.v, :..a1-/.am-1-, gu- mu/1a:
j-::a: acmjaam a1-1am-1- m-u u-:/cam-1 u ca.. a1- j.1a ua
-:c/a. 1.a uma c/.cu:1Jc/a -m u/:1/1a -m .-/aa m/a v/v-c/a a
u1.a c/uau-, j/: a// -u a ju-./a ja::a. cm a/ma, gu- m- :-./a
c1/.mau u/a: u-j/: guau, a ua. uma ca.a ja.a um 1.aa/au. .u.a/
a1- uma 1a2-ua ma/: j./ma, a j-._u1a .-v-/au.a.
e u senhuru que esLu fuzendu umus enLrevsLus lu nu esculu?
0 a::u1 Ja av/a :- u/::-m/au -1.- : m.au.-:...
11. - j.cu. a :a/a ua u/.-a, u- :u ca/.:am-1- .-c-/ua. Tuu Ja
-:1ava cu/uau:am-1- ._a/2au ja.a gu- -u -1.-v/:1a::- 1ua: a: j.1-:-
:.a:. um -:gu-ma u- :u:1/1u/a, 1a.-1a: ja.a : a/u:, a :a/a u-
/1.ma1/ca - gu- a 1uc/a - :-ja.aua, cm uma m-:a -:j-c/a/m-1-
a..umaua ja.a m/m, a: m-.-u-/.a: m- 1-.-c-u /ac-, ca1-2/: -
o S0N!A REu!NA M!RANLA
mu/1a -j-c1a1/va. 1-m :-mj.- -c1.am:, uu.a1- j.c-:: u- j-:gu/:a,
-::- 1/j u- 2-/ ca./: - 1ac///uau-: j. ja.1- u- gu-m -:1a j.-:1-: a :-.
/1-.j-/au -m :ua: /u-/a: - j-:am-1: j. a/_u-m u-:c-c/u - gu- v-/
u- /_-. Ta/v-2 /:: :- u-va a 1a1 u- m/a ja j. agu-/a -:c/a 1-.
:/_/1/cau, ja.a agu-/a: j-::a:, um :/a/ u- a1-a - .-:j-/1 /cmu:, a
c1.a./ ua: a1/1uu-: a/1ua/: u: ._a: _-:1.-: u :/:1-ma -uucac/a/
gu-, 1.-gu-1-m-1-, u-:gua//1/cam : a_-1-: cm m-u/ua: u.c.a1/ca:, u-:-
c-c-u 1.aa/ -1-1/v - :ua: u/1/cu/uau-: c1/u/aa:.
1-/: ca1:, u- um J-/1 :/_-/ - -cau/au, uma j.1-::.a m- cama a
a1-a j-/ :-u cmj.1am-1 cu./: - u-:-J u- c-_a. j-.1, cumj./-
m-1a. - m- c-c-.. 1/a :-./a, a .-a//uau-, agu-/a gu- m- a././a a:
c.1/a: -m .-/aa c1/_u.aa u /u_a.. Ta/v-2, :-m -/a, m/a j-.-
c-ja a .-:j-/1 ua: .-/a-: -1.- m-m./a, /u_a. - cu/1u.a -:c/a. a
1/v-::- :/u 1a :/_/1/ca1/va -m .-/aa gu-/a .-a//uau- ja.1/cu/a.. 1.
um cm-1a./ u-//cau - :u1// u- u1.a j.1-::.a, a u/ca gu- m- 1a./a
j-.c--. um c-a./ :u//m/a. u- -c/u:a - gu- :-./a .-j-1/ua, cm
auaj1a-:, j. u1.: :uJ-/1:.
nuu u leve muLu u seru, elu Lem muLu dfculdude...
gu-/a m-:ma j.1-::.a, -m um mm-1 j:1-./. ua -1.-v/:1a, m- .-j-1/./a
1a/ u/a_:1/c :c/a/m-1- u/1uu/u cm _.au- a1u.a//uau-, ja.a Ju:1/1/ca.
:-u u-:-J u- a .-:ju-. : gu-:1-: gu- a.uavam :-u j1 u- v/:1a
-m .-/aa /:1./a -:/aua - : gu-:1-: :-/-c/aua: a ja.1/. u: 1-:1-:
u 31111. D/a: u-j/:, cv-.:au cm um -mj.-_au u- uma 1a2-ua
j./ma gu- a c-c/a, a u-:c-.1a u- gu- agu-/a j.1-::.a -1.-1ava a
:/a u- :-. c/a::/1/caua cm a "u/u/a" u /u_a.. 1u cama-/a, agu/, u-
1:a, 1a/v-2 j.gu- -/a 1-a m- cuu2/u, cm mu/1a /1-:/uau-, /-/1u.a
u: 1./m-/.: 61: u- 6u/ma.a-: 1:a - :-u j-.:a_-m 3.c, gu-, -m um
mm-1 u- _.au- u. - :1./m-1, /-va./a :ua ma- - :ua 1//a, ama: 1/ua:
cm /uca:, a1- a -:1aa u- 1.-m, u- u- ja.1/./am ja.a :-.-m /1-.aua:
-m um :j/c/ u- 1a.ac-a, um c-a./ -m gu- -.a /mj::/v-/ u-1//., -m
m-/ m:/ca gu- 1u: ca1avam mm-1 ua u-:j-u/ua ua: uua:, gu-m,
-a1am-1-, -.a /uc. D/2-: 6u/ma.a-: 1:a, :.- -::- mm-1, gu-
"1u:, u- uma v-2, u- u u 3.c, j./c/j/a.am 1am-m a acmjaa.
agu-/- ca1 :-m .a2a. 1 cm a: v2-: 1a a/1a:1 Tu: cam/au cm -/-,
3.c, - ca1a gu- ca1au, a1.a: u-/-, : ma/: u- u-1.a: gua:- gu- c../am,
/_u-m u-/a::-m u- ca1a.. 1/ u- a :a/. ma/: ua m-m./a, 1/ um ca:
:-m cmja.aa". Tam-m a m- :a/u ma/: ua m-m./a, a1- 1/a/ ua j-:-
gu/:a, J-/1 - a 1a/a u-::a 1:a, gu- 1a1 m- u-:c.1/u um c-a./ u-
.-1/-a a .-:j-/1 u- a1/1uu-: u- va/./2aa ua m-m./a
l7
.
3-u aja.-1- u-:aJu:1- 1ac- a: va/.-: - .ma: 1/au: j-/ _.uj a1a:-
1u-a ua .1/a ua :a/a u- au/a - u-:/cu-a ja.a a ///1-ca ua -:c/a,
luqur de qenLe cunsudu e cum mus dfculdude puru u Lrubulhu,
c1.m- a 1a/a u- uma ua: -1.-v/:1aua:. 6a- agu/, -1a1, uma
.-1/-a um juc ma/: aju.aua a .-:j-/1 u- a/_u: -/-m-1: ja/jav-/:
u-::- j.c-:: u- "a/1-./2aa" u- 1:a.
Du.a1- u-:-./a. ua: -1.-v/:1a:, uua: 1a/a: .-_u/a.-: - .-j-1/1/va:,
j.-:-1-: -m j.a1/cam-1- 1u: : -1.-v/:1au:, /am :- u-:1acau cm
uma /mj.1a1- a:- u- .-1-.-c/a ac-.ca ua: ma.ca: u /u_a..
luqur de pussudu e nu museu, u pussudu nuu nLeressu, u que nLeres-
su e u reuldude meduLu du ulunu, u mundu unde ele vve
u
nuu hu sudu nem cumnhus puru u desenvulvmenLu, chequmus uu
fundu du puu
l8
.
1u m- v/a u/a1- u- um .-c.1- _-_.a1/c gu-, cm mu/1: u1.: -:ja/au:
j-/ ja/:, ju- :-. a::um/u cm um ca: ja.au/_ma1/c u- um c1-1 u-
am-:/a, u u- um 1/j u- va/./2aa :c/a/ u -:gu-c/m-1 gu- j.vca
l7
Rumun uurcu (l??8), uu dscuLr us prucessus sucus cuLdunus que cunduzem u
fubrcuuu duqulu que se cunsderu cumu luucuru, fulu-nus u respeLu dus muvmenLus de
ulLerzuuu du uuLru, decurrenLes du rupLuru dus prucessus de cumuncubldude, u que, de
cerLu mudu, pde ser verfcudu pur mm em reluuu u sLuuuu de Rusu em suu esculu e em
suu cumundude. Emburu u pesqusu educucunul enfrenLe u delcudu prublemu eLcu que
envulve u denLfcuuu dus su[eLus, undu lunqe de ser resulvdu, me purece ser desnecessuru
expur publcumenLe suu denLdude, emburu nuu se[u dfcl, puru elu mesmu e puru quem
u cunheu, denLfcur suu vuz nus lnhus que se sequruu. Nu enLunLu, cumu u esLruLuruuu
du meu ub[eLu de pesqusu levuu em cunsderuuu uspecLus de pulLcus publcus em
undumenLu, numeur explcLumenLe us cenurus nvesLqudus puderu qerur sLuuues de
expusuu fuLuru dus esculus e dus enLrevsLudus, de Lul mudu que mnhu upuu fnul, u
despeLu du empubrecmenLu du unulse, fu u de nuu revelur us cdudes nvesLqudus e
vulurzur exclusvumenLe us crcunsLncus nelus verfcudus.
l8
Le repenLe, uquele mcrucusmu se upresenLuvu cumu um exemplu lucul duqulu que Muru
elenu UupeluLu (l??8) unulsuru puru u cusu brusleru em reluuu u recusu e desquulfcuuu
de um pussudu lberul respunsuvel pelu nsLuuruuu de umu desurdem sem Ler sdu cupuz de
vencer u uLrusu. A recusu uu pussudu se upresenLuvu cumu um cunLrupunLu luqcu u fulLu de
perspecLvus du luqur.
/-v/1av-/: j-.1u.a-: j.c-:: u- c:1.ua ua /u-1/uau- c/-1/va
l9
.
a c:/u-.a.-m ja::au, agu-/-: :uJ-/1: j-.u-m, u- c-.1 mu, :
/a: gu- : u-m cm cmu/uau- - ja::au c/-1/v cm 1ua: a: -j--
./-c/a: :c/a/: -/- cmja.1//aua:. 0 guau. u- u-:a_.-_aa ua cmu/ua-
u- - : c1//1: u-./vau: ua -m-._-c/a u- :/1ua-: j1ua/: u- c./m/a//uau-
- c:um u-:-1.-au u- u._a: ju-m :-. v/:1:, a .-a//uau-, cm uma
j1a u-::- /c--._ ma/. u- j-.ua u- /u-1/uau- a::c/aua -u/:/uau- u
1u1u.. 1 u-c..-. ua: -1.-v/:1a:, -u m- aj./ma./a u- um c-a./ -m gu-
-:gu-c/m-1 - 1ac/1am-1- va/./2au cm uma -:1.a1-_/a gu-, j. um
/au, :cu.-c- uma m-m./a u- u. - uma /u-1/uau- :c/a/ u- gu-m :- :-1-
j./m/u, ma: gu-, j. u1. /au, .-v-/a uma a1/1uu- u- .-:/:1-c/a, uma
ma1./2 u- .-v/1a c1.a um ja::au gu- :- a:-/a :-. u/1-.-1-
20
.
D- /1.ma-: a .-:j-/1 u- -/-m-1: cu/1u.a/:, a:j-c1: u ja::au - 1-:1a:
u /u_a., aja.-c/am, u/:cu.: u cJu1 u: -1.-v/:1au:, :m-1- a
1-:1a ua jau.-/.a ua /_.-Ja - a 1-:1a u 6_au, -m.a 1::-m mu/1 1-u-:
a: .-1-.-c/a: :.- a: .a/2-: /:1./ca: u-::-: u/: -v-1:. Da j./m-/.a 1-:1a
a/ua -.a ma/: 1ac// u- :- 1a/a., c:/u-.au-:- c-a./ u- 1.1- .-//_/:/ua-
u- u-1. u- uma 1.maa ca1//ca - ua: .-/a-: u- v/2/aa cm a /_.-Ja
gu-, :/:1-ma1/cam-1-, a./_a a: 1u.ma: ua -:c/a gu- a// va, : cmau
ua j.1-::.a, ja.a 1a2-. :ua: .a-: - v-a: uu.a1- : .a./: u- au/a.
1m juc ma/: u- u-:1.-2a /1.ma1/va aja.-c/a a: 1a/a: .-/a1/va: a -j/:-
u/ ua c:1.ua ua /_.-Ja, -m m-au: u :-cu/ 1111, -m.a, -::- ca:,
ja::au :c/a/m-1- va/./2au :- v/cu/a::- a 1a2-u-/. :-m -.u-/.: gu-
1/2-.a a uaa ua: 1-..a: - /ma_-m ua :a1a jau.-/.a, v/ua ua 11a//a.
T.a1a-:- u- uma /1.maa ma/: u/1uu/ua - .-_u/a. -1.- a: j.1-::.a:, um
1.a_m-1 m-m.av-/, j. a::/m u/2-., 1-u -m v/:1a ca.a1-. 1/c/a/ - :c/-
a/m-1- /-_/1/mau u-::a 1-:1a
2l
. 1-::- c1-1, m/1 1uuau. :-./a um
l?
Uf. Jucques Le uuff, l??4.
20
luLu que nus furu upunLudu pur Juse Subrul (l??8), uu dscuLr us reluues enLre memuru
sucul e denLdude.
2l
Le cerLu mudu, essu crcunsLncu memuruvel u respeLu du cupelu du luqur me cunduzu
uu mLu du qnese u que Aqnes eller (l?8l) se refere, quundu unulsu uqulu que elu
desqnuru cumu sendu u prmeru esLuqu du cunscncu hsLurcu, u esLuqu de umu
qeneruldude nuu refleLdu. pussvel dzer que se LruLu, de cerLu mudu, de umu sLuuuu
unuluqu uu fundudur du cdude unde se pussu u prmeru cenu, um fruncs que, nu seculu
X!X, desLucuu-se cumu u pucfcudur dus ndus du requu. 0 fuLu e que, puru u prufessures
enLrevsLudus, u hsLuru lucul cumeu, ndsLnLumenLe, u purLr desses dus murcus.
S0B 0 S!uN0 LA MEM0R!A
--mj/ u- cmj.1am-1 - um 1uuam-1 u- uma c:c/-c/a j./ma./a,
-m.a u/1u:a, u- j-.1-c/m-1.
u-:j-/1 u 1a1 u- a ma/. ja.1- u: -1.-v/:1au: :-. ./_/a./a ua
c/uau-, - ma/: u/1/c// 1-. /1.ma-: a .-:j-/1 ua 1-:1a u 6_au,
u-u/caua, -m :ua ./_-m, a 1::a 3-.a u 1:a./, ma: gu-, -::- ca:
ja.1/cu/a., .-v-.-c/a 1am-m 3a 6./:1va, gu- c1-.- c/uau- um
ca.a1-. j-cu//a. -m .-/aa : a:-: 1.au/c/a/: ua: 1-:1a: u 6_au
-m 1/a: 6-.a/:. 1uuam-1aa m/:1/ca u-::a 1-:1a .-:/u- a .-cuj--
.aa ua :a1a j. jju/a-: -_.a: - a cuua ua c.a j-/: .-/: u
6_au. 1m :-u ./1ua/, m-:c/am-:- c-/-.aa :a_.aua - c-/-./uau- j.-
1aa - a1.-:-u-v1: u jv cmum /v-.1-m : jaj-/: :c/a/:, a::um/-
u-:- cm .-/:, .a/a: - _ua.ua: u c-./m/a/
22
. 3ua /mj.1Jc/a cm
um ./1ua/ u- cu/1u.a jju/a., gu- :uv-.1- a /-.a.gu/a :c/a/ - :- j.J-1a
cm um :/a/ a/u:/v u-:/uau- /:1./ca u /u_a., cuJa cujaa .--
m1a a :-cu/ 1111, - : ma/1-:1a-: cu/1u.a/: u- a1.-u-:c-u-1-:,
- /1-/.am-1- au:-1- a c:/u-.aa u: j.1-::.-:. -:c/a a - :-u
/u_a..
3 1:a - agu-/a j.1-::.a 1.a u- /u_a. - - caja2 u- 1a/a., cm j.1uu/uau-,
:.- -::a 1-:1a, -m cm :.- mu/1: u1.: -/-m-1: j-.1/-1-: a ja:-
:au /ca/. 1/a - a /ca gu- :- j.-cuja -m _ua.ua. .-m//:c-c/a: u- u1.:
1-mj:, a.gu/va. agu// gu- ju-, cm a -:j-.aa u-, -m um mm-1 1u1u.,
u-:j-.1a. u1.: a1: u- .-m-m.aa. 1m uma v/:/1a :ua ca:a, juu- v-.
_ua.uau: - -m m-/ a um c-a./ u- :/_/1/ca1/v _.au u- j.-2a - J.a/:,
ca.1a:, jaj-/:, 11_.a1/a: - u1.: 1a1: v-:1/_/: gu-, agu-/- /u_a., :- .--
v-:1-m u- uma .-cu:a c/-1/va m-m./a.
1m um guau. _-.a/ j-.m-au u- ://-c/: - -:gu-c/m-1:, 1:a, cm :-u
:uj:1 u-:aJu:1-, - a /ca gu- a :- c:1.a_- a1- a m-m./a u
/u_a. - a /ca caja2 u- 1a/a., a :-u mu, u- 1u: : a::u1: gu- -v/-
v-m ja::au ua .-_/a cm -.m- ./gu-2a u- u-1a/-:. a: ca.ac1-./:1/-
ca: ua j.uua a_.a./a 1.au/c/a/, : /m/_.a1-: /1a//a:, a:j-c1: ua
c/uau- a1/_a, : J.a/: a1/_:, a: 1-:1a: 1.au/c/a/:, : u-:c-u-1-:
u- -:c.av:, a cmu/uau- gu//m/a -m uma c/uau- v/2/a, a: u/:ju1a:
22
Lmu unulse densu e exuusLvu u respeLu dus nurmus de funcunumenLu e smbuluqu
dessu e de uuLrus Lrudues pupulures Lpcus de Mnus uerus pude ser ubLdu em Pereru e
uumes, l??2, l??5, 2000 e 200, e Pereru, 2002.
j//1/ca: -1.- a: 1.au/c/a/: 1am///a: ua .-_/a - :-u: .-1/-: /u_a.,
: a/1: c1/u/a: ua jju/aa -m 1-mj: ja::au:, .-c-/1a: a1/_a:,
a: m-m./a: ua av - u- u1.a: j-::a: ma/: v-/a: ua cmu/uau-. /-
_u: a:j-c1: c/1au: -v/v-m .-m//:c-c/a: u- :ua j.j./a m-m./a
j-::a/, /-m.aa: u- :/1ua-: v/v/ua:. 0u1.: :a u-./va-: u- uma
m-m./a :c/a/ 1.a:m/1/ua .a/m-1- u j. m-/ u- v-:1/_/: ua cu/1u.a
ma1-./a/. ucum-1: a1/_:, 11:, cau-.: u- .-c-/1a:, J.a/:, J-1:.
1m um c1-1 -m gu- ja::au - 1/u cm um .-gu/:/1 u-:aau., a
a::c/aa m-m./a-/ucu.a aj.-:-1a-:- cm um uuj/ ja::aj.1- ja.a
a u-:gua//1/caa j//ca uagu// gu- v-m u- 1:a. 1-u /1-.-::- j. :-u
:a-. - j. :ua: /u-/a: gua1 a ja::au - a 1u1u. a u-/a u- :-.
v/:1, j-/a: j-::a: u /u_a. - ua -:c/a, cm um /a. u- -:1.aam-1,
cm :- -u -:1/v-::- a::um/u uma a1/1uu- :uJ-1/va u- va/./2aa u-
a/_ gu- :c/a/m-1- a cv-m. 1a/: u- uma v-2 uv/ j-._u1a: u 1/j.
mus purque e que vuc se nLeressu LunLu pelu que elu Lem u dzer?
1:a 1-m, /u/:cu1/v-/m-1-, mu/1 a u/2-.. 1./m-/.am-1- j.gu-, -m um
c1-1 :c/a/ ma.cau j-/a au:-c/a u- m-ca/:m: 1.ma/: u- :/:1-ma1/-
2aa ua m-m./a :c/a/, -m cm u- gua/gu-. v-/cu/ u- cmu/caa -
u u/vu/_aa u- /1.ma-:, :ua va/./2aa :uJ-1/va u: j.c-u/m-1:
u- .-m-m.aa 1a2 cm gu- :ua: /-m.aa: 1uc/-m cm um .-c-j1a-
cu/ /mj.1a1- u- a:j-c1: .-/a1/v: a ja::au u /u_a.. 3ua a..a1/va
c:1/1u/ - a u-:j-/1 u 1a1 u- :ua 1a/a :-. 1ac/1am-1- u-:va/./2aua j.
:-u: ja.-: - um a1 1uuam-1a/ u- m-m./a, cm uma 1ua :c/a/ j1--
c/a/
23
. 1m :-_uu /u_a., :ua u:ca u ja::au a cuu2 va/./2aa u-
u/:1/1a: 11-: u- c-c/m-1. a m-m./a, a /:1./a - : 1.a_m-1:
u/:j-.::, .-:/uu: gu- a1/vam j-.ma-1-m-1- ::a c:c/-c/a u ja:-
:au
24
. /-m u/::, -/a - a /ca j.1-::.a, u-1.- 1u: : -1.-v/:1au:,
gu- u/:cu1-, u- um mu :/_-/, a j.c-u-c/a u-::a j:1u.a u-
.-m-m.aa - :-u: v/cu/: cm a gu-:1a ua /u-1/uau-.
MuLu qenLe, u/2 -/a, [uqu furu us reLruLus, us ducumenLus e us cusus
unLqus. 1eve umu epucu que eu pense que u unLqu pussuu e nuu
udunLuvu mus, mus hu[e eu se que udunLu.
Ta/ j:1u.a u- va/./2aa a :/_/1/ca, -a1am-1-, um um// ua: /-
2
AspecLu unulzudu em prufunddude pur Le uuff, l??4.
24
Uunfurme nus musLru LuwenLhul (l??8).
1.ma-: /:1./ca: caja2-: u- cmj. um c-a./ -j//ca1/v ma/: _/-
a/, a:j-c1 /-/:1-1- -m :ua 1.a_// cmj.--:a ac-.ca u: j.c-::: -
cau:a//uau- /:1./ca. 1 -1a1, a u-/a u- :-. uma a1/1uu- u- .-:/:-
1-c/a u/a1- u guau. u- -:gu-c/m-1 c/-1/v v/u1a./.
.-cu:a ua cmu/uau- a ja::au, ja.1/cu/a.m-1- ua cmu/uau- -:c-
/a., :ma-:- a um j.c-u/m-1 :c/a/m-1- /-_/1/mau, gu- /u-1/1/ca agu--
/- -1u:/a:m u- 1:a j-/a m-m./a cm ma/: um u: :/_: u- :ua /ucu.a
- :-u u-:aJu:1-. 1/_u-m, -::- c1-1, ju- /-va-/a a :-./, : ./:c u-
1-. :ua a1/1uu- -gu/ja.aua : u-/a.
1 u-c..-. ua: cv-.:a: cm 1:a, um u1. a:j-c1 cama a a1-a
j-/a u/1-.-a u- :ua a.ua_-m -m .-/aa a: u-ma/: -1.-v/:1au:. :-u
-1-u/m-1 :.- ca.a1-. c:1.u1/v u c-c/m-1 u: a/u:, gu-,
-1a1, a u-/a u- aja.-c-. : a -_/u- u- uma au1-a/1-./2aa.
1a/a. u- 1a1: gu- ma.ca.am :ua v/ua, u-:1aca-:- -:j-c/a/m-1- a /-m.aa
ua j./m-/.a j.1-::.a gu-, :-_uu -/a, -.a
bunLu, bem urrumudu, mus vu[uvu hurus u cuvulu... eru cruLvu, fuzu
funLuches, LeuLrnhu e nvenLuvu muLus ulLernuLvus que fuzum cum
que elu Lrubulhusse us cunLeudus de mudu nLeqrudu sem suber e respe-
Lusse us ulunus... u[e, se u mennu Lem dfculdude, eu prucuru um
muLerul cuncreLu. Essu hsLuru de su fcur murcundu Lempu e reqru
puru u ulunu nuu du pe. 0uundu u ulunu melhuru, nnquem lqu. A qenLe
su chumu us pus quundu e pru reclumur. Uumu eu suu meu desurenLu-
du, purece que eu enLendu melhur us crunus.
3ua /1aa 1uc/a/ a ///1-ca, c1uu, .-uu2 u m-:m /mj-u- --.-
c/c/ c1/u/a u- :ua: cv/c-: gua1 aj.-u/2a_-m, j-/ m-: -m
.-/aa a: u/:cu.:: c:1/1u/u:.
1m uma ua: cv-.:a: cm 1:a, a .-v-/aa u- um u-1a/- guau///a./a
a:1a1- a cmj.--:a ua c1uu-c/a u-::- guau. /:1/1uc/a/ u-
.-cu:a m-m./a - gu- m- /-va./a a um u1. j.1-::. -1.-v/:1au,
a1ua/m-1- .-:/u-1- -m u1.a c/uau- m/-/.a. 3-_uu 1:a, uv- uma
-jca -m gu- -::- j.1-::. :- 1.a:1.ma.a -m "j-.:a _.a1a"
mu/c/j/, -a1am-1- j.gu- 1ca.a -m gu-:1-: .-/ac/aua: a ja::a-
u u /u_a.. /1-:/uau- u- :-u: .-/a1: m- /-vu j.cu.a u .-1-./u
j.1-::., gu- :-.a agu/ /u-1/1/cau : j:-uu/m u- 6//va.
1.mau -m /:1./a, j. uma 1acu/uau- ja.1/cu/a., : a: 80, 6//va
ja::u a cuja.-:- u ma_/:1-./ aj: :ua aj:-1au./a a: 1.a: .ma-
ua:. 1::a ja :-./a mu/1 ma/: u-c..-1- u- um j.J-1 j-::a/ u- v/ua u
gu- u- uma -c-::/uau- j.-m-1- u- :.-v/v-c/a, v/:1 gu- :-u: j.v-1:
:a c:/u-.au: :u1/c/-1-: ja.a :-u :u:1-1. Tam-m a u:ca j. cmu/-
uau-: ma/: ca.-1-: - u/:1a1-: u: c-1.: u.a: - a::um/ua, j. -/-,
cm uma ja j-::a/. 1. m-/ u- um c1.a1 1-mj.a./ a .-u- -:1a-
uua/, c-_u a1- a j-gu-a c/uau- - cm-u a m//:1.a. au/a: u- /:1./a
ja.a :-_m-1 u- 5a. a 8 :-./-: - ja.a -:/ m-u/. 3ua 1a/a -v/u-c/a
uma 1av-/ j.-cujaa cm a /v-:1/_aa u- a:j-c1: ua m-m./a u:
/ca/: u- 1.aa/a.
Uheque nuquele luqur e v que us pessuus uchuvum que uqulu eru u
fm du lnhu. A muuru dus ulunus nu fuxu de l5 unus nuu cunhecu
Azul
25
J c-1. u.a ma/: j./m, :/1uau a c-.ca u- 70 gu//-
m-1.:{. lque surpresu cum u usLrucsmu du lucul, cum u sulduu e u
esquecmenLu dus pulLcus,
u/2 -/-, a .-1-./.-:- gu// gu-, -m :ua v/:a, c..-:ju- a uma j-.:j-c1/va
ma.ca1- ua 1.ma cm a cmu/uau- :- au1-cmj.--u-. j-:a. u/::,
cama.am-/- a a1-a a -/-2a - a: j1-c/a//uau-: 1u./:1/ca: u /u_a.,
1-u -m v/:1a a j./m/uau- - cam/ a/1-.a1/v ja.a caj1aa u a1/u
u- 1u./:1a: a ja.gu- 1/.-:1a/ v/2/. D-::a 1.ma, :-u 1.aa/ cm-u
j-/ /-va1am-1 u- /1.ma-: a .-:j-/1 u- a:j-c1: .-/a1/v: /:1./a
u /u_a..
Nus fns de semunu, dz ulvun, eu suu cunversundu cum us pessuus,
vsLundu us luqures, puru cunhecer melhur. Uunsequ luculzur ulquns
ducumenLus, mus puucus. 1udu e verbul, nuu hu ducumenLus. Nem nu
qre[u, Jgu- ua1a u :-cu/ 1111{, nuu Lnhu nudu quurdudu.
1-::- mv/m-1, a ma/. ja.1- u: uau: /-va1au: u-./vava u- -1.--
v/:1a: cm j-::a: ma/: v-/a:, .-:/u-1-: /u_a.. 1-::a: -1.-v/:1a:,
:a/1a a: /: :ua j-.j/-/uau- -m 1ac- ua .-J-/a u- a/_uma: j-::a:
u- :ua: j.j./a: .a/2-: /u/_-a: - a1.-u-:c-u-1-: gu-, -m :ua /-/1u.a,
u-:j-.1a c:1.a_/m-1 - v-._a.
Purece que u dunu Bu e descendenLe de escruvus e de ndus purs.
Mus nem elu nem us neLus qusLum de fulur subre esse ussunLu.
1.a:j:/a u: .-:u/1au: ua: j-:gu/:a: u- 6//va ja.a 1.aa/
-:c/a., a::/m cm :ua j:1u.a gua1 a .-:_a1- ua m-m./a cm a:-
25
Nume fcLcu, ussm cumu u suu Ludus us numes pruprus uqu upresenLudus.
c:1/1u1/va ua /u-1/uau- /ca/, a 1a.uu a _-.a. c1//1: gu- acaa-
.am j. :- 1.a. /1.a:j/v-/: - cu/m/a.am cm uma ma_a _.au-
-m .-/aa a /u_a..
Uumece cum u Pru[eLu lule e Leu. Nuu Lnhu nudu puru ler nu cdude e
fundumus umu cubunu culLurul. Ped duuues de [urnus e revsLus velhus,
lvrus usudus, quulquer cusu que servsse puru us ulunus lerem e puru
cunversur subre u que fu ldu. Lepus, veu u [urnul Serru u vsLu.
Ta/ J.a/ c-_u a :-. u/:1./u/u ja.a u1.a: .-_/-:, cm /1u/1 u-
u/vu/_aa u /u_a.. 1a: ma1-./a: -u/1./a/:, :-mj.- cm a..Jau: 1:
u- c./1/ca :c/a/, u-:1acam-:- -/-m-1: :/:1-ma1/c: u- c./1/ca 1a/1a u-
aa j. ja.1- ua -//1- j//1/ca /ca/, aj1aua cm Ju:1/1/ca1/va ja.a a
1a/1a u- j-.:j-c1/va: u- u-:-v/v/m-1.
0:-.va-:-, cm 1.-gu-c/a, gu- a: u/:cu::-: :u:c/1aua: j-/ j.1-::. a .-:-
j-/1 u u-:-v/v/m-1 u /u_a. - ua va/./2aa ua m-m./a cm .-1-.--
c/a/ c:1/1u1/v ua /u-1/uau- aja.-c-m -m 1.1- a.1/cu/aa cm a va/./2a-
a u: :/m/: ac/a/: - cm uma v/:a ja1./1/ca a .-:j-/1 ua aa,
cm :- /ca/ - ac/a/ :- aj.-:-1a::-m cm :u:1.a1: m1u: -m
.-/aa gu-:1a /u-1/1a./a. 3a c:1a1-:, :-u u/:cu.: - a: 11:
//u:1.a1/va: u: -v-1: -:c/a.-: gu- aja.-c-m J.a/, a/u:-: a 1.aa/:
cm a au-/.a ac/a/ - a 1-:1a: - mm-1: c/v/c: .-a//2au: a -:c/a,
: gua/: / 1ac/a/ - cu/1 ja1./a 1.a.am-:- uma .1/a. 1m u:
mm-1: ma/: :/_/1/ca1/v: u- m///2aa ua cmu/uau- 1-./a :- uau j.
m-/ u- um 1-:1/va/ u- 1/ja:, ._a/2au j. -/- - .-a//2au -m um 1-./au u-
7 u- :-1-m.. ::/m, a /1-.j-/aa u -:gu-c/m-1, a u:ca ua m-m./a
/ca/ : :- u1./a u- :-1/u :- v/cu/aua gu-:1a ac/a/ gu-, j. :ua v-2,
-.a a a:- u- m///2aa - a1/vaa u :-1/m-1 _.-_a./, uma j-.c-ja
u : :- u/1-.-c/au u -/-:
26
.
0 gu- c..-u, u- c-.1 mu, agu-/a cmu/uau-, aj: //c/ u 1.aa-
/ u- 6//va, 1/ -a1am-1- a a1/vaa u :-1/u u :, a m-u/ua -m
gu- : :/m/: ua ac/a//uau- 1.am -a/1au: -m c:Jc/a cm
20
Lus lernundu Uerr (2000), uu dscuLr u prublemu du cunscncu hsLurcu - e u
cumplexdude nerenLe uu fuLu de umu cumundude ser cupuz de pensur em nus e eles -
demunsLru que u nuuu e u denumnudur cumum, enquunLu mublzuduru e suburdnuduru
dus vurus cunscncus hsLurcus em cunvvu nu sucedude brusleru, cunvvu esse
pussblLudu pelu nucunuldude enquunLu denLdude cumum (p. 5).
uma m///2aa gu- 1.a caja2 u- mv/m-1a. /u_a.. 1-::- mm-1,
a: uua: .-a//uau-: -:1uuaua:, :-ja.aua: j. gua:- uu2-1: gu//m-1.:,
:- c.u2am - a: u/:1Jc/a: gu- a: :-ja.am 1.am-:- j-gu-a: -m 1ac- ua
1/aa u- ./1ua/: :/m//c: gu- a::um-m jaj-/: ./_.:am-1- -gu/va-
/-1-:. 1m 1/j u- m-m./a /:1/1uc/a//2aua a -:1-/.a ua 1.au/a, uma
ua: a:-: c:1/1u1/va: ua /u-1/uau- ua 6/uau- u- u..a, /aa-:-, a_-
.a, a 6/uau- u- Ja, cm uma a/1-.a1/va u- -1.-1am-1 u -:gu-c/-
m-1 v/u1a./ -m .-/aa a /u_a. -, -m um .aj/u mv/m-1 u- mu-
uaa u- ./-1aa, /ca/ ja::a a :- j.J-1a. cm a:- a::c/a1/va u
ac/a/.
1m um u-1-.m/au mm-1, 1.aa/ u- 6//va cm-u a /cmua.
a : : c/-_a: ua -:c/a cm 1am-m a/_u: j//1/c: ua c/uau-, gu-
--._avam, -m :ua: m-u/ua: u- m///2aa, uma am-aa u j1 u-
v/:1a -/-/1.a/. 6m 1/m u- :-u c1.a1 1-mj.a./, uma c1/u-c/a u-
.-a-: acaa./a j. 1.a-/ uma j-::a /u-:-Jaua, gu- a ca/a ma/:
agu-/- -:ja. 1a.aua/m-1-, ma/: 1a.u-, 6//va v/./a a c-_a. j:/-
a u- um u: 1/a//:1a: u j.-m/ 1.1-::. 11a l0, j.mv/u j-/a
1uuaa 1/c1. 6/v/1a, -m 1ua u- :ua aa agu-/a -:c/a. 1 -1a-
1, Ja 1.a u-/a, :-u 1.aa/, .-a//2au a a1-./., v/./a a :-. u-:c/a:-
:/1/cau. u/.-a ua -:c/a /1.ma.a 1uuaa gu- j.1-::. a
ma/: j-.1-c/a a guau. -1-1/v ua -:c/a - a::u1 :- -c-..a./a, 1.u:-
1.au a: j.-1-:-: u j.1-::. u- .-c-c/m-1 j. ja.1- u- um j-
//c -1-. ma/..
:a/ua u- 6//va uagu-/a -:c/a - uagu-/a c/uau- a 1.a uma m-.a
ca:ua//uau- -, cm c-.1-2a, j::u/ :/_/1/cau: mu/1 ma/: j.1uu:. /_
ma/. - ma/: cmj/- //_a./a, u- mu /u-/-v-/, a 1:a, a/ua gu-
am: uca ma/: 1/v-::-m :- 1a/au...
CaptuIo J
Unidade na diversidade: o saber histrico escoIar a partir das
simiIaridades entre instituies e D=>EJKI
"0: :a-.-: gu- :-.v-m u- a:- ja.a -:/, /:1 -, : 1uuam-1:
u :a-.--:/a., a :- .-uu2-m a um :/:1-ma c_/1/v gu-, cm
um cmju1au., j.c-::a a: /1.ma-: a ja.1/. u- um j._.ama
a1-./.m-1- u-1//u - /u-j-u-1- 1a1 u c1-1 ua aa
gua/ -/- :- /:-.- gua1 u- :ua /:1./a a1-./.. 1a .-a//uau-, :
1uuam-1: u -:/ :a, a um : 1-mj, -/:1-c/a/:, :c/a/: -
j.a_ma1/c:. 3a -/:1-c/a/: :-1/u u- gu- um j.1-::. a
:m-1- j-:a cm a ca-a, ma: cm a v/ua, cm gu- 1/, cm
gu- v/v-u, cm agu// gu- acumu/u -m 1-.m: u- -j-./-c/a u-
v/ua, -m 1-.m: u- /a:1.: u- c-.1-2a:.... 0: 1uuam-1: u -:/
:a :c/a/: j.gu- : :a-.-: j.1/::/a/: :a j/u.a/:, j.v-m u-
11-: :c/a/: u/v-.:a: - :a augu/./u: -m 1-mj: :c/a/: u/1-.-1-:.
