Você está na página 1de 227
1007 ojneg o8s AINATUN TemIIND o1ody ojneg ogg ep opeisg op esinbsod oeduiy ap oBdepun.s dads yy ‘epelgid B10Np3 di OOIplNng owsieany VONTIFG WY OLIAYIG OVOVNINYSLSGOLNV AWWA op s0ssajorg ojneg oes ep epepisieniun, ep ojeig ep epepjnoey ejed Joynog 9 ease, BsOqieg OlMOjUY Oey E E i ' (€€0S/8 UD - BHOPEPY TYsINSeMEA oo}UAIy :aapsuodsay wLROSOTIGIE) eCLee %€ nao fmm] Sompuy *z exFojadanry a oye “| dosh ojneg ons — ws0qieg copSeuuuaropomny —egeze HwoMTy ooreyy ‘esoqteR “1007 ‘dsodeg : ap comoney ooneyy /eSuaizyip @ (Go) owbeariqng ex opbeFoywiED ap stouoIDeuIORT Sop, teoc$, oo Autor — L0f07/ oF Copyright © 2001 Marco Antonio Barbosa. a E-mail: mabarbosa@sti.com.br Direitos reservados. Reprodugdo, mesmo parcial, apenas com o prévio a Foto da capa: Sala de Conferéncias — Reuniio do Grupo de Trabalho Sobre Populagdes enas — ONU — Genebra— 1985, autoria de Marco Antonio Barbosa. Capa: Femanda C. Nogueira Editora Pléiade Ltda. R. Apacé, 45 - Jabaquara Cep: 04347-110 / Sao Paulo - SP E-Mail: pleiade@icn.com.br Home-Page: hitp:/vww-gfs.com.br/pleiade Tel: (Oxx11) 5011-6390 Tel / Fax.: (Oxx11) 5011-9869 2001 Impresso no Brasil Dedico as memérias de meu pai Deustim e de meus irmaos Marcio Ruben ¢ Leila Barbosa. Agradecimentos a Alejandro Artucio, Anna Mathilde Angel, Carla Gongalves Antunha Barbosa, Carolina Nicole Antunha Barbosa, Dalmo de Abreu Dallari, Henrietta Rasmussen, Jodo Mitie Antunha Barbosa, Lelia Visani, Margarida Maria Moura, Maria Alice Gaia, Norma Franga de Camargo, Pablo Antunha Barbosa, Pierrette Birraux Zielger, Sebastido Manchinery, doCip Centro de Documentagio, de Pesquisa € de Informacdo dos Povos Autéctones, Comissdo intemacional de Juristas, Faculdade de Direito da USP, CNPa, Fapesp todos 0s povos indigenas que direta e indiretamente permitiram a realizagio deste 10 e os homenageamos nas pessoas dos queridos amigos os Caciques Guarani de Sio Paulo: José Femandes Soares, Nivaldo Martins da Silva, Samuel Bento dos Santos, Altino dos Santos Guarani e do saudoso Capito Antonio Branco, homenageamos também 03. saudosos antropélogos Darcy Ribeiro Virginia Valadio. i SPO OOOO OCHA RO AA94999999999999999997 sopo} ap sodni8 so owos ‘sa.10jp soxmno ‘sojdiijnw Sossaaoad sassy vonpad vns pu vfes ‘onuaupapua8ua nas ou vfas ‘sofuosiw soumo ap 2 ovSpsunu ap ‘opdnior ap ‘opSouiofsuva ap ‘ovSnasuoa ap oduioa waquny 2 ona4g O ‘oprisg ojad snysoduy a soisod ‘sporoifo svuSat ap orunfuaa 0 owo9 souade onauicy 0 avsuad wasap opu anb ‘soysyinf sop soioz40y sop opSvyjdun v oaod wanguaiod ‘syonunpy so sopo) anuoumono.d wo soposjuosua ops anb sojanbup sojuosofip ‘orouip op sagsdeau09 a sapopiyopou sosino ap 9 Soatpynf sowrays}s So4mno ap ojuautyayu09 Q 10a4 Opunut OD oLtD.uOD 9 anb O ‘onaLIp op DIs{uOLK 2 visyvsndwoo ypou opsisod pun soropo wa voyjdut owsiuojonpas 10], jouasnpu-sod ody ap sopoporsos sou ‘aloy ‘opowuauuedxo ojepou op yivd 9 souado wo8o 9 wvsuad ‘niSeu op apoul Sapnpa!sos sypoUIDY spssou wa ‘soIpLINf saLopoiado so ‘upiog “oneuicy ou ajadas as anb o ‘sapnisjquss sv anb op sapopajaos sowasafip sv auiua aquasso90 vonsuaia0.09 BUN stew 9 apuprssaaip ¥ ‘voipunt opssaadxa ap sommnay.vd sapopyvpow svsso v souady aunse1 98 op oyfa4 0 2 orIpuMl ouEWQUDS E “syoroyfo no syoroyse soneatp sop sehnuy sop wp] svSuva weosyanb anb stowoissyfoud 9 sosorpnise soumo vind ‘ovdvardsur no oryanoud uin3jp ap 128 wssod ‘sousadsa ‘spuaSipur sosod ap sopvSoapy owor oypoqo4 ap soun anna ap wiouauadya nssou a ‘}p1908 viSojodo.un Du auiodns woo ‘ovaup wa varwepoon opsouiof vssou ang) ~souasssyfoud sop 9 sosossafoid sop vuowu vp vip v vp ou sopojuaseado awawonioupso sojenbo sousdy opu anb ‘oyjeqny ap 2 svopunt soiouguiadia sono a sagssauclxa sosyno ‘saSpuuofir somo ojfasip op sosopwiado a soqunprisa sov 1a2a.afo sowosyy “FOVIGTd/dSTA Ve Vjod woquivy stag ON SouaSipuy Soatoy Z onSojodosmy onaug tvoyqnd v noaay sou oarjafqo ousou O “PONTUTAIG ¥ OLY ~ OVSVNINETLACOLAY P jad opynysqns Jof pouy40 ojray Q IQVITTE M401 0p 2 dS dF np ovdipa-o9 wa vpiaf 2 opsnaygnd visq byND op oxjaouvuyf o1od o woo nojuoo ‘sopeisy soe ayal] 9 jeuoloeWieyUy OUEI (ou sousdiput sovog Sop oxfO1IG ap O/nEN 0 gos ‘6661 Wa ‘ojrINg ORS ap apupysieaiuy) vp ola.ig ap apopynony vu npoyuasaudo ‘onawesoynop ap asei owoo opoaygnd aquaujouStuo ‘oyjoqn ais sopdipe e eled e}ON 0 tipos, ou os individuos, interferem eriando 0 Direito e o recriando, continua e incessantemente, E por isso que a mais moderna corrente da antropologia idica insiste que dentro de um mesmo campo social podemos identificar diferentes formas e filiagdes juridicas, que sto admitidas, negadas ou toleradas pelo Estado. Hé direitos oficiais, hd direitos tradicionais, hd na verdade uma multiplicidade de referéncias e experiéncias juridicas, formais ou informais, combinatérias miltiplas, impensiveis ou inexplicéveis na légica formalista das descrigses dogmiticas, e no podemos fechar nossos olhos e nossos ouvidos para todas essas juridicidades em operagdo. Além disso, devemos encarar 0 ito como uma das formas dentre um conjusnto muito maior de meios de que dispoem as sociedades para o controle social, questionando a -a formulagio segundo a qual ele seria a forma privilegiada ou exclusiva para a paz social. Muito provavelmente essa afirmagio nasce com o Estado e the serve para justficar 0 monopélio da sangdo e da violéncia, Assim, 0 debate sobre a diferenga e sobre direitos dos outros ‘povos que vivem na mesma Terra, as povos indigenas, deve ser também aceito dentro dessa perspectiva da diversidade, com realismo e Iumildade por parte de todos, de modo que cada cultura, cada sociedade, ‘possa ser uma contribuigdo para a maior generosidade das demais, como ito jé disse o grande etndlogo francés Claude Lévi-Strauss (op.ct. Sumario Preficio.. Introdugio Primeira Parte 1. Direito dos Povos.. A. Consideragdes preliminares . B. Enfoque sicio-politico CC. Enfoque juridico, D. Enfoque antropolégico. 2. A Contribuigio De Franz Boas E Claude Levi-Strauss Para Um Novo Pensamento Sobre As Sociedades Humanas.... 3. A Situago Do Outro. A. Na Antiguidade e na Alta Tdad B. Alteridade na Grécia Antiga .. CC. Opluralismo juridico em Roma... D. E. Diversidade étnica e juridica na Franga antiga Sub qua lege vivis?, 4," Universalismo E Particularismo, Natureza E Cultura...m78 5. 0 Fendmeno Dos Estados Nagdes E Suas Conseqiiéncias Para As Comunidades... 6. OEspago, A Geografia, O Colonialismo, Os Povos E Nagies. A. Ratzel ¢ 0 imperialismo alemao B. O contra-ataque francés colonialista C. A sorte das comunidades especificas na era das rtevolugdes ¢ liberdades 7. A Antropologia Social, Influéncia Nas Ciéncias, Historia E Filosofia Modernas A. Oevolucionismo e o funcion MRO OOOO OO ROO AAA 99N99999999999997% Ove” uoSIpuy eyMoUo;nY “INO Bu seusSypul sogSeoiputAtos 3d opewnue ootrpsoduraquoo yeny!20u09 1eq9p O oeuiaqu! vonpid eu opSeulULaapomne Y ‘opdeummarapome ¢ eua8yput opdeo! tip soQSeN sep onaaid on seusSrpuy soaog soq ovSeujmia}2pony ~-seuaBiput sonod soe ogSejar ura snadoma ojourepieg 0 9 OFT ¥ - steuoroeuront opSeutioj ered o18¢1s9 ap ovoford Q -~sopeyjnsol op seatyejoadxa 9 seisinbuoa ‘seua8ipur soaod sop 0111990 © -seuaBipur soaod sop sortaitp so a1qos NO % opSexejoaq ap o1aforg op oluauepue op opsereAy 7 UY O12) oF aiuautearnexeduioo seuaBIput sonod Sop soytaitp sop sezojajoud seuuiou ap yeuoroeusoqur opSeXy, bu ogprua| e ese sagzes staxpaoud a1qos opueynoadsy : ~ sazopnseq so 9 soLrpuoouny sop 19pod 0 “HO & “AINO wp seus8ipu sagteyndod argos oyjeqesy, ap od 0 “INO eu euafiput apepnuasaidas ep opisenb V seua8ipur soaod so anu [estonrun Q * 2F1NO tu eduasaid ap soue arta sassau seuaSiput so exed soqued aanoy oejd ou seua8ipar sonod sop sagseorputaros se opSeIo4 wa sopeisg sop sagSisod se a1qos steia8 sagSeiapisuog ~ ouejd ou sajuenge sreur seuaSipur soodeziue8i0 sy " eiqauap wa sayuenye euaB pu Teuorsewo1u! ogisanb g sepeorpap sBuQ sep [e108 oxpenbQ + sppuejuaox8 05899” * opSeuruuajapoyne ¥ o}lalip ap soyafns SQ ~ ure ou opdeuluuarepomny vd mb dain < ZZ0 a a + squoqogIMY SOADd Sop OBSEULIOSU] ap 2 ‘wanb op orode 0 ‘woo 9 sonjzoueuy soiour stenb woo ‘Jeuorzewioqut O1NPU29 ou seue8ypur sodnu® stewp so wesaoazede ow1oD + ogzei jenb sod 9 sagdeotputaias sexrowitd se stend) sojad ein Ba BIqoUaH e Yat sal0ss90ns SOP ot40}23 ‘opsuaauos ¥ ‘souoyooine 80 9 o4feqesL op [eUoToENIayL ORSEzIEEBIQ ~ LO V saQdeN Sep apepaloog & 9 sosmnoard 0 “youeysoC sfeuo]SeUsaTU] SEIDUBISUT SY OBA SOIPUT SO -pua8 put eam, pu] ov opdarorg ap Od1Aag op opbuLIO Y “ wood essop nadouna o1x21400 Q Jeuojseusapuy oy S11¢ og | Nedoangy .SoLIgUa,) SON swuDS}pUT SoAog Soq BIDuAIOUIT V -yeiuapi90 vannyjod eunsos ep apepiyeuotsax 2 oonniod JoATUM ‘eISHUreUup [200s wiBojodonuy ‘opnuse ap o32{go ossou red sogderapisuod sa1uey “oueuiny onsydsa op apepniuap! a soywauntsatuoae sop pay eee quouny or1s1dse 0 exado yenb ou odureo‘s oppeprouoa anua 9 vzamyeu-axgos 9 ezamueu anu9 euro OGSS yosonys ep ouopuege 0 2 [e108 0 ered as-auge eiSojowayside V mbsag ap ‘opSejuaumo0c] ap o1UaD ‘digopog wand + ° 2 A atividade normativa do GTPI (Grupo de Trabalho sobre Populagdes Indigenas) da Sub-Comissdo da luta contra as medidas discriminatérias e de protegdo das minorias da Comis de Direitos Humanos—CDH, do Conselho Econémico e Social — ECOSOC ~ da ONU. © Projeto de Decliragao sobre Direitos Indigenas do GTFI..... Por uma nova ética nas relagdes entre pov ‘O novo Grupo de Trabalho Interseccional a mmo ‘A Questéio indigena No Sistema Da OEA Conclusio.. Bibliografi PREFACIO Este livro ¢ muito mais 0 reflexo de uma experiéncia vivide do que das leituras © dos aportes tedricos resultantes de atividades académicas. Quem revela isso é o proprio autor, que, no entanto, realizou estudos de Dit de grande pre Faculdade de da Universidade de Sao Paulo. Na Franga, fez cursos de Antropol I na Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, além de freqiientar seminérios promovidos por mestres consagrados de diversas Foucault, Deleuse e Claude Lévi-Strauss. Na realidade, possuidor de uma sélida bagagem intelectual, Marco Antonio Barbosa ¢ também um dos raros advogados brasileiros com grande cexperiéncia de campo como defensor dos direitos e da dignidade dos povos indigenas. Freqientando aldeias, tomando-se amigo intimo de lideres indigenas, convivendo com grupos indigenas e participando de seu cotidiano, especialmente do povo Guarani, vendo os indios com olhos de humanista mais do que de cientista social, Marco Antonio Barbosa vem aplicando e aperfeigoando numa intensa pritica seus conhecimentos de Antropologia ¢ Etologia. Ao tempo, sem buscar proveito é sem medir sacrificios, fazendo do exercicio profissional uma constante auto-doagéo, tem mantido também uma intensa militincia como advogado indigenista, o que jé vem acontecendo hé quase vinte anos. que traga um roteiro histérico éncia, registrando paradoxos Jos gragas a0 seu conhecimento ¢ & sua compreensio da agonia indigena no sentido profundo da expresso, que 6 © de luta constante, pela sobrevivéncia fisica e pela preservagto de valores culturais que vém de tradigdes ,€ ainda em defesa de sua ddignidade de seres humanos, que é um valor universal. Buscando as raizes dos conflitos atuais que ameagam a sobrevivencia dos indios, Marco Antonio Barbosa toma como ponto de partida as concepgdes vigentes quando da chegada dos europeus a América, Assinala, entio que, valendo-se de sua superioridade em armas e conhecimentos mas querendo que a ocupagao das novas terras fosse reconhecida como um direito cexclusivo, os europeus recorreram a Varios argumentos, inclusive de natureza teolégica, pretensamente legitimadores, argumentando como se os indios no fossem seres humanos € como se, em conseqiéncia, as terres americanas fossem desabitadas, ARERR AR RAR RRR RAR RARE AMANDA ATNA ANA ATA st HMEIIEC nary ap OME AEINILY, 40ssaj01g oujaqen nos ‘ossip wioiy “owaniq wre opeioinop o somne ov nop anb ‘oxay] ais9 9 EANLHO vIOUgINUK eSsOp a [eUIaUO vIoUgLIEdXa wssap sopenNsel Sop Wf) “vougs) opSnisuoo eACU wu v coNRId vougHAUE e opurEN ‘wojodonue ap seoiseq sagsou sod sopisanbusua sopessesuos sooiprint soyaoucs opuvzijnn ‘oaiSojodonuy oyaiiq omopepsoa um opuvorerd 9 Opuinysuos WioA vsoqieg oIUOIUY OBI ‘opour assaq. “sapoprunturoo sens 9p 9 somput sop 10403 wo eoxpunt wi & OpHTOs sjeur owuoueseqaia “unsse ‘opuep “eueumy eyaBoad a wBojodonue op seaIE tu sopniso nasjoauisap ‘Za4 uns 10d ‘onb wsoqung wyuRIUY LEED epeBoape uigquue v “esodsa ens 20d opeiode ajowsepipioap 9 opean{p20d 10} “aaase;9S0 oudord ojo ouroo ‘ouraqen assq “eusdpun apupriear v soproryde widojodomu 9 ‘opuraoanburua wrpquua 2 r 3 9s-wiSoquH ‘ooiBojodonue 10 seu voip opSewuq} ens op opuned ‘esoqmg oo oarYY opeBospe o anb ogbomIs je wo J “seuoGiput sonod sop jeuionaa oruounmed 0 9 mno v ‘wossad v wapuie afb so sopout sojtnut 9p soaro49 “epite 101d ‘seu ‘sieuorompsuoo sooSeatago sens sudo 0 ete smnettecevenraanananmainttssmeeny meer imu ates tats mee emaeE wh ‘op wxtop 98 opt ‘souaBypu sodnud sop 9 $01 2 seusSipin seauy sep oxdeameuIap ujod ‘ ‘qexapay owian0d Q “TseIg op jenIe opSeNI sop ogSoutoud 9 optorod vjod ‘opoul assop ‘28-¥894j) “steoo] svormguoda 2 seonyjod somjo op emfy eu ‘ssropeuruop sorou. Sour sopeisg soaou uresifins voUyy tu n se10peutiop sod opyransqns 1oy ourayxa 1opeunuiop o siod ‘opSeuruiop 2p AOU wULIO} BUN OpURIas oRSoUTUIMap-cINe ep oxopered O toy nooKTOA ‘98 onb 0 “esoqueg omuomtry oDEyy BALISqO U9q oUIOD ‘sey “SONETISEIG seuofiput sodnuB so ouos ‘,sowinut souojoo,, so wigquIE) zeIOyOUDq ‘roaop ‘oidiouid wo ‘onb ‘opSeziuojoasap op ojuawAou! 0 ‘apepisuarut apusd opuvyued ‘onjoauossp as 2 wdauoo ‘sousump{ sojlerq sop Jess0ATup ogdeivjoag ep ogsemdsur qos “opuenb ‘Tey Bp OUIMLG o sode OJoIUE way anb ‘Penye asey v eBay ‘oyuUNEUE RUQUODD OWLOLLEAJOALASAD ot sojnogisqo owod ¢,seurz|goid,, otto soxpur so were enb soui9A0d so wooarede ‘opussaloquisep toy vounu onb ojode win ‘soo e ojode Copuep 9 sosamratione Sossap ope] oY uIgqeUL opuRasng ‘SuISAIOy Sep si “9 soaopedeo sogsiqure od ‘opmiaiqos ‘sopeanot ‘opepiqear BN “soIpuy so exUOD seIoUs| oyno9s op apetour epunBas w gre aaouazap ojnozs op sepessp sop tea anb ‘asey ssa anb esogie UY oom BAISqQ, .disuio ogSeziqato, epetturouap-onne anauresoduiod ‘ejuepunanp eateiq, apspaio0s @ svuaé optieanofqo steiuoureniaxo8 seprpaut 9 sta ap atigs mum ‘stig Ou ‘no1a8 and © ‘sopmisg Sop orfamp o# sopeumpogns ‘ogra ‘wrertay Sorpuy s() “SoUBIAqOS ip OF eA sep r feo 0 mowed “etasnput opSnjoxar v wio9 opuipioinoa ‘eysonimq ep vontjod opstase & “epinas wi of] ‘9 opseuropeisg op oeSdaouod ep orwaunaajaqaisa oF noAe| seigdoano send sop onmsyonuasp 0 tsaz=p oes op mynd y opuresauioa ‘slossazap op 19 zuIND O[NOzS OP [eUIY OU NasIO0 Oss “seAzay seIIMU ap oBSEdNOo yeu ‘opSunxs ep unezdeaso 9 uieioaraaIqos saja ‘sepLyos 5 ESE EAT RETR een eee Introdugao_ Este trabalho esta apresentado em duas partes. ° presente, nos cenérios nacional intemacional, para os povos indigenas, ‘A segunda parte & mais especifica e se trata do estudo da situagio indigena internacional contemporinea. Analisamos aspecios juridicos, sobretudo no direito intemacional do espago reservado, no Conjunto das nagdes, a estes povos, mas também nos ocupamos do provesso to de aut Conelnimos afirmando que néo ha a possibilidade juridica, em direito intemacional, de se negar aos povos indigenas o direito a autodeterminagdo, como € reconhecida a todos 0s povos da Terra. O reconhecimento a eles de tal direito nao significa, necessariamente, que venham a se separar dos Estados onde estio hoje localizados. Apenas com ‘um tratamento adequado de sua condigao de povos com amplos direitos Politicos ¢ real autonomia para tratarem de seus assuntos préprios e 7 ARR RAR RRR ARR RARER REEMA NAAN ANNAN 6 ua sopmg sasnogy sop 21009 vp oitadsap w on saqes 2pre1 Stet SOUL, s300U 9 ODL ‘oIuaUNa0p 194 o1onb OD! 490 auu-aqvo souado osuno jo) zof anb zip toyuas o as :iezIp ¥ as-opuEn| ‘E}-QA ¥ OULIsAUT a 39qa2ou & 9s-nosn9al 2) IsIoarun OPSeIUOLEMIOP USSOL EPO? TITEL “Jord oF souUBdaIgJO OB napuaaidins sou anb ory ong ‘ounye nou umn ‘uisse owseur ‘noyeoe JopelLati0 © seur ‘openeoua as ureiaey ef apongy ep sejnameu sy “si sagysonb zanqosar ered soy ‘By anb ap owoursayuos 'Bss0 Opis nya Z94j0) onb 9 ‘opSujUolI0 ens qos sejno1 oun] oMtOD wINoELL vssOU v assopeaaid as anb nouruuorop apuo (jrodsoy pinaajnog) apmig sarnogy sep ajoag ® a1 “9d v ‘soqun! sourog ‘s1Ano sou op siodacy “9}9 “erougueULad ap oIsiA ‘edueny eu eoIpLMf ogsemuis vssoU aIqos WequIE nolUNsIad Sou 9}9 “oe UD ON ‘sopuzyfersadse og soIUnNsse op sortouToaquOD sopunjosd wioa 2 viouguedxa ep soue 2 soue wios ‘saopeyorsiy ou sod ‘opre1 syeur ze}eIsto9 & soutala owod ‘sopeiuanbayy 9 voTeaUT-a BUIPUY LoL Up eLOISHY-oMNE we sopezyersadsa syuouNEy|e sexID) Op ureavjen soupuntas so ‘stig ou sourezaqasar an sosing sop oradsorg ou opi souexpanoy onb eitaura ep 2 ojmp op owadsap v ‘onb somopusyta siueurereIpoul soupuTuos snos sop sejey e ‘oZqua ‘opuessed ‘sqouaiuE sopniso ‘siwossad sassouaqtt sossot arqos notnBied 21g “sojoumsop somo 2 ‘sepeuowemf sagsnpen woo ‘soup) SossoU Sopo} toD gowiog “(aoxTIND) “g ans) 2 ou onuosue wn nosEM jaye UME sopoioog soauatog wa sopmg sep whore Bu ‘oano] owe 09 sepeioouo oRise Bf suinoueLN sv opuEnb ‘omgnino ap euy ou sourefoyD ‘sueg exed sowog sesadsa spe tag “eysodsor wwin eizep opunb ‘cueuias eum ap onuap 2eU0}9]0) 1B AeyJoA ered sou-assigy “Seg OP atuEd op sume o1Fasa souryE woNb B ‘seg 9p ‘Se[mIg0g saouaIIg ua sepmig SamDEY sap aJ00] UP [OIYEN ungreyy sossajorg oF soureuosa{ar oMTP Has ye oRSeidupe & onb opunuss ‘ouuusney wio seip sunfye sody “3761 9p ougrano wie souio} opuo vaed “ouuesne’] op opeprsiaantip) wu B1jOsoqy zepmso op wproazajo opuprtiqissod B souriose ‘eSuexy ep esodsex vumyuou opuaqosas oN “wSINg i i j eh -qursens s0 zonueuod ‘opSusauco ap oyzos wo ‘synuss ou “oxduses “as-upiueu ‘quesenf oseo ou ow09 ‘euoBypur oxod win ap awou 0 un OS OpLEME vu 9 vung vu oUIsus op sooSinurisur sesi9AIp wo9 vIougpuodsas109 sosopoqeiso ap siodop ‘vdommg & ered souroy gz] Ur, “odura} ou9 um 20d souyjon ip sreut tou 9 ‘souazy epeu 9 ora ap sa1vepriso seuade epure sour ‘ojreqUa ON, -opupiqvas wum essousoad ye} RAO} Wa OpjeAIN 9p opbednooaad w ajuouTERe|S sowaganing “jeung 0 und voyf nun} ‘sa.iow na opuonb synSnuod ura 9 squodef wo wianai9so o8nyy jen ou ‘femy jeHOUEY orsoduay wm SoU-noSOUI OpTEAIN ‘apepaudod wns ap visas anb ‘exo ap oSepad ouonbod djonbru assants ueseng apeprunuios v anb opunuod rey ‘ory osunse A ‘opeureyo vsouodel apepryeuoroeu ap ‘soquas owe9 un anb “seed ‘ex ‘saxtotyjaneg tu9 “opepneg Up OLIOWA PIOPIY Fi ep SURIEPY OPTEAIN, ‘nbjav3 op sonnsye ‘opiseo0 eu optiages SoUrED1y “siMaUjena}apUr Sou-nooTEL “ossmuoidinos wios 9 onus ‘oiLOD aS8q “oye OBS ap eURModonaLT ‘opifar yp jfueend so :euaBipur apepremuoD eum woD oyxIU0D oAIsIS—p 2 onoumid Ossou souraAy ‘9761 WHO nap 28 onb 0 ‘oyna Wo opsenperD ap osinz) ossou ap ogsnjauad ep salut ‘OL soUE sou EpUTY -uofpuy sosod woo oujeqen op vongsd opSenae vjod “opniaxgos “seu ‘vonugproe ogSdo eum ap sed v seuade ogt ‘soja wos oB5 ‘oun sow ‘apepsoA eh “sopniooso 12s ureuapod anb sosin0 ‘seori9a) oquouremd no seLioyeaye wreI0§ of Ind sesou ureseynsay anb “opwsojnog OU a opesIsayy OU soPEPIOqE sewioy sop vyloaso @ anb Jozip wipquiey aumuodu 3 -sovaSipur soxod ap sopuSoapo ap vuoisty Dssou ap oonod tun .m1uod ‘oreqen aqsoU ‘SOUNIpIDOP ‘OSS 40g “opsuaut & eiopaoanbuuo opis exai anb naxopisu0 eis “E661 WO OPES 9p votrag vssou tuo opSodioied ens op opseo0 40d onowed 1D eTPOUZ BAIA, PLM wIOMOG wNOssyorg Bad OPEN} Jo} sou onb aredas oe ogbuaTE lio oss} sourarey “eSumry Bit na1I090 anb [ei90s wiBojodaque WH opbeuO} vssou 9p 9 [SEE] OW ScUaIpUL sopeplunios 2p sopeBaape ap jBossod uotofen wssou aiqos ‘orénpomu eu wpure ‘sourareje ‘repmisa sowodaid sou jonb v Bulo} op oyuaUTAjosuasop 0 seFaTUT 9p “wigiod ‘Sony ‘Tewlap Sov sex0Lu! 9 eUOBaIL wpunas ap owioa soperen afoy g1e ‘sonod sosso 9 sreqeiso sopupatoos sv anuo sogSejar sou seuHered oAoU lun preyo 9s 9 opssa0as ep UISEIUAY O prEUAD as an 9 eAIO], E WOO 9 EpIA woo apeprueumy ep opSejar eaou wun eivd sep v wig) anb sogsingtnu0s ‘woo ‘apepricamy ep oiunfuos ou wfouguodusy ens ap oyuowsaquoses Sciences Sociales de Paris set a mais reputada escola de estudos pés- “Sua matricula esté feita, desse modo 0 senhor pode ermanecer na Franca sem nenhum problema com a policia, podendo aqui fazer 0 que bem entender, e eii ine coloco a sua disposigdo toda vez que for preciso renovar sua permissao de permanéncia. Meus seminérios Universidade de Nanterre que é a melhor na matéria. Nessa hipétese também o ideal para 0 senhor aqui na Eco @ orientago de Madame Simone Dreyfus-Gamel Estudos de Etnologia da América Indigena Trop! Brasil. No entanto, neste momento, Mme. Dreyfu na América, em pesquisa de campo. Recomendo-the, portanto, caso venha a se interessar pela etnologia, procuri-la quando de seu rretorno”Disse-nos o professor. Assim foi como se deu a nossa introdug4o no mundo intelectual e académico francés. Pode parecer que tais fatos nfo tenham relevancia num trabalho como este no Brasil, mais de vinte anos depois desses fatos terem ocorrido. Na verdade, para nds tém muita importéncia. A atitude e 0 comportamento do Prof. Nathan Wachtel, talvez mais do que as aulas que freqdentamos, durante trés anos letivos, marcaram definitivamente nossa vida, tendo-nos dado a verdadeira-perspectiva do olhar e da experiéncia antropolégica. Numa atitude dadivosa, desinteressada, surpreendente para os padres de administragao universitéria que conhectamos, franqueou-nos, a Franca. A possibilidade da matricula, antes de humana e protetora, ao mesmo tempo em que se constituu em um passaporte de total liberdade. Nao nos pediu nada de volta. Nao nos impos métodos nem tarefas. Indicou-nos pistas, caminhos seguros, como viemos depois a confirmar (os cursos de Nanterre e os semindrios de Mme Dreyfus- Gamelon). Por trés anos freqiientamos os Seminérios do Prof. Wachtel. Ao final de cada ano fomecia-nos uma declaragio de que estivamos freqiientando regularmente seu curso, podendo ser reinscritos 20 a er ee para 0 ano seguinte, sendo plenamente satisfatério nosso desempenho, a qual apresentévamos na policia e conseguiamos a renovago do visto de 10 Collége de France e os Seminirios de Michel Foucault no mesmo local. Logo no segundo ano letivo procuramos Mme Simone Dreyfus-Gamelon. Ela admitiu que passéssemos a freqilentar seus iro e Manuela Cameiro da Cunha, pedindo igos, porém, néo chegou a accitar a referiu esperar o resultado de nossos ‘com um projeto de pesquisa, ocasido em que decidiria sobre nossa aceitago ou no. Os seus semindtios de Emologia da América Indigena Tropical cram altamente especializadds e freqiientados por etndlogos com larga experiéncia de campo, quase todos pesquisadores do CNRS (Conselho ‘Nacional de Pesquisa Cientifica da Franca), de cujo laboratério etnolégico, relativo & América indigena Tropical, Mme Dreyfiis-Gamelon era também a Diretora Inicialmente, no tinhamos nenhuma certeza de que viriamos, de fato ¢ definitivamente, a nos interessar pela antropologia social (ou etnologia). Foi de certa forma acidental o inicio de nossos estudos nesta area. Nao fora a inadaptagio na Suica, nfo fora ainda o acolhimento do Prof. Nathan Wachtel e a possibilidade que nos abriu, certamente nao trilhado 0 caminho que trilhamos, o que indica para_a imprevisibilidade de muitos acontecimentos que acabam condicionando outros. De partida, porta recebemos foi a da diversidade experiéncia da diversidade na regulamentago uni para outro. De qualquer modo, para nés, o mais si comportamento do professor. Sentimos que agi at & -opur oouon ov “aquowend! “waouariad opwiare 0 9 seniinyzod o no ‘ossny (© 9 sondngiod o ‘wyssy -oonsinuy] oouon osrun um op ‘sagSaoxo seer ones ‘aqes 98 owoa ‘sepor ops seiadoana sensu] sy “todns soureysopod syeuref owoo ‘seyueures ops wio8u0 ap auan ap seduarytp sefno “sea Ou sean epure senuy] Q¢T opueqo|Tua ‘sapuesd ommnu os pesnujns 2 vonsinSuy] opepisioatp & a ezonbta ¥ ‘supeautow serurey sapuess se opout ‘umyusu 2p sepety ov ‘sepzjos: sendin senno sesio,p ‘sesso WaTy ‘svoyjoadse sent op euuoue epepisiaatp eum ‘Sessa anuaq “(197-6161 “ouagry Aoueg opia ‘pueury 0 oueg) Ian, 9 of “yoruy ‘quay ‘stonsimuy sous syedjound onenb pq yistig ON “Tealdor, euastpuy eousuTy 2p sousumy sodnsd sop jeamijno a vousinSiuy apepisioatp :apepHear [et aigos epou aiuauremjosqe soureIqes OB ‘OMA ge ‘sonapseiq op resade ‘onb op omy 0 ero ajueuorssasduy “joryoem Jo1g ojed opeuepi009 via sopmiso op oul offta ‘eupury cuatiput woupury apusosduios oyun{uod assq “ooy}oeg 0 91 Sepuy sop eiIOYYPIOD up amid v eNUOSUD os ‘anb opny orxeiton assap as-InN}oxq “INS Op VOLIUTY ep audUNIUOD op [nso aie seypnuy sep Tea amb opdax e epor apuoaiduto anb ‘yeoidor BaLiguY vp vuosipur opypiyza1 v wto9 oreWNOD sow anb opow ap ‘TeaIdoxy, euafipuy vouguY ep seudfpur sagdejndad se aiqos ‘oquoureAIsAjoxo ‘ureavsion uojauen-snpsaig swrepepy ap soUBUTUEAS SQ "L661 ® 0061 AP oRSeNAIS essa noTMEAd anb onreqry Ao1eq_ 9p ouoqen ov soueIsod ‘yiseig] op SoIpul So s1q0s O}aUTELEA| op opdezijenre eum sazey ap ee ‘snydaiq “word & wos oprnosip ‘ope ‘vsinbsad op orsford Oss0N “TWN ep 9 Sorpuy soe opSa01g ap odial9g op eHoisty “euvorgndar “[eIUCJOD wysIUABIpUl vonIfod vp wHIERSTY ‘sooyjjoadso sodrud ‘seodejndod ‘seanyjno ‘Seluio st a1qos siio@ 9 SeOISEQ sogdeunofut 101 v souresseg “['Se1q Op seuDSipur sonod sov svATEfo2 seugo opniaiqos ‘sourey>yy 9 SoWIoy ‘seanuHo| WO onoyoud orm opoLied lun 9ss0 Joy “vjne Wo soumeagiso opt onb oduiar o poy opussouented He ‘wugj-wxVs ev upunFas ap ontoureanresd “uowWoH op nasnyy Op voarorgig, oquouvoneuIarsts sriuoNbay v soureSseg “onus axe soueroyuos ou anb 9 yeoidory euodipuy vauguny ep vorsolou0 vyesBorqig nosiput sou anb uojsuiep-stycaiq atu LoD seUOINe|O: sou v souressed opuenb eiBojoporet sore noyue oss] “soureaviso stenb sow aiuay Ua saopesinbsad/sa1ossajoid sojonbup seoiFojopoyouu 9 seowo01 s2seq Se Jogaytioo sowessgsinb os ses1aIu] sou 9 Ja] SOUIEIAdG “[eossod ryoini wo onb opuvsy yA soWOF oss! opny ‘svarSojodonue seyesFouout se ‘svatSojodonue seuoa sy “Sopejnumso auauyemsofau sourenuss sou 9 souiejqooo1 sagdemuoyu! sewtss}Aou ‘seaou ‘resuod ap euLo} EAoU. zw ‘urmyge sou as soyuues soxou onb soursgaaiog ~wSuarasip vp o1sedun 6 2 anboys 0 wos ‘eisodso op w]e up oUaJuODSap Oo WOD ‘opHuas up) ap ways ® ‘onddrucr v ‘opupinuyUodsep x wos ‘apeprondiynun B too sepy & sapuarde anb soutaan anb 9 ouao 0 ‘sowournodwos sassep orfadsar v segsnjouos sum waquie Jasanb wos, ‘opniias ojanbeu no arsaut sesuad as v elayznpuos opnbe no oss] onb opueumye sousw oynur a ‘sazomE v ‘seHOO) B elouQIa}Or opuszej ‘oquoureses no ‘vounu osenb 9 ‘odures ou sepngo sieossad sagdearasqo sens ‘sofojguia owoa ‘Jwossod elougtiadxe ens ap sureaerest anb ossip wie [ex3 opour wn op 9 ‘eutoy oYeD wn ep sosopesinbsad ‘odwes ap elougtiodya upeumuuarap eu woo soBojgua sopor uureio sazossayoid so :efos no ‘iyo, ap soupIMUAS sop voNsHaIoeIeD eursour @ urequN sojq -9seq s0reMI sou-sep wassapnd anb sosind so sopo1 soursiuanbaxy “auaTUeN, urd “exBojours ap seuoMponut ‘oRdenpEss ap Seine se opeUOA stow wo9 soure] “repniso 9 repnyse “epmase ostoaid ‘wa anb soweyuas ‘seduemnBasuy ‘soyesap ‘sezaueoul ep opunw umu sou -opuefof‘rustiad & sou-n5un] ‘epianp & euso ‘ebuvae ‘vsno ‘ejnoadse “ey1809 anb sossajoid 0 wioa sourtazdop sou SON “oitaiiG] wa opSenpes® ap osino ossolr Wo oyIMM naL0D0 ouiod ‘slentiBUE ap sUpEMar s2gdy] WOD Wot, ‘ounsse sonbyenb 9 opor aiqos ‘seruosd seisodsar ‘seanafgo sagdeutzoyu woo aes. ered ‘ayuoureussosou ‘ouvunwas um UTA a5 opt onb 9p RIQpL B u09 ‘soonod sor ‘sou-owreLIMISONe ‘Onno ap “uipIod “ossayoud op sopod ap ororo1oxo op ogssaudut owin gue ‘eysniiue ‘eSuemBesut e100 SxMON SOU OSs! Oe] tN aq “UMISSe SOUL no steIN audWIDg “,opUacip LIS 4oywas 0 anb o 9 oss: ‘ias opu na “Jas ou ng, “opnwuas a[anbou No aIsou wisodsar eum rep v o1sodord e1aey os opt anb opuszip exear 2j9 ojmnbe ‘no osst smnyouo9 euapod as sazp ap exeqeae aja anb opnbep onb 42z1p ‘ABIUOI aTUIANO oxo No Wn anb zor vpoy, “UIBIANO o anb SOB ORONO! ep apepmuyuos ep oxs}aap ap no ogsnjouoa ap euaigosd 0 opuextop ‘opSunyis no ory opourutrojap op ovjadsar e sonmoorser wyenpuod sou ‘searSojodonue setioay eaciuasoidie ou Lossajoid ¢ “RaNIUap o¥sA}OUOD eum stuasaide v aiduios opuedou os seur ‘ous opeuruuaiep um vied Hyznpuos weLzopod soqustus[a souis9 anb ap spepitigissod v opuestjeue “cyundsip anb ap sopep so optiodxa ‘osvo win ‘opSenns um ap OBSv90I00 9p sepor urea seine sens onb sou-eiquis] ‘ossoyord ojad epuiope wiojoporou & ‘vou & Foy elougHadxe je) wo NoaeW sou steuT and 1ueIUD ON ‘SOUIPU soLOAIpUL soAod sow sarUaUIS>UOD sogdeLLIO,I B Oss90B SOWIOAN [aIYDeAA JOG OP SOUPUIUES SON “euua}ionn peu urs ogSimnsuy v onb ou ‘tysodo extoueur ap {Ge aa euapod a vonjod ovdisod ens ‘ansaw 9p yOsoUY Ens e1o anbod europeu. No entanto, uma lingua Jé e uma lingua Aruak, por exemplo, ser categorico, de . Nunca nos esqueceremos da exposicgo de uma pesquisadora sobre xamanismo. Ela deu muito realce aos aspectos externos da ‘operago xamanistica que observara em sua pesquisa, descreveu o ritual, os 24 instrumentos, ou utensils, a forma de uso deles, empregou expressbes tais como: comunicagao com o sobrenatural, espirito, alma, transe e outras. Esse caminho, essa forma de abordar o tema, foi o bastante para que alguns dos participantes viessem a se insurgir contra a expositora, afirmando de um lado que 0s aspectos materiais da atividade xamanistica descritos cram insuficientes ou que estavam descontextualizados, para se querer, por essa via, falar de algo, sob 0 titulo de xamanismo. Porém, por outro lado, as criticas nos pareceram mais contundentes relativamente ao emprego das expresses: sobrenatural, espirito, alma, transe, etc. Afirmaram os criticos que nao se poderia empregar esses termos sem se precisar antes qual o seu sentido dentro da cultura em anilise, questionando a expositora sobre o que ela entendia por sobrenatural, espirito, alma, transe, etc., ¢ se ela conhecia se tais termos ou idéias existiam no grupo analisado e com qual sentido. Um clima de desconforto instalou-se parecendo-nos que a expositora teria generalizado 0 que ndo era generalizivel, pecado contra o rigor. Madame Dreyfus-Gamelon desafiou entdo, 0 maior critico na ocasifio para que, no semindrio seguinte fizesse uma exposigio sobre o xamanismo da forma apropriada, segundo seu juizo. Disse ele que muito embora ha muito tempo estudasse os Tucano e que se interessasse pelo xamanismo, nlo se sentia seguro para abordar o tema em si, justamente em flung das diividas e questdes que havia colocado e que no estava preparado para tanto. No entanto, aceitou fazer uma apresentagdo de ‘alguns aspectos de suas observagdes de campo. Quinze dias depois falou de aspectos da situagdo social de xamis na sociedade tucano, descreveu a localizago espacial da-casa do xamé na aldeia, ou mais precisamente na periferia da aldeia, porque ele no vive propriamente ofide se localizam as casas dos demais; dos aspectos intemos de sua casa ¢ da posigdo da construgdo relativamente aos pontos cardeais. Abordou a questio de ser o xamé um elemento considerado com um poder ambivalente: pois se pode fazer 0 bem, pode também fazer 0 mal, ¢ as conseqtiéncias disso para 0 proprio xama. Quanto maior ¢ seu poder de fazer o bem, maiores as chances de ser responsabilizado pelo mal, ensejando perseguigdes, exclusdes ¢ mortes dos xamis ¢ a necesséria queima de suas casas. Nao avangou muito mais do ‘que isso; disse que ndo poderiamos tirar conclusdes apressadas. As clissicas abordagens sobre o xamanismo, para ele, eram simplistas, redutoras da Cientifico da etmologia, a que no se tem precisio desses termos, nem que eles sirvam para explicar as experiéncias de cada um desses povos, indo até 25 ARP RARER RRR RRR ARR RRR RRA AANA AAAS az BUISOW B s]UOUONEMIAISIS WEIG2Oa1 TYNAJ BU oM0D0s ureAemooid selopje stewop sep tuexeng so onb za po ‘jeIoyo owsiuaSipur ‘Op ogSuansoqut ep aquaLiosap ‘opiosyuoo eula|gord 9p odn opé “aquaureossad soaquoo @ souerA vounu anb ‘vary Bssq op8i9 op svjazews svoissp]o se sepo} wOD “(oIpUT OB OB 14S Op oduiar o apsop vf ‘opSenye eBnue re equ], “oqmmuog wo jeueuEg ap ‘IOpIY 8 ‘eistined eis09 eu “eUaBIput Bare OWtOD eloatUODaI souade ‘svaIy Jonas ojwousayuos op ‘eo0dy y sequnds 28 OFN sepo1 ‘wo oruouressodesap 2 ogsindxo ap sedeaure ap soups seuajqord woo sou-oureredap squsureeipawy] “wie ap oldiounyy ou ULE ap vIOpIy. 2 wpeyUEN 9p oidjorunyy OU oomeIG Ory OP serT20aqe9 seu ‘oOULIE] ORY o oanejar um we epemned opSerae eum nnuLied Bo! ogy 0 anb sourenpaioe “ossip ugly “wD ura sopeZoaps anb wo eptpour eu ‘eistuaStpur orur ou ‘opsisod eumu 3 ‘anb ap Smuoroud id ayuoureanejay ‘opSeuuios wssou sourey[on ‘opour assaq] “opeuopueqe auaureAnyap “amue vjonby ‘soueapnparoe anb ‘earprmnf opSeriqey essou 20d nap 28 SoIpuy so anu opsiasur essou ‘elSojours ura oUfeqen op oxSe!oqu|a (© woo [Seg OF SOLIEARIIOA 2s Tegan 9 suaBetA oUsour 9 senna SeLTEA 2p sebuiopiy woo sagsejar noroidoxd anb o ‘seusBipur sodnu8 sanno e oyun etajoauasep o1s9 anb soraford sanno wtoo oreo 10) sourapnd ‘11.9 0 wos 9. ‘Oplsajaqeise OjnaulA Op sprBNe ‘Osstp WigTy “eISI{Ned [BION] OP TWeTEND Seare senno ap 9 eazg esSop omuaUrENTeAd} ap Oyfeqe UM selotut “epeIoUMLIAL PULOS 9p “ezed [1.5 op souraqacat anb autauos 0 janysnoain 2 ourmodo sou-nacared “opour assoq] “epruso @ Javayuoo soureypusiaid anb seuafiput sepeprunuos seudord sep soanf » eongsd opsenye eum 32) ‘eonuapeoe “eaneinsadse opbednooaid wum 3a ap we ‘sourassppnd os janzfosp 2 onmsod opuas owoo tigqure nonsow sou esaoUEy BiouaLedxo wudoud v ‘opey oso Jog ‘sasopesinbsad 9 sanrepusa owioo seuade 32004 sou anb (arpquiey wSue1y et BlouatTEutiad Bss0U OWH09 sanbjenb ap operpredurosesap 10} [se1g_ 08 owoVaL “vorpiinf ogSezurejnfian ‘ens exed ogSnjos eum seuosua sowrossemooud onb sou-opuipad ‘eaednoo ‘apeprunwo3 e anb vary ep oysonb e sou-weseoojoo ausureyeIpaut ‘owatiq] wo opSeuiio} wSS0U ap sa1opaqes ‘[19 0 9 ‘anbIs~e o ‘eAlIS EP SUEY OpfeAIN ‘Seuadypur sodnuB sonmno 9 teeny soe omunf (epure ere 9) eaenue anb ONO ‘IL oyeiuoo ‘oqauauEUoouOD ‘soUNWIO] “TurapIscug Duadipur apopryoe4 BD wos 40;eIUD 2 o}euIp o1v}UOD ossou O 049 va anBuod OINed OBS ap ede ep jeiru onautied ou ‘sourayjaieg wo ‘apepnes ep oMOWy werEN Bleply & Wicd oIUoD SoUeWIOIeL [Ise OB OpLEIIOA “seg ou seua8}put sepeprumuroo ap sopeBoape owioo o}waure[eBua ossou 9p oun o “etougnbas eu ‘aIproap B o!9A opeuto) oUuIUTeD assy “eSUEIY EL sopnysa ap eo0d9 essou ura souttaqaoar anb ops] eo!seq Ste! B aTuaurELO9 10} wisg “erouguadxa e sant, “elomp erouguadxa vjad saoaquod ostoaid ‘J “odurea of ostoaid 9 estoo eumse a1qos seyey 25 ered “osina ap ogsnjatios ap oyreqen © zemasaide 9 sanaioso ered streg @ zeusoya1 sjodap 9 seuadypur sonod ‘opeaseq oujeqen win anb opour ap ‘2joog,) ap auoydiq ou sowsosi soureagisa onb yf ‘oilaj 451 soureysapod arb o ‘sino ap ogsnjouco 2p ‘oureqen ossou sejuasaide ogu op areBexo oF soweBat{) ‘Ste 9 steUl Ja] “sieur 0 stew soutassepryse anb woo za elouguadxe esq, “opdeooj0o ep apepitnnut no o119 0 wasad anb ura ‘opSeBtiqo wns no ‘sorpnysa op opt 0 2880} oss1 as owoD ‘opoqzon Diep! vam reWwasaade lwo auayo as onb ou aqus81x9 odnu® wm ap 50 ess0u up ossoo0id 0 zensou ered opra oss ped outoo eougtiadxo HU “serum ‘sessop opsuaaicluioo ered ‘yeu op 9 taq op seuOBaqe9 se anbox wo 1e90}00 OR FR FFF FF FR FF FIR FR FOR FR FON FR LEX FO FP FOR I esposta: que se quisessem alguma protegio deveriam mudar-se para a ia de Peruibe, porque as outras éreas em que viviam seriam areas passamos a nos esforgar para, pelo menos, minima cartogrifica das éreas, de modo a ito essa localizagdo los indios, sobretudo |, mas ndo se conhecia relatado, teve de se dirigir aos principais Institutos cartogréficos sediados na Cay fazendo-se acompanhar pelo jovem indio Manoel da Silva Wera, da aldeia do Crucutu, que é situada também, como a Morro dda Saudade, as margens da represa Billings, no municipio de Sto Paulo, entregava a Manoel, para que tentasse localizé-l antes feito tal trabalho, no entanto, foi fixando o olhar ¢ pouco a pouco se orientando e, enfim, conseguindo com as areas pesquisadas, estabelecendo __ incl aproximadamente, o que veib a ser aperfeicoado ‘com a ida ao campo e com a ajuda de outros indi passo, surpreendente ¢ promissor. Caso se tives indios, de técnicos em cartografia ou outros especi se teria obtido os resultados tio répidos © pr obtivemos. . Esse foi o primeiro dependido dos nao Assim, espontaneamente, foi se estabelecendo uma dindmica em nosso trabalho que objetivava um fim ju a integral participagao e envolvimento dos prépric suas liderangas, sobretudo os chefes de aldeias, comumente chamados caciques. Esse foi um outro aprendizado ¢ uma das ligdes recebidas na Franga, com 0s indigenistas do CTI e com os préprios indios, qual seja: além de se ir fazer deles os principais atores do processo de construgdo da sua prépria defesa, com o poder de decisto sobre os caminhos e as agdes a serem empreendidas. 28 aldeia Morro da Saudade, com os quai viajar para as outras aldeias, a elas acompanhados. Outra das important respeitadas para uma atuagao in tematicamente, passamos a 6 chegando se por um deles esse poder, respeitando-o e obedecendo-Ihe, ¢ apenas nos relacionando com os demais membros das comunidades através do mesmo. Nossa experiéncia de campo de advogados indigenistas com formacdo antropolégica foi rica, perigosa em todos os sentidos, ‘mas ao mesmo tempo cheia de gratificagées, de encanto © magia. Podemos dizer que tivemos a outro povo, o a, outro clima, outro meio ambiente, outro eéu, outras estrelas, outros medos, outros desafios, outras esperangas e desesperos, outra lingua, outro raciocinio, outras cobrangas, outros relaxamentos, outros valores, outras belezas e outras feiiras. No entanto, nada foi mais impactante do que a nossa iniciagao entre os povos indigenas. Essa experiéncia nos transformou para sempre e quem 2 experimentou nunca mais sera o mesmo. Nada mais estarrecedor, mais emocionante, mais desafiante e surpreendente do que a descoberta do ‘mundo Guarani, suas dreas no meio da Mata a to bela, misteriosa ¢ tdo preservada por eles. Suas companhias, suas casinhas de pau a pique no meio da floresta e suas preces no cair de todos os santos dias, até horas adentro da noite, clara ou escur, fii, quente, chuvosa ou em trovoadas e relampa; relacionamento humano, relagdes com os Terena d Paraiba, com os Sateré-Mawé da Amazénia e com os Xocé de Sergipe. ‘Todas experiéncias marcadas por singularidades de cada um desses , houve sempre em comum o fato de termos sido sempre muito cordialmente tratados, valorizados em nossa condigto de advogados que os podia ajudar e a sensago mais impressionante, em todos esses casos, de que havia uma empatia e sintonia entre nossas , Sem exagero, que tudo o que em questdo, demonstraram uma impressionante f lidade de compreensio 29 ARR RRR RR RRR ARR RRA RR RARER AAA AN TAANS sopednao 9 sepezyoyea ‘uaure seoupio ses) uD ‘ox}qIseq OpHEY Oo" Ste OU soiOprEIUO|OS ses109 senno aug “IXX ojno9s 0 g1e winpuod onb 9 sosenSmuod sop yscg oe epeSoyo up coodp y noroiut as anb (sgnSmuod 9 mybiag opuBULLY) s2i0pezt49|09 ‘s1u9 yeroipnt ogssnosip wun op 2 owauewuayua win ap as-Byea] “oDITgLIa|qUUD tind 9 Bun) op eueG Wo WIEAHIS OF op tueIEND soipuy so opuanjonu inf oseD © SOQZEI StIINO SUIIMLN 9 BSS9 10g “OBS UP OPSSJUOD oWLOD ‘somny od ou so2ua8 so anbuod ‘so anb wisuco soopinad sep sowuatunoog “seuewses op 25 amon usa: op opSussop wp ssyeuranb sodas 9950p Bnsnout ‘aq cunt anaiosp 2 , 205 2p 2160 0 uy Souade sonia rwasang ap och ovata uns ap eno 2 oyunu osaudins ward Yeauoowa 216] 2p OW WAP (EOIL661) EPUB 9p onsiGer 0 opeuotouour v9 senb sou JaIyoeA\ UeYIEN ap soupUUIOS sop ebueiquio, jad epeSiojar w1a ovsataoD vssoN, TOW wag vuiay vp vosng ep yueren®-1dny sop eudoud vorupu PU as-opuordiasut ‘ouesuoWe awauNUOD oe snadoma sop upLi ep sole opsop pf sioayuonsonbu soyey reso oyou vied jms ap sooseia sie onb aqusujenixar 9 eivja eae xnenoyy fend ou “(ZZ6]) uosONE sap sanbuorsty suoyoaSiw soy “xnexioy pasyly ap wuOMe ap sLed ap opizen souespanoy anb oypeqest ouonbad um vyjea opuesd op ‘oumeyu9 ou ‘Sou-tog c'voLO}STY apepIeA ep INLINE Wa ¥saJOp ap sopesoape owios seuade opurde sowreuesa aonb sonuisur @ wresvtoyc) “soso sessou ‘vod wu ‘seistua8iput sared soudoid sossou sov rensuowap wed sowaan onb epepinoytp ep ojuowrmaped soumesquioy ‘iveauEUHOSUOD 9 EjopeRed reLI090 gu senno onb conodurm ‘oined og eid ruereng sopSexirur sonound nfepuonumy, anb 9 peut ‘weiapuaius no Japusaiduios ap urerexiop sojaidigiur so onb o “wigiog “oe vs 9P opeisy ou szzty200] a8 B UNRIaIA onb 9 XX OP OID! 9 XIX O} euy ow urasau090 anb “eamenQ so priAue, so “eanoodedy $0.1 of “L861 "o"do ‘joqun nfepuonunyy uN> ‘opunjy op opsinuasep 2 opdoU2 2p sopuoy sy :2p1, ‘sopefoape owos sourediaiued win ofno ap “one OVS ap 1weseNs uid sep saoSeaiswop sep sopSeSojouoy se w9quIE WasH090 jen ou oUF “1861 ap ouw ou “euo12eN nasnyy op 2 wsyned owaN08 op “sodure> ap sasid ose 2p ojode 0 woo somndasuon ‘oruausz|aj‘anb 0 ‘spnmuod o wed eprenpen 9ssoj amb ‘eed ‘sexafrensa sogSnoyignd sop sopessed sour Qg 9p seu ‘onuaujpossad ‘sour ‘sgnfinuod wo ogu “uigiod “joyuedss 9 s9jfut wo upeoijqnd w19 “IuBsEMD $0 0490S sowueuodu! sip sep bun epeispisuos opunu op opSinusep 2 ovdou9 vp septa] sp ago Y "Tou stow # 9 vaypsToUIe opSNpaud vino 2 maxtauod steW! Wand wD $2182 ‘oo efes tuoquua “iuesen so quaLEAIsn 1x os SOUTER snag “Sodiwat so sopor 1q oBojou Jo}eu © opera Fo}puI0 toy ‘oyesBodor ng OW OPuDYIEREN anus © nosiuoaua anb ajonbo sezip zonb 2 yueseng sop ato 2559 noqoDd1 NTEpUONUN ¢ uwseuejd anb 0 opuayjo> 2 opusiuejd‘se8ny opep wnu odor oBuo} opussouewied ‘ouoisay oudosd nas ap omuap ¥p as oMuewieao|sep 2789 ‘wienbojsop a8 woquia ounpy “SopBUIOLL Jos “oss} 0d yf wood o¥U ‘sa opuag “yumseng sop j-do) opumu op opsynusap 2 opSou np sopua] SP ‘clontun nfepuontanyy m3 op oyfequn oF os-weIpuarg “one ogg to !wereND ogsonb e sep] HUEY PUM; ap seossad sepa rod eyleoe euseu e souoUr no sreur wgquiTy E19 OBsION TB) onb ap yo) sowaan onb vsardins soreu e “wgI0g ne BUM po ered “s]ueUIELIOIEee ‘opLoo|sop wELAEY 2S 8 ‘opour a1saq 1p ow oyuauresjooud steur ‘antautayuada contd ORS ep opeisg ou opefersut as wueyAry qwEIeND so anb ‘Zg6I ‘e90d9 'peqtiai09 Zoa exo anb op orgy o epure orInu soureLqUIO] “se5uaryip sens se 9 seuoStput sonanp so argos sazinf so roouanuo ap wy & soa 9 sooipsinf somratmyoayuos sossou ¥ ‘onno ap ‘0 tu wastuehipur opdeysiB9] v sepnisa v ope] win ap ‘sopeBtuqo souroy opSene vum setorur anb ‘ory ap ‘sowoal opuend “wss0u tp seiuaioytp sapepaioos 9 seossad too oySeo!Umo9 AOU ww ‘opunt oxoU WN opuuqossap “possad viougATA vudosd ydxo op onreip 1p ‘soureavortdxa anb op anb sorpuy ogu sop ound apuas® op atau: encontro de Pizarro nos Andes com um bando tupi-guarani. Ao mesmo continente americano) uma-centena de indivi de grupo muita maior:que ha tempos antes se deslocara do sul do continente. Isso prova suas migragdes no séntido, pelo menos sul-norte, ‘americano ja desde aquela época. Assim, na defesa das tivemos um duplo importantes questées de itearem em juizo, sem a representagdo da FUNAL e de outro, de que as terras do se, na verdade, em um territério trac aumentando na medida em que a Guarani se sedimentavam. As histérias contadas sobre as aldeias litordneas eram muito semelhantes aquelas contadas sobre a Aldeia Morro da Saudade, da qual constava terem sido as terras cedidas por Yasuriro Kuj entanto, certa feita, combinamos com 0 cacique Nivaldo Martins da fazer uma viagem a pé, como eles costumeiramente fazem, da Morro da Saudade, no planalto, as margens da repr a do Rio Branco, as margens do Rio Branco, no mt ccatalogada esta, entre as mais antigas do litoral p: Nessa viagem tivemos duas importantes experié: sensaglio de que .guiamos da aldeia Morro da Saudade, em Parelheiros, praticamente em linha reta, serra a baixo, até chegar @ aldeia do Rio Branco, numa ccaminhada que se iniciou mais ou menos as cinco horas e foi concluida por volta das dezessete horas, A outra experiéncia decorreu do fato de que iamos, durante 0 caminho, solicitando a0 Cacique Nivaldo que nos desse 0 nome guarani de diferentes plantas que, aleatoriamente, indicdvamos na trilha. Ele nomeou todas e, praticamente, para todas indicou uma_ i. Nossa convicgao foi ‘a0 campo e 0 contato com os primeira era que as.duas all um O portanto, ndo era plausivel a versdo que nos ofereciam de que Kus houvesse encontrado os indios sob a ponte do Socorro em Sao Paulo ¢ os levado para suas terras, dele Kugo, © que essas suas terras, por uma coincidéncia absoluta ficassem exatamente em cima da Aldeia do Rio Branco, que esté varias dezenas de quil6metros abaixo, préxima ao mar, E isso ficou claro quando concluimos o levantamento cartogrifico das reas, podendo-se tragar uma linha, absolutamente reta, ligando ambas as, 32 , Morro da Saudade, no planalto paulista, exatamente acima da do Rio Branco. A outra constatagéo foi revelada pelo vasto desctever a flora, afora a sua desenvoltura durante todo 0 pe floresta ¢ 0 conhecimento dos lugares, contando-nos varias ‘ocorridas com outros sua fami vieram, nos anos 60) como é que poderia ter uma intimidade € conhecimento tio grande do ecossistema da Serra do Mar, se no por uma transmissio tradicional de geragio a geragio, que sempre conviveu e dominou tal ecossistema?6 ‘Aqui estamos relatando apenas partes, episédios de um conjunto de dados que foram, ao longo do trabalho de defesa dessas reas, apreciados em concreto e confrontados com varias e varias outras informagdes escritas ¢ orais que juntamos como num imenso quebra- cabega, que muitas vezes pareceu-nos propositadamente desmontado a fim de que a ocupagdo tradicional Guarani jamais pudesse ser : al mesmo podermos hoje, neste texto, passar ao leitor a dimensio, a abrangéncia ¢ a intensidade da experiéncia vivida e a verdadeira conseqiiéncia dessa saga. Foram nada menos do que e agora-, e dados etnoldgicos da literatura, mais out iistoria oficial, da verso distorcida dos proprietérios, irpadores, padrinhos-patrdes’ como Kugo, Otacilio Lacerda relativamente a aldeia de hhavido a mesma conexto entre a aldeia do Rio Branco no Ii Saudade em Parelheiros. 