Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

10
ISBN 978-93-80353-41-8

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

(meefe$e)
-uesefKekeehejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

MejohetefCe&cee ceneslmeJe, 11 Deketyej 2011 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje Ieesef<ele
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& kes Devleie&le ekeeefMele

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-ekeeMeke-

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404
Heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com

efleere mebmkejCe Jeerj efve. meb. 2538, eeJeCe Megkeuee mehleceer cetue
32/-.
1100 eefleeeB
25 pegueeF& 2012, cees#emehleceer

-: eyebOe mecheeoke :-

peerJeve ekeeMe pewve

eLece mebmkejCe, meved 1974-1100 eefleeeB ekeeefMele

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(3)

(4)

mecheeokeere

emleeJevee

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer

jJeervkeerefle& mJeeceer peer
leerLe& Gme mLeeve kees kenles nQ peneB meeOeke meeOevee kejkes Deelceefmeef kees eehle
kej uesles nQ~ efpememes mebmeej-meceg efleje peelee nw Jen leerLe& nw Fme keLeve kes Devegmeej
meee Oece& ner Gece leerLe& nw SJeb ve Oeceex Oeeefce&kewefJe&vee DeLee&led Oecee&lceeDeeW kes efyevee
Oece& veneR jn mekelee nw Dele: Oece&heer leerLe& kes eJele&ke ceneheg<e leerLekej kenueeles
nQ~ Jes leerLekej peneB pevce uesles nQ, peneB oer#ee uesles nQ, peneB-peneB efJenej kejles nQ,
peneB hetCe& %eeve kees eehle kejles nQ SJeb peneB mes cees#e kees eehle kejles nQ, Jes meYeer hegCeheefJe$e mLeue leerLe& kenueeles nQ~ Gve mLeeveeW kee keCe-keCe heefJe$e ceevee peelee nw Deewj
JeneB kee JeeleeJejCe Yeer peveceeveme hej heefJe$e mebmkeej Debefkele kejlee nw~ FvneR hegCe
leerLeeX ceW megeefme ceneve Ssefleneefmeke leerLe&#es$e nefmleveehegj nw~
Fme Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj veeceke hegmleke ceW hetpe %eeveceleer ceeleepeer
ves nefmleveehegj ceW pevceW leerve leerLekejeW kes efJemle=le JeCe&ve kes meeLe-meeLe Fme heefJ e$e
#es$e mes peg[er eleske eser-ye[er IeveeDeeW kees jeseke {bbie mes emlegle efkeee nw~
pew veOece& ceW pees $es me" Meueekee heg<e ceeves nQ, GveceW mes Fme hegmleke ceW
24 leerLekejeW ceW mes heeBe leerLekej-YeieJeeve $e+<eYeosJe (eLece Deenej eneB ngDee),
YeieJeeve Meeb ef leveeLe, YeieJeeve keg b Legv eeLe, YeieJeeve DejnveeLe (ieYe&- pevce Deeef o
4 keueeCeke), YeieJeeve vesefceveeLe kee JeCe&ve nw, 12 eeJeefle&eeW ceW mes 6 eeJeleeaeleg L e& eeJeleea mevelkeg ceej, heb ece eeJeleea eer Meeb e f l eveeLe, "s eeJeleea
eer kegbLegveeLe, meeleJeW eeJeleea eer DejnveeLe, Dee"JeW megYeewce eeJeleea Deewj veJeceW
eeJeleea eer cenehee kee JeCe&ve nw, veJe yeueYeeW ceW mes Debeflece yeueYe yeueosJe kee, veJe
veejeeCe ceW mes Debeflece veejeeCe eerke=<Ce kee leLee veJe eefleveejeeCe ceW mes Debeflece
eefleveejeeCe pejemebIe kee JeCe&ve nw, Fme ekeej Fme hegmleke ceW $esme" Meueekee heg<eeW ceW
mes eewon Meueekeeheg<eeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~
Fmekes meeLe ner Deve Deveske eeeerve jesceebeke keLeevekeeW mes heefjhetCe& Fme hegmleke
kees he{kej %eeveJe=ef kes meeLe-meeLe peerJeveeslLeeve keer Deesj Deemej neW, ener meYeer
hee"keeW kes efueS cesjer esjCee nw~

N :M N: M

-ye. keg. meeefjkee pewve (mebIemLe)

pewveOece& kes meesuenJeW, me$enJeW Deewj De"ejnJeW leerLekej YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveLe,
e DejnveeLe
ves Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj ceW pevce efueee~ Fme leerLe& kees Ssefleneefmeke FmeefueS kene peelee nw
keeeWefke eneB mes DeveskeeW FeflenemehetCe& IeveeSB peg[er ngF& nQ~ keewjJe-heeC[JeeW kee eg, YeieJeeve
$e+<eYeosJe kees F#egjme kee eLece Deenej, meleer ceveesJeleer kee keLeeveke, jesefnCeer jeveer keer keLee, megYeewce
eeJeleea kee JeCe&ve, iegoe cegefvejepe kee keLeeveke, meele meew cegefveeeW kee Ghemeie&efveJeejCe neskej eneR
mes j#eeyebOeve heJe& kee MegYeejbYe, jepee eseebme eje meele mJehve oMe&ve, meleer megueesevee mes mJeebJej
eYee kee eeogYee&Je, eeJeleea mevelkegceej kee peerJeve eefj$e Deeefo Deveskeeveske DeodYegle keLeeveke Fme
Oejleer mes peg[s nQ FmeerefueS Fme leerLe& kee heefjee efueKekej hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
ves hegmleke kee veecekejCe Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj efkeee nw~
leerLe&#es$eeW keer ceefncee kee JeCe&ve kejles ngS eer hetpeheeo mJeeceer ves kene nw efkeF#eesefJe&keej jmehe=eiegCesve ueeskes, efheesefOekeeb ceOegjleecegheeeefle eled~
lee hegCeheg<ewef<eleeefve efveleb, mLeeveeefve leeefve peieleeefcen heeJeveeefve~~
DeLee&led efpeme ekeej F#eg kes jme mes ege Deee ueeske ceW ceOegj nes peelee nw, Gmeer ekeej hegCe
heg<eeW kes ieYe&, pevce Deeefo keueeCekeeW kes ee Gvekes efveJeeme efkeS ieS mLeeve Fme mebmeej ceW heefJe$e nes
peeles nQ~
Fme nefmleveehegj leerLe& keer efJeMes<elee FmeefueS DeefOeke nw keeeWefke eneB hej efpeve leerve YeieJevleeW kes
ieYe&, pevce, lehe, %eeve es eej keueeCeke ngS, Jes leerveeW ner YeieJeeve leerLekej nesves kes meeLe-meeLe
eeJeleea Deewj keeceosJe heo kes Yeer Oeejke Les~
Fme hegmleke ceW hetpe ceeleepeer ves Fve keLeevekeeW kees eeceeefCekelee eoeve kejves nsleg Deveske
eeeerve ebLeeW kee DeeOeej efueee nw, pewmes-cenehegjeCe, GejhegjeCe, efleueeseheCCeefe, nefjJebMehegjeCe,
heeC[JehegjeCe, DeejeOevee keLeekees<e Deeefo~ FveceW mes YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb Yejle eeJeleea kes mesveeheefle
peekegceej kee JeCe&ve cenehegjeCe kes DeeOeej mes nw, leerLe& hejcheje efleueeseheCCeefe ebLe mes nw, YeieJeeve
MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe kee peerJeve eefj$e GejhegjeCe kes DeeOeej mes nw, elegLe& eeJeleea
mevelkegceej kee eefj$e nefjJebMehegjeCe Deewj DeejeOevee keLeekees<e kes DeeOeej mes nw~ j#eeyebOeve heJe& keer
keLee nefjJebMehegjeCe kes DeeOeej mes nw, megYeewceeeJeleea keer peerJeveer nefjJebMehegjeCe, GejhegjeCe Deewj
DeejeOevee keLeekees<e kes DeeOeej mes nw leLee heeC[JeeW kee eefj$e heeC[JehegjeCe Deewj nefjJebMehegjeCe kes
DeeOeej mes nw~
Fme ekeej Fleves meejs eceeCeeW kes DeeOeej mes leweej keer ieF& Fme hegmleke kes ceeOece mes
ceneheg<eeW kee peerJeveeefj$e he{kej Deheves peerJeve ceW kece mes kece Ske yeej nefmleveehegj leerLe& keer ee$ee
DeJeMe kejW, ener Fmekeer meeLe&kelee nw~

N :M N: M

(5)

(6)

je^ieewjJe, ieefCeveerecegKe, Deeefe&keeefMejesceefCe

leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW cee$e 22 ceen kes Deuhe keeue
ceW ngDee nw~
2600 Je<e& hetJe& kegC[uehegj (veeueboe) keer pees Oejleer Deefnbmee kes DeJeleej YeieJeeve ceneJeerj kes
pevcekeueeCeke mes ceneve Glmeen SJeb n<e& kees eehle ngF& Leer Jen keeue kes Lehes[eW mes Yeues ner efJemce=le
pewmeer nes ieeer nes, hejvleg pewve meceepe kes eeuegDeeW kee JeneB peevee ncesMee mes peejer jne Deewj Deye
hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes ceneve Ghekeej mJehe en pevceYetefce hegve: Fme ekeej peieceiee G"er nw efke
Deeves Jeeuee YeefJe<e meowJe Fmekeer eceke mes eYeeefJele jnsiee~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe %eevepeesefle (1982) SJeb YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe
eerefJenej jLe (1998) kee osMeJeeheer eJele&ve mecheVe ngDee SJeb kegC[uehegj mes eJeefle&le YeieJeeve
ceneJeerj peesefle jLe (2003) kee eJele&ve meheueleehetJe&ke mecheVe ngDee nw~ Fve jLeeW kes eje mechetCe&
Yeejle ceW Deefnbmeeceeer efmeevleeW keer Jeeheke eYeeJevee ngF&~
Mew#eefCeke #es$e ceW Deveskeeveske je^ere SJeb Debleje&^ere mebieesefeeB-mesefceveej Fleeefo hetpe
ceeleepeer keer esjCee eje mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ~ hetpe ceeleepeer kes efJeje JeefelJe kee
DeefYevebove kejves kes efueS meceepe ves GvnW mecee-mecee hej egieeJeefle&kee, eeefj$eeefv kee, veee
eYeekej, Deeefe&keejlve, ieefCeveerecegKe, egieveeefekee, je^ieewjJe, efJeeefJeYetefle, JeeiosJeer, YeejleYet<eCe
pewmeer GheeefOeeeW mes mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee nw~ Jele&ceeve ceW ceneje^
eevle kes ceebieerlegbieer heJe&le hej efJee keer meyemes TBeer 108 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eeflecee kee
efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer esjCee mes nes jne nw~
24 Iebs ceW Ske yeej Deenej ueskej, kesMeueesbe SJeb heoefJenej pewmeer keef"ve meeOevee kejles ngS
yeeee& SJeb eeefj$e kes lespe kees meJe&$e efyeKesjves Jeeueer hetpe %eeveceleer ceeleepeer Yeejleere mebmke=efle keer
ceneve Oejesnj nQ, efpevneWves 15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<eeX kees hetCe& efkeee nw~
21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele efJeeMeebefle
Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer eLece ceefnuee je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes
kejkeceueeW mes ngDee Deewj meved 2009 MeebefleJe<e& kes he ceW Ieesef<ele ngDee~ je^heefle peer ves pecyeterhenefmleveehegj ceW heOeejkej hetpe ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle efkeee~
oerIe&keeueerve leheefmJeveer Ssmeer hetpeveeree ceeleepeer ves meved 2009 ceW Deheves peerJeve kes 75 Je<e& hetCe&
efkeS efpemes meved 2008 mes 2009 leke je^ere mlej hej nerjke peebleer ceneslmeJe Je<e& kes he ceW
ceveeee ieee~
JeemleJe ceW Deepe kes keefuekeeue ceW Yeer DeeOeeeflceke %eeve, eeefj$e, meeOevee SJeb cees#eheLe kees
meekeej kejves Jeeues iegDeeW kee efpelevee DeefYevebove efkeee peees, Glevee kece nw~ pees efyevee keg kens
Deheveer cege eje ner Meebefle, mebece, meoeeej kee GheosMe osles nQ Ssmes meeOeg Fme Yeejle JemegvOeje keer
Meeve nQ Deewj nce pewmes pees Yeer eeCeerieCe hejcemeewYeeie mes Gvekes ejCeeW ceW Deeee eehle kej uesles nQb,
Jes Yeer Deheves peerJeve kees mener DeLeeX ceW meeLe&ke kej uesles nQ~
Ssmes elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW YeeJeYeervee keesefMe: veceve nw~

eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
Yeejle keer JemegvOeje meowJe mes lehemee, leeie SJeb mebece keer Yetefce jner nw~ YeieJeeve $e+<eYeosJe,
jece, ceneJeerj keer en Yetefce Deepe Yeer Ssmes ceneve JeefelJeeW mes megMeesefYele nw efke pees Deheves peerJeve ceW
ner Ssefleneefmeke yeve peeles nQ~
Ssmee ner Ske ceneve JeefelJe nw-Jele&ceeve efoiecyej pewve meceepe keer meyemes eeeerve oeref#ele
meeOJeer-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer~ meved 1934 ceW MejohetefCe&cee kes efove efpeuee
yeejeyebkeer (G.e.) kes efkewleveiej eece ceW ceelee ceesefnveer SJeb efhelee eer essueeue pewve kes oechele
peerJeve kes eLece heg<he kes he ceW keveejlve cewvee kee pevce ngDee~ eser-meer Deeeg mes ner Deheveer ceeB
keer esjCeeJeMe pewve ebLeeW kes mJeeOeee eje Fme yeeefuekee ves Deheves Jewjeie kees YeueerYeeBefle { kej
efueee Deewj 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW MejohetefCe&cee kes efove ner meved 1952 ceW heefjJeej kes eyeue efJejesOe
kes yeeJepeto Yeer Deepevce yeeee&ele SJeb ie=nleeie kes keef"ve efveece OeejCe kej efuees~ meved 1953 ceW
eer ceneJeerj peer (jepe.) DeefleMee #es$e hej Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes Deeheves
#egefuuekee oer#ee ueskej Jeerjceleer veece eehle efkeee~ hegve: 1956 ceW yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer Dee%eevegmeej Gvekes eLece heeOeerMe efMe<e Deeeee&eer
Jeerjmeeiej peer cenejepe mes ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Deeheves Deeefe&kee oer#ee ueskej %eeveceleer veece
eehle efkeee~ %eeve eeefhle nsleg DeOeeve-DeOeeheve SJeb mJeeOeee kes eefle Deehekeer efJeMes<e DeefYeefe
osKekej ner iegJej ves Deehekees en veece eoeve efkeee Lee~ oer#ee kes eejbefYeke Je<eeX ceW Deeheves meJe&eLece
mebmke=le JeekejCe SJeb pewve Deeiece kee leuemheMeea %eeve eehle efkeee leLee meeLe ner meneveece ceb$eeW keer
jeveehetJe&ke Deheveer uesKeveer kee MegYeejbYe Yeer kej efoee~
60 Je<eeX mes meeOeveejle Fve ceneve meeOJeer ves Deye leke 250 mes Yeer DeefOeke iebLeeW kee me=peve
efkeee nw~ mebmke=le, efnvoer, eeke=le, keVe[ Fleeefo Yee<eeDeeW keer ekeeC[ efJeog<eer hetpe ceeleepeer keer
keeJe eefleYee Yeer Deefleere nw~ efpevesv Yeefe kes jme mes Yejs ngS ve peeves efkeleves ner hetpeve-efJeOeeveeW keer
jevee hetpe ceeleepeer ves Deheveer uesKeveer eje keer nw~ meved 1995 ceW [e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe
efJeeefJeeeuee (hewpeeyeeo) ves hetpe ceeleepeer keer efJeje %eeve meeOevee kees osKekej pewve Fefleneme ceW
eLece yeej efkemeer meeOJeer kees [er.efued. keer ceeveo GheeefOe eoeve keer~
kece&"lee, {mebkeuhe, DevegMeemeve kes meeLe-meeLe Jeelmeue keer eefleefyecye hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes keewjJeeW-heeC[JeeW keer jepeOeeveer nefmleveehegj (cesj"-G.e.) ceW pewve Yetieesue keer Deefleere
jevee-pecyeterhe kee efvecee&Ce ngDee nw~
eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo)
ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer me=peveMeefe kee ner
megvoj eefleheue nw~ Fmeer ekeej YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue

(7)