1-mj ua /1Jc/a, ua -:c/a, ua 1.maa j.1/::/a/, u /_.-::
a j.1/::a, a ca..-/.a.... 1/a/m-1-, :a j.a_ma1/c:, j/: :
:a-.-: gu- :-.v-m u- a:- a -:/ -:1a /1/mam-1- //_au: 1a-
1 a 1.aa/ gua1 j-::a u 1.aa/au.. T.a1a-:- u- :a-.-:
//_au: a /a., u- :a-.-: :.- 1.aa/, //_au: : 1u-: u:
j.1-::.-:. 1 - a1.av-: u cumj./m-1 u-::a: 1u-: gu- -/-: :a
m///2au:, mu-/au:, augu/./u:."
luurce 1urdf
Andre Uherve (l??0), em um LexLu cusscu u respeLu du esLudu du
urLe dus esLudus subre hsLuru dus dscpnus escuures, buscuu cumpre-
ender, uLruves de umu refex5u u respeLu du esLuLuLu epsLemuuqcu des-
se cumpu de pesqusu, us eemenIos consIIunIes de umu dscpnu escu-
ur. PurLndu du pressupusLu de que u escuu n5u se mLu u ser um espu-
u de vuqurzu5u du suber ucudmcu e cenLfcu, u uuLur Lumu u puder
cruLvu du ssLemu escuur cumu buse puru dscuLr Lus eemenLus.
Em suu refex5u u respeLu du nuceu cenLru dus dscpnus, Uherve desLu-
cu, em prmeru uqur, u uqur dus conIedos pruprumenLe dLus, dreLumenLe
reucunudus u uqcu nLernu dus cumpus de cunhecmenLus e suu urqunzu5u
pecuur (UERVEL, l??0. p.202). 1u vncuu furnece u esse cumpunenLe umu
dmens5u pecuur: suu vurubdude hsLurcu, dreLumenLe ussucudu u evu-
u5u dus cncus. Em sequndu uqur, us execcos prupusLus puru ussmu-
5u pur purLe dus uunus s5u enLenddus cumu cunLrupurLdu ndspensuve u
munuLen5u e fxu5u dus cunLeudus. Pur se upresenLurem cumu espuus pu-
Lencus de nvers5u mumenLneu enLre us pupes de uunu e prufessur, us exer-
ccus pudem ser cussfcudus em umu escuu qruduLvu em Lermus cuqnLvus
que vu du memurzu5u u nvenLvdude. Nesse nve, purLunLu, umpum-se
sqnfcuLvumenLe us pussbdudes de ressqnfcu5u e recru5u, em fun5u
du Lendncu peduquqcu mus qeru que urenLu us uperuues de see5u e
vuurzu5u. As pIcas de moIvaao e esImuaao de esIudos surqem cumu u
Lerceru eemenLu cunsLLunLe de umu dscpnu escuur e suu mpurLncu
dsLnLvu resde nu cupucdude de se pru[eLurem cumu espuus de nuvu5u e
mudernzu5u e, pur essu ruz5u, upresenLum-se cumu us ndcudures mus vs-
ves dus mudunus nu pruLcu peduquqcu du prufessur. Pur uLmu, us exames
e nsIumenIos de avaaao pru[eLum-se cumu eemenLus que exercem qrunde
pesu subre u desenvuvmenLu du dscpnu e subre u cumpurLumenLu dus uu-
nus.
Esse cun[unLu de -/-m-1: c:1/1u/1-: de umu dscpnu s5u, em suu
essncu, su[eLus u enurme vurubdude, decurrenLe de pruLcus peduquqcus
dsLnLus e, pur essu ruz5u, u suber escuur e, puru Uherve, dsLnLu dus suberes
de referncu, em fun5u de suus cundues purLcuures de exequbdude.
u, cunLudu, u despeLu dessus crcunsLncus qenercus de vurubdude,
umu dmens5u nsLLucunu, vncuudu u mpunLu5u e u hsLuru du dscpnu
sLuru nus escuus, que n5u dexu de se sLuur cumu um punLu de purLdu mpur-
LunLe puru u denLfcu5u duquu que e cunverqenLe em reu5u u reududes
escuures dsLnLus e que, cunsequenLemenLe, nus cunduz u recurLes especfcus
quundu fucuzumus nussu refex5u nu quesL5u dus suberes ducenLes, mus prec-
sumenLe subre us dmensues peduquqcu e currcuur desses suberes, cunfurme
upunLumenLus de uuuLher (l??8). PurLunLu, pudemus fuur em um prncpu de
vurubdude dervudu dus pruLcus, mus n5u pudemus dexur de cunsderur que
hu um quudru de referncus dervudus de um prucessu muur, denLru du quu
se nsLLucunuzum Lrudues e buses de pensumenLu cumuns - cumpunenLes
du a/1u:, nu ucep5u ussumdu pur Eus (l??4).
A deu de a/1u:, se, pur um udu, uude uus pudrues sucus de uuLu-requu5u
u que us ndvduus, em umu deLermnudu cunfquru5u sucu, esL5u submeLdus e em
fun5u dus quus urqunzum suus furmus de cunduLu, pur uuLru udu, Lu nu5u
Lumbem se reucunu u buses de pensumenLu, expcu5u e sqnus cuLurus. Nesse
senLdu, quundu Lrunspumus Lu rucucnu puru u espuu escuur, vemus que e
pussve depreender u exsLncu de eus cumuns enLre pruLcus peduquqcus muLu
dsLnLus e, purLunLu, enLre cunfquruues escuures purLcuures (Perrenuud, 200l).
E precsumenLe subre umu dus dmensues cunsLLuLvus du a/1u:, u exu
nsLLucunu dus dscpnus, dervudu dus punus hsLurcus, que se cunsLLuem
us eemenLus que nus permLem qur reududes purLcuures u um quudru cum-
preensvu muur e mus qenercu subre u cunhecmenLu hsLurcu dus prufessures.
As duus cunfquruues escuures escuhdus puru u desenvuvmenLu desLu
pesqusu s5u snquures. 1ruLu-se de cdudes e nsLLuues cum perfs muLu ds-
LnLus, e cum furmus especfcus de urqunzu5u du Lrubuhu peduquqcu. Apesur
de Ludus us especfcdudes, u unuse cumpurudu dus duus sLuuues cunduzu-
me u uqumus semehunus que, de cerLu mudu, s5u LrbuLurus, pur um udu,
de um Lpu de Lrud5u escuur ussucudu u pudrues dferencudus em Lermus de
recurLe de cunLeudus, de pruLcus escuures, de ruLnus Lpcus e, pur uuLru, us
buses de furmu5u pre-prufssunu du prufessur que uLuu nus seres ncus e uu
Lpu de nfurmu5u hsLurcu que cumpue seus crLerus de puusbdude urq-
nus (lurqun, l??).
Se cunsderurmus, cumu !vur uuudsun (l??7 e 200l), que u currcuu e
umu pruLcu sucu muLuve e que se cunsLru u purLr du nLeru5u enLre u dmen-
s5u prescrLvu e us pruLcus escuures, us smurdudes upreenddus enLre us
duus nsLLuues decurrem muLu mus dus efeLus cuLurus du nurmuLzu5u e
dus prucessus de nven5u de Lrudues - express5u que uuudsun Lumu empres-
Ludu de ubsbuwn (l?84) - du que de equvuncus em Lermus dus pruLcus
escuures que se cunsLLuem u purLr du fuzer cuLdunu em umu deLermnudu
nser5u cuLuru. PurLunLu, Lus semehunus s5u prufundumenLe qudus u
nsLLucunuzu5u du dscpnu sLuru e uus cunLexLus mus qubus em Lermus
de puLcus pubcus, requu5u de currcuus e dnmcu du ndusLru cuLuru,
cunfurme pudemus depreender u purLr dus unuses de Sevu lunsecu (l??).
0s saberes docentes e a compreenso da Histria
I. 5obre a organizao do trabaIho pedaggico
Nesses dus umbenLes L5u dsLnLus, hu uquns eemenLus curucLersLcus
dus dscursus ducenLes ucercu du cunhecmenLu hsLurcu, mus precsumenLe
uquns recurLes de cunLeudu e ferrumenLus cenLrus de urqunzu5u du Lrubu-
hu peduquqcu, que s5u ussumdus cumu vudus nus dus espuus.
0uundu desucumus nussu uhur dus cunLexLus cuLurus subre us quus us
duus nsLLuues escuures esL5u ucuzudus puru uqumus quesLues purLcuures
reuLvus uu Lpu de nfurmu5u hsLurcu que e LrunsmLdu e vuurzudu em cudu
umu deus, chequmus u um punurumu que reLeru u deu qubu de que us
especfcdudes n5u chequm u se munfesLur cumu dssunncu, e us dsLncus
em fuxus de prufcncu denLfcudus cum us resuLudus dus LesLes upcudus
peu S!lAVE Lurnum-se sqnfcuLvumenLe vuuLes. As semehunus reus enLre
us duus nsLLuues, nesse cusu, encubrem us dferenus.
Nus dus cusus esLududus - seecunudus denLre desempenhus dspures nu
prucessu de uvuu5u educucunu du EsLudu de lnus uerus - u sLuru e u
dscpnu cum pur desempenhu cumpuruLvu em reu5u uu cun[unLu de dscp-
nus uvuudus peu S!lAVE, u que sqnfcu dzer que, nus duus escuus, hu umu
muur prupur5u du pupuu5u nvesLqudu denLru de umu fuxu cunsderudu cumu
cIca. E bem verdude que, nu cusu du escuu du Udude de Aururu, Lu vuur
currespunde, em Lermus prupurcunus, uu Lrpu duquu que se ubservu nu du
Udude de Junu, Lendu em vsLu que 54% du LuLu dus esLudunLes duqueu escuu
puscunum-se nus fuxus mus buxus de prufcncu, cunLru upenus l6% desLu,
sLuudus nu mesmu pus5u (Anexu 4). Uube desLucur, cunLudu, que u numeru de
uunus uvuudus nu prmeru escuu currespunde u menus du Leru purLe em
reu5u u sequndu escuu.
Aem dssu, nus dus cusus, u pus5u du cunLeudu hsLurcu em reu5u uus
demus cunLeudus currcuures e upenus resduu e us ureus de Lnquu PurLuquesu
e luLemuLcu s5u ussumdus, expcLumenLe, cumu prurLurus e esLruLurunLes du
Lrubuhu peduquqcu. Nu Udude de Aururu, us prufessures, em qeru, n5u hesLum
em dzer que, "guau - j::/v-/", Lrubuhum Lu dscpnu sumenLe cercu de l
huru/uuu semunu e, nesse senLdu, dexum curu que u uburduqem e em curuLer
rrequur e usssLemuLcu, nurmumenLe de mudu vncuudu esLrLumenLe uu cuen-
duru de duLus cvcus e cumemuruLvus. Ju nu Udude de Junu, Lu pusLuru e
ubscurecdu pur um dscursu de respeLu uu pune[umenLu currcuur du escuu,
que esLubeece, puru u dscpnu, um pudr5u requur de 2 u hurus/uuu pur
semunu. A esse respeLu, u muur purLe dus enLrevsLudus ussume dexur Lus uuus,
predumnunLemenLe, puru u fnu du perudu eLvu, em um mumenLu em que us
uunus exqrum, supusLumenLe, um qruu menur de cuncenLru5u e uLen5u. Nu
enLunLu, uu nvesLqur us cudernus dus uunus dus dversus Lurmus, emerqem ev-
dncus nuLuves que qurunLem u cunLesLu5u de Lu ufrmu5u. Uunsderundu-se
que us enLrevsLus furum reuzudus nus meses de muu e [unhu, pude perceber, em
medu, que, enquunLu us cudernus de Lnquu PurLuquesu e luLemuLcu ucupuvum
cercu de l00 u l0 puqnus escrLus, us de sLuru e ueuqrufu, [unLus, respund-
um pur cercu de u 6 puqnus, nu muxmu.
Pudemus desLucur, cumu um Lerceru uspecLu cenLru emerqenLe du pes-
qusu, que, nus dus cusus, e pussve denLfcur u pesu du Lrud5u du punLu de
vsLu dus cunLeudus buscus que s5u cunduzdus - ncusve us de Lnquu PurLu-
quesu e luLemuLcu - u purLr du cuenduru de duLus cumemuruLvus, que se
fxu cumu u prncpu murcudur Lempuru e currcuur. Nesse senLdu, u cuen-
duru de duLus ucupu umu fun5u deLermnunLe du Lrubuhu peduquqcu e fun-
cunu cumu exu urLcuudur puru u upresenLu5u du cun[unLu dus cunLeudus
escuures, fuLu que nus remeLe uu senLdu denLLuru nerenLe uu ensnu de
sLuru que se cunsLLuu nu cunLexLu de nsLLucunuzu5u dessu dscpnu
e, mus especfcumenLe nu cusu bruseru, uu curuLer cvcu e muruzudur
Lpcu dus quvernus mLures, [u dscuLdu nu prmeru cupLuu.
Nus dus cusus, u sLuru e pensudu em suu perspecLvu sucruzudu e u vs5u
que se Lem u respeLu dus fuLus hsLurcus seecunuves puru u ensnu nu seqmenLu
de l" u 4" sere, nus remeLe us Lrudues currcuures esLruLurudus u purLr de fuLus
cunncus e de umu vs5u quudrpurLLe du sLuru (Uhesneuux, l??5) e de umu
sLuru du Brus que n5u dexu de Ler eus cum essu perspecLvu neur e
eurupezunLe. LesLucu-se, em reu5u u essu quesL5u, u nfuse ussumdu peus
prufessures enLrevsLudus quunLu u necessdude de se esLudur sLuru de lnus
uerus u purLr de umu crunuuqu cusscu reuLvu u sLuru du Brus. Assm,
quundu perqunLudus subre essu see5u, vurus fuzem men5u u um cun[unLu de
Lemus cunsLLudu u purLr de um recurLe crunuuqcu eurucnLrcu, cu[u [usLfcuL-
vu remunLu u escuurzu5u recebdu em suu furmu5u pre-prufssunu. 0s Lemus
espunLneus mus recurrenLes - LescubrmenLu du Brus, cupLunus heredLurus,
quvernus qerus, ccus, mneru5u, !ncunfdncu lneru, expuns5u cufeeru -
upurecem cum qrunde frequncu enLre Ludus us enLrevsLudus.
1umbem upurece, nus cusus esLududus, u mesmu supurLe dduLcu de re-
ferncu
27
, defndu, em umbus escuus, cumu prmeru up5u nu prucessu de escu-
hu de vrus dduLcus, u que qeru mucruuperuues de see5u de cunLeudu muLu
smures
28
. 0 vru dduLcu seecunudu fu envudu peu lNLE nu urdem de up5u
peus duus escuus, cunfurme e pussve ubservur peus dudus dspunbzudus pur
esse urq5u subre u dsLrbu5u de muLeru dduLcu nu LerrLuru nucunu, e subre
us upues feLus pur escuu
2?
. 0uunLu u esse uspecLu, uquns eemenLus chumum u
uLen5u durunLe u prucessu de enLrevsLus. Nenhum dus prufessures enLrevsLudus e
cupuz de descrever u prucessu de escuhu cunsderundu-se us dversus upues em
quesL5u, Lumpuucu dzer u nume dus vrus que furum cunsderudus, nuquee pru-
cessu, cumu pussves de serem escuhdus. Vurus desses prufessures n5u se em-
brum sequer de Ler huvdu um mumenLu furmuzudu puru essu escuhu e n5u se
recurdum de quuquer nfurmu5u reevunLe u respeLu, pur exempu, du uuu du
Lvru LduLcu. Essu uusncu revesLe-se de um sqnfcudu udcunu, se cunsde-
rurmus que, nus duus escuus, Lemus um curpu ducenLe cumpusLu, nLeqrumenLe,
pur prufessures efeLvus e que, purLunLu, n5u enfrenLum u prubemu du suzunudude,
busLunLe cumum enLre escuus pubcus que, muLus vezes, Lrubuhum cum um
quudru de prufessures cunLruLudus e, purLunLu, ruLuLvu. Lu mesmu mudu, nenhum
dus prufessures fu cupuz de denLfcur, cum curezu, u ubru escuhdu, cum LLuu
du vru, uuLuru e edLuru. A uncu expcu5u efeLvu que upurece, em uquns
cusus, puru Lu escuhu, deve-se uu fuLu de ser umu ubru que purLe du perspecLvu
de enfuque dus crcuus cuncnLrcus - ndvduu, cusu, ruu, burru, cdude, EsLudu,
Pus - sem prescndr, cunLudu, du uburduqem neur, crunuuqcu e cunLeudsLu dus
Lemus hsLurcus.
Assm, u ubru em quesL5u desLucu-se pur sequr umu nhu de uburduqem
cuerenLe cum Lu prupusLu e seque umu pruqress5u de cupLuus bem defndu: a
27
BRANU0, Ansemu Luzuru e LLUU!, Eun Aub. Uue5u Vver e uprender sLuru. S5u
Puuu, Suruvu, 2004.
28
Sumurus dus vuumes du cue5u- Vuume l: l. Vuc, 2. Vuc e suu fumu, . Vuc e suu
cusu, 4. Vuc e suu escuu, 5. Seu Lempu e uuLrus Lempus/ Vuume 2: l. A mnhu hsLuru e u
hsLuru de mnhu fumu, 2. 0s ducumenLus e suus hsLurus, . Lu que precsumus puru
vver, 4. Ruus e burrus- dferenus nu Lempu e nu espuu/ Vuume : l. sLuru e muncpu,
2. sLuru e puderes nus muncpus, . Uunvvendu em sucedude e cunsLrundu u sLuru,
4. Vdu e Lrubuhu nus muncpus/ Vuume 4: l. 0s prmerus puvus du Amercu e !ndus nu
Brus, 2. A cunqusLu purLuquesu e prmerus cunLuLus cum us ndus, . 1rubuhu, sucedude
e prudu5u nu Brus cuunu, 4. Ecunumu e sucedude nu Brus !mperu e Repubcunu.
2?
!nfurmu5u ubLdu em www.fnde.quv.br, nu se5u UunsuLus un-ne, vsLu que nenhumu
dus duus escuus fu cupuz de furnec-u. 0s prufessures enLrevsLudus n5u se embruvum du
dudu e, ubL-u, u dre5u Leru que fuzer umu buscu em seus urquvus.
c./aa, a 1am///a, a ca:a, a -:c/a, a .ua, a/.., a c/uau- - mu/c/j/ -, j.
1/m, : c1-u: u- /:1./a u 1.a:// a ja.1/. ua c//2aa - u c1a1 cm :
/u/: a1- j-./u .-ju//ca. Se, pur um udu, u ubru ncu-se cum u upresen-
Lu5u de crcunsLncus sqnfcunLes puru us uunus, pur uuLru, hu umu rupLuru
nu prupusLu meLuduuqcu de se Lumur u reudude du uunu cumu referncu [usLu-
menLe u purLr du vru du 4" sere, quundu us cunLeudus hsLurcus de buse crunuu-
qcu s5u seecunudus sem quuquer reu5u de cunLnudude cum us vuumes unLe-
rures. Aem dssu, n5u hu, nu cue5u, urenLuues de curuLer Leurcu meLuduuqcu
puru us prufessures. E sqnfcuLvu u fuLu de que Lu ubru, nu uLmu uvuu5u
empreenddu peu lEU puru ubrus desLnudus uu seqmenLu de l" u 4" seres, fcuu
em uLmu uqur enLre us l6 cueues upruvudus, cum medu 6, em umu sLuu5u
upurenLemenLe frunLeru enLre u recumendu5u e u excus5u
0
.
Em nenhum dus dus cusus, u suber hsLurcu escuur e vuurzudu, nu ds-
cursu dus prufessures, puru uem de suu dmens5u nsLLucunu, u que sqnfcu
dzer que esse cunLeudu prescnde, cumumenLe, dus uspecLus vncuudus u dmen-
s5u cuqnLvu e epsLemuuqcu du hsLuru, sLu e, uu dumnu de meLudus e pruce-
dmenLus, u percep5u du hsLurcdude, u cumpreens5u du Lempurudude, us
uperuues de duLu5u e u cumpreens5u du cdudunu. Nesse senLdu, u desempe-
nhu dferencu nus LesLes n5u se vncuu u um perf quuLuLvumenLe dsLnLu em
reu5u uus recurLes vudus puru u dscpnu hsLuru e, desse mudu, us respusLus
encunLrudus pur Luhre (l??7) em reu5u uu sucessu escuur em meus pupuu-
res e us ruzues de um resuLudu dsLnLu enLre su[eLus de umu mesmu escuu
precsum ser buscudus Lumbem em crcunsLncus que s5u, muLus vezes, exLer-
ures uu cunLexLu escuur.
2. 5obre as bases comuns do conhecimento histrico do professor
Uumu u fucu nvesLquLvu desLe Lrubuhu recu subre prufessures que n5u
pussuem furmu5u especfcu e, purLunLu, udqurem u nfurmu5u e us buses du
pensumenLu hsLurcu pur meu de prucessus educuLvus dversus - escuures e
n5u escuures que, em qeru, Lunqencum u sLuru uLruves de munfesLuues
dsLnLus de memuru - u prubemu mus evdenLe que suLu uus uhus, u prme-
ru vsLu, e u fuLu de u sLuru, uqu enLenddu cumu furmu especfcu de cunhe-
cmenLu, cum rqur e meLudus pruprus, n5u ser fumur uu prufessur.
0
l!N!S1ER!0 LA ELLUAA0. uuu du Lvru LduLcu- PNLL 2004. Brusu, 200.
Em esLudus subre essu muLeru, nus ELA, Lune RuvLch (2000) unusuu
uquns eemenLus que pudem [usLfcur essu fuLu de fumurdude. LenLre es-
ses fuLures, u uuLuru desLucu u pesu du vs5u pupuurmenLe dfunddu quunLu u
exsLncu de umu quacaao pesumda puru u Lrubuhu cum u sLuru nu
escuu. Em cerLu meddu, uquu que furu upunLudu pur BuuLer e Juu (l??8)
cum reu5u uu fuLu de u sLuru Ler se Lrunsfurmudu em um puLrmnu cu-
mum vncuu-se u esse prubemu que envuve u quesL5u du furmu5u ducenLe.
0uuquer um, desse punLu de vsLu, seru puLencumenLe hubLudu puru ens-
nur sLuru, fuLu que, cunLudu, n5u se susLenLu quundu u unuse recu subre u
cunhecmenLu hsLurcu efeLvumenLe cunsududu nu prufessurudu. Pur uuLru
udu, essu presun5u e ucumpunhudu de um buxu buckqruund hsLurcu dus
prufessures furmudures, que uuxum sqnfcuLvumenLe nu dfus5u desse sen-
su cumum. Esse fuLur n5u dexu de esLur vncuudu u desvuurzu5u expcLu
du cunLeudu hsLurcu nu prucessu de see5u du muLeru hsLurcu ensnuve
pur purLe dus prufessures, purLcuurmenLe nu reu5u cum u Lnquu PurLuque-
su e cum u luLemuLcu. Aquu que RuvLch chumu de buxu buckqruud hsLu-
rcu dus prufessures e um fuLu verfcuve Lumbem nu quudru nucunu e, de
mudu purLcuur, nus duus reududes nvesLqudus. UunLudu, cubem unuses
mus muLzudus u respeLu, vsLu que us dmensues epsLemuuqcu e cuqnLvu
du sLuru n5u s5u fumures uu prufessur, emburu uquns uspecLus du dmen-
s5u nsLLucunu, udvndus du Lrud5u peduquqcu e currcuur, u se[um.
E exuLumenLe esse u punLu nevruqcu du quesL5u, vsLu que essu upurenLe
fumurdude se munfesLu sumenLe em reu5u u uspecLus de umu memuru ufcu,
fur[udu em crcunsLncus hsLurcumenLe defndus e em cunsunncu cum pru[eLus
especfcus de cunsLru5u de heqemunu. Nu verdude, umu Lrud5u fxudu nu punu
escuur pussu u ser upresenLudu cumu [usLfcuLvu puusve puru uperuues de see-
5u de cunLeudus que, em muLus cusus, n5u fuqem uus vuures nsLLucunuzudus
prncpumenLe u purLr du reqme mLur bruseru e dus munfesLuues de cvsmu u
ees vncuudus, Lendu em vsLu u seu pupe de smuucru de supusLus crcunsLncus de
purLcpu5u e cdudunu. (Uerr, 2000 e 200). Le cerLu mudu, e pussve perceber
que esse prucedmenLu encunLru-se pur Lrus du furLe upeu us duLus cumemuruLvus nu
nLerur dus dus espuus escuures.
!mpurLunLes esLudus desenvuvdus nus uLmus decudus, nu cenuru nLer-
nucunu, Lm se dedcudu u nvesLqu5u reuLvu u quesLues de nuLurezu eps-
Lemuuqcu e cuqnLvu envuvdus nu suber hsLurcu escuur e nu cunsLru5u du
pensumenLu hsLurcu em crunus e uduescenLes (Lee &Ashby, 2000, UurreLeru,
l??7, Burcu, 2000, Pereru, 200). 1u Lru[eLuru de esLudus, emburu de mudu um
puucu mus Lmdu e numercumenLe nferur, pussu smures nucunus em Lrubu-
hus vuLudus, subreLudu, puru u dscuss5u reuLvu u cunsLru5u du Lempurudude
nu crunu (Zumbun, l?85, Nudu e BLLencuurL, l??7, Aruu[u, l??8, Smun, l???
e 200, LuLru, 200). N5u e prupusLu desLu pesqusu enveredur peu dscuss5u
reuLvu u cunsLru5u du Lempurudude peu crunu e peu uduescenLe. UunLudu,
Lus nvesLquues subre uunus pudem servr de referncu puru u cumpreens5u du
prucessu de urqunzu5u dus suberes ducenLes, subreLudu se cunsderurmus us u-
LernuLvus meLuduuqcus e us cumnhus Lrhudus durunLe us pesqusus. Aquns dus
Lrubuhus nucunus desenvuvdus subre Lu quesL5u cunsLLurum, puru esLu pes-
qusu em purLcuur, cunLrbuues mpurLunLes durunLe u prucessu de furmuu5u
dus Lens uLzudus nus LesLes du S!lAVE e que, pusLerurmenLe furum seecunu-
dus cumu nsLrumenLus du pesqusu desenvuvdu cum prufessures (Zumbun, l?85,
Nudu e BLLencuurL, l??7, Aruu[u, l??8).
Pur uuLru udu, us Lrubuhus de Lee e Ashby (2000), Burcu (2000) e Pere-
ru (200), uu dscuLrem, sub uLcus e recurLes LemuLcus dsLnLus, us chumu-
dus cc-/1: u- :-_uua .u-m e us furmus LucLus de cumpreens5u hsLurcu
que esLurum pur Lrus du muvmenLu de pruqress5u de cunceLus hsLurcus nu
crunu, ucuburum pur me furnecer n5u su eemenLus cumpreensvus sqnfcu-
Lvus u respeLu dus chumudus cunhecmenLus prevus que u crunu Lruz puru u
escuu e puru u cumpreens5u du sLuru, cumu Lumbem, prncpumenLe, uux-
urum nu cundu5u meLuduuqcu e nu LruLumenLu dus resuLudus ubLdus, us-
pecLu que seru mus expurudu nu pruxmu se5u desLe cupLuu.
Emburu n5u se[u udequudu pensur em um prucessu de "j._.-::a" de cun-
ceLus nu prufessur dus seres ncus, vsLu que suu furmu5u e Lru[eLuru prufs-
sunu furum cunsLLuLvus de pruLcus e vuures que Lrunscendem uu curuLer es-
LrLumenLe cuqnLvu e n5u pudem ser pensudus sub u sqnu de umu evuu5u, esse
prufessur fu su[eLu de um unqu prucessu de escuurzu5u e expusLu u muLpus
uburduqens subre u sLuru, denLru e furu du escuu. Pur essu ruz5u, luurce
1urdf (2002) enfuLzu u curuLer sucu du suber dus prufessures, Lendu em vsLu
que esse suber e purLhudu pur um qrupu de uqenLes cum umu furmu5u cumum,
submeLe-se u ssLemus de eqLmu5u que urenLum suu uLzu5u, mudfcu-se
em fun5u du reu5u cuLdunu cumpexu e cunLrudLuru cum us uunus, vuru
de ucurdu cum us mudfcuues nus urenLuues decurrenLes du evuu5u dus
dscpnus e, subreLudu, uLeru-se, uu unqu du Lempu, em fun5u dus cunLexLus
de sucuzu5u prufssunu e evuu5u du curreru.
Nesse senLdu, esse prufessur, mesmu sem pussur umu furmu5u especf-
cu em sLuru, recebe, cuLdunumenLe, eemenLus que nLerferem nu cunfqu-
ru5u de seus suberes, se[u pur vu du ndusLru cuLuru, se[u peus crcuns-
Lncus de reu5u cum u memuru ucu. A quesL5u que precsu ser debuLdu e:
se esse prufessur n5u cunsuduu um prucessu efeLvu de uprufundumenLu dus
cunceLus hsLurcus e n5u recebeu, em suu furmu5u, eemenLus que he perm-
Lum esLubeecer punLes epsLemuuqcus defndus, quus s5u, enL5u, us eemen-
Lus que curucLerzum suu cumpreens5u que, de cerLu mudu, defnem-se cumu us
supurLes u purLr dus quus ee ensnu sLuru us crunus?
luru du Ueu Pereru (200), uu dscuLr uquu que eu desqnu cumu "c-
-c/m-1 1ac/1 :u:1a1/v /:1./c" enLre uduescenLes, desLucu umu ques-
L5u que, em cerLu meddu, e udequudu u cumpreens5u u respeLu du cunhecmen-
Lu hsLurcu dus prufessures dus seres ncus. Sequndu u uuLuru, quundu esse
cunhecmenLu LucLu subsLunLvu e cunfrunLudu cum nuvus sLuuues uu prube-
mus, us sequnLes cenurus pudem ucurrer (p. 4):
u) A nuvu nfurmu5u pude ser recusudu, pur ser cunsderudu nuL,
nnLeqve uu demusudumenLe cumpexu,
b) 0s ndvduus pudem ussmur u nuvu nfurmu5u denLru du esLruLuru
semnLcu [u exsLenLe, upenus cum eves mudfcuues,
c) A nuvu nfurmu5u pude pruvucur mudunus nu nfurmu5u pre-exsLen-
Le, cusu eu se[u uL uu perLnenLe puru u ndvduu,
d) Pude ucurrer umu mudunu rudcu e Ludu u Leuru pessuu du su[eLu
pude vr u ser refurmuudu.
LenLre Ludus us 28 prufessures enLrevsLudus nus duus cdudes, e pussve
dzer que us cenurus (u) e (b) s5u recurrenLes e ssLemuLcus, emburu u prmeru
se[u mus nuLuve nu Udude de Aururu e u sequndu nu Udude de Junu, u cenuru
(c) upurece de mudu Lunqencu e dfusu em uquns dscursus e u cenuru (d) e
upenus resduu e n5u pude ser denLfcudu cumu uqu que fuu purLe du uqcu
prufssunu dus enLrevsLudus, u exce5u de dus su[eLus que uLuum nu Udude de
Junu, cu[us uues e perspecLvus quunLu u hsLuru ensnudu n5u se qeneru-
zum em reu5u uu cun[unLu de pruLcus e ruLnus escuures descrLus nu pr-
meru se5u desLe cupLuu. !ssu sqnfcu dzer que, em reu5u uus cunLeudus
hsLurcus upresenLudus puru refex5u uu unversu desLu pesqusu de mudu pur-
Lcuur, de um mudu qeru, us crcunsLncus de nuvdude unLe u esLruLuru
prevu de suber dus prufessures s5u, quundu n5u descurLudus, udupLudus de
mudu u n5u descurucLerzur us nuues pre-exsLenLes em suu essncu expcuLvu.
0s dus cunLexLus cuLurus e us duus cenus escuhdus puru urqunzur um
cenuru descrLvu e cumpreensvu puru us unuses reuLvus us dferenLes cunf-
quruues pussves u respeLu du cunhecmenLu hsLurcu dus prufessures nus cun-
duzem u dscuss5u de dus cenurus nu LucunLe u reu5u cum u memuru, cunfur-
me upunLumenLus unLerures: um quudru em que u Lrud5u se pru[eLu cum umu
vLudude cupuz de susLenLur u perpeLuu5u de um pru[eLu peduquqcu em buses
hurmncus e n5u dssununLes, denLru du quu u upeu u memuru cunsLLu umu
buse denLLuru ucu busLunLe pecuur e, um uuLru quudru em que u dmens5u
du memuru se qu uu esquecmenLu vuunLuru e, dessu furmu, u denLdude du
uqur Lem, nu recusu uu pussudu, umu esLruLequ de urqunzu5u du presenLe e
dus perspecLvus du fuLuru.
0uundu pensudus du punLu de vsLu du urqunzu5u du sLuru ensnudu nus
seres ncus, nu enLunLu, Lus quudrus L5u dversus n5u ense[um dferenus ub[eL-
vus nu LucunLe us mucruuperuues de see5u, supurLes dduLcus e pruLcus pedu-
quqcus. Au cunLruru, Lus dferenus s5u reuLvumenLe pequenus e us smurdu-
des enLre sLuuues nsLLucunus s5u muures du que pudem purecer u prmeru
vsLu e merecem, uqu, ser upunLudus unLes de purLrmus puru u dscuss5u dus
reuues enLre u vurubdude cuLuru e us suberes ducenLes quunLu u muLeru
hsLurcu.
A unuse du experncu escuur dus prufessures enLrevsLudus em reu5u u
dscpnu sLuru, musLru uquns uspecLus nLeressunLes quundu pensumus uqu-
u que 1urdf (2002) desLucu u respeLu du pesu, nu uLvdude ducenLe, du perudu
em que esses mesmus prufessures furum uunus u que, puru uuuLher (l??8),
cunsLLu umu funLe muLu mpurLunLe puru u furmu5u dus suberes pruvenenLes
du Lrud5u peduquqcu. Em cerLu meddu, Lus eemenLus upresenLum-se, puru
us qrupus nvesLqudus, cum nuLuve ndferencu5u, ruz5u peu quu, em um
prmeru mumenLu, cube pensur em Lendncus qerus percepLves em reu5u uu
cunhecmenLu hsLurcu recebdu nu escuu, ndependenLemenLe de quuquer cr-
cunsLncu que pussu cunferr uqum qruu de vurubdude nu pruLcu peduqu-
qcu cuLdunu e nus prucessus de see5u e vudu5u dus cunLeudus hsLurcus.
Nesse senLdu, cube LenLur deneur, em nhus qerus, uquns uspecLus que
cumpuem um nuceu dscursvu cenLru dus prufessures dus duus cdudes.
Em prmeru uqur, u sLuru upurece, nu memuru dus prufessures, fre-
quenLemenLe ussucudu u crcunsLncus vncuudus u vecuu5u de um deLer-
mnudu Lpu de Lrud5u em Lermus currcuures e u umu Lendncu Leurcu-
meLuduuqcu furmudu subre umu muLrz pusLvsLu, eurucnLrcu e neur, ur-
qunzudu u purLr dus murcus e fuLus du puLcu nsLLucunu, numu sequncu
crunuuqcu cuusu, cunfurme unuse de Sevu lunsecu (l??7). Emburu Lu
perspecLvu, nu muur purLe dus cusus, se[u vsLu de mudu nuLuruzudu e
desvncuudu de uuLrus pussbdudes de uburduqem.
Aem dssu, u bnmu esLudu du pussudu/ furmu5u du denLdude upurece cumu
umu muLrz dscursvu enLre u muur purLe dus enLrevsLudus, sub u eqde du defesu du
nucunusmu e du puLruLsmu. KuLu Abud (l??7), em suus unuses subre us puL-
cus pubcus puru u ensnu du dscpnu, Lem ubservudu que, uu unqu de Ludu u
hsLuru du ensnu de sLuru nu pus, us prescrues currcuures ufcus Lm sdu
murcudus pur dversus cunLexLus em que u suber hsLurcu escuur se pru[eLu cumu u
vecuu prvequdu puru u dssemnu5u du dscursu du puder.
Sub esse quudru qeru, Lem sdu purLcuurmenLe reevunLe, em vurus cr-
cunsLncus, u necessdude de u EsLudu Nucunu pru[eLur mLus e herus cumu
qurunLu de subsLruLu puru umu nucunudude L5u curenLe duquu que Juse luru
de Uurvuhu (l??0) desqnuu cumu prufunddude pupuur - u que fuz cum que us
herus pussem u ser fundumenLus cumu fucrus de denLfcu5u cueLvu. Nesse
cunLexLu, uu dscuLr u furmu5u du mLu de 1rudenLes, esse uuLur desLucu u
mpurLncu dus herus cumu smbuus e encurnuues de deus e uspruues suc-
umenLe eqLmudus. E ubservu que essu mpurLncu pude ser LrunspusLu puru
duLus memuruves que, em vrLude de suu repeL5u ssLemuLcu nu espuu escu-
ur, nu furmu de evenLus cumemuruLvus, ucubum pur ucupur uqur cenLru nu
urqunzu5u dus uLvdudes peduquqcus que susLenLum u see5u de Lemus vncu-
udus u sLuru ensnudu. Lu punLu de vsLu du furmu5u du cun[unLu de prufes-
sures enLrevsLudus - cu[u medu eLuru sLuu-se em 46 unus -, Lu uburduqem
desLucu-se de mudu especu devdu u suu sedmenLu5u em Lermus de vuur es-
sencu quunLu uu que deve ser ensnudu, fuLu reLruLudu ndsLnLumenLe nus dus
cenurus esLududus. Uurunu, umu dus enLrevsLudus nu Udude de Aururu, enfuLzu
seu upreu especu pur 1rudenLes.