7 Utilizamos esta expresso padrinho-patrlo na tentativa de explicar as relagbes que sm entre os Guarani do litoral e da capital, que como dissemos nao encontravam protecéo no SPI nem na FUNAI e acabaram por se vincular @ pessoas que de um lado os protegiam ¢ de outro reivindicavam para Guarani estavam situados. Foram Yasuriro Kugo na Capital ‘Ubatuta e Homero Santos em Sto Sebastio. 33 TARR ARR RRR RRR ARR RRA AAR ANT ATS se ‘Sopeziuopuy wy SOIPU So LM|TeC ‘Jo1d Op OPSUDAICIU! B wOD 9 Psu Ba So1puy So a13uo ogSefo08ou tun anno} “Oapilio: nas we eLoUOLg Ep OFSUe? E/E ap soqeo ap woBessed e wieyundo as onb vive op OFIABD soIpUI Sop sassai2iu! Sop 408} = oySusasaiur wns op oprcoyuod OSe> UN BH “SOIpUL SOP 4OAR} v SopmaNE seutoUNLAd Se NojwaHo anb 9 epejnsuos 10s & f spepuoine Joreu B Joy UP|TEC NAGY (uIP Sop J0A8j Wo [LAI9 apEpotsos ep OWSIANE yes eounu asenb 9 sgndinuiod o ajtaumoned v2 ogu anb ‘eipaure vossad URIUND SOMES SOP sifaply 1D saIUEBIOINO sop WIP, “osoUDd 9 {1 onnur tof opny, opSeanooid w seine] nowooe aonb OB|aqEL af OF SO|-FA] 2 o]neg ORS eed weIenD saxapyy so JazeN onb soUIann ‘oBzEI BSSO 10g ‘orduinooid v seine] wresereae opt a ureseamnbsa as op!Bar ep SeION ap SoUOHED SO “TeIOpag opSInINSHOD Ep g6T OBIE Op souLso1 sou ‘sepedn9o apeprunuos ved sea sep jap e wed sarapod seuade ‘onuowere]o onnus ‘saqaaas ap wi9quiny opisanb einjosqe SoUrOZI4 TVNA vyad ‘ore ajanbeu ‘sopnsisse urazeysa au ap 9 ‘AID O81poD op sou sou sozedeo ayia jal wares Sa}ULLOMNo soIpus! Sop o1ey Ofad 094 oqmaumnnsur sod opsemoard @ saqazar souretaaep anb ‘aitaurepeuaoe sounpioop ‘ixSowoa weg {sopensifar sompeise vyun ops os ‘wrougisixo ens ereaord as ouIod {289 wo oBSe}DOSSE no ‘apeparoos anb SUI {eUOBIpur apepa!o0s ep attioU tHe No sanuEBzOINO sorpU sop jeossod auiou UY {1eFI0INO eUIDANP wand Zopdemsoid e rozey opUC “eIDSSIPO wun 1s urd 10) of oxdemoord ep edsomno sajduys Vy “sepuuideunu sou sod 9 seperisnut serougizadxo sowiaata ‘teioit opSnad ep oydnusuy a ovdeiogeia vjad opuessed ‘opipad (© ogU no se1L098 ap jeIoIpnf opsto9p v pre OBSEIMD0Id ep vAIoINO vIAdosd v ‘2pS2q] “Sopiias so sopor ta oFESUa ap OFTEG UN FOF assy “soja azqos saiwaprout soorpyinf sojooau so Sopot SoIUnxo a sou EARIE|Dap a soIpuy sojad sepeNqeY| sexIa) sep enue B aagos eyundsip enb ‘ro81a wa woody y ‘yeepey ovdinmsuod ep R61 o8que ou os-noredure opipad © ‘soweg o1owoH{ ENIOD ealIg EP soIseg 9807 9 IpuooEW *y caIugUIEG 9p soijodsq Sop 0A") ¥ opIpadxo BOE ‘an ossod op opSexSozutou op opeptreat op oiwourtidumno o xpadurt op wy v ‘Jopinssog osa0191 ap soBrequry woo soureuessaxBut anb a steuoro1pel salopl] snos ap spaene ‘opuprunuoy vp opSeinooid soureyoqacat ap ‘Ansa, Oo wiOd cunfuos wD “MISSY “€Z/1009 197 vp L¢ Ofte ob sou-oputsajas ‘gsouoSipur sodnud op 9 svistuaBipur sud, sep 2oyjnsuoo aweLodun stew 0 e1a pf ‘eood9 ejanbe ‘anb upyreg naugy 9p ote JoMoC] JOssaJo%4 © LOD sOUNTUMAL SOU ‘[LD OP 9 BAIOATIS ONY ve ‘op opeprunuoy vp ofade op “vI9p soupioyousq sop sopmane 9 sagssaid sep ‘vaap vp opSednoosap ap yeioIpnf wrep20 ep wsIA ‘pnt ou souadipur sepepruiuioa setidoxd sep sopepunition sep 1a] vp Z¢ ofie o anbsod osst ‘sesyey urezo ‘eyeimi up oyzds wo ‘SOLON snes swuinjoos ered TYNAd 8p epeIioa voq yp siuoweoqun wreypuadap soipiy so 9 sopeplunuioa so anb ap opnues ou sogSeunye se enb soureo4104 -OIpul op oxmHeIsg- £21009 197 © OPLEPRIS] z ‘wiadtp [elolpnf apmane eum op apeprssadau e ‘opnseqas ops wo ‘nilaaqig ory op {EIEN Bape UP Os29 OU NO90IOD 95 onb “2euyrur empel jd wa OIA OUD assau 105 soupe epeu ‘9p 9 “emnpenp v 9 [eIoyo eistuoBipm OBSIN o enuOd seySa}0d @s AP OSOIOIA oynaaio 0 s99uea ‘opout umBye op ‘ered “eyaxouoD ‘eaneId “wanese ovde ‘9p wisodoad sonbjenb soweano eaunt ‘TYN ep sauts9 sogssituo sep 29 saquiaz1090 sazo110y Sop vIzIp as 9s ‘sogSeIUaULe] Sup Som SOIaPEPIAA ‘souoyjowas sopoy wins ‘ogiua 918 ‘souredionsed onb op sogmmar anb 9 SY ‘SeuaBypuL sassazo1uy so oWOWEUeTUEAUOD wIPURJEP Oo} Jou vroim op epesnoe ‘[ YN B PNUD wozefonnuqso seIsTUDS! so via ‘voody vu “unos Q “oz;nf we seIso ‘oESpuoD vssout ‘wossepnd [yse1g ou sorpur ap sopeprunutos anb ap eionow e wyun 9s FU (Zg6I) OBS ‘ie anb g “eSnsnt g ossaae 0 wara1 ‘sopeBoape ap oF! wuoa eu sopeatoseudar sou od ‘sorpur soudoid so wind oupiorpn! ou jour 0 oyuoureudord Juge 9s ap v 10j aonb ‘omeyodan souaur opt id ovssanb ‘ovdnjos ep apepissasou v aanoy ossip samy s anb sajanbep soxey wo vaneid opepiian eum eougay wiFojodazue ¢ opusp ‘soscruiaad ap onaumoajoqeso op ‘So1e} op opdejaaay op oxrourtad odedsa 29 jueren sop s0aty e searfiojodouue sagSeuzoyur sessoU Jezen anb SoUIIAN ossou 10d ‘sopinssog soanejed v vountt jend ou ‘p61 wa opetotur jerorpnt ossooord wn ey] opNsEqES OES WI SATIS OF OP TEENS wapje ep oseD ou anbiod ‘ung “sone Sop sepupIOA sup wig[e ‘sopnyse ap sosalqo snas- qweseng, soudosd so x18 weLTA soras9 snos anb sesuenbasuoa se woo sossituoxdwoo wes soSojodoue sungje ‘eaATig Ory op viaple e emoUTEANEIA: soley o:9UIO} “eqnIEGN SOAR AAAAAAAAAAAAAMAAAAAAAMAAAAMAAOMM® da Aldeia, Testemunhas eram di passamos para a fase seguinte: Sebastiio ¢ despachar com 0 J Tudo se deu easiéo das primeiras eleigdes para governador, no final de 1982, depois de anos e anos que isso nfo ocorria, no Brasil, como todos sabem. Desse moi nao apreciou de pronto © pedido de liminar, deixando para lo pleito. Entrementes, jé havia comparecido 0 off justiga & aldeia com mandado de reintegragdo de posse. Os Autores, embasados em documentos de propriedade, propuseram contra o Réu a ago sob o fundamento de que o ‘mesmo, no final da década de 40, havia invadido suas terras, servindo-se para tanto de indios adventicias. O réu, por sua vez, em suas iniimeras ‘oportunidades de manifestago nos autos, nunca se referiu explicitamente aos indios. Estes, no decorrer de todo o processo (iniciado no final da década de 40), também nunca foram ouvidos. O SPI-Servigo de Protego ao Indio, embora tenha sido oficiado nos anos sessenta, nunca interveio no processo, nem a FUNAL cial de Justica, em diligéncia para cumprimento do Mandado (1982), , NO qual disse que 0s indios em nimero de mais ou menos trinta, através de seu cacique, disseram que dali nao sairiam e que se viesse com forga policial resistiriam até 0 iiltimo homem, pelo que 0 Oficial deixou de cumprir 0 mandado. Concomitantemente investida judicial, os pretensos proprietérios da drea indigena iniciaram incursdes fisicas, abrindo na fo Armando Peralta, como sucessor do , a0 sul, & partir da Boraceia, e de Iva Neto e outros, do lado norte, como de José Bastos da Silva, a partir de Barra do Una “omo eles estavam certos de que haviam ganho a oferecesse qualquer problema, passaram a executar seus transformagao da drea em loteamentos de veran tudo e antes mesmo de decidirmos pelo caminho ju reunido com os empreendedores, com a participagio dos de Sdo Paulo, na sede da Imo Argumentamos que os indios viviam na drea, que era, portanto, uma area indigena e que deveriam abrir mio do projeto na parte ocupada pelos indios. Eles nos responderam que poderiam dar algumas casinhas, fora da érea aos indios, ou entio, que permitiriam que os mesmos se localizassem nas cotas mais altas do 36 terreno, nas escarpas da Serra do Mar. Néo havendo acordo os lideres Guarani optaram pela via judicial Houve muita presséo, manipulagéo, ameacas. Visitas de pessoas armadas 4 aldeia eram constantes. Houve a tentativa de suborno de dois homens nao indios, casados com duas indias, que gerou uma longa ¢ profunda crise na comunidade. Na nossa avaliagao, esses dois no indios ficaram seduzidos pela oferta de casas nas povoagdes préximas 4 drea e pela oferta em dinheiro, e se voltaram contra nés por estarmos encaminhando a resisténcia judicial da area pelos indios. Com isso, frustrados em seus planos de ganhar dinheiro e casas de brancos, passaram a se insurgir contra o poder interno da comunidade, chegando a sustentar que tinham posse particular, diferente da posse indigena, dentro dessa érea. Para complicar, um deles, por um tempo, retirou-se da area, indo se empregar como capataz na fazenda Agua do Bento®, ao lado, por onde se tinha que passar, a pé, para se chegar a aldeia. A fazendeira era muito agressiva € hostil aos indios e com aqueles que os apoiavam. Badeco, esse genro branco dos indios, chegava a ficar de tocaia, muitas vezes, no caminho pela fazenda, e numa delas, atirou contra o cacique Samuel Bento dos Santos. Badeco se embebedava e voltava a aldeia justificando que ali tinha a mulher € 0s filhos ¢ 0 produto de sua roga que no abandonava. Isso E2438 “A130P 1 ‘9p $e opniaiqos ‘sepedueae stews sviopisuos euspod os onb sagdisod sep waquier soon ‘soipuy Ogu Jod supesBorut ‘seasiuaBipul s2uQ sp ojuowuanejen soonH aTutiseq wea [ENUID LoHOWY cp SoIpUY so ‘{eie8 opour umn aq “seyjnoad ea opSisod ens anb opout ap “eistunpuEs woquier 2 winbsour eipur exo eBajoo v onb 9 [exopesed o ‘ouueua ON “HOUIP aueiseq wuLOy ap 9]9 wos ureIATAUOD souNbsour sO! $0 9 EISIUIpUES OUIaAoB 0 “eoodg EU ‘aS-e1AtA ‘agus as CLIO “enBEIEDY ibsout wIpuy epemndap eum wo osm op soiuEdionred sep BUI “SEISH|EWaIqUIE SoE 9 SOFoIOdosUE soe ‘sorpL} OBL 10d serSodHOD s8uQ se aquoureatejar sagseziue#io sens 9 soipur sop epequaorxa eduetyuoosop & ‘ye2a8 opour wn ap “Joy wigquIEY novoIssazdwur sow anb opdemus eng ‘ooIFojoapt 2 jenrfesuod Jaan ura efas ‘sorraysIu9Y Stop sop saitedionied so anuo fas ‘seSuazoyip sopund vfey vioquio o1nut ‘sunwios seurajqozd 1s anue opunmnosip ‘9s-opuenuooua ‘sorsia opuas ‘sogdisod opuesojoo ‘soSedso opuroipuraroa ‘[ouorovuraruT O1puID OW soloseid werzej 2s ‘eoodg essa e pf ‘seuad ypu soaod so anb 9 1eyeur rmyodwy “somuasoxd te sogssnosip op 9p opepisioayp eB Epor reIEIaI Oo} “sogsses suns st sepot ¥ OpUNISISSE ‘NO UP oMEqEAL ap odup op ogra: eudord ep “eueuras ewin sod ‘rediamued v sopeptattos sowioy oso op ogsnyouoa eu anbiod steut epure ‘epewifeun op sane sowozyoy ap wnuaqe eAow eu Soman Jep smed y ‘seuaf put dod a1qos ANO vp oUjequt], 9p oda op opunar v ‘aquoUsTeRUE ‘eigouay we oiuoueuuod ogSeuasaidar wan anb seiput ua seuino ap saqueiuasoida1 woo 9 “y,diD0p Op ‘ood “eagoutag ta soperpas ‘seuoroourenm souaSipur sogisonb uto sesipeioadsa so woo soursziy anb soreuos sojad emewodunr oumur wigquita toy “sean ostsoim tkrg -oUEGEN ap sodnuf ‘sagssnuoogns ‘saossitios se ‘emmuyso ens “owoureuorouny joadso 9 soupuoroury sod sepep sep stenqe stew sogisenb sep owio) wo wesw anb 9 weeziyoo1 as anb sagssnosip sep a osino op oppaiuos oudosd ojad ‘sein] opunsios wg “sieoo] souiseur sou soweavassed o sowenmop ‘sourenuos ‘seine ar sg oqunf soumey ‘opunur op sosred souva ap ‘owascy ap soiuepmiso sorput 2 SoIpuy sopeBoape woo oyarip oreItOD souraA!Y anbiod eAny osoud We “eaistoap 9 aItieazeur oynu 103 winqurer eougLadxa wssq ouejd ou eua8put osonb v 9 ovantp 0 a1qos p azuinb sod ‘sowann apuo a ‘eigaue op wurxosd ogoy nb ary oduas ous 09 mp ond “Date ~ Sopoour", (9661) PPRIEWROA ond we oduia ousour og ‘sauorogine sagseindod sz woo euopaseWy BP 2 LI9BID EP SOpUIA soUOIOD Sop oNuODUD ap soWOd Jos uTELOAP oupdu op spaene eiuejdut onb (seupuexory) sopepio sesoroumu sy “SeoMgise woo sooqugpaoeut-ooai8 sopepjos snas ap sojuoureseo 1 Zap ‘uma sesgoqao Zep pee wg ‘sMLTe] ap eUTY v siodep 9 eueIUENT ‘ouvxoy sesodsap oF ojduroxa 0 o1sdosd 2] opuep ‘owsnazouls op 9 sedex sep o¥sny ep spARne stemuayO semujno sep sagdinquuoD SO1OYjoUr Sz OWWSIHOIOy O seIOOSSe wIpUaIa1g “Zed WO OpUDATA sUDWOY BoB wos ‘jesioATun eINbseUOUT eum FezITeat ‘supuexayy “sojuepuadapur sapeplo sep eUIDISIS “eruouraBoy & ‘vbiog wjod agdum ‘oBax8 orour asso ‘eruopaoeyy wp adiog 9040080 80 ‘owrod ‘uotpered op yeunquiy oe steuad se 2 ‘earaurajod o ‘oorun opanstBeu oF seur‘reindod eSusnf e ogu os-ureneutofns seotpuinf sesnieo sens se seu ‘seoyqnd semuguiuigo seuso wo opSedionred ‘opseloosse ap onlanp ‘orn op pepIaQH| 2p unyundsip ‘eougpisar op exe op wole ‘spepuodsoid ens woo 9pep! up orunfuod o 8 912 souaur ojad opSeuuosip eu sopyueus weI0y ‘soppepto so ureyundstp 98 ogu stenb sv wed ‘saxtanbueq 9p no sayuejaiauoa ap sagssyoud opusaiaxe ‘soou opuas sojap sojnur ‘sopiune opis umeyUD} opu ajuauNOTMOUOIa ‘woquig “sopreiseq e nosdinba so anb o opsseons e ered 9 oumido] ‘ojuaureses 0 ered set] se SequTE U9 asuaTUDye BloUspUDdSE op opdeNsUOUIEP B wisrxa anb soSnsour sop ogsnjoxa ap ‘sojouag sod ependsu ‘Sp 2p 19] BUM ap squEne woBIDOUIO e wed as-auqe seuY opureNb aqusureisnt ‘sgaal um 20d sopiuye ‘ommmua ou ‘ops soaaau SQ route ojad sopeudisap opua ‘sosoisumu oynur ops eI 0 anb wo ovuatuow ‘oumeur ouadum nas ap saseq se ebue] 9 sOja ap wBt] erougnbas eu 9 eanajoo opSeztyesmeu ap epipour euin emngneut (¢65-p6S) 99 .puowny woBonduy op arwooyfuBis 10j0% oD so1sodo “sosossed sop owuo> op opdojnopout 2 opsnfuco p aivawoorBojounre 2s-nafos c109.pg vaanjod D anb jaapaoud 9 lngig 29 ao ous 0 908 (uouoaied op) vai no andioniod ‘opu anb opm ojpunfuoo apopinBnuy 0, (Oz:1961) ssneag-ia97 opunBag 7, ] Uojog 2 wiopayjooe ayuouuemonted ‘[, ofnogs ou ‘seuarY 95-opUENSOW, ‘opdenano uns P o|UDWEANEjar sajuBlojoy simu senno seo suUaIy ‘soyafiuenso so woo wiaaes Siew & sesonyjnumy syuowowonbaxy od ® wioowayad ogy nb so wuruuojop v pressed ‘earugfoy ‘Bangnnso wp soyp stow $0 «1890 wouopnd Souwouaya 50180 sionb sop sone Sons 40d aodew00 ¥ 05" “wap spRLDUIMO gy ‘ap oundse @ ouisyear woo ‘wissy “Te0o] eanenstumpe opdeziuefi0 ‘uudord ens wpqure) zanye 9 ‘opeausd onanp oudoxd nos 0 ‘wossefasap zinsng[o eum anb orsod ‘ouewos onarp op oF god wiou ee sey “Joperadum op eiuesagos & op somueniqey So sopor ze09}09 ores9 | ‘steosy sogSeropisuos sod ‘wrpqurey aquourfaATnos owistjeszoatun winu opestdsuy ‘pupwos apopio vp oun] ordiojunu: wn ap ops ‘9p sequrzia sogdejndod m sojed sepepuny seuojoo se as-ureondnynur oysnfny op 2 10899 ap ‘vood9 v opsoq] “Teuadun ewoy ep wisinbuoo apure8 v 109 anb ‘opseztueqan ap eonyjod wuin ap soar v ‘ougdwy op eiqo piss eIMepepIo euald % sejoujaoud sep sopunuo sop oalssaxfoid ossa0e O “(6p d “wapiq!) soonrjod sowanp so ureatpe seq seuady “sepouraoxd senno ap souputdyo s0 t00 9 sou $0 woD $9QSefot ‘seu sassaraq snes sop opdajaxd 9 euOTeU ONaNp nes O Jen 9p opepIOqT wed eawzuajero as setoujaosd sep oupuisti0 op ogdpuos y “eqndey Up Wry op sae oY ‘wnyuaS snf ap owoU ojad apse} syeur opeZua}eIe ‘sounfazed 2 soueuoi sop UMUC OIIAMP UM soTno9s sop OBuO] Ov UNSSe ‘2s-nouuiog ‘SojuPtatoutoo ap axed apurei8 wo soysodiioa ‘souniZazod sorou Sou ‘septoseu “(aya ‘ogSeoo ‘epuad) stensuasuoo sovenuoo owtoo ‘seoneid ap BUOY wa oginponuy v nacaioAR) oURLO}ad OMAN ousoUL assy -soRPEpIO wassof s9[9 95 owoo souuBaied op suaq oqno ap opueBayord ‘o[durxe sod ‘eqeDe sojaid 0 ‘opSay ep ossaooud 0 opueziny “sagSejau seAoU sesso ajuaureoxpunt smuojoues v sepeupsap ‘seucuoraid sup ‘sgh seAou sejed To] up sogbe se _Fapjduioo ofan anb ouuatad soraid 0 os-tunsut “ye Zp WH “eoIpE opsaiaxd ‘was seo1y urerpod ogu sogSenus ste 9 SoUBMIOT SOEPEPID 0 9 S9ss9 aNUD SogSElal BOR A A RFR AR RF FI PF A FIN FB FR FR INN FF LIF I OM ‘em 304 com uma sangrenta repressdo aos cristios. Porém, a esta altura 0 cristianismo ja estava consolidado ¢ no foi possivel eliminé-lo (Poumaréde, ibidem). Em 312, com o fim da Tetrarquia, o Imperador Constantino converte-se ao cristianismo provocando uma mudanca ra as quanto para civis entre laicos, sendo assim possivel aos cristios escaparem da jurisdigdo dos magistrados municipais. Com isso a | passa a impor seus valores 20s seus fieis. No século IV essa episcopal seri suprimida, porém, os principios cristios ja estio tegrados na legislago romana, ndo sendo mais necessdria sua jo. Doravante, a discriminagio faz caminho inverso. Serdo os astos os erseguides, € com Teodéro I o cristianismo passa a ser religio de Estado, através do Edito de 380 e proibido definitivamente 0 ‘em Roma e na seqiiéncia em todo o Império. Com a nova politica religiosa acabam por softer também os judeus sendo que na segunda metade do século IV sdo proibidas construgdes de novas sinagogas ¢ as relagdes entre as comunidades da didspora sto controladas. Esse anti-judaismo de origem eclesidstica ird alimentar um anti-semitismo popular, perseguindo-se como estrangeiros os judeus que se recusavam em se converter a0 cristianismo. Relativamente aos bérbaros os romanos também foram mais tolerantes do que os gregos. Enquanto estavam fora dos limites do Império eram-Ihes apenas indiferentes e quando capturados eram transformados em escravos (ibidem). ‘A partir da crise do século III, com o enfraquecimento 4c Império, grupos inteiros de bérbaros rompem as fronteiras provinciais ¢ 0 imperadores romanos sem meios para conté-los mudam de titica e passam a enquadrar populagtes © organizes 0 fim de se beneficiarem (Pot deportados compulsoriamente como colonos na Gélea, na Itélia ou no imperiais ou colocados a servigo de proprietarios particulares, sempre ligados a terra, conservando rR — seus usos € costumes © pagando tributo anual e cumprindo um servigo ilitar. Os federados recebiam a designacdo por forga de um tratado € estabelecidos nas fronteiras para garanti-las, eram juridicamente sistemas de poder € casamentos passam a ser cada fume com a aristocracia romana (ibidem, p.54-5). Os /étes!7, provavelmente os mais numerosos eram encontrados praticamente em todo o Império, sobretudo na Galea. Conservavam seus usos ¢ costumes, coabita provincias ¢ estavam obrigados ao servigo mi Esta forma de administrar povos demonstra o pragmatismo que caracterizou os romanos, consistente antes em forma de associag’o do que de assimilagdo forgada. izagao organizaram esses povos, sobr nder as novas contri , sobretudo juridicas, trazidas pelas leo-rominicas ¢ pelo direto germénico que passam a dar novas les ao universo do idental, a partir de um pluralismo , com repercussdes até os dias de hoje. D. Diversidade étnica e juridica na Franga antiga A pattir do século V, com as grandes invasbes do Império romano instala-se uma diversidade de povos bérbaras organizados. Ao sul os borgonheses so os primeiros a se instalar. Os Visigodos depois de errarem pelo Império fixam-se nos Pirineus e no Loire, fundando um reino, tendo '7 Poumaréde, ibidem, p.54 explica 0 significado do termo létes: “Este termo emprestado dle uma lingua germniea designa comunidades de agricutores instalados volitariamente em terra vis, colocadas sua disposicdopelasautoridades” 73 ARERR RRR RRR RRR REAR AR ARAMA NAD ANA AAA ANS 1p s0vow opsuoup Dun w2 wodoniod anb ‘soumno so 2 ‘ououmy op 40d opsowueseides woo vuafo 25 anb “ousow 0/2 opo] wn ap eae 2p0 Jol souuidsa op ‘sozan sepioo ‘sogSuoaoiut seis90 opexSour ead ejad opeuotoipuoo 9 oanena osssoo:d wn ap opeyinsel ‘ensuoutap anb 0 ‘gp aS ouIsaur o O1BIIG ON “yeu no ‘aiwaureaosdioas 9 ajuesssouy ‘opuenisa: as 9 opuifeiaymy ops auduras seus ‘senno sepediog ‘sazak Seu SPLIELINIOA “apeprEMMY wp amy OU OBID1I0I0 9 squasard ou wiatios0 ‘opessed ou urman020 seooidjoat serougnyut Ssoquatajip sepepaioos anus opbeotunuroo op oSedso ou ‘sunuios sepessed 1000 wigqUIE OUENUOD o “ea ¥ a}uoUTEIIOSIA soWANS| SoU 9 souTepuajap B anb Ws opusze} 9 SOU-opuTUIap ‘sqU aiqos 3010x2 ‘earyjno wssou & anb 25103 ep ottadsap e anb ‘efos no “eurtoe e1gpl @ OLENUOD 2 anb 9 astipue wu o8ins wipquiea ‘uigiod ‘orsadse Onno “eloue @ &Sigoo 10d wzonbu edad ens ep 2eorpae ‘odru onrenbus ‘zazonb ‘ered oaqout zonbjenb urenuoous op a ougld assou soou aiduras os-ueMns ‘Bum "ped ap saquatoduios so anb ios zy anb o ‘stewap sep w a1uayeainb> 9 yeni 9 9 euPuMY eMyjno sonbjenb 2 Epo} wo as-enuOoUD eAIO} BIST “eSioy ens v seondxo ered vorun no eoiSo] ogzer eum FeNuosUD Ja1anb apod 28 opt onb sodutas sop oBuo] oF sopynuysuoo somuauja some ap urapdii09 ‘98 anbiod “eanajoo 9 Jenplarpul wiougisixe ep salopenrfiqissod sourstuesaut So as-urvjanat ‘suaBi0 sp viouarajal B 9 opbipen e ‘opepisiontp ¥ OBSEIAL uu sojdans 9 emnd vrournnjas euin anb op stout ‘eanoadsiod wssony g o1uasard "PIA @ opnuas yp onb o opSaro8 ered opSera op aynusuman as onl) opSeonpa eu uresapuaide anb ojinbe opmy ap 9 soumysoo snas ‘SalojeA snas ap S001 cs soureumy sodnuf so anb ‘ojduraxa sod ‘owoo ste ‘sagSenyts sei09 s0uyour sezyensia wiayuiad sou sowanp 9 soaod anua sogsejar se sapusardt0> 2p kosng # 2 o8nue opunur ou couisty osmasad aAauq 215g *(wapiqi ‘epareumog) sepusy 9 sort ap euLIO] B qos squodureo oupurSeun ou ogissoueuniad anb sped seSuazo se reorpenio wred oyyeqen we *1g/d wopiay ‘opareunog ;,sop50s09 sossou v sc159 opt ‘svBynuo soonvad sousangroud opod won none 9 suzy audios owod ‘auduas 9 woo souasonuived ‘Sf 3 sours sossu s0aros spiapod sou “owe ‘seuesinb otuonb 0 of) sxoxd052), “auumds 0 foounysosouodurs sop aano anb‘cnoqo8eq 2p auRyesieD “org ONES =P {pH up usSsed exsuouop ooo S10} weNURu0 SOoURUUNE soy SO ‘iuEoesiod oupuossus 3055 © opedieu “agsEAut spud sep soodp v sade SOMES SOC gy sna We SOpeXy ‘SopodisiA so 2 sesaquosIog sO “(zc-d ‘wopigs‘apareunog) opezruensun ayaueared 9 opezquewos opunu um ap onuap vorugunne8 apepnuapt um ap wlougrsisiod v TeUTULOIOP sovlo} steur so wo} ‘Olu UD ou ‘SoxNO Janbsrenb onb op sveur ‘esors1,a1 ‘9 eoIpiml wrapio ap salorey "BaiSoJo1g aonb op [eIMyINd Wapyo ap steu SAQZET od 2 wsouodureo asseyo wu auoy Sieur exoueUE op eoIUBUUA® opepNUpY B 2s optiiuaut ‘seduos seudoud sons wed sovigntio sorsea s0igo urezapnd wer JeuOrEUEs assy e WOO seSuEyE se SESE soTUIAdIEW, SO “voBDOISHE ‘ano opniaiqos ‘soproriad soisnus somourese® $0 opys opun ‘SorMAQIOIA, ‘ojed epeBonal ‘siodap ‘to} umesaanuew sopodisi, so onb ‘ounuaye,, soperaduy oad wisodun wmgnuoo op opsiprau y -(arapiqy) auorsoine opsendod y sopeymunsse uresoy opu soorupuLied sowuEMBrun so eyeioMap vxteq ens operyeur ‘oe ON ‘sooqupUION-o2[e 9 somMgIA aNUD SeLIa ‘9p ORSIAIP eum eaeipnsal anb ‘eueUiON re sonpondsoy ep OpeALIOP OPO um sod as-umaep salopeismbuoo sop segsejeysut sessy “seorupwol-oope8 sogdendod se aitoureayesoulop seuejdns 2p sozadeo ‘owuequa ou “weIoy pu varpD wu seorupuLIA sreuoroendod sagSenuejdum sess “O-ssd swapiqt ‘eparoumog) eyuodiog up oular o opteuunia ‘soifuaciayy sojad ‘opm steut ‘epeiajdutos 9 va[eD ep eIsINbUOO Yy ‘snOUUIY So je waqurE) JUTOP B WOPA LOS Wl SOPORIS!A 50 a1gOS 2 96p AP OY OU SBIgIOL wD suoMUN]D 50 algos SeUOIA sennO v subuiB 9 aN1OT O sie LoURY OpSeUTLOP B apUaIse “ogy op sured e ‘ouiy nas ‘stagiD “A. OfnOgS OP OSD ou OUaX UM “LAPIYD ‘9p optrewioo qos “ureuLio} ous Op EilaNp wofLieM vp SopUIA SosquIOUI SOMO aod sopeduogas 9 BwOY 9p OSIAI9S & ‘eai8jag ep ayOU ou odusa OMIM PY ‘SOpEyEIsur wreaeiso pf SOOUBY SO 59727 Bp ORSIPUOD BN ‘TeIIdeD OWIOD asno;No |, RR PR FN RFR PR RFR FIN DIN FP FN FON FR FO FE I recriado pelas forgas intemas (dentro de uma sociedade) ¢ externas (pelo contato com outras sociedades e seus direitos). Trata-se de um espago de interagao em constamte movimento € sujeito a influéncias diversas, nao podendo ser contido numa tinica linha de explicagio (teorizagao juridica), nem de interpretagao, nem to pouco de aplicagao. Sendo o Direito uma parte do conjunto do patriménio social e cultural de um povo ele sofre as influéncias advindas de todas as partes que 0 compdem e das externas derivadas do contato entre sociedades. Sendo o contato entre as sociedades uma constante, no mais das vezes, bem como que as relagdes intermas sociedade ¢ as extemas munca sdo simples, mas pelo contririo complexas por esséacia, no campo juridico operam-se relagdes baseadas em mais de um indicador, ou sistema, ou cédigo. Assim, 0 campo juridico € plural e complexo, havendo geralmente, mesmo que num campo social determinado, comportamentos ligados ou submetidos a mais de um sistema juridico em operag2o, como acertadamente, a nosso ver, sustenta a corrente da moderna antropologia juridica, conhecida como pluralismo juridico, que insiste sobre a ocorréncia de sistemas mistos de direito no seio de qualquer sociedade. ‘A seguir verificaremos ainda esta realidade na Franga antiga. E. Sub qua lege vivis? Os Merovingios, nem seus sucessores 0s Caroli procuraram submeter ao mesmo Direito todos os povos habitantes dos territérios conquistados, salvo no que concerne a seu préprio poder. Os galeo-romanicos conservaram o uso do direito romano, enquanto que as diferentes comunidades germinicas continuaram a praticar suas leis, nacionais. Era o status pessoal que determinava as regras aplicaveis em matéria de direito privado e de diteito penal. Diante do tribunal cada demandante devia comecar respondendo 4 seguinte questio ritual: Sub qua lege vivis? Esta professio legis no era de livre escolha do individuo, ‘mas ligada sua filiagdo; o filho legitimo submetia-se a lei de seu pei, 0 legitimo @ da mae. Regras processuais vieram organizar situagdes particulares. A mulher casada submetia-se 4 lei do marido, enquanto que a forma da alforria determinava o status do escravo liberto. Os membros do clero submetiam-se ao direito romano, qualquer que fosse sua etnia de origem. Esse pluralismo juridico provavelmente provocou conflitos complexos de leis, quando as partes de etnias diferentes opunham-se diante do judiciério. Noticias de demandas néio nos permitem entrever se 76 ‘go algumas solugdes rudimentares, tal como a preferéncia lei do defensor sobre a do demandante (Poumaréde, ibidem, p.58). As diferentes fontes de direito aplicavel foram objeto de codlificagdes. Uma das mais famosas é a compitagio dos textos retirados do Cédigo Teodosiano, promulgado em Toulouse pelo rei Visigodo Alarico II, em 506, Apés a conquista de Clovis este Brevidrio de Alarico ser adotado para 0 conjunto da populagdo galeo-romana do Regnum Jfrancorum e constituiri a principal fonte de conhecimento do dircito romano no Ocidente até a introdugao das compilagdes de Justiniano no século XII (Poumaréde, ibidem). Os costumes germfnicos foram também objeto de redagdes. Trata-se entre outros do Cédigo de Eurico (por volta de 470-480) para os Visigodos, a lei Gombette (501-515) dos Borgonheses ou Lei Sdlica, cuja redacio primitiva é provavelmente anterior ao reinado de Clovis ¢ que foi objeto de varias revisdes até a época de Carlos Magno (ibidem). Contrariamente a uma idéia que por muito tempo prevaleceu, o sistema dito da personalidade das leis nfo repousava numa oposigio clara entre romanismo e germanismo. Admite-se hoje que um fendmeno de aculturago encontrava-se em processo desde 0 inicio da coabitacdo entre Barbaros ¢ Galeo-Rominicos. A versio escri im) dos costumes germénicos era ja em si a revelagao de tal processo. Miiltiplos trabathos procuraram medir, nas leis barbaras, as intrusdes icas até 0 ponto de colocar em dtivida, as vezes, a origem eo aleance de certos textos, como, por exemplo, o Cédigo de Eurico. No sentido inverso, anotou-se com freqiiéncia que o direito aplicével aos sujeitos de origem galeo-roménica estava impregnado de priticas , como o sistema de composigdes pecunidrias (weltrgeld). A itorializagdo do direito, que implica em uma fusfio completa das populagdes, s6 ocorreu tardiamente, de qualquer modo, bem depois do século V (Poumaréde, ibidem). Constata-se ainda no inicio do século IX a diversidade de culturas juridicas entre os habitantes do Império. A projessio legis figura ainda a frente das noticias das demandas judiciérias. Até 0 século X no Midi francés, tomava-se o cuidado de repartir as assembléias judiciais em romani, salici e gothi. Nessa parte do Estado carolingio, onde as comunidades germinicas foram certamente minoritirias, a reivindicag’o de um status pessoal prova a persisténcia de uma consciéncia identitiria, Ao contririo, é possivel que no norte do reino, em Francia, 0 desaparecimento das referéncias juridicas _precisas, notadamente a Jex romana, seja o sinal de uma tertitorializagao das leis 7 6 “(urapiq: ‘uajozzeyy pnde ssneng-4g7) ,opdnjaand py onafas opu no mia s2aypoo nas 2s ‘opSasasqo npoBuojaud spdo ‘swoyfizaa vund onSp pu soounig souauossud so 8iouy we woandnooed as seise ‘oupo Dun ap sopoiop opu no waa soue8ipuy so as 1209jaquise Duod opSnSusoaut ap sagsswoa waniava sioyundse so ojuonbua ‘vouowy up ousqoasep op sjodep oonod ‘soyuy sauce son, 1p ov opSejar wa snadoma ogu sop woquTel auoisty 12 aovy wa opnuos ‘ssneng uajozzeyy ondod Q ‘prune @ sensour ex “AQT 9p oyoon tuo opun op sapoedse soxmno sp opSvjax wa ouodiuoo as oyianap wewoy 0 owoo ‘pfes no ‘aquatueMeUIY opproAt as ‘oupcpu ou ‘pyiasap :(nadosna) wawoy op sep tuod amwawos Dunsp2 ofpuyaum 0 ‘onpouuyfo osvo wy “uawoy ov opdoja ‘wa olpus 0 (opopiyou nand ap) yemen onquiy wn v svBao4 apod as woyfizaa ‘(aja 0 t0u0jo0ja4 opm ap 2 wawoy op ovdunf wa 2 opbojas wa opm stuyfep 2p opnuas ou) owso2 ov eueUmy opswauip own snp 0 osuadoud pf ‘nedouna 0 ‘owotsod., -do) tuajozzeyy zIp 9 eure ap sopelop ogu no ree SorpULIIUIE asa snadoma soe oqwauqeiorut nodnsoaig “(9:2661 ‘Tuajozzepy) 2083 ¥ 908} soisod opiua ‘sodnsB sonno sop no um ap wIEN as opuenb saruarajIp sooseuaLIO opines 32} ‘soIpUNAWE so woo snadoma sop o1muoo op sued & souaut ov ‘soored osvaup © aigos opSeqnoadso v onb q “winujno 9 wzaimeu anus opSisodenuco ep & 9 anb ‘oyanp ou anb op erZojodonue eu ogSeinono soreur ap 9 aaueyodutt Souour OpU ‘ENMO eB UIgqUIE) EAD] OBSSMOSIP wssy “seulapout no septajonuisap sapepaioos sepeureyo sojad svprpusaidutco oonod © sepepnyse oonod seueumy semana 9 sapep2toos sesso ‘soaupioduraiuco souojogine soaod soudosd so oys anb exioumd ejougiajar wssou Jopiad wounu ‘TewapIo0 epeparoos ep soomgUODS soopjod ‘sooygsoiys ‘s00189j0apt ‘soouoysty sorzadse “aunoe souraziy oWoD ‘resifeue 9p wigie ‘jansssod onb aidwas ‘sown “unssy ‘sonod stewep so8 aquaufeuoroewianut opnuee ‘opseumualapoine ap oan 0 wisooyuoos! ‘ogu sopeysq so seua8ipur sonod sov :efas no “sonod :opSipuoo wns BSS9P ouorseuoqit ojuounoayUosal 0 ‘soAod sasso v setiode ajuoureoneid ‘SOpEISS sojed opeSatt opis wis) ‘aruaunexopered ‘odwa ousout oy ‘TeuoloewsoIUt 8L ouanp 2p sowoths owoo ‘eorpjinf apepioedes 2 20a opueyued (Ioan sowapuaraid onb 0 9) seys9 wacared aonb ‘seuaiipur sored sop ouemp op -Tojnopued opSequauo w Hod “eougioduraquoD feuoroeuray apepotods wu sonod ‘Sop ojanp Op opsanb v sesipeue ap 0 2 csodoud ossoN, ‘sope] sop um ered eeaure ‘Bum ‘aquauiaquapina “ey ‘sleWap!o0 sopepa!o0s sep sopulApe O1LDIIP OP 2 ‘saloqea sop ‘opryaigos ‘opSeztjesiaaium wp woUgpua) a1ua0sa9 S1EUI ZOA BPED 'g aoe “SeueUMY Sapopa!o0s STEWED sv woo opuLBessIUT wares ‘opeprend ap sogérpuco wo o ‘ajvaureannpoud ‘onb uo odiisy ousaur o8 ‘omury ns sungsuoo 9 sesuod ‘ne ‘19s ap sejnonred opow nas “eSuaraytp Bns epHuEIEs soaod sesso wala) op 8 ajuounmexa 9 ‘sourednoo sou yenb ep ‘sopeiss, soe aquayy 2 jeuo!oewo}u! oug|d ou seucB}put sonod sop owanp op oRIsanb e ‘anbiod squasaid aiduzas ereysa opssnosip wss9 OpEqeN 21S9N, -sopepatoos sep apepreat 8 9 BsS9 0 ‘Svoon 2 sagSeIaIL WIpqUIB) WaLI090 ‘SoU WO S2Z9A SEMUT ‘soueumy sodru8 9 semyjno ‘sonod sozno woo opSeorunuoD ssaU 9 SPHOSY aquaupojo} OFS vou SoAod Sasso ‘SEMYIND sesso ‘souUMY sodnUB sossa ‘odura owisout oY “sopo} eNUCD 2 Opmy ENUOD ‘ORS OWOD ste} WArapUajop 98 ap ‘wareasgsaid 28 ap ‘seudoud seonsuoioereo sens uzarepsend ap sonod sop 9 seimnjno sep ‘soueumy sodruf sop wiougpuar eum yA “ousuE|nonEd (© anno ap 2 oulsiesiaarun 0 ope] wn ap Zops anb 9 OBSsnOSIP wSSoU soustugua} slop ap aluBIp sourmso anb ensou sou opny “SSMENS-1AY] 9PNB|D) ap 9 Seog ZURIA Op sogXo|jas sep seputApe sefanbe ‘opmyaugos ‘sieiorur stews sagSeoojoo sessou urEuuyuoS oSgue nadoma opunut ‘op ousodaid e seorpiinf-oouoisiy sagSerapisuoo sessy BANyIND J BZDANZBN LOWSHAEINIAIE J OUUS|ESIOAIUN “p sogbendod sep voyjoed euros eu JaApuASU! opSemnoe ap ossaooud wn v osst 104 Sy ‘vougZouioy souat no steur ‘sauimsoo op wULIO} B qos ‘steossod RR RR ERP RFR ER FIR FR FR FIN FPR FER OR TDN FOR FE FO A FI MF © que esses autores antropélogos deduzem dessa diferenga de orientaggo em relagao ao diverso é que os indigenas néo investigam sobre aquilo que nao é verificavel pelos sentidos (a existéncia da alma para 0s cristfos), mas verificam a natureza daquilo que ¢ visivel (© corpo?) através de um processo cujo resultado é conhecido (a putrefagio). Os espanhéis, por sua vez, partiam do pressuposto de que 0 indio pertencia & natureza, indo verificar sua humanidade através da ia sobre a existéncia ou no da alma. Os indios colocavam em davida 0 fato do europeu pertencer a0 mundo natural. Preocupavam-se do em rejeitar a existéncia dos espanhdis; mas em saber a que esfera do cosmo pertenciam (ibidem). entre uma alteridade positiva (celesti € uma imagem, e uma alteridade negative (subterrar por sua vez de uma ndo mais humanidade a espera de um j reencarnagio (0s defuntos) ¢ de uma ndo mais irrecuperavelmente pervertida (0 diabo). Tendo cortado toda ligagao com ‘a segunda alteridade, relegando 0 retorno dos mortos para futuro remoto. Posteriormente, a especulagSo cientifica aumentou a separagdo entre humano e extra-humano, anulando qualquer alteridade baseada numa quando muito, criaturas inspiradas ‘ou menos recuperiveis ao consércio civilizado), mas no podiam assumir, © europeu, uma feigao qualquer de extra (ou sobre) humanidade nas & época dos primeiros contactos, seja entre 10s Incas, os Maia, e nas sociedades da Oceania, (vide Mazzoleni op. cit. 20 1972:42):""Toda a América conhece o mito do deus civilizador que, apés saparece misteiasamente, prometendo aos homens retornar um ‘dia. E 0 caso de Quetzalcolt no México, que parte em dirego ao oriente, e de Viracocka no Peni, que desaparece caminhando sobre ax éguas do mar do Ocidente. ‘Quetzalcolt devia retornar por ocasiéo de um ano ce-acalt (essa data ocorria ao final dem ciclo de cingenta e dois anos) enquanto que o Império Inca deveria findar sob 0 ‘décimo segundo Imperador. Ora, no México os espanhéis vieram do leste, ¢ 1519, ‘correspondeu precisamente, a um ano "Ce-acalt”; no Peru, eles vieram do Oeste, ¢ 0 reino de Atahuallpa (ou de Hauscar) correspondia ao do décimo-segundo Inca. Assim, @ estupefacdo dos indios revestese de uma forma particular: eles percebem os ‘acontecimentos através do enquadramento do mito e eles concebem a aparicao dos 80 Mazzoleni sustenta que o fato de vir do outro lado do coceano, pode querer dizer o ingresso da alte e que a conjungdo de dois termos que se quali controlar ¢ instrumentalizar tal ev © homem branco representa a alteridade, seré necessério controlar culturalmente 0 evento (op. cit, p.17). Dai sendo levado a pensar que enquanto as culturas amerindias cosmologizaram a diretriz cultural a Europa a0 contririo a antropologizava. Néo se trata naturalmente de querer criar uma distingao categérica, apenas perceber uma orientagéo historicamente determinada no Ocidente desde 0 periodo -romano. Ela ¢ licita pelo menos na medida e desde o momento em que 0 Ocidente, al também entre religioso e civil, fideista e cientifico, dogmitico e ra “Optando progressivamente pela segunda série de termos e deixando para a toda relagao dialética com o sagrado (e, portanto, com a al diferenciar cada vez mais em sua orientagdo em relagdo ds outras ~ Cortez apresentou uma versio do seu encontro com Montezuma que o ouviu atentamente, dando-he muitos presentes € dizendo ao conquistador espanhol que segundo suas antigas escrituras era sabido que seus antepassados (0s do povo de Montezuma) também no eram deste lugar para o qual teriam sido conduzidos por um senhor de quem eram vassalos ¢ que voltou para o seu lugar de origem, retornando mais tarde ¢ convidando os seus para que o seguissem, 0 que no ocorreu. Montezuma continuou entio dizendo que sempre, ele e os seus, acreditaram que aqueles que descendiam dele (0 senhor do qual descendiam) voltaria a dominar esta terra e que seriam de novo seus vassalos. ‘espanhéis como um retorno dos deuses. Convém de toda forma assinalar que esta imerpretagdo ndo foi geral. E a ilusdo de qualquer forma néo duraré por muito at TRAP RAR RAR ARR RRR ARR RARE RRNA MANA AAS 8 i yssod essa 9 sasnap wlassoy anb ap apepriqssod 8 BIAGH “oproayuoasap op opSdnum w aquoUrEExa 103 ‘euLio} sonbjenb op ‘umuog {suouoy no sasnap :urerejunBiad 2s sopoy anb seur ‘sasnap 10d sooueuq so urerewio} sopo} tau anb euLIOjuN SoU FaIYOEAA ganb 10d 9 ‘somno ap 2 weyean x ap sereyy sop ‘edjrenyery 2p opSea1 © to} oquazayiq “euuOy ye) op wreNSear anb ‘oquequa ou ‘seuaBipur sopepaioos se Sepo) wreIo} ON “(wopiq) sopisoyuoosop 219 exed sore} so opunu ap opsta ens ¥ seat wed steuotoipen sour so ered opuejade ‘omwoun © s9pusaiduioo exed ‘eyundstp anb ap oor 0 ‘epeparoos eudo ap jewuour oursiueoaut ap 9s-noziqnn afg “OE: 1984 ap odsoyso wn ap 25-tyen ‘oUpNUOD oF ‘Japusaidins axap sou ou [Heo9]ezIINd op OWIOIRX © sgiiog ap epeBoyo eu euINZaIUOWY OISIA 19], “SESIOD Sup EMpeU OsIND 0 sduios anb oywaunsayuooe um inynsuod soqnogs sod sepefos! ureraatA onb sopepaioos sessau snadoma sop epeBoyo e ‘opour aisaq. “GIs d"1sdo) ,oprsayuoasap 0 ‘woo opoiuoa op aasou DjUOBD D 2 vpiduo4 9 DuDIpuOD apypyDuozD4 D oss} Woy ‘soup no swinpuedgos soduof ap ounfod opunu ow opSdnuy v voyfiusis (21 ‘yonnqour omeuroequos0 ‘pyuouse vbaivd vinpuos vfno youu) jouojocs wapo vse v opdeoxa vdnf anb opny ‘vanyno vpuo ap vuadgad sviuoBowsoa sep a som sop ovSooydie vp wapio Du as-wors ozeunsou np souowouaf 50. ojwonb omer nugisiy yp somauizemos” sq) -4ujnoyand vo189] own sod opiBe4 yoruaw Danynaisa Dun ‘opunu op opsia D180 pun tuodwos apoparsos ypoy ‘joiuap!20 apupiyouoton4 p ‘oanafo no youo}so.1 ‘jor ojwonbua ‘es-pyuodo ‘eanrumsd apepryeiout ‘pun anb py ‘soounig so ‘soproayuossep anuawmmosqn sara sassap omvauizeuvdo op opuonb soue8ipur sop sous op 25-10. 