(8)

leerLekej MeeefvleveeLe, kegvLegveeLe SJeb DejnveeLe pevceYetefce

Yejer Kesleer Deepe Yeer Fme yeele kee heefjee kejeleer nw efke kees[ekees[er Je<e& hetJe&
YeieJeeve kes eje Deenej ceW efueee ieee ieVes kee jme JeemleJe ceW De#ee nes ieee nw
FmeerefueS Fme #es$e ceW Deveske Megiej hewke^er leLee esMej ieg[, Keeb[ Deewj eerveer
yeveekej osMe kes efJeefYeVe veiejeW ceW Yespeles nQ~
Fmeer ekeej mes nefmleveehegj keer heeJeve JemegvOeje hej j#eeyevOeve keLeeveke,
ceneYeejle kee Fefleneme, ceveesJeleer keer oMe&ve eefle%ee keer eejefcYeke keneveer, jepee
DeMeeske Je jesefnCeer kee keLeeveke Deeefo eeeerve Fefleneme eefme ngS nQ, efpevekee
JeCe&ve eeeerve ebLeeW ceW eehle neslee nw Deewj nefmleveehegj veiejer keer Ssefleneefmekelee efme
nesleer nw~
nefmleveehegj keer DeJee&eerve efmLeefle-kenles nQ efke meved 1948 ceW Yeejle kes
eOeeveceb$eer mJe. hebef[le peJeenjueeue vesn ves Gpe[s ngS nefmleveehegj kees hegve yemeeee
Lee pees efke nefmleveehegj mesv^ue eGve kes veece mes peevee peelee nw~ JeneB Deepe
ueieYeie 20 npeej keer pevemebKee nw SJeb efMe#ee, mJeemLe, megj#ee, [eke JeJemLee,
DeeJeeieceve megefJeOee Deeefo kes mecemle meeOeve JeneB mejkeej keer Deesj mes GheueyOe
nQ~ eGvesefjee keer meefeelee mes nefmleveehegj kemeyes keer meejer pevelee emeVeleehetJe&ke
Dehevee peerJeve eeheve kejleer nw~ eneB efnvot-cegmeueceeve, hebpeeyeer-yebieeueer meYeer
peeefle kes ueesie peeleere Skelee kes meeLe Deheves-Deheves Oece& SJeb F&ej keer Gheemevee
kejles nQ~ keeflehee efoiecyej pewve eeJekeeW kes Iej Yeer eneB nQ leLee Ske ie=n
ewleeuee Yeer nw~
leerLe&#es$e keer DeJeefmLeefle-mesv^ue eGve mes ueieYeie [s{ efkeceer. otj pewve
leerLe& #es$e kee DeJemLeeve nw~ cesj" mes jecejepe peeleer ngF& cegKe me[ke mes yeeF Deesj
ueieYeie 400 Je<e& hegjevee eeeerve efoiecyej pewve cebefoj nw~ JeneB kes heefjmej ceW
meceJemejCejevee, veboerej erhejevee Deeefo Deve keF& vees cebefojeW kee efvecee&Ce ngDee
nw leLee Fme cebefoj kes meeceves Ske esleecyej pewve cebefoj Yeer nw~ Fvekeer hejcheje kes
mLeevekeJeemeer leLee lesjnhebLeer Deecveee kes mLeue Yeer eneB efveefce&le nQ~ cebefoj mes
pecyeterhe kes Deeies pebieueeW ceW eej leerLekejeW kes pevce keer eleerke eej veefmeeeSb
efoiecyej pewve meceepe keer leLee Ske esleecyej meceepe keer nw peneB YeeieCe
eehetJe&ke oMe&ve kejves peeles nQ~
nefmleveehegj ceW efoiecyej pewve meceepe eje efJeMeeue kewueeMeheJe&le kee efvecee&Ce
Yeer efkeee ieee nw SJeb henueer veefMeee hej efJeMeeue efpevecebefoj kee efvecee&Ce efkeee

Jele&ceeve leerLe& nefmleveehegj

-mJeefmleeer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer
Ssefleneefmeke leerLe&#es$e nefmleveehegj DeeesOee kes meceeve ner Delevle eeeerve SJeb
heefJe$e ceevee peelee nw~ efpeme ekeej pewve hegjeCeeW kes Devegmeej DeeesOee veiejer keer jevee
osJeeW ves keer Leer Gmeer ekeej egie kes eejbYe ceW nefmleveehegj keer jevee Yeer osJeeW eje keer
ieeer Leer~ DeeesOee ceW Jele&ceeve kes heeBe leerLekejeW ves pevce efueee lees nefmleveehegj kees
MeeefvleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe Fve leerve leerLekejeW kees pevce osves kee meewYeeie eehle
ngDee nw~ Flevee ner veneR, Fve leerveeW efpeveJejeW kes eej-eej keueeCeke (ieYe&, pevce, lehe,
%eeve) nefmleveehegj ceW FveW ves ceveeS nQ Ssmee JeCe&ve pewve ebLeeW ceW nw~
Deepe mes ueieYeie heewve heue 66 ueeKe 86 npeej 529 Je<e& hetJe& nefmleveehegj
kes jepee efJeemesve keer cenejeveer SsjeosJeer keer heefJe$e kegef#e mes pes ke=<Cee elego&Meer
kes efove meesuenJeW leerLekej YeieJeeve MeebefleveeLe ves pevce efueee Lee~ hegve jepee
metjmesve keer cenejeveer eerkeeblee ves JewMeeKe Megkeuee Skece efleefLe ceW me$enJeW leerLekej
kegvLegveeLe kees pevce efoee leLee jepee megoMe&ve keer ceneosJeer efce$emesvee kes heefJe$e ieYe&
mes ceieefMej Meg. 14 kees 18JeW leerLekej YeieJeeve DejnveeLe kee pevce ngDee Lee~ Fme
ekeej leerve yeej eneB hej 15-15 ceeme leke kegyesj ves DeieefCele jlveeW keer Je=ef keer
Leer Dele: jlveieYee& veece mes meeLe&ke en Yetefce eeefCecee$e kees jlve$ee OeejCe kejves
keer esjCee eoeve kejleer nw~ es leerveeW leerLekej eeJeleea Deewj keeceosJe heoJeer kes
Oeejke Yeer Les~ eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kees Ske Je<e& 39 efove kes GheJeeme
kes heeeled nefmleveehegj ceW ner egJejepe eseebme SJeb jepee meesceeYe ves F#egjme kee
eLece Deenej efoee Lee~ Gme mecee Yeer eneB hej osJeeW eje hebeeee& Je=ef keer ieF&
Leer SJeb meceed eeJeleea Yejle ves DeeesOee mes nefmleveehegj Deekej jepee eseebme kee
mecceeve kejkes GvnbW oeveleerLe& eJele&ke keer heoJeer mes Deuebke=le efkeee Lee~ hegjeCe
ebLeeW ceW JeCe&ve Deelee nw efke Yejle ves Gme eLece Deenej keer mce=efle ceW nefmleveehegj keer
Oejleer hej Ske mlethe kee efvecee&Ce kejJeeee Lee~ Deepe lees Gmekee keesF& DeJeMes<e
osKeves kees veneR efceuelee nw efkevleg Fmemes en %eele neslee nw efke Oece&leerLe& SJeb oeveleerLe&
keer eMeefmle kee GuuesKe GmeceW DeJeMe nesiee~ keeue kes Lehes[eW ceW Jen Fefleneme Deepe
meceehleeee nes ieee efkevleg nefmleveehegj SJeb Fmekes Deemeheeme ceW F#eg-ieVes keer njer-

(9)

( 10 )

ieee nw~ keF& Ske kecejs Yeer JeneB yeveees pee egkes nQ~
pecyeterhe jevee leerLe&#es$e keer eieefle kee cegKe keejCe nw-meved 1974
ceW peye mes nefmleveehegj keer Oeje hej hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer
%eeveceleer ceeleepeer ves pecyeterhe jevee kee efMeueeveeme kejJeeee leye mes lees eneB keer
Keeefle osMe-efJeosMe ceW hewue ieF& nw~ 101 heg TBes megces heJe&le mes meceefvJele
pecyeterhe keer jevee ceW efJejepeceeve 207 efpeveefyecye peneB eeuegDeeW kes heehe#ee
ceW efveefcee nQ, JeneR iebiee-efmebOeg Deeefo veefoeeB, efnceJeve Deeefo heJe&le, Yejle-SsjeJele
Deeefo #es$e, ueJeCe meceg peveceeveme kes efueS ceveesjbpeve kes meeOeve Yeer nQ~ efyepeueerheewJJeejeW keer leLee nefjeeueer keer eeke=efleke MeesYee osKeves nsleg otj-otj mes ueesie
Deekej eneB mJeie& megKe pewmeer DevegYetefle kejles nQ~
pecyeterhe kes Fme heefjmej ceW keceue cebefoj, Oeevecebefoj, leervecetefle& cebefoj, lesjnerhe
cebefoj, MeeefvleveeLe cebefoj, Jeemeghetpe cebefoj, cebefoj, meneket cebefoj, efJeeceeve
yeerme leerLekej cebefoj, YeieJeeve DeeefoveeLe cebefoj, $e+<eYeosJe keerefle&mlebYe, Ssefleneefmeke
Deeheo cebefoj, YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve
eefleceeSB, leerveueeske jevee, eewyeermeer cebefoj, %eeveceleer keuee cebefoj, pecyeterhe mlekeeuee,
heg
ieefCeveer %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Deeefo nQ pees YeeeW
kees Yeefe Deewj Oeeve, DeOeeve keer esjCee eoeve kejles nQ~
DeeJeemeere megefJeOee DeeOegefveke heefjes#e ceW-nefmleveehegj leerLe&#es$e hej
hengBeves Jeeues eleske leerLe&ee$eer kes efueS pecyeterhe mLeue hej ueieYeie 200 kecejs
nQ efpeveceW mes DeefOekelej [eruekeme heuew Deewj Deveske keesef"eeB DeeOegefveke megefJeOeeege
nj mecee leweej jnles nQ~
DeeJeeme megefJeOee kes meeLe-meeLe Meg efveMeguke efJeMeeue jepee eseebme Yeespeveeuee
Deheves DeefleefLeeeW keer megyen mes Meece leke mesJee ceW lelhej nw~ peien-peien heeveer keer
megefJeOee nsleg peuehejer, Jeejketuej, nwC[heche, veue Deeefo GheueyOe nQ~
Fve meyekes Deefleefje eneB efvele ner veJeefvecee&Ce kee keee& eeuet jnlee nw~
megvoj hekekeer me[keW, njs-njs uee@ve, hetueeW kes Geeve, Petues, veeJe, Kesue kes cewoeve, yeeeW
keer jsue, pecyeterhe efLeesj, SsjeJele neLeer Deeefo heefjmej keer MeesYee ceW eej eeBo ueieeles
nQ~ keYeer-keYeer efyepeueer ve nesves hej ee$eer osj jele leke kekej pecyeterhe kes ueeFheewJJeejs keer MeesYee osKekej ner Jeeheme peeves keer Fe jKeles nQ~
eneB keer mJelee meyekees ceesn uesleer nw-pecyeterhe kes ecegKe ej leke

eefleefove efouueer Deewj cesj" keer 10-15 jes[Jespe yemeW megyen mes Meece leke eeef$eeeW
kees ueeleer Deewj eneB mes ues peeleer nQ~ eneB Glejkej keuheJe=#e ej ceW Iegmeles ner nj
vej-veejer kes cegBn mes meJe&eLece ener efvekeuelee nw efke-Ssmee ueielee nw mJeie& ceW Dee
ieS~ hegve eneB YeceCe kejves kes heeeled Jes ueesie heefjmej keer mJelee kee iegCeieeve
kejles veneR Lekeles nQ~ hetjs mLeue hej keneR keeiepe kee Ske gke[e Yeer he[e veneR
efoKelee pees eneB kes meewvoe& ceW yeeOeke nes~
Fve meyemes eYeeefJele neskej ner GejeosMe mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves
pecyeterhe jevee kes efe$e mes nefmleveehegj keer heneeve yeveeles ngS efJeYeeie eje
ekeeefMele heesu[j ceW efueKee nwJambudweep is the.......has today blossomed into a manmade heaven of unparallel superlatives and natural wonders.

#es$e hej nesves Jeeues ceneslmeJe-cesues-nefmleveehegj leerLe& hej Je<e& ceW efoiecyejesleecyej meceepe kes keF& cesues Deeeesefpele nesles nQ efpeveceW mes keeefle&ke hetefCe&cee kee
cesuee meJe&ecegKe nw efpemeceW pewve meceepe mes Deefleefje Depewve meceepe Yeer Yeejer mebKee
ceW hengBekej iebiee mveeve kejlee nw FmeefueS Fme cesues kees iebieemveeve cesuee kes veece
mes Yeer peevee peelee nw~
Fmeer ekeej ew$e ke=<Cee Skeced (nesueer cesuee), De#eele=leeree (YeieJeeve $e+<eYeosJe
kee eLece Deenej efoJeme), pes Jeoer eewome (YeieJeeve MeebefleveeLe kee pevce-lehe
SJeb efveJee&CekeueeCeke efoJeme), MejohetefCe&cee (ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer kee pevce
SJeb leeie efoJeme) es nefmleveehegj kes ecegKe cesues nQ leLee mecee-mecee hej Deve
Deeeespeve Yeer eneB nesles ner jnles nQ~ Jele&ceeve ceW nefmleveehegj hetpe ieefCeveer eer
%eeveceleer ceeleepeer keer leheesmeeOevee kee kesv yevekej mebmeej keer ef ceW yeme ieee
nw~ Gvekes heeJeve meeefveOe ceW kesvere SJeb eeosefMeke mlej kes Deveske Gekeesef kes
jepeveslee heOeej egkes nQ ener keejCe nw efke cesj" keefceMvejer kee eMeemeve pecyeterhe
kes veece mes ner eeJevele nw Deewj eneB kes ueIeg mebkesle hej mechetCe& leerLe& kees mecemle
megefJeOeeSB osves kees leweej jnlee nw~
ceQves nefmleveehegj leerLe& kee en Deefle mebef#ehle heefjee emlegle efkeee nw, JeemleefJeke
heefjee lees JeneB mee#eeled hengBeves Jeeues eeef$eeeW kees mJeecesJe DevegYeJe ceW Deelee nw~ Fme
heeJeve leerLe& Yetefce kees Mele-Mele veceve kejles ngS ceQ uesKeveer kees efJejece osleer ntB~

( 11 )

( 12 )

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

esjCee mes YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve Yetefce eeeie-Fueeneyeeo ceW yeveejme
neFJes hej leerLekej $e+<eYeosJe oer#eeleerLe& kee veJeefvecee&Ce ngDee nw leLee 6 Deewue meved
2001 kees ner eOeeveceb$eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle je^ere mlej hej mechetCe&
YeejleJe<e& ceW ceveeS peeves Jeeues YeieJeeve ceneJeerj 2600JeeB pevcekeueeCeke ceneslmeJe Je<e& ceW
hetpe ceeleepeer eje jefele efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kee efJeje Deeeespeve eLece
je^ere Deeeespeve kes he ceW jepeOeeveer efouueer kes efhejespeMeen keesuee cewoeve ceW Deketyej
2001 ceW mecheVe ngDee~ Gmeer pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes Debleie&le meved 2003-2004 ceW
mebmLeeve eje hetpe ceeleepeer keer esjCee mes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kee
efJekeeme keee& ogleieefle mes ngDee nw~ vebeeJele& cenue veeceke leerLe& heefjmej JeneB eke efJeMes<e
oMe&veere mLeue hee&keeW kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv nw~
kegC[uehegj efJekeeme mebheVe nesles ner hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves
Deeieeceer Je<e& 2005 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe
Je<e& kes he ceW ceveeves kee meejs osMe kees Deeeve efkeee Deewj esjCee oer~ leoghejeble hetpe
ceeleepeer memebIe ves kegC[uehegj mes 14 veJecyej 2004 kees YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetfce e
yeveejme kes efueS efJenej efkeee Deewj hetpe ceeleepeer kes meeefveOe ceW yeveejme ceW YeieJeeve
heee&veeLe keer pevcepeebleer 6 peveJejer 2005 kees Fme heee&veeLe ceneslmeJe Je<e& kee peesjMeesj kes meeLe meejs osMe keer pevelee kes yeere GejeosMe kes ueeske efvecee&Ce ceb$eer-eer efMeJeheeue
efmebn eeoJe SJeb Deve DeefleefLeeeW eje GodIeeve efkeee ieee~ Fme ceneslmeJe Je<e& kes Debleie&le
meJe&eLece uecyes mecee mes eleeref#ele YeieJeeve eseebmeveeLe keer pevceYetefce efmebnhegjer-meejveeLe
ceW Gvekeer efJeMeeue eeflecee kee hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe YeJelee kes meeLe mecheVe
ngDee~ leoghejeble efkewleveiej ceW YeieJeeve ceneJeerj hebekeueeCeke eeflee ceneslmeJe ceW
heOeejs GejeosMe kes ueeskeefee cegKeceb$eer ceeveveere eer cegueeece efmebn eeoJe ves YeieJeeve
heee&veeLe keer eeflecee kes mece#e oerhe eppJeefuele kej heee&veeLe Je<e& kee MegYeejbYe efkeee
Deewj YeieJeeve heee&veeLe keer Jen eeflecee heee&veeLe efo. pewve FCj keeuespe kes heefjmej ceW
mLeeefhele keer ieF& nw~ Fmeer e=bKeuee ceW meejs osMe ceW 3 Je<e& leke YeieJeeve heee&veeLe le=leere
meneeefyo ceneslmeJe efJeefJeOe DeeeespeveeW kes meeLe ceveeee ieee, efpemekee meceeheve YeieJeeve
heee& v eeLe keer kes Jeue%eeve Yet e f c e Deef n $e leer L e& hej ef l eKeeue Jeeues yeeyee kes
cenecemlekeeefYe<eskehetJe&ke 4 peveJejer 2008 kees ngDee~
21 efomecyej 2008 kee efoJeme mebmLeeve kes efueS efJeMes<e ieewjJehetCe& SJeb Ssefleneefmeke
jne, peye ieCeleb$e Yeejle keer ceneceefnce je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeefue
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee MegYeeMeerJee&o uesves pecyeterhe-nefmleveehegj
heOeejeR Deewj efJeeMeeefle Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve efkeee~
Fme ekeej Deehe meyekes meneesie mes mebeeefuele nes jne efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve Deheveer elegceg&Keer eespeveeDeeW mes meceepe kees meowJe ueeYeeefvJele kejlee jns ener
cebieue keecevee nw~