1.a m-u -./ j.-1-./u, -u 1a mu/1a gu-:1a u- 1.aa/a. cm /::,
dz eu, desLucundu us ruzues peus quus, em seu [uqumenLu, esse ussunLu e
mu/1 /mj.1a1- u- :-. -:/au : u/a: u- J-.
1u cumu eu, u muur purLe dus prufessurus enLrevsLudus upunLu, de uqumu
furmu, deus semehunLes em reu5u uu LruLumenLu dus duLus cvcus que, em
uqumu meddu, cunLrbuem puru u furmu5u de vuures cvcus e puru u de-
senvuvmenLu, nu uunu, de um senLmenLu de perLencmenLu u umu nu5u.
Uunfurme expusLu ucmu, luru du Ueu Pereru (200) uburdu us pussbdu-
des de reucunumenLu de umu nfurmu5u hsLurcu nuvu cum uqueu pre-
exsLenLe e upresenLu u pussbdude de us ndvduus puderem ussmur u
nuvu nfurmu5u denLru du esLruLuru semnLcu [u exsLenLe, upenus cum eves
mudfcuues. Pude-se dzer, u purLr dus resuLudus ubLdus cum essu pesqu-
su, que u LemuLcu du duLu cvcu e uqueu em que se ubservu, cum muur
frequncu, Lu crcunsLncu. 0s prufessures que reuLvzum suu mpurLncu,
em nume de uuLrus pussbdudes de uburduqem - Lu cumu upurecem nu vru
dduLcu, pur exempu -, urqunzum um dscursu de crLcu u essu ruLnzu5u,
que, enLreLunLu, n5u e ubudu e Lumpuucu reduzdu em suus frequncu e
nfuse, cunfurme e pussve depreender cum u unuse dus cudernus dus uunus.
0 mesmu pude ser dLu em reu5u u uburduqem dus cunLeudus hsLurcus u purLr
du deu de crcuus cuncnLrcus que, em Lese, esLurum vncuudus u um muvmen-
Lu de pruqress5u e descenLru5u espuu-Lempuru du crunu. 1u perspecLvu upu-
rece, pur exempu, nu ubru de unnuun (l?77). Nesse cusu, e pussve dzer que us
prufessures, em qrunde meddu, ussmum Lu uburduqem sem, cunLudu, descunecLu-
u du exu drecunudur dus duLus cvcus. Nu enLunLu, nuvus cunfLus emerqem
quundu u deu de crcuus cuncnLrcus e cuLe[udu cum u uburduqem du
muLcuLurusmu, undu que du perspecLvu urrscudumenLe humeqenezuduru,
Lu cumu ussumdu peus PurmeLrus currcuures Nucunus (cf. UANLAL, 2002),
uu mesmu cum u purudude de Lempus em um recurLe hsLurcu dudu.
0s recurLes deneudus puru u fun5u de cunsLru5u de vuures reuLvus u
denLdude nucunu s5u decurrenLes, em qeru, de murcus de umu Lrud5u
pruqrumuLcu recebdu em suu vdu escuur que, nu muur purLe dus vezes, e
embrudu uu peus cumemuruues de duLus, uu em fun5u de LemuLcus urruqu-
dus cuLurumenLe. Em dversus fuus, u reu5u cum u heru cu[u fm furu Lruqcu
surqe cumu smuucru de umu espece de cuLurse cueLvu u ser cunLnuumenLe
reuLuuzudu, ruz5u peu quu u mLu de 1rudenLes esLu, qerumenLe, vncuudu u
recursus dduLcus cum mpucLu em Lermus de uprendzuqem, Lus cumu
drumuLzuues, [uqrus, desenhus e curLuzes espuhudus peu escuu. Assm, us
nuues de penu, resqnu5u, suduredude, vuenLu e fruqdude upurecem,
frequenLemenLe, cumu uLrbuLus que [usLfcum u qusLu especu pur esse persu-
nuqem e ruz5u puru que se perpeLue u cumemuru5u du 2l de ubr.
A quesL5u dus duLus cumemuruLvus e dus fuLus cunncus vncuudus u
pru[e5u de herus de referncu nucunu e u que, sem duvdu, ucupu, nu
embrunu dus enLrevsLudus, muur pesu em reu5u us experncus cum u
dscpnu sLuru nu escuu, cunfurme se pude verfcur nu qrufcu ubuxu.
Aem dssu, quundu perqunLudus subre suus embrunus reuLvus uu desen-
vuvmenLu de pesqusus escuures, quuse u meLude dus enLrevsLudus, de mudu
humuqneu nus duus cdudes, fuz referncu dreLu u quesL5u dus duLus cumemuru-
Lvus e seu pupe urLcuudur dus pruqrumus escuures, u que n5u quer dzer, cunLu-
du, que u sLuru recebdu nu escuu, pur purLe desses prufessures, se[u mbudu
sumenLe de umu uuru pusLvu. Au cunLruru dssu, quundu u cunversu cum us
enLrevsLudus pussuu u envuver suu reu5u ufeLvu cum us dscpnus escuures,
verfcuu-se que u sLuru e, de unqe, umu dus dscpnus mus re[eLudus, Lu
cumu e pussve ubservur peus qrufcus upresenLudus u sequr:
Andu que cum vuruues enLre us dus cenurus, pude-se dzer que u sLuru
recebdu nu vdu escuur pur esses prufessures e, purLunLu, umu dus dscpnus
menus uprecudus, umu dus mus re[eLudus, u sequndu cunsderudu mus dfc e,
nesse quudru de nequLvdude, u murcu dus cunLeudus vncuudus u sLuru Lrud-
cunu e Lunqve. Se, pur um udu, u quesL5u dus duLus e de umu memuru
nsLLucunuzudu e repeLdu ucupu um uqur mpurLunLe nus embrunus que
us prufessures Lm de suu vdu enquunLu uunus, e, purLunLu, em umu fuse
sqnfcuLvu de suu furmu5u pre-prufssunu, pur uuLru, esse uspecLu ucubu
pur ucupur um uqur sqnfcuLvu nus prucedmenLus de see5u cunLempur-
neus e, nesse senLdu, u nfurmu5u recebdu nu vdu de uunu ucubu pur
puscunur-se cumu um crLeru de puusbdude mpurLunLe puru u prufessur
(lurqun, l??). Le cerLu mudu, esse crLeru uu esLruLuru de puusbdude
funcunu cumu chunceu puru u qeneruzu5u duquee cumpurLumenLu ndcu-
du pur luru du Ueu Pereru (200) quunLu uu descurLe du nfurmu5u nuvu
que n5u pruduz senLdu sub[eLvu. Esse Lpu de nfurmu5u recebdu nu vdu pre-
prufssunu n5u dexu de se upresenLur cumu uqu que permLe u vuuru5u de um
Lpu de nfurmu5u hsLurcu e u re[e5u de uuLru. Assm, enLre um munuu de
referncu de um vru dduLcu, euburudu em buses Leurcu-meLuduuqcus cumpu-
Lves cum u evuu5u recenLe du cncu hsLurcu, e u muLeru nsLrucunu Lrud-
cunu e eceLcu du punLu de vsLu Leurcu, mus que reuLuuzu, smbucumenLe,
uqueu nfurmu5u recebdu unLerurmenLe em suu vdu escuur, u prufessur cum
furmu5u nespecfcu Lende u upLur peu sequndu uLernuLvu, que he purece mus
cunfuve, mus verduderu, sequndu us crLerus que he furum upresenLudus quunLu
u deu de verdude cumu uLrbuLu cenLru nu prucessu de cunsLru5u du cunhe-
cmenLu.
Jurqe Lurrusu (200l), uu refeLr u respeLu de cumu se chequ u ser u que se e,
desLucu que u humem se fuz uu se desfuzer, se dz uu desdzer. Sub Lu prsmu, e
pussve encunLrur prufessures que se desfzerum e uuLrus que undu n5u pussurum
peu experncu de reeuburu5u dus nfurmuues recebdus. Nesse senLdu, u
prubemu cenLru n5u resde LunLu nu uusncu de furmu5u especuzudu, mus nus
vvncus que us cunduzrum - uu n5u - uu desfuzer e uu desdzer, precunzudus
pur Lurrusu cumu um uLu furmuLvu fundumenLu. E pussve, de cerLu mudu, denL-
fcur Lrs punus de quesLues que, em cerLu meddu, ussucum-se u n5u efeLvu5u
desse muvmenLu de refurmuu5u: u senLdu de vaoaao do passado, u vs5u
subre u da de conhecmenIo e u pusLuru dunLe du cumpreens5u du noao de
pogesso. LLzure, puru upresenLur e usLrur Lus quesLues, quuLru cusus exem-
pures, quuLru prufessurus que enLrevsLe, cu[us vuzes ser5u uqu expurudus cumu
cusus purudqmuLcus ussucudus us crcunsLncus que me nLeressum eucdur.
Ecos de Lorena: um passado sem sentido.
Lurenu Lem 5 unus de dude e 25 de muqsLeru. Pussu qruduu5u em Uncus
e Pus-qruduu5u em umu nsLLu5u especuzudu em uferecer cursus /a1u-
:-:u nu nLerur puusLu. 0 fuLu de Ler se upusenLudu, em um dus cunLruLus,
cumu dreLuru de escuu, u cuucu em umu pus5u sucu busLunLe dferencudu,
puru us pudrues ucus, du punLu de vsLu suuru. Eu recebe, sem duvdu, um
dus muures suurus duquee uqure[u, emburu ssu currespundu, em Lermus
qudus, u menus de dez suurus mnmus. Aem dssu, eu Lem umu Lru[eLuru
puLcu preqressu vncuudu u Arenu e uu PlL, u que fuz cum que preLensues
puLcus n5u dexem de esLur furu de seu hurzunLe de uLuu5u em curLu e
medu pruzus. ApresenLundu um dscursu enfuLcu e busLunLe urLcuudu, Lurenu
Lece muLus cunsderuues u respeLu du uqur, du escuu, de suu Lru[eLuru
prufssunu e du sLuru u ser ensnudu nus seres ncus. Em meu u Lus
cunsderuues, um uspecLu chumu u uLen5u peu recurrncu e peu nfuse
dscursvu: u recusu uu pussudu e us uperuues de rememuru5u.
1u_a. u- ja::au - mu:-u, gu- /1-.-::a - a .-a//uau-,
repeLe eu, vurus vezes, uu unqu du enLrevsLu, cudu vez que u ussunLu
vuLu uus cunLeudus hsLurcus u serem seecunudus puru u Lrubuhu pedu-
quqcu. Apesur dessu pusLuru de desvuurzu5u expcLu, um eemenLu
cunsLunLe desLucu-se em meu u fuu de Lurenu e de uuLrus prufessures de
suu cdude: um nuLuve suudussmu em reu5u u crcunsLncus de um
pussudu remuLu, purLcuurmenLe uqueus vncuudus u um uuLru Lpu de
urqunzu5u du Lrubuhu escuur e de um uuLru perf dscenLe. Suu pus5u
purudqmuLcu em reu5u uu cun[unLu dus enLrevsLudus deve-se, n5u su,
uu qruu de refnumenLu e vLudude de seu dscursu, cumu Lumbem uu fuLu
de suu upn5u reuLvu uu pussudu munfesLur-se, de mudu dfusu, peu
cun[unLu dus enLrevsLudus du Udude de Aururu e, em menur meddu, peus
prufessures du Udude de Junu. Aem dssu, um uuLru uspecLu chumu espe-
cu uLen5u em suu enLrevsLu e u dsLnque dus demus su[eLus: eu fu u
uncu prufessuru que n5u erruu nenhumu dus quesLues que he furum upre-
senLudus, emburu Lenhu upresenLudu um dus mus uLus qruus de ubsenLesmu
nus respusLus, em Ludu u umusLru, em umu prupur5u de quuse 0% du
LuLu dus quesLues seecunudus. Aem dssu, hu um uspecLu requur em suu
fuu que, de cerLu mudu, curucLerzu u cenuru de suu cdude e de suu
nsLLu5u escuur em especu: u desvuurzu5u expcLu du cunLeudu
hsLurcu e de Ludu uquu que uude u dmens5u du pussudu, u que Lumbem
udqure senLdu nu mumenLu em que nsermus Lu cumpurLumenLu nuqueu
cunfquru5u purLcuur.
Lia e a busca da verdade.
Lu Lem 40 unus de dude e 20 de muqsLeru. lez, nus uLmus dez unus,
cursus de qruduu5u e Pus-qruduu5u em sLuru, emburu Lrubuhe excus-
vumenLe cum u seqmenLu de l" u 4" seres e cum u educu5u de [uvens e
uduLus, respecLvumenLe, nus redes esLuduu e muncpu. Seu cusu usLru
umu sLuu5u upurenLemenLe puruduxu. Pur um udu, suu furmu5u espe-
cfcu he duru, em Lese, muures cundues de dumnu e enfrenLumenLu
dus quesLues de nuLurezu epsLemuuqcu que permLem, em fun5u du upru-
xmu5u cum u LemuLcu hsLuruqrufcu e cum us quesLues reuLvus u
meLuduuqu du sLuru, reeuburur us nfurmuues cuLurumenLe dfund-
dus em reu5u u umu uburduqem Lrudcunu e cunncu du sLuru. Aem
dssu, seu pu - que cum eu munLem furLes vncuus ufeLvus e prufssunus
- desempenhu um pupe mpurLunLe e dferencudu nu uqur, Lendu em vsLu
suu hsLuru de vdu vncuudu u pesqusu de munfesLuues de cuLuru
pupuur e suu purLcpu5u em um qrupu de fucure ucu, cu[u u5u envu-
ve u recuperu5u e dvuqu5u de muscus e cunLus. Esse fuLu, pur suu
densdude, Lenderu, em Lese, u uumenLur u percep5u du prufessuru ucer-
cu du dversdude cuLuru e, pur cunsequncu, u refex5u ucercu du pru-
cessu cuqnLvu de descenLru5u Lempuru e cuLuru (unnuun, l?77). Nu en-
LunLu, uu fuur de suu Lru[eLuru cumu uunu, umu nfuse mpurLunLe upurece
em seu dscursu u respeLu du sLuru recebdu nu escuu e nu cursu superur:
1aua m- ma.cu. gu-/a u/v-.:/uau- u- j1: u- v/:1a m- /cm-
uava e eu c ac/ed/1ava em ada daqu//c. (qrfu meu).
E nLeressunLe perceber, cunLudu, que, u despeLu de suu furmu5u especfcu,
uu ser upresenLudu uus Lens que cumpuserum u LesLe dus uunus, em umu
enLrevsLu cum qrunde qruu de envuvmenLu, nLeru5u e debuLe dus quesLues
prupusLus, que ucuburu pur durur dus de encunLru, um resuLudu surpreen-
denLe dunLe du quudru qeru: um percenLuu ndvduu de errus currespunden-
Le u 0% du see5u e um ubsenLesmu de 5%. N5u e cusuu, purLunLu, u fuLu de
esses errus e de us sLuuues de n5u-respusLu esLurem cuncenLrudus essencu-
menLe nu bucu currespundenLe u quesLues perLnenLes uu dumnu de meLudus e
cumpreens5u du Lempurudude. Lm cerLu dscursu crLcu subre u sLuru
herucu n5u dexu de esLur presenLe nu fuu de Lu e, dferenLemenLe du cun[un-
Lu, eu e cupuz de dscuLr curumenLe u senLdu epsLemuuqcu e u fun5u
cuqnLvu dus recurLes LemuLcus nerenLes us quesLues. Nu enLunLu, quundu
eu prupru e sucLudu u mubzur nfurmuues e hubdudes que u evem
u vs5u de sLuru cumu cunhecmenLu de umu muLeru, puru uLzurmus u
express5u de Perre Vur (l?85), defne-se um cenuru de mLe cuqnLvu
que, de cerLu mudu, n5u dexu de se pru[eLur cumu um crLeru que [usLfcu
uquee recurLe cumu n5u puusve du punLu de vsLu duquu que eu [uqu
perLnenLe de ser ensnudu em reu5u u muLeru hsLurcu. Nesse cusu, u
despeLu de umu cumpreens5u quuLuLvumenLe dsLnLu dus demus prufes-
sures, Lu perpeLuu, em suus uperuues de see5u, defndus u purLr du-
quu que he purece puusve, umu vs5u cunncu du sLuru, cu[u recur-
Le evucu us duLus cumemuruLvus e us cunLeudus LrudcunumenLe uceLus
cumu vudus. Au fuzer ssu, u perspecLvu de cunhecmenLu que pude ser depu-
rudu u purLr du fuu de Lu, cunverqe em dre5u uqueu [u descrLu, nu pr-
meru cupLuu, sub heqemunu pusLvsLu, que Lem nu nequ5u du sub[eLvdu-
de e nu defesu umu perspecLvu de verdude ubsuuLu u uncu muLrz vudu de
um cunhecmenLu ussumdu cumu cLu (Luwy, l?87, Schuff, l?78, Uurdusu,
l?8l, NerhuL,l??8, Lusse, 200l). Nu enLunLu, curusumenLe, hu, nu fuu de Lu
e de numerus uuLrus su[eLus enLrevsLudus, umu Lens5u evdenLe enLre
ub[eLvsmu e reuLvsmu meLuduuqcu quundu u enLrevsLu resvuu puru u
dscuss5u dus cunLeudus hsLurcus e dus funLes puusves puru recuperu5u de
nfurmuues subre u sLuru ucu. Assm, se pur um udu, hu que se buscur u
verdude, u verduderu, u nfurmu5u precsu, u funLe sequru, u ducumen-
Lu ufcu e mpurcu, pur uuLru, quundu nqurdus, pur exempu, subre
cumu fuzer puru ensnur uspecLus du sLuru ucu se n5u hu nfurmuues
cumpudus, museus uu urquvus nu req5u, emerqem numerus uLernuL-
vus que upunLum puru um esLhuumenLu du nfurmu5u e dus funLes sem
que, necessurumenLe, se vuurze u reuLvsmu epsLemuuqcu e u senLdu
de pruvsuredude du expcu5u hsLurcu, puru uLzur u express5u uL-
zudu pur !sube Burcu (2000). Assm, furum usuus e ssLemuLcus, nu
cun[unLu dus enLrevsLus, expressues du Lpu:
Tuu - /:1./a - 1uu :-.v-,
1 : j-u/. a j//a u: a/u: - ua: j-::a:,
1au -/-: 1a2-.-m j-:gu/:a -m ca:a - cm j-::a: ma/: v-/a:
l
,
T-m u1.a: c/:a: gu- ju-m :-. -:/aua:,
1u-m: u:ca. /1.ma-: : ac1-c/m-1: u/a./:.
A vuz de Lu fu uqu descrLu cumu embemuLcu, em vrLude de suu fuu
uudr, ssLemuLcu e ncunscenLemenLe, umu muLrz epsLemuuqcu Lrud-
cunu. Assm, suu cumpreens5u ucercu du deu de verdude e de cunhec-
menLu pude ser denLfcudu, em buses semehunLes, enLre uuLrus su[eLus,
nus duus cdudes, e, nesse senLdu, u sLuu5u upunLudu pur meu de suu
experncu purLcuur e crcunsLuncu, nu verdude, Lrunscende suu vs5u
sub[eLvu e pude ser enLenddu cumu sucu.
FIvia: entre a fora da tradio e a seduo do reIativismo.
N5u su durunLe u enLrevsLu, cumu nu perudu em que esLve nu escuu du
Udude de Junu reuzundu us enLrevsLus, luvu fu u prufessuru mus des-
cunfudu de Ludus e u que munfesLuu snus de muur ncmudu cum mnhu
presenu. 1uvez Lu fuLu devu-se u suu pus5u de supervsuru, cum 55 unus
de dude, 40 de prufss5u, u umu uuLucunscncu u respeLu du curuLer
pusLvu du urenLu5u execuLudu pur eu prupru e us rscus de um puLenc-
u uhur crLcu de mnhu purLe.
0 cunLrue du uLvdude peduquqcu du escuu e feLu, upurenLemenLe, sub
l
0 fuzer pesqusu, em Ludus us cusus ubservudus, envuve esLubeecer um Lemu de esLudu
puru que us uunus busquem nfurmuues ueuLurus, sem quuquer ssLemuLzu5u de
dreLrzes, ruLeru de buscu uu urenLu5u u respeLu dus funLes e suu eLuru.
um ves de uberLuru e purLcpu5u, mus, nu verdude, u nuLurezu du seu
Lrubuhu ucubu pur crur eemenLus que mpedem, uu uu menus dfcuLum,
subremuneru, u uuLunumu du prufessur. Seu dscursu ucenu, cum nuLuve
qruu de sufsLcu5u, puru eemenLus de crLcu u sLuru Lrudcunu. An-
LqumenLe, dz eu,
a /:1./a a 1/a .-/aa cm aua. Tuu 1/a gu- :-. u-c.au,
-.a -m maa1-.
Nu cunLrupus5u u esse cenuru, eu prupue um ensnu enqu[udu, crLcu, ussucu-
Lvu. Nu enLunLu, hu nuLuves mLes em suu fuu, que se upresenLum cumu ndc-
us de umu pruLcu qubu n5u L5u dssununLe du uburduqem re[eLudu.
Em prmeru uqur, u prmudu du Lnquu PurLuquesu, em deLrmenLu du s-
Luru e du ueuqrufu, upurece, n5u su nu [usLfcuLvu de suu up5u preferen-
cu pur essu ureu currcuur cumu Lumbem nu prupru urqunzu5u de seu
Lrubuhu cumu supervsuru. Sequndu eu,
a1.av-: ua 1/_ua 1.1u_u-:a, 1-m: 1uu. /-/1u.a, -:c./1a, 1-1, //-
_ua_-m .a/, /1-.j.-1aa. 1, j.1a1, a:- ja.a 1uu - ja.a 1ua:
a: u1.a: a.-a:.
N5u e cusuu, nesse quudru, u fuLu de us cudernus dus uunus du escuu nLeru
upunLurem sqnfcuLvu dspurdude numercu nu reu5u enLre cunLeudus, bem
cumu frequncus nu Lrubuhu escuur. u Lurmus em que us cunLeudus de s-
Luru e ueuqrufu n5u chequm u ucupur 5% du prupur5u encunLrudu em reu-
5u uu Lrubuhu desenvuvdu cum u Lnquu PurLuquesu e, nesse cusu, us reu-
ues dreLus enLre us dus cunLeudus ucurrem upenus quundu e pussve esLube-
ecer eus Lempurus nurLeudus peu cuenduru de duLus cvcus e cumemuruL-
vus. A luLemuLcu e u dumnu dus uperuues fundumenLus seque u mesmu
rucucnu uLzudu puru u Lnquu PurLuquesu e recebe u mesmu nfuse pur
purLe du servu de supervs5u escuur. Pur essu ruz5u, eu pruduz upusLus
desLnudus uu ensnu de PurLuqus e luLemuLcu, que s5u uLzudus qenercu-
menLe pur purLe dus prufessurus. Nu enLunLu, dz eu,
ja.a /:1./a -u a 1a a. 0 a/u u-v- 1.a2-. ma1-./a/ u- ca:a.
Seu Lrubuhu e ssLemuLcu, cunLudu, nu senLdu de prepurur murus mensus,
dspusLus em ureus cum qrunde vsbdude nus curredures du escuu, cum
nfurmuues e desenhus esLereuLpudus u respeLu dus duLus cumemuruLvus
du ms. 1us murus servem, efeLvumenLe, puru u drecunumenLu dus upe-
ruues de see5u feLus ndvduumenLe peus prufessurus, u meddu que
execuLum seus pune[umenLus mensus. 1us seeues upurecem, nus cuder-
nus dus uunus, cum nuLuve requurdude.
PerqunLudu subre u que eu pensuvu u respeLu dus ufrmuLvus que buscu-
vum eucdur us represenLuues dus prufessures subre u sLuru (Anexu l,
bucu 4) suu upn5u, frequenLemenLe, uscuvu enLre umu perspecLvu Lru-
dcunu subre u funLe hsLurcu, enLenddu cumu funLe escrLu e verduderu,
e umu defesu nLrunsqenLe de um reuLvsmu meLuduuqcu u respeLu du
buscu de nfurmuues puru u recunsLru5u du reudude.
Assm, hu nu dscursu de luvu, pur um udu, murcudures exLremumenLe
reevunLes u respeLu de umu vs5u cunncu du sLuru cumu furmu de cu-
nhecmenLu: u nfurmu5u de um ducumenLu ufcu e enLenddu cumu penu-
menLe cunfuve e verduderu, um cudernu de receLus, devdu uu seu curuLer
prvudu e n5u vncuudu u vdu pubcu dus persunuqens mus mpurLunLes du
cdude, n5u e vududu cumu funLe cLu de esLudu du sLuru, e fcu fuc
cumpreender u sLuru de um uqur se fuzemus purLe de umu dus fumus
Lrudcunus e mpurLunLes.
Pur uuLru udu, luvu desLucu, enfuLcumenLe, eemenLus que resvuum
puru umu deberudu fuLu de rqur em reu5u us funLes que pussum nfur-
mur u respeLu du reudude.
1-m j-:a. gu- j.-c/:am: u- maua/: u- .-1-.-c/a, cmj-u/:,
mu:-u: - a.gu/v:. 1 : maua. a1/v/uau-: ja.a ca:a - maua. :
a/u: cv-.:a. cm u1.a: j-::a:, c:u/1a. //v.: - .-v/:1a:. Tuu
:-.v- ja.a -:1uua. /:1./a - - : -:1/mu/a. : a/u: a u:ca.-m
/1.ma-: - -1.-v/:1a: : j-::a: ja.a u-:c./. gu- ac1-c-u.
E Ludu serve purque, em cumpuru5u cum Lnquu PurLuquesu e luLemuLcu, u
cunLeudu hsLurcu e, nu vs5u de luvu, smpes e de fuc mune[u e, pur essu
ruz5u, n5u pressupue nuLuves nvesLmenLus cuqnLvus. Uube desLucur, puru
efeLu cumpreensvu, que em reu5u u escuu du Udude de Junu, luvu upre-
senLuu, nu purLe du enLrevsLu desLnudu uus LesLes du S!lAVE, um sqnfcuL-
vu ndce ndvduu de erru, enLre us prufessures, em umu prupur5u muLu
pruxmu uqueu verfcudu nus LesLes reuzudus pur Lu.
Aem dssu, u vru dduLcu escuhdu serve puru drecunur u Lrubuhu
cueLvu. Nessu purLe du cunversu, cunLudu, us sncus e u n5u dLu escu-
recem mus du que uquu que e expcLudu em suu fuu. PerqunLudu subre
u prucessu de escuhu du vru dduLcu e us upues em Lermus de ubrus,
upenus umu expcu5u ucncu puru u prmeru up5u, devdumenLe res-
peLudu peu lNLE nu prucessu de uqus5u e envu puru u escuu:
j-_u-:- //v. ma/: 1ac// ja.a a1-u-. a 1u muu
32
.
0uundu perqunLudu subre quus erum us uuLrus upues durunLe u prucessu de
escuhu, muLus respusLus evusvus que ndcuvum um cenuru de descunhec-
menLu. Sequer u sequndu up5u ndcudu peu lNLE fu embrudu e n5u huvu
reqsLru u respeLu du uLernuLvu
em nenhum uqur. 1u dudu su pde ser

ubLdu uLruves du ferrumenLu de cunsuLu du lNLE, dspunve nu nLerneL. Nu
prmeru cusu, bem mus du que nu sequndu, umu cue5u perLnenLe u um
prufessur cum pupe mus pussvu nu prucessu de ensnu-uprendzuqem e cum-
puLve cum umu prupusLu peduquqcu cum buxu qruu de nuvu5u. 0 eemenLu
mus sqnfcuLvu u respeLu du cumpus5u du cenuru peduquqcu qubu e du
Lpu de recurLe de cunLeudu veu mesmu cum umu nfurmu5u submnur e
puucu desenvuvdu: u usu de cueues desLnudus u urqunzu5u du Lrubuhu du
prufessur cum muLerus prunLus e de usu dreLu. Apesur de umu evdenLe buxu
dspus5u em desenvuver u ussunLu, mnhu nssLncu me evuu uu urmuru nu
quu fcum quurdudus us ubrus de referncu uLzudus nu urqunzu5u de seu
Lrubuhu cuLdunu. 0s vrus dduLcus dspunves, em suu quuse LuLudude,
s5u referenLes uus cunLeudus de Lnquu PurLuquesu e luLemuLcu e chequm u
escuu pur nLermedu dus esquemus de dsLrbu5u dus edLurus. UunLruru-
menLe uu que se ubservu em reu5u us ubrus dduLcus, chumu u uLen5u, peu
seu sqnfcudu em Lermus de prurzu5u urumenLuru, u nuLuve nvesLmenLu
feLu peu escuu em cueues cumpusLus pur muLeru nsLrucunu e uLvdudes
prunLus puru u prufessur. 1us cueues s5u dsLrbudus e venddus pur nLerme-
du de crcuLus purueus uu mercudu furmu e suu urqunzu5u e see5u de
cunLeudus s5u evudus de prubemus de urdem Leurcu-meLuduuqcu, LunLu em
reu5u u sLuru quunLu us quesLues uLnenLes u uprendzuqem. Sumundu-se
Ludus us cueues cumprudus cum esse fm, u escuu [u nvesLu, uLe u mumenLu,
cercu de R$ 2.000,00 nesse Lpu de muLeru. 1udus us enLrevsLudus furum
LuxuLvus uu desLucur seu vuur esLruLeqcu, LunLu em reu5u u urqunzu5u du
Lrubuhu peduquqcu qeru quunLu em reu5u us urenLuues e uLvdudes upre-
senLudus uu prufessur.
Pude-se dzer que, u despeLu dus dferenus de enfuque, hu vncuus nuLu-
ves enLre us vuzes de Lu e luvu, nu que se refere u quesL5u du perspec-
2
Vver e uprender u sLuru- Eun Aub Luc

Nuvu Lempu - Scpune
Lvu quunLu uu cunhecmenLu: se, pur um udu, e deLermnudu pur umu
muLrz de pensumenLu de buse pusLvsLu, pur uuLru, esburru nu reuLvsmu
meLuduuqcu. Em nume desse reuLvsmu, umbus udvuqum u curuLer sm-
puru desse cunhecmenLu, vsLu cumu uqu upreensve pur quuquer um
que se[u cupuz de se puscunur cumu LesLemunhu ucuur uu cumu um su[e-
Lu cupuz de nurrur uqu verduderu.
Em um deLermnudu mumenLu du enLrevsLu, eu perqunLuvu uus prufessu-
res u nuLu que durum u dversus funLes de nfurmu5u u respeLu du reudude,
em fun5u du qruu de verucdude que puderu ser uLrbudu u cudu umu. 1u
quesL5u ucubuu pur ense[ur sLuuues exLremumenLe rcus puru pensur u escu-
u de vuur cunsLLudu peus qrupus de enLrevsLudus em reu5u u furmus
cuLurumenLe defndus de cunceber u cunhecmenLu. A esse respeLu, se cuns-
derurmus u Lpu de vuuru5u ussumdu peu cun[unLu dus enLrevsLudus, em
reu5u uu qruu de fdedqndude dus dversus nquuqens uLzudus puru u
cunsLru5u du reu, perceberemus que, em nhus qerus, u prufessur Lende u
vuurzur cumu verduderus us dudus udvndus du ndusLru cuLuru e que se
urqunzum cum buse em umu nfurmu5u muqeLcu uu que s5u sucumenLe
upresenLudus cum nuLuve qruu de nsuspe5u e eqLmdude du punLu de vsLu
du suber u nsLLudu, cumu e u cusu de enccupedus e vrus ucudmcus. 0
qrufcu upresenLudu u sequr demunsLru essu Lendncu. A nhu punLhudu
rusu upresenLu u medu dus nuLus uLrbudus peus prufessures u cudu umu
dessus funLes, em umu escuu de 0 u l0. A nhu uzu upresenLu u mudu, sLu e,
u ndce que denLfcu us upnues mus frequenLes. A exce5u dus Lens dese-
nhus e nLerneL - puru us quus pesum, respecLvumenLe, u qruu de vuurzu5u
sub[eLvu e u ucessu - us dus ndces s5u equvuenLes em Lermus de Lendncus
mus qerus. 0bservundu us dudus, pudemus cunsLrur umu escuu de vuur cu[u
muur qruu de verucdude - expressu peu medu ?,6 - e uLrbudu uus fmes de
epucu, enLenddus cumu cunsLruues neuLrus, penumenLe fdedqnus e n5u su-
[eLus, nu vs5u dus prufessures, u nLerferncu de quuquer punu de sub[eLv-
dude. 1u perspecLvu e ucumpunhudu de perLu pur um Lpu de represenLu5u
smur nu LucunLe u fuLuqrufu (medu ?,4), u ub[eLus unLqus (medu ?,2) e u
ducumenLurus (medu ?,0). A pussbdude du exsLncu de um enfuque sub-
[eLvu e exuLumenLe u [usLfcuLvu puru u rebuxumenLu dus cunceLus cunced-
dus us nuveus de epucu (medu 8,0) e us prupuqundus (medu 5,0).
Em pus5u epsLemuuqcu equvuenLe uus fmes epcus upurecem ee-
menLus que, uu se susLenLum nu perspecLvu cusscu de ducumenLu escrLu
cumu funLe de verdude - ducumenLus urqnus de umu epucu, cum medu ?,5,
vrus ucudmcus, cum medu ?,2, e enccupedus, cum medu ?,0 - uu nu deu de
LesLemunhu ucuur que, pur suu cund5u de credbdude, referendum u pus5u
verduderu duquu que se pussuu e que e nurrudu peu su[eLu, n5u em fun5u de
suus sub[eLvdudes, mus em fun5u de suu cupucdude de rememuru5u. Nesse
cusu, n5u e cusuu u fuLu de u memuru de pessuus mus vehus upurecer em sequn-
du uqur nu escuu de vuur.
1unLu nu cusu dus eemenLus que se upresenLum cumu nLrnsecumenLe verdu-
derus em fun5u de muqens que se pru[eLum cumu nquesLunuves, cumu nu cusu
duquees que vuurzum u perspecLvu de LesLemunhu, vue pensur nuquu que, nu
qrufcu ucmu, upurece represenLudu peu nhu rusu - ndce de mudu - e que se
refere u muur frequncu de nuLus, em Ludus us cusus ndcudus peus eemenLus
mus vuurzudus, represenLudus peu nuLu muxmu (medu l0,0).
Au dzer que, du punLu de vsLu du senLdu de verucdude, umu fuLuqrufu, um
ducumenLuru uu um ducumenLu escrLu vuem l0 purque cunsLLuem expressues
du verdude, u prufessur esLu dexundu de cunsderur u nuLurezu dessus nquuqens
e seu uqur enquunLu pruLcus dscursvus que nsLLuem deLermnudus vsues subre
u reudude - e, nesse senLdu, s5u puderusus funLes que nus evum u cumpreens5u
du curuLer pruvsuru e cunLnqenLe du expcu5u hsLurcu - e, pur ssu, presLum-
se uquu que Jurqe Lurrusu (200l) upunLu cumu prucessus de cunsLru5u e ds-
suu5u du reudude e que KeLh Jenkns (200l) cussfcuru cumu um pruces-
su, denLre vurus pussves, de cunsLru5u de um dscursu u respeLu du mundu.
Nu muur purLe dus cusus, u prufessur n5u enxerqu Lus ducumenLus cumu munu-
menLus, nu perspecLvu ussumdu pur Jucques Le uuff (l??4). PurLunLu, dexu de
pensu-us cumu pruduues sucus cum umu nLencunudude vuunLuru uu
nvuunLuru de perpeLuu5u e, nesse senLdu, s5u ubsLrudus dus dmensues de
uuLuru, punLu de vsLu e nser5u sucu. AnLes dssu, s5u enLenddus, peus prufes-
sures, cumu ducumenLus ub[eLvus e nucuus, expressues du verdude. 0 fuLu prnc-
pu que nus nLeressu ressuLur, nu dscuss5u reuLvu uus suberes ducenLes, e que u
furmu cumu nus puscunumus em reu5u u deu de verdude nerenLe u essus funLes
e us pussbdudes de eLuru dessu reudude deLermnu, efeLvumenLe, u cupuc-
dude de u su[eLu vr uu n5u u pensur hsLurcumenLe. UunsLLu u buzudur cenLru
denLru duquu que Luvd LuwenLhu (2000) desqnuu cumu prucessu de exeqese
epsLemuuqcu necessuru u cumpreens5u du que sqnfcu u educu5u escuurzudu
cupuz de qerur essu furmu purLcuur de pensumenLu e, purLunLu, de educur puru u
cumpreens5u du sLuru.
CecIia e o paraso do progresso e da evoIuo
1umbem e exempur, em uuLru dre5u, u fuu de Uecu, umu prufessuru de 56
unus, 25 de muqsLeru, e que pussu excusvumenLe u dpumu de cursu nur-
mu, crcunsLncu cumpurLhudu pur cercu de 7% dus prufessures enLrevs-
Ludus nus duus cdudes. Aquu que pude ser depreenddu u purLr de suu cum-
preens5u ucercu du sLuru evu-nus u sLuu5u ununcudu quunLu u perspec-
Lvu de pruqressu. Lus memurus de suu nfncu e de suu Lru[eLuru escuur
pre-prufssunu, Uecu desLucu u nfuncu du furmu5u meLudsLu mpusLu
peu pu, fuLu que u cunduzru, sequndu eu, uu desenvuvmenLu de umu vs5u
crLcu e revsunsLu dus duqmus mpusLus peu urLuduxu cuLucu. Suu em-
brunu du sLuru recebdu nu escuu e permeudu pur uspecLus pusLvus,
emburu u nfurmu5u u respeLu de uuLrus Lempurududes se[u desLucudu, su-
breLudu, u purLr du dmens5u du funLusu e du muqnu5u.
1u _:1ava uagu//, dz eu. 1- /-m. ua: au/a: :.- 1_/1, -.a uma
_.au- 1a1a:/a... 1.a cm :- -u v/::- um 1//m- /1. 1u v/aJava...