0juvaoQ vu no vo}sfy Du wequie) SoM! ‘DoUBUY DU souado opU ‘sofeuSowa a saunford sojad onosap atuawayuanbaaf ‘wnwoo onmut ouawpuas wn ap viuasaid wa sowmyse ‘oupaUcd OF, ~oosazord ap epat ume wos ou ansixa opt ‘ojuejua om “exquiy “Brouppusasapuod ep eosazoud aed @ wgia1 soitiidsa sossou anb yyuedsa So opeuro) ureyuo sorpuy so anb sourestumpe Sou ‘steiuout seuOBaVe9 sessou ap sosTauorsud ‘ayuauaquonbaxy onu anb opueiquis| ‘sieiuapiz0 sop epeBayo e seouT 2 surEyy ‘seoaIsy sop sogSeal sestonip se xejaudioyut owioo ap ogsanb e eooj09 aoe ze ‘opu so woo opisuo oonod omeunpeooud 0 108 opou ap “2 auow vp D1oy Du sagsiaauod so ‘saz0410 souad sD soUl2} ‘OSSIP lowausovap ouod :opunzifaSuons op apojuoa D vajuoo sa}19nu09 anb 2} ap opSojsuo » 2 ojaz 0 vavduofes soipuy sop aysod 4od nsnoax 9 :(Soue8}put soansjno sup osdejo0 0 oppuodwoo usa} anb 0) stouojoipour suSuaso 9 ston ap owopuogo orDipauit © wopad stoyundsa so ‘soipu) so woo ojonduu} op ojawow ow ‘mo8y ‘soupo s0ajos ap oupiyoid vfeso} op Diouaptaod vad SopeBa.s09Ua as-wonuas sax0pesinbuod 50, “(uepiq)) ,uoaauadsa soja anb ajanbo via apessafoyy 5804 anb sonpaiso op-gznf wa awaupodiousd 2 ‘aquayuanuor nyoadnd au anb ombou o-opuazofsuns ‘assip au 2a anb oynbo ‘opny » tpuodsex (joyuodse 0 vjuoo) nz, jun ayses apod ‘-o.n0 0 vind nposBeyiauid opSnsadooo pum ap 2s-opuviod)- onnO 0 2 oUsau 18 0 agua punzaquopy woo saajaquise anb ovSoja4 v anb wa Dpypaui Du ‘ajuauos 2oyjdumo nas as-nuio) ‘o}uoyiod ‘2 ‘aap warayno up apopu0g Dp apianp Sou “zopssnp vind somyou way opu anb visuoSomu op apopiasodion » augos aquauioisnt 9 ‘oLp.IuOD OD "22110, (oz'd wopigy ‘tuojozzeyy) opde1oqzjo0 nooudjoa4 pun ap apopiygissod v a v81j so anb opSojas v amuyfop vavd ‘(ousou 15 0 woo ojpiuos wa n1080 2 ‘sw op opr] oAino op ‘aIuauo op opura) onno o 2 (por1ow os4gdio2) owsoUL 1S 0 a4sua opS090{09 ppoxa v ajuyfep aiuawaquapiaa 2 vo2IS0 op oRSUDIU ¥,, “(wopiqt ‘seisai3]) aapdjod 2 posow ‘osso a auvo ap nos na anb vias a (aap) uw vod ayo, jeaeu apuprazodioo eudosd ens a1gos estuosewe © sezilinbuen sssesinb eumzawoyy 95 owoD vey B weudionuy ‘owes ON ‘aiaidioqut v sebei8 nozijuai 2s onb wsioauoo op omy oyejar asso ‘foinea woo reuro) anb sousay anb ayaape sou wo]ozzeyy rd “yo ‘do ‘quojozzeyy prde visopSyy) ,!070f wanb ap Joyuas apuo.B ‘aise upjuaseudes anb sa1oyuas owoo soursupnadsas 9 sowexe02pqo ‘504 anb souso squise ‘owoniog “DIoUgISIx® VsSOU ap aqos aja oduat onnw py anb sjazp anbiod ajuowjodioud sjouniou 4oyuas ossou ap vio as anb ap soy1a9 sownssa ‘inbo noyaua soa anb Ja4 no 40yuas pues 0 aagos stazp anb svsjoo sono sp a ‘Jos 0 20spu apuo ap ‘9 o1st ‘aaoud srazip jonb np opSaup ou asoq w09 ‘7, RRR RRR RP PR RR PN PENI NHR toda parte diivida e angustia. A resposta variard de acordo com as circunsténcias particulares da histéria local, (ibidem) Tendo soldados de Pizarro capturado mensageiros indigenas ao se aproximarem de Cusco, estes enviados por Calleuchima, general de Atahuallpa, & Quizquiz, outro general Inca, levaram a importante informacao a respeito da natureza dos invasores : "les oy desir como Challeuchima las auia embiado auissando al quizquiz como eran moriales..."(estemunho de Juan de Pancorvo in "Informacion ad perpetuam dada en 13 de enero de 1567" in Wachte, ibidern). No entanto, algo de fundamental, para os povos ¢ suas relagdes ocorrerd, mais tarde com o aparecimento dos Estados-Nagées. Esse periodo comesponde a uma modificagdo substancial no trato com 0 outro, com o individuo e com as coletividades, e de grande importincia para o objeto de nosso estudo; evidentemente ndo se tratou de um aparecimento brusco, repentino. Corresponde a um processo iniciado antes de tal momento histérico, mas que nele se cristalizaré através de posturas politicas, orientagdes filoséficas, ideolégicas que sao, provavelmente até nossos dias (talvez apenas agora com sinais de mudangas), as balizas das relagdes humanas, d2 nogto de individuo, dos (os humanos ¢ das concepgdes juridicas mais difundidas e aceitas. Assim, esse periodo seri objeto, a seguir, de especial estudo. ‘Na segunda parte do trabalho voltaremos a anélise da situagdo em que ficaram os amerindios, sobretudo juridica, apos a chegada dos europeus, analisaremos as concepgdes juridicas internacionais entéo provalentes e as priticas das metrépoles e dos colons. 5. O Fendmeno Dos Estados-Nagdes E Suas Conseqiiéncias Para As Comunidades (© que nos orienta neste tépico & a modificagdo que ocorreri na idéia de sujeito de dircito, o aumento do espago juridico atribuido a0 individuo, 20 mesmo tempo em que se consolida o Estado- Nagio. Este, por sua vez, elimina do cendtio juridico outras formas de coletividades que nao el Sao dois movimentos afirmativos: 0 do individuo ¢ © do Estado-Nagio, conjugados com 0 movimento negativo de eliminagdo de aa toda sociedade parcelar, das comunidades hhumanas preexistentes e de suas solidariedades tradicionais e relagdes reciprocas. Esses fendmenos terio conseqiéncias importantes ¢ graves para os agrupamentos humanos, para as solidariedades parcelares © para as comunidades de um modo geral, nfo abrangidas ou nfo identificadas com os Estados-Nagoes. A promogiio da idéia de nagdo teve como consequéneia, norar, ocultar ou mesmo negar os fenémenos das coletividades. Essa idéin de nago pode ser vista através de duas representagdes diferentes. Uma produzida pelo tluminismo e que encontra sua consagracdo através da ideologia da Revolugdo Francesa ¢ muito bem spresentada através da célebre formula do Abade Sieyés: n corpo de associados vivendo sob uma lei comum € representada pelo mesmo legislador" (Poumaréde: 1996:90). Tal definigdo, eminentemente juridica, faz da nagdo a figura central do politico como fonte de toda legitimidade, ao mesmo tempo em que excluidora de qualquer outra filiagdo, sob o pressuposto de adesio voluntiria, a partir de um contrato livremente consentido. Esse conceito, como se vé, exclui na ordem juridica a existéncia de qualquer forma de agrupamento que nao seja exclusivamente o representado pelo Estado-Nago (Poumaréde, ibidem) Ao lado dessa idéia iluminista de nagdo teremos outra advinda do pertencimento a uma comunidade orginica, dotada de uma alma eoletiva, de um Volksgeist: "Contra o universalismo do luminismo e das abstragées ractonalistas dos revoluciondrios franceses, 0 pensamento alemao produziu uma outra representagéo da nacéo enraizada na hhistéria, na cultura, numa lingua comum, mas igualmente refrataria & presenga do fenémeno minorit idem). Entre essas duas idéias, as parcialidades, as comunidades © 0s agrupamentos foram os abandonados & prépria sorte da histéria do século XIX. Ou bem foram conduzidos a uma integragio no todo nacional, ou sofreram uma pura e simples ocultagao. Evidentemente Direito nio ficou imune & modificacao ocorrente; jé desde 0 Renascimento vai se tentando, por diversos 85 a pAOdDf nas wa aiweuuouaruD opor D vjounuea wun owoo ? opavysaad anb ‘snapnf sonpyarpur Sop ajuaunanojas sexouiatuD solaizep SoU supuasul ‘sege0x9 2 sauases ‘Somawoipo sopor ‘DBoaaa “opdiniusuog vu soporf op1s9 oanty oppopio as-touso1 Dind a spouvaf Jas nand sopapssez—u sagStpuoa so anb opuasapysuoa ‘youojoou vrajquessy V, :snapnf sop opSediouewio ¥ noze|s9p o1aroap wn 16/1 2p ouquiaies ap 17 Wo seuode ‘sogsuad a sagiso8 sesiaatp ap orfadsop ¥. ‘a189] op 9 sasusisized snopnf so ered wBuoy 10y exadsa y (wapiay ‘opazeumog) “,smpSixa seosipuoa so wasunes anb 080) oan oppopro ap son sop ‘vrowgnbasuoa wa ‘a ~~ aiuasard viyp 0 910 woavz08 ant Sop 40208 » opsonusjuos sasuaoyusan a sasanSnod snapn{ Ww 0 gos DSuD4y DU Soptoayu0D snapn{ so Sopot, :anb oproap eigiquiossy ® Sop ou108 & a:qos ogSnjos w opueajas ‘eruepepro w saruetpawi0D sow > Op sopewoiar saiuesaiaxd sow nepaouad “ogsnjouoo eum ap as-weIsqe vigiquiossy & auaidsaqoy ap sodi0ysa so opeisyeyy “(E64 “wapiqy ‘apareumog),sonpiaipur omo9 sayj-4apanu02 ‘pnt 2 opdou owos snapnf sov svsnae4 opm as-aaaqy, ra3qa1go newo} ‘9s anb enuuigy ejad eisttesiontun opdisod & ammaurerejo omer nmumsdxa ‘uUUOJ-1UOULaID “snapnf sow eILEpEpI EP OBSSaDUOD B aIqOS 6ELT ‘9p oxquiazap wio os-noyeisur s1eqap © “peployfoadss ens ap enueed ymtuo sagdeziueB10 sens xeuopueqe ureIpuaiad pw ‘wpI0d soja e opdeonide ens ep opisanb e snapnf sou ep ojtounsaquooas o 9 apepjenst ep opseumejood v opmisigos ‘a ‘eSuEly ‘Bu ‘OEPEPIO Op 2 wrWOY OP sop sop opseIEIO9q V °(9S:0661 ‘puejnoy) sersugpuadapuy ‘sop sjodap owssaur soseo sonmur wo ogmnsisiad anb seigp1 ‘owuowajonuasep op 2 ossaio1d op auiou' wo opSemyjnoe sopeuapucd ‘SteuoIoIpER ‘snas op vizeunsd e sopeysinbtio9 souoKe) sou igtod se ‘siuauoLaysod ‘2 edoang ¥ Oomgsjodeu ojduraxg “eisinbuoo ap seonriod seu sept sagSdaauoo se anb ‘eongsd wu somata ‘st (0B19s o11aH1C| OP sewiopous sess9 WO) “openodxa sse opuapod “Jestaatun ozey wu opepury auaU91I0y NC] 0 9 Sopeisg Sov a1Uay np AnUeeS wasanb sagdere|ooq SV “(96¢:£861 ‘ssneng-1ag7) soumyso Sop :opurumsary ‘sorougiajaid sep ‘sougpy soBuo] sop @ 9 ‘Jopesuad apuei3 o wed ‘eAnayo ‘apeprogy| @ ‘owsqeuoIse: 0 vofaide anb op amawauasayiq “sonplaIput soe suaGwiooue wayuuiod ‘e108 opeprendt v waryay was onb ‘sopeprendisop i ‘we wrSIsuOd soIlamp $9sso ‘qean opunux ou ‘eonerd eu ‘onbiod oss] ‘yeuoroein ap aured wumu sesnodaz soffqjoid e epaureyo 9 anb e soqtanp so olwenb orew je) p9s 2PEPr=qI 9 oftde 0 anb apuayug -soat 2 opnatuos oot nas ‘9p b-opuinynsap ‘e-optieuapuod y-as-reIse “opepiaqy|¥ ‘jeuo!oes ctusuesuavand 08 ‘ojTap o1 “sopor wed SONpIAIpUr SOB $0} pt ‘pueynoy) IpUI Op oyraxosd wa wssouRy] opSnfOATy vjed upesSesuoo pios opssosfoud wssq “apepijin ap jenptalpu! viouatosuoo ‘BU aquoureoTuM epeUoULEpUNY ‘safe vred ‘10S v essed apEpatsos y “O}ENUOD o waqure) eiode ureurun “Suuayg 2 ueyuag oWOD snag woreUTWo 9p wETe yorg1909 fo * (© ‘StenptArpar sovarq soe ezamreu ap opeisa og *(95:0661 ‘puejnoy) soana{qns sonanp 9p ‘os 0 ureasosuoo onb sy ‘senno seaiasuoo Japod ered seum e opuvtounuion ‘sopeproqy] 9p 2 slo] 9p o1eNUOD uM uFaUYaP ‘oRZEY e WD opl0de ‘9p 9 apepaloos wo os-wounar ‘apeprogy] ens soWjau 1aBaj0xd ered ‘onb ‘ezainyeu ap opeyso ou SouAy] SONPIAIpU Sop wIapI B WIOSUOD *(nEaSsMOY ‘ayo ‘SaqgoH ‘Sniqn0ID) [e!90s oyeNUOD op soouOs) so weyfeqen anb woo g ep omwauriduros oatssaxford © sewoLO ‘soytTUTED © wos sopdeztwsopou B opSonp wo ON AR ARF AR FR FF I IN FN FN FA FL) A IRE I Nao dava para adiar iicagao de um principio decreto foi celebrado como 0 inicio da liberdade para os judeus da Franca em seguida da Europa, visto que a Revolugfo Francesa exportard seu principio emancipador nas suas conquistas (Pournaréde, ibidem). No Império que se seguiu & Revolugdo na Franca, esse processo de integraco acentuar-se- € a determinacéo de estatizar os cultos atinge também o judaismo (Poumaréde, ibidem). ‘Napoledo I decide que os judeus da Franca deveriam ter uma organizagio administrtiva controlada pelo Estado nos moldes das estruturas existentes para as confissbes cristas, através dos Artigos organicos de 1802; porém, enquanto homem do Tluminismo ele queria assegurar-se antes sobre seu grau de assimilacdo. Para tanto, convoca sucessivamente uma ‘Assembléia de notiveis em 1806, depois um grande Sanhedrin para consulta- los sobre a ortodoxia das proposigdes concementes organizagao do culto judeu, as condigbes necessirias para fazer 0 comércio, a legalidade dos casamentos mistos ¢ a obrigagio do servigo militar i |. Sob a ameaga -velada de perderem suas conquistas do periodo revolucionatio, os rabinoé e os notéveis judeus reunidos reconheceram que a religito judia prescrevia a submissio As leis do Estado e que, principalmente a propésito da questio delicada dos casamentos entre judeus ¢ cristios, as leis do Cédigo Civil impunham-se integralmente e que essas unides ndo constituiam qualquer andtema. Através de tais posigdes, pelo menos no plano formal, o judaismo francés foi dotado em ‘uma organizagao consistorial de tipo piramidal € pouco conforme as tradigdes, As quais tiveram os judeus franceses que se acomodar para obter a confirmagao definitiva de igualdade juridica (ibidem). prego da integragto na nagio teve que ser pago com a yu menos consentida © a despeito disso, medidas a foram mantidas contra os judeus das antigas terras do Império. E que, sob o pretexto de lutar contra a usura, decreto de 1808, prescreveu a anulagdo de numerosos créditos detidos por judeus se exigindo dos comerciantes atestado de que nfo eram usurérios, limitou-se instalagdo de judeus da Alsacia e da Lorena em outros departamentos. Esse decreto s6 veio a ser revogado durante a Restaurago em 1818 (ibidem). ‘As questdes da integragio e da assimilaglo, para nés, sfo bastante importantes e fio condutor de todo o trabalho. Relativamente entre um € outro conceito nao é tio marcado, podendo-se supor que lo de integrar se chegue, ou se pretenda, assimilar. A discussto julgadas positivas. Este nos parece ser 0 caso relativamente & questo das populacées indigenas. Como se pode perceber toda a cultura europeio-ocidental, sua histéria econémica, industrial e intelectual a partir da Revolugo Francesa caracteriza-se pelo desenraizamento e que define ainda hoje a chamada ‘cultura modema. A essa questo apresentam-se criticas, que na formula ‘extrema poderia ser exprimida assim: a modemidade antropocentrista é um total desastre, ela propde a uniformidade a partir do seu préprio modelo, 0 ‘consenso em tomo de si mesma, através de sua pretensio de detentora da verdade, ou da iinica verdade, ou pelo menos daquela que esti sempre e necessariamente mais préxima dela. ‘Nessas criticas, por uns, denominadas de contra- movimento, faz-se 0 clogio da diversidade, da singularidade, do particularismo, logo, tanto do Jaca! quanto do nacional. Segundo Luc Ferry (1994:27) comesponderiam as versbes a esquerda e a dircita, respectivamente, de uma mesma tendéncia contréria 4s conquistas positivas da racionalidade inaugurada com a democracia formal. Nosso objetivo ¢ uma anélise consciente ¢ equilibrada da situago dos direitos dos povos e mais particularmente dos povos indigenas dentro dese panorama politico € de idéias, que como podemos perceber, contrapdem-se. De um lado ha extremos para entender que todo o desenvolvimento politico e das idéias do mundo ocidental é universalista e reducionista, © de outro, ha extremos também para dizer que absolutamente isso ndo é verdade. Pensadores como Luc Ferry entendem ‘que se trata de aperfeigoamento humano e cultural do ocidente. Quanto aos fatos, parece-nos que todos estio de acordo; ou seja: que nte hi uma diversidade enorme entre 0s povos e suas (dade, ou a democracia formal >, define-se como universalista, O 205 fatos. dissenso encontra-se no valor atri 89 RRR RAR RAR RRR REAR RAMA RRMA AAAI ATA ‘0jn095 op wry 0 aueanp opniaigos ‘sary sonp suse anus apepinuluod Bun ‘OPS uM By ‘an opout ap ‘eaypu038 opSeuLi ap 9 ‘ojdusaxa 10d ‘seog Zu ‘eyRiBoo8 y eps Onn ‘axaiso soxpuotutd snos wo yeto0s wTojodoaue v anbuod axa ‘srediouud soqzes Seunsje snd coy unum op nip wp sound yuo p snp sop eb op » Ome op exouajonsop op eng « opiorduo ot uy ov seeped ‘auauoA ep panne opmiaigos ‘9 eoynusts opSeumisa| ens enuosUD xyesBoa8 B anb seisiuoronjoxs seuoa1 sep owounsarede 0 wos 3. ‘oBIOWY HaqoY) CoypiBoa8 oywaunDayUOS BS SHIEH 9 zpiAIS WEpY OwoD emnded cna ‘ei somoas soopyjod sejsruiouoss so wpquiey “ed ws ‘uo s1worqure ofour ov onod op afopur & wnoutA anb e owoa nds Q wa namnbsaiuoy “eoesd0INE e exed ‘aqUSUTeLTESSo0aU ‘ouloytiay apuex® woo sopeisy So opuapuay ‘sesuarxo oonod sagSeu seu [oaissod wo os wioersowrap © anb neassnoy e1Ziq 17 Pes op opbezquniuo v 2 smug} sons s9pod © spnosip ov opmaiqos “ijusi09D 08 ssasoyssodoud s0 ‘sosanBnq sagnjosau sup soB0j02pt 0 ‘copyod auiBa4 onou op sez04-ou10d, ‘ourstunumy] op soonyjod sazopesuod sO g ‘sowioyy Haqoy) sopepatoos Sep OBSnIOAD B a1gOS OIOUI OP v 9} 1eyj @ oSedso op opisonb idwaxo 10d “ziugia] 0 quey ‘unssy “suoytoadse ojo pio P oquEnb ro1s9}Ue wsOxBhfax OpSIA VUE) apEpTUMIB| eosyuco opumur op [euoioex opSeotdxa ussq “(B-LE:€86I ‘SaRIOW NaqoY) ,oPUNU Op jDUO}OD4 ODSD2dx9 DUN ap PUSS SOU) UID EpefouNUD 9 OaMTPUEIED ‘souswiguay so sopo) op opSesaireur saad op sgaene ‘eueumY oBzes Ep sapepttiqissod 9p opsuoaiduroo v opuesia ‘seuraisis wjnutioy owe ered 9 atuaesqe eULLOS ‘9p opunur o svorjdxo apuaiaid I1]AX O1N09S Op LYOsoTY W SOQSEN J SoAog SO ‘OMUSTTENMO[OD O “eBEAOID V ‘osedsy O'9 -seuaBypur se seja anu ‘seoyjoodse sopeprumuioo se ‘xed opeynser nas o ogSeu-opeisy] 0 Nopifosuoa anb ooynua!9 2 OoLOIstY seu owuenb asieue urea op onwap stew 9 esnyjno wopso op ‘pimiso oqwaurey20 9 ‘no eysquato BisteUE ‘aaqoaua anb 2 0 08 aquasaid opbunys eu 9 vis “9IU—LIOD enno no wun sejysod ‘opepiiow woo ayuuod sou opu o exajduoo ‘ajuouaagpnyout 9 opisonb y ‘oebsod enno op 9 eum ap souppnied so py ‘oduiay ossou op stentoajaqu semsod 9p ostpeue ep “efos no ‘eupnio opdinquaoo ep astypue ep space opniaiqos “rensuoUtop soyfout souraremmooid owos 9 soqoared somopnd pf owoy LOAN OAAAAR AAA DADA ARDEA RAND DDD biolégica (darwinismo e lamarckismo) que confere as condigdes ambientais “A fé na razio humana, posta pela filosofia, abria a ide de uma explicagio racional para qualquer fenmeno da realidade. As bases de ciéncia moderna jé estavam assentadas. As naturais haviam constituido um cabedal de conceitos ¢ teorias, do qual a geografia lancaria mao, para formular um método. E, principalmente, os temas geogrificos, estavam legitimados como questoes relevantes, sobre as quais, cabia dirigir indagagdes cientificas” (idem p. 41). intema, sem relagdes duréveis entre os componentes ¢ sem um centro organizador do espago e para a Alemanha onde a questéo do espace sociologia para a Franca onde se radicalizava a luta de classes” (ibidem). Destacaram-se nesse contexto os prussianos Alexandre von Humboldt ¢ Karl Ritter, 0 primeiro de formagdo naturalista definiu o objeto ‘A. geografia deveria estabelecer a conexo entre os elementos, respondendo sobre a causalidade existente na natureza. Empirismo raciocinado & 0 método. Intuigdo a partir da observagdo. A causalidade é a introdutora da unidade entre o mundo sensivel e 0 intelectual. Apenas através da razo apreende-se 0 que existe de fato na natureza. Ineréncia do objeto ¢ ‘construgio do sujeito (Robert Moraes, ibidem). Contrariamente, Ritter, de formagio histérica e filoséfica, define 0 conceito de sistema natural como uma érea delimitada ¢ dotada de individualidade que a geografia devia estudar através dos arranjos individuais ¢ estabelecer comparages com o estudo de lugares e com a busca de suas individualidades. Religioso, concebia a ciéncia como forma de relagao entre 0 homem e 0 criador e a ordem natural tinha um fim previsto por Deus. Finalidade na natureza e predestinagao dos lugares objeto de compreensdo do conhecimento geogrifico. Por isso, sua proposta é antropocéntrica (homem sujeito da natureza) e regional (estudo das individualidades regionais), valorizando a relagio homem-natureza (ibidem). Ritter: regional e antropocéntrico. Humboldt quer ‘A unificagdo do Estado alemfo deu-se gragas & alianga que estabeleceram as classes dominantes dos diferentes Estados confederados para se opor aos levantes populares de 1848, ocorridos em outras partes da Europa ¢ também na Confederagio germinica. A unificagdo, portanto, decorre de ‘uma reagdo contra-revolucionéria (ibidem). 93 RRR RRA RARER AR AREER RRMA ANAM ANAND ANTS 96 65d “yodo ‘somoW 12904, ‘apia‘syeordon sogiBas se 9 ciuowiajoaussopqns anus naosjeqeiso 96 onb opSeyas .p no jo2}doay wawoy op Diouzjopuy vp seuOD Seed sopEioU 428 Wepod |IseIg OU ‘oussyumuL219p op soxe|jau SO 219 ‘OS age‘soruau[e ap weBed0}se oWOD sre) ‘sEysoduN, sopepyssocou sujad owonu! op saio8uu so woo opeuorseyas eiuoureap eueso doing =p ojuewrajoattsap 0 anb opuos yew wn BLABasuED 2s anb 2 snsoy stow steanyeu sapSipuoo wa ep win neqgouod worBunuNy uoms|y s9I8uy Q “sepeapice so9t 2 Soyjeueid sou sejstotouou ‘onaja1 © woo opijar © nouoloejas ‘Soplun| sopesy sou ‘a|duIDg UAIIT 4 97(85 "d ‘wopiq! ‘soeioyy woqoy) sogdeinunugs sens se opuaderqoduro 2 visiumuarep vj0989 10d aoayuoo 2s anb o opumnasuos ‘ooxgiBo98 owisyuusiep ou urerezijwoipes solopinBas — snog “(wepiqi) sagdeuniye sens seisjormeaou sod opuessed ‘syempeu setougio siewap sep ayusuroquaiayns aRIoUarRyIP os Ogu coypiBo98 oporu nas anb opou ap ‘seayjoadsa sopeplyenb sens opejouaiayip Ja) ofu 1od “jeune um e wauoy o oprznpar 421 40d opeanuio J ‘sepepalcos sep ogSnjors B d1qos OIoUr Op seIoUgNYU! ‘sep optuso o wo Sub yenus ojalgo nas wisiA wa opus) axduleg “sepenigey seary aigos seyeiouowi ap owi09 wag ‘seiouignbasuoo sens 9 oWUuIE]Os! ‘sede1 9 sonod sop opsinqusip ‘(‘o¥2 ‘sagSezluojoo ‘sagdexTtus) ogojs ou ‘SUBLOY Sop OgSTYIP ‘SOLIOILLIA] Sop OBSEULIOJ :oUIOD ste) ‘oSedsa O 2190S 2 seoLoIsny sag}sanb ap opSeztio[ea Woo Opryse ap SOTA SeyIMU auge JaZIEY 3p wyeidood ¥ oumumy oWsowte|e o opeidapaud opus 2 squasaidiuo ‘ouerssnid optiaye ouistuorsuedxa 0 votnsnt “ ossaiSoad ap sapepijerouatod sens eumayap anb o ‘apepatoos epep eum op juodsip sosinoax so 9 opsejndod ‘9p sogSipuoo se euasaidar ‘joey ered ‘oon “(wipigh ‘sono 1090) oj-giueur wo of no apepissadau ens OUIOD tod ‘OJOS O UOD o|noITA 10UeLL no sofeur ojed opeuotorpucs susueianp wLTEIS0 opepo!oos ep oyUEUTE O “unssy ‘sosmoar sossop osn Joreut op eustape ossaifaid o a sremyeu sosmoal sop ogSuzijin vjad exvssed urewoy ojad epersinbuoo Jos ered apepioqit V ‘opSeiuaune 2 wipeiow: ap apepissooau ep sqazne ‘ojduaxa 10d ‘sessaidxe ‘ojos 0 woo sraxpunp sagSvja1 wenow anb owspun810 oWI0D apepo!o0s ¥6 1) sousyx9 ou vousjod apeprasssae 2 syuourewsonu jeroos ogssaudas a105 WOD cojad seindsip se anb 0 woo‘ ovdinmsuoo ap oss2ooud ou 9 so anb opuewsus enuquos “(ES:ER61) SOON, Woqoy SoHE) oWWOIUY 7 8 mmuyap aq “waBeSnsour no omaurejos! opureie# ‘sorod anua oWuC9 ap sopupriqissod seu 9 e}-229]208 no e|-s1ap exed onod um op ogsuedxa wu erye 2 [e}008 opSinnsuoo eudoud v eIouantymn ezamyen e enb euuye ‘ossip WaTY “sepopajoos sou aruowanvanbasuoo 2 sonpraipur sop (1arp4D2) viSojooisd pu a (owsyouos) mBojo1syf vu woponr anb apoprumuiny v 24gos waoiaxa srounyou Segsipuod so anb prouanyt op opnise 0 owoD ooyjes8098 oyafgo o opumuyap ‘eueumy eyeroap ep eiopepury tio e oUICD opesapisuoa 108 apod nuueisiy p Byfaiio2D vp opdvosdo up séyuoupunf = vyfeBoa8odoauy om jedioud nas 9 omsyeuadin o8 o1fojo ‘um essandxo jaziey ‘Te171s9 ojafoid ou opefe@ua fent90[21y] um eazjusumje aonb o oxo wyuEWo|Y ep eIpre) opSeoyLUN w ‘oyURIUD ON “(wepiqi) yoseusig: jauud ojad sepeapeouasap eisinbuoo ap sexton sexoumut je ayuouuOUarxo 2 eisiuoIouedxa eonyjod eum wa as-no1ode stuianeya wiBojoop! esq “oWoTe owtdse op sopepLEnnoad seisodns B [BIOs osene op opdeRNS B ENGINE [ese OsmosIp ofno ‘eIsTTEUOTDEU uerssmad opeisy op seansyarereo se 1sU09 ‘ORLHO]® OpEISy OAL O d “mapig! soo wogoy) eruowaay ejod eunsmy @ o eISST anus evdeypsyumsocar bum too > yanoooensnod tn Hos ‘Supesapaytioo sopepmun seuga seu osiadsip eaenunuos “XIX oMno9s op sopeout ge ‘apod 0 2 yepnay emunzso © woo opSeliouoD BUM op SABIE 9 BYUEMIATY Bu seisiendeo soseq se ajueuretpra openauad opua ‘iouaisod opSeorrun ep ossed anaunid © 10} opderpayuod ep ogseus y RD RA PR FF FR I RFI FR FON I FP I FO FF FOR DO ‘Ainda como desdobramento das idéias de Ratzel temos a constituigao da geopolitica que se dedicou ao estudo da dominagao dos através da ago do Estado sobre o espaco, sobre as formas de manter e conquistar territérios, servindo suas teorias para legitimar o imperialismo. Destacam-se, nesta corrente, Kjelen, Mahan, Mackinder e Haushofen (ibidem).25 A impor le Ratzel consiste em ter trazido para o debate geogrifico, os temas politicos ¢ econémicos ¢ ter colocado o homem no centro das andlises, mesmo que numa viséo naturalizante € para legitimar interesses contrarios ao humanismo (ibidem, p.60). B.O contra-ataque francés colonialista Oposta a visdo de Ratzel teremos a outra grande escola ‘geogrifica formulada pelo francés Paul Vidal de La Blache (Robert Moraes, ibidem, p. 61). Para compreender sua teoria é necessirio também se compreender o desenvolvimento histérico da Franga no século XIX, a conjuntura da Terceira Reptiblica ¢ 0 conflito de interesses com a ‘Alemanha (ibidem). Foi a Franca o pais que realizou, de forma mais pura, ‘uma revolugdo burguesa, varrendo completamente os resquicios feudais ¢ instalando um governo da burguesia que moldou o perfil do Estado em razio de seus interesses. Teve uma unificagao precoce, datando, 4 época, de alguns séculos e esse poder unificado propiciou a formagao de uma burguesia sélida, com aspiragdes consolidadas ¢ com a¢do nacional. Ela comandou uma transformagio radical da ordem anterior ¢ implantou as relagbes capitalistas (op.cit., p.62). ‘Através da Revolugdo de 1789, triunfou o espirito centralista dos Jacobinos sobre as tendéncias federalistas dos Girondinos. {As provincias, como unidades territoriais, apoiavam-se cada qual sobre suas antigas homogeneidades culturais que foram substituidas por uma divis8o exemplo, influenciado a mudance da Haushofen, amigo de Hitler, dew & efinindo-a como parte da estratégia diretamente os planos expansionistas do n Vide Robert Moraes, op.cit, p.59 96 abstrata em departamentos eficazes para acabar com todas referéncias aos particularismos locais, facilitando a penetragdo da autoridade estatal. A II completa esse processo transformando os habitantes em cidados tuita € obrigatéria e do servigo assim, 0 que subsistia da autonomia assim 0 afrancesamento (Clastres, P, militar obrigatério, sucumbi E interessante ¢ importante notar 0 que se passa na Franga nesse periodo e que revela um paradoxo: de um lado assistimos ‘um processo de unificagao interno forgado. As provincias ¢ as realidades icadas em beneficio da unidade estatal francesa. De nacional e internacional e proclamam o direito dos povos. Carnot, diante da Convengao de 14 de fevereiro de 1793, defendeu: quiser... dire quiser ou de se wwaridvel de cada Nacdo de viver isolada se ir a outras... Todo povo, qualquer que seja a exigiidade de seu territério, é seu tinico senhor... Assim também a0 maior, e ninguém pode legitimamente atentar contra sua independéncia... A independéncia pertence a todos os povos; néo podendo haver comunidade ou reunido entre eles se ndo em virtude de uma transagao formal e livre; nenhum deles tem 0 direito de subjugar 0 outro a leis comuns sem seu consentimento expresso" (in Jouve, 1992:26). Proclamam ao mundo exigéncias de liberdade e de fratemidade, condenam as guerras de conquista, sobretudo durante o periodo compreendido entre 1789 e 1792 e mantém um das guerras de liberagdo. Em 1789 0 movimento rev a se pacifista, entendendo que o sucesso das novas instituigdes exige a paz, tomando a Assembléia constituinte, seus os propésitos de Mirabeau que descartava, sobretudo a guerra até que se tivesse um governo o que & reafirmado por Robespierre em 15 de maio de 1790 ¢ em 22 de maio de 1790 a Assembléia Nacional adota o texto, conhecido como Declaragao de paz ao mundo, cuja principal passagem seré retomada no titulo VI da Constituigo de 3 de setembro de 1791 que declara: "A nagdo francesa renuncia a qualquer guerra com o objetivo de conquista e ndo ‘empregaré jamais a forca contra a liberdade de qualquer povo" (Jouve, 1992:27), 97 TARR RAR ARERR RARER REMAN A RAN AN TATE 68 ‘9p Sealosay Suns UTEAEZTTEDO] 9s apuO “UDI B a BIORSTY e BSUBIY B opiad ‘euion8 v WOD “XIX O[nogs Op speiaur epungas wu ‘eIssTUg Ba RSUBIY e ‘anuo epeaen “poruguio8oy endstp ep aide ou 2s-Inynsuoo “esOLOHA mies Bisstug @ jenb eu “Qzg] ep euEIssrud-coury euOnd y “(c9'd ‘wopiqi) ‘esanBimq apepaioos ep opSeptfosuoo 2 orummop ‘oSueae ap sedeyo se ‘Ore ‘Sieur opow op ‘edueiy B opuejonal ‘d apeptana{go esuajaid ap sprwne ‘moeplo ep seuLnnop seuyoIe opueuMd: Bojoapt oyoUTACUE s2ssazoqut Sop a1ueisip outoo wisod 10) wlougio ¥ “waplo ¥ sepesnfqns Seu ‘seuuioy sopepzoqi] Sep wsazap ep SABE ‘oIUoUTeD!TO[Oap! ‘steep! Sasso os ~wojzeur ‘onmeyua on “zapod op opSuainueu & ered seisissauBoud a srexaqu Sieap! soe as-wonmnsqns soumome soanerodun s¢ “(wopiqi) opeisg ap oyjaxede ‘op sapod o sajueu exed eAun] anb 2 ayuBuTWOp senfinq owls}oxy Op luiy 0 9 eson8ing opSeurwiop e opreaynstuisap anb sogssaudax sejuaiBues 2 PBI 9p sepeuol se os ‘SaBIOW HaqoY) EIsIsse[o Bson Bing eLoBIOUISp ep oSedso 0 9 opSeruasaudar & as-e1jdure ‘ossoooud yey wg, “(69661 ‘Auso4) ezamnyeu v ered aquouIOs opU 9 79p-v-DuDd das um ap opdisodns eu apepiyeioul @ 9 emujno ¥ osseoe ayuutad ayy onb stemeu So[o19 Sop wioy ‘Salas SoNNO soe OgSEfa! WHO WOUIOY op voytoadse vbuarayIp vum 9p opssnupe vjod owaurezremasep op opSEZITAIo bu ‘oore] oulsiueumY OU noynsax EsaoUEY OSNIOATY V “(Z9:€861 ‘seRIOW WoQoy) sTed ou yeraqy opStpen ep opSimunsut ep 9 seisissaifoud seisodoxd op spnene ‘epepatgos ep owunfuoo op sassazaqur sop 1opeunn/Ze ‘ootuowaBoy ojafoid OrONfOAar asseIo B OMOD nie an ‘ossaooud 9ss0 ‘uustfepnay 0 nyueq anb ws2ouE1y opSnjonzy e WOO leo ossaoid 0 noyajduioo onb auredeuog 2p vossad eu of 237949 0 ‘moreuong “wuvor|qndas opbendsut 9p soqnjo ss-monmsuoo ‘oUSeIsna wWod sopmqjooe ops ssooTRy ‘eu ayuoUNTeNS] “suBY 9p OB OUIZACS Nas O 2s 26-210) BIGOUIDD) ¢6L1 9p shed v 9 WapusdEa yexoowiap sop seSuezodso se opm ossip erougnbosuoo soqwoumoaquose so ~opaequyre “expt! ‘9s wigqura sod} ‘wig “Wowoy op sorlaniq So saint] ureso9seu anb soaod soe Joo0qu0D szyy ened 0 mary Ou 39255 sows opu xed eux awosard & vizoy onb ‘sayequios op opepissacau & Was ‘soUDKEW WO TeNUD OF “eIE] ‘ousy op epeue up ajo oO eYURUIN[Y EN “NOUN souaconb anb soopun so ops s2j2, ‘soues sms sop warezedas os wed ‘SoMTBNIgeY SOB ZIP Nombsayuoyy 9p [esaUas O ‘BIOARS BN, -(qapiqt) oue oursaut op osquiajes op QZ ws Aue A ap EUOIA BO Z6LT ‘9p oyso8e ap O| wa oar op epanb e opurznpuoo ‘euBunyT Ep 2 wUlPOg Bp tol ov Buon v BIe[OAP OANE[SIBa] O ‘soUqoses soe auardsaqoy ‘ap sagdea0]09 sep onodsap v ‘Z6LI ap [Ge op OZ Wa 9 SodBEISNY SO 202A 8 YSIOYA J9p JE J9UOI09 OP OPUEUIOD 0 qos a5-BULIO} SONTUNIOA ‘9p vpeuUe UM :svIougnbasuos seAOU uTejauIEDe asjo871) opSnJOAaL 8D olpIuy © 9 6g ep OBIDA OL a BP EPEWO Y *(0¢-67'd wropiqt) sesofeioo sepezapisuos ‘Ty ydosor ap seunojar sp esnoar ep opeyueduiose wavise erougpuadapur op ofesap nes anb op ogSurapisuoo & qos sajuafmsut so selode wa as-esnoos vsooey, Touoroeu wio|quiessy v Sour “68/1 BP C1qUIOTOS wo a1100 opSYaInsUT BUM soxteg sasteg SON “eSuel{ B OpIUMal Ens EUsEIDAI 68,1 OP OyUN! oP TT op amied e 9 jeded emezagos e eyofas uoudtay “soreipaun somUTZIA sTas Bune vpuryord opSende eum a sjed assop sexoquoy se aquauawopina uurssedenjn esoouey opdnjonoy ep souigja SO “(wapiqi ‘eanos) sapepzeqy] 2 senrezoqos ‘sens op esojop wl sonod so sopo} # oll090s 9 apepruarey presuadsip essouey ogden & anb wIEI99p Z6LT 9p O1quIaAoL ap Ep o1a199q Q \,SOHaup Sop farpsuadsipus sou O a sortadt syow o ‘oaod op opsiod vpvo vavd 2 osod o vind ‘2 opdjaunsut 0 ‘sonod sop soyteutp So vjo}a ous24o8 o opuond), :¢¢ oBhye nas OU eIouNUD ‘OgpepIo Op 9 wraMoY Op soxtaNtp sop euIgosef oRSereJOAq VY “opbraLMSUT B oNeNp o 9 viougIeBut op © ureUEIOIg “(gz'd ‘ux 11 pugs Disa v ‘soprpunfuoo unfua copies sagSou sop sowou 50 1y pu aS “opun ou ‘ayuauljonst puaawy opu ‘sasaounuf opu as ‘sou awa ‘sou piaavy opu anb ouuof Dusou vp ‘osnmf ou unwoo oxaup wn opu as pisaDy opu, ‘99 ZIP ‘ogiua ‘opunus ou preuras apepuaqy] B wip um anb 910 1snf-IUrBS ‘7osvanqUN urejpoud ‘1621 9P O1quazap op OF Wo ossiIg OUIPUOND Q ‘oRSeIAQHT 9p sein se urefesoous OuIsaUI 9 WoyUpe ope] ONNO 104 DOOR ORR RI) DD ID LR para sua industrializagio, Durante a guerra, cai Luis Bonaparte (Segundo Império), ocorre o levante da Comuna de Paris, erguendo-se a Terceira Republica francesa com 0 bene} E é nesse period que se desenvolveu a geografia e com 0 apoio conseiente do Estado francés que a incluiu no curriculo de todas as séries do ensino bas ibém as cétedras ¢ os institutos de geografia, o que demonstra o interesse do Estado no desenvolvimento da disci do direto das conseqtiéncias da guerra que colocou para a classe dominante a necessidade de pensar 0 espago, de modo que a Geografia deslegitimasse a reflexdo geogrifica alema ao mesmo tempo em que fundamentasse o expansionismo francés (Robert Morees, ibidern, p.63-4) Sendo a geografia de Ratzel legitimadora do imperialismo bismarckiano, impunha-se i Franga combaté-la, nascendo pensamento geogrifico francés com essa marca e por isso foi antes de tudo uum didlogo com Ratzel, destacando-se entre todos Vidal de La Blache que fundou a escola francesa de Geografia, destocando 0 cixo da discussto sgeogrifica dai Alemanha para a Franga. Igualmente, como a geografia de Ratzel a de Vidal de La Blache, apenas ¢ compreensivel tendo em vista a conjuntura da Terceira Republica, o antagonismo Alemanha ea especificidade do desenvolvimento histérico francés. Tanto Ratzel quanto Vidal de La Blache, através do discurso cientifico, veicularam o interesse das classes dominantes de seus paises, sendo diferentes 03 contetidos de seus estudos em funcdo de serem diferentes 0s caminhos de desenvolvimento © autoritarismo e 0 Estado foi seu agente privilegiado de anilise, Vidal de La Blache exprimia 0 lismo ¢ sua anilise partiu do homem abstrato desse liberalismo as de Vidal de La Blache a Ratzel foi denunciar que suas teses tratavam dirctamente de questdes invocando para tanto 0 argumento liberal da" hhomem, na sua teoria, Com isso, defendeu 0 componente liberdade cont ina, que nao seria apenas resposta das, i jo-se essa observagao a mais importante 100 contribuigdo do autor francés ao pensamento geo; info rompeu completamente com a visio naturalista, dizendo ser a geografia uma ciéncia dos lugares e no dos homens, interessando 4 anilise geografica, o resultado da ago humana na paisagem e no esta ‘em si mesma. 0. Apesar disso, Como terceira critica atacou a concepcdo fatalista e mecanicista da relago entre os homens e a natureza, ocorrente em Ratzel,, propondo uma postura relativista. Diz que tudo que se refere ao homem é ‘mediado pela contingéncia. Com isso, a geografia francesa abandona qualquer intento de generalizar (Robert Moraes, ibidem). Foi Vidal de La Blache quem definiu 0 objeto da Geografia como a relagdo homem-natureza na perspectiva da paisas O homem, ser ativo, sofre a influéncia do meio, porém, atua sobre ele, transforma-o. As necessidades humanas sio condicionadas pela natureza, buscando © homem as solugdes para satisfazé-las nos materiais ¢ nas condigdes oferecidas pelo meio. A obra geogréfica hi no processo de trocas miituas entre homem e natureza em que o primeiro cria formas sobre a superficie terrestre, passando a natureza a ser como possibilidades para a acao humana, dai o nome de Possi dado a corrente, por Lucien Febvre (ibidem, p.68). Género de Vida na teoria de téenicas e costumes, construido e passado socialm lago entre populagdo ¢ recursos, numa si historicamente construida pelas sociedades, explicando a diversidade dos géneros de vidas pela diversidade dos meios (ibidem, p.69). Seria por intermédio de uma série de técnicas confundidas com uma cultura local que o homem entraria em relagio com a natureza, constituindo-se 0 conceito de género de vida de Vidal em um dos mumerosos paradigmas que orientaram a geografia humana moderna, sendo 0 espago constituido em objeto de estudo como resultado de interagao da soviedade localizada num determinado meio natural, © que num argumento sob medida para reforgar a idéia de regito Para Vidal, a geografia se inc géneros de vida, motivos de sua manutengZo ou transformagdo ¢ com a formagio dos doménios de civilizagdo que para ele referet area abrangida por um género de vida comum, que englobava varias ‘comunidades. E que na sua concepgio, o género de vida, uma vez estabelecido, tende a reproducao simples, sempre da mesma forma, sendo que uma sociedade com parcos recursos disponiveis cria no como tabus alimentares, infanticidio, etc., para manter 0 equilibrio. No 101 e0L ‘onb 9 orsus op ogdeziueumy ‘eusumy opSnyysuod ‘siod ‘9 zoNgnzy “wzIUEBI0 8 onb apeprunwios eum sod epeiouanta wioueld op oguod & 9 anb oxqny ‘9p opsou & Jexta0 o1130u09 nas oUtI09 OpuaAfoAtiasap ‘wawoy op ypaioM outo obedso o muasaudy ‘TeptA op wsodoid w pioxjoauasap aonb “eSuery BU 2 XX OINDeS op ‘Op ap EpeD—P UM ‘aLIOg xEW BIDS “(6L'4 ‘woprqq) oummn op od 9 ouistummia.ap ‘opnaiuos 0 sjuaupexBo1m oprumsse opus) ‘oun SoU} So opueHD 2 unowNG oyINWa ap ‘Bum ayeIe{ FT OP [EPLA 9p #30 ¥p wrpquIA 28-z1qGopSo, *(6-81'd “wrapiqy ‘saeioyy woqoy) eurepia opsendsur 9p youordex vyeiSoo y ayuoual ‘woo ens “e1oquID [euOIDIpEN zyeioo8 up mum ou ‘unsse ‘es-opueuosoide ‘ooypufoo8 oyauresuad op opdeaouar ap oyuounaour ura stew owourfoayuos um opuwosng ‘jes sep ‘eueqm eyesfoo8 e “eupise vyesfoa8 v oWo9 2p ojwsusorede 0 ‘epta sod vp 32 Up sopulape ‘steuoifax sopnisa 9p ojnumoe o opupruiog do ‘sanioyy uogoy 9 19 -do ‘sowwes) ooypifoa8 uated op yu WB ens w ejanar anb o ‘suatoY $0 azjua saQselal se meploge wos tamyec-tmowoY opSe|al B asaUIS We sInDsiC{ “oannpald ‘osszoaid ap ogu ‘oujeqen op soyaumuasut sop 2 seoruag ap ‘steo0s sogdeyar 9p oyu ‘soueumy soqaunso}aquIs> op ‘epepeisos op opu > ojauTedniBE ‘opseindod ap yey ‘ansanay a1oysodns ep opdiod wumu aquasaid “ooupumu ‘sum woo optreuunna ‘soot/awa8 sody ap sauas wo eplA op so1ougd so ‘seal? Se opunoyisse[o ‘opeuess| [euEM op 9 sepepruso seare sep opSerEdiI09 spoo}oqerso ‘sremmou soSen sojad ouenb “euorsty wjod oie “epeoosua zor vay ep opSezujnonred ‘woSested ep sured v ogSnpur ‘odureo 2p opbeAs9Sq0 ‘9p as-1odutoo euanop eoypiBoa8 asqeuE WY “SIRAISIA sossooaud 2 somuawaya soe opseoydxo e s-opueyumy ‘Sopnuos sop opunur o culos. apepl{ear ‘8 wpasopisuoo “aianp opSealssqo ep Sopep sop 3nred © seuade sopeynuoy 42s sozmf so opuaxsp ‘oARnpur-oomdura oporput op msodoud wp spaeme “onnejnoadsa onujooroes 0 9 orensqe oqwaurestad 0 wZNsOY ‘jaZIey anb STEAL -sopezrersuei souowt ‘stod ‘9 ‘opSeumuuiaiap 2 apepyjeste 9p vigp! e opuedou IA. ‘SUUTEDISOOPOI, ‘ouisiqeao] ou sussoun ‘sepeueyso va eied sopepatoos opueBtuge ‘eoMyy BU 2 BISy wu esooUEy jeuadu opse B 9s-opmENUaDHOD ‘opssaiB0 own ap sojuswop wo, Jolu0}09 ovdo v vpionBsea anb we odway owsou ov ‘oojupuuia owsuotsunde 0 voy}o ‘osimosip owsow wnu ‘anb ojuownSso juns 0, sagddaou0s sessou watasqo some oUwIseur Q (OL:€861 ‘SeeIOW Heqoy) soursTTeDO] bass anb onanur owounsanbuu 9p opSeiodiooul ep spaeie ‘soou stew sofuenre ureio8 ‘ayo red ‘soreiuoo SO ‘Oueumy ossexSo1d op [eWaWepuTY ojUsUIa|9 © UES enb 9 eSuepNUT 2p Joye} owoD opedeIsap 9 EPIA ap soxaUgE sonno woo o}eIUOD o ‘OUTITN 30g ‘oRSezjuojoa ap ossaooid umn e108 onb 0 osfont oAou op opSeLD ep spaene ‘oxsiaip eudoid ens ered no seoruag) seaou exed apepoloos PIATOAUaSap Opus) o ap oseo ON ‘corBojouse omeueounide op eosnq v aul0D0 sremIeu semauieg 10d opSei8n ep opdinsor ap oseo ou onb opuss ‘opbuxatur 8 euzeoonoad anb 9 soimarstxa sosmoar Sop ouotuLMexe 0 9 os1eUTUd O “pla ap ox0uy8 ou seStrepnius Jodun wopod ‘sopaurusiaiap souore} ‘orUeyUD FOR RO ER FIR FR EIR OO RFF FN OR FA FON FR FIR FIN fF FEN FF) cexpressa as miltiplas relagdes entre o homem ¢ 0 ambiente que o envolve. Sua geografia é um estudo da ecologia do homem, da relago dos agrupamentos com o meio em que esto inseridos; proceso no qual o homem transforma este meio (ibidem, p.80-1). © tipo especifico de explicagdo em geografia é a coolégica, derivada das relag6es dos seres com seu meio ambiente, porém, "velagées reciprocas jé que se referem a uma massa de agées, reages e interagdes complexas". (Sorre, Max apud Santos, ibidem p.18-9). "Max Sorre acrescenta como imprescindivel a categoria histérica, a nogdo de tempo. Para ele, ‘a explicagdo histérica e a explicacdo ecolégica sao as duas modalidades de explicagéo invoca ciéncias das coisas vivas: a explicagdo histé explicagéo ecolégica e impede seus excessos.'" ( 20). Sua idéia de espaco geogrifico é sobrepostos: fisico, econémico, social, cultural, etc., em proposta constitui-se numa continuacdo avangada das enriquecendo suas teorias ¢ mantendo-lhes a esséncia e se constitui na segunda grande formulagio da geografia francesa, no sentido de um conhecimento geogrifico global e unitério (Robert Moraes, ibidem, p.81). Na década de 50 do século XX, as propostas de M. Le Lannou ¢ A. Cholley fecham o ciclo da geografia tradicional francesa, 0 primeiro concebeu a geografia como eminentemente regional, tendo por objeto 0 homem habitante, considerando fundamental a questo das formas de coupago e exploragdo do solo ¢ os sistemas de trabalho ¢ instalagtes hhumanas. Privilegiou a organizagao social, falando do perigo inerente & nogo de meio. Concebe 0 estudo geogréfico como o dos agrupamentos e dos estabelecimentos humanos no planeta. Cholley, por sua vez, considerou como ‘objeto da geografia as combinagdes existentes na superficie do planeta. Os ‘fatos geogrficas seriam, por esséncia, relagdes entre elementos, cabendo andlise compreender 0 equilibrio que os mesmos expressam. Geografia, para ele, seria ciéncia de complexos, buscando restaurar a unidade entre Geografia fisica e humana (ibidem). Em sintese, a geografia tradicional francesa de La Blache a Cholley e que teve na geografia regional sua principal objetivagdo, tratou-se do estabelecimento de fato de uma geografia humana, explicit dedicada ao estudo de fenémenos humanos: a humanizagaio do rganizacao humana do espago. Porém, sua dtica 104 esteve orientada para 0 produto da agdo humana e ndo para sociais que 0 engendraram. Assim: geografia humana, n8o (Robert Moraes, ibidem, p.82~ cientifico, vividos na Europa e mais especificamente na Franca ¢ ia ‘Alemanha e que deram novos contomos as relagdes intemacionais a partir da era moderna. Verificamos que a unificagao alema ¢ a revolugo francesa, por caminhos e pensamentos distintos, provocaram conseqiéncias em praticamente todo o resto do mundo e particularmente no que se refere a0 ireito dos povos. Precursores de abordagens sobre o homem, o meio .gbes, definem um espaco cientifico para a geografia, mas nem cientifica sob medida para sustentar suas pretens6es expasionistas que atingem, sobretudo, Estados dos outros continentes ¢ néo capitaistas como eles. Essa ago capitalista e expansionista alemé e francesa, que ‘a9 mesmo tempo advoga o poder estatal com a ocultado, negligenciamento ‘ou negagdo de todas as outras formas tradicionais de coesio social, advoga também a primazia dos direitos individuais, embora, nesse ponto, com perspectives diferentes. O individuo no idedrio fiancés € abstrato ¢ universal € no alemdo é ligado a um determinado espago, a uma historia passada comum. No entanto, em ambos os casos, esse individuo, o individuo nascente para o capitalismo, por esta razio, jé é também diferente.26 Muda também a familia seu papel social. 