-peerJeve ekeeMe pewve, eyebOe mecheeoke

efpeme nefmleveehegj ceW Fme mebmLeeve eje je^ere mlej hej keee& keueehe eue jns
nQ, eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer heejCee, keewjJe-heeC[Je keer jepeOeeveer, oMe&ve
eefle%ee ceW eefme ceveesJeleer kee Fefleneme Deeefo heewjeefCeke keLeevekeeW mes peg[er Jen
nefmleveehegj veiejer Ske Ssefleneefmeke SJeb heewjeefCeke veiejer nw~ meved 1972 ceW hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
kes veece mes efouueer ceW Fme mebmLee keer mLeehevee ngF&~
meved 1974 mes nefmleveehegj ceW efvecee&Ce keee& eejbYe efkeee ieee Deewj Deye leke JeneB
Deveske YeJe jeveeSb, cebefoj, kecejs, heuew, keesef"eeb, Yeespeveeuee, bkeer Deeefo yeve
egkes nQ~ efvecee&Ce kes Deefleefje mebmLeeve kes eje efMe#ee SJeb Oece& eeej-emeej nsleg
efMe#eCe efMeefJej, mesefceveej, Debleje&^ere mesefceveej, meccesueve Deeefo kes Deeeespeve Yeer
nesles jnles nQ~ hetpe ceeleepeer SJeb Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer eje efueefKele eejeW
DevegeesieeW SJeb Oece&eYeeJevee kes meceeeejeW mes meefnle mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee
ekeeMeve meved 1974 mes yejeyej efveyee&Oe ieefle mes eue jne nw~ mebmLeeve kes Debleie&le ner meved
1972 ceW mLeeefhele Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee mes 300 mes Yeer DeefOeke ebLe ueeKeeW keer mebKee
ceW ekeeefMele nes egkes nQ~ eneb pecyeterhe hegmlekeeuee, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, ieefCeveer
%eeveceleer MeesOeheer" Deeefo kes eje Oeeefce&ke Mew#eefCeke SJeb heejceeefLe&ke keee&ece eueles
jnles nQ~ meved 1975 mes eejbYe hebekeueeCekeeW ceW Deye leke Deveske hebekeueeCeke
eefleeSb SJeb eefle 5 Je<eeX ceW nesves Jeeues pecyeterhe ceneceneslmeJe ceW mes 4 ceneslmeJe nes
egkes nQ~ Fme mebmLeeve eje peneB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW efouueer mes
mJe. eOeeveceb$eer eerceleer Fbbefoje ieebOeer eje GodIeeefle pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee
1045 efoveeW leke mechetCe& Yeejle ceW YeceCe SJeb nefmleveehegj ceW Gmekeer DeKeC[ mLeehevee
ngF&, meved 1998 ceW eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle YeieJeeve
$e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej eje DeeEnmeeceeer efmeevleeW kee eeej-emeej ngDee~
JeneR YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) mes ceneceefnce jepeheeue efyenej
eevle eje eJeefle&le YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kes Yeejle YeceCe mes peveceeveme
YeieJeeve ceneJeerj kes efJe<ee ceW Deeiecemeccele %eeve mes heefjefele ngDee nw~ pecyeterhe mLeue
hej mecee-mecee hej YeJe oer#eeSb Yeer mecheVe ngF& nQ~ Fmeer mebmLeeve eje efouueer kes
ueeueefkeuee cewoeve ceW 4 hejJejer meved 2000 kees eOeeveceb$ eer eer Jeepehes eer eje
GodIeeefle YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe mechetCe& osMe SJeb
efJeosMeeW ceW ceveeee ieee~ efpemekes Debleie&le Deveske mebieesefeeB, YeieJeeve $e+<eYeosJe keerefle&mlebYe
efvecee&Ce Deeefo keee&ece ngS~ meved 2000-2001 ceW mebmLeeve eje hetpe ceeleepeer keer

( 13 )

( 14 )

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes meneesieer

16. eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe
(jeemesve) ce.e.~
17. eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heers,
kevee@ huesme, veF& efouueer~

efoiecyej pewve ef$e}eske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ievLecee}e
keer mLeehevee meved 1972 ceW ngF&~ leye mes Deye leke }eKeeW keer mebKee ceW ievLeeW kee
hekeeMeve nes egkee nw Deewj efvejvlej nes jne nw~ iebLecee}e mes hee"keeW kees ievLe kece
keercele ceW heehle nes mekeW, Fme o=eq< mes ievLecee}e ceW Ske mebj#eke eespevee Deiemle
meved 1990 mes heejbYe keer ieF& nw~ Fme eespevee kes Devleie&le efvecve cenevegYeeJe Deye
leke mebj#eke yevekej Dehevee meneesie heoeve kej egkes nQ~

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes efMejesceefCe mebj#eke

1. eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve,
Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
3. eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
4. eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
6. eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
7. eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe,
efouueer-92~
8. [e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)
9. eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.
10. eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer
11. eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&
12. eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
13. eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e,
et.Sme.S.
14. eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej,
nefjej (GejeKeb[)~
15. eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo
pewve heeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes hejce mebj#eke

1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. mJe. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10.eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
11.mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej,
cesj" (G.e.)~
12.eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
13.eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
14.eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
15.eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
16.eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17.eer heebo pewve keeefjee, efouueer
18.eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
19.eer eegcve kegceej pewve eser mee., eer Decejebo pewve, efkewleveiej (G.e.)~
20.eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~

N :M N: M

( 15 )

( 16 )
e.

efJe<ee ohe&Ce
e.

efJe<ee

he= mebKee

1. YeieJeeve $e+<eYeosJe
Yejle #es$e, <edkeeue heefjJele&ve, eewonJeW ceveg, YeieJeeve $e+<eYeosJe,
$e+<eYeosJe keer Deenejeee&, nefmleveehegj ceW YeieJeeve kee Deeieceve,
eseebme kegceej kees peeeflemcejCe, YeieJeeve kee eLece Deenej,
Oece&leerLe& Deewj oeveleerL e&, YeieJeeve kees kesJeue%eeve eeefhle,
eseebmekegceej kee oer#eeenCe~
2. peekegceej Deewj megueesevee
pevce, mJeebJej efJeOeeve, ceiej eje neLeer heke[ves kee Ghemeie&,
Oece& kes eYeeJe mes Ghemeie& efveJeejCe, peekegceej megueesevee kee
Jewjeie~
3. leerLekejeW keer hejcheje kee keeue
4. eeJeleea mevelkegceej
osJeeW eje he keer hejer#ee, Jewjeie, oer#ee kes Deveblej jesieeWs keer
GodYetefle, osJeeW eje hejer#ee, efve:mhe=nlee, cegefeieceve~
5. eer MeebefleveeLe YeieJeeve
YeieJeeve MeebefleveeLe kee pevce, eejlve ueeYe, jlveeW kes veece, efveefOeeeW
kes veece, oMeebie Yeesie, YeieJeeve kee Jewjeie, oer#eeenCe, Deenej,
kesJeue%eeve, meceJemejCe, YeieJeeve kee cees#eieceve~
6. eer kegbLegveeLe YeieJeeve
pevce, meeceepe heo, Jewjeie, oer#eeenCe, kesJeue%eeve, cegefeieceve~
7. eer DejveeLe YeieJeeve
pevce, meeceepeheo, Jewjeie, oer#eeenCe, kesJeue%eeve, cegefeieceve~
8. eeJeleea megYeewce
hejMegjece, peceoefive, megYeewce kee pevce, eejlve ueeYe, megYeewce kee cejCe~
9. j#eeyebOeve
eejeW cebef$eeeW kee JeCe&ve, cenehee eeJeleea, efJe<Cegkegceej cegefve,
meele meew cegefveeeW kee Ghemeie& efveJeejCe~

10

16
17
20

efJe<ee

he= mebKee

10. iegoe cegefvejepe

jepe mebeeueve, oer#ee enCe, Ghemeie& efJepee~
11. ceneYeejle
nefjJebMe kegJebMe kee mebyebOe, keewjJe-heeC[JeeW keer Glheefe, Oe=leje^ kee
Jewjeie, esCeeeee& eje efMe<e hejer#eCe, efYeuue keer iegYeefe, keewjJeheeC[Je efJejesOe, uee#eeie=n oen, heeb[JeeW kee osMeeve, yeke jepee kee
ceo&ve, ewheoer kee mJeebJej efJeOeeve, ueeskeeheJeeo, heeC[Je-keewjJeeW keer
etle eer[e, ewheoer kee Deheceeve, heeC[JeeW kee Jeve eeeCe, ceneeg,
De#eewefnCeer mesvee kee eceeCe, eeJetn jevee, ie[ Jetn jevee,
ewheoer kee njCe, ewheoer j#ee, vesefceveeLe kee oer#eeenCe, heeC[JeeW keer
oer#ee, heeb[JeeW kee Ghemeie& efJepee Deewj meJee&Le&efmeef leLee cegefeieceve~
12. nefmleveehegj heefjee
YeieJeeve $e+<eYeosJe, mesveeheefle jlve-peekegceej, eeJeleea mevelkegceej,
YeieJeeve MeebefleveeLe, YeieJeeve kegbLegveeLe, YeieJeeve DejveeLe, eeJeleea
megYeewce, cenehee eeJeleea, j#eeyebOeve, Ghemeie& efJepeeer iegoe cegefvejepe,
ceneYeejle
13. pecyeterhe, lesjnerhe SJeb leerveueeske jevee (mebef#ehle heefjee)

N :M N: M
30
32
34
39

44
46

67

75

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(1)

(2)

GhemeieeX kees peerlekej, Oece&jepe cegefve Yeerce~

Depeg&ve $ee cegefve Devleke=led, kesJeefue ngS eJeerCe~~8~~
vekegue Deewj menosJe cegefve, GhemeieeX kees peerle~
meJee&jLeefmeer iees, cenehegCe mes eerle~~9~~
$e+<eYeosJe-ceneJeerj leke, meceJemejCe Fme osMe~
Deekej YeJeeW kees efoes, Oecee&ce=le GheosMe~~10~~
heeJeve leerLe& eefme en, nefmleveeiehegj osMe~
ceve-Jee-leve mes efvele ceQ, JebotB Yeefe mecesle~~11~~

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

Jebovee
eerceod $e+<eYeosJemee-nejoevesve efJeegleb~
nefmleveeiehegjb Jevos, oeveleerLe peieVegleb~~1~~
MeebeflekegbLJejleerLexMeeb, eleg:keueeCekeweg&leced~
osJeosJewveg&leb leerLe, Yekelee Jevos hegve: hegve:~~2~~

Jevovee
DeeefoveeLe kee Deeefo ceW, ngDee eneB Deenej~
nefmleveeiehegj ceW efkeee, osJeeW ves peekeej~~1~~
Meeefvle, kegbLeg, DejveeLe $ee-leerLekej eesMe~
ieYe&, pevce, lehe, %eeve mes, efkeee heefJe$e mJeosMe~~2~~
peekegceej ieCeOej cegveer, eeer mevelkegceej~
ceneheeeeer cegveer, ngS YeJeesoefOe heej~~3~~
eer Dekebheve metefj mebIe, meele Meleke cegefvejepe~
yeefueke=le yeng Ghemeie& kees, mens efmeef kes keepe~~4~~
efJe<Cegkegceej cenecegefve, Jelmeue YeeJe megOeej~
cegefve Ghemeie& efveJeejkej, hengBes YeJeoefOeheej~~5~~
keewjJe-heeb[Je ves eneB, eg efkeee Iecemeeve~
heeb[Je cegefve neskej hegve:, efkeee mJeelce keueeCe~~6~~
ueesnceeer DeeYet<eCeeW, kees Deiveer ceW lehle~
kej henveees Me$eg ves, heeb[Je cegefve kes Debie~~7~~

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

Yejle #es$eFme ceOeueeske ceW DemebKeele erhe-mecegeW kes ceOe ceW Ske ueeKe eespeve
Jeeme Jeeuee ieesueekeej pecyeterhe nw~ Gmekes oef#eCe Yeeie ceW 190JeW YeeieeceeCe
6
DeLee&led 526
eespeveeceeCe Yejle#es$e nw~ Fme Yejle#es$e ceW Yeer yeereeW yeere ceW
19
hetJe&-heefece uebyee efJepeeeOe& heJe&le nw, efnceJeeve heJe&le efmLele hee mejesJej kes hetJe&heefece leesjCeej mes iebiee-efmebOeg veoer efvekeuekej efJepeeeOe& heJe&le keer iegheeDeeW ceW
neskej Deeies oef#eCeer Yejle #es$e ceW Deekej hetJe&-heefece meceg ceW eJesMe kejleer nQ~ Fme
ekeej mes Yejle#es$e kes n Keb[ nes iees nQ~ Fve n KeC[eW ceW ueJeCe meceg keer
lejhe kes (Gejer Yejle #es$e kes) ceOe kee KeC[ Deee&KeC[ kenueelee nw, yeekeer
kes heeBe cues KeC[ nQ~
Fme Deee&KeC[ ceW DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer keeue kes efveefcee mes <edkeeue
heefjJele&ve neslee jnlee nw~ eLee-DeJemeefhe&Ceer keeue kes 6 Yeso nQ-meg<eceemeg<ecee,
meg<ecee, meg<eceeog:<ecee, og:<eceemeg<ecee, og:<ecee Deewj Deefleog:<ecee~ Ssmes ner Glmeefhe&Ceer
keeue kes Yeer 6 Yeso nQ-Deefleog:<ecee, og:<ecee, og:<eceemeg<ecee, meg<eceeog:<ecee,
meg<ecee Deewj meg<eceemeg<ecee~

<edkeeue heefjJele&veDeJemeefhe&Ceer kee eLece meg<eceemeg<ecee keeue eej kees[ekees[er meeiej kee Lee~ otmeje
meg<ecee keeue leerve kees[ekees[er meeiej kee, leermeje keeue oes kees[ekees[er meeiejeek SJeb eewLee
keeue yeeueerme npeej Je<e& kece Ske kees[ekees[er meeiej kee Lee~ hebece keeue Fkekeerme npeej
Je<e& kee nw SJeb "e keeue Fkekeerme npeej Je<e& kee nesiee~ Ssmes ner Glmeefhe&Ceer keeue ceW
Fkekeerme npeej Je<e& mes ueskej eej kees[ekees[er meeiej leke eceeCe mecePevee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(3)

eewonJeW cevegDeJemeefhe&Ceer kes eLece keeue ceWs Gece YeesieYetefce keer JeJemLee Leer~ oMe ekeej
kes keuheJe=#eeW mes Gece-Gece Yeesiemeeceeer eehle nesleer Leer~ otmejs keeue ceW ceOece
YeesieYetefce SJeb le=leerekeeue ceW peIeve YeesieYetefce keer JeJemLee Leer~ le=leerekeeue ceW
peye heue kee Dee"JeeB Yeeie Mes<e jn ieee leye eefleegefle kees Deeefo ueskej eewon
keguekej ece mes GlheVe ngS~ FveceW Debeflece keguekej veeefYejee cenejepe Les~ peye
veeefYejee ngS, Gme mecee keuheJe=#e eee: meceehle nes egkes Les Deewj epee veeefYejee
kes heeme Deekej DeepeerefJekee kes Gheee mecePekej GvnW kejves ueieer~
Fv ves cenejepe veeefYejee kee efJeJeen ceosJeer kes meeLe mecheVe kejeee leLee
Fve oesveeW mes YeieJeeve $e+<eYeosJe pevce ueWies, Ssmee mecePekej Fv ves DeeesOee veiejer
keer jevee keer Leer~ FmeceW veeefYejee kee meJe&leesYe veece kee jepeYeJeve Fkeeemeer
leue kee, jlveeW mes efveefce&le Lee~

YeieJeeve $e+<eYeosJepeye DeJemeefhe&Ceer keeue kes leermejs meg<eceeog:<ecee veeceke keeue ceW eewjemeer ueeKe
hetJe&, leerve Je<e&, Dee" ceen, Ske he#e yeekeer jn ieee Lee, leye Dee<ee{ ke=<Cee efleeree
kes efove Geje<ee{ ve#e$e ceW meJee&Le&efmeef efJeceeve mes egle neskej Denefcev (YeieJeeve
$e+<eYeosJe) ceelee ceosJeer kes ieYe& ceW DeJeleerCe& ngS~ YeieJeeve kee ieYe& ceneslmeJe FveW
ves efJeefOeJeled ceveeee~ veJeceeme kes yeeo ew$e ke=<Cee veJeceer kes efove, Geje<ee{ ve#e$e
Deewj yee veeceke ceneeesie ceW ceelee ceosJeer ves ceefle, egle, DeJeefOe Ssmes leerve
%eeveOeejke heg$ejlve kees pevce efoee~ FveW ves yeeueke kee megces heJe&le hej DeefYe<eske
ceneslmeJe kejkes $e+<eYeosJe en veece jKee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Deeeg eewjemeer
ueeKe hetJe& Je<e& SJeb Mejerj keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e eceeCe Leer~ peye YeieJeeve kee
kegceejkeeue (yeerme ueeKe hetJe& Je<e& kee) Jeleerle nes ieee, leye Fv ves YeieJeeve kees
meeceepe heo hej DeefYeef<ee efkeee~
efkemeer mecee epee YeieJeeve kes heeme DeeF& Deewj Deheves efueS Je<ee&, Deelehe Deeefo
mes yeeves kes leLee peerefJele jnves kes Gheee hetves ueieer~ leye YeieJeeve ves Deheves
DeJeefOe%eeve mes efJeosn#es$e keer efmLeefle kees peevekej JeneR kes meMe #eef$ee, JewMe,
Met Fve leerve JeCeeX keer JeJemLee keer Deewj Deefme, ceef<e, ke=ef<e, JeeefCepe, efJeee Je
efMeuhe Fve <edkeceeX kee GheosMe efoee~ YeieJeeve ves meYeer JeJemLee kees JeJeefmLele
kejves kes efueS Fv kee mcejCe efkeee~ Fv ves YeieJeeve keer Dee%ee mes MegYe efove,