A fuu de Uecu upresenLu umu pecuurdude nuLuve em reu5u uu cun[unLu
dus enLrevsLudus que, em cerLu meddu, e cuerenLe cum uspecLus reuLvus u
suu hsLuru de vdu pessuu e u nfuncu du pensumenLu requsu: u vuurzu-
5u du ndvduu unnmu, u buscu du dssununLe, u crLcu uu duqmuLsmu e us
verdudes rqdumenLe esLubeecdus. Pur uuLru udu, suu fuu e embemuLcu de
umu pusLuru que n5u dexu de se upresenLur cum uquns smures nus duus
cdudes: u vsao de pogesso urenLundu seu enLendmenLu ucercu dus pruces-
sus hsLurcus, u que nLerfere, de mudu purLcuur, nu cumpreens5u dus ques-
Lues envuvdus nu percep5u du hsLurcdude dus fuLus e prucessus. !ssu sqn-
fcu dzer, pur exempu, que, frequenLemenLe, u pussuqem du Lempu e ussucu-
du u vuuru5u du presenLe, em deLrmenLu du pussudu, u mehuru de quudu-
de e uu bnmu ussucuLvu evuu5u/pruqressu, em umu pusLuru busLunLe sm-
ur uqueu denLfcudu pur PuqeL (l??8) em reu5u u cumpreens5u dus cun-
Leudus hsLurcus peu crunu e cunfrmudu nus pesqusus de Sundru 0veru
(200). Seru nqnuu, nu enLunLu, ussucurmus Lu pusLuru u umu uburduqem
merumenLe cuqnLvsLu e, puru uLzur u express5u de 1urdf (2002), menLusLu
u respeLu du cumpreens5u du urqunzu5u du suber ducenLe. A vs5u de pru-
qressu encunLru-se, de cerLu mudu, vncuudu us ruzes du pensumenLu muder-
nu e cumpue uquu que Uru Uurdusu (l?88 e l??7) e lrunus Lusse (l??2)
enfuLzum, em reu5u u cumpreens5u hsLurcu, cumu sendu purLe dus prumes-
sus du umnsmu, cum seus deus de pruqressu, evuu5u e upuqeu du cvzu-
5u ndusLru. Em suus 1eses subre u sLuru, \uLer Ben[umn (l?87d), [u nu
ncu du secuu XX, furu u crLcu de Lu perspecLvu, uu demunsLrur que u
pussuqem du Lempu e u fe nu pruqressu evurum u sucedude ndusLru uu cuus
e u desurdem. Puru LunLu, u uequru du un[u de Kee cunLrbu furLemenLe puru
u desmunLuqem desse deu de pruqressu. 0 un[u du sLuru, unLes de se
puscunur em um muvmenLu pruqressvu em dre5u du fuLuru, Lem seus uhus
vuLudus puru u pussudu que, pur suu vez, upresenLu puru u presenLe um cenu-
ru de runus, desLru5u e desequbrus. Suus usus, respunsuves pur he
cunferr muvmenLu, s5u vrudus puru u fuLuru, mus u nLensdude desLruLvu du
LempesLude du pruqressu, cu[us ruzes udvm duquee pussudu, e L5u pesudu
que u un[u n5u cunseque fechu-us. Nesse senLdu, hu que se repensur u ussuc-
u5u nexuruve enLre pussuqem du Lempu, sLuru e pruqressu.
Se u senIdo vaoaIvo du pussudu suburdnu-se, de mudu dreLu, us cunfqu-
ruues reuLvus u memuru ucu e, purLunLu, ussume perfs vuruves e dssununLes
sequndu us unversus de cuLuru urbunu, us perspecLvus quunLu u da de conhe-
cmenIo e u noao de pogesso [u s5u, de cerLu mudu, LrbuLurus de um Lpu de
vs5u mus heqemncu subre u sLuru ensnudu. Assm, e pussve perceber que,
nesse senLdu, upurecem, ndsLnLumenLe, nus dus cenurus nvesLqudus, emburu
cum cunfurmuues pecuures cunfurme us su[eLus enLrevsLudus.
Se hu, enLre us prufessures enLrevsLudus, nuLuves eus de qu5u enLre u
Lpu de refex5u ucercu du sLuru, dervudus de a/1u: que pussuem ruzes
nsLLucunus cumuns, hu, pur cerLu, uuLrus uspecLus que nus cunduzem u cum-
preens5u de cumu crcunsLncus de vurubdude cuLuru nLerferem nu cun-
furmu5u du suber ducenLe. A cumpreens5u de Lus crcunsLncus e, purLunLu,
u denLfcu5u duquu que vuru sequndu deLermnudus cunfquruues sucus,
upresenLu-se cumu u ub[eLvu du pruxmu cupLuu.
CaptuIo 4
5inguIaridades: cuIturas urbanas, saberes docentes e
conhecimento histrico.
"6aua j-::a -:1a .-a/m-1- j.-:a, -:1a j.-:a j. v/v-. -m j-.ma-
-1- u-j-u-c/a 1uc/a/ u- u1.a:, -/a - um -/ a: cau-/a: gu-
//_am u1.a: j-::a:, a::/m cm 1ua: a: u-ma/:, u/.-1a u /u/.--
1am-1-, :a -/: a: cau-/a: gu- a: j.-u-m. 1::a: cau-/a: a :a
v/:/v-/: - 1a_/v-/:, cm _.//-: u- 1-... 3a ma/: -/a:1/ca:, ma/:
va./av-/:, ma/: mu1av-/:, j.-m a m-: .-a/:, - u-c-.1 a m--
: 1.1-:."
NurberL Eus
A udu5u du uburduqem nLerpreLuLvu que emerqe du ubru de NurberL
Eus Lruz-nus uquns eemenLus exLremumenLe rcus puru pensurmus u reu-
5u enLre su[eLus e nsLLuues uu, de mudu mus especfcu, enLre prufessu-
res e umbenLes escuures. Ureu que, u purLr desse recurLe, us quesLues
reuLvus uus prucessus de cunsLLu5u dus suberes ducenLes upresenLum-se
de mudu mus Lunqve.
Uum umu perspecLvu defndu quunLu uus efeLus du unqu pruzu nu
cunfurmu5u e Lrunsfurmu5u du cumpurLumenLu humunu denLru du chumu-
du prucessu cvzudur (l??4b e l??8), u vuruve Lempuru - sequndu Eus,
u mus mpurLunLe dmens5u du prucessu cvzudur - e deLermnunLe puru
se cumpreender que u ndvduu, uu nuscer, nsere-se em umu cuLuru [u
pusLu. 1u fuLu ussume-se cumu uspecLu fundumenLu puru u cumpreens5u
dus urLcuuues efeLvudus nu espuu reucunu, nu quu us ndvduus
nLeruqem uns cum us uuLrus e esLruLurum hubLus e vuures (ench, 200l).
Nesse senLdu, se us reuues enLre us ndvduus em umu deLermnudu
cumundude esLubeecem-se sequndu umu buse de urqunzu5u Lempuru,
deLermnunLe dus vuures, dus hubLus de Lrubuhu e dscpnu, us eus medudures
enLre us su[eLus esLur5u Lumbem vncuudus us reuues cum u memuru ndvduu
e cueLvu, vsLu que, uu se esLruLurur cumu buse cunsLLuLvu dus prucessus
denLLurus, u memuru nLerfere nus perspecLvus de perLencmenLu e de excus5u.
A esse respeLu, BukhursL (2000) enfuLzu que nussu denLdude depende de um
fuxu permunenLe du experncu uuLucunscenLe que repuusu, pur suu vez, nu
puder du memuru puru sLuur u experncu du presenLe em um cunLnuu Lempuru.
RenuLu 0rLz (l??l), uu dscuLr u fxu5u de hubLus e furmus de cuLuru
nu udvenLu du muderndude, [u nus demunsLruru u quunLu u muLeruzu5u dus
eemenLus fxudus peu memuru cueLvu e essencu puru u perpeLuu5u des-
sus memurus uu unqu du Lempu, sem u que eus se puverzurum pur cumpe-
Lu. Uunsderundu-se us duus cdudes e nsLLuues escuures seecunudus, cu-
mus em crcunsLncus cunLrudLurus nu que Lunqe u essu reu5u e, nesse
senLdu, cube-nus pensur prmurumenLe nessus dssunncus de curuLer esLru-
Luru puru, u purLr de enL5u, LenLur cumpreender em que meddu cunfquru-
ues cuLurus snquures nLerferem nu cunfurmu5u du cunhecmenLu du pru-
fessur ucercu du sLuru u ser ensnudu.
Le dus espuus escuures seecunudus u purLr de numerus bruLus e
desumunzudus ufururum reududes muLu dsLnLus, vdus e furmus de Lrubuhu
muLu pecuures, cdudes cum murcus muLu pruprus, punurumus dcuLmcus
de memuru. luurce ubuwuchs (l??0), uu se referr uus prucessus de prudu-
5u e recru5u dus memurus cueLvus, refere-se u deu de quudrus sucus
cunsLLudus cum u esLubeecmenLu de umu cumundude ufeLvu u purLr du quu
u memuru pussu u enqendrur prucessus de prudu5u de senLdu e buse de denL-
dude puru u ndvduu. Essu nu5u, que vncuu u uLLude dunLe du memuru u
crcunsLncus especfcus de reu5u enLre u ndvduu e u qrupu sucu, se up-
cudu us duus reududes esLududus, pude uuxur nu desveumenLu de cenurus
dsLnLus em dre5u u memuru e uu esquecmenLu.
Le um udu, Lemus - em umu cdude que n5u quer esquecer - u predumnu
de um quudru de rememuru5u subre um umuqumu de murcus de uuLrus Lem-
pus Lunqves uu espuu escuur cu[u denLdude espucu, pur s, cunduz u
su[eLu u umu reu5u percepLvu prmuru cum um Lempu pussudu. Assm, u
escuu reumenLu uquu que, em cerLu meddu, munfesLu-se cumu murcu du
Udude de Junu, cu[u denLdude mudernu susLenLu-se, essencumenLe, peu
dscursu de perpeLuu5u du memuru urbunu muLeruzudu nu espuu fscu,
nus cunsLruues e nus espuus nsLLucunuzudus de memuru e cuLuru. 0 fuLu
de pruferurem nu cdude, recenLemenLe, nsLLuLus cuLurus e urqunzuues
n5u-quvernumenLus vncuudus u cuLuru e u memuru cunLrbu puru u exs-
Lncu de umu pusLuru qeru de vuurzu5u de um dscursu preservucunsLu
em reu5u uu PuLrmnu sLurcu e UuLuru du uqur.
0 espuu escuur reufrmu, cuLdunumenLe, suu denLdude urqnu de
escuu u servu du deuru du muderndude e du eLe ucu, nLeecLuuzudu e
vunquurdsLu, u que serve puru pru[eLu-u de mudu equbrudu e hurmncu
puru u fuLuru. 1u sLuu5u ucubu pur ussumr um pupe smbucu mpurLunLe
cumu um mecunsmu qudu u Lrud5u e respunsuve peu susLenLu5u du ur-
dem e du nLeqrdude fscu du escuu, cunfurme depreendemus u purLr du
unuse de unnu ArendL subre u senLdu de perpeLuu5u udvndu du uLvdude
educuLvu (200l). 0 espuu escuur, em suu nLmu reu5u cum u pussudu e
cum u Lrud5u, cunsLLu-se, purLunLu, cumu umu dmens5u muLeru de curr-
cuu (Aves, l??8, lruqu e Escuunu, l??8).
Puru esse espuu bem murcudu, nu Udude de Junu, ufu umu pupuu5u
escuur dsLnLvu, du punLu de vsLu sucu, cum uunus predumnunLemenLe eqres-
sus du cusse medu, e buu purLe de seus prufessures esLubeece um vncuu pessuu
e ufeLvu cum u nsLLu5u, u purLr de suus memurus enquunLu uunus, uspecLu
que, em cerLu meddu, e perpeLuudu nus pruLcus e ruLnus cuLdunus. Uum fre-
quncu, upurecem, nu dscursu dus enLrevsLudus, remnscncus du perudu em
que erum uunus, que s5u quufcudus cumu uLLudes pussves de serem
repruduzdus, nus dus de hu[e, em cundues smures uu mumenLu em que furum
recebdus.
Le uuLru udu, umu escuu - e umu cdude repeLu de memurus udurmecdus
- que, nu enLunLu, puucu eqLmu uLus vuunLurus de rememuru5u. Nessu Udu-
de de Aururu, cu[u ucupu5u e cercu de um secuu unLerur uqueu du Udude de
Junu, LunLu u cunfquru5u sucu quunLu us reuues cum u pussudu e cum u
memuru upresenLum-se de mudu frunLumenLe dsLnLu em reu5u uu prmeru
cenuru descrLu. Nu Udude de Aururu, v-se um cenuru dumnudu pur umu
ecunumu ruru, nu quu u uncu escuu du uqur upresenLu-se cumu umu dus
puucus pussbdudes ub[eLvus de uscens5u sucu verLcu. Aem dssu, cun-
LrurumenLe uu que se ubservu nu Udude de Junu, em reu5u u prudu5u de
umu memuru hsLurcu ucu, uqu nu Udude de Aururu denLfcuu-se upenus
um uncu LLuu pubcudu - cum efemerdes e evuu5u qeneuuqcu de umu dus
fumus du uqur - que serve cumu supurLe puru essu memuru. Aqu se desLucu
um quudru em que u recusu uu pussudu reucunu-se u fuLu de perspecLvus
puru u presenLe, em um cunLexLu em que us reuues sucus de buse Lrudcu-
nus upresenLum-se desencuxudus, dessnLunzudus em fuce du nLrudu5u de
eemenLus desuqrequdures du urdem pus-mudernu (uddens, l??l).
A despeLu du densdude dus munfesLuues cuLurus Lpcus du uqur e du pru-
funddude hsLurcu de uqumus de suus nsLLuues, u dscursu cueLvu u respeLu du
pussudu desse uqur e cunsLrudu sub u sqnu du uusncu e du funcu. Nesse
senLdu, recusur u pussudu pude ser vsLu cumu umu furmu pussve de ressLncu
(Subru, l??8) e, ussm, u presenLe e u fuLuru s5u upresenLudus, ssLemuLcumenLe,
cumu us cunes du uncu reudude nLeqve. Puru us prufessures que pussum pur
u, evur us uunus u cumpreens5u du reudude sqnfcu upresenLur-hes u presenLe
meduLu, u uncu cusu que, em seu enLendmenLu, fuz senLdu em Lermus du nser5u
sucu e dus pussbdudes de vdu e Lrubuhu duquees [uvens. 1udu u resLu e vsLu
cumu perdu de Lempu sem senLdu. A uferLu de emprequ resLrnqe-se uu reLrudu seLur
ruru ucu, u excus5u sucu e vsve, sequndu Ludus us esLuLsLcus sucus, e us
perspecLvus de subrevvncu cuLdunu s5u munLdus cum buse nu nfurmudude.
Suu dsLncu sucu em reu5u uus muncpus cum muur qruu de desenvuvmenLu
humunu undu e busLunLe sqnfcuLvu
4
.
Pur ucus5u du reuzu5u dus enLrevsLus, nuLcus u respeLu du mpucLu
dus demssues recenLes nu fubrcu de uLcnus du uqur uumenLuvum u cmu de
nsequrunu em reu5u uu fuLuru e servum cumu fermenLu puru um dscursu
permeudu de receus e ncerLezus em fuce dus mudfcuues nu perf du [uvenLu-
de ucu. Nesse cunLexLu, murcudu peu unqusLu u respeLu du presenLe e du
4
lunLes uLzudus puru u evunLumenLu de dudus subre us muncpus: esLuLsLcus
dspunves nus sLes: !BuE - www.bqe.quv.br/ PurLu lnus- uuvernu de lnus uerus -
www.mq.quv.br/ Pru[eLu cdudes - www.cdudes.mq.quv.br//!nsLLuLu Nucunu de EsLudus e
Pesqusus Educucunus - www.nep.quv.br/ ReuLurus dus Nuues Lndus- www.pnud.urq.br/
- SecreLuru de EsLudu du luzendu de lu- www.sef.quv.br/ !nsLLuLu de Pesqusus
Ecunmcus Apcudus- www.peu.quv.br/ Pru[eLu memuru dus muncpus mnerus -
www.usmnusqerus.urq.br/ lundu5u Ju5u Pnheru - www.f[p.mq.quv.br. Apenus puru fcur
em um exempu mus nuLuve, e pussve upunLur que u Udude de Aururu upresenLu um
!L - purmeLru uLzudu cumu ndcudur mundu u respeLu du quudude de vdu e du
qruu de desenvuvmenLu humunu du pupuu5u -, uLuuzudu puru u unu 2000, du urdem de
0,6?. 1u ndce cuucu essu cdude pruxmu uu 550 uqur enLre us 85 muncpus du EsLudu
de lnus uerus, sLuu5u bem dsLnLu duqueu ubservudu em reu5u u Udude de Junu,
que e cuucudu enLre us 60 mehures du EsLudu. Se evurmus em cunsderu5u u !L-
Educu5u, u ubsmu enLre us dus muncpus umpu-se undu mus, vsLu que u Udude de
Aururu, nesse cusu, desucu-se puru us pures sLuuues du EsLudu, nu LucunLe uu uLendmenLu
educucunu du pupuu5u, cum cercu de 20% de unufubeLus, cfru sensvemenLe superur
u medu esLuduu e nucunu. Em cunLrupurLdu, u Udude de Junu, nesse cusu, pussu u
sLuur-se enLre us 50 cdudes cum mehur uLendmenLu.
fuLuru, u esLrunhumenLu dus nuvus vuures e uLLudes dus uduescenLes - que
subverLem us buses Lrudcunus de uuLurdude du prufessur - e percebdu peus
su[eLus du uqur mus cumu umu munfesLu5u udcunu du fuLu de perspecLvus
du cdude du que cumu umu Lendncu em cursu nu cenuru educucunu e nu
perf du [uvenLude, Lu cumu nus upunLu Rub uberL (l??5).
A escuu, nesse cusu, pru[eLu-se cumu u nsLLu5u que, peu seu curuLer sucu
e peu cunhecmenLu que uquLnu e nsLLu em um quudru de qrundes curncus e
excusues, e eqLmu puru desquufcur, furmumenLe, u vuurzu5u du pussudu
mpcLu nu muLeru hsLurcu e nus pruLcus cuLurus. 1us pruLcus - cumu, pur
exempu, u Uunqudu, fesLu Lpcu du uqur -, de uqum mudu, evucum u memuru de
uuLrus Lempus sem encunLrur, cunLudu, eqLmdude nu espuu escuur.
A dmens5u requsu percepLve nu Udude de Aururu e exempur duquu
que frequenLemenLe se verfcu puru u EsLudu de lnus uerus, cu[us ruzes hs-
Lurcus s5u prufundumenLe urruqudus, LunLu nus cenurus urbunus cumu nus ru-
rus, e remunLu u epucu de ucupu5u pupuucunu e du urqunzu5u de rmundu-
des, durunLe u perudu cuunu. lxuu-se, cuLurumenLe, nuquee cunLexLu, umu
requsdude puuLudu pur umu furLe purLcpu5u pupuur nus cermunus msL-
cus e rLuus de Ludu urdem, bem cumu nus fesLus suqrudus e prufunus (Busch,
l?86). Uum u pussur du Lempu, numerus rLuus requsus fesLvus, que Lverum suus
urqens nu epucu cuunu, Lurnurum-se mpurLunLes funLes de sucubdude e
uquLnu5u dus cumundudes rurus (Pereru e uumes, l??5). A requsdude ucubu
pur exercer esse efeLu purque, pur muures que se[um us mpucLus cunLempurneus
du mudernzu5u dus reuues de Lrubuhu ense[udus pur nuvus mudududes de pru-
du5u, urqunzu5u puLcu e cumuncu5u, Lus cumundudes Lendem u se dferenc-
ur cuLurumenLe dus espuus urbunus peu curuLer n5u uLumzudu e n5u
despersunuzudu dus reuues sucus que, nurmumenLe, Lm, nu experncu requ-
su, umu buse de cunsLru5u denLLuru. Assm, us vncuus sucus verfcuves nu
Udude de Aururu n5u s5u unnmus, us uus qrupus s5u furLes, e us ndvduus s5u,
em qeru, herderus de umu hsLuru fumur que e cumpurLhudu peu cumundude e
ceebrudu nus rLuus requsus (Pereru e uumes, l??2).
Nesse cunLexLu, u buscu de sLuuues ussucudus u umu LenLuLvu urLfcu
de fxu5u de eemenLus de umu Lrud5u currcuur mus qeru n5u encunLru
ressunncu em pruLcus cuLurus mus prufundus purque Lus pruLcus furum, hu
muLu, ufusLudus du espuu escuur. Andu que cum perspecLvus dsLnLus, uvun
e Rusu, uquees prufessures upresenLudus nu cenuru dus vuqens, s5u, umbus,
exLempurneus e murqnus em seu prupru Lempu e espuu, undu que em seus
dscursus ucercu du ensnu e du sLuru hu[u numerus uspecLus cunverqenLes
cum us cunfquruues nus quus encunLrum-se sLuudus.
Lmu vez cunscenLe u respeLu dus eemenLus cuLurus curucLersLcus de
cudu umu dus reududes urbunus nvesLqudus, cubu-me u desufu de purLr dus
eemenLus upreensves em fun5u du recuperu5u dus memurus ndvduus puru
chequr us dferenLes cunfquruues qubus reuLvus u memuru cueLvu, LrbuLu-
ru, em buu purLe dus cusus, de umu escrLu ufcu du sLuru. 1u cunduLu, uncu-
rudu nu cumpreens5u de que u [un5u de muLus eemenLus ndvduus furmu umu
undude cu[u esLruLuru n5u pude ser nferdu u purLr de seus eemenLus suudus,
cunduzu-me u necessdude de cumpreender n5u us uues e pensumenLus u purLr
du meru denLfcu5u de dussncrusus ndvduus, mus Lumur us cunLexLus cuLu-
rus mus qubus cumu exus esLruLurunLes du nuLurezu dus experncus e pruL-
cus ussumdus peus ndvduus ucuzudus em nsLLuues defndus (Eus, l??4 e
l??5). Em umu Lrunspus5u du pensumenLu de Eus puru u cumpreens5u dus
nsLLuues escuures, puderumus dzer que cudu undude expressu umu urdem
nvsve du furmu de vdu - uu puderumus ucrescenLur, de Lrubuhu - em cumum,
que n5u pude ser dreLumenLe percebdu e uferece uu ndvduu umu qumu mus uu
menus resLrLu de funues e mudus de cumpurLumenLus pussves (Eus, l??4, p.
2l). Pur essu ruz5u, us nsLrumenLus meLuduuqcus uLzudus puru u Lrubuhu de
pesqusu cum us dferenLes su[eLus envuvem LunLu uspecLus perLnenLes u memuru
ndvduu (unexu l), quunLu u memuru cueLvu e u um suber hsLurcu
nsLLucunuzudu (unexu 2).
A despeLu dus muLus smurdudes, us dus perfs escuures servrum puru
me cunduzr u umu cunfquru5u muur e dsLnLvu, cum qrunde puLencu cumpre-
ensvu u respeLu de eemenLus cunsLLuLvus dus suberes ducenLes. Puru u unuse
dessus dferenus buscure uburdur Lrs bucus LemuLcus dsLnLus, purem ussucu-
dus: u perf sucu-cuLuru dus prufessures, us especfcdudes nu urqunzu5u du
cuLuru du escuu e u pudr5u de vurubdude du cunhecmenLu hsLurcu du prufes-
sur em fun5u dus dferenLes cenurus de cuLuru urbunu.
5obre os perfis docentes
Emburu exsLum muLus upruxmuues, nu que se refere uu Lpu de furmu-
5u, cundues de vdu e Lrubuhu, enLre us prufessures dus duus nsLLuues, u
ubservu5u mus cududusu u respeLu dus perfs sucu-cuLurus dus dus qru-
pus nvesLqudus pude nus uuxur u cumpreender uspecLus mpurLunLes reuL-
vus us cunfquruues especfcus e, subreLudu, us buses subre us quus
esLruLurum-se us crLerus de puusbdude (lurqun, l??) que u prufessur
uLzu puru defnr quus s5u - uu n5u - us muLerus ensnuves e pur qu.
Uube pensur, em prmeru uqur, nus reuues qubus que cudu nsLLu5u, u
seu mudu, esLubeece cum us seus respecLvus espuus urbunus. Le um udu, nu
Udude de Aururu, esLumus dundu cum umu escuu que respunde suznhu peu
escuurzu5u de um nuceu urbunu nLeru, u que sqnfcu dzer que u fuu
duquees prufessures currespunde u fuu de furmudures de upn5u puru u pupu-
u5u du uqur, cu[u qruu medu de escuurzu5u e ucessu u nfurmu5u e bens
cuLurus e nuLudumenLe buxu. 1u crcunsLncu serve puru umpur u qruu de
cunfubdude e eqLmu5u du suber nsLLudu e dfunddu peu undude escu-
ur u purLr de seus uqenLes. A escuu e, purLunLu, um espuu sucumenLe
vuurzudu em Lermus du cunhecmenLu pur eu dfunddu e puucu quesLunudu
pubcumenLe. Aem dssu, Lu escuu se ussenLu subre um unversu sucu ruru,
permeudu pur reuues sucus cu[us ruzes remunLum u crcunsLncus de dumnu-
5u de Lpu Lrudcunu uu puLrmunu, cunfurme u cuLequrzu5u de lux \eber
(l?8), undu que murcudus pur nuLuve prucessu de desuqrequ5u e crse. Le
quuquer mudu, u despeLu du cenuru de Lrunsfurmuues, ubservu-se um unversu
cuLuru murcudu pur furLes uus qrupus e pur reuues pessuus que n5u s5u
unnmus (PERE!RA & u0lES, l??2). Luru, umu prufessuru du uqur, expressu,
cum nLensdude, em suu fuu, us puruduxus dessu sLuu5u.
0 m-/. - j/., ja.a m/m, a :-. j.1-::.a -::a c/uau-, dz eu,
- a 1-. a m/a //-.uau-, a m/a j./vac/uau-. _-1- /1/u-c/a
a /:1./a u /u_a.. 1/a v/ua cm-u agu/ - :-.v- cm mu-/,
cm --mj/ a :-. :-_u/u, j/: 1u muu m- c-c-. 3u um
-:j-/, a1- j-./_:. 1 _:1:, ma: - mu/1 u/1/c//.
Nesse senLdu, u cumundude que recebe essu u5u educuLvu puscunu-se
perunLe u suber, us vuures e us nurmus nsLLudus peu escuu u purLr du uqcu
dscuLdu pur LyuLurd (l??8) em reu5u u pruqmuLcu nurruLvu pupuur que e,
pur s, eqLmunLe. Assm, u qruu de quesLunumenLu furmu e desquufcu5u
dus furmus de suber que udvm du espuu escuur e sensvemenLe menur e uquu
que se cunsLLu cumu nurmu u purLr desse espuu Lurnu-se reqru de cumpurLu-
menLu vudu puru u uqur. Assm, uquu que se pru[eLu cumu perf sucu-ecun-
mcu e cuLuru dus prufessures dessu nsLLu5u n5u dexu de upresenLur-se cumu
um dudu reevunLe puru u cumpreens5u du furmu de vdu e Lrubuhu de um seq-
menLu du eLe nLeecLuu du uqur, undu que Lus dudus se[um upresenLudus
sem nenhum prupusLu de qeneruzu5u.
Le uuLru udu, nu Udude de Junu, n5u esLumus dundu cum umu nsLLu5u
uncu, nu senLdu du uferLu de servus educucunus, mus suu pus5u cumu nsL-
Lu5u mus Lrudcunu du cdude fuz cum que us perspecLvus u deneudus, em
Lermus de vdu, Lrubuhu e vsues de mundu, se[um represenLuLvus de umu pussb-
dude de enxerqur essu reudude ucu. Aem dssu, uu uburdur u LuLudude dus
prufessures que uLuum nu seqmenLu de 4" sere, uumenLum us pussbdudes de
desveumenLu dus reuues enLre u memuru e u esLruLuru5u du cunhecmenLu
hsLurcu dus prufessures em umu crcunsLncu cuLuru especfcu.
0s dudus que ser5u upresenLudus u sequr n5u pussuem pesu esLuLsLcu,
peu fuLu de n5u Lerem sdu urqunzudus subre umu umusLru pupuucunu cunLru-
udu, buseudu em pudrues de esLruLfcu5u. Nu enLunLu, cube desLucur que esses
dudus furum qerudus u purLr de um fucu subre u nsLLu5u escuur e ssu merece
um escurecmenLu nLruduLuru u respeLu de suus puLencududes e mLes.
Andu que descunecLudus de um perf esLuLsLcu, e, purLunLu, n5u
qeneruzuve, u quudru nfurmuLvu que emerqe desses dudus pude servr puru
umnur us cenurus dus quus emerqem dferenLes furmus de esLruLuru5u dus
suberes ducenLes u respeLu du sLuru ensnudu e, nesse senLdu, us dudus que
ser5u upresenLudus u sequr n5u dexum de Ler um efeLu usLruLvu em reu5u u
quesLues vncuudus u u5u educuLvu.
A unuse dus cundues de vdu e Lrubuhu dus prufessures dus duus cdudes
nvesLqudus serve puru nus cunduzr, em prmeru uqur, u um duqnusLcu qene-
rcu cumpuLve cum us ndcudures duquu que Juse EsLeve (l???) nus upunLuru
cumu crcunsLncu de qeneruzu5u de um mu-esLur ducenLe, undu que cum
uqumus pecuurdudes em cudu um dus cenurus. Em cerLu meddu, se perse-
qurmus u Lrhu de Nuvuu (l??5) e cunsderurmus u prufessur cumu umu j-:-
:a, hu, enLre us duus cdudes, enurmes verussmhunus e nuLuves dferenus
que ucubum pur nLerferr nu furmu peu quu se esLubeecem reuues enLre us
ndvduus e us nsLLuues escuures fucuzudus. !vur uuudsun (l??5) desLucu, u
esse respeLu, que u esLu de vdu du prufessur, denLru e furu du escuu, suus denLdudes,
hubLus e cuLurus ucuLus Lm qrunde mpucLu subre us mudeus de ensnu e subre u vuru-
5u de pruLcus educuLvus, ruz5u peu quu essu cumpreens5u precsu nserr-se cumu um
punLu de purLdu puru u dscuss5u de Lus pruLcus.
0uem e esse(u) prufessur(u) enLrevsLudu (u)? 0uus seus hubLus, suus ruL-
nus, suu cund5u de subrevvncu e Lrubuhu? Em prmeru uqur, se udmLr-
mus cumu vudu u esquemu de cuLequrzu5u du ccu de vdu prufssunu dus
prufessures prupusLu pur ubermun (l??5), percebemus umu prmeru qrunde se-
mehunu enLre us prufessures dus dus cunLexLus. Nus dus cusus nvesLqudus, n5u
hu su[eLus em fuse de enLrudu nu curreru uu esLubzu5u prufssunu, mus em
fuse de dversfcu5u e de dsLuncumenLu ufeLvu, cunsderundu-se u cuLequrzu5u
prupusLu pur esse uuLur. !ssu sqnfcu fuur em um quudru de prufessures mus
muduru, cum medu de dude em Lurnu de 46 unus, e cum umu Lendncu humuq-
neu quunLu uu Lempu de Lrubuhu nu muqsLeru - em nenhum dus cusus nferur u
l5 unus - e, nus dus cusus, cum cercu de 40% dus prufessures pussundu mus de 25
unus de curreru. A muuru dus enLrevsLudus encunLru-se bem mus pruxmu du
mumenLu du upusenLuduru du que du nser5u nu ducncu. E, LunLu e pussve
ubservur pessuus cu[u dscursu puuLu-se peu crLcu du prufss5u, dus qesLures e
dus uLuus rumus dus nsLLuues escuures, cumu e pussve denLfcur uquees que
encunLrum nu sncu suu prncpu furmu de ressLncu cuLdunu us frequenLes
mudunus peduquqcus e urenLuues emunudus du seLur pubcu. PurLunLu, cunfur-
me ubermun (l??5), LunLu e pussve encunLrur crcunsLncus pur ee desqnudus
cumu uLvsmu, cumu quudrus de serendude, cunservudursmu e desnvesLmenLu
Lpcu du fnu du curreru.
Nu cusu du Udude de Aururu, us mLuues mpusLus peu uqur, em Ler-
mus de mercudu de Lrubuhu [usLfcum umu cuncenLru5u qerumenLe muur
dus prufessures nu fuxu dus 45 uu 50 unus, mus chumu u uLen5u u fuLu de n5u
exsLrem, nus duus nsLLuues nvesLqudus, prufessures cum menus de 5 unus.
Aem dssu, nus dus cusus, u pudr5u suuru dus prufessures e busLunLe
smur. 0 uqrupumenLu pur fuxus suurus - cunsderundu-se u suuru mnmu
cumu ndcudur - encunLru-se upunLudu nu qrufcu ubuxu:
Essu sLuu5u de upurenLe sunumu - puuLudu em um quudru de buxus suu-
rus - n5u se cunverLe, cunLudu, em cundues de vdu smures enLre us prufessures
dus duus cdudes e, nesse punLu, us cunLexLus deLermnunLes du pruLcu prufssu-
nu, du punLu de vsLu sucu-ecunmcu, s5u sensvemenLe dsLnLus, u que qeru
crcunsLncus de u5u e cenurus sucu-ecunmcus muLu dferenLes.
Nus dus cusus, predumnu um quudru de femnzu5u du muqsLeru, emburu,
nu Udude de Aururu, u presenu de prufessures du sexu muscunu, uLuundu nu
seqmenLu de l" u 4" sere, ussuce-se, furLemenLe, u uusncu de perspecLvus de
Lrubuhu nu uqur e uu fuLu de u escuu ser u prncpu qeruduru de emprequs,
depus du PrefeLuru luncpu. Assm, enquunLu nu Udude de Junu l00% dus
enLrevsLudus perLencem uu sexu femnnu, nu Udude de Aururu, Lu prupur5u cu
puru 85%. Aem dssu, quundu perqunLudus subre suu pus5u perunLe us despesus
dumesLcus, u pesu fnunceru ub[eLvu subre us prufessures du Udude de Aururu e
sensvemenLe muur, cunfurme se pude depreender du qrufcu ubuxu:
Uumpurundu-se us duus cdudes, verfcu-se que, cumu us pussbdudes de
emprequ s5u sensvemenLe reduzdus nu Udude de Aururu, us chunces de mub-
dude prufssunu s5u muLu menures nesse cusu e 7l% dus enLrevsLudus pussuem
upenus um cunLruLu de Lrubuhu. Nu Udude de Junu, esse percenLuu cu puru 55%
e mudfcu-se u perf dus cumpus dspunves puru uLuu5u prufssunu, sendu que
mus de um Leru dus prufessures uLuum, smuLuneumenLe, em mus de umu escuu.
A despeLu du vuru5u du numeru ubsuuLu de su[eLus enLrevsLudus nus
duus cdudes, ubservu-se, peus dudus upresenLudus, umu reu5u nversumenLe
prupurcunu nu LucunLe u quesL5u du subrevvncu cuLdunu dus prufessures -
que, nu cusu du Udude de Aururu, s5u expusLus u umu exqncu fnunceru
sensvemenLe muur, vsLu que u quuse LuLudude dus enLrevsLudus ussume-se
cumu urrmu de fumu -, upesur dus nuLuves dferenus em Lermus de pudrues
de cunsumu verfcuves nus duus cdudes. 1u sLuu5u qeru, nu Udude de
Aururu, um mercudu de cunsumu menus dversfcudu e cum umu uferLu de
pruduLus sensvemenLe menur.
Pensudu em Lermus prupurcunus, nuLu-se Lumbem umu sLuu5u upusLvu
enLre us duus cdudes, nu que se refere u furmu5u prufssunu, cunfurme dudus
ndcudus nu qrufcu u sequr. EnquunLu, nu Udude de Aururu, u muuru dus
enLrevsLudus pussu upenus u cursu nurmu, sequdu pur um qrupu cum dpumus
de especuzu5u /a1u-:-:u, nu Udude de Junu, essu reu5u se nverLe e umu
prupur5u menur de prufessures pussu upenus u dpumu de cursu nurmu, sendu
que u muur purceu dus enLrevsLudus cuncuu uqum cursu de especuzu5u.
Nus duus escuus, us purLudures de cursus de especuzu5u us fzerum em
nsLLuues prvudus nus EsLudus de lu, RJ e SP vsundu, subreLudu, u ubLen5u
de pruqress5u nu curreru du muqsLeru. Pur essu ruz5u, us meddus mus recen-
Les du quvernu du EsLudu de lu, nu senLdu de n5u recunhecer Lus cursus e
suspender us dreLus decurrenLes desse Lpu de LLuu5u - ncusve benefcus
suurus - furum recebdus cum umu furLe curqu de reu5u e crLcu pur purLe dus
enLrevsLudus, e se cunverLerum em umu dus muures [usLfcuLvus puru u reu5u
cueLvu u uLuu puLcu mpemenLudu peu SecreLuru de EsLudu de Educu5u.