26 Gilles Chatelet et ou d pristo, ete. O conjunto dos equipamentos coletivas fecha-se sobre o eu, sobre a ‘pessoa universal, ocupando cada uma das praias de disponibilidade possvel no tempo e icia impede toda eventualidade perigosa onde a massa dos individuos, congelada no universo pratico-inerte, poderia de repente tornar-se massa- sujeito, massa livre, operadora de maus lances da historia, 105 ARORA RRR ER ARERR NARA NARA ANAS 208 ‘ossafaid un ojnuicy anb 5] eum ursasng anb a103 no y2aI0pUED OWS OF seSI00 S~p ‘Bui waplo v wong ofa “eUMAY wp sremURU in| Se FEURTAP Zon (pHL.1-B991) OO1A 17 7 (pia! ‘aIuedg) vonyjod eueD ens wewory op sonasig £2p opSounjad "spss | Ino9s op soyosoiy sojad sepeztreindod omauresuad ojed sepeunoysuen ‘soorgis sojad ef sepesuey jeSIOATUN apepIOA 2p ‘TENPLAIpUL epepraqr] op ‘ousra Oram ap ‘opzey op seigpr seu sazjex sens war around O “(wiapiq’) ousrueutia8 09 ‘urapuo ep seysodo sagSdaouoa senp ap sojnogs nyJUOD UM ap opypIOA BU as-e}eA, “(891:Sp6r ‘eluads pnde) janyireA aquawenunues onsq um sod sepevepio ‘steny ‘seatA seuLOy ‘9p attessaout opSeyz9 oWw0D epIpuaIua ‘eHOIsIY EU 18 98 onb oxwoye 8 ojsodenuoo apepiueumy ep fesraatun ‘tums optmy um ap eIouarstxs reHoueUE EMO op ON no ‘owloID ‘JeNIeU oiLesIp uM oIs9 opuaqeou09 ouloo ourstreumy 0 2 owrstuewad o antia oMIUOD 0 wogsa J>1Uap190 ndoung v2 opwary onadsy CQ nas wre Yoseory, ISU ouisrueumy 0 :230p son yy opemsine ossremysrur sepuajaid wou ‘enSuy] Enno eum ap no urafL¥o eNO Eu ap ‘nod umau o1as nas uta mmrurpe apod ogu anb opoz um opuoduos ‘enSur] vusour e urejey anb sajanbe 10d wysoduioo ogjus wuias oBSeN “(157285y104) Pang[oo wUNe vu op epeIOp “eo apeprunuios y azajar as onb oguoye oyuouresuad ojed eprznpaid opSeny ap opSoU e sou sesHEUOIOE! sogdensqe sesso 9 OwISI[ESIOAIUN ass9 eNUOD “lopyjsiSa] ousou ojad opwjuasaudaa @ wnwoo Ja} Dun gos opuanta sopojzoss ap odioD win, ssafig apeqy op enunoy eu ossaudxa wag ‘SogpepIo sop oyvaumussu0o SIA] OU epepury BUlDs ‘souEY OLIZP! Op sued e ‘oRSEN “opuioye owstotiorsty op 9 spouey owsrerumIy op ‘sowassip ef owioo ‘sepeurfuo ‘saruaurajdioo 2 soytaii0ov09 sagdejuasaidar senp sens ap no opSnu ap elgpt ep ogSoutoid ep spaene sruoweyexa ‘Sarejaared sapepriuapt Sep SouaUNQUDS So tEIEY|nDO OWISELE 9 ‘urese10uat eszouey opSnjonsy ved sepearepe 2 euvoUoUTy Brougpuddapu] vjad sepeopeoussep sagseoylpoul siaapprunioy sy “oupiuod o8 opt 9s ‘seistnjosqe sopeIsa sop oduray o8 anb op ‘sagSnjoxos sep sued e ouos 1oyjou! uTEIeAn ogu ‘seBque stemyno sapepruop! 2 sapepatrepros woo ‘seoysoedso sapeprumutoo se ‘ores ap ‘anb 9 wie aye souna anb O *(06:9661 ‘PuBno’) sqoweiso sogsusiaud sens aezyvar amuoy wed oqwourasnf ‘sooneuoiqaxd opmiaigos ‘soxojdwoo ‘sowerany ‘asmmmuny 0 vfes ‘oguraye owaumsuad o efos ‘rex op dun & a1UapIAd gy pues ep sae ‘o zope eed ojade nas o jonuapizo ondse ov sean suns owseisTaUD ‘wos noreoe ‘ej8uadg ap seisiunssod sagsnjouoa se novjs0e opt ‘gwoye apauaante as ‘onb (g-zct “d “wopiq!) atuads zic, “Wl +d ‘wepiqt ‘gquadg) seonyjod aquourjerouassa ureuas anb 2 ommry op seongid sejare) & 9s-opueorpap ‘artiapeoop opSeziTIAIO eum ap srenjundse soquoureuyas soe ‘opessed op Sousieap! Sov ‘SoMItTeUaUMUaS soe seIoIUaT GuITS Jenb @ ciseny opnyuaanf woo ‘oursiueuua8 0 e[a & as-opuodo ‘wiouapEDap ep ‘ontmiod ‘opbezttato wp asey wu noBayp jewapioo edomg w 3 “oDsNANAID 2p auou o pp a8 yenb e ered ose ‘ciougpeoap ‘some o wed ‘p onb sour ‘ossaufoud ep soureyo nouo!ouaAuoo as anb op wyuo “euareU! opbezrTEI0 ep ‘TeuIsnpuy eoD9I ep ‘eYRUAID opeplanE ep ‘oUSY|BUO!OEI OP JO Z9A peo eiougurmopaid vjod epearem 9 onb eiouapeoap e wad ‘siodaq “wrayn> ‘ap eureyp onb asey ‘oury © 9 opaisg 0 ‘oval 0 ‘opto w ‘ous 0 “waensu PX PD RP ON PP AR PR FL AR FF FPN FN FE FI PF Estados, e o homem passard a ter direi ivos enquanto ser moral a partir de uma referenciagdo abstrata e padronizada sem mais qualquer vinculago com 0 grupo a que pertencia, de modo que a referéncia aos direitos do homem seré de um universalismo tal que nos permite questionar se assim fazendo ndo estaria roubando todo ¢ qualquer contetido a0 direito que se proclama que se vai proteger (Lévi-Strauss, 1983). Outro ponto fundamental que nesse contexto nao se pode esquecer é a implantagio do capitalismo, que através do triunfo das, Revolugdes americana e francesa permite o triunfo do Estado unificador, de modo que Pierre Clastres (op. cit.) chega a afirmar que o proceso de unificagdo estatal conduz ao etnocidio e que aspecto propriamente etnocida da méquina estatal aparece na sua tendéncia a assimilar as populagoes abrangidas por este Estado. Perguntando-se de onde provém a capacidade etnocida dos Estados ocidentais, responde Clastres que ¢ de seu regime de producdo econémica, espaco justamente do ilimitado. "O que diferencia 0 Ocidente é 0 capitalismo, enquanto impossibilidade de ficar aquém de uma fronteira, enquanto passagem para além de qualquer fronteira; € o capitalismo, como sistema de ‘produedo para o qual nada é impossivel, sendo de nao ser para si ‘mesmo seu préprio fim: seja ele liberal, privado, como na Europa de Oeste, ou planificado, de Estado, como na Europa de Leste. A ssociedade industrial, por ser a mais formidavel maquina de produgdo, é por isso mesmo a mais perigosa maquina de destruir. Racas, sociedades, individuos; espacas, naturezas, mares, florestas, subsolos: tudo é ttil, tudo deve ser utilizado, tudo deve ser produtivo; de uma ‘produtividade empurrada a seu regime méximo de intensidade" (Gbidem, p.56). ‘Acescolha que foi deixada para as sociedades foi um dilema: ‘ou bem ceder A produgdo, ou desaparecerem. Ou bem o etn ‘genocidio. Conta Castres que a0 final do século XIX, os indios dos pampas argentinos foram totalmente exterminados a fim de permitir a criagdo extensiva de ovelhas e gado, que funda a riqueza do capitalismo argentino & no inicio do século XX, centenas de milhares de indios amazinicos desapareceram pela agdo dos exploradores de borracha (ibidem, p.57). Produzir ou morrer toma-se o lema do Ocidente. general Sherman declarava em uma carta enviada a0 matador de indios Bufalo Bill, em 1862, que estimava existir nove 112 milhdes e meio de bisontes entre o Missouri e as Montanhas Rochosas ¢ que todos desapareceram mortos pela sua came, pele e ossos. Nesta data havia 165 000 Pawnnes, Sioux, Cheynne, Kiowas e Apaches, cuja alimentagao dependia desses bisontes. Eles também partiram ¢ foram substituidos pelo dobro ou pelo triplo de homens ¢ mulheres brancos, que fizeram, nas palavras desse proprio general, "wm jardim e que podem ser recenseados, taxados e governados, segundo as leis da natureza e da civilizagdo. Esta mudanga foi saudével e se cumpriré até o fim" (ibidem). No entanto as questées do universalismo ¢ do particularismo, ou se quiser, do romantismo alemdo ¢ do humanismo abstrato francés, tém muito maiores conseqdéncias e repercussbes tanto no plano dos fatos, da realidade social e politica, quanto no das idéias e anima até hoje os militantes e os pensadores. Lue Ferry diz “que o que Rousseau afirma é a idade para o homem enquanto tal, para esse homem abstrato cuja todo 0 pensamento contra-revoluciondrio contestari, de ajastar-se das determinagdes biologicas."(1994:40), Para Ferry, no humanismo abstrato, esse gerado a partir, do pensamento da Revolugao francesa, de que vimos falando, a contrério roménticos, o homem nfo & mais prisioneiro de sua ica ou nacional do que do seu ser biolgico. A revolugao, ato supremo de uma liberdade que se aparta do universo onde se pretendia conté-la e moldé-la. “Aprender uma lingua estrangeira, franquear assim 0 acesso 4 compreensdo de uma outra cultura é e seré sempre, nesse sentido, a marca de um pensamento ampl E continua ainda a propésito de Rousseau: "a filosofia iluminista... compartitha também da opiniao segundo a qual a cultura e a historia so qualidades particulares do omem. Mas, a seus olhas, 0 romantismo ‘naturaliza’ essa caracteristica especifica. Faz dela, por assim dizer, uma segunda natureza, identificando-a com 0 que do ‘exterior, se impde aos homens e os determina de maneira to exaustiva que, ao quererem frustar-se-Ihe, tombam no nada. Nao é 0 que os homens recebem de ‘fora, mas o que é construido por eles, ndo a negagéo de sua liberdade ‘em nome de um passado intangivel, mas antes 0 seu efeit, inscrito ‘muma dindmica do futuro. Ao romdntico que sustenta que 0 homem abstrato jé ndo é mais um hom iminista responde que, pelo contrério, & 0 individuo enraizado, inteiramente determinado por sua 113 soll call ll coll tall call call coll calla clot rn ten en dan ten tes es ea ee ean ea en en a ea tea en aaa ea su ¥ oFfanp wo opSeuono souaw no aojeu ens opunas septouanyip se20d9 Z9p wo "gj wssopuoc “anos opm anb op einpuoo op sespso00u s995:pu09 sv stawoy S08 syeu opuorpuy “outue oofpunf owsjooises 0 MusqNs Ooy;ua! oulstouOIsL "ag “sand op S009 6 009 Sopisaqu09 OF (y6-ErL) He90PUOD 2 1O8IN]. gy gz ORSezI|IAIO 10d opeu sessed ureuanap stenb sojad © ‘souayue opuss oy] wioqur “(wopiqi) opSexSarur 9 opSerouaranp ap ossao0id Op o1amput orsur op sgaene apeplousBoioiey e ered apeprousfou0y 2p opeiso um ap walssaifoid waBessed ap ounuguis wo opsnjons fe{Noy) sexo seu seum 2s-opurextBoua ‘ogssaons ens wo 9 opt 9S OU seomUapt sasez 10d sapeparsos se sepo} sessed wiazey anb ‘seougued 2 steqo[® opSeuuoysuen op stop 8 opnawiqns ‘oupun ‘2yuas900 oyunfuoo wn ureas ‘seueUIMY sapEpaIo0s se ‘unssy “(E01:€L61 ‘uiod 79 Yous) emo Up siaaqu So sopO Wa ‘Baan eyUY] BUISOU eu opunBas oMtOUTTEIOUDSSD BUTE] 9s OWOUNAJOAUASIP (© ‘SojwaUNDaTUODE ap @ seSuaxo ap ‘seoIuD ap ‘sagdmyRsUT op augs EUM 2 opidg souaur no stew sejomuosop ss sepo} 10d opeziqear aiuawie|ajered “eistuotonjona ossaoo1d ¢ “apusord ‘apepaisos e anb eprpaur ¥ wonjoauosop as anb saquaueum saodisodsip Is wo euod apepruewny e anb ewe o[9 ‘stenye sodurmy so are ovtatiq] op outsua © onmur wo epure ends seauun owsuoronjons O “epungas e owlstuoron]oas-oou 9 exlawud B 3v9UT|IUN oWIOD seplooyoo ureavoy anb sasey senp ano) owisIUoIOnjOA9 © °(L1:0661 ‘puejnoy) eannjoas ogpnus| younrou ens Bu sopopn/o urEUAS ‘anbsod “woq um owod O1stA B19 Ost 9 SopHAINA}D 408 UTBLIDASP songrund 0 ‘sopeseny ‘vigdoma opseziuojoo ap epuo epunBas wp asey “XTX ofnogs ou sopjoampua ops seisuoronjos sojad opuayaid eo opSuzprato ap opeise o ‘ossip onadsap y “sopessed soduray wo steuapioo so opis urea) anb op waBeu e ood 9 opiprad osyared op soyumusaisay owioo sopeooqua aruauaiuanbay ‘sonsyuutid soe [aARIONEISAP 2quaumyeIO) wo ogY anb waBeajag wWog op om op opeuBaidun ‘asey essou ‘942159 9 TTTAX 01N09S OU nadSeU OWISTUOION|OAS *(wrapiqi) steruojoo sepnsonur se reuy1B9] ‘35 eo op sazaK seynur ‘nyasas eiBojodonue wp uejut edus0p e 105 anb ‘ousTuoIonjoxs ve © soayyud so seziato aquapioo op OpSsTUT ouloa “uIsse “urerETeoUg ‘sepeysinbuoo sea) sep svzanbu se reyoaoide soyjour ered sel-gooyU0d souaut osjoaxd wo onb umesepuaqua ‘sesinbuoo sup opuent sogdou se ‘urea 98 stenb se away svossad ap sogyimt sop soumysoo sou anb op oyoiptoo ou steur oymur sepessaso1yy “©1961 ‘éoqmyg) atusunoUUe souIwayLaA OW0D ‘eyeifoa8 ep ojduraxa v ‘snadomo sourano8 9p oS yas w aaueoUes LTEAEISD sofojgdonue sopewiouar sje snas sop sunsje 9 XIX omna9s op yeuadun doing up owsuorsuedxa op omnpaidgns owoo as-norjoauasep widojodonue onan opejranuy oyreqen ossou wa sowrossip pf ow ‘owis}feuoypuny 0 a oWsTUOINIOA9 O “Y SeUsOpOYA PYOSOTL A POSTE ‘SupUaID SEN BPUINBUT ‘TeID0g vIdojodonUY Y “L “souotogino soaod 50 ‘aquap!9Q Op Opynjaxe OB eiquOS zey EpUTE oumstuozonjoaa o eorpiinf a eonrfod ‘[e190s seonesd seu onb ayuapiag [ous ‘sequa] 9 seased opes®eus ‘seSuepnus wiasi090 afoy anbiod owoo woq “XX op oured apues8 9 XIX o1N09s ou soa So enuoo ogde & Jopuaque manasa od stodap openunwoo owauresuad op eupIsiy ep oruauToayu0D 0 wioD seuody “(eI Tetoos op onb op ooidojoiq ouuistuoionjons op orpgunay ‘ye optioso 424 ap sesade ‘oquouoLa}ue sourestieue Bf oWoo ‘ooypsB008 owraursuad 0 reuyurequoo ofan anb 9 eBojodonue v 9 anb omopooseu nas wa oulsIuoIonjoas 0 sowazepmise sIndes y “oujeqen assop 08uo] ov zestjeue op sourazeyen onb osst aquawrerexo 3 {seoyosory semusod sessap opzel uo ‘aluouurejnonied ‘seua8}pu sonod so ered 2 soaod so anua ‘9 seonpid serougnbasuoo eH gsemysod 109 PH gyesianqun 0 no apeporoadso © :apepmueumy & augos sagssnosip Se seIp sossou wo epule oun vuue vomgjod essa, “(1-096 “Auas) ,ououny ap apopiyonb ons unsso apiad 2 vzaumou p pwiotas wanb ‘opSons OR ER RL PRL ERR FI MD No periodo de 1850 a 1890, a critica substitui a metafisica; a fisica e a quimica suplantam a filosofia da natureza e a ica, econdmica e social substituem 0 profetismo: € a época ianos, é a abertura da era do socialismo marxista, sendo as dos neokai doutrinas favoritas o darwinismo e o evolucionismo, marcados por um aréter € Apresentando as sociedades-—modernas_maior heterogencidade (divisio) do que as primitivas ou tradicionais, ficaram classificadas como em mais alto estagio de desenvolvimento. No plano juridico o evolucionismo unilinear conduziria ‘g separagao do Direito da Moral, transferindo progressivamente sua origem! do grupo social (costume) para o Estado (lei), substituindo a vinganga pela pena, considerada a primeira como forma primitiva de sangiio ¢ a segunda como sangao civilizada pela existéncia de um aparelho especializado com a intervenedo determinante de um terceiro, com bastante poder e na condigio de representante da sociedade (Rouland, ibidem). Talvez a principal critica metodolégica enderegada a0 evolucionismo unilinear foi a de jamais terem ido esses antropdlogos a campo. Utilizavam dados de informantes ou documentos de arquivo, que refletiam mais os preconceitos do observador do que a realidade dos povos analisados (Rouland, 1990:15-6). “0 que muda no principio do séeulo XIX & a perspectiva em que o homem apresenta-se a si mesmo. Em sua Filosofia da historia ndo encontra Hegel nada mais antipatico do que a distingao {feita por Rousseau entre 0 estado de natureza e 0 estado social, ‘como se se pudesse captar do homem uma esséncia imediata, absoluta, @ qual, depois, se agregardo os costumes. Nao, 0 ser umano rao se define se no carregado de histéria e nao se alcancaré a humanidade mediante uma abstragdo que a despoje de -5es, se niio, ao contrério, mediante a lei mesma desta io que a converteu pouco a pouco no que é (Brehicr, 1962:226, t3). Sane TRY mre ee cultura intelectual e moral tnica suscetivel de progresso indefinido e sem regressto, a Saber, o cultivo das ciéncias e suas tSenicas racionas, inaugurado no século XVI, seu ‘unfo asseguraria 2 possbilidade e a necessidade do progresso indefinido do género para assegurar o progresso, ndo confa em le fatal alguma, apenas na forientada que proteja o homem dos preconceitos que limitam seu esptito (wide Brebier, op. ci 116 Assim, 0 pensamento hegeliano ¢ universal na épo todo conhecimento é mediato e apenas chega-se a ele através do estudo do processo que o produziu (ibidem). E interessante notar e relevante para o nosso objeto de estudo, como assinala Brehier (ibidem, p.227), que ¢ dessa época que procede principalmente o sentimento da nacfonalidade ou da raga como foreas diretivas das acontecimentos, forgas que todo homem porta em si ‘como constitutivas de stia propria esséncia, de modo que a histdria vem a ser, assim, mais fé do que ciéncia, Hegel e Comte considerario como indiferentes a historia todos 0s acontecimentos que ndo entram na linha de desenvolvimento concebido ¢ expressado em seus sistemas, como por ‘exemplo, a pré-histdria e os feitos dos imp: do Extremo Oriente, As oduor ‘usow oD mssod ‘sjoyo0s so48e1 So Sopoy wo woqun 9 anb Sex Dum Sout ‘oiBay Duin (ey -d ‘wopiqy ‘2ss0q) seog zuexy 10d opepury opxayjas ap odureo ou vSueas ef ouioo ‘onb ou ‘emunnso ep sojusiosuoout souauigUay sop ‘op woup!ostos e osinoaz zonbjenb pr Sapepaurea op ogpH|MU wp way ‘ ayed eum x04 ‘ops anb 2 sag5y sapuess erouprapuodaid e 080] ‘a1uepey 0: 2 opor miseye ‘esino 10d “2 ‘owaureaojsep ye) serado wsed ‘aiuoureaiSojopo1ayy (Z-OF:€661 ‘9880q) BITY]NO ep OAISHjOX OUaLIEY ou voojoo v 2 uzaiet Ep seioUgIO sep BiFojodonue w edioueg “[eI90s opSnpoidar op witauid seq B oWOD ‘ezaze[D wpO} WHO ‘oosaluared op ‘9p saypIt 0 aqaoied ‘ZaA ens 40d “ssnen; ssou anb op seoaidyoa1 anb euunye o1s9 opuenb se wos opSe81] eum eprer 9 ‘asq “opSeoquMI09 ‘ep Blz0o) @ seuEUY selouaIO seu as-umBnEUt o 0D) *(96:9861 Ssneng-tAg]),wwauuiof as samo ‘sopojauowsep soy sop anb puuof ap ‘sopvoojsap ‘onSpq was ‘uofas sosquau snas anb ap vayosaduy opSipuoo v woo ‘odua 14a wn 10d opuas aanp ‘anb aquuted opu apopajsos y somadiad 2 saBoroud v ap 0 osroutud ‘opupina owos way opu apoparzos v ‘va p opsyjex wy ‘omposd ‘nas 0 oonod op} wau a apopazd0s vp asng ap o}uawala o 9 ODU DILISAL Dyn 9 opow aisaq ‘Daisnjx9 apopives Duin oyun p 49004uO2—4 wa vsnoas v ‘apopajoos op aund 10d zpoa oq ‘vuajuoW as ‘svjap Dunyuau yonb v was opSouio v apypazs0s p oup anb apoprusfo ap sapas 12981 anBesuoo orseou op opsiqioad v ‘apoptummSursuos op svoysyoindes sviouapuas sp as-sodo oy “opSpjnowio ons Japuaauduoo apod as yo sod ajuawos 2 pupumy p vind’ pou opSipuoo pp ‘vanyno v vind vzaimpu vp waSvssod v v1S2 IV, PPP ER RFP FRI PP RFR PR FA FIN FER BAIN) FR FON IF FO) I MH idem, relagao funda nte (Dosse, nawureza, p65). Saussure di razio a Hermégenes com a nogio de arbitrério do signo, considerando a lingua como um sistema de valores constituido no por conteidos ou produtos de uma vivéncia, mas por diferengas puras. Sua interpretag2o do que seja a lingua a coloce do lado da abstragdo para melhor a separar do empirismo ¢ das consideragdes psicologizantes. E assim que funda a lingtistica, auténoma das outras Giéncias humanas e arrasta todas as outras dis '$ que assimilam seu programa e métodos. 65-6) 7, porguanto exportivel. A fonologia ¢ o elemento "(Jean Claude Chevalier apud Dosse, ibidem, p.81). B.A epistemologia abre-se para 0 social, ¢ 0 abandono da filosofia Para Martial mnidade fechada sobre si descontinuista da ‘concepeaio n prolongamento Foucault, que bem a obra de Guér do texto sobre riador da filosefis, ingressa no College de France em 1951, ‘e som fundar importante escola, ter inquestionavel papel no 124 sucessivamente Fichte, Descartes, Spinosa,".. dose [2 m esti em relagdo de comunidade ou de intersubjetvidade” (Jean-Christophe nas numa relagiio de deseo ue & necessirio r re exterior ao coeréncia simullaneamente interna ao descentralizagao do se dedicaram a (Dose, ibidem). consttuigao e de validade Com uitrapessa © plano da reflexio sobre os procedimentos abrindo-se para 0 social ¢ estabelecendo uma dialética com a ideologia. Passam as di d fica, A maneira de 7 stas ficam propensos a abandonar a filosofia, preferindo voltar-se para as cigncias do homem?8 (ibidem), As ciéncias humanas vdo alimentar-se de um discurso tudados, sob a 0 de Bourbaki |, de inflexto formalista, através do protétipo da esirutura. al estrutura de ordem e, enfim, a estrutura top. ‘esquemas, de estruturas novas de percepgo (Dosse i 39 Légicos de fora da Franga, iéneia como sendo toda els demonstragio, 125 a Se 9 ueor] op salu oulsIpnay 0 2:G0s sagSeropisuoo es-opuezaidsaq “wvor] sanboer eystjeueotsd 0 tof ‘omstremmngsa o ‘sgoueyy squauauoUTUD omaunrour assop ajueuodun wipqura em8y enno “Goi td ‘wepigt ‘assoq pnde saxag) ,soyuawefe sov onconb waufap 28 sopoymses souao 2 opsunf ofa sow ‘noyfigedse as opu opnewuoo ofa ‘asownu sanbyonb wa sojuawaya opuodruBo ‘ypruyput opScoyfuS}s ap jouojoezedo opunfuoa wn 9 panmnase Du), “(wapiq!) conuguzas opnaiios opo opuemar Ejop @ OAREDYTUBIS opnaiuoS 0 gym ap emma endo enon ‘sn ee sia] 2 sosseooid sop ojuatnajoauasap Op nied 8 “eiougio ep vlougto eum aInnsuoo ap BI9py “pIe|ayeG worse) Wo aS-eulvoua voiZojowsysida opxayar essa euon8-sod ON RP RFR FR FR PRR RRR FIN FI FIR FF A FINO KR PO A) deniincias que ele faz sobre a psicandlise nos Estados Unidos, com 0 behaviorismo e que visaria 2 simples adaptacdo do individuo as normas sociais, numa fung&o de ordem, de normalizagio, propde uma abordagem inguagem. Para Lacan 0 tinico veiculo da 80 mundo da palavra que cria 0 ‘mundo das coisas" (Lacan, apud Dosse, ibidem, p. 129).40 ‘Assim, Lacan, considera que Lévi-Strauss avanga mais rapidamente no proprio terreno freudiano do que os psicanalistas profissionais, estando a chave do seu éxito na implicagdio das estruturas guagem, principalmente fonolégicas, nas regras da alianga terapéutica. 4! Na definigao do inconsciente & que se constatardé a mai profunda influéncia de Lévi-Strauss em Lacan, Para Strauss o inconsciente ndo é refiigio de particularidades de uma histéria puramente individual, singular. "Ele se reduz (o inconsciente) a um termo pelo qual designamos uma fungdo: a fung&o simbélica".(Lévi-Strauss, apud Dosse, ibidem, p-139). © subconsciente sim é reservatério de recordagdes © imagens colecionadas 20 longo de cada vida, porém, o inconsciente, esta sempre vazio e é estranho a imagens. Ele é érgio de uma functio especifica, limitando-se a impor leis estruturais. Estranho aos afetos, a0 contetido, historicidade do individuo. Predominio do invariavel sobre as variagbes. Forma sobre 0 contetido. Significante sobre 0 significado: proprio do paradigma estrutural. Define-se o inconsciente, para Strauss, por sua fungio de troca, ¢ 0 termo mediador entre 0 eu e 0 outro e no o jardim secreto do 40.0 snot, gua Lacan, ene oro suet distancia de sua reat cava cond 0 outro, dentro do corte que estabeleceu, sobre © que chamou de estigio do espelho, glo, no processo de analise, opera-se sencial com o analista, duplamente investido na posigao do ioe do outro simbslico, daquele que se supoe ser detentor do saber. Para ,preenche essa fungio simbélica com apoio no discurso Iévistraussiano, contido wentares do Parentesco” ols, aquela que, a0 regular a alianga, sobrepde o reino da cul i lei do ‘acasalamento. O ‘faz-se conhecer suficientemente como id Doss Ibidem, p. 130). AV A existéncia humana ci preponderancia contri fgarantem esse enfoque, jé presentes em Saussure e Lévi-Strauss, Desafia a filosofia através da psicandlise e dela se aproxima através da desmedicalizagao da abordagem do inconsciente, e mais do que isso propde a abordagem desse como discurso (Dose, ibidem, p.130), ‘gags fi relagdo tans imagin nas desse nivel 128 sujeito, Esse inconsciente puramente formal, lugar vazio, puro recepticulo, estd bem longe do inconsciente freudiano, definide por um certo nimero de contetidos privilegiados (Dosse, ibidem p.140). Com Race et histoire, publicado em 1952, Lévi-Strauss, tedrica e decisivamente, rebate 2 possibilidade de se pensar em termos de anterioridade e de inferioridade, ao mesmo tempo em que também, com isso, opera 0 deslocamento da antropologia de fisica para social, e tudo no contexto histérico da emancipagio colonial entdo em curso. Note-se, como jé dissemos anteriormente, 0 texto foi encomendado pela Unesco para a coleg3o sobre a questo racial perante a ciéneia moderna ‘Afirma, nesse trabalho, que cada sociedade é a expresstio de um universo conereto, de tal modo que contestando o evolucionismo também nfo adota um localismo encerrador das sociedades em um pequeno universo particular. Com isso, abre 0 Ocidente para 0 Outro ¢ indica que esse Outro pode insiruir 0 Ocidente a respeito de si proprio. Aponta para a intercomunicabilidade dos cédigos. Todos os sistemas podem comunicar-se entre si na medida em que sejam colocados no plano dda passagem de um cédigo para o outro. Esse paradigma estruturalisia de uma_perspectiva ampliada, e captado no seu nascimento, portanto, anterior & escola cstruturalista, identificada com Lévi-Strauss, foi jd teorisedo por Franz Boas. Ele disse ja muito-tempo antes que Lévi-Strauss: “E peculiar ao homem a grande variedade de condutas no que diz respeito & sua relagdo com a natureza e com seus ssemethantes. Enguanto entre os animais 0 comportamento de toda a espécie ¢ esteriotipado ou, como dizemos, instintivo, nao aprendido, @ somente em extensdo diminuta varidvel e dependente da tradicdo local, a conduta humana néo é esteriotipada no mesmo sentido e do pode ser chamada de instintva. Ela depende da tradigao local e & aprendida... Mais adiante continua: “a cultura humana é diferenciada do mundo animal pelo poder da razao e ligada a ele, 0 uso da lingua. E igualmente peculiar ao homem a avaliagao das acdes de um ponto de vista ético e estético” (Primeiras Caracteristicas Culturais, op.citp. 3).42 42 As tradupdes dos capitulos: Primeiras Caracteristicas Culturais este por Margarida Maria Moura e.O Problema dla Raga na Sociedade Mederna, este pot Lisandra Moura & Margarida Marin Mour, op. ei no esto publcadas = nos foram tntlmene oferadas pelos radutores para tlizageo neste trabalho. £ oportno referie que «Prof. Margarida Maria Moura tratase, sem divide, da maior sutoridade 129 “arpugrosuoo np psn} ‘opundas ‘onb xX of joas9 twlopepuos wun 9 o8u souueg op iUeSs28 SOUR sou os-enyIS BISHAMINASS BNE O yy spp Seisipuntu-o3to9z0) soon sou ystyeananyse veareg ¥ opuepurye ‘assoc Opunas 9 jeitapioo wiDuglastOD Yui EP od ‘pp ‘osinosip owusour assap spAENe 9 ‘OSSIp WaTY 492199 op otuauaouotounf ap 0 :2ssip ‘ssneng-1n9] ‘0961 9p ortauel wie aoun4y ap a82]70D ou yeanSnow yne 9p owtaureiounuosd nas o; ) “apepryesmannso ep yeiuassa opodns ‘semanuyso sep einmnutss ‘o2I89[oruo opeYye o wyoIp onb eouounay spepixo|duioo vexed stew as-opueiualio ‘olgmiqae op ogSou up oxtoaosd ‘wis CUIstpesnea op 9 owsijeioueisqns 9p eULiOy sonbjenb 9 wpor wdeyDeY (602 ‘4 ‘wopiqi) eaiBojodn opSeousse|9 no wiBojodn & -e:Boyod BSG 0 104 ‘oduto} ornun aquEMp ‘onb ov ‘xede9so ‘wnsse opt ‘sorafgo argos anb op stew segSujas aigos ‘refn] around wo ‘seyjeqeN sodorg “voyusta wimisod euin ap sgaene os-reuasaide op woBenter B to “SEUIAIU seIMNNSa Sens 2 SJEMOUE somUIIAI sO OYUIUTED FLO] nos ap oun o8 sessa92 ap jojodonue ep 0) oanelgo nos BISA U9 optay - oueUINY oUIASD Op CqUDUIEUOIOURY Op oystIo9IdALIOD &- BYOSOTY Bp ovSuFousIUt ap o79IqQ0 0 TeNQns ° oyesap ojdnp um outoa as-ruasaide g¢6q 9p Jopuarse apod onb exoueur euusour ep wimjnoyezoamen [ouOFoIpEN OBStAIP © Jepuaosuen orod vpe ‘seraMOY wos os-reayoauasap eIsteMINNS? eiojodonue v oviua spod ‘ssneng-1g] opunSog doy opsmoaay op vaystend nus sorefgo ap odures um ‘efos ISY Up soure sep sogSeyuasaidas anua sopSejo: sep ‘Steroos sepougi2 set erBojodozue vp se8n] op eiexy,“sotitopous so 918 SooprulwY so apsaP wrowoy op oqo} o1tauoayUOD asia anb yeIYINo a jeI90s wiBojodonue pjod epezyear 1as opod atuowos jeuy asoujs efno “rowed onowud oer (Gs1°d “wepiat 28800) ‘uo aiBioad op 9P1 ju an nowuye 3 wanqesan} 3p ) £390 O55 cy, hf sopetsy Sou opeaipar opuiaye oFojodonvE assop oupoges © sproge aso1 ino “9007 2 “USM YP HOTA EP et20s wBojadonuy ‘9p ojuawimsedag op ajuso0q-91Ar] OpeuIOI af-opuD} ‘svog zHEIy 2140s unu seuade as-rquosua ofojguia o ‘aja wreq “wIL10S0 wCD sopepoioos sup 0 BILOS9 WAS sapupoIoos sep opmso o aru ‘seIudy SP ORSEIAX wa eureise vdueragip @ onb s0zIp oF SouITUr wiazonb ou1od ‘opmyso ap o70lqo ou ‘joloud op ovdojuatio vu ‘ssnerig-1497] ered ‘apisoa [e208 asso wouaraNIp V wiBojodonue {Bojouna ejad anbox ua seysod a sepeuonsanb vIposoIly 9 VHOISIH “CL ey S0Pidau sense, nas ur zag an sogssguoo seu (SsmES slag) oun ossou ajadar as anb o ‘sogdiquim 9 septanp sens 0dxo ‘10dxo 296 ap opsisod wa sopersosqo op ogSisodar t a ssneng-149"] opunides “eyeToure 1B nopury fo WISSY “TMA ap tou uudosd vssoU adaIR[os> wossopnd ‘nb soumysoo mmqossop ered seit ‘steuarut swzanbu sem seep ered oBu ‘seproayuoosap sapepaio0s ap enaqoDsep ¥ EAEHOU MeassToY (6¢ 1-4 waprat ‘2ssoq) 109 sop miaqoosap sn SIDU 0 soMU "na NOS ODL ‘ounQ) op osanosip ov oaydoaas as-aowioy vand ‘ney op ownssaut09 011800 ov opipuodsaa isa aja ‘ssnnag-s497 opundag “ovpnmui 4od ‘opuat ossou 0 ojapou Q “owsty aajoaua 2 ponis2[aput OD “owisou 1s ap os-1apuasdsop aap ‘ouze wsso sod ‘2 apepaioos ep ontaureuorouny ap sta] ap vosng wo BIoUgIO ap trDUAFOY UM OpLIDS enUTTIO9 sopearesqo o ‘odures ou o1ueumayoaus Jopusarduod op 0 ajuotos ‘apo vaed “gros ofeHouIa op jaded o 9 p auoureoqun Jvolpap as w wssed ssneNg-IAgT SS6T WH Nos mesmos anos 60, um outro combate essenecial para Lévi-Strauss € conseguir o engajamento dos socidlogos. Estabelece-se entdo intensa polémica entre Gurvitch e Lévi-Strauss. Para Gut itch 0 fenémeno social excede a estrutura ¢ n&o deve, per conseguinte, ser reduzido a esta: "E muito mais rico do que ela (a estrutura), e a sua plenitude implica em alto grau o inesperado" (Gurvitch apud Dosse, ibidem p.261). Ele critica 6 estruturalismo como um reducionismo que empobrece a riqueza do real, e a0 mesmo tempo, como uma estitica que esmaga com sett peso 0 movimento imanente da sociedade, Recusando a ferramenta matemuitica, a formalizagéo, Gurvitch considera a estrutura ‘como um fendmeno, ao passo que para Lévi-Strauss trata-se de uma ferramenta do conhecimento. Granger qualifica a postura de Gurvitch de aristotélica enquanto que Lévi-Strauss representaria um partido de uma matematica do homem. Escrevendo trinta anos mais tarde Granger considera que a postura de Gurvitch era infinitamente inferior & de Lévi- Strauss, afirmando que prevenira Lévi-Strauss contra o perigo de aprender as estruturas como existentes como seres mais reais do que a realidade, 4 maneira de Plato; mas que nem por isso, deixava de ser a construgdo levistraussiana a constituigao de uma grande sociologia ow antropolo; estrutural que forneceria a chave de uma compreensao cientifica do homem em sociedade. No entanto, desse ponto de vista, em 1993, quando concedeu a entrevista a Dosse, Granger mostrou-se ja menos otimista sobre o alcance do programa levistraussiano. Gurviteh foi durante tal periodo, o lider de uma rede mais ou menos reticente & voga estruturalista. Nesse pequeno grupo reuniam-se socidlogos como Jean Duvignaud, Pierre Ansart; filésofos como Lucien Goldmann ¢ Henri Lefebvre e antropélogos como Georges Balandier.*9 pela passagem de uma conscigneia simbélica para uma consciéncia paradigmatica, Imanifestada pela abordagem comparatista no a partir de sentidos plenos, por sua ano da forma. ipd0 das valores ocidentais ‘ao conjunto cos estruuratistas. Essa lava pela consideracao e desmontagem interna das ldgicas ¢ dos modelos, do: ideolégicas. E. pois, o superego dos raciocinios da racionalidade dor ‘eles conotam, que ser objeto da critica, e isso pressupde um conhecimento rigoraso ‘do modo de funcionamento da linguagers". (Dosse, ibidem, p.239) 45 Jean Duvignaud comenta que o estruturalismo teve uma influéneia real sobre un gos de esquerda, sem, no entanto, deixar de ser objeto de rigorosa Gritca na medida que era revelador (0 estruturalismo) de uma civilizagao técnica em vias de desumanizagio e diz: “Muitas pessoas foram arrastadas por esse confit, pols, havia algo mais além da mera aparéncia. A questo estava em saber se wma 192 | | Outro grande duelo intelectual que nio se pode deixar de ‘mencionar é 0 que opés os dois grandes monstros sagrados da inteligéncia francesa: Jean Paul Sartre e Claude Lévi-Strauss. Na sua obra O pensamento selvagem, publicada em 1962, Lévi-Strauss, com o capitulo final: Histévia e Dialética, no se limita a uma resposta as teses sartreanas, dedicando-se a mostrar 2 universalidade dos ‘mecanismos de pensamento para além das diferencas de contetido. Levy- Bruhl opunha a mentalidade das sociedades primitivas & das civilizadas, aquelas como pré-logicas marcadas pelo principio de participagao e estas, lgicas regidas pelo principio da contradigio (Dose, ibidem). Lévi-Strauss, afirma, contra a tradigdo antropolégica, que © pensamento selvagem é légico, no mesmo sentido e da mesma ‘maneira que © pensamento ocidental. Como este ultimo, procede pelas vias do entendimento ¢ apoia-se em todo um sistema de distingdes, de oposigdes de extrema variedade (ibidem).. Ha dois modos de pensar, afirma Strauss, mas sem que se possa referi-los a um sistema hierérquico, e se definem a partir de dois niveis estratégicos. O pensamento selvagem depende de uma légica do realizando-se nos signos, ndo nos conceitos: é um sistema fechado, acabado, regido por um mimero dado de leis. Opde o sistema fechado, circular, do pensamento selvagem ao sistema aberto do pensamento cientifico,"-o qual traduz uma relagdo diferente com a natureza. O pensamento selvagem, para ele, & aparentado a um pensamento em que as palavras ¢ as coisas estdo ligadas numa relagao de redobramento (ibidem).. Em O ‘otemismo hoje, também publicado em 1962, afirma que o valor da classificagdo totémica desempenha um papel tegrador das oposigdes bindrias, As espécies naturais sio escolhidas nao porque sejam boas para comer, mas porque sto boas para pensar (Dosse, idem). a Malinowski que era funcionalista entendia que o interesse pelo mundo vegetal e animal refletia uma preocupagio central das sociedades indigenas com a alimentagdo. Lévi-Strauss, porém, no accita 0 sociedade pode transformar-se de dentro para fora” (Duvignaud apud Dosse, ii 1p.263) Para Duvignaud a ndo consideragao de histéria em Lévi-Strauss nao resulta tanto da constatagdo do predominio de uma relagdo de produgio, de um arcefecimento da temporalidade nas chamadas soviedades ftias dos trépicos, mas, pelo contrésio, proviria da intuigdo das mudangas em curso na civilizagao pés-industrial, na hora emt que a comunicagio leva a melhor sobre a mudanga (Doss 133 set ‘anb apoduy opou :soponisuen sowouiSey ap uy oxeumny tum waiuos anb ‘saquarayip sare8nj ma a se: 1 aid fos anb ‘ws ‘wapod sefojpue stewuour segSemyuoo anb aos ap “sapey 9p oper] odureo wn op oxuap 95-sA0u oueNY oWUIdsa 0 anb (0661 ‘98 souaw ojad) epure eupaioe 9 exeupaioe ssneng-IA97 ‘ossoq) .asvfug vpougopes vunu opsooyfuS}s ons v vorfiuSy onm 0 anb wa8dsuau nano own woo 2 ousou o8tsuoo wa8esuau 2p opSuja4 vu 3, "watoyai os anb v wa8esuou vp 2 sopesBoIu! opis stenb sou sewoisis sop :apeprim ejdnp wun v wiojular 9 estoo euIsoUt juoo sep Tou OU ‘SoM! so ‘unssy (6L1:0661 ‘ssneng) ,sagdaap SoA0U wa as-apualse L040 0 apuo ap vISIa ap sojuod so4ino 41BuND D wipy}ouy stonb sv ‘svanizadsiad suisoa aagos ouagn visia ap oluod un » somasseSayo as omar “oduar ousau ov segdatip SDLIDA Wa 2 ousad wa ojsad ap as-nipuaysa ‘1az1p osno as ‘oonupwias o18p1u0d aisa a ‘soumno wa voxdut poo ap asyjpup y ‘wazpo.suoD as no as-wapuodsex ‘ajuauyojosod as-waiqovas ‘wapjou1oo soyuizia soaod sop soy so ‘osx 0 opunBas :anb raqaorode ‘98 9p UNy B JeNUDD [ISeIq Op soIpU! sop eIBojo}W v Jepruso B NoSoUIOD ‘opuenb onb ziq ‘sou so aigos segSoauoo sens wunyear ojo aBuoy ap 2 ouad ag epennut ‘voquy JsIpIC B BISIANUD BUN apsouOD ssnENs qenb eu “9661 wo epeargnd ‘ioua}sod orn eGo Wy “(wopiq}) srenmourepury ‘wuspisuod so onb opout ap ‘obedso ou opsyip apt uns vjad 9 odura) ou wjougysuos ens sod ‘oueumny oytsidso op ogSeiado ap sopout souo woe}sep woyuuad ‘ssnexg opunas ‘sour sO “(8z'd ‘wapiqr ‘ess0q) sagdv1ina ap svuasafip sup omosfuod op uapo opnuas o opuaaaqy ‘apepisiaAip wns op oprusa op sed + som so Sopo} # winuzoo emana}sa wUIN sIRyNSOI OSst WOD OpUUSIA ‘sonNO 8 opdejos wo sun ‘sopliajaz soyu Sop osinosip 0 ojuoUTEUZaIUT JBOYyIpODap 9 wisodesd y ‘sewipesed wo vomjssejo 9[o onb ‘seumuyur sapepiun luo oyu 0 sodwooap ov eurunnsa ap ‘ojuoueaprouo ap ‘euia}sis ap opboU opueyuyqns seu ‘ooroquns eurarsis unui SoM Sop oprusa o BiSoIUt SSMBNG-IA9T "BANEUIEU SSOP OULD BPED ap o}[NO opuds UN opuremooId “orxeiwoo nos op openos ‘ors{qo ouio9 eoIyu BAnENIBU B BABIOpISUOD ver ouewmny opp3}ds9 op syuszaaqun sossasoad & ossa9e :s0yftt 5 “3 “(wopiqy) anreg od opeyugsaidar waq steur ‘owsiouoysry op BoWp B WOd yeMINNSS vurerBoid 0 juny ‘2961 9p aIeqUIOD assou ‘OWES ON “OES op BYOSOTY ¥ Zay a[9 OWIOD OMT ap sMIDIS oO ‘ns ¥ opuaajoaap ‘opniso ap oiafgo oudgid nas ov ssneng ap oupuiBeun 0 dyoules uoroENstOA ‘soja anug. “ssneng-1ay] & sepep ops sejsodsoy “(g9z'd wopiqi) cofugrous oupjd ou ‘upiod ‘epenuoouse: apepireioy eumu ‘opunit op oysusaide owioo jeioduiow! owos woSeajas ojuewesued 0 agdo ‘BUN sour “eoLOISIY Spepro} aisixe og aonb opowt oq “(i9z d ‘wapiq: ‘assog pnde ssneng-1497) 4.0492 jor8 ouas oimpoud nas O ‘Dusaul ISD vI-as-ivzHpoAInoU [o10r DuoIsiy dup :alunoyiu8is apopyyogo]3 sanbyonb v oss20v opuay syoumf ‘souorsiy sinssuoo apod 9s aja ‘oluouog ““vo0d9 Jonb no 01 ap ‘op!Se4 ponb no j01 ap ‘sesopouiossty sop auund sod ‘wyjoose » agdnssaud anbuod vlas opu stow opuonb “, yur ojuoureand 9 “erougiapuodard wuranx9 ainquie we we) ‘reBny omsuitid wa anzeg 2 soyoso]y sazopeLz0is!y so anb e ‘ssneng opunfes ‘oougisiy opnaucs O (z9z'd ‘wopiqi ‘ossoq pnde ssneng-1A97) wort win ap jaded 0 ‘osizaad onnu opow wn ap ‘oyuadwasap DUoIStY D ‘aqung ap vwaists ou,, ‘SSnENg-IAY] wed “owsteITUNAS 0 viodsoxd ‘anb emyjno 9 ezameu anus opepruaiey op equ] visou axduies 9 ‘UISSY (G9z “a ‘wropiqi ‘assoq pnde ssneng-ingy) +,s2m1908 sodnuS ap osiamun un 2 stoanjou sajopdsa ap apuparsos pun auua 2180] viougnainba un aoajaquise oustua!or ©, ‘9pepnuspt ap ousueosur sajduns PRN FER AR PR RFR AIR PR IR FER FIR fm RF FON FR IIR FI FR MM (I MM) apés um certo nimero de movimentos dados no aparelho reapareca a mesma configuragao, E extremamente pouco provavel, mas ndo é impossivel” (Lévi-Strauss, 1990:180). A antropologia entio, deve deixar de procurar o sentido ‘ilimo, a esséncia do mito numa invariével, mas tratar de definir cada mito pelo conjunto de suas versdes, como constitutivas da cadeia significante, a iinica em condigdes de substituir 0 caos inicial por um comego de ordem interpretativa de modo que é nas repetigdes que deve manifestar-se a estrutura do nalto, ¢ esta depende, portanto, de um ou de vvirios cédigos, que por sua vez, dependem da substincia mitica da mensagem (Dosse, ibidem). E em O pensamento selvagem que Lévi-Strauss apresentaré 0 pensemento mitico como tio estruturado quanto o pensamento cientifico ¢ igualmente capaz de formular analogias generalizagdes. Anos ¢ anos mais tarde, na mesma entrevista de 1990, concedida a Eribon ele declara que através de tal obra quis mostrar que no existe um fosso entre 0 pensamento dos povos ditos primitives © dos ocidentais, Para explicar invoca esses tiltimos dizendo: ‘em nossas préprias sociedades, notamos crencas ou castumes estranhos que chocam 0 senso comum, eram explicadas como vestigios ou sobrevivéncias de formas de pensamento arcaico. Parecia-me ao contrivio que essas formas de pensamento estiio ‘sempre presentes, vivas, entre nés. Nés Ihes damos fregiientemente livre curso. Elas coexistem com formas de pensamento que reclamam sua filiagéo @ ciéncia; elas so contemporiinens ao ‘mesmo titulo" (Lévi-Strauss, 1990:155). ‘A repetigio ocupa um estatuto particular. E essencial na medida em que manifesta a propria estrutura do mito em sua dupla 0 é explicado como uma forma intelectual de bricolagem, recuperando num proceso continuo os residuos de eventos, de modo que Lévi-Strauss nfo concorda com a investigagao de origens tltimas porque o objeto da anilise consiste em definir cada mito pelo conjunto de todas as suas versbes. Constituindo-se o pensamento mitico em atividade intelectual de fecundidade sempre estimulada, deve-se analisé-lo numa busca sem limites, pois ele repercute sempre em novas disposig8es, inversbes, ssubstituigdes de conceitos integradas em combinatérias cada vez mais 138 | complexas. Inexiste assim o lugar do eu penso, pois os mitos no tém autor. Isso faz com que a obra levistraussiana descentre-se de um © que ha é um universo mitolégico que fala no sujeito sem que ele se aperceba disso (Dose, ibidem, p.286). F, Dialética entre natureza e sobre-natureza e entre concidadio e estrangeiros, eampo no qual opera o espirito humano Estabelecidas as bases de seu método, Lévi-Strauss inaugura a investigag2o no campo mitolégico amerindio com: O cru ¢ 0 cozido que foi publicado em 1964. O mito de referencia & bororo, do Brasil central e serve de base para 0 estudo de outros 187 mitos de mais cou menos vinte outros grupos indigenas. O conjunio responde & questto sobre a otigem do cozimento dos alimentos (Dosse, ibidem, p.287). © mito em anilise, em sintese, refere-se a um filho culpado de incesto com sua mie e que é enviado pelo pai a enfrentar almas dos mortos e cumpre a determinagdo paterna com a ajuda de uma boa avé e de alguns animais; furioso por ver seus planos frustrados, 0 pai convida o filho para com ele capturar araras que fazem ninhos na vertente do rochedo. Li chegendo o pai alca uma longa vara e determina que 0 chegando nos ninhos o pai deixa cair a vara se sobre o filho, os urubus. Saciados, depois de Ihe terem comido as fezes, as aves o salvam. De retomo & aldeia, vinga-se o filho, transforma- se em cervo ¢ investe contra o pai ¢ 0 mata com chifradas, restando apenas ossos descamados no fundo da agua e pulmdes que flutuam sob a forma de plantas aquiticas. Vinga-se o filho também das esposas do pai, inclusive de sua propria mae (ibidem). levistraussiana empreendida aproxima-se da freudiana sobre os sonhos; cada uma das seqléncias € recortada do seu contexto © comparada com outras em outros mitos. O que a difere da psicandlise é 0 modo de questionamento. A interpretagdo ¢ indiferente & falta cometida pelo filho, o incesto, So as oposigdes entre as qualidades sensiveis a partir da organizagio bindria de suas posigdes que serdo valorizadas. Assim, o verdadeiro culpado nao é tanto 0 autor do incesto, que figura como herdi, quanto 0 pai que quis vingar-se do seu filho e punido de morte. © objeto do mito, para Strauss, nfo esté no conietido do seu dizer explicito, mas na explicagio da ordem da cozedura dos alimentos -cujo motivo, entretanto, esté aparentemente ausente-, sendo a cozinha a operagdo da mediagdo por exceléncia entre o eéu ea terra, entre a natureza © 2 cultura, Os mitos de origem do fogo traduzem uma dupla 137 eel paue wo p-9S-rouuojsu ‘ousdoad apo ‘x jouplajas seN0 St mnsuod J95 wssv OS wrvd (ex ‘aap ‘jeune woo as-2u10dus0> (607 °4 ‘woprgr ‘assoq pndv ISAT) RANI wapO ap SopSOU DzeuNIDU Dp SEI9URI9 SPU lanut 4az0f nivd viougpuor vp 2 pouiun viSoj0otsd vp sossouBoud sop mouanyfia D aigos opjua apsap oi non, ssn :Rzaunyeu e eato9 9 wioD sIstoD as ered apepissoceu tar ema e anb ap oyur um ows eprpusside wiofe 9 ‘oasamaind 89 SY HD ‘SeSIO9 Sup feIPEL LIPO OL woo pnrupe vf emyjnorzzamet sagdejan sop oFStZH9IeIP BSSH op, los eamyna wu 9 eamNyno tas EzoRYEU EU tHEIWasaxdar an SOB so anu oupoard ouginba tm seuooua ‘sjod “enap euetumy UplA y (wropigy ‘0ss0q]) eamyno up ovsamtp bu epefeose eAou eum omeIpau - zaysap aur o anb o “euo!sUaDse opOuI ‘um ap ‘zejar aja ‘eSeumy op stenidso sep opSeasia ejog “wamnjno ep 9 vzamuet! ‘Bp wapio v autue [out ojad eniaysop 49s apod anb ogSgjar e z209;aquisar oBUTH sod we} ‘oppunnozidns oinpoud ‘oumy o ‘ouRnuos oy “msop opSn|ossiP wapio ejad epiazoxo of! end 1 o1nos “9 ayuaqeaqure 9 ‘cimenod “2 osousU94 398 2pod Ur Seu ‘09 498 apod jaur o ‘uzamyeu vexed eprosap ep ojogug “omeujnaey femyeu ompord ‘onreuod “9 wameu ep earpep ‘omosd ojuouype 0109 pL sojad opeiopisuoD [att Q “SOU 98 Jod ‘sezapuopar sens io seu “eyuZ09 ep ontop © reI0}dx9 B eMETIUOD ‘joouie apepaysos w ezed emyno up wioBitssed up v ‘or: 8eL ssmesng-1A9]) «St suos s0 a4ua spuuauof so a4j0980 b owos apaooud ooyju ojwatunsuad 0 ‘vzeansou vie DugjoU DI E 169 vod] owod waHoUEUE Y Woden sunsuad © ajo exed anb opout aq °s soBipo> ooula sod sopyuas oo so vondnp onb wun v svptaouioxd ops 0 sopepiyenb sy ‘0s498) sqoz04 op wlougyeAeld w wigtueN voxeIFONO opberiosqo e wrouguodun pp anb wie o yumad sopuparoos sep swsuad