(4)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

MegYe ve#e$e SJeb MegYeueive ceW eLece ceebieefueke keee& kejkes DeeesOeehegjer kes yeere ceW
efpevecebefoj keer jevee keer~ Fmekes yeeo hetJee&efo eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer efpevecebefojeW keer
jevee keer~ Deveblej keewMeue, keeMceerj, DeJeefvle, kegpeebieue Deeefo ceneosMe leLee
DeeesOee, Gppeefeveer, nefmleveehegj, JeejeCemeer Deeefo veiejeW keer jevee keer~
YeieJeeve ves nefj, Dekebheve, keeMehe Deewj meesceeYe Fve eej ceneYeeieMeeueer
#eef$eeeW kees yegueekej Gvekee eLeesefele mevceeve Deewj melkeej efkeee~ leoveblej
jepeeefYe<eske kej GvnW ceneceeb[efueke jepee yeveeee~ es eej npeej ess-ess
jepeeDeeW kes DeefOeheefle Les~
meesceeYe jepee, YeieJeeve mes kegjepe veece heekej kegosMe kee jepee ngDee
Deewj kegJebMe kee efMeKeeceefCe kenueeee~ nefj jepee, YeieJeeve keer Dee%ee mes
nefjkeeble veece kees OeejCe kejlee ngDee nefjJebMe kees Deuebke=le kejves ueiee~ Dekebheve
cenejepe YeieJeeve mes eerOej veece heekej veeLeJebMe kes veeeke ngS Deewj keMehe
jepee YeieJeeve mes ceIeJee veece eehlekej GeJebMe kes cegKe jepee ngS~ Deveblej
YeieJeeve ves ke-ceneke Deeefo ecegKe-ecegKe jepeeDeeW kee melkeej kej GvnW
DeefOejepe kes heo hej mLeeefhele efkeee~
YeieJeeve kes eMemJeleer Deewj megveboe oes jeefveeeB LeeR~ eMemJeleer mes Yejle
eeJeleer Deeefo meew heg$e leLee yeeeer veeceke Ske heg$eer kee pevce ngDee Lee Deewj
megveboe mes keeceosJe yeengyeueer Deewj megvojer veeceke kevee kee pevce ngDee Lee~
YeieJeeve ves yeeeer, megvojer oesveeW keveeDeeW kees ece mes yeeeer efueefhe Deewj ieefCele
Meee kee DeYeeme kejekej meYeer MeeeeW ceW efvehegCe yeveeee leLee Yejle, yeengyeueer
Deeefo meYeer heg$eeW kees meJe& efJeeeDeeW ceW eesie yeveeee~ YeieJeeve ves ceveg<eeW kees F#egjme
meben kejves kee GheosMe efoee Lee FmeefueS epee ves GvnW F#Jeekeg kene Lee~ YeieJeeve
DeeefoveeLe kee jepekeeue eflejsme" ueeKe hetJe& Je<e& leke jne~
Fme ekeej YeieJeeve kee yeerme ueeKe hetJe& Je<e& kegceej DeJemLee ceW SJeb eflejsme"
ueeKe hetJe& Je<e& jepeeJemLee ceW, Ssmes eflejemeer ueeKe hetJe& Je<e& kee keeue Jeleerle nes
ieee~ efkemeer mecee jepemeYee ceW veerueebpevee kee ve=le osKeles ngS Dekemceeled Gmekeer
Deeeg meceehle ngF& peevekej YeieJeeve YeesieeW mes efJeje nes iees Deewj ueewkeebefleke osJeeW
eje mlegle, osJeeW eje ueeF& ieF& megoMe&vee veeceke heeuekeer hej Dee{ neskej
DeeesOee veiejer mes yeenj keg otj hej efmeeLe& veeceke Jeve ceW hengBes~ hebecegef
kesMeueeWe kejkes mechetCe& heefjen kee leeie kej efoee Deewj vece: efmesYe:

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(5)

kenles ngS mJeeb efmeeW keer mee#eerhetJe&ke pewvesejer oer#ee ues ueer~ FmeefueS YeieJeeve
mJeebyeg Yeer kenueees~ Jen efove Yeer ew$e Jeoer veJeceer kee Lee~
peneB YeieJeeve ves oer#ee ueer Gme mLeeve kee eeeie en veece eefme nes ieee
nw~ efpeme Je=#e kes veeres oer#ee ueer Jen JeJe=#e De#ee JeJe=#e nes ieee~
Gme mecee YeieJeeve Mejerj mes cecelJe es[kej n cenerves kes GheJeeme keer
eefle%ee ueskej Oeeve ceW efmLele nes iees~ oer#ee kes Devevlej ner GvnW ceve:hee&e %eeve
eehle nes ieee Lee~ eej npeej Deve jepeeDeeW ves Yeer YeieJeeve keer Yeefe mes esefjle
neskej efyevee keg meeses-mecePes YeieJeeve kes meeLe ner efveieLe DeJemLee OeejCe kej ueer
efkevleg JeemleJe ceW es meye Jeefuebieer meeOeg Les, YeeJeefuebieer veneR Les~ cenerves-oes cenerves
ceW ner es meye meeOeg YetKe-heeme mes heeref[le neskej, hejer<eneW mes Ieyeje iees Deewj mJeeb
Jeve kes heue Deeefo Keeves ueies leLee leeueeye kee heeveer heerves ueies~ leye JeveosJelee ves
en kenkej cevee efkeee efke efvee&vLe efoiecyej Jes<e ceW legce ueesie en keee& cele kejes,
en cege eeJeleea Deeefo ceneheg<eeW kes OeejCe kejves eesie nw, Fmes oervelee kee
mLeeve cele yeveeDees~ leye Fve Ye meeOegDeeW ves [jkej Fme DeJemLee ceW mJebo
DeeejCe kejvee "erke veneR nw Ssmee mecePekej efkemeer ves peeeW ye{e ueeR, efkemeer ves
heefjeepeke kee Jes<e yevee efueee Deewj keesF& SkeoC[er, ef$eoC[er Deeefo yeve iees~

$e+<eYeosJe keer Deenejeee&peye peieodieg YeieJeeve $e+<eYeosJe kees eesie OeejCe efkees ngS n ceeme hetCe& nes
iees, leye eefleeeW keer eee& DeLee&led Mejerj keer efmLeefle kes DeLe& Deenej uesves keer efJeefOe
yeleueeves kes GsMe mes efveoex<e Deenej {tb{ves kes efueS Jes (YeieJeeve) efJeeej kejves ueiesefke
ye[s og:Ke keer yeele nw efke es ye[s-ye[s JebMeeW ceW GlheVe ngS veJeoeref#ele meeOeg #egOeeefo
hejer<eneW mes MeerIe ner Ye nes iees FmeefueS Deye megKehetJe&ke cees#e keer efmeef kes efueS
ceQ Deenej osves keer efJeefOe efmeKeueelee ntB~ mebece keer efmeef kes efueS cegefveeeW keesefveoex<e
Deenej enCe kejvee eeefnS, Ssmee efveee kej YeieJeeve Deenej kes efueS efJenej kejves
ueies~ Gme mecee cegefveeeW keer DeenejefJeefOe mes DeveefYe%e meYeer ueesie YeieJeeve kees efJne ej
kejles ngS osKekej keesF& eCeece kejles, keesF& YeieJeeve kes heers-heers eueves ueieles,keesF&
jlve Deeefo yengcetue JemlegSB YeW ceW ueeles, keesF& neLeer, Iees[e Deeefo meeceeer YeW ceW osvee
eenles Deewj keesF& cet{ ueesie keveeDeeW kees ueekej YeieJeeve mes eeLe&vee kejles efke nsosJe!
FvnW enCe keerefpeS~ YeieJeeve emeVe nesFes~ efkeleves ner ueesie eeLe&vee kejles efke ns
YeieJeved! mveeve keerefpeS, Yeespeve keerefpeS Fleeefo~ Fme ekeej keer eefeee mes YeieJeeve

(6)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

keer eee& ceW efJeIve Dee peelee Deewj Jes Deeies efJenej kej peeles~ Fme lejn iet{ eee& mes
Glke= eee& OeejCe kejves Jeeues YeieJeeve kes : cenerves Deewj Yeer Jeleerle nes iees keeWeefke
leye leke keesF& Yeer efJeefOehetJe&ke Deenej osvee veneR peevelee Lee~

nefmleveehegj ceW YeieJeeve kee DeeieceveSke Je<e& hetCe& nesves hej YeieJeeve $e+<eYeosJe kegpeebieue osMe kes DeeYet<eCe kes
meceeve megMeesefYele nefmleveehegj veiej ceW hengBes, Gme mecee Fme veiej kes mJeeceer jepee
meesceeYe Les, Gvekes ess YeeF& jepee eseebme kegceej Les~ peye YeieJeeve nefmleveehegj
veiej kes meceerhe Deeves kees ngS leye eseebme kegceej ves jeef$e kes efheues enj ceW meele
mJehve osKes~ megJeCe&cee megcesheJe&le, keuheJe=#e, efmebn, yewue, mete&-ev, meceg SJeb
meeleJeW mJehve ceW De cebieue Je OeejCe kej meeceves Ke[s ngS Jeblej osJeebW keer
cetefle&eeB osKeeR~ efJevee meefnle jepee meesceeYe kes heeme eseebme kegceej ves Fve mJehveeW kees
kene Deewj jepee meesceeYe ves Yeer Fvekee heue en yeleueeee efke Deepe Deheves Iej ceW keesF&
osJe DeJeMe ner DeeJeWies~ oesveeW YeeF& hegjesefnle kes meeLe Fve mJehveeW kes heue keer eee& kejles
ngS yew"s Les efke Fleves ceW ner YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Dekesues ner nefmleveehegj ceW eJesMeefkeee~

eseebme kegceej kees peeeflemcejCeJes oesveeW YeeF& (meesceeYe Je eseebme kegceej) efmeeLe& ejheeue mes metevee heekej
jepecenue kes DeeBieve leke yeenj Deees Deewj otj mes ner veceerYetle neskej YeefehetJe&ke
YeieJeeve kes ejCeeW kees vecemkeej efkeee, peieodieg YeieJeeve keer eoef#eCee oer~
YeieJeeve kes he kees osKeles ner eseebme kegceej kees peeeflemcejCe nes ieee efpememes
Gmeves Deheves hetJe&YeJemebyebOeer mebmkeejeW mes YeieJeeve kees Deenej osves keer yegef keer~

eseebme kegceej kes hetJe& YeJeFme YeJe mes Dee"JeW YeJe henues YeieJeeve $e+<eYeosJe JeepebIe veece kes jepee Les
Deewj jepee eseebme kegceej kee peerJe Gvekeer jeveer eerceleer Lee~ Fvekes Jeerjyeeng Deeefo
DeeveJes heg$e Les pees efke cegefveoer#ee ues egkes Les~ efkemeer mecee jepee JeepebIe mesvee
meefnle Jeve ceW efkemeer leeueeye kes efkeveejs "njs ngS Les~ Gmeer mecee DeekeeMe ceW ieceve
kejves Jeeues eerceeved oceOej veeceke cegefvejepe, meeiejmesve veeceke cegefvejepe kes meeLemeeLe JeepebIe kes he[eJe ceW heOeejs~ Gve oesveeW ves Jeve ceW ner Deenej uesves keer eefle%ee
ueer Leer~ jepee JeepebIe ves eerceleer jeveer meefnle oesveeW cegefveeeW kee he[ieenve kejkes
veJeOeeYeefe mes Deenejoeve efoee~ Gme Deenejoeve kes eYeeJe mes osJeeW ves hebeeee&
efkees~ Deenej ueskej cegefveeeW kes peeves kes yeeo kebegkeer kes eje jepee JeepebIe kees

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(7)

helee euee efke es Deheves ner Debeflece heg$e Les, leye jepee-jeveer kes Deevebo kee heej veneR
jne~ Fme ekeej Dee" YeJe henues pees jeveer eerceleer ves heefle meefnle Deenejoeve efoee
Lee, Gme YeJe kee mcejCe nes ieee Deewj jepee eseebme kegceej Deenejoeve keer meejer
efJeefOe mecePekej veJeOeeYeefe kejves ueies~

YeieJeeve kee eLece DeenejeLece ner oesveeW YeeFeeW ves jeefveeeW meefnle YeieJeeve kee he[ieenve efkeeens YeieJeved! veceesmleg, veceesmleg, veceesmleg~ De$e efle efle~ hegve: leerve eoef#eCee oskej
vecemkeej kej Geemeve hej efJejepeceeve efkeee, ejCe e#eeueve efkees, DeJe mes
hetpee keer, efJeefOeJeled vecemkeej efkeee~ Deveblej eemegke F#egjme ueskej yeesues-ns
YeieJeved! ceve Meg nw, Jeeve Meg nw, keee Meg nw, Deenej peue Meg nw, Yeespeve
enCe keerefpeS~

(8)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

hegCe DeLeJee veJeOeeYeefe kenueeleer nw~ veJeOeeYeefe kes Deveblej YeieJeeve ves Ke[s neskej
Deheves oesveeW neLeeW keer Debpeueer yeveeF&~ eseebme kegceej ves jepee meesceeYe Deewj jeveer
ue#ceerceleer kes meeLe YeieJeeve kees DeeojhetJe&ke F&Ke (ieVes) kes eemegke jme kee Deenej
efoee~ Gmeer mecee DeekeeMe mes osJeeW eje es[er ieF& jlveeW keer Je<ee& nesves ueieer, heg<ehJe=ef
nesves ueieer, osJeogbogefYe yepeves ueieer, Meerleue megiebOe Jeeeg eueves ueieer Deewj Ge mJejmes
pee-peekeej kejles ngS osJe kenves ueies efke Oeve en oeve, Oeve en hee$e Deewj Oeve
en oelee, Fme ekeej yengle Yeejer Meyo DeekeeMe ceW nes ieee~ jlveJe=ef, heg<heJe=ef,
ogbogefYe Jeee, Meerleue Jeeeg Deewj Denesoeveced Fleeefo eMebmee Jeekee es heeBe keee&
mJeeYeeefJekehe mes Deenej oeve kes mecee nesles nQ, leye FvnW hebeeee& kenles nQ~
YeieJeeve kes heejCee kes efove oeleejeW kes eneB DeefOeke mes DeefOeke mee{s yeejn
kejes[ SJeb kece mes kece mee{s yeejn ueeKe jlve yejmeles nQb~
YeieJeeve Deenej enCekej Jeve kees eues iees, keg otj leke jepee meesceeYe,
eer eseebme kes meeLe-meeLe YeieJeeve kes heers-heers iees hegve: yeejcyeej vecemkeej kej
Jeeheme Dee iees~ Gme efove JewMeeKe megoer le=leeree Leer, jepee eseebme kes eneB Gme efove
jmeesF& ie=n ceW Yeespeve De#eerCe nes ieee Dele: Fmes Deepe Yeer meYeer ueesie De#ee
le=leeree heJe& ceeveles nQ~ peyeefke Deenejoeve kees ngS Deepe keg DeefOeke kees[ekees[er
meeiej eceeCe keeue Jeleerle nes egkee nw~

Oece&leerLe& Deewj oeveleerLe&-

jepee eseebmekegceej Deheves ye[s YeeF& jepee meesceeYe SJeb YeeYeer ue#ceerceleer kes meeLe
YeieJeeve DeeefoveeLe kees F#egjme kee Deenej os jns nQ~

cegefvejepe kee he[ieenve kejvee, GvnW TBes mLeeve hej efJejepeceeve kejvee, Gvekes
ejCe Oeesvee, Gvekeer hetpee kejvee, GvnW vecemkeej kejvee, Deheves ceve, Jeeve, keee keer
Megef Deewj Deenej keer efJeMegef jKevee Fme ekeej oeve osves Jeeues kes en veew ekeej kee

YeieJeeve $e+<eYeosJe Oece&leerLe& kes eJele&ke eLece leerLekej Les lees jepee eseebme
oeveleerLe& kes eJele&ke eLece oeleej Les~ Fme nefmleveehegj veiej mes ner oeveleerLe& keer
eJe=efe ngF& nw Dele: en veiej Gmeer mecee mes hegCeYetefce yeve ieF& nw~ Yejle#es$e ceW oeve
osves keer eLee Gme mecee mes eeefuele ngF& Deewj oeve osves keer efJeefOe Yeer jepekegceej
eseebme mes ner eie ngF&~ oeve keer Fme efJeefOe mes Yejle Deeefo jepeeDeeW kees Deewj osJeeW
kees ye[e Deeee& ngDee~ osJeeW ves Deekej ye[s Deeoj mes jepee eseebme keer hetpee keer~
cenejepe Yejle ves Yeer eseebme kes cegKe mes meejer yeeleeW kees megvekej hejce eerefle kees
eehle efkeee Deewj jepee meesceeYe leLee eseebme kegceej kee Ketye mecceeve efkeee~

YeieJeeve kees kesJeue%eeve keer GlheefeYeieJeeve ves Ske npeej Je<e& leke emLe keeue ceW leheejCe efkeee Devevlej
hegefjceleeuehegj veiej kes yeee Geeve ceW-eeeie ceW veeesOe Je=#e-JeJe=#e kes veeres
heeuiegve ke=<Ce SkeeoMeer kes hetJee&Cn keeue ceW Geje<ee{ ve#e$e ceW GvnW kesJeue%eeve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(9)

GlheVe ngDee~ Fv keer Dee%ee mes kegyesj ves YeieJeeve kee efoJe meceJemejCe efvecee&Ce
efkeee efpemeceW Je=<eYemesve kees Deeefo ueskej eewjemeer ieCeOej Les~ YeieJeeve ves Denle
DeJemLee ceW Ske npeej Je<e& kece Ske ueeKe hetJe& Je<e& leke YeJe peerJeeW kees Oecee&ce=le
kee GheosMe efoee~