E, nu enLunLu, nus uspecLus vncuudus u escuurdude dus pus que us
dferenus enLre us duus ucududes munfesLum-se de mudu mus sqnfcuL-
vu, emburu, LunLu em um cusu cumu em uuLru, us dudus srvum puru curruburur
us unuses reuLvus u urqem sucu du prufessurudu cumu vncuudu u cusses
sucus mus buxus e uu qruu sqnfcuLvu de uscens5u verLcu u purLr du
muqsLeru (umenu SucrsLun, l??5u). Pude-se ubservur, peus qrufcus ubu-
xu, que u escuurdude dus pus, nus dus cusus, eru exLremumenLe buxu,
predumnunLemenLe vncuudu uu prmeru seqmenLu du ensnu fundumenLu
ncumpeLu uu u crcunsLncus de unufubeLsmu. UunLudu, unufubeLsmu e l
qruu ncumpeLu esL5u ussucudus, nu qrufcu, purque, em buu purLe dus cusus,
us prufessures munfesLuvum um cerLu cunsLrunqmenLu em ussumr, em reu-
5u uus pus, umu sLuu5u de uusncu ubsuuLu de escuurzu5u.
0s dudus ucmu ndcum que, prupurcunumenLe, u qruu de uscens5u verLcu
pur nLermedu du educu5u e bem muur nu Udude de Aururu, vsLu que, nesse
cusu, u muuru ubsuuLu dus fumures dus enLrevsLudus e cumpusLu pur unufube-
Lus e pessuus cum prmeru qruu ncumpeLu. Nu sequndu cusu, emburu u mpucLu
dessu Lrunsfurmu5u se[u qerumenLe menur, desLucu-se um perf de furmu5u
nuLudumenLe mus dversfcudu, u que n5u dexu de nLerferr nu buse cuLuru dus
prufessures e, cunsequenLemenLe, nu cunfurmu5u de seus [uzus de vuur.
0uundu pussumus uus uspecLus reuLvus uus hubLus e perfs cuLurus dus
prufessures, nus upruxmumus mus deLdumenLe de uspecLus furLemenLe ussuc-
udus u furmu de pensumenLu e u eemenLus que, de cerLu mudu, Lunqencum u
urqunzu5u de dmensues dus suberes ducenLes, especumenLe uqueus que en-
vuvem um senLdu vuuruLvu. Em uquns cusus, chequmus u umu crcunsLncu
de cunsderuve humuqenedude enLre Ludu u qrupu e, em uuLrus, us dferenus de
pensumenLu e/uu ruLnus s5u mus evdenLes.
Le um mudu qeru, us dus qrupus se upruxmum nu LucunLe us expern-
cus fumures de ussucuLvsmu e purLcpu5u. As Lendncus fxudus u pur-
Lr du reu5u fumur, em qeru, se munLm nu vdu uduLu e, nesse senLdu,
desLucu-se um cenuru de muur upuLu nu que dz respeLu uu envuvmenLu em
quesLues puLcus e dspuLu pur dreLus. Apenus us qrupus de buse requsu uu
ussucuues de uuxu muLuu ucupum um espuu mus sqnfcuLvu nu vdu dus
enLrevsLudus, cunfurme se ubservu peus dudus du qrufcu, que uburdu, cun-
[unLumenLe, us qrupus dus duus cdudes.
A quesL5u requsu ucupu um uqur muLu mpurLunLe nu furmu5u cuLu-
ru dus prufessures e merece ser vsLu cum uLen5u especu. A quuse LuLudu-
de dus prufessures - ?8% - pussu umu furmu5u requsu fumur cuLucu.
Essu furmu5u, em qeru, esLeve presenLe nus umbenLes prmurus de sucub-
dude, envuvendu u vdu fumur, us reuues de vznhunu e fesLus, uem de,
em muLus cusus, se vncuur Lumbem u espuus de uLuu5u que se perpeLuu-
rum uu unqu du vdu e s5u cunsderudus, peus enLrevsLudus, cumu mpurLun-
Les uLe hu[e. luLus dus prufessurus uLuum, Lumbem cumu curshsLus,
cuLequsLus uu urenLudurus em qrupus requsus dversus. 0uLrus [u n5u pus-
suem umu uLuu5u dreLu, mus recunhecem u dmens5u requsu cumu um
uspecLu mpurLunLe de suu vdu cuLdunu. Lm pequenu qrupu, denLre us enLre-
vsLudus, n5u pussu quuquer Lpu de vncuu mus dreLu cum pruLcus requ-
sus. Nem Ludus us prufessures, cunLudu, munLm-se vncuudus u !qre[u UuLu-
cu e, nesse senLdu, u vurubdude e nuLuve, enLre us duus cdudes.
0uundu perqunLudus u respeLu du up5u requsu uLuu, us uspecLus reuLvus
u Lrud5u requsu cuLucu, em seu ves nsLLucunuzudu, munLm-se furLemenLe
presenLes nu Udude de Aururu, cu[us buses uqrurus e reuues Lrudcunus ussu-
cum-se, em cerLu meddu, uu furLe pupe du requsdude, em umu uscu5u cun-
LrudLuru e, pur vezes, cunfLuusu enLre u nurmu esLubeecdu peu !qre[u UuLucu
e u usLru pupuur, cum pruLcus de benze5u, upeus u fquru de luru, qrupus
equs, prumessus e ex-vuLus. (Pereru & uumes, l??2). Aem dssu, u vuurzu5u
de fesLvdudes e rLuus vncuudus uu mLu fundudur e u fquru du SunLu RLu,
pudrueru du cdude, sumu-se us uLvdudes escuures que s5u desenvuvdus nu
nLerur du espuu du !qre[u cum ruzuuve perudcdude. Assm, desLucu-se de
mudu purLcuurmenLe reevunLe u reu5u espucu de pruxmdude enLre u escuu
e u !qre[u, bem cumu u LrnsLu furmuzudu enLre us duus nsLLuues.
Ju nu Udude de Junu, us pruLcus requsus pupuures mus urruqudus
enLre u pupuu5u equ fundem-se cum rLuus udvndus du esprLsmu. Nesse
cusu, u buscu de referncus de uuLu-u[udu e LexLus de urenLu5u esprLu ussu-
cu-se, cum frequncu u dsLrbu5u de ex-vuLus e nuvenus. Aem dssu, men-
suqens que expressum essu fus5u s5u percebdus, cum reuLvu fucdude, nus
cudernus dus uunus e s5u, qerumenLe, upresenLudus nu ncu de cudu uuu.
E, cunLudu, nu buscu de meddus de reLruumenLu5u dessu perspecLvu
requsu nsLLucunuzudu que us dferenus enLre us duus cdudes se upre-
senLum de mudu mus nuLuve. Nesse senLdu, chumu u uLen5u u pupe
ussumdu peus emssurus de 1V, cunfurme se ubservu peu qrufcu ubuxu:
UunLrurumenLe uu que se ubservu nu Udude de Junu, nu quu u heqemunu
du Rede uubu e evdenLe, Lu cumu ucurre nu resLunLe du LerrLuru nucunu, nu
Udude de Aururu, us prufessures ussumem que, mu[urLurumenLe, buscum usss-
Lr u Rede Vdu, emssuru vncuudu u !qre[u UuLucu, cu[us pruqrumus pussu-
em curuLer nuLudumenLe cunfessunu. Nesse cusu, chumu u uLen5u u fuLu de,
durunLe us enLrevsLus, uquns prufessures Lerem sdu cupuzes de deLuhur u
qrude de pruqrumu5u dessu emssuru e deLermnudus pruqrumus.
Em cunLrupurLdu, nu Udude de Junu, u buscu de uLernuLvus requsus,
subreLudu vncuudus uu esprLsmu, e mus nLdu e, em cerLu meddu, ussucu-se
u umu muur umpLude de drumus humunus de Ludu urdem, em umu crcunsLn-
cu umbquu, nu quu, pur um udu, exsLe u demundu peu equbru emucunu e
pessuu, ussucudu u um furLe cunLrue dus uues ndvduus mpemenLudu peu
escuu e, pur uuLru, u sensu5u de suumenLu e sud5u puru u enfrenLumenLu
desses prubemus. Nesse cenuru, n5u e cusuu u dferenu que Lumbem se mun-
fesLu nu perf de hubLus de eLuru dus prufessures, cunfurme se ubservu nu
qrufcu u sequr, que upunLu, uem de um desnve enLre us duus cdudes, quunLu
u uusncu de eLurus ssLemuLcus, umu sqnfcuLvu dferenu nu LucunLe u
buscu de vrus de uuLu-u[udu e LexLus esprLus nu Udude de Junu.
Nu cusu dus dudus reuLvus uu Lpu de eLuru mus frequenLe, uquns
uspecLus merecem ser desLucudus. Em prmeru uqur, nenhum dus enLrevsLu-
dus que ussumrum esLur endu LexLus de referncu peduquqcu cunsequu se
embrur du nume du LexLu, vru uu uuLur, u que denuLu u pussbdude de umu
sqnfcuLvu fruqdude du nfurmu5u uu mesmu u pequenu qruu de senLdu
uLrbudu u essu eLuru puru u pruLcu prufssunu dus prufessures.
Em sequndu uqur, chumuu u uLen5u u fuLu de us enLrevsLudus que ussum-
rum esLur buscundu vrus esprLus uu de uuLu-u[udu durem muLu mpurLncu u
esse Lpu de eLuru, cumu umu uLernuLvu de enfrenLumenLu de seus drumus
pessuus dunLe du uusncu de uuLrus perspecLvus. Aem dssu, u quesL5u fnun-
ceru e upunLudu, nu quuse LuLudude dus cusus, cumu um fuLur mpedLvu
puru u pruLcu du eLuru , subreLudu nuquees cusus em que us prufessures
ussumrum n5u esLur endu nudu.
1u crcunsLncu repercuLe, pur exempu, nu ucessu du prufessur u uuLrus
bens e servus cuLurus, ncundu cumpuLudures e nLerneL. Aus, nesse cusu,
predumnu , de um mudu qeru, um cenuru de excus5u dqLu, cunfurme se
ubservu nu qrufcu u sequr:
EnquunLu nu Udude de Junu verfcu-se um qruu muur de ucessu dus
prufessures u cumpuLudures e nLerneL, nu escuu du Udude de Aururu u LuLu-
dude dus enLrevsLudus ussume seu descunhecmenLu em reu5u u essu
Lecnuuqu. PuruduxumenLe, u escuu pussu, em suus dependncus, um ubu-
ruLuru de nfurmuLcu bem esLruLurudu, emburu nuLvu e n5u uLzudu peus
prufessures, que ussumem n5u Ler u mus eve deu u respeLu du que ssu
represenLu du punLu de vsLu de ucessu u nfurmuues. 1umpuucu exsLem, nes-
se cusu, cundues Lecncus que pussbLem u vncuu dreLu du nsLLu5u
escuur u um pruvedur de ucessu u nLerneL.
Esse cun[unLu de dudus, pur s su, n5u expcu nudu, mus nus u[udu u cum-
preender uquns eemenLus pecuures que se munfesLum em cudu umu dus cr-
cunsLncus, LunLu em reu5u us pruLcus escuures quunLu em reu5u uus cum-
punenLes dus suberes ducenLes subre u sLuru.
5obre as prticas escoIares
Se ussucudus u cumpreens5u de dferenLes crcunsLncus de cuLuru urbu-
nu - que, nu LucunLe u urdenu5u smbucu du espuu, esLubeecem dferenLes
pru[eLus reuLvus u vuurzu5u sucu du memuru -, perfs snquures de cuLuru
du escuu ucubum pur quurdur reuues prufundus e expcuLvus cum us cdu-
des que us ubrqum e, pur essu ruz5u, pudem ser enLenddus cumu espuus
efeLvus de furmu5u, nu meddu em que nsLLuem vuures, furmus de pensur e
uLvdudes que, muLus vezes, ucubum pur qunhur um nuLuve qruu de
ssLemuLcdude nus pruLcus ducenLes.
Nu cusu du Udude de Aururu, u dssucu5u Lempuru enLre u cunsLru5u du
predu escuur e us demus murcus hsLurcus muLeruzudus nu cdude e cuerenLe
e cumpuLve cum umu crcunsLncu qubu de umnesu (Le uuff, l??4), cu[u
prucessu de dssemnu5u sucu n5u dexu de se vncuur, undu que ndreLu-
menLe, uquu que Perre AnsurL (200l) demunsLruu esLur pur Lrus du memuru
dus ressenLmenLus: u LenLu5u du esquecmenLu ussucudu uu equbru nsLu-
ve e cunLrudLuru du embrunu e dus LenLuLvus de rememuru5u. Nesse
quudru e que pudemus cumpreender, em reu5u u essu cdude, de mudu espec-
u, u vLudude de um senLmenLu nusLuqcu e suudussLu que n5u dexu de se
ussucur uu mu esLur prupcudu peu desencuxe (uddens, l??l) decurrenLe
du bnmu desuqrequ5u/uusncu de perspecLvus puru u uqur. A perspecLvu
de desvuurzu5u LucLu du pussudu e du sLuru e rrududu e refurudu peu
nsLLu5u escuur, u punLu de se ubservur pruLcus de uLerzu5u e u[umenLu
de pru[eLus peduquqcus e vuzes ndvduus dssununLes em reu5u u esse
cunLexLu qubu. 1ruLu-se de umu escuu cu[u cunsLru5u remunLu uu fnu du
decudu de 80 e que n5u buscuu esLubeecer quuquer Lpu de vncuu smbucu
cum u predu escuur unLqu, hu[e pruLcumenLe desLrudu. Aem dssu, ussm
cumu s5u Lnues us murcus hsLurcus muLeruzudus nu espuu urbunu, Lum-
bem s5u fuquzes e usssLemuLcus us sLuuues que, nu mbLu dus uLvdudes
exLrucusse, urqunzum ruLnus que cunfqurum percepues qubus quunLu u
essncu du muLeru hsLurcu. A exce5u du requu5u furmu empreenddu peus
cuendurus de duLus e peu urqunzu5u du Lempu escuur - que n5u dexum de
fuzer purLe du prucessu que evu uquu que NurberL Eus (l??8) unusuu cumu u
uprendzuqem du cuLuru du Lempu nu nfncu e que qeru prucessus de submss5u
du crunu uu Lempu e espuu escuures (BenLu, 200l) -, n5u se ubservuu, nu
Udude de Aururu, pruLcus ruLnzudus cupuzes de cunsLLur, pur s, eemenLus de
umu deLermnudu Lrud5u currcuur em sLuru, Lu cumu furu pussve ubservur
nus cenurus de vuqem - cupLuu 2 - nu Udude de Junu. !ssu n5u quer dzer que
n5u exsLum pruLcus escuures ruLnzudus nu escuu du Udude de Aururu, mus
esL5u menus vncuudus u cunsLLu5u de um uhur subre u sLuru, em fun5u du
repeL5u de cermunus cvcus, e mus qudus u requu5u de hururus e reqrus
de uuLurdude, que upurecem refurudus, subreLudu, nus uLvdudes envuvdus nus
uruues reuzudus LunLu nus espuus du escuu cumu du qre[u. Uube desLucur,
nesse cusu, que us uruues reuzudus nesse espuu s5u cunduzdus peus prufessu-
res, durunLe u Lurnu eLvu, u que sqnfcu dzer que us uunus se desucum du suu
de uuu uLe u pruu, unde se ucuzu u qre[u.
Pur uuLru udu, nu cusu du Udude de Junu, Lemus um umbenLe de vuur-
zu5u sucu du memuru ucu cumu purLe de um pru[eLu muur de cunsLru5u
heqemncu de umu eLe que, hsLurcumenLe, se pru[eLuu sucumenLe pur
nLermedu de pru[eLus reucunudus u preservu5u du memuru, du sLuru e
du cuLuru ucus, cum purLcuur nfuse u memuru du ndusLruzu5u e du
mudernsmu. Nesse pru[eLu, esLverum uusenLes, e sem dreLu u memuru, fruues
mpurLunLes du sucedude, LrudcunumenLe excudus e sencudus. Assm, fuu-
se, ssLemuLcumenLe, em umu cdude mudernu, ndusLru, cuLurumenLe urru[u-
du, purLuduru de um pru[eLu urbunsLcu e de cunsLruues urbunus que n5u dexum
de exercer um pupe mpurLunLe nu hsLuru du urquLeLuru nucunu e de lnus
uerus. Nu enLunLu, u despeLu dssu, e cumu se u cdude n5u Lvesse nem neqrus,
nem uperurus, nem uqrcuLures, nem cumercunLes, Lumpuucu u pupuu5u empu-
brecdu, n5u cunsumduru dus pruduLus e hubLus ussucudus uu pru[eLu muderns-
Lu. Emburu n5u se puscune cumu nsLLu5u ussucudu u um pru[eLu rrududur du
memuru ucu ufcu, u predu escuur, cum suus murcus Lunqves de um um uuLru
Lempu, n5u dexu de Ler efeLus sqnfcuLvus nu cunfurmu5u de umu perspecLvu
qeru de vuurzu5u dessu memuru. EsLumus uburdundu umu crcunsLncu que
n5u se vncuu, nu punu du hsLuru ufcu, u umu memuru de ressenLmenLus, mus
e pussve reLurnur, uqu, uu LexLu de AnsurL (200l), puru pensurmus us efeLus
desse cenuru nu dssemnu5u de umu perspecLvu quunLu uu pussudu e u memu-
ru. AnsurL denLfcu, em reu5u us uLLudes que uLruvessum us memurus, quuLru
pussbdudes e/uu LenLuues: u LenLu5u du esquecmenLu, u LenLu5u du repeL-
5u, u LenLu5u du revs5u e u LenLu5u du reLeru5u. Nessu cdude, em purLcuur,
e pussve, pur um udu, pensur em um Lpu de esquecmenLu que, du punLu de vsLu
du u5u escuur, e uprufundudu quundu se sencu em reu5u uu dversu, uu n5u
heqemncu e, nesse senLdu, se nsLLuem pruLcus humuqenezudurus que desubLum
pruLcus que evem u cumpreens5u du uLerdude. Pur uuLru udu, u rememuru5u
n5u dexu de ser umu murcu ssLemuLcu envuvdu nu ruLnu escuur e que
ucubu pur Ler efeLus mpurLunLes em reu5u u perpeLuu5u e reuLuuzu5u de
umu memuru ufcu, cunsLLunLe du denLdude ucu. Pur essu ruz5u, nuLu-se
u qeneruzu5u de um senLmenLu ufunsLu peu fuLu de ser nuLuru duqueu
cdude mu-.a, j.-:-.vac//:1a, va_ua.u/:1a e a..Jaua. Esse ufunsmu
encunLru umu sudu currespundncu nu dscursu dus prufessures du escuu
que u esLverum cumu uunus e que vuurzum, subremuneru, us reuues de
permunncu enLre pruLcus e rLuus cunLempurneus e mus unLqus, duLudus
de suus epucus de escuurzu5u. Uhumu u uLen5u, nesse cusu, u fuLu de que
essus pruLcus unLqus upurecem cum reuLvu qruu de ndferencu5u nu fuu
de prufessures de fuxus eLurus dferenLes, u que refuru u uspecLu du repeL-
5u. 1u crcunsLncu n5u se fxu, cunLudu, sem furLes resuLudus du punLu de
vsLu cumpurLumenLu e, nesse senLdu, um uspecLu se desLucu quunLu us uLLu-
des cumpurLumenLus vuurzudus peus prufessures, dferenLemenLe duquu
que se ubservu nu Udude de Aururu: u dscpna, u heaqua, u dscuso de
deesa da hamona soca e u busca da paz cumu eemenLus cenLrus cunsLLuLvus
dus crLerus de j/au:////uau- dus prufessures. Esses eemenLus encunLrum-se
presenLes, de furmu dfusu e qeneruzudu, em Ludus us mensuqens, rLuus,
uruues, urqunzu5u de fus, fesLus. Aem dssu, Lus eemenLus s5u evucudus,
frequenLemenLe, cumu [usLfcuLvus puru u see5u uu excus5u de deLermnu-
dus Lemus de ensnu.
Nu cusu especfcu du cunsLru5u de crLerus de puusbdude du prufes-
sur, cube desLucur que u eu du requsdude encunLru, nus duus nsLLuues,
dferenus Lnues, purem mpurLunLes puru u cunfurmu5u de pruLcus escuures.
Se, nu escuu du Udude de Aururu, u heqemunu cuLucu e evdenLe e vncuudu
u umu Lrud5u requsu que remunLu uu cunLexLu hsLurcu de fxu5u de umu
requsdude equ, buseudu nu pruferu5u de rmundudes e mecunsmus de
cunsLLu5u denLLuru dus qrupus sucus, nu Udude de Junu, Lu crcunsLncu
e um puucu mus muLzudu e submeLdu u um cenuru requsu mus cumpexu e
uncurudu em um muur dnumsmu urbunu. Nesse cusu, u pesu du esprLsmu e
dus referncus de eLuru de uuLu-u[udu mescum-se cum pruLcus requsus us-
sucudus u repeL5u de rLuus -cumu u uru5u cueLvu duru, reuzudu nu ncu
de cudu Lurnu eLvu - e u ncdncu de pruLcus de urqem pupuur. Le buu purLe
dus prufessures enLrevsLudus emerqu, em reu5u u esse uspecLu, um dscursu de
vuurzu5u du uunu `:-.-", "a .-v/1au", "a a_.-::/v".
6/1au u m-/... -/- Ja 1-m 1a1: m1/v: j.a :-. .-v/1au,
j.gu- 1/ca. m:1.au c/:a: gu- va aum-1a. /::,
[usLfcuvu-me Sheu, umu dus prufessurus enLrevsLudus nu Udude de Junu, subre
u nudequu5u de uburdur quesLues reuLvus u dreLus puLcus e cdudunu.
Assm, u vncuu5u e u suburdnu5u du cunLeudu hsLurcu u um cun[unLu de
Lrudues du suber escuurzudu uumenLum u vLudude dus ruLnus e pruLcus
urruqudus nu urqunzu5u escuur que, de cerLu mudu, respundem u quesL5u du
perpeLuu5u du nsLLu5u e s5u cunsuunLes cum uquu que unnu ArendL (200l)
unusuu quunLu us reuues enLre educu5u, escuu e Lrud5u. Nu verdude, Lus
ruLnus s5u efcuzes puru u munuLen5u de umu reu5u de equbru enLre u nsLLu5u
e u cumundude, fundumenLum u esLuLuLu de umu escuu Lrudcunu e rqurusu quunLu
us suus reqrus de funcunumenLu e cunvvncu, de mudu cuerenLe e cumpuLve cum
uquu que u hsLuru du cdude uferece cum Ludu suu densdude. Nesse senLdu, ussu-
mem um pupe mpurLunLe nus uperuues de see5u du muLeru ensnuve.
A quesL5u fnu que deve ser respunddu, cumu decurrncu du cun[unLu du
nvesLqu5u, e: de que muneru Lu cenuru nLerfere nu urqunzu5u dus suberes
dus prufessures nu cusu du sLuru ensnudu, vsLu que, qrussu mudu, pudemus
denLfcur numerus crcunsLncus de smurdudes cum mpucLus sqnfcuLvus
nus funLes sucus de furmu5u e de urqunzu5u dus suberes ducenLes?
Se, pur um udu, hu, enLre us duus nsLLuues escuures, upruxmuues udvndus
dus uspecLus nsLLucunus e du Lru[eLuru hsLurcu du sLuru ensnudu que n5u
pudem ser desprezudus, pur uuLru, uquu que curucLerzu u dscursu dus prufessu-
res nus duus cdudes upresenLu sensves dferenus. Assm, se n5u e pussve en-
cunLrur qrundes dsLnues em reu5u uus quudrus essencus quunLu u mpurLn-
cu e Lpu de recurLes du sLuru ensnudu nus duus nsLLuues, quundu pensumus
nus dferenLes cunfquruues que se urqunzum quunLu uu suber ducenLe, us
dssunncus pussum u ser mus nuLuves e munLm um pudr5u de cuerncu cum us
cenurus upresenLudus de cuLurus urbunus.
PIanos de cuItura e saberes docentes
Puru esLudur u urqunzu5u especfcu du suber hsLurcu enLre us prufessures
dus duus cdudes puru uem dus eemenLus vncuudus u cuLuru du escuu, furum
uLzudus us mesmus nsLrumenLus de nvesLqu5u que cumpuserum us LesLes du
S!lAVE, purem cum um qruu muur de see5u - necessuru du punLu de vsLu du
uperucunuzu5u du pesqusu - e, purLunLu, cum umu resLr5u quunLLuLvu e
quuLuLvu dus Lens. A purLe du enLrevsLu vuLudu puru u nvesLqu5u especfcu-
menLe desLnudu u esse fm ubedeceu u sequnLe urqunzu5u LemuLcu:
A see5u ucmu Lem, pur um udu, um cumpunenLe ueuLuru, vsLu que uqu-
mus quesLues de cudu bucu furum pnudus du cun[unLu muur du LesLe. Buscuu-se
vurur u qruu de dfcudude dessu see5u upresenLudu uus enLrevsLudus e, desse
mudu, furum escuhdus quesLues fuces, medunus e dfces, cunfurme uquu que
se ubservuu puru u cumpus5u du escuu de prufcncu cum us resuLudus fnus
ubservudus em fun5u du desempenhu dus uunus
5
. Apesur de Lerem sdu
seecunudus uqumus quesLues urundus dus pruvus desLnudus u 8" sere du ensnu
fundumenLu e " sere du ensnu medu, u muur purLe dus quesLues upresenLudus
uus prufessures fu reLrudu du pruvu de 4" sere, purLunLu, du nve escuur em que
uLuum e que fu submeLdu uus seus pruprus uunus. Pur uuLru udu, buscuu-se
seecunur quesLues que furum furmuudus urqnumenLe e excudus durunLe us
prucedmenLus de LesLuqem esLuLsLcu dus Lens e que, de cerLu furmu, uburduvum
Lemus reevunLes puru um duqnusLcu mus qeru u respeLu dus cumpreensues
cumumenLe dfunddus u respeLu du sLuru ensnudu. Uube uqu um escurec-
menLu u esse respeLu. Pur que um deLermnudu Lem chequ u ser emnudu durunLe
u LesLuqem esLuLsLcu? Purque, sequndu us purmeLrus du 1R! - 1euru de respusLu
uu Lem, meLuduuqu esLuLsLcu uLzudu ssLemuLcumenLe nus prucessus de uvu-
u5u educucunu - um Lem, puru ser cunsderudu quuLuLvumenLe bum, deve
Ler um uLu percenLuu de dscrmnu5u du pupuu5u cum uLus e buxus hubdu-
des cuqnLvus. Se um Lem n5u dscrmnu e, em fun5u dssu, upresenLu um de-
sempenhu smur em quuquer fuxu, sqnfcu que uquee Lemu e/uu uburduqem e
respunddu(u) qenercumenLe e de mudu equbrudu peu pupuu5u, uu purque se
LruLu de um ussunLu cu[u LruLumenLu sqnfcu umu uusncu uu purque suu uburdu-
qem e de Lu mudu qeneruzudu, que nus remeLe us represenLuues cumumenLe
dfunddus enLre u pupuu5u. 1us represenLuues, purLunLu, n5u Lm vudude, du
punLu de vsLu du uvuu5u nsLLucunu, se cunsderurmus excusvumenLe u Leu-
ru de respusLu uu Lem. Nu enLunLu, nu mumenLu em que um Lem e excudu sub Lu
urqumenLu, ee pude vr u nus remeLer u quesLues busLunLe nLeressunLes e que nus
evum, uu uus sncus e uusncus ssLemuLcus, em Lermus du uburduqem dus
cunLeudus, uu us cuncepues LucLumenLe dfunddus. Uube desLucur que, nessu
fuse de LesLuqem esLuLsLcu, bucus LemuLcus nLerus furum deberudumenLe ex-
cudus du LesLe fnu, em fun5u de um quudru de supusLu fruqdude du Lem,
cunsderundu-se u 1R!. Esse e u cusu, pur exempu, de quesLues reuLvus u vs5u de
sLuru e u cdudunu que furum, em suu qrunde muuru, excudus, pur ndcu-
rem, qenercumenLe, puru u pupuu5u submeLdu uu pre-LesLe, u predumnu
de cuncepues cunncus ucercu du ub[eLu hsLurcu. Aem dssu, nuLu-se umu
5
Ludus dspunves em l!RANLA, Sunu Reqnu (urq) BueLm Peduquqcu de Uncus
umunus. UAEL/LlJl, 2002
presenu muLu sqnfcuLvu de expcuues buseudus nu sensu cumum puru
quesLues reuLvus u dscuss5u du cdudunu. Assm, verfcu-se, pur exempu,
que umu purceu sqnfcuLvu dus uunus de fuxus cuqnLvus dferenLes res-
punde, ndsLnLumenLe, us uLernuLvus b, c e d nu cusu du Lem 0400
6
,
upcudu nu pre-LesLe e excudu du LesLe fnu.
Pur essu ruz5u, upLe pur nserr, nu uburduqem cum prufessures, uquns
dus Lens que se enquudrum nessu crcunsLncu. Esses Lens esL5u descrLus, nu
unexu , cumu excudus nu fuse de pre-LesLe.
0s prufessures n5u receberum us LesLes puru resuu5u prupru e ndependen-
Le. AnLes dssu, us Lens que cumpuserum us LesLes furum seecunudus e upresenLu-
dus u cudu ndvduu, suudumenLe, durunLe u enLrevsLu, cumpusLu pur um quudru
mus umpu de quesLues. Nesse senLdu, us Lens erum ub[eLu de umu dscuss5u, nu
quu erum prupusLus refexues, u enLrevsLudu se puscunuvu quunLu uu Lpu de
quesL5u, uLernuLvus de respusLus, qruu de dfcudude, perLnncu, denLre uuLrus
pussbdudes, uberLus e vuruves de ucurdu cum us demundus de cudu ndvduu.
1u fuLu ucubuu pur deLermnur enLrevsLus cum duruues muLu dsLnLus, uqumus
cum cercu de 2 hurus, uuLrus cum cercu de ?/l0 hurus.
Uunfurme [u expusLu nu cupLuu nLruduLuru, u usu du cuLequrzu5u pru-
pusLu pur Lee e Ashby (2000) e Burcu (2000) fu ussumdu cumu vudu puru u
uqrupumenLu dus respusLus ndvduus, esLubeecdu cum buse nus sequnLes cr-
Lerus: respusLu curreLu, n5u-respusLu, denLfcu5u upruxmuLvu e respusLu er-
rudu. 1umundu-se Lus crLerus cumu referncu, pudemus purLr du cumpreen-
s5u dus uqrupumenLus ndvduus, sem cunsderur, em um prmeru mumenLu, us
dsLnLus cunLexLus nsLLucunus, u que nus upunLu u exsLncu de qrundes
dspurdudes nLernus em cudu umu dus nsLLuues. 1us dspurdudes pudem
ser cupLudus peu qrufcu ubuxu, que upresenLu u reu5u enLre erru, ucerLu e
ubsenLesmu. 0s dudus esL5u urdenudus pur ndce decrescenLe de erru.
6

Nu exu hurzunLu, e pussve denLfcur u cudqu de cudu ndvduu. Assm,
"6/uau- u- u..a.3", pur exempu, sqnfcu dzer que se LruLu du ndvduu que
recebeu u numeru sequencu nu escuu duqueu cdude. Pur suu vez, "6/uau- u-
Ja.5" refere-se uu prufessur que recebeu u numeru sequencu 5 nu Udude de
Junu. Aem du qrunde dversdude ndvduu, uquns uspecLus chumum u uLen5u
em reu5u us Lendncus upresenLudus nesLe qrufcu.
A escuu du Udude de Aururu upresenLu u muur dspers5u, sLu e, u mus uLu
ndce de erru e u mus uLu ndce de ucerLu, u que upunLu puru um cenuru sensvemen-
Le mus cumpexu du punLu de vsLu du equdude quunLu uu dumnu du cunLeudu hsLurcu
especfcu pur purLe dus prufessures. Aem dssu, n5u e pussve dzer que, du punLu de
vsLu du desempenhu ndvduu :1./c1u-:-:u, hu umu Lendncu defndu, nu desempe-
nhu dus esLudunLes, que upunLe puru u nser5u du Udude de Aururu nu puLumur crLcu
e du Udude de Junu nu puLumur bem pruxmu u fuxu sufcenLe. 1unLu hu desempenhus
muLu pusLvus nu cdude supusLumenLe uLesLudu cumu crLcu, cumu hu desempenhus
muLu nequLvus nu cdude supusLumenLe uLesLudu cumu suLsfuLuru, u que reuLvzu,
sensvemenLe - se e que n5u descurLu -, quuquer LenLuLvu furmu de depreender u
desempenhu dus esLudunLes u purLr du cunhecmenLu dus prufessures. E mpurLun-
Le desLucur esse fuLu, purque ee pude, de cerLu mudu, nLerferr nu prucessu de
Lumudu de decs5u e uburduqem dus escuus, pur purLe dus qesLures, cusu se def-
num puLcus pubcus u purLr du efeLu mus nefusLu que pude se ussucur u
uvuu5u educucunu: u runqueumenLu de nsLLuues. Essu pusLuru frequenLe-
menLe cunduz u cussfcu5u dscrmnuLuru, que cunLrbu sumenLe puru uquu
que Lee Shumun (l??7), em um urLqu drqdu u Lecncus, mnsLrus e secreLurus
de esLudu de Ludu u Amercu LuLnu, desLucuu cumu decurrncu cenLru dus
refurmus educucunus susLenLudus em pruLcus merumenLe qerencus: u u[umenLu
du prufessur, que, frequenLemenLe cunsderudu, peus qesLures, um nmqu u ser
enfrenLudu, n5u se puscunu cumu um uudu nus prucessus de Lrunsfurmu5u du
escuu e de enfrenLumenLu reu du prubemu du quudude, du equdude e, pur
cunsequncu, du demucrucu.
Uube refeLr, purLunLu, em que meddu uspecLus dsLnLus dus cunLexLus
cuLurus e escuures pudem cunferr nLeqbdude uus resuLudus cueLvus.
Em prmeru uqur, e pussve denLfcur umu vurubdude qubu, emburu
Lnue, nu desempenhu dus duus escuus, se cunsderurmus u reu5u qenercu
erru, ucerLu, denLfcu5u upruxmuLvu e n5u-respusLu. 0 qrufcu ubuxu usLru
us Lendncus mus qerus e upunLu um prmeru quudru de dferenus.
Se pensurmus nus dudus upresenLudus nus bucus cumpuruLvus enLre us duus
cdudes e pussve desprezur u dferenu em reu5u uu percenLuu de errus e
reuLvzur, sensvemenLe, us dferenus em reu5u uu percenLuu de ucerLus, uLe
purque u reu5u numercu enLre us su[eLus dus duus nsLLuues e muLu desquu
e, uem dssu, enquunLu Ludus us prufessures du Udude de Aururu - que upresenLuu
umu esLruLuru muLu mus fuvuruve u pesqusu - respunderum u Ludus us quesLues
du LesLe, nu Udude de Junu, essu sLuu5u fu vuruve, em vrLude du Lempu dspu-
nve puru reuzur us enLrevsLus. Nu enLunLu, cubem cumenLurus em reu5u uus
dudus subre us upues peu n5u-respusLu e peu denLfcu5u, subreLudu purque
essus duus sLuuues demunsLrurum-se Lunqves e desLucudumenLe dsLnLus du-
runLe u prucessu dus enLrevsLus.
Uumecemus peus pussbdudes de dscuss5u du quesL5u du ubsenLesmu.
0uundu um prufessur se recusu u respunder u umu quesL5u que envuve u upre-
senLu5u de um cunLeudu especfcu, e pussve eencur Lrs pussbdudes
expcuLvus puru Lu pusLuru: (u) ee pude, ub[eLvumenLe, n5u suber uu n5u Ler
enLenddu u cunLeudu uu u perqunLu, (b) essu crcunsLncu pude esLur ussucudu
u uusncu deberudu de quuquer LenLuLvu de enLendmenLu, em umu munfes-
Lu5u expcLu de ressLncu uu evenLu, e, pur uLmu, (c) essu ressLncu em
respunder pude se [usLfcur pur umu re[e5u u vudude du cunLeudu e nesse
cusu, purLunLu, u n5u-respusLu pude se ussucur u cumpus5u dus crLerus e/uu
esLruLurus de puusbdude desse prufessur e de seus pures. 1ruLu-se, sem
duvdu, de umu dus m munerus pussves de [uqur/desfuzer u [uqu du uuLru e que
curucLerzum u uLvdude, suL, Lenuz, ressLenLe, de qrupus que, pur n5u Ler um
espuu prupru, devem desemburuur-se em umu rede de furus e represenLuues
esLubeecdus, Lu cumu furum cumpreenddus pur lche de UerLeuu (l??6). Pur
numerus vezes, Lurenu repeLu, durunLe u enLrevsLu, u mesmu deu:
1a vu .-:ju-. /::. c um a:u.u /:: :-. -:/au u j-u/u -m
uma j.va... 1:: a 1-m gu- :-. -:/au, - 1.a ua .-a//uau- - gu-
m- /1-.-::a - a .-a//uau-... 1:: - 1-:1- aj//cau a: a/u: (rrLu5u)...
1a: ja.a gu- /:: 0 a/u ua m/a .-a//uau- a 1-m a m-. cu/a
u- .-:ju-. - -u 1am-m a vu .-:ju-..
Lurenu, uqueu prufessuru desLucudu em reu5u uus mudeus purudqmuLcus de
prufessures, uLuu nu Udude de Aururu e n5u fuu suznhu cum suu crLcu que, ussucudu
u pusLuru de ubsenLesmu, revesLe-se du curuLer de umu furmu cuLdunu de ressLncu,
umu esLruLequ cuLuru cunsununLe e cuerenLe cum uqueu reudude purLcuur e equ-
vuenLe uquu que nus furu demunsLrudu pur 1humpsun (l??8), em reu5u u cuLuru
pebeu nqesu nu secuu XV!!!, que n5u pude ser smpurumenLe enLenddu cumu umu
furmu de cuLuru cunservuduru smpesmenLe pur suu recurrncu u pruLcus e cusLu-
mes Lrudcunus. Suu pusLuru expcLu um cumpurLumenLu que se repeLe numerus
vezes cum uuLrus enLrevsLudus, nus duus cdudes, nu LucunLe u reu5u enLre us esLruLu-
rus de puusbdude que curucLerzum u prucessu de see5u dus cunLeudus vudus puru
serem ensnudus e u recusu em respunder uquu que fuqe - uu purece fuqr - u esse
crLeru. 0 que n5u ubre espuu, ncusve, puru u dscuss5u u respeLu dus mpcu-
ues meLuduuqcus e/uu epsLemuuqcus vncuudus uu Lemu. Assm, nu muur purLe
dus cusus, umu quesL5u e vududu, uu n5u, u purLr de seu cunLeudu upurenLe uu
expcLu e n5u pur uquu u que eu pude uudr em reu5u us cuLequrus cenLrus de
uqrupumenLu uLzudus: dumnu de meLudus e prucedmenLus, percep5u de hsLurcdude,
cumpreens5u du Lempurudude, uperuues de duLu5u e cdudunu.