ap soaeny uvssod njasas as 2 vd pxyap onunsipus 2 osnfuod 21 segsnasuca q vssodo onauosou opunp ‘znposdios 98 ouowuowas ousoul 0 1b puafuiad Du vpozyor0} aun pnasssouSoadl DBuvpD ‘eamereduoa vsinbsod wsuarxa wss9 apuo ep ‘uum sopersaytubur ‘Sous op souTois's Sop soQSe ‘eum sesn janputosardun 9 ap wy y ‘seuraqur sos B unsse ifayo wed oF B onus wo aysisuod euPISsneN wifar y ‘opowyonb opuntx um vyeynser epuo 2p ‘9p soasia so vysuye WpquiE? seut ‘axpod op towroY, 0 BAraseud “eLIO], Up 2 1§ Op opuN vad ogSunfsip e axag “stzlaueUE senp op ovdury Uns v eDT0K9 ‘pyurzoo vp ojuauoseu o ered JeIouassa sOpeIpaut ‘oFo) Q “wasmeU ep opuadop aipod 9 no aun anb o 9 winyina ep apuedap opizoa 9 mu oun anb oxte 0 ‘aupod 9 onsay antio ‘opizo9 9 nua anue euEUIG opsysodo AO HO AAR ARAMAAAAAAAMAAEASEABAAMOON9IG® ‘A oposigdo natureze/cultura nto é objetiva, sdo os homens que tent neces 1 de-modo que © contexto etnogrifico & apenas ama moldura, o-ponto-de partida de-uma reflexdo que deve desligar-se dios costumes, crencas e ritos das populacdes de onde provém o mito, a fim de atingir 0 mais alto nivel de abstrago, de tai sorte que o contexto de cada mito consiste cada vez mais em outros mitos. Assim ¢ que mel ¢ fumo*/, diferentemente das nogdes estiticas de cru e cozido, representam desequilibrios dindmicas, opasigdes Tilo’ énlie ‘térinds de"espago mas em termos temporais (Dosse, ibidem, p. 290). JA no terceiro volume intitulado, Origens das maneiras de mesa, Lévi-Strauss integra no estudo comparativo mitos no mais apenas da América do Sul como também dos indios norte-americanos ¢ ‘num nivel ainda maior de complexidade quando substitui 0 estudo dos termos pela oposigiio entre as diversas maneiras segur quais elas sto utilizadas, conjunta ou separadamente, Sempre na ct ia, porém, com 1m novo objeto e central que é a moral. Corresponde assim, ao terceiro vel de exposig&o das légicas, apés a do sensivel, a das formas, trata agora de uma légica das proposigées (ibidem). © mundo ordenado € também um mundo sob ameaga. ‘Os bons usos desempenham papel regulador. Toda infracao esti sujeita a perturbagdes que refletem, tanto num universo natural como cultural. Lévi-Strauss opde duas éticas: a do ocidental que respeits as medidas de Carla A.Barbosa (ibid terra, Uma central Jakaira: “Veja, quanto a voce. seri Palavras’..£ pela cabeca, pelo alto, bruma é a palavra divina: a bruma é companheira da chama, as do cachimbo & do tabaco consumido. A bruma de Jakaira reune em si a substincia fas Belas Palavras. A bruma dos sacerdotes e dos profetas (fiunaga de seu cachimbo) permite-Ihes ter acesso a bruma origindria, faz ‘com que ougam os deuses”. De feo, lembra-nos certa vez que nos encontravamos na Guarani Morro da Saudade na cidade de Sdo Paulo, na casa de rezas, numa importante na qual trativamos com os lideres assuntos ju regularizaglo de area, Todos os homens eminentes tomaram a palavra s para referirse & . A certa hora 0 cacique Nivald disse-nos para falar. Depois de tdo solenes, rituais e signi mos no ter © que dizer, ou nko dispor de um modo de expressio & igenas que nos prevederam ¢ entdo dectinamos do convite, dando-Ihes estas razdes ao que o Cacique Nivaldo respondeu: “Maro voc’ néo consegue falar porque ndo fumou o cachimbo, eu também ndo consigo falar neste tipo de situacdo sem fumar 0 cackinbo, se voce fumé-lo tudo 1e porque enido sera Deus que falaré através de sua boca”. 140 106). Esse local com cinco palmeiras sustenta a higiene para se proteger como individuo enquanto que nas sociedades tradicionais so respeitadas para que os outros no sejam vitimas de sua prépria impureza. O selvagem da assim, prova de mais humildade em face da ordem do mundo; depois de ter analisado a origem da cozinha ¢ de suas dependéncias este antropélogo dedicou-se a identificar os seus contomos, as diversas maneiras de preparar ¢ consumir as refeigées. Ilustrando cada etapa 0 fato de que a cultura no se define como um nio, mas sim, como uma operagdo, aquela que faz da Natureza um verdadeiro universo. Operagao mediadora que separa e une 20 mesmo tempo, de tal sorte que a natureza ¢ permanentemente culturalizada ea cultura naturalizada48 © pensamento mitico neste caso serve de operador nos dois sentidos (Dosse, ibidem) Em 1971 € publicado 0 quarto volume, intitulado O u que encerra um trabalho de escritor que durow sete anos. Antunha Barbosa (jbidem, 1a solidao da mata E ocalor do sol que ia tarde. Toda relagio fa natureca. A presenca Ele aparece e se dilata, flor que se abre & luz do sol, Mos Namandu & para si mesmo seu proprio nesmo tempo o sol e a flor. As metijaras que designam certas partes de seu corpo indicam claramente a referencia vegeta ramagens coloridas, cabega como o cimo de uma dr deus se desdobra. Ele & 0 comeco € 0 fi precede as préprias colsas, elas st tempo, isto tal. Nam is desse tempo, a ehama como como signo da chama. Haveri nesse mundo uma dupla oépia na parte a neblina que os primeiros longos séis fazem surgir ‘acima das floresias no fim do inverno, de outra parte, a fumaga do tabaco que emt seus cachimbos os sacerdotes ¢ os pensadores indigenas. A fumaca do inal € traga, elevanda-se do cachimbo 0 caminko que Nesse desdobramento de Namandu da floresta que acolhe a virtude das Pindé que sustentam 0 mundo fica a oestee simboliza Tupa ido aguatico e suas diversas manifestagdes, ele oferece o frescar & 0 qual 0 calor excessivo de Karai arriscaria consumir os homens, dado ido sdo deuses. O frescor de Tupa torna assim a terra humana e permite aos tes evitar a se abandonarem: a tudo o gue, tal como a célera, encontra-se do tado do quente, do excesso, da desordem. 141 ert syow 0 asseoawiof wequins as vseudins mpansnno oDw ‘]o1q4a180 9 vsoALOU opSpzjun8.0 vssou ap vivipaun apopatadoad Dun ynynsuoo (omstamug 0) 272 as 2, ‘oueumy odioo op omvaureuoroury op ezamueu & ‘ores ap ‘seuade ‘aagos ‘opsta & argos sesinbsad seu 9s-opuetode eueumy wzamyeu owwenbuo wewoy o eNuOSS ssmENg-IngT Mu wauoy Q Wy ouewiny 0392329 op yeuosnoU wzaIyeU ep sioasSuEIUT opSiqure v 9s-ez1]200] emujno 9 wzamyeU anuD OBSUD} EN, ovsisod vunu sowouny sowouguaf sop si unused ‘py-poojo :o12{qo ono wn DxDQug!asuo9 v Buod sopuaasap opuas opmise ap oralqo oumo vjougqosu0a » nand «nuysoasep opurrrued soup opu ‘ojna.9 wnu sopouorsiudo souowny sojougt9 50 dajupu stomep odwat sod nmBesuos vyfosory ¥, ‘SootOSOT, ‘anb seuraysis stop vjnome om o ssneng-isg7] wieg “(wapigr‘2ss0q pnde ‘ssnen 708190 Bp OPUISD OD DzBANIDU ap poise op waBossod » ouyusa ap-owof op vpodjseuy waSout ¥,,:[euuog euronbso wn op jaded un eyuadurasap ‘[entta0 2opezado oUtod “eu10}-2p-ouloy 0 ‘SeoIiTW SwalveiIeU sussap Oxia OMpEpIaA “oWaUItZ00 op eupuyno sue vjad ene ep 9 O80 op wisinbuoo epdnp ep qediouud soperedo ouioa soasede ei2]-2p-owiog © “op no aItloureUE}UMIOA “noanquone as osst v onb ansauia} foray win 10d n90 ov O80 op vysinbuCD sso ‘oweuod ‘9 ‘sopepury ‘oatstoop wow} ah *(267'4 ‘woprqt ‘2ss0q] pnde ssnens, “NED ,080f op vysinbuos » wind ng 0 9 vuiay v aaa 2poquiod un ap puuof » gos sopomuasaidas 128 asdiuas wapod serumuoduy sonvauaja sofno Dways's ojsvA wn UsBQua aS UNS}, “Us1:0661 ‘snes “ng, sowafsnuay sjop s0 auua anb ie oday owsowt oD fo00] as50u anyoaf as opraua Q ‘opeoyfpou aruawnua8) ouof oun gos suod yon sop souoopiau-yns Sonu so aaguoousas na anb osynasuowep anuauuinjnoyuod via uipquiay SoquN sD 24a sqO}a1eWOD svOO Sup onouioauasep jouotodsoxe op opzoi wa ‘0Ipu) 2p oywan anb opnuas 550 wowo} soy so anb ‘vorupyiug viquig]a) Y uOBSIQ Op ‘sUON op BOUBUIY vp atse010U oD ‘o}afo WOD “soyuauago so anyuz02 opuaznf wzaantou p coda DUpnyOs Bary/nO ‘pun anb puyauud opSpuuofuca 1s (sopassadatuy sojed npaundwoo 2) jaapuodwoo ‘jo1208 ypia ap ypouogoya Duuof Dun waived “DLASTPUL ‘ns ap sonpoud 2 sonvauyjo svoag Dard ajuauwoypouod wa.guoouaes as soSjut owsou sosod apuo ‘sopuaiow so ‘souaf sy ‘odruB (op saueruouf sop wao auvd j008 ypra un 2p vsnde4 D no opsa}200 w2zip «anb ‘sooquguore so00d sop usn2e4 D no opbor90 D aunia ‘sou ‘optz00 0 2 rua 0 aun syou nssod opu vzauniou D 2 Baryno D 249 opSvatowap ap oyun] sjonb so baod soma v 40Sayo Dycap na oued wa outed, ap au-opuogo|sap a son sop ouanu v2150)njed oposay“aunyino 1p vzaintou np wa8essod ap ougiuo 0 someuijo sop omawzo0 op nyi2qoosep 9 no opSuasus 0 wazof anb sonu sop opuauiod :Zip ssneng-197 ‘osinazad nas o uoqug & opueoytdxg (wapiqi) zapnu ap opeyse ov oprznpas 9x24 0 SUON op eu apuodsast0o “jeoidoxy, eoLgUTY Up ‘THD ap opEIse OP ‘BFS NO~ zamnyeu ap opziso OB oprznpal 19loy OY “stelazautoo seoon sejod wi9qUIE 9 SejUOUTSA ‘soqaUIBWIO ‘sorlazUa sop opSuaAur ejad upEzHOqUIS 9 [9 OuON op woLAUY wu anb ojTenbUd op!Z0o o ered Tu9 op uIafessed ‘yod epezyjoquns 9 winyjno e eed ezameu vp wafessed v ‘ywotdon ‘BoUgUIY BN “Jone ojod vprpuosdwse ‘eordofom wadeIA er op OUTLUA oe openuoouse: ojuayeamnba ‘nu o oun 0 pies Tuo 0 owe) ow (© opuas enb oysod oymnfuos ou apeprun vpunyosd eprendt ‘oe ‘wipiog “sei0ypiaw sens ap UU EyU!Z09 up wrEN OBL onbsod soxo}oqU ‘sop ojunfuoa op opeso|sap oumjon asso reso to}d v ‘re9ared v eBONLD RRR OR RFR PR FIR IF FOR FIR PON FOR F/R FAN A FN A OA PN My adequado denominador com we superficialmente poderiam parecer irredi Strauss apud Dosse, ibidem, p.294), Lévi-Strauss elimina da cadeia significante os conteiidos vos dos mitos & maneira dos fonemas, reduzindo os mitemas a um Baseia-se em relagdes de compatibilidade ow do Dosse que é nesse ponto que se mater sua conquista cientifica. Com isso € conduzido a um formalismo légico que contribui para o relacionamento entre os mitemas no interior de um mito, Esse formalismo funda o encadeamento sintagmitico e a sobteposi¢do de mitemas tomados de mitos diferentes os quais constituem 08 conjuntos paradigmaticos. O espirito repete @ natureza porque ele é natureza; o isomorfismo é total e questiona o corte tradicional entre essas duas ordens de realidade. A verdade do mito consiste em “relagdes ligicas desprovidas de contetido mais exatamente, cujas propriedades invariantes esgotam o valor operatério" (Lévi-Strauss apud Dosse, ibidem). Mais tarde, questionado por Eribon sobre 0 que é um mito, Lévi-Strauss responde estar longe esta pergunta de ser simples; diz que se perguntar isso a um indio americano, haveri forte probabilidade que ele responda que se trata de uma histéria do tempo no qual os hoinens e os animais mio eram ainda diferentes. Para ele tal definiglo é profinda n para fazer coincidir entre si experiéncias iveis" (Lévi- Malgrado as nuvens escuras projetadas pela tradigaio judaico-crista para mascari-la, “... nenhuma situagdo parece mais tragica, mais ofensiva para o coragao e o espirito, do que a de wma humanidade que coexiste com outras espécies vivas sobre uma terra da qual dividem o usufruto e com a qual ela ndo pode se comunicar” (Lévi-Strauss, 1990:193-4).. Assim se compreende que 05 mi tara da eriagao como original; que vejam na sua aparigdo o acontecimento ural da condi¢do humana ¢ da enfermidade desta, diz que se pode bém procurar definir 0 mito por oposigao a outras formas de tradig8o oral: lendas, conios € entende que tais distingdes no sdo nunca totalmente claras. Talvez no gozem essas formas exatamente do mesmo papel nas culturas, mas s2o produzidas pelo mesmo espitito ¢ o analista, segundo ele, ndo pode proibir-se de as explorar em conjunto, 144 Para explicar no que consiste este espirito de que fala afirma que "... a0 oposto do método cartesiano, por uma recusa de dividir a dificuldade, jamais aceitar a resposta parcial, aspira a explicacdes englobando a toialidade dos fendmenos”. De modo que 0 proprio do mito é "confrontado a um problema, penst-lo como homélogo de outros problemas colocados em outros planos: cosmolégico, fisico, moral, juridico, social, etc. E explicar todos intos" (Levi Strauss; 19% Assim, Lévi-Strauss pode evitar a relagdo especular entre realidade social e mito. A autonomizagdo necessiria do campo cultural em relagdo ao social é levada ao extremo de sua légica, até converter-se num horizonte independente deste tiltimo. A operagao logicista procede a tuma evitagdo do afeto na cadeia significante, do mesmo modo que em Lacan, de modo que a sexualidade das sociedades amerindias serve para tudo, salvo para fins sexuais; ela responde a "wma dialética de abertura e de fechamento", ¢ abre, portanto, para o mundo dessexualizado quando no é de outra coisa que se trata. A semelhanga da postura estrutural de Lévi-Strauss ¢ Lacan encontra-se mais uma vez manifesta ¢ revelada pela afirmagdo similar de Lacan segundo o qual: "as relagdes sexuais ndo existem". Esse evitar resulta igualmente de uma negagdo do sujeito entendido como lugar insubstancial, oferecido a um pensamento anénizo que se desenrola nele com a promessa de um melhor conhecimento deste liltimo mas na condigae de que o sujeito "se dissolva, qual aranha nas ‘malas da teia estrutural" (Lévi-Strauss apud Dosse, ibidem, p. 295). A esse respeito merece atengio a resposia por Lévi-Strauss dada a Eribon quando este afirma que nos mitos pelo primeiro analisados somos tocados pela omnipresenca da sexualidade e do cortejo de violéncias que acompanham; diz. ele, em resposta, que somos tocados porque este aspecto tem um grande lugar em nosso proprio sistema de valores e em nossa vida social, "Note, no entanto, que wm mito nado tratart jamais de un problema concemenie & sexualidade em si mesma e por ela mesma, isolado de todos os outros. Ele aplicarsse- a mostrar que esse problema é formalmente anilogo a outros problemas que os homens ‘se colocam a propésito dos corpos celestes, de alterndncia do dia e da noite, da sucesso das estagdes, da organizagio social, das relagdes politicas entre grupos vizinhos... O pensamento mitico, confrontada a 145: Let Coysu1'd wopiq) luo 1920p, ‘opssoudso » uawopiod aw 28 ‘oxop jounynuso asypup ¥ jauunpauar opop wn owos aze.vde opu vioupBuusu0D ns Du o1eujseiuos® Q ‘wunanssod as ajuawijnas svs}oo sD oW0D rearstrardua visouvu 9 sansgns apod ondse op oysnasuos Dumyuou anb yp ow va anb ojuawsuas op wagaoad ‘vya dod oywar anb 01808 0 ‘nugisty vjad onadsea nayy ‘somuaunsuad soudoud snas wa opu as waIsixe opu anb owoujaosuasop op ja) sapubsS Bradauoa 2 jad DLUOISIY Np 08H ow t990}09 59000 anbiod ‘SISO 0 wivate ayy anb ‘soyjow no ‘wosoust » anb sea0a ops :opuodsax sayy na ‘DugistYy D L10U8} ap sDujupioa4 au 9A svysyscioML -09W rio svysixibw so opuonb,, :ewuD9SeI08 DUEIPE SIE “res [dwopiqy) swdrugap 28 ap sanap 0 2 on1auip 0 wer Soaino szonb so aaqos souajqoxd sosuatu oqj09 v2 anb wpa opt s3ja ‘pwusou 38 sod yp as opsomisuoD D159 ‘sasopouoisiy sasse vive SopiSuuo wales ap apupnigissod vp niof atuauypons} wot-2s-t0%L0} onburSuo) 0 2 opossod 0 ‘opu ag gnsjouDut busoww op awuauporionuvpunf wosuad suauoy so anb 2 ‘sou a sap ‘augua winuod wa vstoo canbyonb oysixe onb anprusod 10d wassosowoo ‘opu saja as sopnags aonb no spat ‘sop bY wDs9K3A anb spossad sop daqna nu nossod as anb 0 aunmsuoaed soja wmyapod owos anb ossoet ‘op avayuoval v souaud SO 428 unUasap owsyEqoU} 0 soxBojaid 2p opoununizes saz04 Sp wibytias at anb sosopouoisty so", + ’@ opansqe ‘umn 9 osst anb ssneng apuodsas anb ov onaurour o vsnoas ajo anb z1p 98 uo} sonbjenb ap enb opuszip enunuoo uoqug “ui910g (€L1:0661 issneng);, smppos so mau sopnijua so opu ‘ousow o auuod por wa 9 owstunbow Q ‘212 ‘odiu8 ou opsisod ons ‘jonprsspur DUOISIY DHS ‘o}uauMJaduial Nas ‘epopa!a0s vp oquiate ypwD vivd ‘2 ‘amuaoee 2 o8tiuv o21oisty opwssnd nas ‘soupsap}suoD v anb twa omatwow ow apopeios vpvo vituosue jonb ou opdozys10 ap opoisa ‘puja ‘ooyfp.B0a8 ojo ojad soss2nip aruounpinujpaovasxa souiof qos ‘sopnoojoo ops sassq -sowayqoud sows sop pla mb viva opu onydsa assa ‘wadog ‘ortudsa op oraupuosounf 0 augos waacaxa as sopuaps soduof wisso 2 ‘payout iusoue bp auvd vpos wa onaf 2 ounwny o1qaigo 0 anb souado yauquiay na ‘Dupwny vzaaou ap ovsou DYT—as D opursDIsoy, ope ‘oprpuciua jer umn 39s1Su09 uunye ssneng-1a97 wsodsar wo ‘one oN “oILIds> op opaureno!oUny op vauoisiy-n opsdaouoo w ssnang wo seroudar v soopeuorsil| SO OPE}OUL ‘urstiay seatmeuuye sussg “sopnzypaz9 no soapy ‘sowtpOUL no seBpTE Urefos sopupatoos sv sepoy tuo Svaqugp! eos Seto} SeSse| “OpHaMOD Lt SeIUO sodun wo aysisuoa anb owuidse op amtorosuoour opepiane uro vyEE ssneng Tob ot (WOA'N ‘souessreuaY ux) anbpiowy.7 ap 19 aIsy.) ap SUV $2 sueyp uoupwuasaada4 v] ap mauaiqnopop 27 ‘operant ‘661 Wwe opuoygnd ‘oR (© opuvocaus 066] 9p TISIAAHIUD wu OJUNSSE OB wH]OA LOG -vorigiso ‘ojos ov wsaud apepryezoduioy usm ‘oxnyry 9 opessed os-waajossip yen eu vbuaseud wuN op asaeien owseu vue (19°do) oss0q vpuayuo viouopeaaid w 9 owepoduur syeutr ofun NOs onb wuEIS tigo ep ‘ouweuod ‘9 owsyemmnnse op 9s-21q (06120661 ‘ssmEns-1A97) “seunxoId OFIS> sogdeiaadioyuy sojuaiayip seiso anb wpuye apuoiy “ooiytuero cuawusued op opSuede y xeumumjad oySpuos cum ootpuinf onauesuad oF soitarout 0811 ap 9 opstooid op svioug@ixa seu wiodessed jer uretA sono ‘nb euoosaloe sour ‘epfosu0a ‘Qg61 op visIAeTIU vUIsOU eu audios ‘seneng-tag] “(woyosolly 9 voysuaia oeztd) jeuores ouauNsuad oF uurofessed ¢ euomis 0s anb 9 apupio vp vonifod opSeziueii0 wu 2 wIO9ID eu anb uewo, wo ofode wioo ‘woqy opusUyy “(wopigy ‘ossoq) jonginyot eu01 © opepissooou vwunuot onb oysia “8Fnj oxime sanbjenb wo oprznposd 40} 98 W9q o1nuT BHApod ‘oW¥y ap ‘9 H1e nEznpord as anb Jos OU v vSIO9 tuumno ‘ssneng-1497] wed ‘vous oft ‘oFa8 opunuut ou “od'g9so|y o wed onnt owuawesued op wafiessed y “elougSunu0s tp opr] Op o1U9A9 0 2 upIo up ope} op emmnso e wes0}09 -opnaruog eo} “ean|NoyezeuTNEU ‘ejougsuntuod jopepissaoau- sejtuoiooip sy “etoudSuuoD ap JUN] o st ‘ig “auasn omuousyeyoy vIsD OB ‘oMEILD Ot “eIIOYSIE V¥ “oda o aTudns ‘9p eumbpm 9 ouw © “apeployorsty eu oeSeztTqersesap v :oyweuodun oj oso upure znpord seiBoponyy vouejoo VY ouemny oqidsa op apeppuapy 9 soawsaquose sop apepriaistssaduay “5 (6-61:0661 ‘ssneNS-1A9T), SOBIpo9 sosiaup quoUDoURy US ay ag sauno woo ojapouod wa o-Da9}09 ‘soprossuod puvayqoud ws ROAM RARAAAMAAAAAMAARAAAOAAAAMOADOADS® Ao que agrega Eribon na sua interrogagao: 0 senhor recusa a idéia de que existem leis da histéria? E ele responde: "O mimero de varidveis & tal, existem tantos pai que apenas talvez um entendimento divino poderia conhecer de toute éternité"” 0 que se passa ou vai se passar. Os enganam-se a to znto; a historia 0 demonstra. Dizemos "de duas coisas uma’, ¢é sempre a terceira, "Gibidem) Esta contingéncia absoluta deixa algum lugar & histérica, pergunta entio Eribon. Claro, responde Strauss “Os acontecimentos sio imprevisiveis até que ndo se tenham produzido. Mas quando ocorreram, podemos tentar compreendé-los, explicé-los. Podemos ligar os acontecimentos ns com os outros e reter retrospectivamente a légica desse encadeamento. No presente, nada permite prever o que, entre tantas possiveis concebiveis e outras totalmente inconcebiveis, se produzira" (ibidem). H.Conseqiténcias das precedentes consideragées para nosso objeto de estudo deste trabalho nosso ia em Direito ao concluir o Referimos na _Introdue: desapontamento com a formagdo universi curso em 1976, ‘Afora algumas importantes excegdes, como foi o caso de Teoria Geral do Estado, ministrada pelo Professor Dalmo de Abreu Dallari, mas que, porém, infelizmente, estudames apenas no longinquo primeiro ano do curso, « maioria das outras disciplinas deixou-nos com a desagradavel sensagio de que 0 que haviamos estudado nada perquiri nem nada respondia sobre a condigio humana, sobre as relagdes numanas, as relagdes sociais, as relagdes entre sociedades. O Di rnormas codificadas, nunca problematizado, nunca questionada a norma, a politica, a economia. Nada além ou fora da lei do Estado. Isso nos deixou uma sensagao de vazio. Técnica, praticamente pura técnica, fra 0 que apreendemos na Faculdade de Direito, o que valia to apenas para coloci- la em pritica ¢ com ela advogar ou exercer fungdes piiblicas juridicas, tais como a de juiz, promotor de justia, etc. 148 Foi essa sensagdo de nfo ter encontrado na Faculdade de Direito a pos ivamente que nos fez ir buscar na Europa © na etnologia os questionamentos ¢ exercicios que nossa juventude queriam. Logo veio a surpresa e o contentamento 20 ingressarmos nos Seminérios de Nathan Wachtel pelo desafio das idéias, das hipéteses a partir do novo, do outro: o indio andino, incaico ¢ pré- incaico, Nunca houvéramos antes experimentado a reflexdo, qualquer que fosse ela, se nao a partir de dados extraidos do universo I. Tudo até entéo fazia sentido, algum sentido apenas a partir da referéncia tinica de uma continuidade historica entre 0 eu e 0 passado, Seja na Faculdade de Direito, seja antes nos estudos pré-universitarios. . Coma freqiiéncia aos Semindrios de Wachtel na Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales de Paris e em seguida aos cursos de etnologia da Universidade de Nanterre e mais tarde ainda com os Seminitios de Simone Dreyfus-Gamelon, sobre a América indigena tropical, além dos grandes seminirios de Claude Lévi-Strauss, Jacques Lacan, Michel Foucault, dentre outros, descobrimos modos de pensar ¢ de viver diferentes dos nossos e percebemos que poderiamos aprender ‘ambém que havia solugdes diferentes para problemas iguais e que aquilo que aprendemos em nossa sociedade como certo podé ser errado para outras, de modo que as possibilidades, as combinagdes possiveis eram bem mais amplas do que nos haviam mostrado até entdo, > Aquilo que analisamos nos itens anteriores, dentro da histéria das idéias no Ocidente corresponde em grande parte a uma experiéneia pessoal tanto por ter correspondido a trés anos de estudos académicos com os cientistas que mencionamos ou por outros que foram por eles fortemente influenciados. De outra parte a experigncia propria de que falamos deu-se ainda até mesmo pela nossa condigao de estrangeiro nna Franga, 0 que permitia no dia a dia ter confirmacées priticas das informagdes teéricas, porque experimentévamos a exata sensagdo de sermos diferentes dos préprios franceses, complementade no regresso a0 Brasil através do convivio com sociedades indigenas onde a diferenga mais uma vez se confirmava E evidente que ao estudar o evolucionismo em antropologia social percebemos imediatamente que nossos estudos Juridicos se deram, em grande medida, dentro desse campo teérico. Compreendemos mais tarde que o historicismo e 0 nao comparativismo enclausuravam-nos, os estudantes do direito, dentro de 149 ist anb op seu ypeu 010/301 ojapou ap euof.are [vas wns» Sopoxtoga! OFS ‘omuautestiad nas 9 opdnpoid uns “a1uaplog 0 “0ss} WD i eiwopi9o eanejruns apepioa % aigos (eio8 opow wn ap spepyeuo}oer wu 2 seuRUNY SyOsoIE UP tinquim owtoD ‘owsioLo%sty op oEseziniquisosop fu seuode ovt oiiaot09 anb ou ‘Seog zuesy 9p snsed v opmarqos “e190 viSojodosn wp oxdinquiuos v jenviou ausueNs) q ayo v santa Sop wope ‘ous s0 op no ourtuny, o1gaipa op souIsyuEDXU SOHN L Oss29" Op! J0} jeount wos “efougiosuoo wp seuoIsI 9 jetopI90 opepatoos up seuode ‘so1e) 2 A495 no 6 nf stzapoxd 2p zedo toy stuada anb ap orgy © opepuansap ap wiopy “sind as aicuos Couto “DLpisTy yp oBU 9 spLigrsty op 2o;npoad ap ogSIpuod eu opespenbudaI 1} ‘oweyMND seo] “ooTOISTY oWwauNSUOd GQ soIsinal —umEIOS ‘yO 21qOS JeItiapIoo ojUouIesUDd Op opSIngiNUOD v a1g0s 9 opepruEUNy oanpjr onborus o anb soqaasad ove outiod ey ovU ‘wissy ‘ ‘nop siuoisjoxti0xour Seu SoloUD!9 sv aIgos anbajuo o sojap stodop anb annupe ap xex1ap apod as gu ‘Seu no soo siaajssod sop onodsop ‘onus ON “soiopanoxd oquouyoxtacad sofop senna ‘sogSmqusueo siti @ seuay O88 Seon sey anb wipquie auapire sTmuofatoxu op samruqeoe on op saz0reur onal Ops ‘sua su sou avsqjeue 9p souioya onb yui, vit “oorFojodomue omroumestiad op sogbinguntos 9 seiougnbostoa sp onuawaiuapiay -sogSnjos sozoupou 9 seysodsou sojcure stew ssuvaje sousasapod ‘sopeparoos oxiue ovSvorunod vjad a voan vjod ‘yenb s 2 SOBIpoD anua opded}UNUIOD ap oj vp ‘wSuaraylp ep wapr vu os-nomed ‘opeToape owod ules 204 ouod eles ‘{euorssyoud ‘vongid ogseme essoN “a1UDp19g op seaysnjoxo seiouguajar owes sowapusaade onb ‘ovSnjoxa ep no ossaufoid op sosouresed Sop onudp jeio0s viGojodonue up no onanp op salopeiado owoo ae sowassgasp onb no sepesene stew! sapeporoos woo opueren soureaLis> opt onb op sowed ‘g6] opsap ‘senojisesq seusSipur sopeprmuoo B onunf sere v sowossyssed anb wemiunsd sou jeioos viFojodosue up sagSinginuos stv) jvossad 9 oanead ost ‘ysop sta.» spa ‘opeprensi ap snivis wos “Pep! BP saIuarYEP sapepag0s se ‘ooiprinf odie op onuap wionaxosut anb wa odutay ouiseut 08 ‘TeI00s opo1 © uagditI09 ‘and soumd sexno sep swapuadap 9 9[9 anb op wiodesuow up ned ‘onjang op ooyjeodse dures ou ‘opure weuINqsIHOD “onuouutajoauasop ap nbaB nas op opzer wa wesstiqgtp seuode seisop ‘stewapr90 oyU sapupiqtas Semmno sesso a8 oW}O9 Oa} Toy “eIHApIIO ‘ogu opuntt op onb owsaut ‘opesifone weuar anb opm 9 aiuap}90 op watsnjoxo elougiajar ep aqund w sepynuisuoo opis weyun ‘seprznpord oma’ aie ‘Seuewny seiougro sepeummyo se clqos owaurested op sogSnujsuoo sv sepo) anb wexensuowsp onb wo epipaw vu ‘sojdure stout ‘nim soxoyar 201 sod urerequoe seistuotonjons sopgjtusod so wore#ou oe e}o0s wiSojodonue ep sagdinquyuoa se onbyod ajo aiqos seuade opt sent ‘onfatig 0 a1qos opxaYaI up opunu ou vonadoo opdruo}suEN cum aeoynuapt sowopod yf and owawour ossop anmed vq reruap!50 ooxpunt wwaisis 0 wiouguayar ouios wen seuade anb svstjenssoaaid so no smistaneutOW $0 wroyundosd culos o1yyjuos op oxijos su no eULOU ou opLasnq {gs euanap oifouip 0 onb ap kIgpl v IUIsope ov 2 UUCUIMY wIOURISIXD BU sopeoyjduit saz0ie} sosino so Sopor emo wa rBuG0I osjoa1d 9 of-9904Oo oufau wied anb sodoud 08 2 [e120 opor © wragduroo anb sowed sono ‘op J0/eur oxpenb ou of-FznpoNUIa: oF ovfaHIC 0 noZUEMMY FSMOUTTEHL > seog zueig op aque v ef yeroos wBojodonue Vy souuiny anb soaquiguosa ste soatjour So no sapod op sar01u=I0p so oisap zen 10d 9 opeisy 0 esfowd viougzayes sod opuoy ‘Soxsu0> ‘op sooSnjos ap sepezieioadso svoruop) 10d no stay 9 seuurou 10d seuode auyop 96 opt anb oifaziq] win ‘wfas no ‘opeumnay stout “zaqqey “wuoquE seu ‘opeznewoiqosd stom ‘ojdure syour oapenb wm 2p onuap oxic o osijoue 9 fopuaaiduioo sounmtin tied seaou soacyp gp SoU 9 apupramje2 opu ep ‘ousianexedwos ogu op ‘oustoLoIsIy op ‘oUtsmusDOUx op ‘oustuoronjoxo op saueure sep euioqH Sou eI “SEISUN! SOP assarO1U 9 astjpte ‘onpquo ap wiopedsiau! sou-2aazed ‘vorprinf visojodonue ep serotgptiay SeAou sep 2 JoIpuEjeg ap ‘o[duraxa sod ‘sagSinquuo se 0D 2 Sentng-1A9'] od opedueae siodap rysmourpepy 2 Sco ap snod & of ooifojodonue ojueuresuad op vysodosd v onb osst sod 3 ‘onot ajuauuyear OB|e 1020) AeIHA} SOUOUE OF No ‘oAou oyuOUT EAL ap oe sozey ered no ‘ounmny o a rul0], B “Upia & “StIBWIOY SO ‘opLpaioos fe restiod wed opSinqujuos ogu essoU ¥, 2 oMtaureuonsanb ov oppndour jad jangsuodso: oioweysnf 9 opeznewajqoid opt oa1z90) odures wn isso © apenas a esse titulo merecendo um lugar igual ao de outras produgées e pensamentos. Outra contribuigo nfio. menos importante foi a conseqilente negagio do direito de se querer pensar, avaliar, inferir sobre sociedades ¢ organizagdes humanas diferentes da do ani valores da sociedade a que este perience. Dizendo de outra maneira: @ contribuigao levistraussiana nega a possibilidade de que sejam julgadas e avaliadas outras sociedades com os instrumentais da racionalidade do estrangeiro; de modo que apenas a prépria sociedade & capaz de refletir sobre si mesma, nada autorizando outras a fazé-lo com alguma validade. E isso, na perspectiva do relativismo cultural, segundo 0 qual nenhuma cultura dispde de qualquer critério absoluto que a autorize a aplicar ingdes a propésito dos conhecimentos, das crencas, da arte, da moral, do direito, dos costumes ¢ de todas outras aptiddes ou habitos adquiridos pelo homem, enquanto membro da sociedade as produgdes de uma outra cultura, Contrariamente, cada cultura pode ¢ deve fazé-lo, tratando-se de si mesma, porquanto seus membros slo a0 mesmo tempo observadores € agentes. Haverd a possi , que tal visto é incorreta porque indicaria para a iade, na medida que significa que apenas o préprio grupo social ¢ capaz de dizer de si mesmo. Na verdade trata-se apenas do nto de que no estamos habilitados a proferir um discurso de conhecimento de fora para dentro, porém, nao se inviabilizando a comunicagao. Pelo contrario, ¢ justamente da comunicagfo que se trata gnifica dizer que a comunicagio apenas é possivel respeitado 0 principio da igualdade entre os comunicantes, de modo que no se pode verdadciramente falar em comunicagao admitindo-se que um grupo tenha © poder de dizer sobre 0 outro e pretender, com isso ¢ ao mesmo tempo, a comunicagzo, Muito mais motivos existem para que tenhamos dividido © presente trabalho em duas partes. Nesta tratamos de aspectos tedricos, de correntes de pensamento, da histéria do tratamento dispensado pelo Ocidente as parcialidades ¢, sobremdo 0s povos indigenas; na tiltima trataremos mais especificamente da evolugdo legislativa e juridica dos Estados ocident tones € a luta desses ‘iltimos por direitos. Em alguns momentos poder parecer para muitos que de alguma forma estas duas partes ndo se encaixam, ndo teriam unidade; no entanto, estes dois aspectos, estas duas probleméticas 152 desde 1981 a fazer parte de dade intelectu No retorno ao Brasil fomos ter inicialmente com os ios Guarani de Sao Paulo e com os Terena do Mato Grosso do Sul Vobivernos com o projeto de realizar nossa pesquisa de campo em ropologia social, para depois retornar a Franga para a apresentago do trabalho académico. Logo que um ¢ 0 outro povo (Guarani e Terena) souiberam que éramos advogados, passaram a se relacionar conosco como advogados. Basicamente os casos que tratamos foram de terras, 1 a vida profissional e de nossa al simultaneamente com o direito, mas também e muito com a antropologia. Era e é preciso demonstrar, tentar convencer as pessoas, principalmente os nilo slo incapazes, porque niio ‘or outro lado, a historia da antropol mesmo a da geografia clissica, a da formagio dos Estados-nagé ago do capitalismo acabam por explicar porque e como injustamente © sem qual 0 foram discriminadas ¢ denegridas estas sociedad. Porém isso nao é o bast ocidental era falho sobre si mesmo ¢ sobre a sua producdo. 10 que apenas olha o préprio reflexo é ineapaz por isso, de se conhecer; ou seja, na nossa Iuta de advogados de a jue demonstrar que 0 Outro, 0 mas também que 0 que acre nossas produgdes, nossa ciéncia, nossa objel so senio parciais, relativas, tendenciosas, ideologicamente marcadas, especificamente domiciliadas, carentes de outros dados. Fechados numa crenga de que temos a verdad € para entender 0 resto, os deveria corresponder nao a um plano acadé deveria ser constituido a partir do conjunto da nossa vivéncia na defesa dos povos indigenas. © evolucionismo que ganhou muita atengao de nossa parte teve muita coneretude na pritica ocidental vis a vis dos povos indigenas ¢ ‘mesmo dos Estados pobres e suas populagdes. E tem ainda muito mais do que + Sobretudo, Assim, seu estudo © conhecimento so imprescindiveis para uma mudanga de perspectiva e de 153 gsi sod eqeoe anb 9 jeroqy osmssip 0 ‘owes ou ‘opuouow ‘oupoIe ejod wsoouny opSnjoaay e sode wysenfling ep yexoqH apna vu ep oBSinNISqAS & ‘ojduraxa sod ‘ousoa id & 9 osmastp 0 anus viougpuodsaxioa 9p wifey senuooua as woquE enjiqissod oyu jez, -opopljeulsu0 9p 9 apeprenpratpur ap opSensuouiop wsuoiid wp opdemy vo oLded e908 odureo ou sowozip anb op ogsusardiuos w epemooud axduas 398 anap ‘owunxe 0 opessed op omauis|> owoo ‘nex? orourad 9p Ploosa eu somopuordes aruewye1a8 ood Oru > ‘afoy opuse 2 ops SoIpU S| ‘opipiod opessed wn aigos vongrodiy eos eum anb op viowewodur so}eu 291 8 uressed SB] 0 ‘opSetpionutop & anb oraqo 9 ‘oduno 0 ‘viapyo w wied nfos 9p votfojodanue opSe v epepnu ‘owue}u> ou ‘saiopesinbsad so oduuna w wet vounyy aHuo wns wa stEIapIAg so UwIRIOY anb ov Jopuodsaxio9 UeLOAep sonunayid so anb 9 opessed ou opis souroyi9} owio9 “iwoKixo wp vosng t woD 9 Seatiigjoconue sosoigdny se “rensuowsp soureuoy fowog ‘aseq ens v mansuo9 onb 9 oywoums nas o aya an jeuoronIsUt odedsa © woo soumajoid anb osmasip 0 soumeuororjaiioa ap opapissa2ou Wr 9 ean] o aiqos ojuaureUONSoNb O ered ‘opessed OU HISD OUHOD soUIDL gu anbiod sue sourepapod vou ‘soxuosspSuoyso sou anb seus sod onb ‘suaSuo sv augos Jouororpas oeSeBoxienN ep omauredo|sap win zmpoud (SSNS @ souade opt 9 seog zueIy 20d epemneu oWos xprpudItd IMNS9 jueUIOD —& oquaUMDMFOjowaIsI “soueuiny sorofap so aied oroydoud odureo 2 szanbls op jonmofsau o1joiexsasa1 owoo epiqaouoa “jerierau opsuaaide 2p o1afgo seuade 19s v nossed anb ezainreyy wuulosd v osseooud owisou ou ‘wpquIEy nmpoxa PwEpout [euOIZeE apeparoos ® onbuod wigquIEy JoYjaUL 9$ -apursauditio ‘soj-punuiorxa no ‘soj-PBou no ‘so]-20US! No ‘Sof leo op ‘opbeu-opeisy op © ‘owst[euoigR! 0 ‘owsqofanfoxs 0 9s-opuapuoaidiro>) “oydeuruuaiepomne 9 wiueragos ureyul sonod soso ‘eisinbuos ep avsode ‘onb vawuersns onb 0 8 sso9qeaard sod noguoe ‘snadoing sojad vousuy up on op woods & onb opuas ‘1oxojue oporiod ov sonod sop oxSemais v ‘oaipiinf 9 yenioou09 wista ap ood oP Jad ‘onbuod 9qus sowarapod onb 9 opSeu-opersy op ovs igBiowa v wi9quIE opuapusardutod seuady “odures assou wYjEqLd 91 OpSuanUED v ‘opsiAar wns B 2 eIsIuOIORAEIU! a IsIUOION|OAD BPO! 9 LIO EP LOT oBduar anb 9 onng 0 2190s ougid ou si soaod sojad ‘opsenunuos wo IS{N9 OWOD OPUNU OF as-MENSOLE -opnioagos ‘seanTIsE 9 SEMEL four win ‘oprznpord pe nb soni ruoysuen wed ‘soueut sodap ap opSipuoo & aij-optreou 9 jap WaUWOY 0 2 UpIA up wioperad 9 a opujnoutasop ‘ezaunyeyy vp zopepard ‘jouar ‘ogi J “apepyo ap oye in “eouapuDosapU0g opuenb eSuepnur vsso ‘oanefow souots oieureyen wn srouoFYpEN sosod sov AUajop v aIAp!9O O assed onb ouwsoutr ‘ouRMLOD op anbrod ‘ososoxd ‘anb orfgquoa op as-tmo uressod svossed se ory 9p anb 91 opnnosip “opwpnyso sieur oun 298 onb pH “apepuarye y opdujas WO OWaLEHOdLIOD MOAR RAR ARAMARK OARAAAARAAAOAO2MO9OO8D produzir a reagdo alemi que por sua vez desemboca, desgragadamente, no nazismo. © novo pensamento que substitui 0 evolucionismo que se inicia ja mesmo antes de Boas ¢ Lévi-Strauss provoca também uma abordagem descontinuista do progresso cientifico que era apresentado © tratado dentro de uma concepgio cumulativa, linear. Com Copémico, 0 homem deixou de estar no centro do universo. Com Darwin, 0 homem deixou de ser o centro do reino animal. Com Marx, 0 homem deixou de ser 0 centro da histéria, que, alis, no possui centro, Com Freud deixou de ser o centro de si mesmo que sequer possui um centro porque ele proprio ¢ dominado pela estrutura da Tinguagem.(Prado Coelho, 1967:38) Nietzche diz: "Nao hd sujeito, mas uma atividade, wna capacidade criadora de inventar ... O eu ndo consiste na atitude de um tinico ser frente a varias entidades (instintos, pensamentos, etc); pelo contrt ‘o eu é uma pluralidade de forgas quase personificadas das quais ora nuela ocupa a frente do palco ¢ toma o aspecto do eu; deste gar, contempla as forgas, como um sujeito contempla tn objeto que Ike é extertor, um mundo exterior que o influencia e determina: 0 ponto da subjetividade é mével” (apud Prado Coelho, ibidem). Apés Franz Boas confirma-se que as fronteiras do saber cientifico esto em incessante deslocamento, sujeitas a mudangas ¢ reformas sucessivas, de modo que a histéria da ciéneia é feita de aporias, de reveses e ndo como era vista, como elucidagdo progressiva do verdadeiro, ou verdade desvendada. Por isso Lévi-Strauss indica Rousseau como o precursor da etnologia ao responder 20 cégito cart 10 do ew sou logo existo com a pergunta de desfecho incerto: o que sou ext? Assim, 0 eindlogo 0 acompanha nesta recusa do eu para se tomar receptivo ao discurso do Outro: Na verdade, eu ndo sou eu, mas 0 fraco, o mais humilde dos outros & apenas por este caminho do reconhecimento da descontinuidade ¢ da humildade, da relagao estabelecida na permanéncia da diivida e do constante questionamento, do comparativismo verdadeiro, sem preconceitos, que podem progredir 0 conhecimento ¢ a comunicagao e ndo na pretensao do saber, do encontro da verdade, na obtengao do fim. ‘Assim, e ainda no campo epistemologico, essa guinada de perspectiva do pensamento enudito incita-nos a trabalhar mais sobre relagdes do que sobre objetos, com 0 que se escapa da tradicional classificagao 156 tipolégica, que jé € uma limitagdo, jé & um fim e uma morte. Através do mesmo proceso tentar agir_ num novo padrio cientifico pela abordagem ‘comparatista, importando, por isso, mais a forma do que os sentidos plenos, ‘ou substincia, passando a ser universais os mecanismos de pensamento a despeito das diferencas em seus contetidos. E a revolugto € imensa se lembramos que Lucien Levy hl afirmava que a mentalidade primitiva era pré-logica, regida pelo principio da participagdo, enquanto que a civilizada, a ocidental, era Logica, regida pelo principio da contradigdo. Lévi-Strauss revela-nos 0 pensamento selvagem to logico quanto o civilizado-ocidental e como ele procede pelas vias do entendimento e se apoia em todo um sistema de distingdes e oposigdes de extrema variedade. No método analitico estruturalista do mito pode-se, exemplificadamente, compreender melhor a mudanga. Deixa-se de procurar o sentido iiltimo, a esséneia do mito numa invariével para tratar de definir cada mito pelo conjunto de suas versdes, que constituem a cadeia significante, Revelando-se nas repetigbes a estrutura do mito. Este caminho de anilise pés termo 20 procedimento antropolégico anterior que queria desvendar um sentido em cada mito 1d0 € por isso procurava a verso mais correta, mais original, menos corrompida, como se estas coisas devessem existir. ‘A revolugdo estrutural na anilise dos mitos foi muito ampla porque tanto indicou que o sentido ndo se encontrava no contetido isolado, mas nas repetigdes ¢ relagdes com outros mitos de outros povos préximos, quanto revelou ser to estruturado o pensamento mitico como © cientifico, porque como este, ¢ capaz de formular analogias generalizagdes. Por titimo e nfo menos importante esta atengtio dada a compreensto do pensamento mitico, em tais termos, tampa o fosso que se pretendia existente entre os povos ditos primitivos e os ocidentais, tanto assim que é um mito querer dizer que as crengas e costumes dos povos ocidentais sejam resquicios de uma época passada. Ao contrario elas existem e coexistem com formas de pensamento que se intiulam de origem cientifica, elas na verdade sto contemporineas ¢ a0 mesmo titulo. ‘Nao param ai a importéncia do mito e as implicagbes de sua anilise estruturalista para o resto do conhecimento cientifico porque 0 universo mitolégico fala no sujeito, sem espago para o eu penso uma vez que 0 mito ndo tem autor, ele assim, nesta perspectiva, é equipardvel a uma proposta pés-modema da atividade cientifica: atividade intelectual de fecundidade sempre estimulada, numa busca incessante que repercute sempre em novas disposigdes, inversoes, substituigBes de conceitos, 197 est ‘se sepo1 ® suntto owautesuad ap no symuqguaa seangnuise s2 opSPjo4 Wwe OOD ELIS ¥ ojuinb ows seog ap oyuaurEsued OF SSMENS-I497 9p OBSEH B WIESE aS-10N gy aquomp svanyna soiapa wa sjaapynuy waagsaugos soja anb wwroud opuistun ap opssoveu 2 ‘voyppuodse viougui0s0 ap souswgues D apupynSinuo apuni® quip as opuong) segsnpouoo sosoysonnf Siow so nand tiagn oivise viod » ‘sinampa soxajdwoo ap piad P no ‘poo ono ‘mnbp onatuaja wn ap npuad v omownSup ossou ou souaniupo 9s ‘sod ‘ovsnnaeud apuou® woo spy-psn as-asap ‘snj402} svjso pavd opop 2 afoy a1 anb op opygs sou onwaumsoquia un wag “Duupipauuau sag;Be1 wa wmsapiad as soumysoo 50 ‘soouoisty sojweso v opisap anb woumnsaed 9“, “xp owsour um wreLia) wnuw09 wre SoSeN Sasso ti09 soAod So SopO opuenb ‘souoiue o:nur opouiod win op soraynbsas ‘eyuourenressaoou ‘opus ‘owiod vaio sep seUIN SoltEISIp segYRar wa aptotEsIpe!odss wio11000 ‘anb syearyyno souawiouay so swazdiaiuy apod 2s ogu anb ap ory o wind NIaApE XX O]N99S Op o1DAU OU ef won UxDqUEE 319 10.4 “pueissnezsing] bjoase jad anb op sau ont ‘suog 40d sopiqaaiad ureioy ef tezansop sore @ wos urefela onb ‘opunut op soaod sop soitur sour as-arjtosua opssnuisuen ep aud soyjour v ZaAqe anb ap 9 sojouio stetu soduiay so apsap ‘altounuos ered o1uoutt09 ap ‘osod ted onod ap sieimyino somowiojo ap opSeuTUrassIp ep v9 solraumEuodi09 sopeuuuaap op apepyesioarun ep omsonb e@ “uissy (od swapiay) wsadoplarsod sonuauyoauasap ap nyse wapod no apopruowny Dp joia8 opsiedsip p Joworu oporied wn v sojuaouauiad sotap! 