YeieJeeve kee cees#eiecevehegve: YeieJeeve $e+<eYeosJe ceeIe ke=<Cee elego&Meer kes efove hetJee&Cnkeeue ceW kewueeMeheJe&le
mes ome npeej cegefveeeW kes meeLe cees#e kees eehle ngS Les, Gvekees ceQ vecemkeej kejlee
ntB~ le=leere keeue ceW leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj Ske he#e kes DeJeefMe jnves hej
YeieJeeve $e+<eYeosJe cegefe kees eehle ngS nQ~

eseebme kegceej kee oer#eeenCeYeieJeeve kees kesJeue%eeve nesves kes yeeo jepee meesceeYe Deewj eseebme kegceej Yeer
YeieJeeve kes meceJemejCe ceW oeref#ele nes YeieJeeve kes ieCeOej nes iees Les~ eLece ieCeOej
YeieJeeve kes heg$e Je=<eYemesve Les~ es ieCeOej ceve:hee&e%eeve mes meefnle meele $e+efeeW
mes efJeYetef<ele nesles nQ Deewj Gmeer YeJe mes cees#e eehle kej uesles nQ~ YeieJeeve $e+<eYeosJe
kes eewjemeer ieCeOej Les~
Deepe Fme nefmleveehegj veiej ceW YeieJeeve kes Deenej ueeYe kees ngS efvecveefueefKele
keeue Jeleerle nes egkee nw~ YeieJeeve keer Deeeg kee Mes<e keeue Ske Je<e& kece Ske
ueeKe hetJe& Je<e&, le=leere keeue kee DeJeefMe keeue leerve Je<e& mee{s Dee" ceen, elegLe&
keeue kee mecee-yeeeefueme npeej Je<e& kece Ske kees[ekees[er meeiej Deewj JeerjeYeg
kes efveJee&Ce kes Devevlej kee keeue {eF& npeej Je<e&, Flevee keeue Deepe leke nes egkee
nw~ YeieJeeve kes Deenejoeve mes heefJe$e ngF& veiejer Deepe leke leerLe& kenueeleer nw Deewj
YeJepeve ye[er Yeefe mes Fmekeer hetpee kejles nQ~
cenehegjeCe ceW Ssmee JeCe&ve nw efke eneB kegpeebieue osMe ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
kee meceJemejCe Deeee Lee~

N :M N: M

(10)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

peekegceej Deewj megueesevee

pevceFmeer kegpeebieue osMe kes nefmleveehegj veiej ceW $e+<eYeosJe kes eje jepeeefOejepe
heo hej mLeeefhele jepee meesceeYe jepe kejles Les, Gvekeer ue#ceerceleer veece keer jeveer
Leer~ Fve oesveeW kes peekegceej veece kee heg$e GlheVe ngDee leLee efJepee kegceej Deeefo
kees ueskej eewon heg$e Deewj Yeer GlheVe ngS~ es peekegceej Yejle eeJeleea kes mesveeheefle
ngS Les~ efkemeer mecee jepee meesceeYe mebmeej-Mejerj Deewj YeesieeW mes efJeje neskej ye[s
heg$e peekegceej kees jepe meeQhekej ess YeeF& eseebme kes meeLe YeieJeeve $e+<eYeosJe
kes meceJemejCe ceW oeref#ele nes iees~ FOej peekegceej efhelee kes heo hej Deemeerve neskej
he=LJeer kee heeueve kejves ueies~
Ske efove jepee peekegceej eer[e kes efueS yeenj Geeve ceW iees Deewj JeneB
efJejepeceeve Meerueieghle veece kes cenecegefve kes oMe&ve, hetpeve Deeefo kejkes GheosMe eJeCe
kejkes ueew jns Les~ Gmeer Jeve ceW meeBheeW kee Ske pees[e jnlee Lee Gmeves Yeer jepee
kes meeLe-meeLe Oece& eJeCe kej oee Oece& kee heeve efkeee Lee~ efkemeer mecee eeb[
Jee kes he[ves mes Gme pees[s kee mehe& Meeefvle mes ceje Deewj veeiekegceej peeefle kee osJe
nes ieee~ hegve: efkemeer mecee Jener jepee peekegceej neLeer hej meJeej neskej efhej
Gmeer Jeve ceW ieee Deewj JeneB Deheves meeLe-meeLe Oece&eJeCe kejves Jeeueer meefhe&Ceer kees
keekeesoj veece kes efkemeer efJepeeleere mehe& kes meeLe osKekej yengle ner kegefhele ngDee
leLee Gve oesveeW mehe&-meefhe&Ceer kees efOekekeej oskej eer[e kes keceue mes leeef[le efkeee~
Jes oesveeW JeneB mes Yeeies efkevleg mewefveke ueesieeW ves ueke[er leLee {sueeW mes Gmes yengle ceeje~
og:Ke mes Jeekegue nes heeheer mehe& Gmeer mecee cejkej iebiee veoer ceW keeueer veece kee
peue osJelee ngDee~ efpemes Yeejer heeeleehe nes jne nw, Ssmeer Jen meefhe&Ceer oe ceW
efveeue Oece& kees OeejCe kej cejer Deewj Deheves henues kes heefle veeiekegceej osJe keer eer
nes ieF&~ JeneB Gmeves Deheves heefle kees peekegceej eje Deheves ceejves keer metevee oer~
Gmeer mecee veeiekegceej osJe helveer kes Deheceeve kee yeouee egkeeves kes efueS peekegceej
kees mehe& yevekej keeves keer Fe mes peekegceej kes heeme Deeee~
peekegceej jeef$e kes mecee Meeveeieej ceW Deheveer eerceleer jeveer mes Fme meefhe&Ceer
kes JeefYeeej keer Ievee megvee jns Les~ Gmes megvekej peekegceej kees ceejves keer Fe
kejves Jeeuee Jen veeiekegceej Deheves ceve ceW kenves ueiee-osKees! Gme eer ves cegPemes

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(11)

Deheves heehe kees efhee efueee FmeerefueS ceQ helveer kes ceesn ceW Deekej Fmes ceejves Deeee
Lee Deye Fmekes eje Oece& efMe#ee eehlekej ceQ Gmeer mees Oece& kees OeejCe keBiee,
Ssmee meesekej Gme veeiekegceej osJe ves eesOe jefnle nes eie neskej peekegceej keer
Decetue jlveeW mes hetpee kejkes mle=efle keer Deewj meejer Ievee megvee oer~ lelheeeled Deheves
keee& ceW cegPes mcejCe kejvee, Ssmee kenkej Deheves mLeeve kees Jeeheme euee ieee~

mJeebJej eLeekeeMeer osMe keer JeejeCemeer veiejer ceW jepee Dekebheve jepe kejles Les Gvekes
megeYee veece keer jeveer Leer~ Fve oesveeW kes megueesevee Deewj ue#ceerceleer veece keer oes
keveeSB LeeR~ Gme megueesevee ves egJeeJemLee ceW eer efpevesv osJe keer Deveske ekeej keer
jlveceeer eefleceeSB yeveJeeF& LeeR Deewj Gvekes meye GhekejCe Yeer megJeCe& kes ner yeveJeees~
eeflee leLee lelmebyebOeer DeefYe<eske nes peeves kes yeeo Jen Gve eefleceeDeeW keer cenehetpee
kejleer Leer~ Jen Dejnble mlegefle, cegefve Yeefe, hee$eoeve Deeefo kejleer ngF& efJeMeg
meceioMe&ve kees eehle nes ieF&~ efkemeer mecee heeuiegve cenerves keer Deeefvnkee ceW
efJeefOehetJe&ke eefleceeDeeW keer hetpee keer, GheJeeme efkeee Deewj efhej Jen ke=Meebieer hetpee
kes Mes<ee#ele osves kes efueS efmebnemeve hej yew"s ngS jepee Dekebheve kes heeme ieF&~ jepee

mJeebJej ceb[he ceW megueesevee nefmleveehegj kes jepeheg$e peekegceej kes ieues ceW Jejceeuee [eue jner nw~

(12)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

ves Yeer G"kej neLe pees[kej efJeveehetJe&ke Mes<ee#ele ueskej cemleke hej jKes Deewj
kevee kees heejCee kes efueS efJeoe efoee~
jepee ves Ske yeej kevee megueesevee kees eewJeve DeJemLee ceW osKe cebef$eeeW kees
yegueekej efJeeej-efJeceMe& kejkes Deveeefo eefme mJeebJej eLee kee efveCe&e efkeee Deewj
jepeeDeeW kees yegueeves kes efueS eejeW lejhe Deheves otle Yespes~ en meye meceeeej
DeJeefOe%eeve mes peevekej efJeefe$eebieo veece kee osJe pees efke hetJe&YeJe ceW jepee Dekebheve
kee YeeF& Lee, meewOece& mJeie& mes Deeee Deewj Dekebheve cenejepe mes yeesuee-ceQ hegCeJeleer
megueesevee kee mJeebJej osKeves kes efueS Deeee ntB~ hegve: jepee keer Dee%ee ueskej Gme
osJe ves meJe&leesYe veece kee yengle megvoj mJeebJej YeJeve yeveeee Deewj jlve leesjCeeW
mes Gmes megmeefppele efkeee~ Gme mJeebJej kes mecee mes ner Fme mebmeej ceW keveejlve
kes efmeJeee Deewj keesF& Gece jlve veneR nw, en yeele eefme nes ieF& nw~ jepee Dekebheve
ves Deeiele Deke&keerefle& Deeefo jepeeDeeW kees mJeebJej Meeuee ceW "njeee~
FOej jeveer megeYee ves kevee kees cebieue mveeve kejekej Dejnvle osJe keer hetpee
kejeF& Devevlej efJeJeenesefele Jeeeuebkeej mes mepeekej mJeebJej ceb[he ceW Yespe efoee~
JeneB mJeebJej ceW DeveskeeW jepeeDeeW kees osKeles ngS megueesevee ves cesIemJej peekegceej
kes ieues ceW Jejceeuee [eue oer~ Gmeer mecee Glke= yeepeeW keer OJeefve nesves ueieer~
veeLeJebMe kes efMejesceefCe jepee Dekebheve ves kegJebMe kes efleueke peekegceej kees Deeies
kejkes veiej ceW eJesMe efkeee~
Gmeer mecee ogce&<e&Ce veece kes og heg<e ves Yejle kes ye[s megheg$e Deke&keerefle& kees
eg kes efueS Gesefpele kej efoee, efpememes JeneB yengle ner Yeebkej eg Meg nes ieee,
egkegMeue peekegceej ves Yeer Deveerefle efee Deke&keerefle& kees heke[ efueee~ eeefhe
Deke&keerefle& kee ueeskeesej JebMe Lee, eeJeleea efhelee Les, egJejepe heo Lee, yengle ye[er
mesvee Leer efhej Yeer Gmes Deveee kes efveefcee mes hejeYeJe kee og:Ke menvee he[e~ Deveblej
jepee Dekecheve ves megueesevee kee yeen kejkes Deke&keerefle& kees Deveske ekeej mes
emeVe kejkes Deheveer De#eceeuee veece keer kevee yeen oer Deewj peekegceej kes meeLe
Yeer mebefOe keje oer~ Fme egie ceW en mJeebJej efJeefOe jepee Dekecheve mes ner eefme
ngF& nw~
peekegceej Yeer megueesevee meefnle efJepeeeOe& veeceke neLeer hej meJeej neskej
Deheves YeeFeeW kes meeLe nefmleveehegj Deeves kees Gele ngS, leye ceeie& ceW DeeesOee veiej
peekej Yejle cenejepe kees eCeece kejkes Gmekeer emeVelee kees eehle kej Jeeheme neLeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(13)

peekegceej kes neLeer kees ceiej ves heke[ efueee, leye megueesevee ves Ceceeskeej ceb$e kee Oeeve
efkeee~ iebiee osJeer ves MeerIe ner Deekej Ghemeie& otj kej le hej ueekej jlve efmebnemeve hej oesveeW
kees efye"ekej hetpee-Yeefe keer~

hej yew"kej iebiee veoer mes Dee jns Les~ Jen neLeer heeveer ceW eueves ueiee Gmeer mecee,
otmejs mehe& kes meeLe meceeiece kejleer ngF& meefhe&Ceer kees osKekej Gve oesveeW kees
peekegceej kes mesJekeeW ves ceeje Lee, Jen mehe& cejkej keeueer osJeer ngDee Lee, Gmeves
ceiej kee he Oejkej Gme neLeer kees heke[ efueee~ neLeer kees [tyeles ngS osKekej
megueesevee ves hebe vecemkeej ceb$e kee mcejCe efkeee Deewj Ghemeie& keer meceeefhle leke
Deenej leLee Mejerj mes cecelJe kee leeie kej efoee~1
1. neLeer hes e{er peeleer Leer megueesevee meleer, iebiee ceW eJeen ves iener iepejepe keer ieleer~
Gme Jee ceW hegkeej efkeee Lee legcnW meleer, Yee ej kes Gyeej efueee Lee ke=heeJeleer~~
ns oerveyebOeg eerheefle keCee efveOeeve peer, Deye cesjer JeLee keeeW ve njes yeej keee ueieer~~

(14)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

Fleves ceW iebiee osJeer ves Dehevee Deemeve kebefhele nesves mes meye meceeeej peeve efuees
Deewj efkees ngS Ghekeej kees ceeveves Jeeueer Jen osJeer yengle MeerIe Deekej keeefuekee osJeer
kees [ebkej Gve meyekees efkeveejs hej ues DeeF& Deewj efJeefeee mes iebiee le hej Ske
megvoj YeJeve yeveJeeee, GmeceW ceefCecee efmebnemeve hej megueesevee kees yew"ekej Gmekeer
hetpee keer Deewj kene efke legcnejs efoS ngS vecemkeej ceb$e mes ner ceQ iebiee keer DeefOee$eer
osJeer ngF& ntB Deewj meewOecexv keer efveeesefieveer Yeer ntB, en meye lesjs ner emeeo mes ngDee
nw~ en megvekej peekegceej ves megueesevee mes hetJe& Je=eeble hete, leye megueesevee ves kene
efke efJebOeeeue heJe&le kes meceerhe efJebOehegjer veiejer ceW efJebOekesleg veece kee jepee jnlee
Lee, Gmekeer efeebiegeer eer Leer, Gve oesveeW kes efJebOeeer veece keer heg$eer ngF&~ Gmekes
efhelee ves cegPe hej esce nesves mes cesjs meeLe meye iegCe meerKeves kes efueS Gmes cesjs efhelee
cenejepe Dekebheve kees os oer~
efkemeer Ske efove GheJeve eer[e kejles mecee Gmes mehe& ves kee efueee leye
ceQves Gmes hebe vecemkeej ceb$e megveeee, Jen ceb$e kes eYeeJe mes cejkej iebiee osJeer
ngF& nw Deewj cesjs mvesn kes keejCe eneB j#ee keer nw~ Gme Ghemeie& kes otj nesves kes
yeeo Jes meye megKehetJe&ke nefmleveehegj Dee iees~ peekegceej ves jeveer megueesevee kees
hejeveer heo eoeve efkeee~ peekegceej Deewj megueesevee hetJe& pevce kes hegCe efJeMes<e
mes Gece-Gece YeesieeW kee DevegYeJe kej jns Les~ henues Yejle ves efoefiJepee kes ceOe
peekegceej mesveeheefle kees Deheves neLe mes Jeerjhe yeebOee Lee Dele: eeJeleea eje
ceneve keerefle& kees eehle peekegceej Gme mecee efJeMJe ceW Ske ceneve heg<e
kenueeles Les~
efkemeer mecee peekegceej kewueeMeheJe&le kes Jeve ceW efJenej kej jns Les, Gme
mecee Fv Deheveer meYee ceW peekegceej Deewj megueesevee kes Meerue keer eMebmee kej jns
Les Gmes megvekej meewOece& mJeie& kes jefJeeYe osJe ves Gvekes Meerue keer hejer#ee kes efueS
keebevee veece keer osJeer Yespeer~ Jen efJeeeOejer kee he ueskej peekegceej ceW Dehevee
Devegjeie eie kejves ueieer, DeveskeeW eseSB Deewj Gheee kejves hej Yeer peekegceej
Deheves Meerue mes eueeeceeve veneR ngS Deewj hejeer kees efJe<eJeled mecePee, Jen je#emeer
kee Jes<e yeveekej peekegceej kees G"ekej ues peeves ueieer, leye megueesevee ves otj mes
en Me osKekej Gmes ueuekeeje, leye Jen [jkej Yeeie ieF& Deewj jefJeeYe osJe kes
heeme ieF&~ Devevlej Gve oesveeW ves Deekej peekegceej mes #ecee ceebieer Deewj jlveeW mes hetpee
kejkes eLeemLeeve eues iees~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(15)

peekegceej-megueesevee kee Jewjeieefkemeer efove peekegceej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW OeceexheosMe kees
megvekej YeesieeW mes efJeje nes iees Deewj efMeJebkeje ceneosJeer kes heg$e DevevleJeere& kee
jepeeefYe<eske kejkes efJepee, peevle, mebpeevle Deeefo ess YeeF& Deewj jefJekeerefle&,
jefJebpee Deeefo jepeheg$eeW kes meeLe oeref#ele nes iees~ lelkeeue ner meele $e+ef Deewj
ceve:hee&e %eeve mes meefnle neskej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes FkenejJeW ieCeOej nes
iees~ FOej megueesevee ves Yeer yeeeer Deeefe&kee kes heeme Deeefe&kee oer#ee ues ueer Deewj
Ieesj leheejCe kejles ngS %eeve kes DeYeeme ceW melele lelhej nes ieeer, leye ieejn
Debiehee&vle %eeve kees eehle kej efueee~ Devevlej eerheee&e kee veeMekej Deegle
mJeie& ceW osJe nes ieF&~ keeueeblej ceW cenecegefve peekegceej ieCeOej ves Yeer Ieeefleee
keceeX kee veeMekej kesJeue%eeve kees eehle kej efueee Deewj he=LJeer leue hej efJenej
kej YeJepeerJeeW kees OeceexheosMe osles jns~ Devle ceW eej DeIeeefleee keceeX kee Yeer
DeYeeJekej efmeheo kees eehle nes iees~ Ssmes ieCeOej cenecegefve peekegceej kees
cesje vecemkeej nesJes~

N :M N: M

Deveeefo efveOeve
Ceceeskeej ceneceb$e

Cecees DeefjnbleeCeb,
Cecees efmeeCeb,
Cecees DeeFefjeeCeb,
Cecees GJepPeeeeCeb,
Cecees ueesS meJJe meentCeb~