Uumu nu cusu du Udude de Aururu u reu5u emprcu e ufeLvu cum u dmen-
s5u du Lempu pussudu n5u dexu de embuLr umu sLuu5u de ressenLmenLu, des-
crenu e nsmu, um mu esLur que cunduz u nercu. Assm, u up5u peu n5u-
respusLu se upresenLu, em cerLu meddu, cumu umu mucruuperu5u de see5u, um
crLeru prmuru de puusbdude. N5u respunder sqnfcu recusur uquu que
esLu sendu prupusLu cumu umu furmu de cumpreens5u, premnurmenLe vsLu
cumu ncumpuLve e cunLrudLuru em reu5u uqueu reudude purLcuur que
Lem, nu recusu uu pussudu, umu buse cunLempurneu e uLuu de cunsLru5u
denLLuru, u que sqnfcu dzer que eu n5u seru, necessurumenLe, permunenLe.
Nesse cusu purLcuur, u mudunu uu u permunncu pude, efeLvumenLe, esLur
ussucudu uu Lpu de puLcu pubcu u ser mpemenLudu nu presenLe e nu fuLuru.
Esse cenuru n5u dexu de se ussucur us dferenus percepLves em reu5u u
cunduLu que buscu um enLendmenLu du quesL5u prupusLu, undu que sem xLu
cumpeLu. Nesses cusus, u prufessur n5u ussume, u prur, umu pusLuru de ressLn-
cu e de n5u-respusLu. Au nves dssu, buscu resuver u Lem que he furu upresenLu-
du, mesmu cum duvdus. Lessu furmu, us dferenus ub[eLvus em reu5u u denL-
fcu5u upruxmuLvu, sLu e, u respusLu deberudu e nLencunu de dus dsLruLures
uu, nu muur purLe dus cusus, de um dsLruLur e umu uLernuLvu curreLu, Lumbem
pudem ser enLenddus em cunsunncu cum us cunLexLus nsLLucunus. 0 qrufcu u
sequr demunsLru, purLunLu, que hu nu Udude de Junu, umu Lendncu vsvemen-
Le mus furLe puru essu pusLuru. Nu Udude de Aururu, us prufessures, em qeru,
Lendem u ussumr, prmurumenLe, umu pusLuru defndu peu respusLu uu n5u-
respusLu, e, suvu em uquns cusus excepcunus, n5u upLum peu buscu de respus-
Lus pussves. 0bserve-se que us su[eLus esL5u denLfcudus pur cdude e numeru
sequencu, nu exu hurzunLu e, nesLe mesmu exu, uqrupudus pur cdude.
1o0 S0N!A REu!NA l!RANLA
Lu mesmu mudu, suLu uus uhus u pusLuru qeru em reu5u u umu ques-
L5u fundumenLu, upresenLudu, ueuLurumenLe, durunLe u unuse dus Lens, u
Ludus us prufessures enLrevsLudus: "j. gu- vc- aca gu- uma gu-:1a cm
-:1a 1/ c/caua uma j.va u- /:1./a" 1u quesL5u eru, nurmumenLe,
ncudu nus Lens vncuudus uu bucu LemuLcu 0omno de mIodos e poced-
menIos e, sem duvdu, enqendruu respusLus muLu rcus e cum uLu qruu de
efeLvdude nu senLdu de me upunLur eemenLus vncuudus uus crLerus de
puusbdude dus prufessures. Nu muur purLe dus cusus, us enLrevsLudus n5u
esLubeecu nenhum vncuu dreLu cum u senLdu epsLemuuqcu du quesL5u e
resLrnqu-se u [usLfcuLvus de urdem esLrLumenLe currcuur, u exce5u de
upenus duus prufessurus du Udude de Junu, que fzerum esse reucunumenLu
cum muur frequncu e cuerncu. Assm, em umu quesL5u reuLvu u denLf-
cu5u de punLus de vsLu dsLnLus - cumu, pur exempu, u Lem ll0l8
7
- u
muur purLe dus enLrevsLudus desLucuu que u mpurLncu duqueu quesL5u em
um LesLe de uvuu5u resdu nu esLudu reuLvu uus mqrunLes nu Brus.
lu, nu enLunLu, pur nLermedu du reLurnu uu uqrupumenLu LemuLcu que
urqnuu u cumpus5u du LesLe dus prufessures que emerqrum us deLuhes
mus sqnfcuLvus em reu5u us crcunsLncus de vurubdude nuLuves
enLre us dus cenurus. 0uundu us desempenhus ndvduus s5u uucudus peus
cuLequrus unuLcus seecunudus e, u purLr dessu uucu5u, s5u cucuudus
us ndces especfcus puru us nsLLuues, us resuLudus udvndus dessu uperu-
7

1o1 S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A
5u nus furnecem psLus puru pensur u nuLurezu dessu vurubdude e sedmenLum
u hpuLese cenLru que nurLeuu u nvesLqu5u, sLu e, u deu de que dferenLes
cunLexLus de memuru urbunu, ussucudus u uprupru5u que us undudes escuures
fuzem dus uspecLus du memuru ucu, nLerferem nu desempenhu dus nsLLuues e
nu cunfquru5u dus eemenLus cunsLLuLvus du cunhecmenLu hsLurcu du prufes-
sur. 0bservemus, puru LunLu, u qrufcu ubuxu, cum u ndcu5u de uqumus Lendn-
cus e requurdudes nesse cenuru de vurubdude:
Se cumeurmus peu medu qubu, vuLumus uu que furu expusLu unLerur-
menLe em reu5u uus uspecLus quuLuLvus desse desempenhu: us dssunncus
enLre us duus nsLLuues s5u muLu reuLvus, quuse desprezves. N5u e puss-
ve denLfcur quudrus unLuqncus du punLu de vsLu du dumnu de cunhec-
menLus e de umu cumpeLncu presumdu dus prufssunus dus duus nsLLu-
ues. Pur ssu, hu que se buscur ruzues puru u desempenhu dferencu dus
uunus em uqum punLu uem du quufcu5u ducenLe. N5u hu umu reu5u
dreLu enLre us resuLudus dus esLudunLes e us dus prufessures, Lumpuucu umu
dervu5u duquees em reu5u u esses uLmus.
Nu enLunLu, se ubservurmus u muvmenLu Lendencu dus nhus que repre-
senLum us duus nsLLuues, pudem emerqr eemenLus cumpreensvus muLu
nLeressunLes e que merecem umu refex5u fnu. Em prmeru uqur, e pussve
denLfcur, nu cun[unLu, um quudru de fruqdude cumpreensvu subre cuLe-
qurus mpurLunLes puru u furmu5u du pensumenLu hsLurcu envuvdus dreLu-
menLe nu uburduqem du suber hsLurcu nu escuu, purLcuurmenLe nu que dz
respeLu u dscuss5u du Lempurudude, uu dumnu de meLudus e u uperuues de
duLu5u. Esse fuLu upunLu eemenLus que pudem, cerLumenLe, ser vncuudus us
dscussues reuLvus u furmu5u du prufessur em umu dmens5u mus especfcu.
Aem dssu, cumpuruLvumenLe, u mpucLu muur du desempenhu pusLvu
du Udude de Junu - que se desLucu nus resuLudus dus LesLes qerus upcudus
puru us uunus - refere-se uu quesLu pecepao de hsIocdade, u que n5u
dexu de esLur ussucudu u crcunsLncu de vLudude dus uspecLus reuLvus u
memuru ucu e us murcus du pussudu muLeruzudus nu espuu urbunu e nu
predu escuur, uu cunLruru du quudru verfcudu nu Udude de Aururu. Em
cunLrupurLdu, emburu u Udude de Aururu n5u upresenLe umu medu buxu,
du punLu de vsLu quunLLuLvu, nesse prmeru quesLu, seu desempenhu e
nuLudumenLe nferur uu verfcudu peu nsLLu5u du Udude de Junu. Essu
mesmu Lendncu ubservudu nu Udude de Junu se munLem, upesur du sensve
decrescmu, nus quesLus vncuudus u domno de mIodos e opeaes de
daIaao, u que cunfrmu u pudr5u de cuerncu em reu5u uu cenuru de furu
denLLuru du memuru ucu.
Nu enLunLu, quundu u quesL5u pussu u envuver u dscuss5u reuLvu u
dversdude cuLuru, embuLdu nu quesLu compeensao da Iempoadade, e u
dscuss5u subre cdadana, dreLus e u5u puLcu, u reu5u se nverLe de
mudu sqnfcuLvu e u resuLudu quunLLuLvu ubservudu nu escuu du Udude de
Junu e upenus requur e ndcu um cenuru efeLvu de uusncu de dumnu dus
quesLues reuLvus u essus cuLequrus cenLrus. Em cunLrupurLdu, us resuLu-
dus percepLves nu escuu du Udude de Aururu, purLcuurmenLe nu quesLu
cdudunu, s5u quuLuLvumenLe dsLnLus, se cunsderurmus que u dferenu
enLre us medus quunLLuLvus nus permLe fuur, nesse cusu, em umu crcuns-
Lncu de muur empuLu quunLu u essu LemuLcu. Uube escurecer uqu que, us
Lens reuLvus u quesL5u de cdudunu e dreLus furum us que upresenLurum,
nu Udude de Junu, u muur qruu de ubsenLesmu, sub u uequ5u, frequenLe e
requur, de que
1a u-v-m: 1m-1a. a u/:c.u/a - a .-v/1a -1.- : a/u:. 1.
-:1a .a2a ac gu- a 1-m: gu- -:/a. -::a: c/:a: - a vu
.-:ju-.".
1ruLu-se, purLunLu, de um uspecLu ussucudu u vs5u de mundu du prufessur,
que e cumpuLve e cuerenLe, de mudu especu, cum uqueu cuLuru escuur em
1o3 S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A
purLcuur, cum suus ruLnus, rLuus e smbuuqus. !ssu n5u dexu de se vncu-
ur u umu crcunsLncu preucupunLe de educu5u puru u mubsmu e puru u
resqnu5u, em dre5u uquu que lchue Appe (200) Lem unusudu subre
us perqus du crescmenLu du cunservudursmu pur nLermedu du u5u escuur
e du uumenLu du vLudude, nus Lempus uLuus, dus a/1u: hsLurcumenLe
enruzudus nu escuu. Nesse cenuru, n5u e cusuu u fuLu de que u uru5u
rLuuzudu, Ludus us dus, nesse espuu escuur se upresenLe cumu um mecu-
nsmu de cunLen5u dus mues que ufqem u nu5u e de upuqumenLu dus dfe-
renus. Assm, essu pruLcu Lurnudu cuLdunu Lem, sem duvdu, mus u dzer
quunLu u um Lpu defndu de cunscncu hsLurcu, pruxmu uqueu pusLuru
ussumdu pur lurc lerru (s.d) subre u curuLer dumesLcudur dus hsLurus que
nus s5u ensnudus quundu crunus, du que em reu5u u perspecLvus que
pussum envuver u dscuss5u du cunscncu hsLurcu em umu dmens5u de
pusLvdude e cunsLLu5u dus prucessus denLLurus.
$# S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A
Consideraes finais
" -j-./-c/a, a j::////uau- u- gu- a/_ : ac1-a u : 1gu-,
.-gu-. um _-:1 u- /1-..uja, um _-:1 gu- - gua:- /mj::/v-/ :
1-mj: gu- c..-m. .-gu-. ja.a. ja.a j-:a., ja.a. ja.a /a., ja.a.
ja.a -:cu1a., j-:a. ma/: u-va_a., /a. ma/: u-va_a. - -:cu1a. ma/:
u-va_a., ja.a. ja.a :-1/., :-1/. ma/: u-va_a., u-m.a.-:- : u-1a-
/-:, :u:j-u-. a j//a, :u:j-u-. Ju/2, :u:j-u-. a v1au-, :u:-
j-u-. au1ma1/:m ua aa, cu/1/va. a a1-a - a u-//cau-2a, a./.
: /: - : uv/u:, 1a/a. :.- gu- : ac1-c-, aj.-u-. a /-1/-
ua, -:cu1a. : u1.:, cu/1/va. a a.1- u -c1., ca/a. mu/1, 1-.
jac/-c/a - ua.-:- 1-mj - -:ja".
Jurqe Lurrusu
Pesqusur e vu[ur. Vu[ur e nLerrumper u fuxu cunLnuu du vdu e fuzer
umu puusu puru uhur e senLr de uuLru mudu, sub umu uuLru uqcu Lempuru.
Au ncurmus um percursu de pesqusu nem sempre subemus, cum precs5u,
unde vumus chequr Luvez purque, cumu [u dsseru u pueLu, vver n5u e prec-
su. Pur cerLu nus, pesqusudures, sempre nus munmus cum nsLrumenLus cu-
puzes de cunLruur us cumnhus e nus drecunur puru u punLu prevsLu de
chequdu, mus uquu que se vncuu u vdu reu de su[eLus em curne e ussu -
pesqusudures e pesqusudus - nLerpuem mLes u heqemunu desses nsLru-
menLus e, pur ssu, sempre e pussve ense[ur nuvus percursus de vuqem peus
mesmus uqures dunLes nuvequdus, purem, sub nuvus uhures uu mesmu nuvus
nsLrumenLus de cunLrue du vuqem. EsLuu cunvencdu de que e nessu umb-
qudude, nerenLe uu uLu de pesqusur, que resde muur sedu5u du uLvdude
nvesLquLvu. 0rqunzudu sub u vdu e u purLr deu, umu pesqusu e sempre
cupuz de ussucur u mprecs5u du vver e u precs5u du nuvequ5u e, cum
ssu, sempre se pru[eLur5u, cunLnuumenLe, nuvus punus de vuqem puru r
Lucundu em frenLe e cunLnuur LenLundu ver us cusus de mudu dferenLe.
$$ S0N!A REu!NA l!RANLA
UunLudu, quuquer vuqem fuz cum que, cumu nus upunLuru Lurrusu, uqu
nus Luque e, em fun5u dssu, nus --ja em fun5u du --j-./-c/a udvndu
dessu expus5u e desse Luque. ExuLumenLe pur ssu, nus Lrunsfurmu em su[eLus
efeLvus de um nuvu Lpu de suber, n5u pruvenenLe sumenLe duquu que usssL-
mus ucunLecer uu que sumus nfurmudus, mus du reprucessumenLu de deus,
uues e pensumenLus que ucurre em cudu um de nus quundu pussumus pur
sLuuues que nus pru[eLum experncus.
Lmu vuqem - uu percursu de pesqusu - Lem sempre um punLu de purLdu,
em buu purLe dus cusus ussucudu u Lrumus mus densus, vncuudus u Lru[eLurus
e vuqens unLerures que pru[eLum esLrunhumenLus, nqueLudes, quesLues u escu-
recer. Em meu cusu, cunfurme expusLu nu ncu du Lrubuhu, mnhu sLu de
nqueLudes esLeve ussucudu u cumpreens5u reuLvu uus suberes dus prufessures
dus seres ncus u respeLu du sLuru, dscpnu que pur vezes pude hes pure-
cer busLunLe fumur peus eus cum u lemuru, mus que, nu reudude, Lende u
ser mus esLrunhu e ncumum du que pude purecer u prmeru vsLu. Uubu pensur
nus eemenLus que esLruLurum us dscursus du prufessur u respeLu du sLuru u
ser ensnudu, seus crLerus de puusbdude e suus uperuues de see5u. 1us
eemenLus, nevLuvemenLe vncuudus u crcunsLncus de vurubdude permeudus
peu cuLuru, ucuburum pur me cunduzr u umu nvesLqu5u reuLvu uus unver-
sus cuLurus urbunus e us urqunzuues nsLLucunus sub us quus se urqunzu u
cunhecmenLu hsLurcu du prufessur. Assm, se u uLzu5u dus cuLequrus de
cunhecmenLu e cuLuru escuur ussumrum u uqur de ruLeru de vuqem mus
qeru, u deu de cunfquru5u e us pussbdudes nvesLquLvus dervudus du
ubru de NurberL Eus se pru[eLurum cumu nsLrumenLus de nuvequ5u purLcuu-
res. Nesse senLdu, cubu-me uvunur nu cumpreens5u de que u cunhecmenLu
escuur e cruLvu, dssununLe e pecuur em fuce dus muLrzes dscpnures de
referncu e, nesse senLdu pussu umu denLdude prupru que deve ser ub[eLu de
prubemuLzu5u e nvesLqu5u. Pur uuLru udu, eu n5u Leru u pussbdude de
cumprr bem esse ruLeru mus qeru u n5u ser u purLr du nser5u du suber dus
ndvduus em um unversu muur, cupuz de cunferr nLeqbdude LunLu uquu
que e qeru e recurrenLe, cumu uquu que e dssununLe e murqnu.
A escuhu dus uqures especfcus que se Lurnum us pucus de umu vuqem - uu,
nesse cusu, nsLLuues escuures nvesLqudus - se du sempre u purLr de nsLrumenLus
que nus furnecem nfurmuues que, em qeru, nus dexu curusus. Nus cusus em quesL5u,
us escuus ucuzudus em cdudes dferenLes emerqrum du curusdude qerudu pur
percursu smuLneu de pesqusu: u pruqrumu de uvuu5u educucunu mpunLudu nu
$% S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A
esLudu de lnus uerus. A dscrepncu enLre bum e muu desempenhu, umnudu pur
uqueus esLuLsLcus qerus eru uqu que merecu ser mus bem uvuudu e reuLvzudu
em seu senLdu expcuLvu e cum furLe - e, pur vezes crue - puLencu defndur de
puLcus pubcus.
AnLes de umu vuqem Lemus deus ucercu dus pusuqens que encunLruremus
peu cumnhu, mus us pusuqens reus que reqsLrumus cum nussus uhures fuLuqru-
fcus nem sempre s5u exuLumenLe quus uquu que muqnumus u prur e, pur
vezes, Lus pusuqens fuzem nus enveredur pur vuqens secundurus L5u uu mus
nLeressunLes du que us deus que se upresenLuvum nu ruLeru urqnu. Nu cusu
dessu pesqusu, u expuru5u dus uqures cunduzu-me u um cenuru especumenLe
rcu envuvendu u reu5u enLre cuLuru urbunu, cunhecmenLu e lemuru. Lssu
resuLuu u cumpreens5u de que u reu5u cum u lemuru - e cunsequenLemenLe
cum u esquecmenLu - uqe cumu um eemenLu medudur mpurLunLe nu prucessu de
cunsLLu5u dus suberes ducenLes ucercu du sLuru.
Ureu que nesLe mumenLu fnu e pussve ssLemuLzur uquns uspecLus
qerus decurrenLes desse percursu de vuqem e, nesse senLdu, snLeLzur us
quesLues que emerqrum du cun[unLu du nvesLqu5u.
E pussve dzer, em prmeru uqur, que u sLuru ensnudu nus seres nc-
us revesLe-se, essencumenLe, de uspecLus reuLvus u lemuru. Vncuu-se, su-
breLudu, u eemenLus de umu Lrud5u currcuur que esLeve nu esLeru du
nsLLucunuzu5u e desenvuvmenLu hsLurcu desLu dscpnu de mudu purLcu-
ur, bem cumu de uspecLus reuLvus u cunsLru5u du denLdude ucu. Nesse senL-
du, dferenLes cunfquruues reuLvus u reu5u cum essu memuru ucu repercu-
Lem nus pruLcus peduquqcus e nu cunfquru5u dus cunhecmenLus hsLurcus dus
prufessures. UunLudu, essu dmens5u ucu n5u e, pur s su, sufcenLemenLe furLe
puru defnr suznhu us eemenLus cunsLLuLvus du cunhecmenLu hsLurcu du pru-
fessur que remunLum uus uspecLus reuLvus u hsLuru du dscpnu e uu Lpu de
recurLe e nfurmu5u hsLurcu recebdu em suu fuse de furmu5u pre-prufssunu,
sLu e, u suu vdu enquunLu uunu.
LferenLes cenurus de reu5u cum u memuru repercuLem em dferenLes furmus
de esLruLuru5u de pruLcus escuures e cu/1u.a: @= -:c/a, cunsderundu-se u ucep5u
dferencuduru de Jeun Uuude lurqun. Pur suu vez, dferenLes cunfquruues em Ler-
mus de pruLcus escuures pusLus em cenurus urbunus defndus, cu[u reu5u qubu cum
u memuru e upusLvu, qerum mucru-crLerus de puusbdude dsLnLus purque Lum-
bem currespundem u uqcus dsLnLus nu LucunLe u reu5u cum u lemuru.
$& S0N!A REu!NA l!RANLA
PurLunLu, u especfcdude du uqur e us eus cum u memuru ucu pudem
funcunur cumu eemenLus medudures du suber du prufessur e du vuuru5u
que ee fuz du cunhecmenLu hsLurcu e, nesse senLdu, e pussve crcunscrever
Lu cunhecmenLu enLre u a/1u:, dervudu du pruLcu escuur e du hsLuru du
dscpnu, e us cunLexLus cuLurus ucus.
0uundu pensumus nu eemenLu que Lunqencuu essu pesqusu - um pruqru-
mu nsLLucunu de uvuu5u educucunu - verfcumus que us ruzues que [usL-
fcum u bum e u muu desempenhu escuur pur purLe dus esLudunLes em reu5u u
dscpnu sLuru de mudu especfcu n5u pudem ser dervudus dreLumenLe du
desempenhu ducenLe e devem ser buscudus Lumbem em uspecLus que Lrunscen-
dem u undude escuur. Nu enLunLu, undu que se pussu uvunur em pesqusus u
respeLu dus reuues enLre uvuu5u educucunu e cuqn5u em sLuru, furLu-
ecendu u cumpreens5u necessuru u respeLu dus reuues enLre cuLuru, escuu e
cunfquruues fumures, Lu cumu u pesqusu desenvuvdu pur Bernurd Luhre,
u cunLexLu cuLuru mus qubu reuLvu u memuru n5u pude ser mnmzudu
nesLu cumpreens5u.
0uudrus upusLvus sub u punLu de vsLu de desempenhu dscenLe em cenurus
de uvuu5u educucunu devem ser reuLvzudus nu LucunLe uus seus sqnfcudus
reus quunLu u nuLurezu du suber hsLurcu escuur. Nu cusu purLcuur dus nsLLu-
ues enfucudus pur esLu pesqusu, LunLu u escuu que se sLuu nu chumudu fuxu
crLcu quunLu uqueu que esLu pruxmu u umu fuxu suLsfuLuru uburdum u hsLu-
ru sub u sqnu de umu Lrud5u crunuuqcu, neur e heruczunLe. Nu enLunLu, se
nu prmeru cusu essu Lrud5u esLu fundudu em ruzes cuLurus que he d5u subsLruLu
e, purLunLu, cunverqem cum us eemenLus cuLurus nsLLudus e repruduzdus peu
espuu escuur e peu memuru hsLurcu du uqur, nu sequndu cusu, essu Lrud5u
n5u pussu nenhum usLru cum u memuru du uqur, que e desprezudu peu nsLLu-
5u escuur enquunLu um recurLe de suber cLu e vudu.
0uundu vuLumus de umu vuqem, nurmumenLe pune[umus nuvus vuqens
e cumeumus u muqnur nuvus percursus pussves. Nesse senLdu, Ludu punLu
de chequdu e upenus cunLnqenLe vsLu que ee reucunu-se uu muvmenLu que
[u e pussudu, mus ense[u perspecLvus de fuLuru e, purLunLu, nuvus vuqens.
Em meu cusu purLcuur, duus quesLues especus pru[eLurum-se cumu suf-
cenLemenLe furLes nu senLdu de vrem u se cunsLLur em nuvus punus e per-
cursus: u quesL5u ucu e u u5u murqnu, uu dssununLe, em umu deLermnudu
esLruLuru educucunu.
$' S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A
0hemus, em prmeru uqur, u prubemu du ucusmu. Pur um udu, quun-
du pensumus nu dscuss5u que cuLdunumenLe ufuru [unLu u prufessures em
prucessus de furmu5u cunLnuudu - experncu que me e pecuur e referenLe
em meu Lrubuhu cumu prufessuru de LduLcu e PruLcu de Ensnu de sLuru
- u demu reuLvu uu que ensnur em sLuru ussume-se cumu um dus mus
recurrenLes. Pur uuLru udu, quundu Lrunspumus nussu refex5u u respeLu des-
ses recurLes, denLru dus quus u sLuru requnu e u esLudu du ucu s5u
sempre vuurzudus, puru quesLues mus qerus buseudus em prubemus pru-
pusLus pur uquns Leurcus du muderndude cunLempurneu - Lus cumu Andreus
uyssen, ZyqmundL Buumun e AnLuny uddens - u dscuss5u subre u recurLe
ucu nus nuvus cunfurmuues du muderndude nus cunduz u necessdude de
dscuLr u prubemu du denLdude e u necessdude de Lrunspus5u du punu de
referncu ucu puru u umpu5u du unversu de pensumenLu du ndvduu, u
purLr du quu se urqunzum us suberes e suus vsues de mundu. Assm, se u
prmeru vsLu um pru[eLu puLcu peduquqcu cumprumeLdu cum u vuurzu-
5u du cuLuru e memuru ucus se upresenLu cum muures puLencududes
fuce uquee murcudu peu presenu de quudrus de umnesu vuunLuru, pur
uuLru udu, se encerrudu em seus pruprus mLes espucus essu cuLuru e essu
memuru pudem cunverLer-se em ferrumenLus de desmubzu5u e cumprume-
Ledurus dessu mesmu denLdude.
Em sequndu uqur, quundu pensudu u purLr de um enfuque que vuurzu u
dmens5u suceLuru nu cunsLLu5u dus buses de vuures du ndvduu, e, purLun-
Lu u purLr du deu de cunfquru5u, u quesL5u du cumpurLumenLu murqnu e dus
pussbdudes de subvers5u du urdem precsu ser mus bem pensudu. Afnu de
cunLus purque, em umu deLermnudu nsLLu5u escuur, uquee su[eLu que pus-
su um pensumenLu dssununLe em reu5u uu cun[unLu e cum penus cundues
epsLemuuqcus de enveredur pur suLus quuLuLvus em reu5u uus cunLeudus u
serem ensnudus n5u cunseque se mpur frenLe uu cueLvu e repruduz uquu que,
em suu vs5u e seu dscursu, n5u e u mus udequudu? Nesse cusu, que dferenu
fuz, em seu Lrubuhu cuLdunu, us eemenLus que dervum de um uuLru Lpu de
cunscncu e uqcu expcuLvu?
Ambus s5u, cum cerLezu, punus de vuqem LenLudures. lus ssu seru umu
uuLru hsLuru, umu vuqem, mnhu uu de quem mus se senLr LenLudu. lcu uqu,
purLunLu, u cunvLe...
% S0N!A REu!NA l!RANLA
BibIiografia
l. ABLL, KuLu. Uurrcuus de sLuru e puLcus pubcus: us pruqrumus de
sLuru du Brus nu escuu secunduru. !n: B!11ENU0LR1, Urce (urq). 0 sabe
hsIco na saa de aua. S5u Puuu, UunLexLu, l??8.
2. AuL!LAR, Luz. 0 EsIado deseIo. Uumpnus, 1ese de duuLurumenLu, l??4,
Lncump.
. ALlE!LA, lLun Juse de. 0nema, aIe da mema. Uumpnus, AuLures
Assucudus, l???.
4. ALVES, Ndu. 0 espao escoa e suas macas: o espao como dmensao
maIea do cucuo. Ru de Juneru, LP&A, l??8.
5. ANSAR1, Perre. HsIa e mema dos essenImenIos. !n: BRESU!AN!,
SLeu & NAXARA, lurcu (urqs.) mema e (es)senImenIo. Uumpnus,
LN!UAlP, 200l.
6. APPLE, lchue. Educando deIa. S5u Puuu, UurLez, 200.
7. ______ & 1E!1ELBALN, KenneLh. EsLu u prufessurudu perdendu u cunLrue
de suus quufcuues e du currcuu? 1euru e Educu5u. (4): 2-7, l??l.
8. ARALJ0, eenu luru lurques. Tempo Re - A noao de Iempo em adoes-
cenIes de 10 a 14 anos: mpcaes paa o ensno de HsIa. LsseerLu5u de
lesLrudu. Ru de Juneru, PLU, l??8.
?. ARENL1, unnu. EnIe o passado e o uIuo. 5.ed. S5u Puuu, PerspecLvu,
200l.
l0. AR0S1EuL!, Juu. La nvesIgacn hsIca: Ieoa y mIodo. Burceunu,
UrLcu, l??5.
ll. ALuLS10\SKY, uubreu. 0ue dcen us puredes. E munLur de u educucun
- RevsLu de lnsLeru de Educucun de Lu Nucun. Buenus Ares, Anu 2. n 4.
nuv. 200l.
l2. BAKLRS1, Luvd. Memoa, denIdad y pscooga. !n: R0SA, AberLu eL
u. lemuru cuecLvu e denLdud nucunu. ludrd, BbuLecu Nuevu, 2000.
l. BARUA, !sube. 0 pensamenIo HsIco dos |ovens. Bruqu, Lnversdude du
lnhu, 2000.
l4. BALlAN, ZyqmunL. 0obazaao, as conseqncas humanas. Ru de Ju-
neru, Jurqe Zuhur, l???.
l5. ______. Modendade Lquda. Ru de Juneru, Jurqe Zuhur, 200l..
l6. BENJAl!N, \uLer. A ubru de urLe nu eru de suu repruduLbdude Lecn-
cu. !n: ______. 0bas escohdas. S5u Puuu, Brusense, l?87. (u)
l7. ______. !nfncu em Berm pur vuLu de l?00. !n: ______. 0bas escoh-
das. S5u Puuu, l?87. (b)
l8. ______. 0 nurrudur. !n: ______. 0bas escohdas. S5u Puuu, l?87. (c)
l?. ______. Subre u cunceLu du sLuru. !n: ______. 0bas escohdas. S5u
Puuu, l?87. (d)
20. ______. Purs, cupLu du secuu X!X. !n: K01E, luvu (urq). WaIe 8en-
|amn. S5u Puuu, ALcu, l??l (urundes cenLsLus sucus, 50)
2l. BEN!10, AqusLn. Tempos y espacos paa a escuea: ensayos hsIcos.
ludrd, BbuLecu Nuevu, 200l.
22. BERlANN, lurshu. Tudo que sdo desmancha no a. S5u Puuu, Uum-
punhu dus LeLrus, l?86.
2. BERulANN, Kuuss. A sLuru nu refex5u dduLcu. RevsLu Bruseru de
sLuru. S5u Puuu, V.?, n l?. lev. l??0.
24. BERR!0, Juu Ruz (urq.) La cuIua escoa de Euopa - Tendencas hsI-
cas emegenIes. Burceunu, BbuLecu Nuevu, 2000.
25. B!11ENU0LR1, Urce (urq). 0 sabe hsIco na saa de aua. S5u Puuu,
UunLexLu, l??8.
26. BL0U, lurc. !nIoduao HsIa. Lsbuu, Eurupu-Amercu, l??7. Ed-
5u revsLu e umpudu pur ELenne Buch.
27. B0RNE, Lumnque. Uumundude de memuru e rqur cenLfcu. !n: ______.
Passados ecomposIos. Ru de Juneru, LlRJ/luV, l??8.
28. B0SU!, Uuu Uesur. 0s hsLurcus cumprumssus mnerus. Acervu. Ru de
Juneru, v. l, l: 6l-82, [un.- [un.l?86.
2?. B0S!, Afredu. 0 Lempu e us Lempus. !n: N0VAES, AduuLu. Tempo e hsI-
a. S5u Puuu, Uumpunhu dus LeLrus, l??2.
0. B0S!, Eceu. 0 Iempo vvo da mema: ensaos de pscooga soca. S5u
Puuu, ALe EdLuru, 200.
l. B0110l0RE, 1um. 0cono do pensamenIo maxsIa. Ru de Juneru,
Jurqe Zuhur, l?88.
2. B0L1!ER, Jeun & JLL!A, Lumnque. Em que pensum us hsLurudures. !n:
______. Passados ecomposIos. Ru de Juneru, LlRJ/luV, l??8.
. BRL1ER, Anne. LHsIoe ensegne au gand sece- nassance dune
pedagoge. Purs, Ben, l??7.
4. BLRKE, PeLer. A escIa da HsIa. S5u Puuu, LNESP, l??2.
5. ______. As vaedades da HsIa cuIua. Ru de Juneru, Uvzu5u
bruseru, 2000.
6. UALV!N0, !Luu. As cdades nvsves. S5u Puuu, Uu dus LeLrus, l??0.
7. UANLAL, Veru. (urq) RenvenIa a escoa. PeLrupus, Vuzes, 2000.
8. ______. Sucedude, cuLdunu escuur e cuLuru (s): umu upruxmu5u.
Educu5u & Sucedude. Anu XX!!!, nu. 7?, uqusLu 2002.
?. UAPELA10, luru eenu R. MuIdes em cena: popaganda poIca no
vagusmo e peonsmo. S5u Puuu, Puprus, l??8
40. UARL0S0, Uru & BR!uN0L!, ecLur Perez. 0s mIodos da HsIa. Ru
de Juneru, uruu, l?8l.
4l. UARL0S0, Uru. Uma nIoduao HsIa. S5u Puuu, Brusense, l?8l.
42. ______. Ensaos aconasIas. Ru de Juneru, Uumpus, l?88.
4. ______. sLuru e purudqmus rvus. !n: ______ & VA!NlAS, Runudu.
0omnos da HsIa. Ru de Juneru, Uumpus, l??7.
44. UARR, Edwurd. ue HsIa. .ed. Ru de Juneru, Puz e 1erru, l?82.
45. UARRE1ER0, luru. 0onsIu e ensna as cncas socas e a HsIa.
PurLu Aeqre, ArLes ledcus, l??7.
46. UARVAL0, luru Ace Rezende de. UuLuru puLcu, cupLu sucu e u
quesL5u du defcL demucruLcu nu Brus. !n: V!ANNA, Luz \erneck. A demo-
caca e os Is podees no 8as. Beu urzunLe/Ru de Juneru, Lllu/!LPERJ,
2002.
47. UERR!, Luz lernundu. Ensno de HsIa e naao na popaganda do ma-
ge econmco - 8as- 1o/173. Uumpnus, LN!UAlP, 2000. (1ese de Luu-
Lurudu)
48. ______. Ensnu de sLuru e cdudunu nu reqme mLur: curucLersLcus e
um cusu curucLersLcu. !n: ______. (urq) 0 ensno de HsIa e a dIadua m-
Ia. UurLbu, Aus 0uuLru VenLus, 200.
4?. UER1EAL, lche de. A uperu5u hsLurcu. !n: LE u0ll, Jucques e N0RA,
Perre. HsIa, novos pobemas. Ru de Juneru, lruncscu Aves, l?7?.
50. ______. A cuIua no pua. Uumpnus, Puprus, l??5.
5l. ______. A nvenao do coIdano. 2.ed. PeLrupus, Vuzes, l??6.
52. ______. A escIa da HsIa. 2.ed. S5u Puuu, lurense LnversLuru, 200l.
5. UAR1!ER, Ruqer. A HsIa cuIua enIe pIcas e epesenIaes. Ls-
buu/Ru de Juneru, Lfe/BerLrund Brus, l??0.
54. ______. A bea da Fasa: A HsIa enIe ceIezas e nqueIudes. PurLu
Aeqre, LlRuS, 2002.
55. UERVEL, Andre. sLuru dus dscpnus escuures: refexues subre um
cumpu de pesqusu. 1euru & Educu5u, 2, l??0: l77- 22?.
56. UEVALLARL, Yves. La Iansposcn ddacIca- de sabe sabo ao sabe
ensenado. Buenus Ares, Aque, l??l.
57. UESNEALX, Jeun. 0evemos aze Iabua asa do passado? S5u Puuu,
ALcu, l??5.
58. ULAVAL, Puu. Espao e pode. Ru de Juneru, Jurqe Zuhur, l?7?.
5?. U00PER, ury. The Ieachng o HsIoy n pmay schoos. Lundun, Luvd
luLun Pubshers, l??4.
60. U0NNER10N, Puu. 0omo as socedades ecodam. 2.ed. 0erus, UeLu, l???.
6l. U0N1RERAS, Juse. A auIonoma de poessoes. S5u Puuu, UurLez, 2002.
62. U0S1A, lursu Vurruber. Pesqusu-u5u, pesqusu purLcpuLvu e puLcu
cuLuru du denLdude. !n: ______(urq.). 0amnhos nvesIgaIvos !!: ouIos
modos de pensa e aze pesqusa em educaao. Ru de Juneru, LP&A, 2002.
6. LALESS!0, lurcu lunsuur (urq). Reexes sobe o sabe hsIco. S5u
Puuu, LNESP, l??8.
64. LEUUA, Edqur Suvudur de. memuru e cdudunu. !n: SA0 PALL0, Secre-
Luru luncpu de UuLuru. 0 deIo mema. LP, l??2.