2 sogsuasur 49s wapog ‘sod sjop ap sas wapod spouossty saosvjau SY ‘Sowopuadeput sua8t10 woo samumyjauas sorapt water souwny sodni8 sosiansp siow sop oinf 0 jaapaouduy 9 opu anb vorput stouup 9 sequined wa aquowowepuadapus wasjoauasap as soSojpun Souuiof anb woo pjouanbay Fg, woWwoy op poruaw nargnaso Dusora P opisap u8ins wapod no sopouojonjex aruaumayosty wos sod 1241090 wapod soproaind sououpua,s -so.oet sonp sod ypoordsa 2s apod oumuny onuowpyiodwo3 ow snSunyjauias sossap unwos psnno v,, onb 21p 3 ,, joanroualgos ou wSUaLI v WOD a11090 oWsaLL 0 ‘sIDsieaiun ops vuuof a odwar ‘odndsa ap soxfaou0D so :emnoso wonb 9 vjnf as wonb ap ‘npof wanb aaa saosuusip sy, i esi “sendy sep eoneuresS wanynuso vp soseyuowin|o seonstayouTED ‘ap apeprumuos v (6 “deo “yo “do) warasqg “senno auue “epmuton ep omauitzoa o ‘opdauys 10d O80} 0 s1znposd op ore v owWod sogduDAtl SeHOD ‘9p Spepyesianiun k OLIN aIse ORISA ‘SLO ZUBIY Wo eIRojodonuE wa 9 aypszisIN ‘os1A woo aruouIEEIO oyu pf wooarede sie}oos SBjOUQIO WO oWNOUTEStIOd Oxo assap saseq seuIoUTLd Sy (SE:L661 Sayed ‘uenen) ,svisyordes svougnuas sop osiestuy) op anuouruuiad onigtmboos sajduis wn vand strw opw apopruouniy vind waypoqnay soja anb n1od ‘1023p o1anb ‘ovsonyys vssap wons svamyod 2 stwiv0s svoypad s anb navd joayssod via voqun D 3 BIS anb auraoaing ‘aiua}osuoou op seospuuof sop svarrypoun sooupad sorou a suajeisa svonpad soaou woo aiwewnjunl apopiaons baou pun ‘sopopa.iwpyos spxou ‘stvj90s-ou9IW 9 svood -oioju spoppad soaou waziuv810 as anb o1pssaoeu apepluauiny v sed ‘Ba worun #9 opU MSO onb olaLAULNY soLIEEPaIoy “soisep soxrouoIslId opremuuioa ‘ousyedes op saqiped soe upednigns oyuowesuod ‘ap aitasi00 ep saluesfianm so 9 seistinf so ‘suprpuosiduioa wio0) oBU sououiojue sagsonb seiso 9s onb epure soureyip “soa1i9a1 souaw soisodse 9 si ‘oujeqes op sued epunios ¥ wos Ja E WO) Oss! ‘opr anb 0 sworjdxa op eatveioy vssow y OpUEIIOA “SEAL (Lz iow apra ‘oat, ap resquI9| 95-on0p) sistEIEdwOD asypUE PU ‘soo os onb vonewipend erougiostos eum ap opSope e ered aHjOqUlIS IougIosUOD Ep 01 in eum ap as-zien ommcyod ‘seD1so]00p! sopSnuisuoo sep sadaied 9.195 ap opou op sojapout 9 svoi3o] se aruaUTeWIOIL aguoLusop ‘esanimg ouanbad wFojoap! v auoUEoIPeL swoNLD ‘SauBURAOP SfeIUapIOO SaxO}eA $0 LWZIIgEISASOp “(o[dwioNs 10d ‘ataszIorNY OWWOD ‘oyUILED TB wresuge soiuw sonno :9s-nydas a) owsyemynNsa 0 19s v sgdoud as an © 9 ajueunuiop apepr{euoroes tp sorulooroes sop ofeuadng ‘woBeajas ‘oquawesuad op apepyeoduraitt & as-2odo apeprtewmy & woo ypeouNUapL euojsiy @ anbsod ‘woutoy o ‘fenusD onafns wn v sepesy] oRU seLOVSK| 2p sopupijeinjg “ameayrusis apepijeqo|8 zonbjenb & osseoe wes ‘se1303StY, amnsutoo seuade ainuad ayy anb 0 (9g61 SvjD sepOL UIAgUI ‘soja separ ‘seuvuiny] sapeparoos se onb onmo ap 9 opeisy op wOM ep voujod vuoa v seioossip 9s 9p waugAIn OWSoUT a opEpisseoou v OPEL um ap JeHISOUI EStA oMfeqEN Nag “oSsIp 2s-opueAtd ajuauuBTEY “as-renInbso 2yep apod vysiqemmmnnss v 9 o-opuruntidxs ‘oopyjod 0 wos ajuaweaTInjouL asenuosua ‘99 wed ‘msturemp eifojodonue vy (Z1:L861 sa1puyog) wersapIueur se anb sagdemats sep 0 steID0s svongid sep aqued & [81908 apepyno v roristos wistuUIp vojodonuE 8 9 seuofayea sup 9 sogdeytiosaidas sep stued v jeqo]s opepaisos ‘ ogdutosas jemnnsa viBojodonue e ‘soins oss9 opuniag ea) «feared ples anb ousam ‘pou oano ap ndnf as vligisiy » anb owsou ‘nuoisry p vdvosa punyuou anb 9 warnposd as snja ‘soptznpoad ‘ops opu sapopajsos so anb 9 odayuoa na anb Oy FeMOIDUS Up 9 eIUOIDEIp Ep JaAzIOOSsIpU JoIBIED 0 ‘Sov Cop opeprpunaay v “opejanar ontiot}aout 0 tigquue eULL'y “apepeioos vjod ougyitnbs op opSuainuvur v situzad anb sioaissod sogSe;nutiod op vaio} ‘wun wio9 ‘soQSvayp!po9 9p 9 S9OSeja1 ap seuLrsis OBS opm juNb e opuntas forma politica ocidental se vé recolocada no plano de ‘uma modalidade regional de poder. Oferecendo as sociedades tradicionais um exemplo de experiéneia politica, diferente das sociedades ditas modemas, percebemos uma complexidade nova do espago politico, porque 0 espago p ocidental, posto e pensado como universal nao permite mais que seja representado como uma gradagio continua de sociedades sem poder separado, em diregio a sociedades com poder separado, ou sociedade com Estado. Nao se trata, pois, de uma lenta subida progressiva em diregdo ao Estado. Trata-se de um espaco irredutivelmente descontinuo (Abensour, ibidem, p.16). Duas principais implicagdes tedricas decorrem dessas novas postulagdes: o carter sintético do politico, definido pela sua relagio com os outros sistemas, utilizando e manipulando-os ¢ as suas proprias instituigdes € 0 cariter dinmico, visto que o desequilibrio © a ccontestago estariam inscritos na sua propria esséncia (Dosse, ibidem). Isto posto, sustenta Balandier a necessidade de que as pesquisas em antropologia politica exigem uma antropologia social ¢ uma soci 2, porém orientadas diversamente, isto é: mas eviddenciar as propriedades de todo! o sistema inar 0 terreno em que os estudos comparativistas idade que nada deve ao artificio. A primeira das caracteristicas é evidentemente a obrigagdo de satisfazer as exigéncias de qualquer sistema, Este implica a diferenciagio ¢ a relacionagdo dos elementos diferenciados, que impdem por sua vez ntos ndo sejam tatados como equivalentes, mas hhierarquizados. A ordem resulta dessa hierarquia, das relagées dissimétricas que ela instaura, mas, por virtude destas, ela é portadora de tensées, e, portanto, vulnerdvel. O que a consttui é, ‘ao ‘mesmo tempo’, 0 que a ameaga: a dindmica é inerente ao sistema, dete fem, p10-1). fo Afirma que o sistema social contém subsistemas mais ou menos compativeis ligando elementos de idades diferentes "e que dao testemunho da histévia da formacao social por ele regida - e essa heterogeneidade cria incompatibilidades parciais de outra natureca, Estas duas caracteristicas resolvem-se numa tercelra; fazem que qualquer sociedade nao possa deixar de ser um sistema 164 ‘aproximativo' tendente & sua plena realizagiio (o que manifesta 0 politico como criador de ordem): mas « aproximagdo permite, por outro lado, a contestagdo, a movimentagio de forgas contrérias & manutengao do sistema (0 que revela 0 politico como negador da ordem estabelecida). Ordem ¢ desordem sao dadas ao mesmo tempo: a mudanca tem as suas raizes no préprio sistema" (ibidem, pl. Retoma assim as criticas feitas por Edmund Leach (ds jas de Lévi-Strauss, 1970), em relagao 4 abordagem estruturalista ida ao estudo dos sistemas politicos. Leach, no estudo da organizagao politica kachin, identifica uma oscilagao entre os polos aristocritico e demoertico que requer variagdes e ajustamentos constantes da estrutura sécio politica: "O rigor de vérias anilises estruturalistas é aparente, enganador’, porque findamentadas em situagdes irreais de equilibrio (Dosse, ibidem, p.301). Por caminho diferente de Strauss, Balandier e Clastres no deixam de estar, porém, em continuidade com ele no plano do questionamento do etnocentrismo ocidental que, no dominio da reflexto sobre a politica, tendia para uma definiga0 limitativa, reduzindo a0 aparelho do Estado. (ibidem) Evans-Pritchard e Fortes, ja nos anos 40 do século XX, iam estabelecido uma diferenca entre sistemas segmentirios sem Estado e sistemas de Estado. Balandier vai mais longe quando questiona uma tipologia bascada no principio tinico da coeredo, substituindo-a por uma abordagem sintética do politico que inctui num tinico conjunto os exames das estratificagdes sociais ¢ das regras de parentesco. Contrariamente ao estruturalismo que isola as varidveis para estudé-las em sua légica intema, parte de um enfoque global em que diversos do real, do imaginério e do simbélico misturam-se num equi dinmico ¢ instével, por definigdo. Sua perspectiva acentua e valoriza nogdes como as de estratégias abertas que deixam a seus autores certas opgdes, incluindo-se o parentesco nas relagdes de poder através do jogo das aliangas matrimoniais, concebidas como outras tantas pegas do dispositivo politico (ibidem). Balandier ndo concorda com a afirmagio de que a politica comega onde acaba 0 parentesco, abrindo-se para problematizagoes histéricas de modo a conduzir a antropologia, a sociologia politica e a historia a coligarem seus esforgos. A sua abordagem sintética e diacrOnica aproxima-se, por exemplo, das investigagdes dos historiadores medievalistas, cujas fontes, 165 at um sodoid ap erougéixo ejdnp e sozqysnes ayuuiod ynvanog ‘wo vidojoonbre ep uuog v anb zIp oMttg sINO7 “eayosoryy wUNjdiosip up vuemmeaso kane up opSeaiosaid v woo eoyfuero ‘teoIper eamdns ewn ap wlopeyiod ‘owistueumty op wonu9 9 eo!unEUIp OBSIUOpIY (wiapiq:) oa1Gojooxeid JojeA umn wrounbpe 9 sagsimmnst se 9 syeia0s sodureo so wrod ojuauresuad © opuyjnsnit ‘opepyeme ep voyoadsa ogSeplonja wlo ‘sooyosoly, sojaiqo soaou opusyjoass ‘niouaSiyajur y siuoWeIOP WON os InsNSUI Ep saxopeLUN!Fay soujasede soyjoa so wISsE opuessedenin 50 vidojousutoUa) ep 9 OUIsHBIOUAISIXD Op sOpEIOssIq (axopigy ‘asso pride saxquioosaq) 149 arusunsafiuots 9 puuSoed jor wy) “o2xfosopyf osinostp op 71402) bun sodoud wa aisjsu09 opdnussuoasap vp apopipiyf F, :oxyeBou tou oamisod outoa urou operardianut sas aap ovu anb ogSnnsuossap op as-eiaseg “ea!RojououioUgy ep opSeysartio3 ep wpuNLiO erOguD (eouposoyy eisyjeaminnsa) oruoxtoa euyN essa onb opour ap ‘orrofns nad 0 sojuteut 20d opSemuasaidas up omtoureyoay ou vpesaoua eFo}ousuIouss & wopIstOD oaxosOTLE oUFSyfeIMINNSe CQ soUAUIOLa SOP VANLIOSap oluoUIOIOUILLID ORSEDOA LOD “eIOUQIOSHIGD wp HYOSOIy HN 48S B EnuNUOD ‘oIuEIUD OU ‘OpHUDS Op wasng e 2 StanUnAISD Se Op:paav0I orpqpatid op opzer tio ould ouisijeimnnss ov sagSeqtot0 1999K0} ap zedeo owiod wsia 498 pod pre eiRojououioUgy \y “ames 40d opewiwaLD sivu 9 oyu anb 9 o mut 9p oAoU od umn ap opSzia8 g s wunfoa w 9 w4IpIV nS ep wy ov apuodsa1i09 opoued asso onb AwiOpIstiog 95-2490 snynaysa sop owsaord ura predeasa ayy anb oolyqnd um wio> opSeIo! 2 opou orow asap eumta v oudosd oJ9 e198 ‘assoc opunas ‘oma OU juanbuto soue sou 9 eiion8-sod ou opepuiejndod ens exed ont opto ‘soariqnd soweqop sou ofof wo eawso anb 9 eyosoy v anb wa ofS? nou wn opeansineur vivey anzeg “DLgIsTY Up safias4 So BaluoD as-1090"9 8 opuejauesap as pisa 99 soue sou (uropigr ‘assoc, pnde) aoIpelA, Imvq opunos ‘ousysiousrsixa QO vsoumwsBord so soquie wos aUDy ap Jaq OBA saIuaBraU seISHEIMIMNSa SOFOSOTY sO) (czpd ‘wapiat ‘assog) sagSuiasap us seus ‘sagSnnsuossop onaurepidosd opuoavy ob ‘onoins op oidioutzd 0 wigquew ‘sousmouay sop opSudsap vy aquoUIeD!seq ‘eoug}9stio ep wyoso|y wun opuas vnunUos nb i : i i 99F coiBojouamouay o 9 oyensqe ajuaueudjd ‘osoiepod opoy “jeiwapusdsuEN onafns ‘opnuss ap ajogdsa epor ‘apssoxd opm jenb op U09 onafns um ap owo ula opejnonze ‘ouvases owist{eIoUDIs!xo oO rebuaiy eu soayosoly seuresBoud stop wiany 220d UssoN saljosoyy ovSnpoxd v wrgqurey wrensune ‘odurea 0 9 so1aou09 0 anuo sogSejnone ueosnq onb wo vpypoits et staur opSvd0n ap seul|diosip sussq “ooyue|o owsHUELAMY OF OOD WAG TeID0s 19 B opSinguNuoD apuEAH opep Up sienb se wIFOjoyR up 2 wosend ‘op ‘oosojuared op jENUNNSO asipuE eu SeAOU SeaNP se NUGE ssneng slag] tod epeus wisifemynnse ejoosa onb wigquie, eooquooas “esoouE, pu volSgjodonue opseunidy ap “(1:L861) AouNIS HAqoy ‘(tu2piqy) o1uauesuad op ossaufiond o aiqos 2 opepaisos 1 aigos ‘epepreumy v augos stead seaneynsodso sagdere|20p Sep ‘oO1FoIONp ‘op apuadap anb ojonbe 3 owsyearunnss o 9 “oie ‘Som sop ranynnsa ep ‘oosaquared 9p SojnoUIA Sop woyEHuDa 9 esoLOdE ‘oWuoUNIOd osypUE 8 owio9 opmiap aj sod 9 [earunutse opoigut o :ousifeanunnse o 9 yeanIANs> opoigur 0 are ogSusip ruin ewuasaide s01}9poD 2ounEW -quapiqy) aunt 359 iow! summyust stenb sow sos!Sojoapr 9 sooisiuata soyadse woun 28 ‘ssi woo 9 ouALIO) opuByuEs 9 as-opueZyjna0s ‘Seuydiosip seuMU nIOAIe ysiyumunnsa vamdns essq “XX 0109S Op 99 0 OS SoUE sow jERID0]>T ootjqnd eusososo aresye opuwinooid 9 emidny ep ansed & opepnuop! swjope aod wequoe onb uly asso wos q ‘opeprumrdoy ens ap wosnq ‘wo 9 avn] nos senuoouD Optrentay Sout soAOT snas WIO9 Sep olWaULAJoAUasop ounssipuess win op ob apuodsasI09 apoplane vp oxsownssaioy op opoyiod 0 anb 9 c1109 0 ‘spuptowgjoodso wns 9 wifojoysoutr uns ‘ste1008 seiouata sep odureo oudosd op oprisa 0 vpuoauduros os anb w9quiey ostaaid 9 ‘vay soqyy trop10 ap soos Sse wou FoUdOUA, ‘op oa1z03sty o7x9009 ojdure 0 senssar viseg ope “(a19 “do) assog widAdsse ows ‘ouisyjemanniss op O1x9 0 J9puioarduros as weg 1 seunSye sep “(wopigy ‘o1puvjeg) , s]a4yu op so .wumisnu vavd Darssaoxe piowgpuay pun ny -osn tuaznf suawoy so anb ap viSowase ap omsiar ooo oopyjod 0 9 susuicy sop oulaxo8 o DAnSasso ap ojatu owoo, ‘aja zip *,oauyjod v Awjouauafip aucun, :apniyjdure esuoun somno soyuey ottIOD 8 ap sagsuea sv oWios od op opbruxjap Ns opting “soamnjod so: se] 9 SuaTIyUy ap SeueNe sv uroAaIDsap “2 ap 0: histérico sobre as ciéncias humanas, mas que é ao mesmo tempo o meio de pensé-las filosoficamente, de um modo diferente ¢ melhor do que elas podem fazer por si mesmas (apud Dosse, ibidem). ’io se pode deixar de reafirmar que outro trago dominante do estruturalismo foi a desestabilizagéo da historia como disciplina universitaria ¢ da historicidade cm geral; um ndo 20 contexto jacronia ¢ & teleologia. Um sim as permanéncias, as invariantes ¢ & sincronia, O texto fechado sobre si ‘mesmo, Na verdade o estruturalismo, que & contestagao da filosofia, da histéria € da psicologie tradicionais, toma um programa mais antigo iniciado por Nietzche, Marx, Saussure e Boas, atualizando-o ¢ renovando-o. Nao se pode esquecer ainda que esta vontade de fazer aparecer no campo das cigneias do homem dominios que obedecem a racionalidades especificas jé era presente em Auguste Comte. Além disso, a idéia de um descompasso entre comportamento ¢ consciéncia, de modo que 0 determinante no so 0s elementos isoladamente, mas as relagdes objetivas entre eles sem a interferéncia da consciéncia, paradigma essencial do estruturalismo, que ja era presente nas correntes durkheimiana, hegeliana e boasiana de pensamento. (O que é de fato inovador no estruturalismo, situa-se mais, na atualizagao das virtualidades de um programa do que no seu conteiido © na aceleragio ¢ na implementago desses problemas que obtém resultados cientificos tangiveis (Dose, ibidem, p.426). stio passadas algumas décadas do periodo mais florescente da antropologia estrutural francesa; hoje, certamente, ela nto desempenha mais nem mesmo na Franga o papel que desempenhou nas décadas de 60 © 70 do século XX. Na filosofia francesa atual, Lue Feny com bastante expressao intelectual tritha um caminho que @ separa em grande parte da corrente estruturalista, muito embora haja em sua obra filiagdes a Nietzche e Heidegger. Ferry pode ser visto como uma reagao aos estruturalistas ¢ o que se destaca em sua obra é 2 defesa do individualismo, do iluminismo & do universalismo abstrato, Apresentam-se-nos seus escritos como uma recuperagdo de valores flanceses que teriam sido massacrados pelo pensamento descentrado do sujeito, pelo pensamento relativisador dos tas, destes que jogaram o Ocidemte para um mero compartimento Nao somos capazes de nos fechar para essas novas leturas do universalismo e deveremos abordar essas contribuigdes ainda no decorrer do presente trabalho, na realidade, ambos 03 fenémenos, ou soja, 0 particularismo e o universalism, tém a ver com a realidade contemporineo 168 dos povos indige 1S que esi2o, inexoravelmente, confrontados com as tendéncias universalistas dos paises industrializados. De qualquer forma nossa ligagio com o pensamento que i enxergou o Outro do Ocidente ¢ confériut a esse outro © status de igualdade, reconhecendo-Ihe, no entanto, a diferenga, a especificidade, continua firme por muitas razdes. Uma delas ¢ que com tal forma de abordar as realidades humanas abriu-se um espago real aos no europeus, ou 20s no norte-ameri ainda aos no hemisféricos-norte. Ganhamos, assim, nés dos paises da colonizagio ao nos ser reconhecida idemtidade propria e a igualdade de capacidade e engenh jonais, que ii também vive, aparecem pela primeira vez em sua riqueza, complexidade e em plenitude de capacidade contributiva para a nossa reflexdo -a dos integrantes desses paises saidos das colonizagdes-, com a mesma capacidade agentes de sua prépris ‘a, Capazes ainda, por fim, de contribuirem com seus conhecimentos e sua para que todos os humanos possam viver melhor. 1, do nosso ponto de vista, um reajuste benéfico da equaglo humana ao serem mais bem posicionados todos os povos que nio tinham até entio sido levados em conta por suas préprias qualidades, lores no contexto da c e 10 somos capazes de mini pensamento, sobretudo a \égico, conhecido como estrut que do ponio de vista filos6fico ou do ponto de vista do contetido ideolégico pode-se di passados tantos anos do dpice desse em cigncias humanas. Do ponto de set considerados avangos e ajustes posteriores, tais como a proposta dinamista cm antropologia politica de Balandicr. Porém, longe de ser uma negagao do estruturalismo 0 dinamismo é um aperfeigogmento, um passo a mais, Da mesma forma acreditamos poder assim considerar, no campo especifico da antropologia juridica, a corrente conhecida como a do juridico ou dos sistemas mistos de direito que considera haver uma multiplicidade de sistemas juridieo em operagio num grupo social determinado. Esses sistemas interagem entre si, esto sujeitos a outros fatores sociais, tais como a politica, economia, e mesmo nao sociais, como a © lima ete, de modo que sua interagdo, evolugio, ajustes, mentos ¢ aplicagdes variam em fungi do conjunto dos fatores, socialmente implicados, no grupo considerado. Nosso propésito aqui nao como dogma, visamos apenas operar uma defesa do estruturalismo tura de uma importante fase 169 be ou B Jenb v woo ‘epyptiaye ep ogIsonb e “oIUEpIDQ 8 ‘sofew ornuH ogpy|duu wx IO NOD0]09 opuNY OAON Op TuDqGOaS9p © anb q “Teuoronsur ogScue vu sep ay] eed ‘eIgdoma epeyoaduia nf ap wy v sYjequy seisiinf sow agnog “(ES:2861 “Bjonueyy “eyuND 2 sioyundsa N Sop epupiunisey yp ovssnosip mu jojowopunf ovysonb lof vougiuy vp soua8lpuy soaod sop viuoiagos Y, ‘Sopertiuoo-t3091 soaod So alqos sagssnosip sestouitd sv 95- ‘snadoana sojad ‘opunt oaou op vuagoasap v WOD east uoody ussap nadoana orxaiu0> QV Teuo1seusoIUT OEIC od @ nadoang ssoLgHaD son seuadIpUT soAog sog EDUgSIIWY Y “T peEny0g 2P 19 Op IL] ap odmeut ap 6 9p VISPY eV a “oDANpDASD ODU 2S Sa}]9 anh opis ap opout wn wasnmoy mand ‘so1s94 sons. sup wosoiyvs v 4v8.ago apod opu so anb-ovSipstant Dyuuzia ap S0;ua2 9 So4syy oS Sonpus so * ALuvVd VONNSAS out saiuol sep o1aatp op odwes ou oydujsioj vp 2 euasipur owauaowr op yeuoloruroIU! joATu tua opdnjoae v 9 ojo v ajay SopeIsy sop wamasod v ‘souoiEp 40d seu soaod sop win] ep opnisa sowarepuscsduro smnas Vy + ,pupnpacoy apopyioLiofit pp myios) vu yp204 wias DdD4 vp smIDIS Op apypwoLiaftr ” wwaydxe und soquajoyins ‘sojouprsnaata soposad Battod onpap va;uguod® DIN ‘ap a opdozjuvBuosep ap opoyied wn as-nynsias ‘nowodd isa anb opm od 9 oppianiosa np pjouapuadap jad sopmiusgns ‘vpis ap sogupod Souja sop vigqdwoo vpisd aiianbasuos 9 9 puvoryfo nua) 0 woD unjdhu y oID08 snipIs nas wo a vugIsty Dns twa asoq woo svpooy}dxa aquowmponbopo ops oupsuiouue O1BoU Op SBISHOIDD SY, :eood9 ‘ns & So]UEUILIOP SaItaLI0D se ENUOD do ‘purrapopy apopatsog m1 Soy vp vua}gorg Q) 1161 9 Seog ZUEIg erZAp vl OUIO ‘souno 8 opsejat tHe sonod stn ap sepeptiouodns-opnasd st a suraugiodaid ‘soraouooaid so sIsye 9p sopeprigissod siuar woo 2 opeyldiue ‘oxe|> r owns Un ‘aruayp tied sesuad o ajusUTeAMURIOp opuE;UELO ‘seuOLIONTE coyosoiy 2 couoysty ‘oayMusTD oqustestiad op won wun ap ansed v SeUE ‘uouafin ov ogdejau wis viougpudosopudd ap ‘seBoid ouistuoUMNY WM ap sgAENE gy “sfemuapis0 oyu soaod so srouayUE 2]a 9 “fEIUOpIOO oMIpTUD oyroULESHad ojad sopinjaxo soe apepren: x ‘oSedsa oxou um aiqe anb oyute ono tin vind oywouresuod o nonazioa: nb waiSojodonue usinbsod ep soneodu somauroja op ogSeiapisuoa up stuade os-c1e1], (zes¥g61uosueat pnde ‘ouSrewopy) “,puanxa vzariaaut 2 nananoy ap oueo oyunuaysa) wn 2 vzoji09 ap opssaudius, @ anbiod oursaitt “#za1109 eum ap OySeANSUOUIEP B mbe opspusraid 101 2S ap ‘oMteUtemjosqe: “eye 9 OLN -afoy ‘p12 ‘seus%{pul sorod sop soitexp sop eiopeunye [oUap!o0 opdinquNOD BanvoynsIs syeur v epIANP UIs 9 294 OssoU B anb o Seog ZuLIA WOO vSautod vf apepios vu anb ‘seucuiny serougto wre opr owuaumsuad op APO AARARAAAAAAAAAAAAA ASA 99999% passado se confrontado, como ja mencionamos no inicio deste trabalho (bide). Na época da descoberta da América a Europa vivia 0 ismo numa igreja t ada € sob a diregdo do Papa. © Ostiense, Henrique de Susa, canonista do século XIII, sustentava que 0s povos gentios im gozado de soberania até o vento de Cristo. Com sua vinda foi investido de todos os poderes espirituais e temporais, depois passados a0 papa, por sua delegagto. Desta forma, os infigis podiam ser despojados de scus reinos © bens pela autoridade do Vaticano (Cameiro da Cunha, ibidem). ‘A idéia de que o papa era encarregado do destino das almas nasce ja de formulagdo de Sao Paulo, segundo a qual o batismo faz de todo homem uma parte do corpo de Cristo, estritamente coordenado aos outros. E segundo Mateus, Jesus colocou Pedro no comando de sua igreja, Interessada a igreja em estabelecer ¢ manter uma autonomia em relagdo ao Império romano torna-se o papa o seu garantidor relativamente a0 poder temporal, reservando-se a preeminéncia nas matérias religiosas. (Rouland,1996:359) Nao se pode esquecer que antes mesmo da descoberta do Novo Mundo o problema da relagio com o owtro, 0 ndo europen, colocou-se ji de modo muito dramitico, para a igreja catdlica, por ocasiio das Cruzadas. Tendo em vista a ameaga dos turcos a Constantinopla, 0 Imperador bizantino pede ajuda ao papa o qual proclama em 1095 a primeira cruzada, Alguns dos argumentos utilizados 4 essa época serdo reempregados na conquista do novo mundo (ibidem). Inocéncio IN em 1209 publica Quod super his e Inocéneio IV identificard esse seu antecessor como o primeiro autor medieval a teorizar o problema das relagdes com as nagdes nao cristas. A discussdo concentrava-se em serem ou no legitimas as invasdes das terras dos inimigos através das cruzadas (ibidem). Nesse contexto incluia-se uma questo mais geral que era aquela relativa a se saber se as soviedades nao eristis gozavam de direitos naturais de se governarem e de terem ou nao soberania sobre tertitérios © ainda se em razdo de sua condigdo de pagios estariam os cristios autorizados a submeté-las (ibidem). ‘Como ji dissemos acima, Henrique de Susa em Summa Aurea, no século XIII, sustentava que os povos gentios, com 0 advento de Cristo, perderam para 0 papa sua soberania, podendo ser despojados de suas autoridades e bens por ele. cal 172 "Apesar de sua conveniéncia evidente para justficar os titulos que 0 papa distribula a leste e a oeste de Tordesithas, as teses do Ostiense e as que sobre elas se apoiaram ‘nao prevaleceram'. Ao longo do século XVI firmow-se, ao coniririo, na Espanha e em Portugal a doutrina que negava 0 poder temporal do Papa sobre os infiéis e a jurisdicdo européia nas terras recém-descobertas. Afirmava 4 plena soberania original das nagdes indigenas”” Inocéneio IV, no século XI, em Apparatus ad quingue libros Decretalium, Il, 34,8, “sustentou que 0 Vaticano podia despojar os infiéis de seus dominios e jurisdigées, bem como Sao Tomas de Aquino que distinguiu direito divino de diveito humano e afirmou que a vinda de Cristo néo havia anulado os bens ea soberania dos povos gentilicos” (Cameiro da Cunha, 1987:54) “No entanto, se houve a aceitugao da existéncia de direitos, territoriais ¢ de bens por parte dos gentios, relativamente niversalidade do poder espiritual do Papa, como mandatério exclusive, por delegagdo de Cristo, néio dwidaram os teéricos europeus; de modo que, se os infgis e pagdos rejeitassem a mensagem Papal, signifcaria estarem em erro e agindo contrariamente & razio natural, devendo-se, assim, fazé-los de tal situagao sairem, e, se preciso fosse, ‘manu militari” (Rouland, 1996:358). Preliminar ainda a essas indagagdes, porém, hi outra consideragio, feita a-época ¢ que se referia & humanidade ow nto dos gentios (Mazzoleni, 1990-7). Em momento anterior deste trabalho jé falamos sobre a especulagao tanto dos gentios quanto dos curopeus, quando se viram frente a frente, deduzindo que tais especulagdes foram muito diferentes para uns e para outros; enquanto os gentios pareciam estar preocupados em saber se 08 europeus eram hnumanos ou divinos, e estabelecer se aqueles eram ou ndo dotados de alma.(ibidem) Nessa pesquisa do curopeu estava presente nao a possibilidade de negar a corporeidade vital dos individuos estranhos a qual tiveram, parece, desde 0 primeiro momento, como real. O que era preciso descobrir era a existéncia da alma do indio e isso tinha uma grande importincia porque a partir da resposta que se obtivesse saber-se~ ia se eram recuperiveis ou no. Sendo dotados de alma cram passiveis de evangelizagao ¢ de redengdo, no curto ou no longo prazo (ibidem, p.6), 173 POOH AOR OOAARARAAAAAAR AAAI Seb 9p ‘segSepoutose 9 seiougisisar ios reIez1}vax 9s OBE SeIgpt SUP THOIIY vu sebuepnut sopuei se onb epure ejeuIsse 1uolozzepy (perd ‘wopiqi) eatssouBoxd 9 eiuaye esinbsad eum ered vot mms y 9 wroWoY ox eoaI9J0 as onb odedso seur ‘eTIgIg B aULI0jUOS ‘Wau ‘Sloannosipuy s9so1 9p [py ovdnpaidar vp o siour 9 opt opun “opuszicoo vise epunyosd eburapnuar eum enb wisse 2s-pA “sansour somNUE sop sogiuido se aiqos eavziuoxt sopeoxeN o onbuusyy 9 voqsr] ap sedaid seu so3sodxo 9 sopeimides wieioy saaiau somautid s¢ “ovSeiaBon 9p ody zonbjenb wemnnsop ‘stanton sore: solo ‘xejos apepisuaiut ep ogzer wo ‘ouiasep seuade ansyxa euapod 1openba op sapeprunxosd sou ‘sronb sv opunias ‘nowojog 9 sojsiistty ap sagde[nisod seu ureavaseg as 0 wood wjanbe ave samuajeaaid seoypiSoa8 sagSuirasod se sopo} op opSupijzau out os-minstios o1vy asso ‘seuEsUye steuoWnbaqns sagifex sep someugey souou woo wrardap os p muopoyy pep] up snedoane sostowyd so wesoy a oouerg oges o wereSuea|e Wa saxyesuop 9 opsiy sesonfnuod sQ, (wiepiqi) seSuoiapip se se9%i8 OUT SOUMISOD $O 9 sEdtAID SE JTUHaP 9p Od10Js9 0 9 sore[a4 SOP uuraosaio atu YOOUOD ‘apyprjva4 v AeUaspD 2 TeA19Sq0 ZaA upeo opuplso1ma wun wto9 OMe IUr O opuEUayLA 2 seueneits sejod sopuioaiad 09 souatt Sogyar B OBS ta ‘su OpUnA! Op Epes eitin snadosno So toptioaIduD ‘]}IX O1nI9S B ‘sagdeanou op apepijesnjd wun e sess (tapiqi) seuzaqoosop SRAOU sp opSefor wa opepIsoLIn9 Bum :JerI99IoINT JoIpIRD op sagSuatiour seuino a sodedso ap 9 “votynafiowiap apepisuap 19 495 wiopod saj9 anus ‘TAX op olojur 9 x ojnags ou owatUEIsNf soproayuoasap SaIvuL 9 suaio1 op ogsamip wo as-sera fgpuor wu ap BANHEP ogsioauy @ edomg y unerwoidord souorey sonny (wropiqy) erueziBojowsos omuaurestiod wn ap onuap serRopeue sod oyuounpososd 0 wieavzlioud anb sosorrojue seauoy se prodezu0> as anb 9 suisiuewmy sop apzpais0s wp eSuasaud e souraioy jenb ow “AX o1n998 0 prvzyo}8Ie AB]noadso op opow OAc WP) “(wapiqi ‘iuajozzeyA) suasetA ap sorejar 2 sesaninyiod seopingu sent sv ‘opundes ou 9 9¢1 9p UopRAy sintmy ap spunuu-edeu o sey10 0-apod “oseo oxjowud oN ‘osv2ayp op ureazren ‘oyena ou ‘sequTY “sepenuouMoop srw ure onb svur ‘sesopour 9 syouoIseso stew ‘se1INO se 9 wIOpPIOUT ¥ 9 eUOdoye y oUAUIeONEWIOISIS opwaLooal ‘[eI0W ovdeULAIMop B apepr|a fowos ureyun onb 2 AX 9 IEX So|n99s sop yeI98 oNquIE ap seANLIOsOP eb swigo se ojduraxa ouro> suo) 9s-epog “sosiaalp SOURt 2 sojsnfe woo ‘SvIA susiantp sod 9 oduioy ofuoy sod ‘ejsjaax io upessed 9 sanjorowon 2 soBojga1 ‘seistueuiny sojed opssnosip wo aquoureues vpLo0}oo 39S 1wA onb wD‘FojouIsoo-oo1IqIq ORSIA. wsse ‘opiq}) sopeBenee omneatn op wrodsa 1 soutioysip sonsuour 2 $0 zig “Teradso upd 2s opn ap soupsensstp sieyuout sme ap 0 ib op 2 oprenso owauraya tun aagos eaMINDAT UL o1SBA Lm ap waNdstp 9 wsoIoopHe 19 1809 vp 980] oYSeOAKU v ‘SeIAUEISIP seBLOJ se “IEW! Q "SANSA SOL se snadomo souyuorssiu 9 saropeaiour oputragard ‘sadouto so198 v 4odxo 9s [US OANPISE a|UDUUOD 0 Os-RATSSANENE “OEEL AP WJOA JOg ‘(Gio ¢7 4 ‘woprat) oder op vowiersiy ogtdaouoo vam wy opt 9 oSedse op voy 098 emo] wu wIZEY oyu 9 seayjqiq setsugnyuy Jod epeunuiop ero vp ‘ouezBojodoque opbeayO um 2p vpuTe amuRIsIp sjusUEIOURNSGNS 96-uUaSANce ‘OUISTUEL 0 9 [CUTLIOD ogSezijato v apaoaid anb v ‘eIpay apepr wT up edomng Vv “(wapiq)) exougnuad 9 ogSeares ‘ap sowoumasu! sop opepuouiadns vp oxduyeoe w 2 eannodas opSyprus + ‘epzyoay viuzouoss v ‘jepnay opStzzBJ0 ¥ OUOD SOUjaA Sojapout UTETEDAp apuo 2 ‘ogSefinsaaut wp 9 Jaqes Op oriouNafoAUasep “|NTEOIOU wILOUODS tum 9p opSinynsuod ‘seunuios ap opdeutio} oWOD sie ‘sexOU seoUgLIadxa ‘URAUZIFEAI 9S OpUO SILL oS-BARULI O~SeIUEHO vAOU ess “sagdyPENLOD mnbasop ‘sezouooul ap upatuedkuooe ‘yeresajeruwziuowno9/eOy NUS! uO}SIY no ‘sTuEz|Bojodonue ovseauays0 euun s-zavIope ‘oquo}O> ep Body B onb “musjozzepy auOApe OUtod ‘nt0D uo 402 os ostoaud paid 9 apy :ooijgBueao \doad 9 ‘eypoutun sopeiopistioo HL oymed Op “LEST OP oidjoursd 0 wos opsose op 49s wossopnd soyuas so anb 1a sity sod wreingeae “sooty 2 soFo} ‘SOSIOAIP SOANOUT 404 (wapiqt ‘tuajozzeyy) «aqaoas 9 “BUIe 9p OpElOp woqurer assoy a8 ‘wiavod “Jeamyeu optNUt operen 29s seuade eueasp ‘asaigdiy exrownd ex “seoneid seiouenbastos > viouguodun eyun ‘opeprucuiny ep adionred ows o|-piapisuod 8 anb opout ap ‘ajo opueuor oe opbajaz wo opm squyOp ap ophuss ou ‘ouisoD OB eUELINY oRsULITP ain sep v osuodard waviso of nadoano 0 wood BSsoN modo que as fantasias miticas no se dissolveram to rapidamente, Convivem ento um racionalismo com mot aos poucos, pelo menos a partir do século XIII, uma definigdo do real, com suas coordenadas espago e tempo, que 0 autor chamou de antropologizante, © cada vez menos alegérico-teologizante, até se chegat ao Infante D. Henrique, o Navegador, a Vasco da Gama, Cristévto Colombo, dentre outros; ocasido em que se forma a especulagdo ecumenizante sobre 0 diverso e propria da cultura modema ocidental (ibidem, p. 35). Assim, chega a Europa a um horizonte de conhecimento fundamentado na percepedo sensorial, criticamente orientado através do experimento da volta do experiment (provando e re-provando) de Dante ¢ libertando-se de toda vinculagao teolégico-fideista, constituindo- se assim na era de Galileu (ibidem). Nio podemos tampouco esquecer que o século XVI é 0 a descoberta do Novo Mundo, mas é também o do Renascimento, com a ressurreigdo da cultura da Antigiidade greco-romana. Assim, ocorrem dois fendmenos a mesma época: retorno aos antigos de Atenas e de Roma e erupgao de algo que a , 2 América. A descoberta do Novo Mundo fascinaré a ee ocidental, difundindo-se todas as novidades vindas dal. As novidades © 0s povos dese continente despertam um interesse apaixonado, sobretudo nas pessoas cultas daquele tempo, tanto quanto o interesse que tém pelo mundo antigo, revelado pelos livros. Dupla descoberta, igual desejo de saber investido a histéria antiga da Europa ¢ & sua agora nova extenslo geogrifica, a América (Clastres, 1980:121-2). Nesse contexto discusses juridicas se sucedem a respeito dos direitos dos gentios. Richard Fitzralph, John Wycliffe e de Armagh, sustentavam que 0 dominio era fundado na graca divina e que supunha, portanto, a fé ¢ a caridade, Contra essas posigdes apresentavam- se 0s nominalistas e coneiliaristas franceses Gerson e Pierre @'Ailly. Este liltimo em 1381 dissocia a questio do dominio da questo da fé © da caridade ¢ Gerson, sucessor de d'Ailly na Universidade de Paris afirma que, da mesma forma que Deus nfo retira ao pecador as suas faculdades naturais também nio lhe retira 0 dominio das coisas (Cameiro da Cunha, ibidem, p. 54-5) jo do século XVI 0 Cardeal Cayetano, nos seus ‘os a Secundae de Sao Tomas de Aquino afirma que os infiéis 1m gozar de direitos e de soberania, introduzindo uma distingdo entre como 0s mouros © os niio hostis, como 176 | | mason Jodo Maior, também nominalista da Universidade de Paris, em 1510, reforga as teses de Gerson, afirmando deter o papa apenas 0 primado espiritual e no 0 temporal ¢ que o Imperador também iperador da Terra e que o dominio nio se fundamenta no direito divino, nfo € dependente da f& ¢ sim do direito natural, reconhecendo que 0s indios tinham direito & propriedade, 4 liberdade e a jurisdigao; ele também distingue os indios dos mugulmanos (ibidem). No fim, portanto, do século XIIf e inicio do XIV, uma doutrina intemacionalista ji se consolidava a favor do status das populagdes do Novo Mundo e baseada em trés principais principios favoriveis aos autéetones. O primeiro foi o de reconhecer a igualdade Jjuridica dos autéctones aos demais seres humanos, a partir da admissio de que pertencem 4 mesma categoria humana que os demais, portanto equipados de igual racionalidade; 0 segundo principio foi o da universalidade, ou seja: todos os povos, compreendidos 0s no cristéos, sto considerados sujeitos de direito internacional, uma vez que seu acesso a Razio natural Ihes dé os mesmos direitos e deveres; o terceiro principio é 0 da autodeterminagdo, considerando-se que a despeito de terem sido conquistados nao perderam por isso 0 direito de continuar a se reger por suas préprias leis (Rouland; 1996: 360-1). Foi na verdade Frei Francisco de Vitoria (1480-1546), quem com maior autoridade propugnou pela soberania original dos povos indigenas da América ¢ por seus direitos; afirma ele que os indios nao podem ser despossuidos de suas propriedades ou de sua liberdade sem justa causa (Rouland, op. cit., Cameiro da Cunha, op. cit.).Ele afirma: . a infidelidade (a heresia) ou qualquer outro pecado mortal ndo impede que os barbaros sejam verdadeiros donos e senhores, tanto ptiblica quanto privadamente, € n&o podem os cristdos tomar-Ihes seus bens por esse motivo” e também no podem ser impedidos de ser verdadciros senhores porque, "e realidade, ndo sto dementes jé que a seu modo tém uso da razéo Cameiro da Cunha continua afirmando a propésito que Vitoria refuta igualmente que o Imperador seja senhor do mundo e se assim fosse considerado ‘ndo poderia ocupar as provincias dos barbaros, estabelecer novos senhores, depor os antigos e cobrar tributos’. Igualmente nao reconhece o Papa como senor civil ow temporal de toda f# terra ¢ caso assim fosse considerado, de qualquer forma no poderia transmitir seu poder temporal aos principes seculares. De modo que 7 et se3q opSeIOpog wu Upero|duioo 9 oud ou epr0d0 vouEpRUE 9 aquoytaaid eorpymf opSeIUOLI0 up oriour}s9yUOD soutazOI apUO ‘TeIIO}O9 [swag ou sorpur sop opdenys v souraresyeue sInos Vy sjodap sojnags soque “eaxed anb janout sod ‘-steroos sofojodonue wolos ‘seisiant wrofes ~ soojiga1 sod ‘sowsapow sopeisy sojad sopeBau ops an seu ‘soutara4 upute owod ‘seuoyooane soudosd so ‘steuorewioqur soso} sou ‘seaIpUIAt2 B tuvssed ‘omg opunfas op jeuy ov ‘owos ‘soucjaoine soxod Sop sovleuip ep seiopeuiye ovs ‘eH, ap ossioursy ap amuowyediound snied —e‘seysyeuoisewayu sop sogSjsod sy sJentapioo opt sapepotoos se wed soaneou oynur wieioy onb 9 oyjequa arsop outed wsroutad 4300) 9 opouad ofa ‘apie so[nags ‘ou -optisg op ansed v ‘wsiuoronjoaa owowestad o gas onb op vpesucae aiuaui|SALaU “oIpupsuie op ‘aznE op ‘spepyoye vp opSeyoo8 ap aprpiordes wumn ap salopensuowap ops urcrooajeaoid onb ooipunt 0 2 salopaawu sop vaodg ep nadoano oj] owauresuod “ouoap op 2 euoisit vp ‘eyesB008 ep ‘oSadso op waBepioge Ut opSnjoaai wun 911090 wfaugAbssuED oUiO> “odynudIo 0 wivd Got8o|O01 omausuad op as-opuies ‘eouidua wiougadsa vjod sopmuayo 338 v uressed anb ‘sejoyuidso 9 sesaniinyiod opriaigos ‘sezoqoosop sep aned [eiuepi90 opunt op steluaL saouped sop opSeoy:pour wun WiessuOWOD ap onjadsap v “eziqiat9 $0 ap orxoraud 0 qos soxpuy soe soduuy os ap o1231P wig opu snadoma so onb wougtuaoa woo zIp aIeA (auapiqn) exsejoconu | ezomyeu B us]UOD sou sow eHay ogSaoxa ‘oloIoaIp no enueByod up used jod ‘soyoattos 9s wa esnoar vjad ‘oettjar op wbusz9pIp vjod vpeoynsnt zas opod ogy exon e onb snnoip epure eumauniry “(qiopiqy) wreasixo anb wpranp aja ‘uigs0d ‘ermazagos ens 9p sopmssodsop sos ureyapod oyzer op s sorod so aonb wuuye ‘zon ons sod ‘snnozp 2 youoIoR s030N 2p stiopensuowiap ‘apypaio0s wa npr ap so.fe4 9 svauyod spunnuase tug} sompur so anb zip voit, op onodsan owisou asso y *(19€:9661 ‘PurfnoY) ,s727 sons anb soumssod snas sow oudwas apuafap 2 vu ‘2voyuor ovod wn anbsod “sounsor i : i : | i | But snas alj-ubxJap ap OLupssaaou stow Zaajo1 2 ‘s}a] SB opdvu p axtep aquajoyfas 2 opu ‘svisinbuoo SoM, ppjowen p nomnbsaquopy opSuurunoaponne v o1EAg) “(wopigy ‘eyung vp omowrey) ouojoousasuy onaup ap onafns tun 9 [9 ‘oansjod auitfa1 nas ap wuHs03 & efos anb sonbyenb ‘ouseut 1s v as-pLlOA08 opSout ewN 9g onb see EpInBas UO WEA JOIEA “STHOID Jod opeuror: 9 sia ap ood assq “ououp 0 won tupquin sagsou sossau wowwiof as anb sotun)soo so sou YnB so jounpou opzba v anb 9 seodvjea saD0joquIs9 wuDy}Ssav—U SouDUNY ‘sapepo}o0s so sopoy ab wusosaioe (191-851) SOHN ‘Sorjauip stias ayuoutteanoadsoa reAz0sqo WwOAdP SOPH] $0 9 stoquedsg so onb ‘vrougnbastos wo “Rune wEIOILA ‘SazaAdp 2 SordaIp SOWISOW SOP aIS9AU SO feAMIEU OBZEY Y OssdOe nos anbiod ‘[wuorOBUIOUL fauIp 9p soufalns ops ‘Sons OU so aatsnjout ‘soaod so Soper sagsou so on ogiysod eurssun & pe (L9LI-PELT) HEA“ (wuapiq)) ‘Teded oySeop sonbjenb sod no owaunsqoosop op ory ojed suspuy sv aigos o1nuop 2p oxomp sonbjonb wig og sosonfnod so anb 3 sopi|za ops sozisiz9 ogu soaod soprrery, so anb eumye (Sp9T-ERct) snHEID ‘opse) SIH, (wrapigt ‘equa vp osroure pnde assaanoy sou saya as anb op voysnf opu nusqoosap ap on ‘vjuansatao ‘oman aisa qos ayo wapod (ooysag ata uSdand uysny ap soeSmsuy) 901504 30. ofoaSpnd ou zp a8 owon ‘wgnSuyu op 2 opu anb o ajuvdn20 ov vpaouos 2s anb ,saiva8 sup onaup, op 3 eiuaiunpoaud a vayqnd ‘souop sosapopuea wai9 souvgipg so. anb jaaoud vf anb o1sod ‘so1aopod sounuu aoiso8 osizaud 9 opu ‘opin 2150 249 repute ziql“(o¢-d “wopiqy “eng ep ie pnde eoHtA ap) oquiojag ap Ba0d9 aud anb ‘opunyy oaon 0 2190s DISINbuCD ap C12. “,S4Ia] SDRS 9p SOLOYUDS So4sapopiaa, oW109 SOIpUE SO s204UO9 MOP OOP RARMAAAAAR OA O4749 29994 9495999% B, Situagao juridiea dos indios no Brasil Colbnia No Brasil, como jit dissemos em Direito Antropoldgico e Terras Indiger direitos terrtoriais sto freqentemente reconhecidos na _legislagto portuguesa, muito embom a pritica, tenha sido contriria a este reconhec 2 legislagao, em seu conjunto, contraditéria. ‘Cor negavam-se, ou pi regra" (Moura, Margat ‘Maria & Barbosa, Marco Antonio, 1986:159). Como diz Joio Mendes Junior:5! "Que os indios tratayvam com Martim Affonso, em 1531, como de potencia a potencia, a historia nos confirma: e 0 assalto de Piratininga, em 10 de julho de 1562, se teve por causa occasional as igas de Jodo Ramalho e os jesuitas, teve por causa principal 0 rompimento do tratado pelo qual Martim Affonso se obrigara a no a, a subida dos europeus. Martim Affonso havia promettido que os portuguezes nao se estabeleceriam em serra ‘acima, nem mesmo poderiam lé ir a ‘resgatar' ow negociar com Ticenca ou a dos capities-mdres seus loco-tenentes, a qual ndo se daria sendo com muita circumspecgdo e unicamente a 3 bem: morigerados." (1912:26-7) 1 Esta obra, Os indigenas do Brazil, seus direitos individuaes e politicos, de Joto Mendes Junior, foi publieada originalmente em So Paulo, pela Typ.tennics Irméos ‘em 1912. Trabalho de grande interesse, sobretudo pelo fundamento juridieo do © qual ¢ por toriais dos indios Guarani em Sao Paulo, frente ao poder ju do Juiz Antonio Rull qual, mais adiante, voltaremos também, em obras (op.cit.1984 ¢ 1991) adata a tese de J, Mendes Junior. A propria, Constituigdo brasileira de 1988 inspira-se na teoris do indigensto formulada por Mendes Jr. Todos esses fatores levaram em 1988 a Comissto Pr de Sto Paulo a reeditara obra em edigao fac: 180 reis de Portugal e os padres da Companhia de Jesus foram as poténcias que contiveram os colonos; mas, aquelles nem sempre se mantiveram firmes e estes (que muitas vezes fizeram papel semelhante ao da politica ingleza nos Estados-Unidos) tiveram que entrar em luctas terriveis ede contemporisar."(ibidem p.22) ‘Carla Gongalves Antunha Barbosa (1981:6) nos it que @ presenga dos franceses no Brasil levou Portugal a in: governo a fim de garantir seu poder nessas terras: "A politica que o rei encarregou Tomé de Souza executar parecia em principio oferecer solugdo parcial ao problema de obtencao de tropas auxiliares indigenas, porque o rei ordenou de ndo mais se fazer escravos indigenas para trabalhar para os colonos. Mas ao mesmo tempo, por ordem do rei, deveria se promover o progresso da regido, ampliar os estabelecimentos portugueses, fazer a terra pagar’ A escolha para Tomé de Souza era dificil, caso permitisse aos colonos fazerem 0 que queriam certamente haveria mais guerras ¢ destruigiio, proibindo-os nai haveria mais bragos para os trabathos da terra. Ele estabeleceu assim, uma composigdo entre 0 que acreditava ser desejo ca necessidade dos colonos, dos indios do rei. Determinou que somente os indios fostis aos portugueses poderiam ser atacados © assaltados ¢ apenas pelas forgas governamentais, ou por colonos autorizados. Os indios, aprisionados nessas guerras licitas eram 08 tinicos que podian ser legitimamente eseravizados. Determinou ele, ainda, com a finalidade de regularizar 0 comércio entre indios ¢ Portugueses, que se utilizasse o escambo como método e os jesuitas como agentes. (ibidem) Os jesuitas tinham objetivos proprios em relagio & populacao branea, mas que se tomou de menor importineia em face do trabalho de converstio dos indios. Os indios a conirério dos portugueses estavam em todas as partes e deviam, segundo o pensamento jesuita, ser antes de tudo, fixados em lugares determinados. O objetivo dos jesuitas cra o de convencer os indios a se fixarem em aldeamenios; dessa maneira, tendo objetivos diversos, jesuitas € governo, colocaram-se de acordo em terem indios livres sempre com a finalidade de obterem alimentos ~~ trabalho indigenas (ibidem).. 181 meer ere nee eat ow ‘sopuy so onb exejoop 191 0 ‘E991 ap ouquioias op E] 9p opstAosd ‘eu ‘opeiour epunies ens wo oruouyedioupd LAX o]NI9S Op opde|sifo, BU upenUdoe pros seuOypur soaod sop wmuouo;Ne Vy “(wopiqy “uyor ‘onauoyy) ,oppmniosa p vatynjas vinsnpj9 v mznpossuias jonb © ‘TIMI ap o1essap ojad upmusqns auuouuppidoa 10f 1a] v anb souopoiow Sop DyJOA24 v tof Jor sou, “SEIG OP SoIpuE so Sopo} B [eUoTOIpUODLT ‘pepreqiy noSiorNo anb GOO] 9p 19] B ttioD BIA OBSoOKy ‘onteaneo ap sosva so opuetgigadso exo ‘oputznpar ero ‘opprazioso v weaArueMt onb ‘g9gT 9p oynE ap 9Z 9p opsiAoad va 9 S6SI 9p CUgUIOAOU op TT 9 LECT ap OISORE ap Zz ap siay seu “joyundsa ‘onuop 9p oponiod ou os-axaiueur owndss owsaut O “soypuy sosmno so 2 sasanSnuod so 192108 wassvunssoa anb so 2 visnf vasan wa sopowos wassof anb sajanbe oroxa ‘sopeanes sorpur so sos ureIpod punysaw Desounw 2 opout dod anb exzunuasorop anb oBnseqeg’q ap QL¢| ap obsvU! 2p OZ AP 19] B 10} BaNLBOU 9 eLONpeNUOD ooUENs] (Ord ‘wapiq)) wenessed os somo $0 apuo sogues soz opueoyo vounu osenb ‘eupoord 9 awaroyap vdnsnf 495 ap opzes wo ‘steBo] sogisanb sesso ¥ S9zaA sep EUOIBUI BU “oRSURIE Jep wrarstooid wow onb vyuouios vjneq ap eUB 9S0F “SO|-PzIABIOS9 9p 2 soj-pinides op sagdipuos wo opueoy ‘gpc] ap oluounor ow seistaoad sogSues sou souu00U S0}-920y ap ug e soUaSIpmr sop apeztUTTt B swoonosd & WeZENUNIUOD sOUoJOD SO OSSIP ORZEI Ug “Crd waprq: ‘einog pnde ‘cogsry) ,,as-v/Sisuow ‘as-vavBoaou ‘as-vavSjnuoig ‘Souauxa stop So aana outa! ofate wn sjodap ‘pmnjosgn apop12qy, P pyunun ‘SogduIsed Was oxtaasD9 0 aloy as-Dav12492C], (6d ‘wapiq)) seodipentoa a sogberisoy tod os-weavzuojonres suunmnuisa sens 9 suinqreg a1uoUeNdt wesenuTU0S SI] © TAX o|Nys op soue sonoumd so gy (wopiq} ‘vjneg) s91285 soiput sop oxpiaeiosa v nowmuuaap “IT ofned =P 2aaag 08 onedsaisap aru wo “ZEcT ap wisps vivo Wy “(OE-7661) . SAHtaNbuyap so as-opueSys09 ‘opdvindas » vpo) assop sexy 28 vuszjow 2 ouvp «2zvf soup as ap osm ou anb a sopernur wag wassofs2jp anb muudwuno, ‘pse1g 0.