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

(16)

leerLekejeW keer hejcheje kee keeue

le=leerekeeue ceW leerve Je<e&, mee{s Dee" ceen kes DeJeefMe jnves hej $e+<eYeosJe cegefe
kees eehle ngS~ $e+<eYeosJe kes cege nesves kes heeeled heeeme ueeKe kejes[ meeiej kes yeerle
peeves hej DeefpeleveeLe cegefe kees eehle ngS~ Fvekes yeeo leerme ueeKe kejes[ meeiej yeerle
peeves hej mebYeJeveeLe efme ngS~ Fvekes Devevlej ome ueeKe kejes[ meeiej kes yeerle peeves
hej DeefYeveboveveeLe cege ngS~ Fvekes yeeo veew ueeKe kejes[ meeiej kes yeerle peeves hej
megceefleveeLe efmeef kees eehle ngS~ Fvekes Devevlej veyyes npeej kejes[ meeiej kes yeeo
heeeYeefpeve cegkele ngS~ hegve: veew npeej kejes[ meeiej yeeo megheee&veeLe cege ngS~
Devevlej veew meew kejes[ meeiej yeeo eveYe cege ngS~ hegve: veyyes kejes[ meeiej kes yeeo
heg<heobleefpeve efme ngS~ hegve: veew kejes[ meeiej kes yeeo Meerleueefpeve efme ngS~ Devevlej
leQleerme ueeKe eflenej npeej veew meew meeiej kes yeeo eseebmeefpeve efme ngS~ hegve: eewJeve
meeiej kes yeeo Jeemeghetpe, leerme meeiej kes yeeo efJeceueveeLe, veew meeiej kes yeeo
DevevleveeLe Deewj eej meeiej kes yeeo Oece&veeLe efme ngS~ Fmekes heeeled heewve heue kece
leerve meeiej kes yeeo MeebefleveeLe, hegve: DeOe&heue kes yeeo kegbLegveeLe Deewj Ske npeej kejes[
Je<e& kece heeJe heueeshece kes yeerle peeves hej DejveeLe YeieJeeve cegefekees eehle ngS~ Fmekes
heeeled Ske npeej kejes[ Je<eeX kes yeeo ceefuueveeLe, eewJeve ueeKe Je<e& kes yeeo
cegefvemegele, n ueeKe Je<e& kes yeeo veefceveeLe, heeBe ueeKe Je<eeX kes yeeo vesefceveeLe,
eflejemeer npeej meele meew heeeme Je<eeX kes yeeo heee&veeLe Deewj oes meew heeeme Je<eeX kes yeerle
peeves hej Jeerj YeieJeeve cegefe kees eehle ngS nQ~ JeerjeYeg hebecekeeue kes eejbYe nesvs e ceW
leerve Je<e& mee{s Dee" ceen keeue yeekeer jnves hej ner cees#e kees eehle ngS nQ~ Fvekees cege
ngS Deepe {eF& npeej Je<e& nes iees nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ves keeefle&ke ke=<Cee
DeceeJemee kes G<eekeeue ceW cegefe kees eehle efkeee nw efpemekes Gheue#e ceW Deepe leke
meJe&$e oerheceeefuekee GlmeJe ceveeee peelee nw Deewj meoe ner ceveeee peelee jnsiee~

Oece& keer neefveheg<heoble leerLekej kes leerLe& ceW Devle ceW heeJe heueheele Oece& kee DeYeeJe nes ieee
Devevlej MeerleueveeLe ngS~ Fvekes leerLe& ceW DeOe& heue, eseebmeveeLe kes leerLe& ceW heewve
heue, Jeemeghetpe kes leerLe& ceW Ske heue, efJeceueveeLe kes leerLe& ceW heewve heue,
DevevleveeLe kes leerLe& ceW DeOe&heue Deewj Oece&veeLe kes leerLe& ceW heeJe heuehee&vle Oece&
leerLe& kee Jegso jne nw DeLee&led ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kes oes<e mes Gme mecee oer#ee
uesves JeeueeW kee DeYeeJe nesves mes Oece& mete& Demle nes ieee Lee~ (efleueeseheCCeefe he=. 307)

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(17)

(18)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

eeJeleea mevelkegceej
kegpeebieue osMe kes nefmleveehegj veiej1 ceW kegJebMe keer hejcheje ceW elegLe&
eeJeleea mevelkegceej ngS pees heheeMe mes efKebekej Deees ngS osJeeW eje mebyeesefOele
nes oeref#ele nes iees Les~ DeejeOevee keLeekeesMe ceW Fvekee peerJeveJe=e Fme ekeej nwes mevelkegceej eeJeleea meceiefeeW ceW eOeeve Les~ GvneWves n KeC[ he=LJeer
Deheves JeMe ceW kej ueer Leer~ veJeefveefOe, eewon jlve, eewjemeer ueeKe neLeer, Fleves ner
jLe, De"ejn kejes[ Iees[s, eewjemeer kejes[ MetjJeerj, eeveJes kejes[ eece, eeveJes
npeej jeefveeeB Fleeefo efJeMeeue JewYeJe Lee~ yeeerme npeej cegkegye jepee eeJeleea
keer Dee%ee efMejmee OeejCe kejles Les~ es eeJeleea keeceosJe heo kes Oeejke Yeer Les~
Ske efove meewOece& mJeie& kes Fv ves Deheveer meYee ceW ceveg<eeW kes he keer eMebmee
kejles ngS mevelkegceej kes he kees meyemes Glke= kene~ Gme mecee keewlegkeJeMe
hejer#ee kejves kes efueS ceefCeetue Deewj jlveetue veece kes oes osJe eneB YetceC[ue hej
Deees~ ieghleJes<e mes mveeveeieej ceW jepee kes he kees osKekej yengle ner emeVe ngS~
Devevlej ejheeue mes kene efke eeJeleea kees kenes efke mJeie& mes oes osJe Deehekes he
kees osKeves kes efueS Deees nQ~ eeJeleea ves mveeve kejkes JeeeYet<eCeeW mes Deuebke=le nes
efmebnemeve hej Dee{ neskej Gve osJeeW kees Deeves kees kene~ Gme mecee Jes osJe meYee
ceW Deekej yeesues-cenejepe! mveeve kes mecee pees Deehekee he Lee, Jen Deye veneR
jne~ Ssmee megvekej meYeer meYeemeoeW kees yengle ner Deeee& ngDee~
osJeeW ves Ske Ie[s ceW peue Yej efoee Deewj Ske efyevog peue efvekeeue efoee
efhej meYee mes hete, efke keee peue kece nes ieee nw? Gej ceW meyeves kene-peue
peeW keer leeW Yeje nw~ yeme! osJeeW ves kene-Ssmes ner jepee kes he ceW pees Devlej
ngDee nw Jen legcnW helee veneR eue jne nw~ Fme Ievee mes eeJeleea mebmeej kes
efJe<ee YeesieeW mes efJeje nes iees~ Deheves heg$e megkegceej kees jepe oskej pewvesejer
oer#ee ues ueer Deewj IeesjeIeesj leheejCe kejves ueies~ hejeOeerve eke=efle, efJe
Deenej Deeefo kes efveefcee mes Deewj Demeelee kece& kes leereesoe mes cegefvejepe
mevelkegceej kes Mejerj ceW Yeebkej jesie GlheVe nes iees efkevleg Jes cegefve Mejerj mes
efvece&ce nesves mes Gmekeer Ghes#ee kejkes Deheveer DeeJeMeke efeeeDeeW ceW meeJeOeeve Les
Deewj keef"ve mes keef"ve lehe kej jns Les~
1. nefjJebMehegjeCe he=. 539

osJe ves mevelkegceej kes he keer hejer#ee kejkes jepee kes he kes ceo kees otj kej efoee~ eeJeleea
mevelkegceej ves owiecyejer oer#ee ues ueer~ Yeebkej jesieeW kes nesves hej hegve: osJe ves hejer#ee ueer~
efkevleg cegefvejepe Mejerj mes hetCe& efve:mhe=n nQ~

hegve: efkemeer mecee meewOece& mJeie& keer FvmeYee ceW cegefveeeW kes eeefj$e keer eMebmee
kejles ngS Fv ves mevelkegceej cegefve keer eMebmee keer~ Gme mecee ceovekesleg veece kee
osJe Gvekeer hejer#ee kes efueS eneB Deeee~ Jewe kee Jes<e yeveekej Jeve ceW meeOeg kes heeme
ieee~ cegefvejepe ves kene-YeeF&! cegPes meyemes ye[e jesie nw eefo legce Gmekeer oJeeF&
kej mekees lees "erke nw~ Jewe ves hete-Jen keee nw? cegefvejepe ves kene-Jen jesie
nw pevce uesvee eefo Fme jesie keer oJeeF& legcnejs heeme nw lees os oes~ Jewe Jes<eOeejer
osJe ves kene-Fme jesie kees lees ceQ keg veneR mecePelee ntB~ Gme mecee cegefvejepe ves

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(19)

Deheveer lehe Meefe mes GlheVe ngF& $e+efeeW kes yeue mes #eCecee$e ceW Deheves Ske neLe
kee keg jesie ve kejkes Gme Jewe kees yelee efoee Deewj kene efke peye Mejerj cesje
veneR nw leye ceQ Fmekeer efeblee keeeW keB FmeefueS ceQ efvemhe=n ntB~ en ecelkeej
osKekej Jewe ves Deheves he kees eie kej cegefve keer Deveske mlegefleeeW mes mlegefle kejles
ngS hetpee keer Deewj kene-ns veeLe! pevce-cejCe kees otj kejves Jeeueer Deew<eefOe lees
Deehekes heeme ner nw Deewj Deehe mJeeb Fmekee mesJeve kej Yeer jns nQ leLee nce pewmes
mebmeejer oerve eeCeer Yeer Deehe pewmes ceneheg<eeW keer MejCe ceW Deekej Fme jesie kee veeMe
kej mekeles nQ~
Fme ekeej cegefve kee ceenelce eie kej Jen osJe mJeie& euee ieee~
FOej cegefvejepe mevelkegceej Ghemeie& SJeb hejer<eneW kees menve kejves ceW meceLe&
Deheves eeefj$e kees Je=efbiele kejles ngS Ieeefleee keceeX kee veeMekej kesJeueer nes iees
Deewj yengle keeue leke he=LJeer hej efJenej kej DeIeeefleee keceeX kee Yeer veeMekej
Meeele megKecee efmeheo kees eehle nes iees~
Fve eeJeleea keer kegue Deeeg leerve ueeKe Je<e& keer Leer~ GmeceW heeeme npeej Je<e&
kegceej keeue ceW, heeeme npeej Je<e& ceeb[efueke DeJemLee ceW, ome npeej Je<e& efoefiJepee
ceW, veyyes npeej Je<e& eeJeleea neskej jepe kes GheYeesie ceW Deewj Ske ueeKe Je<e& mebeceer
cegefve DeJemLee ceW Jeleerle ngS nQ~
es eeJeleea hevnJeW Oece&veeLe leerLekej kes leerLe& ceW ngS nQ~ Deepe ueeske kes
DeeYeeie ceW efJejepeceeve efme hejceelcee nQ GvnW cesje yeejcyeej vecemkeej nesJes~

(20)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

leerLekej, eeJeleea Deewj keeceosJe

eer MeebefleveeLe YeieJeeve

kegpeebieue osMe keer nefmleveehegj jepeOeeveer ceW kegJebMeer jepee efJeemesve jepe
kejles Les~ Gvekeer jeveer kee veece SsjeJeleer Lee~ YeieJeeve MeebefleveeLe kes ieYe& ceW Deeves
kes n cenerves henues mes ner Fv keer Dee%ee mes nefmleveehegj veiej ceW ceelee kes Deebieve

N :M N: M

leerLekej$ee ceb$e
eR Den leerLekej-eeJeefle&-keeceosJeheomeceefvJele-eer MeebefleveeLekegbLegveeLeDejveeLeleerLekejsYees vece:~
ceelee SsjeosJeer jeef$e kes efheues enj ceW meesuen mJehve osKe jner nQ~ Oevekegyesj ceelee kes Deebieve
ceW jlveeW keer Je<ee& kej jns nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(21)

ceW jlveeW keer Je<ee& nesves ueieer Deewj eer, er, Oe=efle Deeefo osefJeeeB ceelee keer mesJee ceW
lelhej nes ieF~ YeeoeW Jeoer mehleceer kes efove YejCeer ve#e$e ceW jeveer ves ieYe& OeejCe
efkeee~ Gme mecee mJeie& mes osJeeW ves Deekej leerLekej ceneheg<e kee ieYe&keueeCeke
ceneslmeJe ceveeee Deewj ceelee-efhelee keer hetpee keer~
veJe ceeme Jeleerle nesves kes yeeo jeveer SsjeosJeer ves pes ke=<Ce elego&Meer kes efove
eele:keeue kes mecee leerve ueeske kes veeLe Ssmes heg$ejlve kees pevce efoee~ Gmeer mecee
eej ekeej kes osJeeW kes eneB mJeeb ner efyevee yepeees MebKeveeo, Yesjerveeo, efmebnveeo
Deewj IeCeveeo nesves ueies~ meewOecexv SsjeJele neLeer hej e{kej FveCeer Deewj
DemebKe osJeieCeeW meefnle veiej ceW Deeee leLee YeieJeeve kees megcesheJe&le hej ues peekej
pevceeefYe<eske ceneslmeJe ceveeee~ DeefYe<eske kes Devevlej YeieJeeve kees DeveskeeW JeeeuebkeejeW
mes efJeYetef<ele kejkes Gvekee MeebefleveeLe en veece jKee~ Fme ekeej YeieJeeve kees
nefmleveehegj Jeeheme ueekej ceelee-efhelee kees meeQhekej hegvejefhe eneB pevcekeueeCeke
ceneslmeJe ceveekej Deevebo veeceke veeke kejkes Deheves-Deheves mLeeve hej eues iees~
YeieJeeve keer Deeeg Ske ueeKe Je<e& keer Leer, Mejerj eeueerme Oeveg<e TBee Lee,
megJeCe& kes meceeve keebefle Leer, OJepee, leesjCe, MebKe, ee Deeefo Ske npeej Dee" MegYe
efevn Gvekes Mejerj ceW Les~ GvneR efJeemesve keer eMemJeleer jeveer kes eeeegOe veece kee
Ske heg$e ngDee~ osJekegceejeW kes meeLe eer[e kejles ngS YeieJeeve MeebefleveeLe Deheves ess
YeeF& eeeegOe kes meeLe-meeLe Je=ef kees eehle nes jns Les~ YeieJeeve keer eewJeve
DeJemLee Deeves hej Gvekes efhelee ves kegue, he, DeJemLee, Meerue, keebefle Deeefo mes
efJeYetef<ele Deveske keveeDeeW kes meeLe Gvekee efJeJeen kej efoee~
Fme lejn YeieJeeve kes peye kegceejkeeue kes heeerme npeej Je<e& Jeleerle nes
iees, leye cenejepe efJeemesve ves GvnW Dehevee jepe mecehe&Ce kej efoee~ ece mes
Geceesece YeesieeW kee DevegYeJe kejles ngS peye YeieJeeve kes heeerme npeej Je<e& Deewj
Jeleerle nes iees, leye Gvekeer DeeegOeMeeuee ceW eeJeleea kes JewYeJe kees eie kejves
Jeeuee eejlve GlheVe nes ieee~ Fme ekeej ee kees Deeefo ueskej eewon jlve Deewj
veJeefveefOeeeB eie nes ieF~ Fve eewon jlveeW ceW ee, $e, leueJeej Deewj oC[ es
DeeegOeMeeuee ceW GlheVe ngS Les, keeefkeCeer, ece& Deewj et[eceefCe eerie=n ceW eke ngS
Les, hegjesefnle, mesveeheefle, mLeheefle Deewj ie=nheefle nefmleveehegj ceW efceues Les Deewj eer, iepe
leLee Dee efJepeeeOe& heJe&le hej eehle ngS Les~ veew efveefOeeeB Yeer hegCe mes esefjle ngS
FveW kes eje veoer Deewj meeiej kes meceeiece hej ueekej oer ieF& LeeR~

(22)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

Fveefo osJeieCe efceuekej efpeveyeeueke kees megces heJe&le hej ues peekej
1008 keueMeeW mes ceneefYe<eske kej jns nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(23)

(24)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

eejlve kes eke nesves kes yeeo YeieJeeve ves efJeefOeJeled efoefiJepee kejkes n
KeC[ kees peerlekej Fme Yejle#es$e ceW Ske$e Meemeve efkeee Lee~ peneB hej mJeeb
YeieJeeve MeebefleveeLe Fme he=LJeer hej epee kee heeueve kejves Jeeues Les, JeneB kes megKe
Deewj meewYeeie kee keee JeCe&ve efkeee pee mekelee nw? Fme ekeej eeJeleea kes
meeceepe ceW YeieJeeve keer eeveJes npeej jeefveeeB LeeR~ yeeerme npeej cegkegye
jepee Gvekeer mesJee kejles Les Deewj yeeerme e#e ncesMee eecejeW kees {gjeee kejles Les~
eeJeefle&eeW kes mee{s leerve kejes[ yebOegkegue neslee nw~ De"ejn kejes[ Iees[s, eewjemeer
ueeKe neLeer, leerve kejes[ Gece Jeerj, DeveskeeW kejes[ efJeeeOej Deewj De"emeer npeej
cues jepee nesles nQ~ eeveJes kejes[ eece, heenej npeej veiej, meesuen npeej
Kes, eewyeerme npeej keJe&, eej npeej cebye Deewj De[leeueerme npeej heeve nesles
nQ Fleeefo DeveskeeW JewYeJe nesles nQ~

eewon jlveeW kes veeceeer, hegjesefnle, mesveeheefle, mLeheefle, ie=nheefle, iepe Deewj Dee es meele peerefJele
jlve nQ SJeb $e, Deefme, oC[, ee, keeefkeCeer, efebleeceefCe Deewj ece& es meele jlve
efvepeeaJe nesles nQ~

veJeefveefOeeeW kes veecekeeue, cenekeeue, heeC[g, ceeveJe, MebKe, hee, vewmehe&, efhebieue Deewj veeveejlve es
veew efveefOeeeB nQ~ es ece mes $e+leg kes eesie JeeW, Yeepeve, Oeeve, DeeegOe, Jeeefo$e,
Jee, nce&, DeeYejCe Deewj jlvemecetneW kees efoee kejleer nQ~

oMeebie YeesieefoJehegj, jlve, efveefOe, mewve, Yeespeve, Yeepeve, Meee, Deemeve, Jeenve Deewj
veee es eeJeefle&eeW kes oMeebie Yeesie nesles nQ~
Fme ekeej mebKeele npeej heg$e-hegef$eeeW mes Jesefle YeieJeeve MeebefleveeLe eeJeleea
kes meeceepe kees eehle kej oMe ekeej kes YeesieeW kee GheYeesie kejles ngS megKe mes
keeue Jeleerle kej jns Les~ YeieJeeve meesuenJeW leerLekej Deewj heeBeJeW eeJeleea nesves kes
meeLe-meeLe yeejnJeW keeceosJe heo kes Oeejke Yeer Les~