65. L!EL, AsLur. UuIua hsIoogca: mema, denIdade e epesenIa-
ao. Buuru. Edusc, 2002
66. L0SSE, lrunus. A HsIa em mgahas. S5u Puuu, Ensuu, l??2.
67. ______. A HsIa pova do Iempo. S5u Puuu, LNESP, 200l.
68. LL1RA, Suruu lreLus. As canas e o desenvovmenIo da Iempoadade
hsIca. LsserLu5u de mesLrudu, Beu urzunLe, Lllu, 200.
6?. EL!AS, NurberL. A socedade dos ndvduos. Ru de Juneru, Jurqe Zuhur
EdLur. l??4.
70. ______. 0 pocesso cvzado. Ru de Juneru, Jurqe Zuhur, l??4 (b).
7l. ______. MozaI - Socooga de um gno. Ru de Juneru, Jurqe Zuhur Ed-
Lur. l??5.
72. ______. Sobe o Iempo. Ru de Juneru, Jurqe Zuhur EdLur. l??8.
7. ______. 0s esIabeecdos e os KJIE@AHI. Ru de Juneru, Jurqe Zuhur EdLur.
2000.
74. ______. NobeI Eas po ee mesmo. Ru de Juneru, Jurqe Zuhur EdLur.
200l.
75. ENuL!1A, lurunu l. A umbqudude du ducncu: enLre u prufssunusmu
e u prueLurzu5u. 1euru & Educu5u. (4), l??l.
76. ES1EVE, Juse lunue. ludunus sucus e fun5u ducenLe. !n: N0V0A,
AnLunu. Possao poesso. 2. ed. PurLu EdLuru, l??5.
77. ______. 0 ma esIa docenIe: a saa de aua e a sade dos poessoes. Buuru,
ELLSU, l???.
78. lELuLE!RAS, lurqurdu Luuru. Pensa a HsIa, epensa seu ensno.
PurLu, PurLu EdLuru, l??4.
7?. lENEL0N, Leu. A quesL5u dus EsLudus Sucus. !n: ZAlB0N!, ErnesLu.
(urq.) A pIca de ensno de HsIa. S5u Puuu, UurLez, l?85.
80. lERRARA, Lucrecu LAessu. Ve a cdade. S5u Puuu, Nube, l?88.
8l. lERR0, lurc. Fascaes da HsIa. Lsbuu, Eurupu-Amercu, s.d
82. l0NSEUA, Uuudu. 0uundu cudu cusu NA0 e um cusu: pesqusu eLnuqrufcu
e educu5u. RevsLu Bruseru de Educu5u. n l0, [un/ubr.l???.
8. l0NSEUA, Sevu uumur5es. 0amnhos da HsIa ensnada. Uumpnus,
Puprus, l??.
84. ______. Se poesso no 8as. Uumpnus, Puprus, l??7.
85. ______. 0 ensnu de sLuru e u cunsLru5u du cdudunu. !n: SEllNER,
lernundu & BALL!SSERA, Juse AberLu. ua HsIa? ua ensno? ua c-
dadana? S5u Leupudu, LN!S!N0S, l??7.
86. ______. 0dIca e pIca de ensno de HsIa. Uumpnus, Puprus, 200.
87. l0NSEUA, 1hus Nveu. Ver puru cumpreender: urLe, vru dduLcu e
hsLuru du nu5u. !n: S!lAN, Lunu luru de UusLru & l0NSEUA, 1hus Nvu
de Lmu. (urqs). !nauguando a HsIa e consIundo a naao- dscusos e ma-
gens no ensno de HsIa. Beu urzunLe, AuLnLcu, 200l.
88. l0N1ANA, Jusep. HsIa: anse do passado e po|eIo soca. S5u Puuu,
ELLSU, l??8.
8?. l0LLUAL1, lche. A mcosca do pode. Ru de Juneru, uruu, l?7?.
?0. l0R0L!N, Jeun Uuude. Escoa e cuIua: as bases socas e epsIemogcas
do conhecmenIo escoa. PurLu Aeqre, ArLmed, l??.
?l. ______. Evuuues recenLes du debuLe subre u escuu, u cuLuru e us desquu-
dudes nu lrunu. !n: lRANU0, Uresu. (urq.) Avaaao, ccos e pomoao na
educaao. PurLu Aeqre, ArLmed, 200l.
?2. lRAu0, AnLunu Vnuu e ESU0LAN0, AqusLn. 0ucuo, espao e sub|eI-
vdade: a aquIeIua como pogama. Ru de Juneru, LP&A, l??8.
?. lRANU0, Uresu e B0NAl!N0, Acu. !ncuLvus recenLes de uvuu5u du
quudude du Educu5u nu Brus. !n: lRANU0, Uresu. (urq.) Avaaao, ccos e
pomoao na educaao. PurLu Aeqre, ArLmed, 2002.
?4. lRE!1AS, Luz Uurus de. 0Ica da oganzaao do Iabaho pedaggco e
da ddIca. Uumpnus, Puprus, l??5.
?5. lRL10S, Juu eL u. Ensena HsIoa - nuevas popuesIas. lexcu,
lunLumuru, s.d
?6. lLRE1, lrunus. A ocna da HsIa. Lsbuu, urudvu, s.d
?7. uABR!EL, Uurmem 1eresu. 0 cunceLu de hsLuru ensnudu: enLre u ruz5u
peduquqcu e u ruz5u hsLurcu. !n: UANLAL, Veru. (urq) RenvenIa a escoa.
PeLrupus, Vuzes, 2000.
?8. uAuNEB!N, Jeune lure. WaIe 8en|amn: os cacos da HsIa. S5u
Puuu, Brusense, l?82.
??. ______. WaIe 8en|amn ou a HsIa abeIa. !n: 0brus Escuhdus. Vu.l.
S5u Puuu, Brusense, l?87.
l00. uALZERAN!, luru Uurunu Buveru. 0 amanaque, a ocomoIva da
cdade modena: 0ampnas, dcadas de 1870 e 1880. LN!UAlP, 1ese de duu-
Lurudu !lU, l??8.
l0l. uAL1!ER, Uermund eL u. Po uma Ieoa da pedagoga: pesqusas
conIemponeas sobe o sabe docenIe. ![u, LN!JL!, l??8.
l02. u!LLENS, AnLhuny. As conseqncas da modendade. S5u Puuu, LNESP,
l??l.
l0. u!LBER1, Rub. Ududunu, educu5u e pus-muderndude. !n: S!LVA, 1umuz
1udeu e l0RE!RA, AnLunu luvu. TeIos conIesIados. PeLrupus, Vuzes,
l??5.
l04. u!lEN0 SAUR!S1AN, J. Uunscncu e uc5u subre u pruLcu cumu ber-
Lu5u prufssunu dus prufessures. !n: N0V0A, AnLunu. Possao poesso. 2.
ed. PurLu EdLuru, l??5 (u).
l05. ______. Uurrcuu e dversdude cuLuru. !n: S!LVA, 1umuz 1udeu &
l0RE!RA, AnLnu luvu. TeIos conIesIados. PeLrupus, Vuzes, l??5 (b).
l06. ______. 0 currcuu: umu refex5u subre u pruLcu. . ed. PurLu Aeqre,
ArLmed, 2000.
l07. u!0L!110, Perre. LensegnemenI de hsIoe au|oudhu. Purs,
Armund Uun, l?86.
l08. u!NZBLRu, Uuru. MIos, embemas e snas. S5u Puuu, Uumpunhu dus
LeLrus, l?8?.
l0?. u0LLS1E!N, urvey. ludeus de reudude: nuvus uburduqens puru u cum-
preens5u de prucessus educucunus. !n: lRANU0, Uresu. (urq.) Avaaao, ccos
e pomoao na educaao. PurLu Aeqre, ArLmed, 2002.
ll0. u0N1!J0, Rebecu. !denLdude nucunu e ensnu de sLuru: u dversdude
cumu puLrmnu sucu-cuLuru. !n: ABREL, lurLhu & S0!E1, Ruche. Ens-
no de HsIa, conceIos, IemIcas e meIodooga. Ru de Juneru, Uusu du
Puuvru, 200.
lll. u00LS0N, !vur. Lur vuz uu prufessur: us hsLurus de vdu dus prufessures
e u seu desenvuvmenLu prufssunu. !n: N0V0A, AnLnu. Vdas de poessoes.
2.ed. PurLu EdLuru, l??5.
ll2. ______. A consIuao soca do cucuo. Lsbuu, Educu, l??7.
ll. ______. 0ucuo, Ieoa e HsIa. 4. ed. PeLrupus, Vuzes, 200l.
ll4. ALBA\AUS, luurce. A mema coeIva. S5u Puuu, VerLce, l??0.
ll5. E!N!U, NuLhue. A socooga de NobeI Eas. Buuru, Edusc, 200l.
ll6. ELLER, Aqnes. Uma Ieoa da HsIa. Ru de Juneru, Uvzu5u
Bruseru, l?8l.
ll7. 0BSBA\l, Erc . A ea dos mpos. Ru de Juneru, Puz e 1erru,
l?88.
ll8. ______. A ea dos exIemos. 2.ed. S5u Puuu, Uumpunhu dus LeLrus, l??5.
ll?. ______. Sobe a HsIa. S5u Puuu, Uumpunhu dus LeLrus, l??8.
l20. ______ & RANuER, 1erence. A nvenao das Iades. Ru de Juneru,
Puz e 1erru, l?84.
l2l. LBERlAN, lchue. 0 ccu de vdu prufssunu dus prufessures. !n:
N0V0A, AnLnu. Vdas de poessoes. 2.ed. PurLu, l??5.
l22. LYSSEN, Andreus. Seduzdos pea mema. Ru de Juneru, Aerupunu,
2000.
l2. JAP!ASSL, Lun. NascmenIo e moIe das cncas humanas. Ru de
Juneru, lruncscu Aves, l?78.
l24. JELL0\SK!, Puuu. memurus. 1emus e prubemus du sucuuqu du me-
muru nu secuu XX. Pru-Pusues. V. l4, n.l (40), [un/ubr. 200.
l25. JENK!NS, KeLh. A HsIa epensada. S5u Puuu, UunLexLu, 200l.
l26. KRAlER, Sunu. AuLuru e uuLurzu5u: uqumus quesLues eLcus reuL-
vus u pruLcu de pesqusu cum crunus. !n: l0N1E!R0, RuberLu eL u. 0an-
as e adoescenIes em pespecIvas - a Ica das abodagens quaIaIvas. Juz
de luru, lElE, 2002.
l27. K01E, luvu. !nLrudu5u. !n: WaIe 8en|amn. S5u Puuu, ALcu, l??l
(urundes cenLsLus sucus, 50)
l28. KLN, 1humus. EsIuIua das evoues cenIcas. 2ed. S5u Puuu, Pers-
pecLvu, l?82.
l2?. LA!RE, Bernurd. Sucesso escoa nos meos popuaes- As azes do
mpovve. S5u Puuu, ALcu, l??7.
l0. LARR0SSA, Jurqe. A pedagoga poana. Beu urzunLe, AuLnLcu, 200l.
ll. LAV!LLE, UhrsLhun. A querru dus nurruLvus. RevsLu Bruseru de s-
Luru, Vu. l?, n. 8. l???.
l2. LEE, PeLer & ASBY, Rusuyn. Pruqressun n sLurcu LndersLundnq
umunq sLudenLs uqes 7-l4. !n: !n: S1EARNS, PeLer eL u. Knowng, Teachng
and eanng HsIoy. New Yurk, New Yurk LnversLy Press, 2000.
l. LE u0ll, Jucques. HsIa e mema. .ed. Uumpnus, Lncump, l??4.
l4. ______. As menLududes: umu hsLuru umbquu. !n: ______ & N0RA,
Perre. HsIa, novos ob|eIos. 4. ed. Ru de Juneru, lruncscu Aves, l??5.
l5. ______. Prefucu u nuvu ed5u de !nLrudu5u u sLuru umpudu e revs-
Lu pur ELenne Buch. !n: BL0U, lurc. !nIoduao HsIa. Lsbuu, Eurupu-
Amercu, l??7.
l6. LEV!, uuvunn. Subre u lcru-hsLuru. !n: BLRKE, PeLer. A escIa da
HsIa. S5u Puuu, LNESP, l??2
l7. L!BANE0, Juse Uurus. Prudu5u de suberes nu escuu: suspeLus e upus-
Lus. !n: UANLAL, Veru luru. 0dIca, cucuos e sabees escoaes. Ru de
Juneru, LP&A, 2000.
l8. L0\EN1AL, Luvd. Uumu cunhecemus u pussudu. Pru[eLu sLuru. S5u
Puuu, (l7) nuv. l??8.
l?. ______. Lemmus und LeqhLs uf Leurnnq sLury. !n: S1EARNS, PeLer
eL u. Knowng, Teachng and eanng HsIoy. New Yurk, New Yurk LnversLy
Press, 2000.
l40. LY01ARL, Jeun lrunus. A condao ps-modena. Ru de Juneru, Juse
0ympu,l??8.
l4l. L0\Y, lche. As avenIuas de Ka Max conIa o 8aao de Munchausen.
S5u Puuu, Buscu Vdu, l?87.
l42. ______. RomanIsmo e messansmo: ensaos sobe Lucaks e 8en|amn.
S5u Puuu, PerspecLvu, l??0.
l4. LY01ARL, Jeun lrunus. A condao ps-modena. Ru de Juneru, Juse
0ympu,l??8.
l44. lANAU0RLA, luru Aqheru. HsIa da Educaao: da anIgudade
aos nossos das. S5u Puuu, UurLez, l?8?.
l45. lARX, Kur. Fomaes econmcas p-capIasIas. Ru de Juneru, Puz
e 1erru, l?8l.
l46. lAR0LES, \udemur. 0 quunLLuLvu e u quuLuLvu nu pesqusu educuc-
unu. Avuu5u. Anu 2-(5)- seL. l??7
l47. l0N!01, enr. 0dacIque de LHsIoe. Purs, NuLhun, l??.
l48. l0N1E!R0, Anu luru. Ensno de HsIa enIe sabees e pIcas. 1ese
de LuuLurudu, Ru de Juneru, PLU, 2002.
l4?. l0RE!RA, AnLunu luvu Burbusu. Uurrcuu, dferenu cuLuru e duu-
qu. Educu5u & Sucedude, unu XX!!!, n 7?, Aqu. 2002.
l50. l0R!N, Edqurd. 0s seIe sabees necessos educaao do uIuo. 2.ed.
S5u Puuu, UurLez, 2000.
l5l. NALA!, Ezu & B!11ENU0LR1, Urce. Repensundu u nu5u de Lempu hs-
Lurcu nu ensnu. !n: P!NSKY, Jume (urq.) 0 ensno de HsIa e a caao do
aIo. 7. ed. S5u Puuu, UunLexLu, l??7.
l52. NER01, PuLrck. Nu prncpu eru u dreLu. !n: B0L1!ER, Jeun & JLL!A,
Lumnque. Passados RecomposIos. Ru de Juneru, LlRJ/luV, l??8.
l5. N0RA, Perre. EnLre memure eL sLure. Lu prubemuLque des eux. !n:
______. Leux de meme. Purs, uumurd, l??7.
l54. ______. LsLure de lrunce de Luvsse. !n: ______. Leux de meme.
Purs, uumurd, l??7.
l55. N0V0A, AnLnu. Lz-me cumu ensnur, dr-Le-e quem es e vce-e-versu. !n:
lAZENLA, !vun. (urq) Novos enoques da pesqusa educacona. S5u Puuu,
UurLez, l??2.
l56. N0V0A, AnLnu. 0s prufessures e us hsLurus de suu vdu. !n: ______.
Vdas de poessoes. 2.ed. PurLu EdLuru, l??5.
l57. ______. lurmu5u de prufessures e prufss5u ducenLe. !n: ______ (urq.)
0s poessoes e a sua omaao. . ed. Lsbuu, Lum 0uxuLe, l??7.
l58. NLNES, Uurce. (Les) EncunLus du muderndude peduquqcu. !n: L0PES,
Eune eL u. 500 anos de educaao no 8as. 2.ed. Beu urzunLe, AuLnL-
cu, 2000.
l5?. 0L!VE!RA, Sundru Reqnu lerreru de. 0 Lempu, u crunu e u ensnu de
sLuru. !n: R0SS!, Veru Lucu Subunq Le & ZAlB0N!, ErnesLu. uanIo
Iempo o Iempo Iem. Uumpnus, Aneu, 200.
l60. 0R1!uA0, luru !sube & SZ1AJN, Puuu. Lemus puru uvuu5u: u cusu
dus cun[unLus nu ensnu du muLemuLcu. !n: lRANU0, Uresu. (urq.) Avaaao,
ccos e pomoao na educaao. PurLu Aeqre, ArLmed, 2002.
l6l. 0R1!Z, RenuLu. 0uIua e modendade. S5u Puuu, Brusense, l??l.
l62. PA0L!, luru Ueu. memuru, sLuru e cdudunu: u dreLu uu pussudu.
!n: SA0 PALL0, SecreLuru luncpu de UuLuru. 0 deIo mema. LP,
l??2.
l6. PERE!RA, Edmsun de Amedu & u0lES, Nubu Pereru de luqu-
h5es. 0 mundo encaxado: sgncaao da cuIua popua. Beu urzunLe,
luzzu, l??2.
l64. ______. 0o pespo baana: epesenIaes socas da vda egosa.
Beu urzunLe, luzzu, l??5.
l65. ______. AIuos: negas azes mneas. Beu urzunLe, luzzu, 2000.
l66. ______. Fo do nao esquecmenIo: cuIua popua e pocessos de Ianso-
maao. Beu urzunLe, AuLnLcu, 2002.
l67. ______. 0uo PeIo da Paava. Beu urzunLe, PLU lnus, 200.
l68. PERE!RA, Edmsun. A Puuvru e u lundu. RevsLu du Uumss5u lneru
de lucure. Nu. 22. Aqu.200l.
l6?. PERE!RA, luru du Ueu leu EsLeves. 0 conhecmenIo IcIo hsIco
dos adoescenIes. Bruqu, Lnversdude du lnhu, 200.
l70. PEREZ u0lEZ, Anqe. 0 pensumenLu pruLcu du prufessur: u furmu5u
du prufessur cumu prufssunu refexvu. !n: N0V0A, AnLnu. (urq). 0s poes-
soes e sua omaao. . ed. Lsbuu, Lum 0uxuLe, l??7.
l7l. PERREN0LL, Phppe. 0onsIu as compeIncas desde a escoa. PurLu
Aeqre, ArLes ledcus, l???.
l72. ______. 0 Lrubuhu subre u D=>EJKI nu furmu5u de prufessures: unuse de
pruLcus e Lumudus de cunscncu. !n: ______ eL u. Fomando poessoes po-
ssonas. 2.ed. PurLu Aeqre, ArLmed, 200l.
l7. ______. A pIca eexva no oco do poesso. PurLu Aeqre, ArLmed, 2002.
l74. P!AuE1, Jeun. Pscuuqu du crunu e ensnu de sLuru. !n: ______.
Sobe a Pedagoga. S5u Puuu, Uusu du Pscuuqu, l??8
l75. PRA1S, Juuqum & SAN1AUANA, Juun. Ensena HsIoa: NoIas paa
una ddcIca enovadoa. lerdu, Uunse[eru de Educucun, Uencu y 1ecnuuqu,
200l.
l76. PL1NAl, RuberL. 0omundade e 0emocaca: a expenca da !Ia mo-
dena. 2. ed. Ru de Juneru, luV, 2000.
l77. RAV!1U, Lune. 1he educuLunu buckqruunds uf sLury 1euchers. !n:
S1EARNS, PeLer eL u. Knowng, Teachng and eanng HsIoy. New Yurk,
New Yurk LnversLy Press, 2000.
l78. RA\LS, Juhn. Uma Teoa da JusIa. Lsbuu, EdLuru Presenu, l??.
l7?. R0SA, AberLu. RepresenLucunes de pusudu, cuLuru persunu e denLdud
nucunu. !n: R0SA, AberLu eL u. mema coecIva e denIdad nacona.
ludrd, BbuLecu Nuevu, 2000.
l80. R0SS!, Veru Lucu Subunq de & ZAlB0N!, ErnesLu. uanIo Iempo o
Iempo Iem. Uumpnus, Aneu, 200.
l8l. R0LANE1, Serqu Puuu. As azes do umnsmo. S5u Puuu, Uumpunhu
dus LeLrus. l?87.
l82. RLSEN, J0rn. Razao HsIca- Teoa da HsIa, undamenIos da cn-
ca hsIca. Brusu, LNB, 200l.
l8. SAN10S, BuuvenLuru Suuzu. !nIoduao a uma cnca ps-modena. .ed.
Ru de Juneru, uruu, 2000.
l84. SENNE11, Rchurd. A 0oosao do caIe. S5u Puuu, Recurd, 200l.
l85. SUAll, Adum. HsIa e vedade. S5u Puuu, lurLns lunLes, l?78.
l86. SU0N, Lunud. lurmur prufessures cumu prufssunus refexvus. !n:
N0V0A, AnLunu. 0s poessoes e sua omaao. .ed. Lsbuu, Lum 0uxuLe,
l??7.
l87. S!LLER, Juver & uARU!A, Verenu Rudkuu. (urqs). !denIdad en e
magnao nacona - eescIua y ensenanza de a HsIoa. Puebu, Uuequ
Sun Lus, s.d
l88. S!LVA, lurcus A. (urq). Repensando a HsIa. S5u Puuu, lurcu Zeru,
l?84.
l8?. S!LVA, 1umuz 1udeu. 0ocumenIos de denIdade. Beu urzunLe, AuLnL-
cu, l???.
l?0. S!lAN, Lunu luru de UusLru. A cunsLru5u du cunhecmenLu, du rucuc-
nu hsLurcu e du cdudunu nus crunus. Anus du !V EncunLru Nucunu de
pesqusudures du ensnu de sLuru. ![u, LN!JL!, l???.
l?l. ______. A Lempurudude hsLurcu cumu cuLequru cenLru du pensumen-
Lu hsLurcu: desufus puru u ensnu e u uprendzuqem. !n: R0SS!, Veru Lucu
Subunq Le & ZAlB0N!, ErnesLu. uanIo Iempo o Iempo Iem. Uumpnus,
Aneu, 200.
l?2. ______ & l0NSEUA, 1hus Nvu de Lmu. (urqs). !nauguando a HsIa
e consIundo a naao - dscusos e magens no ensno de HsIa. Beu urzun-
Le, AuLnLcu, 200l.
l?. SLLlAN, Lee. Ensnu, furmu5u du prufessur e refurmu escuur. !n:
UAS1R0, Uuudu luuru e UARN0Y, lurLn. 0omo anda a eoma da educa-
ao na Amca LaIna? Ru de Juneru, luV, l??7.
l?4. S0BRAL, Juse lunue. memuru sucu e denLdude. Experncus ndv-
duus, experncus cueLvus. !n: UARL!l, Pedru. A HsIa: enIe a mema
e nvenao. Lsbuu, Eurupu-Amercu, l??8.
l?5. S0BR!N0, Juse Lus. Avuu5u quunLLuLvu, uvuu5u quuLuLvu. !n:
SuL!SSARL!, Vudemur (urq). Avaaao unvesIa em quesIao. Uumpnus,
AuLures Assucudus, l??7.
l?6. S1EARNS, PeLer eL u. Knowng, Teachng and eanng HsIoy. New
Yurk, New Yurk LnversLy Press, 2000.
l?7. 1ARL!l, luurce. Sabees docenIes & Fomaao possona. PeLrupus,
Vuzes, 2002.
l?8. ______ & RAYl0NL, Lunee. Suberes, Lempu e uprendzuqem nu Lrubu-
hu du muqsLeru. Educu5u & Sucedude, unu XX!, 7, dezembru 2000.
l??. ______ & uAL1!ER, UermunL. 0 prufessur cumu uLur rucunu: que
rucunudude? 0ue suber? 0ue [uqumenLu? !n: PERREN0LL, Phppe eL u.
Fomando poessoes possonas: uas esIaIgas? uas compeIncas? 2.ed.
PurLu Aeqre, ArLmed, 200l.
200. 10lPS0N, E. P. Msa da Ieoa. Ru de Juneru, Zuhur, l?8l.
20l. ______. 0osIumes em comum. S5u Puuu, Uumpunhu dus LeLrus, l??8.
202. 10P0LSKY, Jerzy. MeIodooga de a HsIa. ludrd, UuLedru, l??2.
20. 1LAN, Y-lu. Espao e uga: a pespecIva da expenca. S5u Puuu,
Lfe, l?8.
204. VA!NlAS, Runudu. Uumnhus e descumnhus du sLuru. !n: UARL0S0,
Uru & VA!NlAS, Runudu. 0omnos da HsIa. Ru de Juneru, Uumpus,
l??7.
205. VE!uA-NE10, Afredu. Espuus, Lempus e dscpnus: us crunus undu
devem r u escuu? !n: Lnguagens, espaos e Iempos no ensna e apende. Ru
de Juneru, LP&A, 2000
206. VEL0, uuherme e UAS1R0, E. B. V. 0 cunceLu de cuLuru e u esLudu
dus sucedudes cumpexus. Uudernus leemu. Ru de Juneru, v.l, l?82.
207. V!LAR, Perre. !ncaao ao vocabuo de anse hsIca. Lsbuu, Su
du UusLu, l?85.
208. \!NEBLRu, Sam. HsIoca Thnkng and oIhe unnaIua acIs.
Phudephu, 1empe LnversLy Press, 200l.
20?. \!1E, uyden. MeIa-hsIa: a magnacn hsIca em a Euopa de
sgo X!X. lexcu, lundu de UuLuru Ecunmcu, l??2.
2l0. ZAYAS, RLu lurnu Avurez. E desaoo de as habdades en a
ensenanza de a HsIoa. ubunu, EdLuru Puebu Y Educucun, l??0.
2ll. ZAlB0N!, ErnesLu. 0 desenvuvmenLu dus nuues de espuu e Lempu nu
crunu. !n: ______. (urq.) A pIca do ensno de HsIa. S5u Puuu, UurLez,
l?85.
2l2. ______. 0renLuues meLuduuqcus presenLes nu currcuu e nu ducncu du
ensnu de sLuru du Brus. Aquru, SunLu Uruz du Su, vu.4. n l/2: 7-2l, [un/
dez l??8.
2l. ZE!UNER, KenneLh. Nuvus cumnhus puru u prucLcum: umu perspecLvu
puru us unus ?0. !n: N0V0A, AnLnu. (urq). 0s poessoes e sua omaao. .
ed. Lsbuu, Lum 0uxuLe, l??7.
2l4. ______. Puru uem du dvs5u enLre prufessur-pesqusudur e pesqusudur
ucudmcu. !n: uERALL!, UurnLu eL u. 0aIogaas do Iabaho docenIe.
Uumpnus, lercudu dus LeLrus, l??8.
Anexos
!!! 0LES1!0NAR!0 !!!
Anexo I
0uestionrio bsico utiIizado nas entrevistas
UN!0AMP . FA0UL0A0E 0E E0U0AA0
PESU!SA: TEMP0, MEM0R!A E H!ST0R!A NAS SR!ES !N!0!A!S
RESP0NSAVEL: S0N!A RE0!NA M!RAN0A
ENTREV!STAS 00M PR0FESS0RES. !nomaes geas
I. 0A005 0E I0ENTIFICA0
l. !dude du enLrevsLudu
2. Sexu l lemnnu 2 luscunu
. 1empu de Lrubuhu nu muqsLeru
l uLe 5 unus
2 5 u l0 unus
l0 u l5 unus
4 l5 u 25 unus
5 mus de 25 unus
4. lurmu5u escuur
l 2 qruu ncump.
2 Uursu nurmu
Peduququ !ncump.
4 LcencuL !ncump.
5 Peduququ cumpeLu
6 LcencuL. cumpeLu
7 7.l. Pus-qruduu5u cuncudu . especuz.
7.2. especuzu5u em cursu . prvudu
7.. especuzu5u em cursu . pubcu
7.4. lesLrudu em cursu
7.5. lesLrudu cunc.
5. N de escuus
6. N de Lurmus
7. N de uunus
!V
S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A !V
S0N!A REu!NA l!RANLA
8. NuLurudude
l Lu cdude unde Lrubuhu
2 uuLru cdude mneru
uuLrus esLudus
?. luxu suuru
l Le l u suurus
Le u 6 suurus
4 Le 6 u l0 suurus
5 lus de l0 suurus
l0. Lvde suus despesus dumesLcus cum uquem?
l Sm
2 N5u
ll. 1em buscudu uqumu uLernuLvu puru cumpemenLu5u de
rendu mensu? (em cusu pusLvu, quu?)
l Sm
2 N5u
l2. Pussu quunLus cunLruLus de Lrubuhu?
l
2
uu mus
II. A5PECT05 C0LT0kAI5 NA INFNCIA E J0VENT00E
l. N de nLeqrunLes du fumu
Uum que frequncu purLcpuvu de:
l4. Assucuues cuLurus e/uu bene-
fcenLes
l5. SndcuLus e/uu purLdus puLcus
l6. urupus requsus
l7. 0uLrus Lpus de qrupus
sempre us vezes nuncu ubservuues
l8. Requsdude de furmu5u
l cuLucu
2 esprLu
pruLesLunLe
4 evunqecu
5 umbundu
6 nenhumu
V 0LES1!0NAR!0 V
Anexo I
l?. 0p5u requsu hu[e
l cuLucu
2 esprLu
pruLesLunLe
4 evunqecu
5 umbundu
6 nenhumu
20. Escuurdude du pu
l nenhumu
2 l qruu ncumpeLu
l qruu cumpeLu
4 2 qruu ncumpeLu
5 2 qruu cumpeLu
6 superur
2l. Escuurdude du m5e
l nenhumu
2 l qruu ncumpeLu
l qruu cumpeLu
4 2 qruu ncumpeLu
5 2 qruu cumpeLu
6 superur
22. 1nhu vrus em cusu nu suu [uvenLude? l Sm 2 N5u
2. Se embru de uqum que Lenhu Le murcudu?
l Sm ________________________________
2 N5u
24. Lu em uuLru uqur, uem de cusu?
l Sm ________________________________
2 N5u
25. 1pu de murudu l Prupru 2 Auqudu 0uLrus
V!
S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A V!
0ue Lpu de embrunu e mus furLe em suu memuru enquunLu uunu?
26.Subre prufessures
27. Subre vrus que eu uu cunsuLuu
28. Subre umu pesqusu feLu nu escuu
2?. Subre ussunLus de sLuru
0. Subre fesLus e duLus cumemurudus nu escuu
l. Subre pruvus reuzudus
2. Subre u que ucunLecu quundu um uunu erruvu
. EsLu endu uqum vru uLuumenLe?
l . Sm 0uu? ______________________________
2 . N5u
4. 0uu u uLmu vru que vuc cumpruu/eu?
5. 1em ucessu u uqum [urnu uu revsLu?
l Sm, em cusu
2 Sm, nu Lrubuhu
Sm, nu cusu de umqus uu purenLes
4 N5u
6. 1em ucessu u nLerneL?
l frequenLemenLe, em cusu
2 rurumenLe, em cusu
frequenLemenLe, nu cusu de umqus uu purenLes
4 rurumenLe, nu cusu de umqus uu purenLes
5 frequenLemenLe, nu Lrubuhu
6 rurumenLe, nu Lrubuhu
7 n5u
0 que qusLu de fuzer, denLre us uLernuLvus ubuxu:
7. Rudu
l n5u qusLu 2 nuLcus debuLes 4 muscu 5 espurLes 6 vuredudes
8. 1V
l n5u qusLu 2 nuLcuru nuveus 4 desenhus 5 fmes 6 espurLes
7 crmnudude 8 pruqrumus de muher ? debuLes l0 vuredudes
?. Vdeu-cusseLe
l n5u qusLu uu n5u pussu 2 drumu cumedu 4 pucu/uvenLuru
5 desenhus 6 fc5u 7 Lerrur 8 suspense ? epcus
V!! 0LES1!0NAR!0 V!!
Anexo I
40. lcru-cumpuLudur
l n5u pussu uu n5u qusLu 2 [uqus nLerneL/ pesqusu
4 nLerneL-chuL 5 Lrubuhus em qeru 6 uuLrus
4l. Uunu de 1V que usssLe hubLuumenLe:
l uubu 2 SbL Recurd 4 BunderunLes 5 UuLuru uu 1VE 6 1V u cubu
III. AVALIA0 C0kkIC0LAk
42. Areu currcuur de preferncu:
l. Lnquuqem 2. luLemuLcu . Uncus 4. sLuru 5. ueuqrufu
Purque?
4. Areu currcuur que cunsderu mus dfc de Lrubuhur:
Purque?
44. Areu currcuur que n5u qusLu:
Purque?
45. 0ue vrus dduLcus uLzu puru u ureu de EsLudus Sucus? (cum edLuru)
l. n5u usu
2. __________________________________
46. 1empu desLnudu semunumenLe u: Preencher quudru de hururu
l. Lnquuqem
2. luLemuLcu
. Uncus
4. sLuru
5. ueuqrufu
6. ArLes
7. 0uLrus
Lus recursus ubuxu, quus esL5u dspunves nu suu escuu e s5u usudus pur vuc?
47. quudru e qz 48. Lv e vdeu 4?. Lv e unLenu 50. vrus
5l. [urnus e revsLus 52. cumpuLudur 5. uuLrus
V!!!
S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A V!!!
IV. kEPkE5ENTA0E5 00ANT0 hI5T0kIA E EN5IN0:
l bucu Puru cudu fruse, ndque se U0NU0RLA 101ALlEN1E (U1), U0N-
U0RLA PARU!ALlEN1E(UP), L!SU0RLA(L), SEl 0P!N!A0(S0)
l U1 2 UP L 4 S0 ubservuues
54. 0s cunLeudus de sLuru u serem
ensnudus puru us uunus sempre s5u n-
fuencudus peus cuendurus de duLus cu-
memuruLvus
55. E muLu mpurLunLe buscur furmus
uLernuLvus puru se ensnur us duLus cu-
memuruLvus e us persunuqens hsLurcus
us crunus
56. E reevunLe puru u crunu cumpre-
ender fuLus du vdu dus fumus mus m-
purLunLes que cunsLrurum u cdude
57. Sem um bum cumpndu cum u bu-
qrufu e hsLuru dus fumus du req5u
eu n5u cunsqu ensnur sLuru.
58. Sem um vru dduLcu nu m5u us uu-
nus n5u pudem esLudur sLuru.
5?. N5u e pussve Lrubuhur bem us cun-
Leudus de sLuru se n5u pussumus um
museu uu urquvu nu cdude.
60. Lmu pessuu de ?0 unus que se em-
bre bem de seu pussudu ru sempre dur
umu vs5u purcu dus fuLus e, pur ssu,
suus upnues n5u servem de mudu sequ-
ru uu Lrubuhu hsLurcu.
6l. Se eu perLenu u umu fumu Lrud-
cunu du ucu unde muru, fcu mus fu-
c cumpreender u sLuru du uqur.
62. EnLre u upn5u de umu pessuu mus
vehu e u nfurmu5u que eu reLru de umu
fuLu unLqu, eu prefru cunfur nu que esLu
esLumpudu nu fuLu.
!X 0LES1!0NAR!0 !X
Anexo I
l U1 2 UP L 4 S0 ubservuues
6. E bum Lrubuhur cum nfurmuues
de [urnus e nuLcurus purque s5u fes
u reudude.
64. Lm cudernu de receLus du fumu e
umu precusdude mus n5u serve cumu
eemenLu de esLudu du sLuru.
65. A nfurmu5u cunsLunLe de um du-
cumenLu escrLu ufcu e cunfuve e deve
sempre ser u buse puru recunsLLurmus
uquu que se pussuu.
66. E pussve, mesmu em umu cdude
pequenu e em umu escuu cum puucus
recursus, recunsLLur uspecLus du s-
Luru du uqur.
67. N5u hu senLdu puru u uunu que
muru nu nLerur de lu esLudur ussun-
Lus e cuLurus nucessves e dsLunLes de
suu reudude.
68. 0 uunu su deve ser repruvudu de pr-
meru u quurLu sere se Lver prubemus
cum PurLuqus e luLemuLcu
2 bucu !ndque u qruu de reu5u enLre us prubemus ndcudus ubuxu e
u dfcudude du uunu puru uprender sLuru u purLr dus crLerus:
l. ALu 2. ledu . Buxu uu sem reu5u
ALu ledu Buxu uu sem reu5u
6?. u uunu desnLeressudu
70. u uunu ndscpnudu
7l. u uunu que n5u Lem buu memuru
72. u uunu que Lem umu fumu deses-
LruLurudu e sem Lrud5u
7. u uunu que n5u uu escreve bem
74. u uunu que e muLu curenLe
75. u uunu que Lem medu de errur
76. u uunu que nurmumenLe dscurdu du
prufessur
X
S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A X
ALu ledu Buxu uu sem reu5u
77. u uunu que n5u Lem ucessu u enc-
cupedus
78. u uunu upuLcu sub u punLu de vsLu
puLcu e ucrLcu
7?. u uunu que n5u Lem ucessu u cumpu-
Ludures
80. u uunu especu
bucu Numere us eemenLus ubuxu em urdem de mpurLncu. 0 u l0
uLrbudu pur vuc em reu5u uquu que vuc [uqu cumu funLe sequru e fde-
dqnu de nfurmu5u
8l. Lvrus dduLcus
82. Lvrus unversLurus
8. Lvrus em qeru e enccupedus
84. NuLcurus de 1V
85. Prupuqundus de 1V
86. LebuLes de 1V uu ducumenLurus
87. Nuveus de epucu
88. LucumenLus escrLus
8?. sLurus em quudrnhus
?0. Lesenhus
?l. luLuqrufus
?2. lmes
?. lemuru de pessuus mus vehus
?4. 0b[eLus e cunsLruues
?5. !nLerneL
X! 0LES1!0NAR!0 X!