«0oa0d pavpuow as anb 10d wif podiouud o noyowo af » onue8 op opSnpas zat p opuas ‘anb - auaf ut - assoxojoap nioquue ‘so8nuiu soipu sopouDy/a Sop 2tow v 210 ODprAni9se —D assHrDB) “gpST ap onuowBo4 (0 anb a * sooo soipu o¢ ap outa vind, jodouow v ossota) votasg] ou pT [¢] wo vf anb mayupo ap 9 ou saosipuod S10) WE, uueonaigsa wuspueg ody 2 epuenpy janueyy anb opour oq “(6-Bthv6I ‘0p BHOYK 9S0f “B]Mvg) oWSTUENSHD OB SoPIOALOD essoanso ogu eure anb ouisou ‘suaq snes ep olmMOP op wou Ssopeatd pjap 10s opuapod ogu 9 opuaaop opt ‘opepreqy| uns B © opo) wreyy 9 steutap So owod suaWioY SomIapEpsIA Ea SOIpH) nozejoap a sfounuE snas soe Sopep Saja sod Soren stu $08 EIPODK9 SOIpUT 80 wNUOD soMIsHIO sojod epio1oKa oBssado w nb no1op!suoD “istIg O ‘oassuarxo zay o anb ‘LA OuBQIA, ap BING ejad GECT We opeULHOD “Z¢CT ‘ap oyunt ap 6 9p aAzrg ojad [I] o[neg vdeg o anb seyuey uO snodosno ‘soyjsin sojad sorpuy so entioa sepnawon sepepioone sy “(L-97:¥961 “UYos “oxsqUOPY) ,SosuUDU SoNUAS a soanug som auua opipiaip sou wun ap opSpnyjeauoa v vijoyfo4 JAX @ 1AX iaBipur opSopsiBay 0 ‘sonyfuod saisa v vipuor anb odwa1 ousow oY “secopozow sop opdisodsip » ypoturjpssy v4qo -2p-opu! optin90]03 ‘joIuojO9 mpMOUOD p aquatuyDIoind sopouBosUy ugiod ‘sosoiSyex sod soppastunupo woag ‘soryfuod sesso oaod puostaoud oponjos owoa mens sivas sDIap]D ap OUD O, soynaps sop D183 ssyequojoo sesaiduuo sep apepiniquitias B wio9 ond eusdypmy oxsejndod vp opdearosard v wioo owe as-eaednooaid ‘ezoperyiouos stout ‘esonSnuod vo0s y +(c-d ‘wopige ‘esoqzeg syuniy), sopuzysas0 so.uawa9 so woo o24p1U09 op vIoUgHaau09 nu sopLAsDG SosIaf wOUOf SORUaUDD0]SAP saysgy “souo8ipuy soduB soyinua ap opSinasep v ajuowjoas mznpuod ‘sagdtpna sons od oppuiof ‘opossod op sazjo1 sons ap pounrou aiuatqui op ‘soponbapo wose sayy anb saao8iy sop «,stonqoy, nas ap sorput so wnsnsodas soLignatal snes ap spuaSypuy sodni3 ap onvauoaojsep Q “opSeunuop ap svarourwu soxou waset nuvd soxnsol 50 woo sopuosD wmizof sasonnuod sQ ‘joins oypognus o avd sodniq ap 2 sonauno ap apnprssaaau simu woyunt soja 204 vpoy ‘sagsiaoud sons wnangnos 9 souaSipuy sopuprunuos so worpoaus sasanSnuod so oquimasa ap Duarsis op wiauaynf 0 WO, DOPP ORAM AAA MOOR 7290999999997 temporal, poderdo ser governados por seus principais... (Lima epud idem, p.3-4), Seri na verdade o Alvaré de 1? de abril de 1680 0 primeiro reconhecimento legal c exp! a s, como foi o caso dos que no Processo n.907-84R, no ano de 1984, obtiveram, sentenga favordvel de lavra do MM Juiz Antonio Ruilli Junior, baseada no Alvard Régio de 1680.52 0 Alvara dispoe: Pardgrafo 4° "E para os ditos Gentios que assim descerem, € 05 ‘mais, que ha de presente, melhor se conservem nas Aldeias: hey por bem que senhores de suas fazendas, como so no Sertio, sem thes poderem ser tomadas, nem sobre ellas se thes fazer ia. Eo Governador com parecer dos ditos religiosos assinaré aos que descerem do Sertéo, lugares convenientes para neles lavrarem, € cultivarem, endo poderdo ser mudados dos ditos lugares contra sua vontade, nem sero obrigados a pagar foro, ou tributo algum das ditas terras, ‘que ainda estejao dadas em Sesmarias e pessoas partic ‘porque na concessio destas se reserva sempre o prejuizo de terce ais se entende, e quero se entenda ser reservado 0 prej tos dos indios, primérios e naturaes senhores delas..." A lei de 6 de junho de 1755, assinada pelo Rei D. José I, rdade indigena e renovou 0 ‘Além disso, em “..consistiu @ consiste ainda em se nao haverem cazmente os ditos indios na liberdade, que a seu analisamos i Junior. 52 Em Direito Antropoligico ¢ Terras Indigenas no Brasil (op, pormenorizadamente a teoria do indigenato ¢ a sentenga do Juiz Antonio Igualmente no trabalho: Direito Oficial e direito Costumeiro no Brasil escrito em co- aautoria com & Profa, Margarida Maria Moura e apresentado no XII Congresso da ‘Academia Intemacional de Direito Comparado, realizado em Sydney Austrilia, publicado in Temas, Imese, SP, n3 (2), 1986, p.159-82 ¢ in “Law & Anthropology, 3.1988, Viena, p 307-15, 184 favor foi declarada pelos Summos Pontifices e Senhores Reis meus ‘predecessores." Expressamente a referida lei ainda proibe que se cativem , em qualquer hipétese, inclusive naquelas previstas em leis anteriores e abotiu a administragao indigena, declarando: "Hei por bem mandar declarar que os gentios sdo livres, e que néo haja administracdes, havendo por nulas e de nenhum effeito todas as que estiverem dadas, de modo que nao hhaja meméria dellas; e que os indios possam livremente servir e rrabalhar com quem bem thes estiver e melhor Ihes pagar 0 trabalho" (in Mendes Junior, ibidem, p.34), Com base no Alvard Régio de 1680 e na Lei de 6 de Junho de 1755, Jodo Mendes Junior formulou a teoria brasileira do indigenato, sobre a qual extensamente falamos em Direito Antropoldgico ¢ Terras indigenas no Brasil (op. Pelo indigenato, instituido com 0 Alvard de 1680, 0 direito indigena a terra no Brasil é reconhecido como direito espe abs: to do direito de quaisquer outros cidadaos da sociedade brasileira, nao integrando o sistema relativo aos direitos de posse € propriedade, previstos pelo Cédigo Civil, mas se constitui em direito auténomo, especial ¢ independente do sistema geral. © instituto do indigenato foi _operacional contemporancamente no sentido de resguardar di indigenas. No caso da Aldeia do Crucutu, situada na zona rural da Capital do Estado de Sio Paulo, em que atuamos na condigao de advogados, houve reconhe to através da sentenea proferida pelo Juiz Antonio Rull F no Processo n.907/84R5, que diz: 53 lem desse caso, a teoria do indigenato e sua adogio na sentenga judicial em apreso foram devisivas para os Pareceres favoriveis & demarcagio adminisrativa da Aldeia Guarani do Rio Silveira, situnda no ltoral norte paulista,no ano de 1987 de lava dos entio Consultor Geral da Repiilica Dr. Saulo Ramos e do eno Procurador Geral da Repablice Sepilveds Pertence, mais tarde Ministro do Supremo Tribunal Federal sendo que © Seeretiio Geral da da Repiiblic,& época, es 0 consitucionalists Celso Mello, do Supremo Tribunal Federal. Esses jurists sustentaram a tse segundo a qual deveria 0 Presidente de Repiblica assinar o Decreto de homologacao da rea indigena em questio, a despeito de estar, naquele momento, soffendo contestaglo judicial por pare de particulares, sob 0 fundamento do indigenato e do Alvari Rio de 1" Ade abril de 1680, absorvidos pela Consiuigao Federal brasileira de 1969 que considerava 185 zat I ep ONEIED Ut), "S978 SMP 2 jEx9 younrDU onap ow vpopunf ‘vorgnd af » auuofuos uassn «os sod wasazyf 28 $o)jo woo anb sosond so amuauajaanjouur opsmasasgo as saosap wasazinb opdipuoa vise was anb svjjenbo vand owoo ‘sexopoiou soo wasjasos and wassosap 28 anb ‘svapyn so wos névd opu0y :sourefoa ‘opt as ‘wassaosop onb seuoSipur sagSeu se woo soroed ap opSeiqajaa ¥ as-eaBuTuLIap “¢Z oJeBered nos wHo ‘9ggq 9p CAquIazep op IZ 9p ‘piog 9 opyuereyy op saQssIPy sop oqaUNBoy ON (uo wlophuaxs tod “991 2p ouquaies 2p cf 9p cessous) sod safayo sov agn2 sorpiy sop josodwar ouseno8 0 ‘sososSyas Sop sojuawapyo sou owsow ‘enb nupjoap as sto} sounSpp uy viB24 ovdipsunt yp onqup op sousarxa sopnsapysuod ‘spoBo] sone! sonmu wa ‘ops sowaSipus sogsou so ‘sounsagos,, UND Up OxTOUIED wjonuE ENUUALOD 3 (wopiqi) «,pdoing vp sosian3 sou wowos as anb spossad so uno ‘owoo soszouorstud, owtoa soperen wefes eign wo sopeuorsude sorput 80 onb eudp10 O§9T Op [LAE ep I ep O1BY EIEALY O (i-o9'd “wrapiqy ‘equng ep osu uy exror, auped Op 010A) , "04799 0 owoD O20 0 OLUN 2 O410 ap v OWOD ‘soUad ap 9409 2D oju>) ‘appiagyy vp viun1aqos D néod aruauyponst opuryioduy “op3oW pns vp vanyod v5oqva 9 ‘odioo op 9 anb osquaw owoo, ‘tox oudosd 19S OP OesseA 198 9p EXIOP OF OANIED 9 opeaio} oIpus o ajo ured anb ‘opow ep ‘wjsnf exzon# wa SopEUIO) OES OBU anb seIoprsuod sod ‘opyURIE, ‘ou sopeuorsude sorpuy sop sojessea ap wou soaeioso op wou OpSIptOd 1 oooyuooar Ogu ‘iavared wa ‘eHIOIA OLMMUY aIpeg O (aropiay) ,"“ondypstanf no nruosagos aay anb ‘apopiinwos no ‘pSaqo9 wos ~*, :aisuasop euiond > sopeuio) soniguorsiid sop oxpiaeiasa wv gnaid gs “preg-opip 9 opyURION © ered “gg91 9p iuge op gz ap BIBATY 0 ojuoujensy “(9-66'4 ‘woprgy ‘eyun3 vp omoureD UL ScOL'p'6 ap tiBIY EULD) ,-~SoANdoD Opuas opU waLDIUO 2° and 80 ‘svossad ap onuaumnunfo woo mnaf plas anb npuso ‘DusanS v zof twanb v apopryonb visa opuonnf anb 40d °, opoiss] op nasan8 aja102 2 Laz0f 4a vind vjussagos 2 vS0qvo, ‘wat anh sod ‘opoprunwod no niaqua sanbyonb saz anb v naysuafap mason wa opusqua 92h “souseayjegen opuo Sout op fenpersy eumaia9g ep ‘inane ‘edjppng oped ono © epsso, ‘neg O8G 2p OptIsy “oNeGDS OS WO ERAS ORI ‘op scusSipuy seuo) sep tATNSTUTUIpE opSEREUAP ¥ NOBo}OwOY “KeLHEg a8oF “>NGND ‘ap swucpisaig 0 saan Sss9u ase WD “SeUALA SE SORIA sojMN LonbstENd 9p ‘suoquzjap soe opsezuapu ap 9 ozte ap ouap o owsau 218 vasa 9 orp 20d SepeA Ge, searp aigos squopiout wzaurqeu sonbjenb 2p soaspinf soisoeu so soqURISHAUI 2 SOM 'S691 OP Tage op 6 9p viISoy eURD BU ‘o]dutaxd od ‘oyLoydx9 9 ors] “spUEagoS sagSou ‘ap vduasaid up orsodnssaxd op smuied as-einop ‘a2ianS & suorouaut oy “ysnf puiond opuuruyo vu opsud v wo opSuzineioso v ered souNN!o] some sop tum ‘TIA 98 Bf OMIOD ‘ogSeZIABIISa agOS sOOSsNOSIP Sop oNKeIUOd ‘ou uplooquooos 10} souOAypur sage sep vIuRIaqos v ‘oyuowExopesed ‘onb “ousodod owmuz woo ‘eyung ep oMouE vjonuEY ueApE ‘oumzaqos 0 BrWuUOINe e OBSEfar tH oqwuouTeoKpIoadsy -sounpnonund sojad optimnbpo ona 0 s0}iaisod no s0uarun 2 BueBipus opSongny D as opuoIsS0o opu *soIp ‘urassi}sixo opt supimbpe seuto; seu onb 9psop ‘OptPA vI26 08 “I sexe} aigos sareynored op ovamip © anb ‘Jenuea owsoao8 op opsisodsip aod ‘Jeruojoo oporiad ou ‘aSaj ap ‘os-Imnsul “Unssy ‘op}198 op soprasap soipu sojad sepednioo 198 w wiossoin soxginonued 8 sopipaouos op siodop ouiseur anb seiioi v wipqures sour ‘saxpjnomed Sov OYSS20u0D UP SIU OPLENGE WASS9ANISe SoIpu SO 9puO sear 2 souade woryos 2s cpu soodisodsip sim ‘ossip woLy ‘opdeurzyu09 ap od sanbyenb vno omg ap od ‘umnguou v onofas Ogu asso O1fatic|“OBSS2OUOD ap FULO} BsIMO No SELTELISOS ‘9p SoA sop oaisnjour ‘oNO sonbjenb ap sOsso1o1 so opuriuoume ‘soQSejo1 svsso. opuvumjoae os UreiO} anb wo epipeut eu anb sewuye sowiopod [eio8 opour oq “Sopiajoauio sassaioiut so 9 seossad se ‘sare so ‘zoodp v auusoyuos ‘opm ap ‘ojteurod ‘aanoyy ‘uot jadsausap ‘opssauie op “eupnoo soaod ap eruiogos ‘agos sogSeuopU 2 olauessodesap ‘oxy squoUEInjosqe ezaMyeU op ‘ow sagSenyis uresa020 fiseig ou vsondnuod opSuzojo2 YP O1oTH ou SOUR Ua} OU FeNsuOWAP soUTEIUa oW!O seg op o9duy ou soypuy sO" ‘opoytad assou souo}oine so wosuNe onb seonsjod 9 sreB9] sogSetfIpo se 9 BITOTISeIG ‘oupdwy ou euadypin ovdemys v sowauepmisa aunfos y “porye eu eatsnjout suo) Seu opeiodiosu! Joy 9 roTUME sapLOW ‘seuwongndar sayy Ogu BIRATY a1sy “ovI4aS Op sopiosap 1edna0 & wassotA anb no mrassedn30 sorpur so onb sexo argos ovoprour ‘ozo no ‘oupmqout oMarP “spoproa 9 opt anb o e101 sopezyjeo0} 3foy 1wes2Np so onb tua anb ojned o8§ 2p !uEsEND sop su 'SOAB9S9 OWOD St ns ou Sopeunjdeo sov souode on squut opSewuasaudor 9 opSeupuiojapomne ‘eluesagos ep usoniino, ep oued sod onoydxo omeunsayuosas wn wrany ‘seuIan os aalsnour ‘sasonSnisod sieZay soixe) sojod soumlA owoD “vsanSnod vo103 ep aued sod soxapiseiq seuoftpu soaod sop vrunieqos 2 ertuoOINe Up OLUSAUE @ opUpLOQlT LP ‘SteLEOIELIAI soHaNP Sop joj09 oporiad 0 aqueanp anb seunye 2s-apod “proos vogpid © 0 opSy[siSoj & euONpenuos wioqury (wapiqy) jeitapro0 wauroy op opeprjequaur v woo 9 srebarq soxopeyuqen wo soy-FuuOssuEN ‘sozeyTNoed ino soden snas ap soIpuy so sefodsap ap ux apt ovSeaqniout PP soawe sovsuio souiop sop oxSeFudod w woo sopednooad souped sojod upeonerd yoy eaan8 ap odn oso (87-9861 ‘oMEW 250f “ }) sopeard wia19s v SoIpUut sso wossenunuos anb ‘euLgy sonbjenb ap ‘nowxa ogt anb 0 ‘souaupe soaes9s9 9p ooljEn op omourraojaqeisel 0 uios wz1yeUOL 95 oRSEMIS & ITAX 01NO9S ‘op opjaur epunias wu setady ‘sensof sop ciuoumuasuod ogu op onadsap ‘soonimsaf sogSnpar Seu aatsnjour soipur semideo as & novoy anb 0 wxqo op OBL ‘9p sopopissoacu sv sudns ap BALIOy uIO9 soxpuy ap opSeald ep opseDUSUOILL +B noumuuiayap anb 0 Soniosa ap seopaostso} soos se UELIO} sesepur|OY 50 TAX o[no9s ou anb saconbs9 opod os ow woqurey, (quopiq)) sorpuy ap seuaqus9 argos ogSensramupE ‘wro9 souofoo soups exe ‘Q¢9T 9p stodap openstmupe od of nEFuNE SOpens{uqurpe SoIput ap oIpattr oxaum © “ofteg OBS wo euOBIpUT OBPIABIOSD ‘yp ame 0 rojussaidas ¥ nofoyo FOI sod opouod Q ‘oflu> opeumt as p puressed ‘ema ens op onjdsap e ‘opSensmumpe ep SMIAX 019098 op o1Dyu! OU vLITIa|GuIOD as onb ass9 ossad0xd ‘oot? opTTUOD nas 1apiod @ noSouod oySeUUO} ESSOU oIpus Op oEsIsod v ‘ORD ep anred V “pesoanioso outoo oynog ogg ured sopzzan o (exuEide9 vp [ns ov sofad "O tratado de 29 de agosto de 1825, pelo qual Portugal reconheceu nossa independéncia, nao alterou, em ponto algum, as antigas relagdes com os indios; assim como os reis de Portugal ndo se julgavam com ampla jurisdicgao sobre os indios, também ndo se podia, desde logo, julgar com essa jurisdiogdo 0 novo governo do Brasil" (Mendes Junior; ibidem, p.43). O préprio decreto n? 246, de 24 de julho de 1845, regulando as missdes de catequese ¢ civilizagdo, manda no artigo 2° parigrafo 5% que mesmo nas aldeias, nas aldetas de indios civilizados, 0 diretor ird de acordo, quanto possivel possa, com o maioral dos mesmos indios (jbidem). Continua 0 mesmo jurista nos informando que desde nossa existéncia nacio indios nao foi ex "4s aldeds tornaram-se municipios; e indios, que guizessem a sua autonomia completa passaram a constiuir hordas ou a habitar aquillo que chamamos ‘terreno desconkecido’” (ibidem p.47). ‘Apés a independéncia a lei mais importante é a de 27 de outubro de 1831, revogando as Cartas Régias de 1808, abolindo a servidio dos indios os considerando como orftis, para Ihes serem aplicadas as cautelas protetoras a que se refere a Ord. L. I, Tit. 88: Art. 3% Os indios todos até aqui em serviddo seréo della desonerados. Ant. 4 Serdo considerados como. orphams, e entregues aos respectivos Juizes, para thes applicarem as providencias da Ordenagao, Livro Primero, Titulo oitenta e oito. Art. 52 Serio socorridos pelo Thesouro do Preciso, até que os Juizes de Orphams os depositem, onde tenham salérios, ou aprendam officios fabris. ‘4 Art. 6% Os Juizes de Paz nos seus districtos vigiarto e accorrerao ‘aos abusos contra a liberdade dos in Dois tipos de aldeias entio se formam. Um composto por indios, que segundo Mendes Jr. submeteram-se, outro composto por indios libertos ou evadidos das administragdes. O primeiro era drigido pelo governo @ 0 segundo pelos conventos. Os administradores eram 0s tinicos usuftutuérios do que produziam as aldeias, "roubavam os pobres indios, maltravam- 192 nos, deixavam-nos em extrema penuria e elles enriqueci cegando os governadores, os provedores € as camaras, d custa de presente e bajulagdes" (ibidem, p.53). Os pobres indios ndo tinham consules que por elles interviessem, nao tinham juizes que thes reconhecesse direito ao trabalho. O governo Imperial no Decreto de 3 de junho de 1833, inda confirmou, 0 principio da Lei de 27 de outubro de 1831, pelo qual os indios séo, em todas as relagdes de direito, equiparados aos orphams; gozam, portanto, da protecao do ministério piiblico e de todos os beneficias instituidos para defeza dos orphams. Mais tarde expediu o Decreto n* 246 de 24 de julho de 1843, regulando as missdes de catechese € civilizagao dos indios. Nesse regulamento se determinava, houvesse um director geral dos indios e em cada aldéa um director, um thesoureiro ou um almoxarife, e, sendo possivel, um cirurgido e um missionario. Esse decreto & fertil em disposigdes, mas nunca fol execuiado" (ibidem, p.54). Relativamente a situagdo das terras indigenas vale um breve retrospecto sobre sua situagdo no regime das sesmarias para ‘ratarmos, em seguida, das terras devolutas. Temes entdo, conforme informagao de Joi Mendes Jr: 1) © Deereto de 10 de julho de 1792 dectarou que as sesmarias de terras incultas eram dadas sem outro encargo além do dizimo; 2) O Alvari de 2 de outubro de 1795, regulou as concessées de sesmarias no ultramar, mas foi suspenso em 10 de dezembro do ano seguinte. 3) O Decreto de 22 de junho de 1808, autorizou os capitdes-generais do Brasil a fazerem concessdes de sesmarias, sujeitas & confirmagao do Desembargador do Pago e 0 Decreto de 25 de novembro do mesmo ano permitiu que essa concessdo se estendesse aos estrangeiros residentes no Brasil 4) O Alvaré de 25 de janeiro de 1808 veio regular a forma das cartas de sesmarias expedidas pelo Desembargador do Pago. 5) A Resolugdo de Consulta de 17 de jutho de 1822 suspendeu todas as sesmarias até a convocagdo da Assembléia Geral constituinte. 198 seb sopeurdua wifes anb sea ‘sorpuy so ressodesop opt “(99 -d ‘wapiqh) “Af Sopuoyy opof vpury ouriojtuoD ‘omtayD JOd ura} vjarneD e seUT 4 8p osgrano ap Lz ap 197 wp 9 sagsisodstp seisap wIStA (wopiq}) ,, cauaSju0qo assod n '9 o1st “ompuaSipur o ojray tod wat anb ajjanbo ‘ouaSipuy 0 “opSvdnooo ons vp o1ounsip ont woo aqundnoze ossouped, assa tas apod jonb 3 ‘opSudn220 ys op osouysip oj way anb ayurdnose oxtoutad, ap vjougrsexa p ‘ojunuiod ‘aooyuo024 pcg ap wag 19 op Fe ‘lun op outauid ofes8pand assg, ‘oydednoo v oguos jmp ozmno ug! OU anb sejanbe souady opseumTa] B seyofns ogiss oednoo oxoutd op spod wo woreyoe as anb sassod sy opSejor wo onb os1oumud oyeafgred nos ow niuyap aquowerDyo PSST ap onloue! ap OF Op SIEI g K1A100q op FZ “Ue O (wxopiqi) ;,ousy8au 2 opSoumSay v viralns assod pun wos opypunfuos 49s piapod yout anb assa o1jauip ‘opo3osas tof opu anb “0997 ap [L190 ap =f 2p Dénayy ou opupunf ‘vuiase4 v onaaip op apmrans wa ‘woroua}s0d sayy ‘sp.iay sons ‘asaysodéy sanbjonb va ‘spinjosap woyrssa anb o1sta ‘soutassod saiouojsod ap 10s wouapod opu waqueer ‘sojjap wassof opu pf 18 ‘sopodngo saya sod spuiay sossa ‘yonsiqoy npoiow 2 anno wo2 soppepo wowise vf soxpur so anb apsoq “Dotprint opanjos v 2 Dano anb ‘osupsousua ‘sou-09240¢, “(aiopiqy) sassod sens op sonsifor $0 wiossiqixo saiso anb a13ix0 ureipuoraid anb soypuy so uwio9 sepuELeP sens wo sostossod so ureipuojaud onb osst e19 oZtt anb » “,wassoapyn as anb soipuy so nund spusay .wwasasoa ap 0 PPL Dp wif o stod, ‘ossod op ogdeumiSe] ap sapeprjeusiog e sopeapye SO} $0 AWUIPIOgNS OLIYsso99u NoIOpIstOD OBE sOpr{siBO] O onb -s¢ sOpuoW OOP BULYY:,suaSDajas sopeoy wacisixa anb sorguusip sou so} sop onvauvapyo,, 9 opSuzquojoa vied sepearasar ops sosia) sie anb sodstP “pest ap onouel ap o¢ op “gigi att onmournsoy O “(wopiq’ “3p sopuayy) seUds|pu sop ogSeztuOIOD exed a seayqnd sagdepuny senno wed ‘sepenso ap seimage ‘sagSzosod op opSepury ered ojuey seuyssooou seuioy noarosor ro] wUISOW Vy ver (-95° ‘wapiqy) sopeapte so vio} ¥ opunsindxo 9 opurpeauy ‘onsifor opueuoy 9 sassod opueyi9 urtig] “sonno so sour ‘sofouenias so optt anb 2 onstBax ap ossaooxd 0 vxed sowe sosso seared worpod ov aBuo] uieavsow onb so oquowedsourrd ‘sorpu; so onb pure sou-euuoyur “sp sopueyy ovor “(wopiq}) sepensiSou 9 sepeus sassod sessq -omassod 0 assezou! ejau anb apsap “wrujno op ordiouud woo no supeanyno as-opubyor ‘a1uednoo osrountd op sepiavy no vupurad opsednoo sod supuinbpe ‘seoyroed 9 sesueur sassod se ued wipqurer vypen owsour © “wy Jer exed seproojaqeaso sexdau sv supizduino onb apsop sopepljeaai 20s wreuopod ‘sogSiptos sexo sep ronbsrenb sepidumns opt owsau ‘o1pUOIss2ouO 9 oslaauIses oantgadsa op yeMNIqeY BpeIOUT ‘9 wmyjno ap ordioutid woo wosseyoe os onb seUeUIsag “(ocd swopiq!) tof vjod sepeunyfay woioy ‘eBay ojmp wio wosepuny os ogu ap sesade and sassod sod sepednoo uromeye as og onb se (y ‘g9] vpod supepyyeass ‘ureioy ‘ossnuoo we sesinout ap sesadie ‘onb ‘oueA0p op sagsseouoa sexino no ‘SeurBUusas uo sepep wareyoe 2s op anb sv (E famnyno 9 opSeuLyu09 ‘opSipaut ap sagSipuod sep owueuILadum Cop wifey sod ‘ossrwoo wo sesinoil OpU ‘1eiDUTADIY Mo fea!) OWIAAED OP sogsszotiog sexo 0 suuuises 10d seplavy wow ‘ounys9y ojmp sonbjenb od ‘ojnonzed orujwop wo wasseyse 2s OBL anb se (Z 1308 wreypod osn umfye e sepeoride urasseyse as ogu onb sesso se( :SuInjOxap NoxapIsUOD Uf sepearasaz sv a semjoaap se ‘sepmnssod seizas se opuyjnBax ‘spay ap 12] OWOD eprooyutoo “QcgT 9p osqUHOIOS 9P BI AP 109 197] BP oRSeoH|gnd w sowAN ‘seurewisas ap sagsseou0 se sepiqioad op siodop “uissy “@-ce-d ‘wopigh) , soap saxouas soDumou a soLDuaad ‘so1puy sop onjaup 2 ozinfoud 0 opnusas 498 ‘joY-1Y =p ‘opuatua as anb o4anb 2 ‘opuamua as stow orn a ‘ouaovar ap ozjnfoad 0 audwas vitaso4 28 avjronaod vossod v vupUusas ap sopop spacey sou anb miusfep SSLI 2p oyunt ap 9 ap 1977 v ‘saosisodsip swisap soruy., “(cc'd ‘wapiqy) omy 0 wad seuzetUs9s ap OpSsaaUOD & ‘oquauressaidxa ‘wengioid 9 opsuadsns wsso uresaanue {78 ap 031010405 9p 9p opSnyosoy v9 CZBT AP OAM ap Zz ap opsIAdId ¥ (9 ROAR OAR OAMRAAMAME HOMO 979999999999 99% dolosamente. Dessa m: quem quer que fosse, apés a L propriedade, tinhamos: 1) O das terras possuidas por comunidades indigenes coletivamente organizadas cuja posse nio ficou sujeita & | visto que o sea titulo no € a ocupagao, mas o indiger 2) O das terras reservadas, para colonizacao de indigenas. Vale agora empreender a andlise da politica indigenista no Império. O Decreto n? 426 estabeleceu as normas de administragao das populagées indigena: ir indigena num modo de vida tipicamente curopeu, transformé-lo em trabalhador bragal "e liberando com isso, os imensi ‘itévios que originalmente eram seus" (Gagliardi _ Interpreta esse autor © muitos outros especialistas da questo 55que tanto a lei de terras quanto o seu decreto regulamentador usam da reserva de terras para colonizagdo indigen encontrado para transformar o indigena "da condigiéo de propri atural da terra a condigéo de expropriado e a depender da benevoléncia do Fs Com a pi |, suscita-se a substituigao do escravo africano pela mao de obra na, sendo Varnhagen o maior defensor da tese que subdivi 03 deveriam ser obrigados a se de ‘0s indios o Decreto 426 foi porque, formalmente orientava para que os contatos com os indios fossem realizados por meios persuasivos, "numa época em que era normal 0 uso da forca armada pi desenvoivimento eco ico" (ibidem, p.36). Através do discurso de Varnhagen, 0 era o dono das terras em que habitava po na sua proposigdio metamorfoseou-se em rador europeu, que era 0 alienigena, ad cidadao brasileiro, agente da histéria nacional. S¢ 196 do nativa 0 pacto social raulatinamente com a s © com a teoria evolucionista em ficagdes estatais. JGnia de Portugal, viv construgao da nacionalidade brasileira56, sustentada por teorias cientificas que pregavam o desenvolvimento jd com a marea do evolucionismao e estritamente ligndo & idéia de evolugdo material-econémica, ‘A situagdo dos povos apenas difere do: smos de poder, a aco estatal e o pensamento culto empregados, pelo governo brasileiro serdo os mesmos ou similares aos que os Estados europeus empregarao sobre os povos tradicionais de suas col ‘As consideragdes sobre as transformagdes ocorridas com o surgimento da idéia de nagao identificada com a formagio estatal, bem como sobre as teorias ocorentes em geografia e antropologia social, sobretudo, ter os mesmos efeitos aqui como em outros pontos da Terra sob colonizagdo interna ou externa, guardadas as proporgdes e especificidades. 36 muito interessante & anil depois da independ rbantzacdo e mudanca social Pang e Ronald aventa-se que as escolas de Dit ham por Fungo ' ova geragio de familias economicamente poxlerosas na ideologia leis do as do interior do pais, onde deveriam set aplicadas as leis do Estado a fim de controlar vencer ¢ dominio dos coronéis. 197 66h ‘so1pur ou sojed sorpuy sop opsusya.9 wo ‘oydwoxo 10d “apy o& “sunt Od twa owsou ousstuoranjono op wduoy® easuoxusp ‘some ojad sou} anb cr!ads94 0 OpoE 9p sosode ‘ouloaiay wa > Soper ure eluDD exo anbiod opunias‘sorpul So s980}04d {pingure xo sopeisy sow anb ap ase) opuajap ‘sn atowud wo ‘nbuod see uno ‘sagzer sesiaayp 40d aquruods 9 03 nf oufeud anb “opi 9 oyunu? 40d ‘onb ‘ouvoig op viouaroed w opiag csapaoaud 2p OBY Ot400 “sopmapyD sexpus soscou Sojod é rou S0 s0pngo S00 sccm sop igo nadaan o1ucuS aut wn 35 ‘sou sowDqunSued 3 1 pPun.sap sons op SOD 50 wrvsodiuon sopoynsed So cpu jaspraiadde vise 28 OS anb ona ‘ouad oan 9 iuoy zenbjon navd sod :osouayopur yp 19 was ‘sofa anb poaniou 9 “opSnqyse was Sod4ssa6 sn9s SO s nue 1G] 0 atuauyppdiouad 2 ‘ouuowuy 2g oping 0 ‘opmpoyy onapuSiug o ‘syonosy jo.suad 0 wmopuodsas ors ‘saop ofse so aysisox vuaipuy ossou 9 anb iozp » apwo wanb yy “opsosmast> 2 asaypoiwo ons v opuocowoud ‘souaSipuy so dafataud ap ov: (g9°d wapiq)), 7299 owsanog op njouaraduoa v cpgT ap 99g ojad vnuaaaad vaniaptsuoa anb ‘opoisy ap oyjasuaz op vynsuoy opSnposay 2aa1 opu ‘ontpmun uawiSa4 oBpup ow ouisa 2 iswouvyinuts sas 910 wopod ‘sosvo sunSzo wa ‘onb ‘soasnyntuno saosingzarD ‘sopoisy sop sousmson so owoD ‘ppuapa.s owesoy 0 om donb ‘yeuore oiwourououruta o1eioipnl zopod 0 195 10d ‘ymuaBip: P olfaup nas op vpuniv8 v ‘Je19paq jeunquy oute1dng o vied osnddt ‘woo ‘srenpeis> soosipsuinf seu senuooua weIAap soIpty so anb apuayua osea osjowud oN “sieioos sossasann snas so wed emo a seuasyput Op Sov oqOUITALEjOX wun ‘SagSeNS sump viuososde © “BUaBU0s assod woo smpysajaqosa wameyoe as anb WO SB SB NGOS OFEMWOP Nes O uigquUME owoD ‘sng sep DRUOUOIN 1 “upuod ‘audios opueidsa: ‘opitig) & too amuaumeaRE|muLna “soxpuy Sop 861 19 9 asonboyeo vu zone WIEIADP’ wHeIpod sopersa So “OULS!TEIOPA} op oqwuaspe 0 wioo ‘oweuod “up sepuajy oor UIEq (uiopiqy) resect ogSnjosoy axa opt vijnsuoD wIsO enb oyoape “oWEUD ON. "TIHOAALA noo ‘ChE ap OMA! 2 Fz >P OPT CIAIIAG Op spaeNE “erUgraduTOD Tm anb visiA Wa opuor ‘OSuas 9882 OnraJo seWO) 28 OP opoUt © aigos sw[sifa] steiouiAorg seig{quiossy se warepod ou oproojaquiso ool} “SpS] ap OS:LUI ap GZ aP OpeIS ap oYfesue Op MIINSUOD UP SQAENY “SOIpUt Sop oRSUZTIIAID 9 asanboreo & sOAoiuosd ap “[PIAH OLINAD © Woo ‘ajvaumapyjnuns “viougiadwioa B stEIouIAoIg selgtquIassy 8 epep 10} *[| OB: nas ou ‘opsaduuy op voRH}od opdsraNsUOD g TEL} ory ojsd ‘ousdy op oduuin ov anb sone 0 sou-vuisUg pun5po pu $0 “spagpDastUnUpE apuaUD}2}Ise soomyod 9 sanpiaipuy soap » opdvja do) song sopuayy ogo 4od wnswssod opu ‘voygnday vu sogsvjad sou owsow wa nb,, zip sou (Lod ajayseq oedesapa,{ UU SOIpU! SO“. ‘ued 1 1proyie) ,voyorv9 nfaudly mp orfgysapad wn naoowrusad souadipuy sodius so 9 opvisy 0 aatuo opSoipaw v a ‘aquouwop 2popoicos p muddy op opSpiodioout ap oyjoqnss © opunsua}.o tupuonupuos opsvzyiai9 2 asaubatD9 ap Soneau02 50, “ropezittojoo © 9 euaSiput 0 arto ojuaurouorDe|as 9p ULE} B oLOYE ORL wNOILSeAG opopoioes up opSeziuefioal u ‘embieuoul w epeulLUDL quoULOHDye sowmyan vf seuioy sofns ‘oVensqe onpiripur op 2 oydvu-oprisa OP Jartp sowiasdns sop wsooueyy 9 euvouatte sagdnfoao4 sop wIEOGH EPP! ‘wu wpeiuoumepuny “ary [eI v SaqtapUsy soUIstuEDaUt So SPO) Bp as-opues “ at Sop opdel wuss ‘ep vaneiusy vad posuezuaruies OM npuow opoyed 0 Sopris op ogdeiuato a vonyjod vsso & vizesuod sozyjnarued sop vowed euin wos saQstpsnuos uioo ‘sensiqure op susade- soquad sop ou opvaseq oluoureuorsejas wn urtaemoord 9 seuddpur sapepAopt se wersayosas onb 9] wun 9 psanintIOd [eIUAUIELIOAO ¥: wun Jod opezisioeea [eio]09 opoued 0 opts OpUDL, SOO R PARAM AAAAAAAAMAAMAAAAAAAAAMIADADE n? 7 de novembro de 1889, através do qual passou aos Estados 0 servigo de catequese ¢ civilizagao (ibidem, p.50). E de se lembrar que por ocasiio da Constituinte Republicana, 0 Apostolado Positivista do Brasil, isoladamente, props reconhecimento de Estados Brasileiros Americanos, habitados pelas populagdes autéctones e que deveriam ter protegdo do governo federal com total respeito de seus tervitérios. Segundo esses mesmos autores, os Constituintes erraram entregando aos Estados englobadamente cont as aquelas terras que eram mais legitimamente ocupadas wento de modo especifico das terras indigenas na Constituigio Republicana foi fator negativo para sua defesa e garantia; no entanto, ¢ fato também, a despeito das opinides de Manuel Miranda e Alipio Bandeira, que as garantias do indigenato, outorgadas pelo Alvari de 1680, como afirma Joio Mendes Junior, perduraram, de lege, malgrado o descaso constitucional de 1891. Isso, no entanto, foi, inquestionavel motivo de grande prejuizo para as populagdcs indigenas na medida em que os interesses contrarios aos seus m dessa austncia de tratamento especifico constitucional para agambarcar suas terras e desrespeitar seus direitos de um E fato que 0 ado trat cada vez modo geri © pardigrafo 12 do Decreto n® 7 do Governo Provisério que tixava as atribuigdes dos Estados, dispés: "Promover a organizaciio da estatistica do Estado, a catequese e civilizagdo dos indios ¢ 0 estabelecimento de colones' Noi-se, indubitavelmente, a atengdo simplista. ¢ genérica que o Estado republicano dedicou & questio indigena, reveladora de uma disposiggo em negar uma legislagao que pudesse dificultar a expansio capitalista, razio que o fez preferir manter a velha orientagtio de catequese e civilizagdo, Adotada a formula federativa ¢ no sentido, portanto, de atender os interesses locais e assegurar a autonomia dos igena passou a ser atribuigto das unidades da federagdo (Gagliardi, ibidem, p.172). Com o advento do federalismo a legislagao do Império relativa aos indios foi extinta. Isso aconteceu apenas formalmente porque © sistema de catequese permanecia intacto ¢ atendia plenamente aos ‘grandes fazendeiros que, através das missdes que administravam as aldeias, apropriavam-se das terras e da mio de obra indigena. As missoes, por sua vez, recebiam subvengies do Estado e espago politico para sou 200 icc trabalho ideol6gico que pretendia transformar 0: (ibidem), Dois decretos do inicio do século foram fundamentais para as populagdes indigenas, 0 Decreto n® 4.956 de 1903 sobre desapropriagao de terras de neces: idade publica e o Decreto nt 1,606 de 29 de dezembro de 1906 que criou o Ministétio da Itura que entre outras attibuigdes deveria cuidar da “catequese e ceivilizagao dos indio: Este tilimo deereto alterou aquela competéncia com 0 advento do federalismo que houvera atribuido tal misso aos Estados, passando entdo a questdo indigena para a esfera federal (ibidem, p.174). “Com essa mudanga, a repressdo as populagdes indigenas renitemtes passou a ser funcao do governo federal, isentando as oligarquias estaduais dos desgastes econdmicos ¢ morais que a atividade exigia. Essa manobra, no entanto, evisivel, pois estava plenamente de acordo com o pacto politico existente entre as oligarquias ¢ 0 governo federal” (Gagliar ibidem, p. 175). 7 Gagliardi inua observando que na passagem do século XIX para o XX, em conseqiéncia do ripido desenvolvimento da economia capitalista, as contradigdes entre os agentes da civilizacko e os grupos indigenas foram se acirrando, e que tal antagonismo levou os primciros a perpetrarem contra os segundos, que habitavam os territérios que iam ocupando, atos das mais cruentas perversidades em que apenas as classes médias urbanas ¢ os intelectuais adotaram posigées de solidariedade com os indios e repudiaram as violéncias que eram noticiadas (ibider), i Aliado a isso ha que ser considerada também a crise institucional causada pelo golpe de 15 de novembio, cujo conjunto provocou 0 questionamento da catequese indigena até ent@o confiada & jreja cats nfo se pode esquecer ainda a influéncia do pensamento positivisia que vinha fazendo escola entre nés. Nessa époce, trés teses principais se firmaram: uma preconizando o exterminio dos indios em beneficio do desenvolvimento econdmico>S, outa que sustentava a catequese como forma exclusiva de ista von thering, que lrios é preciso que se ais perturbarem 0 £02 sop sezanbu so 2p u900 He ‘opuep eu} as anb soon 2p eanvoruntuos oySejas eMINY SOPEBy soe © WISSE "WEISS ‘Sourumy cwueuod ‘snadoana so owo ruse 9p sopeiop wei9 wPqUIE soIpL! so ‘anb sei2pisuoa ap ogf}sod njad seido av 91 ‘3809 woo opuo sued exyouid Pu eH ¥ operdyeyy “sopozpiya so 9 soayrunid so amus vbuaIayIp B opuEMuddE SIbIo0s seiousI9 set oUIsIUO[INJox op osed 0 souroIOA > oluDUMItOSSE tied seuiaa 9p eosnq eum wlod wsoroLNU sJeut ZOA vpeD vigdoma order cum sowaior ‘oums onno wn pZEWIOY ou! iuouresioad stew “XTX o[N99s op sued e ‘uIpIOd “gI9g 9'St2tU0Y SO sopor D wntod YopSEotuNUOD 2p ;DanIDU O}FoUIp © snadoana Soe tassesnoar oses soj9 EMMOD warns v MNUpE 9p WD] gos sopzoojos urazas ap apepy{emusrs & eae Sop jerus9jaiul opepyseyy ta noyey “sompuyrawe soaod sop entouorne 9 ByuRIOqOS w omgos Ti ‘a siodap wma anb (© wred saseq seii20 opeduy vinsy 9 a[9 ‘UOT, ap SO oMIOD somuauIEstad B oquouteanjar sagsn strojdutoo 19705 sou soutopod ogu wpqurEy “euLO} genbjenb aq “sgdett a sonod outros oyautp ap 2 o1ty ap ‘seuasiput sorod $0 vatiopisos anb omtoutestiod ap vyuy] eu ossosonax um ‘opunu op soued sorno Wa ‘syife ‘oulod “Yseig OW soUTaIDTyEIOA *seualipty soaod sow ataatioa anb ott sotstt ofad ‘soxod sop apepyent ‘Bu supeoseg sogsujar op svigp! sup oWoutasopruoas tn “apepiar vu ‘SOLIDION ‘squouoiue seipp} simp se anuautreou00) n}OA9 op bunt © woo 9 (owe crap 9p ortafns opoBorEAtd) onprarpur op ‘(TeuorDeUATH ‘onanp op ovafis oomn) oeSen-opziss| op oitiaape 0 0D ‘opeaiout ap visyede> UOISTS op openquIDe F wo ‘oduton Op oduBAP o WO ‘wusiaqos 0 entrouoine ep ordjounsd ow as UrEUDADp ulassanajaquisa as Saja W0D anb saQsejar se 9 0: ‘ureyun sorput so anb 9 (einbrauow up some opmaiqos ‘oxtar}st3q osv ou) soquaaayip sorod anua eornguns ‘9peprensy ap ogsejar ejod urereuoyaisod tu apuesd uta onb ino oquowuestod tain tiaey copeau sas apod oyu ony win ‘iapod wos 9 sepeauid seossod 9p viougqnon soduns sod no ‘opeisy op seanyjsisa] saghisodsip sui:doad sop viougiouily sod no “ezopeziuojo opSyjndod ep euorew wjad somuajeacad seoipuinf saso1 sep eisupsoUst 10d no ‘souors9INE So ENUOD OpLaLOD OP's ‘bytia} ontadsousap onmmur ‘ounstTezapay ov 1oLIaIUE OpoLiad o aiueINp “exOqW onnur ‘onb apepynoyip opueif wos “wise soumaguo,, “soja 8 euwioouo9 anb ou open] 9 opeisg op Jopod 0 anb 9 euoUoMne tHe} sorpu so onb wozip sorung sapuayy ozor autoyiserq eistinf apueL | ‘pnuatupusas08 swiadypuy sa930u sop viwouoino vjad wravuBndodd ‘anwoy y we sopoesog ‘ond swisyansod sov auaupodiouad aqna9 on foo so sopor bv asanboiv2 ap apopiagy) vido ap opsvdnzoaid w2s ‘D3I2p im op somod anb svsorias sagssuu sop ostoyoum 0 sani 1 ‘opsozypu9 » pand orden ‘pues ap °80 ‘apoprandon (98 Pum nase nsopSyan opssiu ‘pansyas oBu 28 [Yip YOO 2 2 2p ‘onuauroxap ap faxpnvxau) 2}Waf D “onieuyawe> oporaja opt ap zodv2 D2k B piso af 0 sop nowy 2.299098 apupuadse np au PIA) ONDA gg aio svpnoype 9 80 sorougpuar so 25 prafep as asanoyna wasap avBa.dua 0 sipipaut Sv cordinad 2189 21908 tuojoo ap osseSoud ip op vangodsiod var wpataua 195 e1reA0p 1nd so ‘efos no farwauyjeuorocus jeaaud uresey onb soarpranf sordioutsd sou sepuoye 2 soyjou sasared aye eam up zesode ‘sujap ounuuoU onb y-28-194 ‘Soxpur sov oyuoteAnejox reIOpe vLrOA9p |IseIg| O eMpLOD feNb ap ousodosd 18 ‘Sopeouaya wurnoe ‘SamULUROp Sosa) sx) Sv OpUEAISGO ‘apepIOA ap ZAA v 7Ry SBURLUNY SeIDUAID UD EASTUOION|OAT Stig] OW OmLS!eIOPA} ‘opouad 0 “seazosqo souiapod owo> ouugen aysou ommauoHoIe sexta “wiRojodonue a viyeIBOOS ep ‘Svoqigay steuu ‘sagssnasip sto WO oBXAtIOD s9D9|9qNSe ‘-OUIST|RIOPAS 0p o1 aq BUDSIpU ogdems = vorouOD 2 tongad opens Bssop tISIA g ‘oytuad onb 9 [wo stout vista op omuod wn ap opSaMIs yeu tied asaqugred anaug tun saga sou-saaued “ynby (Wepial) “seIoUgjOLN Sv TeOUEISO op wy v [BUOLLMUDAOT oBSa}aid op oBSiNNSU! B > suUDA soup sop opSeareuap wipe v optodard ‘ygesors1je1 opSeaqnout UHDs opSerodioauy JaAsssod wuOIEA ap oasjout ‘so1v0d sep ‘sua8{pur ogisanb e sien so opunias sor op oysnpon ROSH HAHRARAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAMAAINM® admissio romantica do Bom Selvagem cle deve evoluir se quiser sobreviver. Mesmo os juristas, a partir do século XIX serio em sua ia influenciados pelo evolucionismo e sustentartio que os tinicos direitos territoriais validos sao aq n vigor no seio das sociedades organizadas segundo as formas politicas de Estado (Rouland; 1996:362) No caso brasileiro especificamente, além de tudo isso, teremos um outro fenémeno e que teri o sabor de um paradoxo, ou seja: 0 evolucionismo, através do apostotado positivista, a despeito do equivoco dos pressupostos, acabou, de uma certa maneira, e de uma maneira mesmo portante, sendo um fer ‘ode uma mais nefasta do que foi a ios. O exemplo mais claro é protetores das comunidades indigenas, malgrado desenvolvimento, etapas de evolugdo e outras quest6es, ‘Assim, voltando a da mudanga do sistema de governo no pais, deve-se dizer ainda que o govemo federal mantinha-se negligente frente aos conflitos cada vez mais raves entre sertangjos ¢ indios ¢ isso se deveu a dois fatores prineipais primeiro em razio da descentralizagdo do poder politico que estabeleceu dos Estados com a adogao do ivo, e segundo, pelo processo de adequagio das instituigdes republicanas as exigéncias das relagdes de produgio capitalista (Gagliardi, ibidem, p. 107). oligarquias fo iksmas ocomrendo até quo alguns govemos estadunis fomecessem armas e subsidiassem batidas contra os indios (ibidem). Assim foi a situagio até 1910, quando Rondon, respaldado no positivismo, € outros jovens militares sem nos esquecermos da participagdo de intelectuais, entidades civis e militares conseguiram convencer 0 governo federal a criar um 6re%o especial para ‘a protegdo dos indios, o que analisaremos a seguir (ibidem). E, A eriagio do Servico de Protegio av indio Rondon foi o primeiro diretor do Servigo de Protegio a0 indio (SPD, criado através do Decreto 8.072 ¢ assinado pelo Presidente Nilo Peganha cujo objetivo era proteger os indios nas areas de penetragio pioneira; © Decreto obrigava o govemo federal a proteger os indios dos efeitos destrutivos da colonizagto interna ¢ defender suas vidas, liberdade ¢ direitos de propriedade diante do exterminio e da exploragdo, bem como 0 direito dos povos indigenas a existirem em svas proprias terras € garant 204 | a manterem, sob protego governament Shelton H, 1978:25-6). Como ja dissemos anteriormente havia trés tendéncias politicas na sociedade brasileira em relagdo ao encaminhamento a ser dado 4 questio indigena, mas um mem comum: valorizagao do progresso ¢ avanco da " nas éreas desconhecidas, Suas ferengas eram de método que postulava como se deveria agir para superar © antagonismo gerado expanstio capitalista em choque com as populagées indigenas (Gagliardi, ibidem, p.185). Gagliardi assevera que a estrutura politica liberal, montada a partir de 1889 no tinha a sua correspondéncia na esfera econémica: a economia nacional era um monopélio das oligarquias estaduais que manobravam as decisées politicas para satisfazer seus interesses: Assi liberalismo republican, de fato, nfio existiao2, Tratava-se de wu sociedade apenas com fachada com vida econémica ¢ politica subordinada 4 dominagao das oligarquias (ibidem). seus costumes ¢ tradigdes (Davis, ° "Essa contradicdo da sociedade brasileira -de um lado, uma sociedade aparentemente liberal, e, de outro, 0 poder oligérquico, mas intimamente articulado-, iria exercer influéncias profimdas sobre a politica indigenista que estava por comegar, uma vez que ela se inspirava na concepedo republicana, algo irreal que existia apenas na aparéncia” (ibidem, p. 189). ~ A igreja catélica, entre outros conservadores protestou veementemente contra o plano dos positivistas que pregavam uma orientagio puramente secular para o trato da questiio indigene. Os positivistas exigiam uma posigo coerente do governo com a Constituigdo que previa um regime politico secular, mas mantinha o atendimento das populagdes indigenas, como privilégio da igreja (ibidem). : Na Exposigio de Motivos do Decreto 8.072 que criow 0 SPI, informava-se que o seu objetivo era *sistematizar a protegdo aos i rescrever regras para a localizagdo dos trabalhadores naci ae que se enconitou foi, através do érgi0 indigenista recém criado pacificar e engajar os indios no processo produtivo © Aqui também cabe um paralelo com o que ocoreu na Franca apés a Revoluglo francesa « analisado na primeira parte deste trabalho, onde 0s ideas liberas foram substituidos por ‘uma pritice autortira em fungao apenas dos interesses econémicos da burguesi, mas que manteve o discurso liberal, ou sen: a manutensio ideoldgica dos prineipios. 