YeieJeeve kee Jewjeiepeye YeieJeeve kes heeerme npeej Je<e& meeceepeheo ceW Jeleerle nes iees, leye Ske
mecee Deuebkeejie=n kes Yeerlej Deuebkeej OeejCe kejles ngS GvnW ohe&Ce ceW Deheves oes

YeieJeeve MeebefleveeLe ves eejlve kees eehlekej <edKeC[ he=LJeer kee jepe efkeee~ hegve: owiecyejer
oer#ee ueskej leheejCe ceW ueerve nQ~ Jewj-efJejesOeer peerJe Yeer Meevle nes iees nQ~

eefleefyecye efoKeeF& efoes~ Gmeer mecee GvnW Deelce%eeve GlheVe nes ieee Deewj hetJe& pevce
kee mcejCe Yeer nes ieee~ leye YeieJeeve mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW kes mJehe kee
efJeeej kejles ngS efJeje nes iees~ Gmeer mecee ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej DeveskeeW
mlegefleeeW mes mlegefle hetpee keer, Devevlej meewOece& Deeefo Fv meYeer osJeieCeeW kes meeLe
GheefmLele nes iees~ YeieJeeve ves veejeeCe veece kes heg$e kee jepeeefYe<eske kejkes meYeer
keggefcyeeeW kees eLeeeesie GheosMe efoee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(25)

(26)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

YeieJeeve kee oer#ee enCeDevevlej Fv ves YeieJeeve kee oer#eeefYe<eske kejkes meJee&Le&efmeef veece keer
heeuekeer ceW efJejepeceeve kejkes nefmleveehegj veiej kes meneece Jeve ceW eJesMe efkeee~
Gmeer mecee pes ke=<Ce elego&Meer kes efove YejCeer ve#e$e ceW yesuee kee efveece ueskej
YeieJeeve ves hebecegef ueeWe kejkes vece: efmesYe: kenles ngS vebeeJele& Je=#e kes
veeres mJeeb pewvesejer oer#ee enCe kej ueer Deewj mechetCe& heefjen kee leeie kejkes
Oeeve ceW efmLej nesles ner ceve:hee&e%eeve eehle kej efueee~

YeieJeeve kee Deenejcebefojhegj kes jepee megefce$e ves YeieJeeve MeebefleveeLe kees Keerj kee Deenej oskej
hebeeee& JewYeJe kees eehle efkeee~ Fme ekeej Devegece mes leheejCe kejles ngS
YeieJeeve kes meesuen Je<e& Jeleerle nes iees~

YeieJeeve kees kesJeue%eeve keer eeefhleYeieJeeve MeebefleveeLe meneeceJeve ceW vebeeJele& Je=#e kes veeres heekeemeve mes efmLele
nes iees Deewj heew<e Megkeue oMeceer kes efove Devleceg&ntle& ceW oMeJeW iegCemLeeve ceW ceesnveere
kece& kee veeMekej yeejnJeW iegCemLeeve ceW %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe Deewj Devlejee kee
meJe&Lee DeYeeJe kejkes lesjnJeW iegCemLeeve ceW hengBekej kesJeue%eeve mes efJeYetef<ele nes iees
Deewj GvnW Ske mecee ceW ner mechetCe& ueeskeeueeske mhe efoKeves ueiee~ henues YeieJeeve
ves eejlve mes n KeC[ he=LJeer kees peerlekej meeceepeheo eehle efkeee Lee, Deye
YeieJeeve ves Oeeveee mes efJee ceW Ske$e jepe kejves Jeeues ceesnjepe kees peerlekej
kesJeue%eeveheer meeceepe ue#ceer kees eehle kej efueee~ Gmeer mecee Fv keer Dee%ee
mes kegyesj ves efoJe meceJemejCe keer jevee kej oer~

meceJemejCe kee mebef#ehle JeCe&veen meceJemejCe he=LJeerleue mes heeBe npeej Oeveg<e TBee Lee, Fme he=LJeerleue mes
Ske neLe TBeeF& mes ner Fmekeer meeref{eeB eejbYe nes ieF& LeeR~ es meeref{eeB Ske-Ske
neLe keer LeeR Deewj yeerme npeej eceeCe LeeR~ en meceJemejCe ieesueekeej jnlee nw~
FmeceW meyemes henues Oetefuemeeue kes yeeo eejeW efoMeeDeeW ceW eej ceevemlebYe nQ,
ceevemlebYeeW kes eejeW Deesj mejesJej nQ, hegve: eLeceYetefce-ewleeemeeoYetefce nw~ Fmekes
yeeo efvece&ue peue mes Yejer heefjKee nw, efhej heg<heJeeefkee (ueleeJeve) nQ, Gmekes Deeies
henuee kees nw, Gmekes Deeies oesveeW Deesj mes oes-oes veeeMeeueeSB nQ, Gmekes Deeies
otmeje DeMeeske, Deece, ebheke Deewj mehleheCe& kee Jeve nw, efpemekee veece GheJeveYetefce

YeieJeeve MeebefleveeLe osJeeW eje G"eF& ieF& heeuekeer mes meneeceJeve ceW Deekej meJe& heefjen kee
leeiekej kesMeueeWe kejkes efoiecyej oer#ee OeejCekej Oeeve ceW ueerve nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(27)

nw~ Gmekes Deeies Jesefokee nw, leovevlej OJepeeDeeW keer hebefeeeB nQ, efhej otmeje kees
nw, Gmekes Deeies Jesefokee meefnle keuheJe=#eeW kee Jeve nw, Gmekes yeeo mlethe, mletheeW kes
yeeo cekeeveeW keer hebefeeeB nQ, efhej mheefke ceefCecee leermeje kees nw Gmekes Yeerlej
ceveg<e, osJe Deewj cegefveeeW keer yeejn meYeeSB nQ~ Fme ekeej Fme meceJemejCe ceW Dee"
YetefceeeB nQ, eej hejkeess nQ Deewj heeBe JesefoeeB nQ~ leovevlej heeref"kee nw~ Fme
heeref"kee ceW leerve keveer nQ Gve hej e{ves kes efueS meeref{eeB nQ~ eLece keveer hej
Oece&ee nw, efleere keveer hej Dee" ceneOJepeeSB SJeb leermejer keveer hej iebOekeger
nw~ Fmekes DeeYeeie hej keceueemeve hej eej Debiegue DeOej ner Den&vle osJe efJejepeceeve
jnles nQ~ YeieJeeve hetJe& ee Gej keer Deesj cegBn kej efmLele jnles nQ efhej Yeer DeefleMee
efJeMes<e mes eejeW efoMeeDeeW ceW ner YeieJeeve kee cegBn efoKelee jnlee nw~ meceJemejCe ceW
eejeW Deesj eoef#eCee kes ece mes henues kees"s ceW ieCeOej Deewj cegefveieCe, otmejs ceW
keuheJeeefmeveer osefJeeeB, leermejs ceW Deeefe&keeSB Deewj eeefJekeeSB, eewLes ceW peesefle<eer
osJeebieveeSB, heeBeJeW ceW Jevlej osJeebieveeSB, "s ceW YeJeveJeemeer osJeebieveeSB, meeleJeW ceW
YeJeveJeemeer osJe, Dee"JeW ceW Jeblej osJe, veJeceW ceW peesefle<eer osJe, omeJeW ceW keuheJeemeer
osJe, ieejnJeW ceW eeJeleea Deeefo ceveg<e Deewj yeejnJeW ceW heMeg yew"les nQ~

meceJemejCe ceW YeJe peerJeeW kee eceeCeYeieJeeve kes meceJemejCe ceW eeeegOe kees Deeefo ueskej eerme ieCeOej Les~
yeeme" npeej cegefveieCe, mee" npeej leerve meew Deeefe&keeSB, oes ueeKe eeJeke Deewj eej

meceJemejCe ceW efJejepeceeve YeieJeeve MeebefleveeLe keer efoJe OJeefve mes

DemebKe YeJepeerJe OeceexheosMe eJeCe kej jns nQ~

(28)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

ueeKe eeefJekeeSB, DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW efleee Les~ Fme ekeej yeejn
ieCeeW kes meeLe-meeLe YeieJeeve ves yengle keeue leke Oece& kee GheosMe efoee~

YeieJeeve kees cees#eiecevepeye YeieJeeve keer Deeeg Ske ceen Mes<e jn ieF&, leye Jes meccesoefMeKej hej Deees
Deewj efJenej yebo kej Deeue eesie ceW efJejepeceeve nes iees~ pes ke=<Ce elego&Meer kes
efove YeieJeeve elegLe& MegkeueOeeve kes eje eejeW DeIeeefleee keceeX kee veeMekej Ske
mecee ceW ueeske kes DeeYeeie hej peekej efJejepeceeve nes iees~ Jes efvele, efvejbpeve,
ke=leke=le efme nes iees~ Gmeer mecee Fveefo eej ekeej kes osJeeW ves Deekej
efveJee&CekeueeCeke keer hetpee keer Deewj Debeflece mebmkeej kejkes Yemce mes Deheves ueuee
Deeefo GeceebieeW kees heefJe$e kej mJe-mJe mLeeve kees eues iees~
es MeebefleveeLe YeieJeeve leerLekej nesves mes yeejnJeW YeJe hetJe& jepee eer<esCe Les Deewj
cegefve kees Deenejoeve osves kes eYeeJe mes YeesieYetefce ceW iees Les, efhej osJe ngS, efhej
efJeeeOej ngS, efhej osJe ngS, efhej yeueYe ngS, efhej osJe ngS, efhej JeeeegOe
eeJeleea ngS, Gme YeJe ceW FvneWves oer#ee ueer Leer Deewj Ske Je<e& kee eesie OeejCe kej
Ke[s nes iees Les, leye Fvekes Mejerj hej ueleeSB e{ ieF& LeeR, meheeX ves Jeeceer yevee ueer
Leer, heef#eeeW ves IeeWmeues yevee efuees Les Deewj es JeeeegOe cegefvejepe Oeeve ceW ueerve jns
Les, Devevlej Denefcev ngS, efhej cesIejLe jepee ngS, Gme YeJe ceW FvneWves oer#ee ueskej

YeieJeeve kes cees#eieceve kes Devevlej Fveefo osJeieCe Mejerj keer mebmkeej efeee kej jns nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(29)

Ieesj leheejCe kejles ngS meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efebleJeve efkeee Lee Deewj
Gmekes eYeeJe mes leerLekej eke=efle kee yebOe kej efueee Lee, efhej JeneB mes meJee&Le&emf eef
ceW Denefcev ngS, efhej JeneB mes Deekej peiele kees Meebefle eoeve kejves Jeeues meesuenJeW
leerLekej, yeejnJeW keeceosJe Deewj hebece eeJeleea Ssmes MeebefleveeLe YeieJeeve ngS~
GejhegjeCe ceW eer iegCeYe mJeeceer kenles nQ efke Fme mebmeej ceW Deve ueesieeW keer
yeele peeves oerefpeS, eer MeebefleveeLe efpevesv kees es[kej YeieJeeve leerLekejeW ceW Ssmee
keewve nw efpemeves hetJe& kes yeejn YeJeeW ceW mes eleske YeJe ceW yengle Yeejer Je=ef eehle keer
nes? FmeefueS ns efJeeved ueesieeW! eefo legce Meebefle eenles nes lees meyemes Gece Deewj
meyekee Yeuee kejves Jeeues eer MeebefleveeLe efpevesv kee efvejvlej Oeeve kejles jnes~
ener keejCe nw efke Deepe Yeer YeJepeerJe Meebefle keer eeefhle kes efueS eer MeebefleveeLe
YeieJeeve keer DeejeOevee kejles nQ~
heg<heoble leerLekej mes ueskej meele leerLekejeW leke Gvekes leerLe&keeue ceW Oece& keer
Jegefefe ngF& Dele: Oece&veeLe leerLekej kes yeeo heewve heue kece leerve meeiej leke Oece&
keer hejcheje DeJegefVehe mes eueleer jner~ Devevlej heeJe heuekeeue leke Fme Yejle
#es$e kes Deee&KeC[ ceW Oece& kee efJeso nes ieee DeLee&led ngC[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes
Gme heeJe heue eceeCekeeue leke oer#ee uesves JeeueeW kee DeYeeJe nes peeves mes Oece&heer
mete& Demle nes ieee Lee, Gme mecee MeebefleveeLe ves pevce efueee Lee~ leye mes Deepe
leke Oece& hejcheje DeefJeefVehe mes eueer Dee jner nw~ FmeefueS GejhegjeCe ceW
eer iegCeYe mJeeceer kenles nQ efkeYeesieYetefce Deeefo keejCeeW mes ve ngDee cees#eceeie& eeefhe $e+<eYeveeLe Deeefo
leerLekejeW kes eje hegve: hegve: efoKeueeee ieee Lee lees Yeer Gmes eefme DeJeefOe kes Devle
leke ues peeves ceW keesF& Yeer meceLe& veneR nes mekee, leovevlej pees MeebefleveeLe YeieJeeve ves
cees#eceeie& eie efkeee, Jener Deepe leke DeKeC[he mes yeeOee jefnle euee Dee jne nw
FmeefueS Fme egie kes Deee ieg eer MeebefleveeLe YeieJeeve ner nQ keeeWefke Gvekes henues pees
hevn leerLekejeW ves cees#eceeie& eueeee Lee, Jen yeere-yeere ceW efJeve neslee peelee Lee~
Fme ekeej mes Fme nefmleveehegj veiejer ceW YeieJeeve MeebefleveeLe kes ieYe&, pevce,
lehe Deewj %eeve Ssmes eej keueeCeke ngS nQ, en yeele mhe nw leLee MeebefleveeLe ves
DeeceJeve ceW oer#ee ueer SJeb DeeceJeve ceW ner GvnW kesJeue%eeve GlheVe ngDee nw, Ssmee keLeve
efleueeseheCCeefe SJeb GejhegjeCe oesveeW ner iebLeeW ceW mhe nw FmeefueS en nefmleveehegj
veiejer YeieJeeve MeebefleveeLe kes eej keueeCekeeW mes heefJe$e nes egkeer nw~

(30)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

efpevekes Mejerj keer TBeeF& Ske meew mee" neLe Leer, pees hebece eeJeleea Les Deewj
yeejnJeW keeceosJe heo kes Oeejer Les, efpevekes efnjCe kee efevn Lee, pees YeeoeW Jeoer
mehleceer kees ceelee kes ieYe& ceW Deees, pes Jeoer eewome kees pevce efueee Deewj pes
Jeoer eewome kees ner oer#ee enCe efkeee, heew<e Megkeuee oMeceer kes efove kesJeue%eeveer ngS
hegve: pes Jeoer eewome kees cegefe Oeece kees eehle ngS, Ssmes MeebefleveeLe YeieJeeve
meowJe nce meyekees Meebefle eoeve kejW~