Anexo I
4 bucu Nu suu upn5u, us hubdudes ubuxu esL5u nu dumnu de quu ureu
de cunhecmenLu?
lPurLuqus 2luLemuLcu Uncus 4sLuru 5uuLru
?6. Uupucdude de se nfurmur
de mudu uuLnumu
?7. Uupucdude de cumuncu5u
e urqumenLu5u
?8. 1umudu de pus5u
??. Ler e escrever puuvrus, mu-
qens e LexLus
l00. LesenvuvmenLu de rucu-
cnu
l0l. 0bservu5u du reudude
l02. Uumpuru5u de punLus de
vsLu
0ue fesLus uu duLus cvcus vuc [uqu mpurLunLe cumemurur e ensnur puru
us uunus?
LuLu
l0. Uurnuvu
l04. Puscuu
l05. Lu du !ndu
l06. LescubrmenLu du Brus
l07. 1rudenLes
l08. Lu du 1rubuhu
l0?. Uurpus UhrsL
ll0. lesLu [unnu
lll. Lu du sududu
ll2. Lu du !ndependncu
ll. Prucumu5u du Repubcu
ll4. NuLu
ll5. lesLus ucus
ll6. uuLrus (especfcur)
Essu duLu eru ub[eLu de cumemuru5u nu
suu escuu quundu vuc eru uunu?
X!!
S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A X!!
Puru u cumemuru5u dessus fesLus, u que e mus frequenLe ucurrer em suu escuu?
ll7. luLeru prepurudu peu supervsuru
ll8. luhu mmeuqrufudu/xerux puru us uunus
ll?. ALvdude especu cum us uunus
l20. Pesqusu subre u Lemu. reuzudu nu escuu
l2l. Pesqusu subre u Lemu. puru cusu
l22. lesLu
l2. UurLuzes nu escuu
l24. Nenhum dus eemenLus ucmu
l25. 0 que e especu nu fuLu de ser prufessur em suu cdude?
l26. 0 que Le fuLu, cumu prufessur em suu cdude?
X!!! 0LES1!0NAR!0 X!!!
Anexo I
F0LhA 0E kE0I5Tk0- k0TINA5 0IkIA5
Uudqu _____________________
XV !1ENS XV
Anexo 2
Itens do 5IMAVE utiIizados na entrevista com professores
EscurecmenLu - A urdem uqu upresenLudu cunsderu u uqrupumenLu
pur bucu LemuLcu e n5u u upresenLu5u dus Lens dus prufessures, que
ucurreu de mudu ueuLuru.
BL0C0 I - 00MINI0 0E MT0005 E 50P0kTE5
(04078lu) 0bserve us muqens ubuxu:
Peus nfurmuues upresenLudus pudemus dzer que:
u) upenus muqens que represenLum qrundes fuLus, cumu u !lAuEl l, pu-
dem ser uLes puru u esLudu du sLuru.
b) cumu u !lAuEl 2 e mus unLqu, eu e u mus mpurLunLe dus Lrs puru u
esLudu du sLuru.
c) su us !lAuENS l e 2 pudem ser usudus nu esLudu de sLuru, purque u
qruvuru de LebreL (!lAuEl ) reLruLu um du cumum e n5u Lem u menur
mpurLncu hsLurcu.
d) dependendu du que se quer esLudur, Ludus us muqens ucmu repruduzdus
pudem ser uLzudus nu esLudu du sLuru.
XV! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XV!
(0408lu) 0bserve us muqens ubuxu:
Pudemus dzer que s5u ub[eLus de esLudu du sLuru:
u) 1udus us eemenLus, pus Ludu que se refere u vdu humunu pude ser esLududu
peu hsLuru
b) sumenLe us muqens l e 2, purque s5u reuLvus u ussunLus du pussudu
c) sumenLe u muqem , purque e reuLvu u um ussunLu du presenLe
d) nenhumu, purque u sLuru su esLudu ducumenLus escrLus
(04l6lu) 0bserve u muqem ubuxu, upresenLudu em um vru de sLuru:
Pudemus dzer que eu:
u) currespunde u reudude de Ludus us muheres bruserus
b) musLru u Lpu de fumu cumum u Ludus us crunus mnerus
c) LrunsmLe muqens que n5u currespundem u reudude de Ludus us fumus
bruserus
d) n5u currespunde u reudude de nenhumu fumu bruseru
XV!! !1ENS XV!!
Anexo 2
0bserve us muqens ubuxu:
(04l78lu) A purLr dus eemenLus upresenLudus, quu e u semehunu enLre
Ncue e Bukunq?
u) 0 fuLu de vverem umu perLu du uuLru.
b) 0 fuLu de vverem nu Lempu uLuu.
c) 0 fuLu de frequenLurem u mesmu escuu.
d) 0 fuLu de usurem us mesmus ruupus.
(04247lu) 0bserve u qrufcu ubuxu, dvddu em Lrs purLes:
Se nus urdenurmus us purLes du menur puru u muur, quu seru u urdem curreLu?
u) A, U, B
b) U, B, A
c) A, B, U
d) As Lrs purLes s5u quus
XV!!! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XV!!!
(04287lu) Pedru e um mennu de l0 unus e se embru de puucus cusus de
quundu ee Lnhu 2 unus. 0 que ee pude usur puru suber fuLus de suu hsLuru
pessuu duquee perudu?
u) A memuru de seus pus e umqus
b) 0s vrus nfunLs que cumprumus nus vrurus
c) Seus cudernus e unuLuues pessuus
d) 0s muves de suu cusu
(0428?lu) 0bserve us fuLus ubuxu, upresenLundu dferenLes sucedudes:
0uu e mus unLqu?
u) fuLu l
b) fuLu 2
c) fuLu
d) fuLu 4
X!X !1ENS X!X
Anexo 2
(042?0lu) 0bserve us fuLus ubuxu, que musLrum pnLurus em dversus Lempus:
Pudemus dzer que um Lemu cumum u Ludus us pnLurus e:
u) u umenLu5u em uuLrus epucus
b) meus de LrunspurLe em uuLrus epucus
c) unmus em uuLrus Lempus
d) brncuderus de crunus em uuLrus Lempus
XX S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XX
(042?llu) A Lurmu de quurLu sere de umu escuu de Beu urzunLe fez um qrufcu
cum us prufssues dus pus dus uunus. Uudu quudrnhu preenchdu represenLuvu u
pu de um uunu. 0bserve u qrufcu feLu peus uunus:
Peus dudus upresenLudus, pudemus dzer que nessu suu hu muur numeru de
pus que s5u:
u) pedrerus
b) ferunLes
c) meLuurqcus
d) prufessures
(042?6lu) 0bserve u nhu du Lempu ubuxu, cum fuLus du ruLnu de Luz:
Nu seu du-u-du Luz n5u qusLu nenhum Lempu cum:
u) LrunspurLe uLe u Lrubuhu
b) uzer e dvers5u
c) umenLu5u
d) esLudu nu escuu
XX! !1ENS XX!
Anexo 2
(06075lu) 0bserve us fuLus ubuxu:
Pudemus dzer que eus nus d5u nfurmuues subre pessuus:
u) du mesmu cusse sucu nus dus de hu[e
b) de cusses sucus dferenLes nus dus de hu[e
c) du mesmu cusse sucu de um Lempu pussudu
d) de cusses sucus dferenLes de um Lempu pussudu
(06076lu) 0bserve us muqens ubuxu. Eus nus musLrum dferenLes Lpus de
funLes hsLurcus.
A purLr dus muqens pudemus dzer que:
u) su pudemus esLudur uspecLus du pussudu uLruves de ducumenLus escrLus
b) uem dus escrLurus, hu dferenLes Lpus de funLes que nus permLem esLu-
dur u pussudu.
c) 0 esLudu du pussudu u purLr de uchudus urqueuuqcus n5u Lem vudude.
d) As pnLurus, desenhus e fuLuqrufus su nus d5u nfurmuues subre u sucedu-
de uLuu
XX!! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XX!!
(0?00lu) 0bserve us dudus ubuxu, pubcudus nu [urnu luhu de S5u Puuu,
subre us resuLudus dus udmnsLruues de AnLnu Uurus luquh5es e seus purL-
durus nu esLudu du Buhu:
0s dudus ndcum que:
u) u sucedude pruqredu e u vdu dus pessuus mehuruu
b) us desquududes sucus crescerum
c) u desemprequ dmnuu e u sLuu5u dus Lrubuhudures mehuruu
d) u funcunusmu pubcu dmnuu e u EsLudu fcuu mus uq.
XX!!! !1ENS XX!!!
Anexo 2
(ll0l5lu) Leu us depumenLus ubuxu:
0pnao 1
0 lS1 desufu us uuLurdudes e munpuu u mprensu. 0 dreLu u pru-
predude e suqrudu e, cum essu press5u, hu rscu de us cunfLus nu
cumpu se uqruvurem. 0 que esLu ucunLecendu e nuceLuve puru nus,
prupreLurus rurus. 1em Lruzdu nsequrunu e nLrunqudude.
luu du presdenLe du Assucu5u Bruseru de crudures de qudu zebu.
0pnao 2
A !qre[u esLu du udu dus sem Lerru. A refurmu uqruru esLu uLrusudu 500
unus e u Brus n5u pude esperur mus. E precsu fuzer umu refurmu uqruru
urqenLe nu pus e e eqLmu u ucupu5u de umu Lerru que n5u e Lrubuhudu.
luu de Lum Puuu EvursLu Arns. Ex-curdeu urcebspu de S5u Puuu
1c/a u- 3ac 1a./c, l997
Pudemus dzer que us fuus s5u de:
u) dus defensures du lS1
b) um crLcu du lS1 nu prmeru cusu e um defensur nu sequndu cusu
c) cdud5us cumuns que crLcum u u5u du lS1 e us nvusues
d) puLcus que upuum u lS1 e crLcum u quvernu
e) puLcus que crLcum u lS1 e upuum u quvernu
XX!V S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XX!V
(ll0l8lu) 0s LexLus ubuxu se referem uu perudu du mqru5u Luunu puru u
Brus.
0ocumenIo 1
Vu puru u Brus, u Lerru du uquu puru e curnhu. Lu cmu exceenLe.
Lu veqeLu5u mus verde. Vu puru u Brus, unde vuc qunhuru um uLe
de Lerru, uem de cusu e cumdu qruLuLu durunLe us prmerus dus.
1exLu du curLuz de prupuqundu feLu peu quvernu bruseru nu !Luu.
0ocumenIo 2
LsLunLes vnLe uu LrnLu qumeLrus du puvuudu mus pruxmu de suus
cusus, sem dnheru puru medcus e remedus, puucu resLuvu uus cuu-
nus(...) lesmu que us mqrunLes qusessem se sucurrer dus medcus,
ssu eru pruLcumenLe mpussve (...) u preu de umu cunsuLu equvuu
uu que se qunhuvu em um unu cum u cuheLu.
1rechu du vru sLuru du vdu prvudu nu Brus. p.267/268. EdLuru Uu dus LeLrus.
0s LexLus reLruLum:
u) u cunLrbu5u du puvu Luunu nu furmu5u du cuLuru bruseru.
b) LferenLes punLus de vsLu subre us cundues de mqru5u Luunu nu
Brus
c) As dfces cundues de vdu dus mqrunLes Luunus nu Brus
d) A fucdude dus mqrunLes cumeurem umu nuvu vdu nu Brus
e) 0s prubemus de suude Lpcus du ncu du secuu pussudu.
XXV !1ENS XXV
Anexo 2
(ll0l?lu) Leu u LexLu ubuxu:
Nusc nu !Luu e vm pequenu puru u Brus. leu pu eru uvrudur e Lrubu-
huu duru nus fuzendus de cufe. uunhuvu puucu, mus cum muLu ecunumu
cunsequu [unLur dnheru e mudumus puru u cdude de S5u Puuu em l?00.
lu umu emu5u vu[ur nuquee Lrem que suLuvu fuquhus peu chumne.
6/uau-: 1.a://-/.a:. c ja::auc - c j.-:-:1-, u- 1c:/./-. 1cu./_.-:. 1u/1c.a 1cu-.:a.
0 LexLu nus du nfurmuues u respeLu du hsLuru du mqru5u nu Brus,
uLzundu-se de:
u) nurruLvus de seus pus e uvus
b) reuLus dus em dversus vrus
c) ub[eLus quurdudus peu fumu
d) suu memuru de uuLrus Lempus
e) fuLuqrufus de fumu
(ll05lu) A prmeru fubrcu du Vukswuqen nu Brus fu nsLuudu em l?57.
0bserve cum uLen5u us dudus ubuxu, referenLes u mudunus ucurrdus nu
fubrcu de vecuus Vukswuqen nus uLmus 0 unus.
Dauc: ua 1-v/:1a 1-Ja 33- :c. l0- ma.c 2000
Aquru respundu:
0uu u purcenLuqem que cube u Vukswuqen nu mercudu nucunu nu unu 2000?
u) ?0%
b) 60%
c) 0%
d) 2000%
e) l20%
XXV! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XXV!
(ll054lu) A prmeru fubrcu du Vukswuqen nu Brus fu nsLuudu em l?57.
0bserve cum uLen5u us dudus ubuxu, referenLes u mudunus ucurrdus nu
fubrcu de vecuus Vukswuqen nus uLmus 0 unus.
Dauc: ua 1-v/:1a 1-Ja 33- :c. l0- ma.c 2000
Uumpurundu-se u percenLuu de purLcpu5u du Vukswuqen nu LuLu du pru-
du5u uuLumubsLcu bruseru de l?70 puru 2000, pudemus ufrmur que:
u) suu purLcpu5u dubruu
b) suu purLcpu5u n5u se uLeruu
c) suu purLcpu5u Lrpcuu
d) suu purLcpu5u se reduzu u meLude
e) suu purLcpu5u se reduzu em l0%
XXV!! !1ENS XXV!!
Anexo 2
(lll02lu) Leu us depumenLus ubuxu:
u) EsLuvumus nu meu du psLu, cunLundu nussus hnus. S5u hnus du
muvmenLu dus sem-Lerru. Prmeru chequrum dus nbus Lruzendu
pucus de Puruupebus. 0s pucus fcurum u uns LrezenLus meLrus
de unde esLuvumus. Lepus verum mus nbus Lruzendu sududus de
lurubu. Lepus de uquns mnuLus, ees verum em nussu dre5u. Eu
esLuvu cum u qrupu du frenLe. Ees verum puru cmu de nus em qru-
pu, fzerum um cercu. LevunLumus nussus m5us e pedmus puz puru
ees. Le repenLe, sem mus nem menus, cumeurum u uLrur e [uqur
bumbus de qus em nus. Le repenLe, sem mus nem menus, cumeurum
u uLrur e [uqur bumbus de qus em nus.
LepumenLu de um Lrubuhudur sem Lerru, Jusmur Pereru de lreLus
luhu de S5u Puuu, 20/04/l??6.
b) Eu esLuvu u uns Lrs meLrus dees, receb um Lru nu peLu. SenL u
Lru e cu. N5u me embru de Ler uuvdu nenhum dspuru unLes.
LepumenLu de um sududu du pucu mLur de lurubu, Edsun Amedu dus SunLus
luhu de S5u Puuu, 20 de ubr de l??6.
0s dus reuLus s5u referenLes uu cunfLu enLre us sem Lerru e u pucu de
Edurudu de Uuru[us, em ubr de l??6. Peus dus reuLus vuc pude perceber
que us dus qrupus:
u) cunLum u mesmu vers5u dus fuLus
b) uLrbuem uu uuLru qrupu u urqem du LruLeu
c) Lnhum u nLen5u de evLur u cunfLu
d) pedum u puz puru evLur u cunfrunLu
e) erum purLcpunLes du lS1
XXV!!! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XXV!!!
(lll8lu) A fuLuqrufu ubuxu musLru pessuus currequndu umu fuLu de ueLuu
Vurqus em um desfe cvcu durunLe u EsLudu Nuvu (l?7-l?45). 1ruLu-se de
um evenLu que cunLrbu puru u cunsLru5u de um mLu.
Lus sLuuues ubuxu, quu e 0P0S1A u esse Lpu de vs5u?
u) u cunsLru5u du mLu de 1rudenLes cumu um heru nucunu durunLe Ludu u
Repubcu.
b) 0 esLudu u unversu cuLuru e dus furmus de vdu cuLdunu dus humens
cumuns, muheres, uperurus e cumpuneses.
c) A vuurzu5u de duLus cumemuruLvus e fuLus hsLurcus cusscus Lus cumu
Uubru chequu uu Brus em l500.
d) A vuurzu5u du muqem de SLun nu unLqu LRSS e u cunsLru5u de
esLuLuus e munumenLus em humenuqem u herus nu mundu nLeru.
e) A cunsLru5u, durunLe u dLuduru dus unus 70, du deu de um Brus qrundusu
e mudernu, derudu pur mLures que suvurum u pus du cumunsmu.
XX!X !1ENS XX!X
Anexo 2
(lll86lu) Leu u LexLu ubuxu:
Apus u nvus5u du KuwuL peus Lrupus ruquunus, u Leevs5u umercu-
nu deu u nuLcu de que us sududus du !ruque huvum enLrudu em husp-
Lus e muLerndudes, huvum desqudu us Lubus de uxqnu e huvum
evudu ncubudurus, dexundu us recem nuscdus nu ch5u.... Lmu crun-
u de l5 unus, upurenLemenLe nvudu, du quu se ucuLuvu u nume puru
evLur represuus, LesLemunhuu subre us fuLus cum uqrmus nus uhus.
Lus dus depus, u Senudu upruvu u nLerven5u urmudu. EsLe epsudu
fu cLudu vurus vezes peu Senudu e peu enL5u presdenLe dus ELA,
ueurqe Bush. Nu enLunLu, descubru-se que u fuLu n5u huvu ucurrdu e
que u crunu LesLemunhu eru fhu du embuxudur du KuwuL nus EsLu-
dus Lndus e Uunudu.
111113, Jca:. T-/-v/:ac :.//m/:a.
A purLr dus nfurmuues, e curreLu supur que:
u) u Leevs5u umercunu fu mpurcu nu cuberLuru du nvus5u du KuwuL.
b) 0 fuLu du supusLu LesLemunhu ser fhudu embuxudur du KuwuL nus ELA
n5u mudfcu u epsudu.
c) A Leevs5u umercunu munpuuu u upn5u pubcu puru [usLfcur u nLer-
ven5u urmudu dus ELA nu KuwuL.
d) A cuberLuru Leevsvu umercunu n5u nfuencuu u upruvu5u du nLerven-
5u urmudu peu Senudu.
e) 0s ELA upruvurum u nLerven5u urmudu puru defender us crunus dus
ncubudurus.
XXX S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XXX
BL0C0 2 - PEkCEP0 0E hI5T0kICI0A0E
A purLr dus muqens, pudemus dzer que us fumus:
u) s5u Ludus du mesmu epucu
b) Lrunsfurmum-se uu unqu du Lempu
c) verum du mesmu pus
d) vesLem u mesmu Lpu de ruupu
XXX! !1ENS XXX!
Anexo 2
(0405lu) Leu u LexLu ubuxu e respundu us duus quesLues que se sequem:
0uundu chequ u nuLe e Ludu mundu se [unLu em vuLu du fuqueru, muLus
vezes us mus vehus fcum cunLundu us hsLurus de Ludus us unLepussudus:
uvus, bsuvus, Ludus esses que verum unLes, uLe chequr u vnLe. Le Ludus
ees, cudu ndu Lem que suber peu menus duus cusus: unde esLu enLerrudu
u umbqu e unde esLu enLerrudu u crnu. 0uer dzer, unde u bebeznhu
nusceu e unde depus u pessuu murreu. lus ssu e cusu de ndu. umem
bruncu hu[e em du n5u qu mus puru essus cusus. Prefere suber escuu5u
de Lme de fuLebu, ununcu de Leevs5u, cupLus de puses, murcus de uuLu-
muves e uuLrus subedurus cvzudus.
1/:1c./a m-/c a .c:1.a./c u- :a 1a./a 1a.auc, j.//.auc j-/a -u/1c.a 1/.a.
Pudemus dzer que u LexLu nus fuu que:
u) us pessuus qusLum de uuvr hsLurus cunLudus peus mus vehus.
b) u dferenus cuLurus enLre ndus e bruncus.
c) 0s ndus bruserus s5u muLu mus uLrusudus cuLurumenLe du que us
bruncus
d) 0s humens bruncus qusLum de cunLur hsLurus de seus unLepussudus
(04086lu) Leu uLenLumenLe u curLu duuqu enLre pu e fhu:
Pu: 0, fhu, vm he chumur puru rmus [unLus uu shuw du RuberLu
Uurus.
lhu: 0ue ssu, meu veu, Lu me esLrunhundu? u[e vuu curLr um ruck
muneru dus 1L5s cum u queru du cuequ.
0 duuqu reveu que:
u) us preferncus muscus e u mudu de fuur dus duus qeruues, que s5u
semehunLes
b) hu mudus de fuur e qusLus muscus pruprus de cudu qeru5u
c) n5u hu mudunus enLre us mudus de fuur e u qusLu muscu enLre us qeruues
d) us preferncus muscus sempre pussum de pu puru fhu
XXX!! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XXX!!
(04l00lu)
Erum cumnhues, bundes, uuLubundes
ununcus umnusus, reuqus
furus, rudus, muLucceLus, Leefunes
qur[eLus, pusLes, chumnes...
Erum muqunus e Ludu nu cdude
Eru su muqunu...
1a./c u- :u.au-
NesLu puesu, escrLu hu mus de 50 unus, luru de Andrude prucuruu reLru-
Lur cenus du cuLdunu de umu cdude mudernu. Uumpurundu u cdude repre-
senLudu pur luru de Andrude cum u cdude de hu[e em du, pudemus cuncur
que:
u) nudu muduu nus uLmus unus
b) upesur du usu de uquns desses ub[eLus serem du Lempu de nussus uvus,
cunLnuum sendu usudus nus dus de hu[e.
c) Nus cdudes de hu[e em du n5u encunLrumus nenhum dus ub[eLus descrLus
nu puesu
d) Uum u desenvuvmenLu Lecnuuqcu dus uLmus unus, Ludus esses ub[eLus
fcurum uLrupussudus
(04l05lu) 0bserve u ussucu5u enLre cumdus e qrupus eLncus:
E curreLu ufrmur que:
u) us qrupus eLncus que urqnurum esses hubLus umenLures s5u dferenLes
e dexurum muLus cunLrbuues puru u puvu bruseru.
b) 0s Luunus Lm umu cuLuru muLu superur em reu5u uus uuLrus qrupus.
c) 0s [upuneses s5u mehures que us Luunus
d) 0s bruserus n5u cunhecem essus cumdus purque esses qrupus eLncus
n5u verum puru u Brus
XXX!!! !1ENS XXX!!!
Anexo 2
(04l?lu) 0bserve us muqens ubuxu:
ALruves dus muqens, pudemus dzer que us ruupus dus crunus:
u) n5u se mudfcum de ucurdu cum u sucedude
b) mudfcum-se de ucurdu cum u Lempu e cum u sucedude
c) permunecem quus cum u pussur du Lempu
d) mehurum de quudude cum u pussur du Lempu
(04l44lu) 0bserve us brnquedus e brncuderus ndcudus:
Assnue uquees que s5u Lpcus du mundu ndusLru
u) Ludus
b) [uqunhus de cumpuLudur e vdeu-qume
c) buunu e bunecu
d) buunu e dunu dus cuderus
XXX!V S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XXX!V
(04l46lu) 0bserve us brnquedus e brncuderus ndcudus:
Subre us brncuderus upresenLudus, pudemus dzer:
u) eus servem puru nus fuzer cumpreender dferenLes munfesLuues de cuLu-
ru de um puvu bem cumu de dferenLes cunLexLus hsLurcus.
b) Eus referem-se u sLuuues du vdu prvudu dus pessuus e puucu nLeres-
sum puru u esLudu du sLuru.
c) Eus servem puru que u qenLe enLendu que essus brncuderus Lrudcunus
s5u unLqus e, purLunLu, uLrupussudus e precsum ser esquecdus
d) Eus referem-se u brncuderus Lpcus de uuLrus puses que furum mpurLu-
dus peu Brus e n5u se referem us crunus bruserus.
(04l58lu) Leu u duuqu enLre u bsuvu Bsu e u bsneLu !sube:
Bubu de muu, !sube, umu decu!
A, que nu[u, Bsu, cumu e que vuc Lnhu curuqem?
Eu cunLnuuvu:
Pupu de un[u, Lumbem, umu qusLusuru...
Lmu mudude, ssu sm. Luqu de un[nhu... Andu se fusse pupu de
qunhu...lus u eu fuuu em pe-de-mueque e uhu-de-suqru e suspru, e
eu fu descubrndu que Ludu eru nume de duce...
1/:a 1/a 1-/ :a 1a./a 1a.auc
A purLr dessu cunversu pudemus perceber que:
u) N5u exsLem dferenus enLre us qusLus e cusLumes du bsuvu e du bsneLu
b) Nu epucu du bsuvu us cusus erum muLu dferenLes de hu[e em du, pur
ssu, eus nudu Lnhum em cumum.
c) Apesur dus dferenus, uqumus dus cumdus du Lempu du bsuvu de !sube
undu s5u cunhecdus nus dus de hu[e.
d) Nenhumu dus cumdus cLudus peu bsuvu de !sube s5u cunhecdus nus
dus de hu[e.
XXXV !1ENS XXXV
Anexo 2
(04l7?lu) 0bserve us muqens e LexLus ubuxu:
Uumpurundu-se u vdu de Ncue e Bukunq pudemus dzer que:
u) eus pussuem dudes dferenLes
b) eus pussuem cundues ecunmcus dferenLes
c) eus vvem em cusus quus
d) eus murum nu mesmu pus
(04204lu) Lmu fumu vveu hu 00 unus. luzem purLe du hsLuru dessu fum-
u us sequnLes ub[eLus:
u) cumpuLudures e muqunu de escrever
b) vrus e Leevs5u
c) curLus e cudernus de receLu
d) uuLumuves e ferru eeLrcu
XXXV! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XXXV!
Pudemus dzer, quunLu uu Lpu de prudu5u e Lrubuhu:
u) e dumnudu peu Lrubuhu humunu nu l" muqem e peu muqunu nu 2" muqem
b) depende du muLeru-prmu uqrcuu nu lu. muqem e de muLeru-prmu
ndusLru nu sequndu muqem
c) us duus furmus pruduLvus exsLem em nussu Lempu uLuu, emburu u 2" muqem
se[u curucLersLcu de umu furmu unLqu nu hsLuru du humundude
d) depende du Lrubuhu nfunL nu lu. muqem e du Lrubuhudur especuzudu
nu 2" muqem
XXXV!! !1ENS XXXV!!
Anexo 2
0bserve u muqem ubuxu. Eu nus musLru cumu se fubrcuvum supuLus nu
secuu X!X.
(0606lu) 0ue prufss5u exsLenLe nus dus de hu[e Lem umu furmu de Lrubuhu
equvuenLe u musLrudu nu fuLu?
u) meLuurqcu em umu fubrcu de uuLumuves
b) Lecncu em eeLrncu em umu fubrcu de cumpuLudures
c) qerenLe em um buncu
d) burduderu em umu cuuperuLvu de urLes5s
(06064lu) 0uunLu uu que fu musLrudu nu muqem, pudemus dzer que u prnc-
pu L!lERENA enLre fubrcur supuLus hu[e e nu pussudu esLu:
u) nus ruupus dus Lrubuhudures
b) nu Lecnuuqu emprequdu
c) nu Lpu de muLeru prmu uLzudu
d) nu muneru de senLur dus Lrubuhudures
XXXV!!! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XXXV!!!
(08l77lu) 0bserve us uLvdudes ubuxu
0uus se reucunum u vdu du espece humunu e pudem ser enLenddus cumu
sLuuues nuLurus?
u) durmr em redes uqrcuLuru
b) fuzer u burbu durmr em cumus cum enu
c) cumer cum qurfu e fucu beber uquu em cupu
d) Ler burbu cumer
XXX!X !1ENS XXX!X
Anexo 2
BL0C0 J - C0MPkEEN50 0A TEMP0kALI0A0E
(040l5lu) Ve[u us quudrus cum us numes de uqumus crunus e suus duLus de
nuscmenLu:
Em l?8? huuve eeues nu Brus. Pussu dzer que Puuu n5u vuLuu nessus
eeues purque:
u) eu n5u Lnhu nuscdu
b) eu n5u Lnhu dude puru vuLur
c) u pupuu5u n5u vuLuvu
d) eu pensuvu que us puLcus n5u merecum seu vuLu
(04082lu) Lmu crunu nusceu exuLumenLe nu ncu du hururu de ver5u. Pu-
demus dzer que eu:
u) seru sempre mus nuvu que us uuLrus nuscdus em uqures unde n5u hu esse
hururu
b) seru sempre mus vehu que us uuLrus nuscdus em uqures unde n5u hu
esse hururu
c) n5u Leru suu dude uLerudu purque u hururu de ver5u e umu cunven5u
d) eu sempre furu unversuru 2 vezes: nu ncu e nu fnu du hururu de ver5u
(04l02lu) Lus 7 us ?h, enquunLu us uunus esL5u nu uuu de PurLuqus, us
servenLes du escuu uvum u cuznhu, fuzem u cumdu, vurrem Ludus us suus e
u [urdm. Pudemus dzer que:
u) u Lempu puru us servenLes pussuu mus rupdu du que puru us uunus
b) u Lempu puru us servenLes pussuu mus devuqur du que puru us uunus
c) us servenLes e us uunus fzerum uLvdudes dferenLes uu mesmu Lempu
d) servenLes e uunus fzerum suus uLvdudes em dferenLes nLervuus de Lempu
XL S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XL
0bserve u nhu de Lempu ubuxu:
0bserve Lumbem uquns fuLus reucunudus u vdu de luru, umu mennu de
l0 unus:
(04l4?lu) 0 que ucurre uu mesmu Lempu em que u nuscmenLu du rm5u de
luru?
u) u crse ecunmcu du Reu
b) u Brus e cumpe5u de fuLebu
c) u nLen5u du enerqu eeLrcu
d) u nuvu presdenLe ussume u quvernu
(04l5llu) Nu cusu du hsLuru de luru e suu fumu, u que pude ser umu
reu5u curreLu?
u) u desemprequ du pu de luru se reucunu us cunsequncus du Punu Reu
b) u murLe du uvu de luru se deve u mu5u vvdu durunLe u Uupu du lundu
c) suu m5e fu demLdu purque Ludus us empresus dmnurum u prudu5u em
vrLude du fuLu de enerqu.
d) 0 rm5u de luru nusceu pur cuusu de umu experncu de cunuqem
XL! !1ENS XL!
Anexo 2
(0422?lu) Leu u LexLu ubuxu:
A VAR!AA0 00S 0ALEN0AR!0S
Nu cuenduru cv, u du cumeu u meu nuLe e vnLe e quuLru hurus se
cunLum u purLr du. Ju nu cuenduru [uducu, u du cumeu e Lermnu
uu pr du su. Nu cuenduru [uducu, umu pessuu nuscdu us nuve hurus
du nuLe de qunLu feru, du lu. de [uneru de l?8l, e cunsderudu cumu
se Lvesse nuscdu nu sexLu feru, 26 de 1eveL de 574l, que currespunde u
2 de [uneru de l?8l.
101T61, /1.-u. 1/v.c J.ua/.c uc: jc.g.-:. 3ac 1a./c, 3-1-., l997
A purLr du LexLu, pudemus dzer que us cuendurus:
u) servem sumenLe puru murcur u duLu de nuscmenLu dus pessuus.
b) Servem puru urqunzur u vdu dus pessuus denLru de umu cuLuru
c) 0rqunzum-se sempre du mesmu furmu, ndependenLe dus cuLurus
d) S5u dferenLes de ucurdu cum u pus5u du su
XL!! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XL!!
(06027lu) 0bserve u nhu du Lempu ubuxu e respundu:
Em l500, u que [u Lnhu ucunLecdu nu Amercu?
u) u mussucre dus ndus bruserus peus cunqusLudures
b) u quvernu lernundu enrque Uurdusu
c) u fm du perudu cuunu bruseru
d) u cvzu5u usLecu
XL!!! !1ENS XL!!!
Anexo 2
(06040lu) Leu u hsLuru ubuxu:
A Lu de luqu resuveu fuzer um buu puru suu subrnhu. Eu pequu us
nqredenLes, fez u mussu, buLuu u buu puru ussur nu furnu e, em puucus
sequndus, luqu cumeu Ludu.
lurque u uLernuLvu que pussu u urdem curreLu, sequndu u sucess5u dus
ucunLecmenLus:
XL!V S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XL!V
(0605lu) 0bserve u nhu du Lempu ubuxu e respundu:
Subendu-se que nu secuu X!X u Eurupu vvu um mumenLu de qrunde ndus-
Lruzu5u, u que ucunLecu uu mesmu Lempu nu Amercu?
u) cvzu5u ncu
b) cuunzu5u purLuquesu
c) cuunzu5u nqesu
d) !ndependncu du Brus
XLV !1ENS XLV
Anexo 2
BL0C0 4 - 0PEkA0E5 0E 0ATA0
(04005lu) 0bserve u dude de Lrs pessuus hu[e:
Eus nuscerum:
u) nu secuu XX, nu secuu XX e nu secuu XX!, peu urdem
b) Ludus nu secuu XX
c) Ludus nu secuu XX!
d) nu secuu X!X, nu secuu XX e nu secuu XX!, peu urdem
(04070lu) Lmu nhu du Lempu cum us duLus l700, l800, l?00 e 2000 esLu
urqunzudu pur:
u) unu
b) ms
c) du
d) secuu
(04084lu) 0 Brus qunhuu u Uupu du lundu em l?62, nu Uhe. Pudemus dzer
que esse fuLu ucurreu:
u) nu fnu du decudu de l?60
b) nu prmeru meLude du secuu XX
c) nu ncu du decudu de l?60
d) nu fnu du secuu XX
(04l2llu) Lmu nhu de Lempu cum us duLus: l?00, l?l0, l?20, l?0, l?40,
l?50, l?60, l?70, l?80, l??0 e 2000 esLu urqunzudu pur:
u) unu
b) ms
c) decudu
d) secuu
XLV! S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A XLV!
(06020lu) 0bserve u nhu de Lempu ubuxu:
Em l507 nussu cunLnenLe recebeu u nume de Amercu. !ssu fu nu secuu:
u) XV!
b) XV!!
c) XV!!!
d) X!X
XLV!! !1ENS XLV!!
Anexo 2
BL0C0 5 - CI0A0ANIA
(04l7llu) !muqne que suu escuu esLu sem merendu hu meses. 0uu e u uLernuL-
vu em que pude exsLr umu curreu5u curreLu enLre respunsuves, nesse cusu?
(040l7lu) Lmu escuu pubcu su uceLu muLrcuu de crunus rcus. Jussuru e
pubre e suu muLrcuu n5u e uceLu nessu escuu. Puru exercer suu cdudunu,
u pu de Jussuru deve:
u) prucurur uuLru escuu puru muLrcuur Jussuru.
b) Lenuncur u dre5u du escuu [unLu us uuLurdudes cumpeLenLes e uLe u
mprensu
c) lubzur us fumus dus uunus excudus puru cunsequr vuqus em escu-
us purLcuures cum mensududes mus buruLus.
d) ReLrur u crunu e evLur nuvus cunsLrunqmenLus.
(0400lu) 0uu deve ser u prucedmenLu de umu pessuu, nu exerccu de suu
cdudunu, quundu u prefeLu du cdude desvu dnheru pubcu?
u) purLcpur de cumpunhus pubcus peu cussu5u de seu munduLu uu mesmu
enLrur cum prucessus nu [usLu puru que ee se[u prucessudu cumu crmnusu.
b) N5u fuzer nudu, ufnu puLcu e umu cusu chuLu e su envuve pessuus
currupLus.
c) Apruxmur-se dee puru LenLur qunhur uqum dnheru e um curqu puLcu.
d) Prucurur um emprequ nu prefeLuru uu nu cumL de cumpunhu quundu ee
fur cundduLu u reee5u.
:1: RESLL1AL0S ANAL!1!U0S :1:
Anexo J
kesuItados anaIticos por item - aIunos X professores X cidades
BL0C0 I - 00MINI0 0E MT0005 E 50P0kTE5
S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A
BL0C0 2 - PEkCEP0 0E hI5T0kICI0A0E
1 RESLL1AL0S ANAL!1!U0S 1
Anexo J
BL0C0 J - C0MPkEEN50 0A TEMP0kALI0A0E
11 S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A 11
BL0C0 4 - 0PEkA0E5 0E 0ATA0
BL0C0 5 - CI0A0ANIA
111 LESElPEN0 U0lPARA1!V0 111
Anexo 4
0esempenho comparativo das escoIas em reIao tabeIa de
proficincia do 5IMAVE
18 S0B 0 S!uN0 LA lEl0R!A 18
kesuItados anaIticos por discipIina
I. EscoIa de Jano
1c:1-. 11j.www..a-u..1J1.. - Da1a u- .c/-1a. ma/c u- 2004.
8 LESElPEN0 U0lPARA1!V0 8
Anexo 4
2. EscoIa de Aurora
1c:1-. 11j.www..a-u..1J1.. - Da1a u- .c/-1a. ma/c u- 2004.

UNICAMP - 2004 - TESE - S+öNIA REGINA MIRANDA

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

UNICAMP - 2004 - TESE - S+öNIA REGINA MIRANDA

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

FAC0L0A0E 0E E00CA0

Emburu u vulqurzuuu du nuuu de a/1u: ussucudu u pesqusu educucunul Lenhu se

em nenhum uqur. 1u dudu su pde ser

Você também pode gostar