205 PROPOR OCA FFARR AAAFTADAR MAA ‘opt opopuan -opuxp ‘Jefoos odru nos ap amuop so ony segSeja1 se opurzaadsop IPIAIpUE OFSEULO] B BARZZOTRA [RIOyO UE SEUEWUTY. SOpEpIUTIIOD 19 B WOD oWEKOD WA 2 sopeople ‘sapeAtIgN ‘wo SoIpul so sopiptArp wm1oY ojuattrejnBax owsouT ofa “(0¢z “d “wHapiqh) sonissoons so: ogdnjoAs w eaxjtysod nb ourstuoronjoas ob no v g P opSesBo1Mt op ojoford assq “JouApIoo ey[NO UP wIOAsOSgR anb o a jedn8 opepufarus ens eu eua%ipuy o anua ovserpau v serado 9p P opdury sod wreyun soajanu sasso apepyan wu ‘oufeqen nas ap o;npoud B as-ethlg qn opuvasng ‘sopeanins words v sompozd one somsuain a seurnbyur ‘seuroyo * sed as aonb O (ET won! ‘yz Ue) ossaxorU as op ossoy opuenb sienigoy soanoadsax snas ap seuséiput sodnia ap AbIS9 Seu 'SBIIO) SU ORSEZLIE|NBAL OP nap 2889 eyUN OB810 O “(ZLO'S 019109 OP aL 2 a9 “sp SOR) sepouaTE No sepepuosze 10s wripod opu onb sepearcwep seu sep omusnsn © sompuy sow opunuese opSeaiwiop & os-vaenyajo ‘Je10pey oUOIELIOI 42s 10d no ‘sienpeiso souraro8 50 woo opiooe 10d nO reI9P9} SOLOIIAIO} Ww seuasypU sexo} WEI ‘opuenb vavoojoo os opt 9s vurajqaid © “sorpuy sojad seaza1 ap opSedno0 BuUzLIEINar vied senpEso SOLLIDAO SO 9 [eIOpay OWAAO 0 ari SOPIODE 9p viowspuodep vu voy e nossed eistuaBipur ogS19 o ‘seuatypu sexa1 “po oftue nas wo “T6g) “soghauolye no soqwoureptaate op on1anp ouald ap ‘apeprynt B owOD UIaq FosIsn|axo aH nes sayj-opunuered ‘eisiaoid wigqure BIO SOIpUT sojad sepednso sexa sep opdoomUap Vy 902 + ouoyjou no opSoyrau ons pod op “ piso sou opu saumsoo so cenodsas op opSuony amyl Ss0N 2 sop opdnpei 0 vied asoq ap opus anb sopop £0 wa.oypasss saan so” axa.at ‘S061 wa ‘onb ewnoy sopousas08 op ood v qos ouio! ou “ousjuoranyona ano ‘oa ap ou 9 on asaayfap ‘see 2 “opauas ap opmua owsunsjoauasep ap owar 0 anb X4y’ opna9s ou 9 “Sodiuay 50 puvroy EGON yO XIX o(MaeS op wIPYSEA wIsUOsIpAY von ME stOsEoNLAN ors oypqen asp sued wud yp seu) senses UAqU ond ASN yp 1 onuardsa op omiounsosu@sap Op , 2 ‘soypus so ‘sonsuanisod sop aa ap opow 0 puna, (¢-pe 1d waprg}) H190PY AAMC gp (L161 2p osqusszap ap ¢ 019199] 9 QT6I AP OLIN! ap OZ AP ZLO'S gH O1@109q)) “SOPH Opis wpyuas sayy anb souasioy sop opsympsad D 0} Sopmnusad sojau sojad a ‘jaasssod 4of anb aadwas ‘va sosyaadsou sop :9p 0 ‘SonIno anua “wL9s SoIpUT Sov BIAWEAS|SSE ep aanolqo © “opdvonod wns y 9 sexist suns sp ‘opSojaid ens as-tHO}OX ‘oypyy ov viougysisse y o1tedsoa ureizip anb soanisodstp SQ (wxepq) sreuojouu sasopeyjeqen sod sopmnysuoa svjooyse somuas s099,2quI89 (@ 2 sopeztjiaia wos spepmosiuiosd we no apewgH opriso to “soqLN ‘wo sopiuniar ‘sopvapye urelats onb j1stag_ op soIpur sow vlougysisse meysaxd op ByUN wIshuaBpUE OLB: 101305) oyjsonb v ered ureavosng aweUILIOP as so anb epies Busse os-vavnuoou ‘eu os-ajznpoidal através de métodos brandos, deveria 0 érgio indigenista oficial, estabelecer relagdes de amizade, aos segundos o govemo deveria providenciar a regularizagio das terras c, quando julgesse necessirio, construir casas ¢ ‘aos centros de consumo e finalmente, aos lidos os mesmos direitos dispensados aos lamento, como ¢ fécil pereeber era de inspiragdo a), mas deixou de incorporar a principal reivindieagdo do Apostolado positivist: o reconhecimento dos povos s como nagdes independentes.6© Para Gagliardi, esse tivamente a questo da terra, uma vez mha ainda sobre o trabalhador & nossa preocupagdo central. O idas tinham por objetivo a indigenas, ex-escravos ¢ mestigos © a0 mesmo tempo benefici © regulamento agricola do qual no trataremos por acumulagio de capital, através da organizagio da produgio agri acional (ibidem, téctones no mesmo revelando assim un p.232). O fato de tratar do trabalhador rural e dos ai posi da razlo, Ver nos pavos Selvagens napdes independentes, que devem ser tatadas com as atengdes as trib selvagens devem, 9% jos cumpre-nos eserupulozamente respeitare ira Mendes;1908 citato pe 67 Cameiro da Cunha, ibidem, p. 71: Em 1890 0 Apostolado positivista apresenta reconlece a soberania indigena, Art 1." A Repiiblica dos Estados ida pela livre federagio dos povos circunseritos dentro dos do Brazil, Compde-se de duas sértes de estados confederados, mente reconhecidas © respeitadas segundo as formulas ‘saberI. Os Estados Ocidentais Brazileiros sistematicamente ‘eujas autonomias sto cconvenientes 2 cada ¢ confederados ¢ que provém da fizo do elemento europe com o elemento afticano € 0 aamericano aborigene, Il, Os Estados Americanos Brazileiros empiricamente confederados, cconsticuidos pelas ordas fetichistas esparsas pelo terrtério de toda a Repiibliea. A federasao eles limita-se & manutengio das relagGes amistézas hoje reeonhecidas como um dever entre nagdes distintas e simpaticas, por um lado; e, por outro lado, em garantrthes a protesao do Governo Federal contra qualquer violéneia, quer em suas pessoas, quer em seus terrtérios, Estes nfo poderto ios sem o seu prévio consentimento paciticamente soicitado © so aia i i ig tb i F, Tutela indigena Acreditamos que este tema merega um tratamento |, ndo deveria ser lade ou incapacidade ; cla seria instrumento juridico to apenas genas de oportunistas ¢ desonestos. que compoe a ludibriariam, ¢ e1 ade ocidental ou brasileira e com isso, facilmente os ;natiam, Por sua vez, 08 crtcos da tela afirmam gue instrumento de inf: lado como incapaz. Até hoje a questao entre nds nao foi do de 1988 € a nfo referéncia em seu texto ao érgfo indigenista oficial, ha os que entendem que a tutela deixou de existir no novo sistema constitucional. Outros, porém, tendo em vista ser a tutela indigena previsdo do Cédigo Civil sustentam que ela Veremos mais adiante como a matéria esti sendo tra Projeto de Lei em tramitagdo no Congreso Lei 6001/73, conhecida como Estatuto do fndio e que é a lei em vigor, até esta data. De qualquer forma, a fim de melhor entender o assunto 6 preciso fazer um retrospecto localizando como surgi ¢ como evoluiu ¢ ada a tutela indigena no Bras Foi apés a Independéncia do Brasil em relagdo a Portugal pela Lei de 27 de outubro de 1831 que, ao mesmo tempo em que revogou as 208 POFFO FAFA RF AAADAAARMAAAAAATTAD MADD hie “sa1opejnoedso op 9 souojoa soaou ap oxnye o eruoume opuenb y¢gy op auied v opnyaigos ‘so1oq1z101 snas argos opeparidosd op soymn snes sesno3 2P 0 9 ouvjo oane{go o 9 seuadypur so wed conpuresp oun um wUIO) sopeien sop vonijod e soprun sopeisg sop viotigpusdaput ep opdersesu0s B WoD 9 FIg] Wo vyULIIg-ZD v Hod EIN ep UN O WIOD “sUON, Op BaLIpUIY LP SPIN sopEisy sou ax1090 ouIsau! o anb “(9L¢:961) Puyjnoy vuUosUT sou oWwOD “HeALesqO oluESsoroNU "wipquury mbv 2 ‘sojop stuody ‘sooSeny sopersy sop 9 voy v Fp opssituqns opt ‘sassop eruezogos ‘seuoGipm sagdvu ‘seuoSipur soaod op vnurouome wo se]ey aS ap ste LOY 9 OBN ‘eBnuog op aiuapuodopuy wipo01 j!seagq 0 ‘aquoUTo|opLAd ‘sien sou ‘SogSuN-Sopeisy SACU sop soaey wa ENTIUK osst opm ‘seistpeNdeD sagdvjar sop opSeiuounpas 2 “gurory opdvoytun v “esoouBIy OpSNIOATY ‘oureges aisou awaunouoiue soue: ‘oULO “apnte [eI ap sagze se Japusjud [OyIp 9 oBU ‘oatzgIsiy oporiod o as-opuEAtosqQ zedeo squaureannjax ‘opeyainy oztor}s01q oxpuy stos ‘opuEABx no TeTEN steur stos ovu epure J "vorSojouRo wjarm wo sieisa ‘oRp|Aras wa ste stays Opt :9SSOSSIP 9$ OOD “eprUs tH9s O29q tN Z9A LUI STEP “soRII sow OpeUTIsop ‘oquaureyen 0 o1ressazau as-viapystiod ‘soj-pSaro.d ered ‘spur ‘ureaemuooua 98 opbipuos vjenbeu onb sox opupiaqiy as-opuep ‘opprases v as-efoaon TEST OP JOT B Woo creAiosqO as B sIeUI EY EpUIR ‘ome ON “norE|SP So UNSSE [Iseq Op opbinisto; v onbiod ureseweSyeure os opu anb 2 sopvaple ou So souiolIseiq WIAqitIEY OBS NO ‘sopRople So WereUTEyCurE os anbiod no soxoyiseig ogs :upres oanoy opu anb xensuowiap wed vyajsod 9 opSea0|09 Vy “,oplosD waraay jI2n1g o4 anb so sopoy sopvavjz2p uupiof ‘ouadwy op opdiausuoy vp 9 Ban op ouuof vu ‘sont owo? anb apsep “sosjayizo.g sonpopla sopniapisuos woof sopvapyp opu sO 2 ‘nuraypzoug opdou vu ‘soquatunznd sojad ‘wosoup8;puD as sopvap|D $0 anbiod ‘sog3pu soppuap}stioa as tuniapnd opu pf, onb opout ap * OLorLLIO [kL Wo uIEYUe onb sopo} soMapSeIq CUIOD EIE[ODP OM "SY Op ovSimmnsuo vsouud y S-oonm onb op waraystq ‘apepriuap! cuin & sowapuod siew sopezyedioumur no sopeapye sorpuy “soydjaqumua as-tmews0} scropry ‘souvousye sop Lu9TD ‘sorput a soauesg ariuS opdouadiostur v opuess 19 yf onb wa opiseoo ‘[eaMI0g op viouspusdaput B as-tuaiqo rwfos no ‘soouediios soupa sassop vood9 vssou osinou0d © ‘oonpwoIIs ogy as “oEssaZoN! owTUF OW oom (wapiai) ,oprasou uaioay 201g ow 2nb so sopo1, sopninjoop wnuof ‘ouoduy op oz opdynaysuoy vp °9 Un op putas pu ‘saD) owo9 anb apsap ‘soxyapiz04q soupopio sopoupisuoo wpsof sopvapio obu so 2 nagjizug opsDU pu ‘sonoumrzno sojad ‘up.oweSjou as sopoapn so anbaod ‘sagSou Sopniapisuoo 40s wovapnd ovu pf, epure afe opundog (ed wopiqi) +, ,oproayuoasep oua.ia}, sowmtudyo anb ofjnbo avyiqny b no sojuv.ia sopioy amnjysuos » wowwssed, wypjdwoo wwouoNe ens JgqueUr werasinb onb sorpur so seuady “soydjanmun ‘odwes op sessed 0 ‘woo os-ureseuso1 soiopye sv anb wyjussoz 1ome o ‘ossip tu9ye ‘opSeuatrostar be upenuose vio pf vuo|iseuq wiougpuadapyy ep oder ov anb vunye aje anb soumiou ‘sezvjoin sojaynes sup spawste ‘soas0s-xo Sop opeisg ojad opSoioid B 9 oquaisixa opus gre eUAB;pUL OxpLAies up ovdeBoaat no ‘eudosd ejou seyodxo sep ware ‘Test ep Il Up oBsIps ‘2 red sogzex sioatssod sv roqne ouwsour assou opunasng esd ‘wapiq) ,suryedio sop vzafop vuod sopmyysut soroyfouag so sopor ap a oaygnd opiosstunu op opsoatoud ap ‘onuoniod ‘wwz03 :suoydio sop soppindinba ‘onaup ap sa0dnj24 so sopor wa ‘ons soxpus so pomb ojad ‘Tegr ap osqnyno 2p LZ ap 127 wp o EEL ap oyun ap € ap o1awweq] Ou Yosioduy OWL0ACE 0, vu as ‘opaysg op sejaim ourifar ov uresessed soyput so sopo anb apuaiua ‘onumsse 0 setaWOD oF JOTUNE SaPUDIA! OBO ‘OILTEIUD ON, ONpIAIOs wo turEsaATISO OBL anb $09 O's ‘SOPINIOt SoIpuy so sopoy opt a OEpIAios Y SopHaugns ogUD aye LITIEATSO anb sompt 0 ,$0p01, SOB}29 OUOD NoLapIstOD fa] B nb stenpop OUT J 0H} 9 EURO Of OstoUNLId oar] OBSeHApIO vp suIoUopIAoId sv wmode soy wed ‘sozing soaroadser sow sondonuo 9 ‘sureydio owioa sopezopisuod og19g,, :opt3{pa1 UTIsse LIOA gb UV O ,SOPEIOUOSOP LIIOP OBIS ogpiuies wia mbe 91v Sopor soIpUy 80, :90dsip € UV O ‘OEPAIas & sopHaLugns Sosrauorsud so wrassoy anb wrBABZUOINE 9 seusSipm sodrus souos e euan3 operejsop wrexaey onb ‘suiBy SeUED ‘9p opSUdOAas v auqos WOgdsIp eI USSOP Z 9 ef SOR SO “sagSeuspig sup | OI] 'S ‘op sowreysuoo seioyoioxd sejameo sep opSearide v opuEUTULa;9p ‘SOR Sop OppuAas v opujoqe “BORL 9p Seay seUED on oiea so-nasopistioa ‘st irocentos tratados firmados entre entre 1815 ¢ 1860 ¢ je com a expansio Diz 0 autor que mais da metade dos q os Estados Unidos e 0s povos que a razio dessa intensa atividade em diregio 20 Oeste e a deportagaio do: simultanea de desorganizar as estruturas px indigenas, através de uma inculeagdo de valores ocidentais nas reservas visando claramente ia dos afirmario que 0s in vontade do Estado ao qual pertencem ¢ no direito intemo a jurisprudénci nte de distinodes para coloca Rouland informa que uma decisio célebre da Suprema Corte de 1823 (Johsonn x Me Intosh) liga © conceito de descobe dores, afirmando que visa a excluir dos tert curopeias rivais e nfo a fixagao de relagoes dos téctones (ibidem), Segundo esse autor o emprego do conceito de deseoberta ¢€ inocente, ele postula que 0 jo ao qual se aplica pressupde ago de vazio de hi © que legitimaria 0 direito do ‘ocupante -portanto do colonizador- a, se colocar como o senhoi que na verdade tratava-se evidentemente de uma conquista porque a América contava com milhdes de indigenas. wesmo vencedor, 0 6 propriedade dos habitantes. Na Tecisio vai fgualmente apoiar-se na nogo de conguista. Mas de tal ira que as sobreposigées desses dois conceitos deixa intdcta uma certeca: os habitantes do Novo Mundo no podiam ser colocados no o qual conhece apenas nagdes ci do século XIX estdo ainda excluidas a China, 0 Japao @ a Ouiras decisées dirdo que se tratam de ‘selvagens’ colonizadores devem educar e cristianisar. Seu nomadismo eo cardter coletivo de sua posse do solo interdita-os de terem um direito de “propriedade permanente no sentido europeu do termo e pertence ao 212 Congresso pr (em 1955, ainda, sera direito. de oct do qual 0 soberano pode livreme dispor)”Rouland, ibidem, p371-2). © mesmo ocorreri com a organizacio pol vindo a afimmar a Corte Suprema norie americana que antes da colonizagao ias européias conferiam uma certa existéncia juri fixando, porém, a Corte Suprema, um limite cronolégico: a conclusdo da paz entre os Estados-Unidos ¢ a Gra- quando no podem mais serem consideradas com relativamente ao Estado federal e, portanto, sem a possi sticas dependentes”, amente adotada em seguida (ibidem), A partir de entio sero considerados incompativeis 0 pertencimento a tribo ¢ a condi¢do de cidadio, malgrado os esforgos de Franz Boas, Kroeber e Hewitt que tentam de toda forma explicar a0 grande puiblico a riqueza das culturas indigenas. Nao adiantava: 0 Bom Selvagem era apenas aquele que manifestasse claramente que abandonava : prémio da ascensdo ao status superior que corresponde a : na, casando-se com um americano, adquire automaticamente a nacionalidade americana dios que voluntariamente se apresentaram para combater na acl 2 wer que cle ite resolvido a abandonar seu modo de vida tra: Os homens deviam receber uma carroca, laboriosa do fazendeiro que se abria para eles as recebiam um saco de cosi por sua vez a economizar e a se-dedicar ao lar, como as mulheres brancas” (Rouland, ibidem). 213 siz B ojaweIex9 B95 opoUr o499 WN ap anb quOWEpediooruE opuEddzE|asa ougid ou omtenb soprysg soe ajuay ome ‘sonanp sn9s op oaurooyuoses op misimbuos v wed XX ofno9s ou epejouut vuasipuy eLigiofen ep opnjso o sououeIou anos YW -assarojtllsejnonued nos ap soinsse i opSeoqunutos eanajo 9 BHLayUL IQ opeisy O woo opseoruNu0D ‘80 Sopo) ia opersy 0 9 Seip anud vot iP Wod “UrEs}UODUA 9s afoy apuo opEIsy oR s 81908 WOI0S ap BIOUgLIODDp tka SELL “| jOnap seuosypu soaod so anb apod opt ogssnasip t anb o ‘ogSudnooad soared ‘opesifeue euoe ojofosd 0 ab ap ogzer tra Opt $0 Ops smnyoxe sazonb une op aaznysnes ‘sozedvout soj-piopisuoo 9 ex9|IseIq SopEpe|os Nua ogssnosip v anb sourodso “seg OU Nougoua es opt epure Jeo] areqop o anb wisi wo Opa, _opdpdjoupua pn lof anb o py vias 2 SOUO: :2Ip ontoypseig eur ou cuSipur efor ¥ a1qos (Z01:06-6861) sa{#arZ-xnBLI sopeisg Sott 1090 eaody eursour et ‘epeatur] opeproedeo ap souroyiseaq ou09 jaias ered opseurutistopomne woo ‘ood 9 owusour 0 souatt no sopifueige aquauryos) vie owos ormoureyen 0 uresoprod ope} win aq -eprad ejdnp eum opSimistt ns Wod aanoy souoyogmne anjua sagSejai sep opSnjors eista ap oquod op ‘oytziua om ‘s0ssos 9 evonsanb ered oquowinsisiy sos opod sossarouy snes sop jeroipnl gun9sIp WUT. OWL 1g TOFOTTH wULLO\SIS (© soujo suog Woo oIs!A 9 OEE [euOLOLUZAIUL OUI ONL ye wgqure} ‘oytiod aysou “p398 2S 9 [LMI suoo 9s anb wit anbsod owseur “vproan yisa oy ogisenb & a1s2 Woo OUISaPY “EpEOIIOP 9 OF! ousaur og ‘sozdea aiweureanejas so} foqmeyus ow “ulos ‘soqpuy sov soaiso} soioofau sop opepynu ap opsiaard wp oxdusmnucut vod sejaim wumsis 0 enuered anb suoSmuca sousou so oruered anb opSnjos eum ap owowoiwessde os-vyen “wus settoronan 9 sieuoroet Soo} Sou Safanbap SOTIAND 2 SOsSasaN $0 ‘auaurezmpisqns erapuayap onb ogtup vp oesiaiadns wv qos opreayy senssenso sesaxdiua no sopepnus ‘seossad woo sv sopepimnuzoa sod sopounys ‘ezamott zanbjenb ap sojenuos so anb ogdsip cp HE O “PL MISS oIsodsIp 9 sopeprunica se ojuenb ‘soipuy apr r ad 0 ured yenssooaud apeprovdes inqune ‘pepajo0s no ope sep stag o1afgo 40d weyuar anb someoioy 0 sorpu; ano sopeztyear sorsp8ou 2 soqe so ‘Sooxpuin{ sogja opurmposd ox “sojuBxo 0 sou ous anb aedsip Tp We O ‘TeIpag opSimNsUO; wu sepIoofoqeisa steIUOLUEpUTY SOHUEIOH sv OWIOD upg ‘sepsgoqea 9 ‘sqalo sortasip So sopor sopemiasse Ops SO] 19 sojeu Somayistaq ogs SoIpuy so anb agdsip =6 OBIE O soregnoad sogSiptton se owos UI ‘Se so sopeprenidsat ‘saxjaist3q sieWlap $0 WOD 2 opSojard e apuoiso 08 seusdipun sopuy sov anb agdsip ojaforg Op gz OBte O “30M ossaifuop om soue rij opSemuren to S715 ‘0 augos (T66T OP Lg0ZU OIDforg) anoLSeIg 197] ap OIeLOg O -(quopiqy) Bt no seasosar wo twassaara zonb “Sopruq-sopeasg Sout Sopfasett SoIpuy so Sop} & LULDHOWTE apepyouoiseu ev eRIOINO 79 uMipyr o ye6I WA ROA RARARAAAAAAMARAAAAAAAAAAO99999% politica de inspirago cvolucionista praticada, sobretudo @ partir do século XIX, que provocari a reagdo internacional indigena no século XX. Nos Estados Unidos em 1934 € redigido o Indian Reorganisation Act que muda aquela poiitica extremamente assimilacionista do m Act de 1924. Visou por fim ao oteamento das terras indigenas ¢ instituir possibilidade de reconstituigio dos te excedentes ¢ de certas outras parcelas jé anteriormente destinadas. Oposigdes surgiram tanto de no indios quanto de indios que ja estavam engajados no processo de assimilagio e de individualizagio da propriedade, Os indios mais nais, por sua vez,opuseram-se por razio inversa: justamente pelo cariter das novas instituigdes polticas. Entre 1934 ¢ 1936, 258 eleigées foram organizadas © 181 grupos indigenas aceitaram a reforma e aproximadamente 75% optaram pelo sistema de govemo conforme a legislagio de 1934 (Rouland, 1996:373-). Nos anos cingilenta nova mudanga ocorrer na politica norte americana, chamada Term ion Policy ¢ considerada digena, A politica de 34 foi que dominavam e nao apenas nos dos eram absolutaménte contririas 4 manutengio das ndendo-se que 0 homogeneizagao sobre a partir de 1953 uma aos Estados federados © programas federais de assisténcia, “A igualdade de regra, mesmo havendo uma desigualdade socio-econémica dos em relagdo aos brancos, acentuando-se esta exatamente pela De qualquer modo as estruturas tribais ¢ das rescrvas deveriam desaparecer ram julgadas mais aptas que outras para io, sem jamais, no entanto, serem consiltadss, Entre 1954 e 1960, 61 grupos indigenas foram objeto da ‘solugdo definitiva” (expressao corrente) (ibidem, p.374). Organiza-se entio uma resisténcia entre os indios que | denunciam as violagdes 20s seus direitos garantidos anteriormente por tratados ao mesmo tempo em que a prépria opinido piblica apercebe-se que 2168 >, ele néio deixa de ser Em 1958 0 Ministério do igenas possam a partir de ento recusar a Policy; no entanto, nessa data os indios ja io tinham mais do que 40% do territério que possuiam no fim do sécullo XIX, muito embora experimentando um intenso. increment demogeafico. Para resolver tal problema e paralelamente ao programa de solugdo definitiva oBIA, orgio similar a FUNAL brasileira, assiténcia de emprego com o objet as reservas para se integrar cram empregados com baixi ios, mal alojados ¢ se mostraram urbana, sendo que mais da metade dos que partiram retomaram as reservas (ibidem, p.375). E continua Rouland: fracasso chegaram fi “Esses projetos ¢ s para a promogao dos d as reservas foram espagos para esses combates quando um século antes apareciam sobretudo como espagas de confinamento para as culturas indigenas. Como explicar esta evolugdo?* (ibidem). A. soguir analisaremos a trajetéria de Deskareh, indio canadense, que procurari fazer-se ouvir nos foros intemacionais ao tempo ainda da Sociedade das Nagdes, scus sucessos € insucessos, ¢ 0s desdobramentos presentes de sua ago. 2. Os indios Vio As Instancias Internacionais A. Deskaheh 0 precursor e a Sociedade das Nagées Em 1923 Levi General, mais conhecido pelo titulo de Deskaheh, representante dos indios Iroqui, de Ontério, no Canadé, desembarca em Genebra com 0 propésito de reclamar, na entio Sociedade das Nagdes, 0 reconhecimento da independéncia de seu povo. 217 elz 1eJOW SOUO[O9 SO IOs 9421 oAod nos anb sagdejar svaq Sup ozes wo onb opueiuaisns uorSunysem We sasopuefoy so\msse sop oprfouvous 0 noandoid ZZ6I 9p ty ON “osssons sonbjenb was “tgL0d 11, © opuwaoaut ‘orod nas ap soap so a snus o 191) vad Dun ap wy yayoysoq ovsstu » ‘sorsadsn 2p ‘OL Sou sop noun snjdwaxa a nopun odwar owsou oD 1u 40S, “0\N 9S59 OpUNas ‘anb opoUt 19 SELL 'SOAD NO S2Qd_Nj Jas v uressed seuadiput sodnB so $0 lod 1999]9quIs2 OLIN! seUD' eyeq os oruouzisn sienb se enuos sasuapouEs souMOJaI se operidiooxd 4a) avamd anno tod ‘esnes uns ap soars uro ‘{1a op so1aumsop so epren onb apa oiuen “eo ep seoSen sep opepoioog ep sovoumoogy So oie nopnise ‘saujeiop © sogSeuuzoyut sezyno seIINW YP SOL ‘saadNAy sm apnpa1s0g B 2 yoyoysoq opEimnUE opmiss OursaLU assou “PISMONSOY “(¢61'd “wopigy) sostopauee sereuoydip so ured sesodeiequio ‘ounuru ou ‘ure0y puewITpey] operery, op sawa1s099p sop vpeue op sued sod opSejo1a op yoieysed 1D opSepung ep soarnbre so 9p seiownuop sy ‘sejnopu was opassed um woo wiosof syed wn ap sessed erpusierd onb urofeuy up sgansie [euotovUIsqUT olPUID ou apupHtop! ‘opined soyjour 0 sein sage sop apupatoog vp o1ueEp vavosng ypLUeD © YoyeysoG] op euorseMONM mpHsaAul vp ‘B oquemp sieaj weIo} ou} onb inbox sow nuzaguoD TI] SBiop eUoe|SUy © fopeiely, assap sgawNE 9 PLT ap PUDWiPIDET Opmmney oIad aruay OBEN OWOD opisoyuosar ‘ouIOqos opeisy uM ap opmuosasdod ‘op soiuod so aigos uresemqre wu sqo 9p {Wi v JeuoLDeUZOMU OUISTURELO WIN v ALBLNIp 9s ap B10 SOUJUCD SesS9 I9A 050 9p eULOY JOYjou! e anb ayoWU eALUpaIDe YOURYSOC Biz -(wiapiqy) erwez2qos ens ap cjousoyuODAL 0 ‘vounu anb op steut ‘opiue opucorpuLsros ‘S20SN sb ap @ wed wrougioSut yur feorpas BUI TOPE ‘oyu ap B19 anb ‘pours o sayuines soue SON snos So stpoduit opu ap ayadsap ¥ ‘sopewe sores sou sep opSedionsed p Jaxpsoanysop 9s-nom}oop $2}aD SOP OU pf sowstuodeyue so nosiojaz peypunur eons exjoud y “(wopq!) ouougine owoso8 tm voysodut 20s ‘opnido wns et “epaxap ogu anb o1xo1 wn ap soidioutid sop apepyea © weaulsaqo> ~ropod nas op o1ofar0xo Ou sopeduaure wrELHOS mnsuosti09 OWOAOS op [OUOISIPEN wUDISIS nas o 9 oRbE ep apEPrOQIL ens sojreur wed weaviny] “zyueIaqos ens B OPEIUAE TN urETYNSHOS svjo anb weariepisuos inbost s2jayo so siod oe astapeuvo ours08 oad sououspuayuasap asso ‘epee 0 2 OFy-opuRsp Op so! Sop oUfjesttog) 0 aula TWEI090 SaIO]NUE ZaA ePeD soIUDLUIPUTHOsep “OZ sou sop ofoqu ou ‘eoodg wssau onb sages oyuewoduar g ray, sousste830 sov ounf seuodypur seonpwoydip segssnut seaou sep zopeutdsur 0 9 sosso20Iue © ou1o9 opeooau opuas ont ESOC ‘ANO B atuay of LIOR ‘seUDBpUT sonod sop souoziaisod supnsoatn se onb unsse orm) euoIOUWaIU ONDE ou souafizpur soaod sop oomut wn 9p as-tes], “SooSeN, Sep opt omposqe 9 oar 2 ouajsed ee isou09 vad sarO;noOpYON snas OpuEUIDSHy “op as-noasar Garg) seuaSipur sop asuafeq] 2 sopepatgog ap oitt03 twoq ‘sa0SeN sep opepar soxquiayyy-sopeasg soups ap ofode opuvunsiue ‘aaistour ‘expuagop onb esnvo ojed sonmzneduns sont seams “vga ‘ “sopejoofou 9 sopzi0 apureid ap oruDjet © UrE}DOUORE aI, luianb v ‘sas so anuo openiedsar sSudg unog ap wostwyy anSuory wp oIquaut tua 9 ORY -opuRID) OP SoOdN| STog SEP [eNO}DIpEN oWOAC o eaLuAsardar yoqeysaq] ond wunojur sou (Zot d “uwapiq) LIsMoxsoY (wropiqi) soxny nas wi vongnd I9BUIaTUL ONPUD OU OAOd nas ap eiuEIOgOS v ‘aod edoang eu mooi YOUEYSeC ‘(CIST:SR61 ‘O120r ‘ysmoyysoy) so9SeN SUP OpEpa!sog vp [wD oUROIDDg ov onifanua sos iasp anb ‘wSysnf aS}xa pyjauies ajaq O- ‘opeymnuL cwoums0P un ap 9 oad nos sod opnnis oyodessed wm op opiunur waeisy emd optesiqyso as 9 opuapuayep ome um op SOAR OAR ARAMHAAA AAMAS 99999% seu apoio, obter justiga, pedindo-lhe que encaminhasse uma petigio das Seis Nagdes a Haya, bem como que fosse comunicada & Sociedade das Nagées. Tendo as autoridades holandesas aceito 0 pedido, Deskaheh inicia na pratica suas negociagdes internacionais (ibidem, p. 155-6). Disse na peti¢ao encaminhada 4 Rainha holandesa: "Nés somos um povo auténomo e organizado, 0 povo mesmo que, quando da chegada dos holandeses no Vale de Hudson, coneluiu tratados com eles ¢ finalmente observou suas promessas de boa amizade. Os ingleses, vindos mais tarde, por sua vez nos reconheceram como formando uma Confederagao de Estados independentes, estabeleceram conosco relagdes amigdveis consagradas por tratados, apés a época em que 0 governo holandés cedeu seus estabelecimentos d Gra-Bretanha, até 0 momento em que as colonos briténicos revoltaram-se contra a Metrépole. Foi gracas & nossa protegao que a jovem colénia britanica de Nova Torque resistiu aos atagues franceses vindos do norte. Foi gragas ao nosso concurso que os Ingleses puderam estender suas possessdes ao norte dos Grandes Lagos. Durante esse periodo, nossas relagdes com os ingleses foram marcadas por uma série de tratados: a coroa briténica nos garantiu solenemente contra qualquer usurpacao, amigavel ou hostil, sobre nosso territério, por parte de sujeitos ou funciondrios britdnicas. Quando os ingleses tornaram-se suficientemente fortes para poder nos proteger eficazmente em caso de necessidade, ¢ que se engajaram em nos fornecer essa protegao, contratames com eles uma alianga armada contra os colonos briténicos revoltados. A Coroa briténica prometeu expressamente ao mesino tempo indenizar-nos de todas as perdas que pudessem nos ser causadas em razio de tal alianga. Quando, no curso dessa guerra, fomos expulsos de nossos territérios pelos colonos revoltados, 0 ret Jorge Il, de acordo com nossa promessa, convidou-nos a acei no lugar desses territérios que nos foram garantidos e que perdemos, estes territérios situados na borda do Grande-Rio, fora dos limites dos Estados-Unidos recém constituidos. Nosso Grande Chefe, Joseph Brant aceitou, em nosso nome, essa oferta do Rei, que foi confirmada pelo Governador Geral do Canadé, Sir Frederick Haldimand: as terras do Grande-Rio nos foram acordadas para sempre, a nds ¢ d nossa posteridade, & condigéo expressa que continuariamos 0 povo diferente que haviamas 220 sempre sido, sob a protegéo britanica, que nos foi novamente garantida" (SDN doc. n.28075 in Rostkowski, ibidem, p.156-7). Rostkowski continua entdo informando que a petiglo das Seis Grandes Nages do Grande Rio foi enviada & Sociedade das Nagdes sob a recomendago pessoal do Ministro holandés dos Negécios exteriores, H. A.Van Kamebeek; no entanto, 0 Ministro tomou o cuidado de dizer que as autoridades holandesas resguardavam-se de tomar posigéio nesse caso. Malgrado essa reserva, sua iniciativa desencadeou uma sucessto de incidentes iplomaticos entre a Holanda ¢ 0 Dominio do Canad que se manifestou, sobretudo oficiosamente © 0 Secretario Geral da Sociedade das Nagdes esforgou-se para colocar-lhe um termo, através de uma intervengao discreta (ibidem). Deskaheh utilizou-se dos procedimentos intemacionais em vigor na época, sendo que a petigaio das Seis Nagdes poderia ser examinada tanto pelo Conselho ou pela Assembléia da Sociedade das Nagées a pedido de um Estado membro, de modo que, tendo a Holanda expressado um interesse pela peticdo de Deskaheh, poderia ter conduzido a um pedido formal de inscrigdo na ordem do dia da organizagio. Deskaheh nfo considerou entemente as presses que podem ser exercidas no Ambito de organizagdes intergovemamentais para proteger os Estados-membros. Conclui Rostkowski que a SDN viria demonstrar ser antes de tudo um clube de Estados-nagdes a servigo de seus associados (ibidem), Joseph Pope em carta datada de 25 de maio de 1923 ¢ em ‘nome do ministério dos negécios exteriores do Canada declara que a questo das Seis Nagdes era um assunto puramente nacional e critica a intromissao da Holanda, declarando-se contririo a qualquer agdo da Sociedade das Nagdes e reclama a ela um pronunciamento de que 0 assunto nao era de sua competéncia (ibidem). ‘A Holanda apressa-se em dizer entio que apenas fez chegar a petigo ¢ o Scoretério da SDN toma medidas para por fim & iativa de Deskaheh. Para tanto, duas solugdes foram propostas: ou 0 governo holandés informava oficialmente & SDN que ndo desejava que a petigdo das Seis Nagdes fosse submetida ao Conselho, ou tal petigio doveria ser encaminhada aos dez membros do Conselho para informagdo. Essa tiltima solugao é que foi a adotada e distribuido o caso em agosto de 1923 aos dez membros (ibidem), Como 0 proprio Secretirio da SDN recusow-se a receber das mios de Deskaheh sua petigdo, alegando regras procedimentais, segundo as quais apenas um Estado-membro estava habilitado a pedir 221 PFO OF OOF FAR ARAMA ARA AAR 9494499 ezz -appyeysoqy ASSIP CZGI_ Op odseUX ap oo!ugJo!per ossnost wn, ‘S761 9p oyunt two opusuiour ‘nom; oye yen vjad outa op 9 ypeULD Op opErX ‘ep mbozt soe ont ‘sopiun-sopyysy sou vprs ens opueuTuno, ‘orLa0p oun vf “761 op unp ou euqouaD ap oued youeysoc, ‘OUBHPaLAt] OYfasuod OB ORSININSGNS UID ‘oANO|o OYjOstCD OAoU WN IMypsuoD 9$ 9 WH] oAs1 oBSa[o eUIN “ZG Op o1qnino ep [Z WE ‘oIR] apa Oano[o OUZDAOs wn Jod o|-mNSqns opuodord 0 opdemnUT We opeprunwod eum ap viougis v snunsse ap zedvouy wo vuidjsis o onb opuszip SoQseNi Slog sep sopod ap yeuoroipen vurasis o zoe sod waquIE) nogese ogSeisaiuod ens Wo BPEL Q “UMIEdIssIp os yoqeysoq op usmeo p stoagroaty sjuourjetorur sogse se supoy “UHIsse 9 osvo op waremas 98 & SogheN Slog sup steiotuT salosuajap sopeisgy sonno so waquIT RoouoAUOD BYUBIAIg-EID Y *,oDISeNb v augos sooSvIo0Sau svu ountat 1od Duasap and a osna assau snssayuy vavfasop opu anb, ayueyuasoxdos nos noonmutos ested ouraa08 0 $261 ap [uae OP OT WE “apyprunwoa ons wa ossorBoad op sv5u0f so anjnwuyssa ap wif v soconeja owoa aaisnjout vjuppup}a vuajd % SoIpuy SO 1ENpUOD apepyeuyy tod wreyun 6161 9p 17 suoWastyouryiuy 0 oUtI0D LIQ 197° uogpuy o8 seiiay sojuacax sepuourg se onb upule 9 ppouNZ op o;jwog Ou sojuapisad “Do! vOLO vp sonatas “epeuLD 0 opunSos “um topdeziue8.0 vp osquuaur 2ewio1 as ezed sagsipuoo seuTUNM se weyouseId opt 9 NAS =P wuED UP J] OBE op souLIa) sou ‘opeisy uM wIO ou sogSeN sjag sv onb waruuye a yayeysag sod supipuayop vruvz0qos 9p sogdvoipurafor se eaLisaru0D wpeUeD op wIsodsoz Y (gq “d ‘wopiqy) sogseN Slog sep opiped or wrougiayor 1onbyenb wyoy ossoy anb uras nao2}uooe ‘odteut ap sgut op ouyjastioy op oyssas vo somqayY-SopLisg so sopd? B vpinginsip joy anb 9 jeoyo visodsor wun BIAUD YpeULD Op sazoLAIXa SOIO93ON SOP OAISHHYY 0 “OUR OLUSOLL Op OMTOARS Op EF WO “epInas WI 0807 “esiad ouraao8 op jeuuoy ogSeuntsu09 & Whos 928) vLIapod ypeu and odiourig O8 BULIOJUT 2 [e195 OLIBIAINNg op oRSuUOLIO B sEIEOE aod BqLDe aquensay ap sesade anb NGg ep oUfasuog op owopisarg ov ojuoUIE}aLIP as-o8uip way adiouuig 0 pZ61 ap oslorDAg} ap ¢ wy “(Lg Td ‘trapigy ‘rysmoxpsoy Ul) , “ouyaswog op onuop opsvioquap vin inpaa jousssod psas anb otaao ‘ojuaupaooad ap spaSu so vijadsau nysigg 0 a8 snp “Djoupraduoo vns ap 9 ovisanb v and wee pupjoap anb wou “DSusnp ap joucjoouiotuy 91403 p opysanb v avyupunroua ajualupuvssevau puiproap oyjasuoy 0 anb vorfiusis opu ossy “opow ‘oayno ap 80 piopod opu ja.98 ouspra92g 0 “odanu ap sou OW O1f98UOD, op Dip op wapio Du vpn20}09 vfes opisonb vise anb nuvd apsisur vssod aiuvjuasoudas 0 2g,, :opuoZtp ‘osva op soquDpfous so viejax asuapeuRD onsmmpy onsumg 08 vpeSaipus a ZI AP oIquIEZaP ep EpeEP BULD UID ‘NCIS Ep oxgoURUY JoIeNIC]‘SeUTY HOQIEH JIS (gtd ‘wepiqy) ozeid oun seur ou oyunsse 0 aiqos er9jdui09 visodsar eum wossap onb ‘ured sosuopeuro sopepuiome se oyun wieavtouasifip onb wa oduray ousout ox ‘osvo 0 sUiseuIe ‘Sojow! So Sopo} Jod “UIE NAS EP SoLPUOHoUNy so onb voipu opm onb zip PisMOYISoy “orepuTUE nos opudpeoxo axyso vsiad wjauojdip o anb wa8ns w: euipyeur wa yeuojodaoxa vjouasixo vssq “esiod ousoso# oudosd op jutro} 2 ojoxtp omraurefes uo un nuBitxo 9f9 “pz 9p onfouef ap eperep ‘adfoutig Op mos ORSELLIOD vp ouodsap @ 0 “pz6r ap odseut ap seu op ogssas euntxgsd tu oufasuoD ojed ‘epouruuvxe ossog oxsanb v onb varfosop a19 98 sejo anus ‘sagsioaid oped ‘asodsor wo aiwaprsard Q “oyjeso; o& oprmustren 9ss0j visigg @ pureUeG ‘epuepzy ‘eiugisg ep.o1un{ues oprpad o anb exed wioqqutassy ep atuepisard oe wurmsBajm wn BAUD EZ6T AP OUGLIDZEP op LZ WA “seOSEN SIOS sep opsusjard v noyuaysns onb odru8 op oiuoyj & nowio} onb Nas eu esiod auequosador onawud ‘yarnog-parey adioutsg 0 104, ({opiqt) owunsse o a1qos NAS ¥ epeyterop eysodsa1 ain assap as anb opurafins ow9A08 nes oF axrai9s9 tagauan wis asuapeues aqeruasardas 0 9 opusdatuods eyLIA onb o Wod os -nojanbur ypeue3 0 eaneBau opsioap wssa wo9 oWUSa}Y (qwapiqi) ovisenb ep auexo 0 201pe 98 ~roaap ‘optreqeae wavyso OBSsas BLTEND oLOD a LIgIgUIASSY Ep OBSN}OSAL tum wo aseq woo ogt as fe Jepod og opucuume ‘owaunpooord 9p soqoKUNBIe NoooAM wIDIqWASSY LP dTLOpISSIE O, (6g T'd ‘wopiqs) ened ep 2] O80 ou aseq tos vpouruexa 108 vLOpad ypett 0 9 mbouy so auzus o¥;sanb B as asseuuusjap onb ered eSnsng op jou} oo y opipad op ogssnusuen © ‘epute ‘opuraans ‘saqSey slag svjad NGS ¥ opedazopus opipod o wigiquiossy ¥ asseaqunuros anb oputpad ‘amapysarg nas @ tue umn wmedarapua soprisg Sessep soruewasasdar so ‘ergiqurassy wyonb vp Uy op some serp sUNBTE *EZET OP OIquIOVDS ap Lz UY “eISIOg Ep 9 FUE ep o1ode 0 J0igo e ‘orrourjeuyy ‘ayo opueoyD “sorqurout -sopeisy so woo seariqnd sogsejar ap wt wun B as-nosurey yayeysoq ‘ep op woplo ve vzainjeu eisop oprsonb wu op opSudsut ROMA ORARAMRAAAAARAAAAA2A A998 999999"% situag2o dos povos autéctones non economias de mercado, sustentados pel manipulando pseudos principios democriticos e de valorizacao dos direitos individuais, no apenas permitiram que uma vida como a de Deskareh fosse praticamente perdida, como também, para se prevenirem de futuras € ousadas tentativas, imiscuiram-se de modo vil no sistema tradicional de poder dos iroqui canadenses, quebrando-lhe a espinha dorsal a0 substitui-lo por eleigdes livres e democriticas. Além disso, esses fatos todos mostraram a0 mundo que Sociedade das Nagdes nfo queria Sociedade dos Estados ¢, doravant acautelados rebatizaram os autéctones de povos para populacdes, 0 que perdura até hoje. Nao se pode imputar a responsabilidade pelas conseqiéneias negat seus sucessores que hoje continuam a luta que el Deskareh, todavia, a io. fazem os A Deskareh trouxe a luz fatos que se queriam na sombra e agiu abilidade, cortesia e coragem, a mesma coragem que desejamos ter e que tenham nossos filhos, na luta digna por nossos dire Tanto assim é que em Genebra, no ano de 1997, qt estivamos € que se comemoravam os vinte anos de presenga indigena na ‘ONY, Deskareh foi lembrado e homenageado como o primeito e principal representante dos indios no plano intemacional. A seguir estudaremos 0 segundo momento, no século XX, tos indigenas no plano internacional. de luta pelos dit B. A OFT-Organizagio Internacional do Trabalho e os autéctones A OIT, instituigo especializada da ONU, criada em 1919, & a mais antiga das instituigdes da ONU a se ocupar da questao teger as condigdes de vida e de trabal dos individuos, buscando eliminar injustigas sociais e econémicas, causas de conflitos; em razdo de sua missio acabou por se defrontar com a questo da mao de obra indigena, sobretudo em relagao aos paises da 204 hori Hirin2 celeste on ‘América latina Tenckhoff, Isa is particularmente da regio amazdnica (Schulte- 1997:125). Em 1926 essa instituigdo criou um Comité de especialistas com a finalidade de elaborar normas intemacionais para a protegdo da mao de obra indigena; ass emos a Convengio n? 64 de 1939, regulamentando as modelidades de contratos de trabalho entre empregados, igenas. Em 1953 2 OIT preparou uma importante descrigo das condigdes de traballio e de vida das populagdes a UNESCO e a OMS a OIT prepa para as discussées das suas 39" e do Trabalho realizadas, respectivamente, resulta na adogao da Convengtio nt 107 integragio das poy igenas & outras populagdes rribais ow semi identes" @ que entrou em vigor em junho de 1959, tendo sido ratificada por vinte e sete Estados, dentre eles o Brasil (ibidem, p. 126). Sobre a Convengao 107 vale foi elaborada dentro de um cont trabalhava com os postulados e1 de tal sorte que se considerou que a melhoria das condigdes de vida ¢ de trabalho dos povos i ia sua integracdo completa na sociedade dominante sem qualquer distingdo relativamente aos outros cidadios. Assim, a Convengaio 107 propugna pela criagdo de condigdes que favorecem a igualdade, pressupondo que,’ levados a participar plenamente da sociedade ¢ da economia nacionais, os povos indigenas desaparecerdio enquanto grupos distintos®S, Sua abordagem, portanto, pode ser definida como paternalist e-em desacordo com as mais recentes pest opolégicas porque ela considera como atrasados os benet que a mesma ico que ainda fico (ibidem, p.126). que se pode fazer i Convengdo 107 é que ram, absolutamente, de sua elaboragdo, apesar inatiios da protegdo que ela visou criar e eles proprios foram Lee ‘odo op wsynbsad ‘ssou tied soweans> se opuenb 661 we napsauod sou anb ms|AaNLa BU “eqou9p ‘soisnfin soanafqo oorpunf euro} two opSuaxuoD ep ouisaut sone eI 1S ossou ap wsndiyxa ef oSorde stag opSIMINSHOD y {691 OSuonUOS & NOOR pu epure ofoy gue |[SeIg 0 ‘ommeUD ou ‘GT oBSuoAUO vod sopesodas wgqumy woke 9 10] opSuaxuoy vBuue yp sopeonus sear souod so nossedanyn onb gg6] 2p euloq/se1q oBSimnstoD up soaanbso sou soxtIgpod ov ‘nb oysod ‘sogSeaout sopueiS muasaide opu ‘opow ossouf “69 opSuDA opSzindod se onto ‘oxsayiseag oyramp ov onan mua 9 pendiureg ‘e 1661 9p Oagwiois wo JOA Wo Nos 69f ORSTOAIIOD -afoy wroata stenb sou ‘sopeyss, sop oxpenb ouisaur op onuap ‘owiog souofipur sosod sop omc seziuosaid ered opeisg op sorpepio s 9p opuprenst vo opdesowut & sesta ap exiap stod zo] opduanuoy ¥ aiuoureanzjad vanaedsiod ap eSuepnut etn ‘oymuod “eH ‘sa]uozajip sopepranefos ojenbua snsxa ep sowauip snas so eosquooas 9 ‘souoiogine soaod sop pla ap sopour 9 semy]no sep oyfodsoa ov se8n] um opuep soatafoo sortanp sop1a9 exodioout 03x04 OAOU 98534 “somuopuodapur sosyed ‘69] ovduenuoy vp 6861 WO VIDURIAIUOD EP SOOSSOS ,9L ossoooid © sip Sopeprsrajoa wajonuesop 0 9 opSuomuUE B top SO os SeUDSpur sop soHaNP sou si 9 scuodipuy soxod sor ea opSope y opueaay ‘oujeqan op jeuasoeun Isso vp a ovsaroud sqns wred von op [eUoUMpUNA vSuepnur cLN op opp do) oqog zune [161 OPSG “oRSeIOgEIa UNS ep -LIO tp 691 oxSuaAHOD y‘D v argos ajuoispx9 youojoeusoTU ye ® urefas afoy anb i opSa}oxd ® ayuoUIEATNE|AL 9zz 1a. ‘vaiSayZ xmeag suaUa|g wosoa® vjed vpep Sop ln ouwi0D ox!aqF Kas0C] W BOURLRID BSA. gy ap “dgop op raynut wo 19} SoU £0} OBSuDAUOD UP st sarford oynur 10} [StI_| O ‘Ossi WOD “gyBood9 vu onOHSEIQ ( of ogSai01g ap OS1A19g) aS Op ont 1ias oe opmaap 9 oyuedua nos op ope Ua {9} OBSUDAUOD B AsgoS vIDUQMYUL EMU 9401 91g “OMIOGNY Aoreg onpyseiq ofojgdanue apues 0 Joy LOL oeSUDAYOD EP CIHEAPE o ‘ued opSendsur ap aquoy cpunios v ‘oro ag “sasfed soso op ayuauoyuazaytp ‘aruasand ones 9 wua yp o nasog WU SeypIOUN OpSeaIxo a upeiojdxa eo onb 9 euofypun ajoureueofeus 9 opSeindod vio souerartoq soworpuis sojed vpoosns 10 ope] uN aq "IME Op vouaUTY BU EPL aqUAUTELOIOU 9 £9] OBSUOANOD ¥ 2 ITO BH TANTO Up a oHON OP vo“RUTY Bp sorpur oanoy “exsond epunias up stodap ‘0g soue SON ‘ogSeziu0joosop 9p ossoooid 9 opviom vjavty 9 oyu vpute onbiod “e wou wuvoLye wbuosoad v vIAvY oBU SeuESLOUIE 9 vIgdoune yueUHTEIOUOSS oySisodwoo ap wo “yayeysoq ap woody vu ‘sogseNy sep apeporsog t anb 0: id op eien as anb yf ‘vouprodurartioa 1B OpiAap ‘691 ovdusauog ¥ oR optEIopE “LOT ogduoAuOy B nosiAal JO # 6861 WO ‘ory aq “Cut1 “A ‘wropigr orSuamy ens viounue sagsmjors syouoyot ops LOT ORSUDALOD Ep So. sagdeindog argos ompequsy, 0p odn35) ANO-Id.LD oP optus vpundos vp onoyejas o Bf fayuoysisto9 strut Z9A epeD BUIOI 9S 9 BUINIOAE 9S 10 EP LOL 9p opssIUOD ouSuaauos ¥ a1qos oxssnosip & vougiodwaiuos euad}puy ogisonb vp viougiayor peiprowud op oyeumD0p puss 0 sazojajaud seysoddoid opurjuosaide ‘soyuouru09 so Sopo} ap eUD5}pUL opdemys e usyyeu anb ('PPY/LIOS6I/ANS/P'NO/A owaLMDoP) 090) OLIOIay OpIodto op IOINE O 9 OqOD ZaLNLPY “Z0] OBSTOAUO B AWS{ART B 110 B BABUOXD T/6] oP ed e ‘oqo. Zou, Opuayor 19s opuapod ‘urammueag] 95 wuod ‘S9ZOA Seno seyNUE ‘OWE [eI sIOUNUDP B somoUmId so inatingiveis © indesejiveis pelas populagdes indigenas, como por exemplo, a sua assimilagio. A. superagio da assimilagio & também a_ principal inovagdo da Convengio 169, relativamente a anterior, de modo que & cocrente, desejivel e indicado que o Brasil a ratifique. A Conferéncia Geral da OIT manifestou, por ocasiao da adogio do novo texto da Convengio que ele visa reconhecer as aspiragaes dos povos indigenas de assumir 0 controle de suas préprias instituigées e formas de vida e seu desenvolvimento econdmico, de manter e fortalecer sua identidade, linguas e religides, nos Estados em que vivem, Neste ponto também a Conveng’o é concorde com o legislador constituinte brasileiro de 1988, que assim ja havia entendido quando instituiu que (art. 231, CF) “sdo reconhecidos aos indios sua organizagao social, costumes, linguas, crengas e tradigdes, e os direitos origindrios sobre as terras que tradicionalmente ocupam, competindo & Unido demarci-las, proteger e fazer respeitar todos os seus bens” O artigo 1° da Convengao 169, ao determinar a quem se aplica a referida Convengio, na letra a, extirpa a visto errdnea ‘evolucionista de que as populagées indigenas estariam em “um estdgio menos adiantado que o atingido pelos outros setores da comunidade nacional”, como constava da mesma letra a, pardgrafo 1, do artigo 1° da Coavengao 107. © item b do artigo 12 basicamente repete a mesma redagao do seu correspondente na Convengiio 107, apenas substituindo as expresses populacdes tribais ou semitribais por poves indigenas; 0 que faz muita diferenca, conforme este trabalho tem tentado demonstrar. Essa_ substituigdo faz sentido porque se trata de terminologia mais ampla ¢ ‘mais apropriada para se referir a todos e quaisquer povos preexistentes & conquista ou @ colonizagio? em diversas partes do mundo. Em etnologia, 0 termo tribo nio é admitido como universal para aplicagao a toda e qualquer populagio indigena. Lembra-nos, por exemplo, que jé por ocasiéo de nossos estudos nos anos 80 nos Semindrios da Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, ditigidos pela Professora Simone Dreyfus-Gamelon, especialista em povos indigenas da América Tropical, © termo tribo no era utilizado para se referir a eles. Assim, fez bem a 70 Colonizagio nesse caso entendida como intema também, de modo que estariam protegidos os autdetones da Asia e da Africa que nao foram ou no estio submetidos £ colonizador estrangeiro ou de ultramar, mas a segmentos que dominam o Estado- agi, exemplos: China e paises da Africa 228 Convengfo 169 em nao mais empreger a expresso tribal principalmente por ndo mais empregar o termo semi-tribal; uma vez. que no se pode mais almejar a assimilagdo dos povos indigenas, nfo ha que se imaginar a existéncia de um semi povo ou de uma sem! tribo. A idgia era exalamente esta, como vinha explicado no § 2, do artigo 1° da Convengdo 107, que diz: “Para os fins da presente Convengio, o termo semitribal abrange os grupos © 2s pessoas que “embora prestes a perderem suas caracteristicas tribais ndo se achem ainda integrados na comunidade nacional ‘A. modificagio introduzida pele Convengio 169, portanto, além de cientifica ¢ juridicamente correta esté de acordo com 0 tratamento jé adotado em 1988 pela Constituigao brasileira que fala em indios e indigenss, muito embora tenha evitado a expressio povos indigenas. Quanto a este ponto, também no podemos nos fazer iludir pela Convengiio 169 que cuidou de esclarecer que a expressfio poo utilizada, ndo deverd ser interpretada no sentido de que tenha qualquer implicagdo no que concerne aos direitos que se possam conferir ao referido termo no direito internacional No parigrafo 28, do artigo 1, inovadoramente, cuida a atual Convengao em esclarecer que a conscitneia de identidade indigena ou tribal deverd ser considerada como um eritério fundamental para determinar os grupos aos quais Se aplicam as suas disposigdes e neste ponto ela também nfo apresente qualquer obsticulo para sua adogdo pelo Brasil. Tradicionalmente jé 0 sistema juridico brasileiro adota este critgrio. A Lei 6001 de 1973 que dispde sobre 0 Estatuto do indio jé consagra 0 critério da autoidentificagao indigena ou nos termos da convene: a consciéncia de identidade. Em nosso sistema juridico ela é definidora da condigao indigena. © artigo 2° impoe aos governos o dever de desenvolverem com a participagdo indigena uma ag%o coordenada & sistemética visando proteger os direitos dos indios e garantir o respeito & sua integridade. Neste ponto nfo ha grandes alteragdes em relegio A redagio do mesmo artigo da Convengao revisada e apenas em coeréncia, com a revistio geral ficam eliminados os objetivos assimilacionistas. O artigo 2°, portanto, no apresenta qualquer problema de aceitagio por parte do Estado brasileiro, visto que ele ratificou a anterior que jé tratava, do assunto. Obrigacdes so impostas aos paises signatirios nas letras a, b, ¢ do pardgrafo 2°, do artigo 2* ¢ que no Brasil so, ha muito, ipios da Lei 6001 de 1973; de acordo com esta, gozam 0s indios de 229

Você também pode gostar