N :M N: M

eer kegbLegveeLe YeieJeeve

kegpeebieue osMe kes nefmleveehegj veiej ceW kegJebMeer cenejepe metjmesve jepe
kejles Les, Gvekeer hejeveer kee veece eerkeeblee Lee~ Gme heefleelee osJeer ves osJeeW kes eje
keer ngF& jlveJe=ef Deeefo hetpee eehle keer Leer~ eeJeCe ke=<Ce oMeceer kes efove jeveer ves
meJee&Le&efmeef kes Denefcev kees ieYe& ceW OeejCe efkeee, Gme mecee FveW ves Deekej
YeieJeeve kee ieYe&keueeCeke ceneslmeJe ceveeee Deewj ceelee-efhelee keer hetpee kejkes
mJemLeeve kees eues iees~ ece mes veJeceeme Jeleerle nes peeves hej JewMeeKe Megkeuee
eefleheoe kes efove heg$ejlve kee pevce ngDee, Gmeer mecee Fveefo meYeer osJeieCe Deees
Deewj yeeueke kees megces heJe&le hej ues peekej ceneceefnce pevceeefYe<eske ceneslmeJe
kejkes DeuebkeejeW mes Deuebke=le efkeee SJeb yeeueke kee veece kegbLegveeLe jKee~ Jeeheme
ueekej ceelee-efhelee kees meeQhekej osJeieCe mJemLeeve kees eues iees~ hebeeveJes npeej
Je<e& keer Fvekeer Deeeg Leer, heQleerme Oeveg<e TBee Mejerj Lee Deewj leheees ngS mJeCe& kesmeceeve
Mejerj keer keebefle Leer~ es lesjnJeW keeceosJe SJeb "s eeJeleea heo kes Oeejke Les~
lesF&me npeej meele meew heeeme Je<e& kegceej keeue kes yeerle peeves hej GvnW jepe
eehle ngDee Deewj Flevee ner keeue yeerle peeves hej GvnW JewMeeKe Megkeuee eefleheoe kes efove
eeJeleea keer ue#ceer efceueer~ Fme ekeej Jes yeeOee jefnle, efvejvlej oMe ekeej kes
YeesieeW kee GheYeesie kejles Les, meeje JewYeJe MeebefleveeLe YeieJeeve kes meceeve ner Lee~
eeJeleea heo kes meeceepe kee GheYeesie kejles ngS YeieJeeve kes lesF&me npeej meele meew
heeeme Je<e& Jeleerle nes iees~
efkemeer mecee YeieJeeve kees hetJe&YeJe kee mcejCe nes peeves mes Deelce%eeve GlheVe
nes ieee Deewj Jes YeesieeW mes efJeje nes iees, Gmeer mecee ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(31)

eYeg kee mleJeve- hetpeve efkeee~ GvneWves Deheves heg$e kees jepeYeej oskej FveW eje
efkeee ngDee oer#eekeueeCeke GlmeJe eehle efkeee~ osJeeW eje ueeF& ieF& efJepeee
veece keer heeuekeer hej meJeej neskej YeieJeeve menslegke Jeve ceW hengBes, JeneB lesuee kee
efveece ueskej JewMeeKe Megkeuee eefleheoe kes efove ke=efekee ve#e$e ceW efleueke Je=#e kes
veeres meeebkeeue kes mecee Ske npeej jepeeDeeW kes meeLe oer#ee OeejCe kej ueer~ Gmeer
mecee eYeg kees ceve:hee&e %eeve GlheVe nes ieee~ otmejs efove nefmleveehegj kes Oece&efce$e
jepee ves YeieJeeve kees Deenejoeve oskej hebeeee& kees eehle efkeee~ Fme ekeej Ieesj
leheejCe kejles ngS eYeg kes meesuen Je<e& yeerle iees~
efkemeer efove YeieJeeve lesuee kee efveece ueskej lehe kejves kes efueS Jeve ceW efleueke
Je=#e kes veeres efJejepeceeve ngS~ JeneB ew$e Megkeuee le=leeree kes efove GvnW kesJeue%eeve
GlheVe nes ieee~ Gmeer mecee osJeeW ves meceJemejCe keer jevee keer Deewj kesJeue%eeve
keueeCeke keer hetpee keer~ YeieJeeve kes meceJemejCe ceW mJeebYet kees Deeefo ueskej
heQleerme ieCeOej, mee" npeej cegefvejepe, mee" npeej leerve meew heeeme Deeefe&keeSB, oes
ueeKe eeJeke, leerve ueeKe eeefJekeeSB, DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeele efleee
Les~ YeieJeeve efoJeOJeefve kes eje efejkeeue leke OeceexheosMe osles ngS efJenej kejles
jns~ YeieJeeve kee kesJeueerkeeue lesF&me npeej meele meew eeQleerme Je<e& kee Lee~
peye YeieJeeve keer Deeeg Ske ceeme keer Mes<e jn ieF&, leye Jes meccesoefMeKej hej
hengBes Deewj eefleceeeesie OeejCe kej efueee, JewMeeKe Megkeuee eefleheoe kes efove jeef$e kes
hetJe& Yeeie ceW mecemle keceeX mes jefnle, efvele, efvejbpeve, efmeheo kees eehle nes iees~
es kegbLegveeLe YeieJeeve leerLekej nesves kes leermejs YeJe henues efmebnjLe jepee Les, cegefve
DeJemLee ceW meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes eYeeJe mes leerLekej eke=efle kee yebOe kej
efueee, hegve: meJee&Le&efmeef ceW Denefcev ngS, JeneB mes Deekej kegbLegveeLe veece kes me$enJeW
leerLekej, "s eeJeleer& Deewj lesjnJeW keeceosJe heo kes Oeejke ngS nQ~
efleueeseheCCeefe Deewj GejhegjeCe kes Devegmeej Fve YeieJeeve kes Yeer ieYe&, pevce,
lehe Deewj %eeve es eejeW keueeCeke nefmleveehegj ceW ner ngS nQ~ YeieJeeve kee
ieYe&keueeCeke eeJeCe ke=<Cee oMeceer kees ngDee, oer#eekeueeCeke ew$e Megkeuee
le=leeree kees ngDee leLee pevce, kesJeue%eeve Deewj cees#ekeueeCeke JewMeeKe Megkeuee
eefleheoe kees ngDee nw~ YeieJeeve kes Mejerj keer TBeeF& 140 neLe eceeCe Leer, yekejs
kee efevn Lee, Ssmes me$enJeW leerLekej kegbLegveeLe YeieJeeve nce Deewj Deehekees Meeele
megKe eoeve kejW~

(32)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

eer DejveeLe YeieJeeve

Fmeer nefmleveehegj veiejer ceW meesceJebMe ceW GlheVe ngS jepee megoMe&ve jepe kejles
Les~ Gvekeer efce$emesvee veece keer jeveer Leer~ jeveer ves heeuiegve ke=<Cee le=leeree kes efove
ieYe& ceW Denefcev kes peerJe kees OeejCe efkeee, Gmeer mecee osJeeW ves Deekej ieYe&keueeCeke
ceneslmeJe ceveeee~ je$eer efce$emesvee ves veJeceeme kes yeeo ceieefmej Megkeue elego&Meer kes
efove heg<e ve#e$e ceW heg$ejlve kees pevce efoee~ osJeeW ves yeeueke kees megces heJe&le hej
ues peekej pevceeefYe<eske ceneslmeJe kejkes YeieJeeve kee DejveeLe veece jKee~ YeieJeeve
keer Deeeg eewjemeer npeej Je<e& keer Leer, 120 neLe TBee Mejerj Lee, megJeCe& kes meceeve
Mejerj keer keebefle Leer~
YeieJeeve kes kegceej DeJemLee kes Fkekeerme npeej Je<e& yeerle peeves hej GvnW
ceC[uesej kes eesie jepe heo eehle ngDee, Fmekes yeeo Flevee ner keeue yeerle peeves
hej eeJeleea heo eehle ngDee~ Fme lejn Yeesie Yeesieles ngS peye Deeeg kee leermeje Yeeie
yeekeer jn ieee, leye Mejo $e+leg kes cesIeeW kee Dekemceeled efJeuee nesvee osKekej
YeieJeeve kees Jewjeie nes ieee~ ueewkeebefleke osJeeW eje mlegle YeieJeeve Deheves
DejefJebo kegceej kees jepe oskej osJeeW eje G"eF& ngF& Jewpeebleer veece keer heeuekeer
hej meJeej neskej menslegke Jeve ceW hengBes~ lesuee kee efveece kej ceieefmej Megkeuee
oMeceer kes efove jsJeleer ve#e$e ceW YeieJeeve ves pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer~
heejCee kes efove eehegj veiej kes Dehejeefpele jepee ves YeieJeeve kees Deenejoeve
oskej hebeeee& eehle efkeee Lee~
peye YeieJeeve kes emLe DeJemLee kes meesuen Je<e& yeerle iees, leye Jes keeefle&ke
Megkeuee oMeceer kes efove DeeceJeve kes veeres lesuee kee efveece ueskej efJejepeceeve ngS
Deewj Ieeefleee keceeX kee veeMekej kesJeueer yeve iees~ osJeeW ves Deekej meceJemejCe keer
jevee kejkes kesJeue%eeve keer hetpee keer~ YeieJeeve kes meceJemejCe ceW leerme ieCeOej,
heeeme npeej cegefvejepe, mee" npeej Deee|ekeeSB, Ske ueeKe mee" npeej eeJeke,
leerve ueeKe eeefJekeeSB, DemebKeele osJe-osefJeeeB Deewj mebKeeleeW efleee Les~ Fme lejn
yeejn meYeeDeeW mes efIejs ngS YeieJeeve DejveeLe ves yeerme npeej veew meew eewjemeer Je<e&
kesJeueer DeJemLee ceW Jeleerle efkeS~
peye Ske ceen keer Deeeg Mes<e jner, leye YeieJeeve meccesoefMeKej hej peekej
eefleceeeesie mes efmLele nes iees~ ew$e ke=<Ce DeceeJemee kes efove jsJeleer ve#e$e ceW jeef$e

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(33)

kes hetJe&Yeeie ceW mechetCe& keceeX mes jefnle DeMejerjer neskej efme heo kees eehle nes iees~
es De"ejnJeW leerLekej DejveeLe meeleJeW eeJeleea Deewj eewonJeW keeceosJeheo kes Yeer
Oeejke Les~ leerLekej nesves mes hetJe& leermejs YeJe ceW es YeieJeeve Oeveheefle veece kes jepee
Les, oer#ee ueskej meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes yeue mes leerLekej eke=efle kee yebOe kej
efueee Lee, hegve: peeble efJeceeve ceW Denefcev ngS, JeneB mes Deekej DejveeLe leerLekej
ngS nQ~ Fvekee celme kee efevn Lee~
Fve DejveeLe ves Yeer ieYe&, pevce, lehe Deewj kesJeue%eeve Fve eejeW keueeCekeeWs
kees nefmleveehegj veiej ceW ner eehle efkeee nw~ Fvekees cege ngS ueieYeie meew Dejye,
heQme" ueeKe, eemeer npeej heeBe meew Je<e& Jeleerle nes egkes nQ~ es De"ejnJeW leerLekej
DejveeLe YeieJeeve meoe nce meye keer j#ee kejW~

N :M N: M

eewyeerme leerLekejeW keer veeceeJeueer

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer

$e+<eYeosJe YeieJeeve
DeefpeleveeLe YeieJeeve
mebYeJeveeLe YeieJeeve
DeefYeveboveveeLe YeieJeeve
megceefleveeLe YeieJeeve
heeeYeg YeieJeeve
megheee&veeLe YeieJeeve
eveYeg YeieJeeve
heg<heobleveeLe YeieJeeve
MeerleueveeLe YeieJeeve
eseebmeveeLe YeieJeeve
JeemeghetpeveeLe YeieJeeve

13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.

eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer
eer

efJeceueveeLe YeieJeeve
DevebleveeLe YeieJeeve
Oece&veeLe YeieJeeve
MeebefleveeLe YeieJeeve
kegvLegveeLe YeieJeeve
DejveeLe YeieJeeve
ceefuueveeLe YeieJeeve
cegefvemegeleveeLe YeieJeeve
veefceveeLe YeieJeeve
vesefceveeLe YeieJeeve
heee&veeLe YeieJeeve
ceneJeerj YeieJeeve

(34)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

megYeewce eeJeleea
nefmleveehegj veiej1 ceW keewjJe JebMeer keele&Jeere& veece kee jepee Lee, Gmeves
keeceOesveg kes ueesYe ceW peceoefive veeceke lehemJeer kees ceej [euee~ peceoefive kee ue[kee
hejMegjece Lee~ en Yeer ye[e yeueJeeve Lee Dele: Gmeves eg neskej efhelee kees ceejves
Jeeues keele&Jeere& kees ceej [euee leLee DeveskeeW #eef$eeeW kees Yeer ceej [euee~ Gme mecee
keele&Jeere& jepee keer leeje veece keer jeveer ieYe&Jeleer Leer, Jen ieghlehe mes keewefMeke
$e+ef<e kes Deeece ceW pee hengBeer, JeneB Gmeves #eef$eeeW kes $eeme kees ve kejves Jeeues
Dee"JeW eeJeleea kees pevce efoee~ etBefke Jen heg$e Yetefceie=n-leueIej ceW GlheVe ngDee
Lee FmeefueS megYeewce Fme veece mes hegkeeje peeves ueiee~ FOej Jen yeeueke ieghlehe
mes $e+ef<e kes Deeece ceW ye{ jne Lee, GOej hejMegjece kes eneB DeMegYe meteke Glheele
nesves mes efveefcee%eeefveeeW ves yeleueeee efke legcneje Me$eg GlheVe nes ieee nw~ Gmekes
peeveves kee Gheee en nw, legcnejs eje ceejs iees #eef$eeeW keer oe{W efpemekes Yeespeve
kejles mecee Keerjhe ceW heefjCele nes peeeW, Jener legcneje Me$eg nw~
en megvekej hejMegjece ves MeerIe ner Ske oeveMeeuee KegueJeeF& Deewj JeneR ceOe
ceW #eef$eeeW keer oe{eW mes Yeje ngDee hee$e jKekej JeneB efJeeve Deeoceer efveege kej
efoee~ peye megYeewce kees Fme yeele kee helee ueiee leye Jen MeerIe ner JeneB hengBekej
YeespeveMeeuee ceW Keeves kes efueS yew" ieee~ yeeeCe kes Deeemeve hej yew"s ngS kegceej
megYeewce kes Deeies oe{eW kee hee$e jKee ieee Deewj Gmekes eYeeJe mes mecemle oe{W
Keerjhe heefjCele nes ieF~ en metevee MeerIe ner hejMegjece kees oer ieF& Deewj Jen Dehevee
hejmee ueskej MeerIe Gmes ceejves Dee ieee~ Gme mecee megYeewce kes hegCe mes Jen Leeueer
eejlve yeve ieF&~ Gmeves Gmeer ee mes MeerIe ner hejMegjece kees ceej efiejeee~ Jen
megYeewce eeJeleea Dece eeer kes he ceW eie nes ieee~ eewon jlve, veJe efveefOeeeB
Deewj yeeerme npeej cegkegye jepee Gmekeer mesJee kejves ueies~ Me" kes eefle Me"lee
efoKeeves Jeeues Gme eeJeleea ves eesOeege nes eejlve mes Fkekeerme yeej he=LJeer kees
yeeeCe jefnle kej efoee~ eeJeleea megYeewce mee" npeej Je<e& leke peerefJele jne hejvleg
le=efhle kees eehle veneR ngDee FmeefueS Deeeg kes Devle ceW cejkej vejke ieee~
GejhegjeCe ceW megYeewce eeJeleea kee keLeeveke keg efJeMes<e nw eLee-jepee meneyeeng
keer jeveer efe$eceleer Leer~ Jen efe$eceleer keveekegype osMe kes jepee heejle keer heger$eLeer~ Fvekes
ke=leJeerj (keele&Jeere&) veece kee heg$e ngDee~ Fmeer mes mebyebele
efO Ske keLee Deewj nw1. nefjJebMehegjeCe he=. 351

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(35)

jepee meneyeeng kes keekee Meleefyevog mes Gvekeer eerceleer eer kes peceoefive veece
kee heg$e GlheVe ngDee~ en eerceleer (peceoefive keer ceeB) efe$eceleer kes efhelee jepee heejle
keer yenve Leer~ kegceejeJemLee ceW ceeB kes cej peeves mes peceoefive leeheme nes ieee Deewj
hebeeefive lehe leheves ueiee~
efkemeer mecee Ske meewOece& mJeie& kee osJe Deewj Ske peesefle<eer osJe oesveeW efceues,
Deeheme ceW mecekelJe-efceLeelJe keer eee& kejves ueies~ mJeie& kes osJe ves kene efke
efceLeelJe kes keejCe peerJe Deveble mebmeej ceW heefjYeceCe kejlee nw~ oesveeW ner eee& kes
Devevlej Ske-otmejs kes Oece& keer hejer#ee kes efueS JeneB Deees Deewj peneB en peceoefive
lehe kej jne Lee, JeneB efe[e-efe[er kee he yeveekej Gme meeOeg keer oe[er ceW jnves
ueies~ Ske efove efe[e efkemeer efe[er kes efJeJeen ceW peeves ueiee leye efe[er ves kene efke
Jeeheme Deeves kes efueS keg MeheLe kejkes peeDees~ Gej ceW efe[e yeesuee efke Fme leeheme
keer pees ieefle nesieer Gmekees es[kej let eens pees MeheLe kejJee ues~ yeme, en megveles
ner peceoefive Skeoce eesefOele nes Fvekees ceejves ueiee, leye Jes oesveeW G[kej meeceves
kes hes[ hej pee yew"s~ leye Gmeves FvnW keg efJeMes<e mecePekej hete efke cesjs keef"ve
lehe mes nesves Jeeueer YeeJeer ieefle kees legceves keeeW veneR hemebo efkeee? Gej ceW efe[e

efe[e-efe[er ves kene efke efyevee heg$e kes ieefle veneR nesleer yeme! peieoerMe ves jsCegkee mes Meeoer
kej ueer~ leYeer mes mebveeefmeeeW kes meeLe eer-yees jnves keer eLee eue he[er nw~

(36)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

ves kene-Dejs! Deheg$eme keglees ieefle: heg$e jefnle ceveg<e keer keesF& ieefle veneR nesleer,
Ssmee JesoJeekee nw efhej Deehe yeeueyeeeejer jnkej keeeW lehe kej jns nes? Ssmes Jeeve
megvekej Jen De%eeveer leehemeer efJe<eeemee nes ieee~ Deeeee& kenles nQ efke peye
Deveeefokeeue mes ceveg<e keer efJe<eeeW ceW nesves Jeeueer yegef ye[er cegefMkeue mes ieg kes
GheosMe mes neF& peeleer nw leye eefo ieg GheosMe ner efJe<eeeW kee hees<eke efceue peees,
efhej keee hetvee?
Jen leeheme meerOes Deheves ceecee jepee heejle kes heeme Deeee Deewj kevee keer
eeevee kejves ueiee~ jepee yengle ner ogKeer ngS efhej Yeer meeOeg kes Meehe os osves kes
[j mes GvneWves kene-cesjer meew hegef$eeeW ceW legcnW pees eens, Gmes ues peeDees~ Gme leeheme
kes DeOepeues cegjos pewmes efJehe kees osKekej meye keveeSB Yeeie ieF~ leye Gme leeheme
ves Oetefue ceW Kesueleer ngF& Ske kevee kees kesuee efoKeekej kene-keee let cegPes eensieer?
Gme yeeefuekee ves neB kenkej kesuee ues efueee~ yeme leeheme Gmes ieeso ceW ueskej ieee
Deewj Gmes ye[er kej Gmemes efJeJeen kej efueee~
Gme mecee ueesie Gmekeer De%eevelee kees efOekekeejles Les~ leYeer mes $e+ef<e Deeece
ceW helveer meefnle jnves keer kegeLee eue he[er~ Gve peceoefive Deewj jsCegkee mes Fv
(hejMegjece) Deewj eslejece Ssmes oes heg$e GlheVe ngS~
keg efove yeeo DeeEjpee veece kes Ske meeOeg jsCegkee kes pees ye[s YeeF& Les, Jes
JeneB Deees~ jsCegkee ves Gvekeer ye[er Yeefe keer~ YeeF&! Deeheves nceW efJeJeen ceW keg veneR
efoee, Deye keg oerefpeS Ssmeer eeevee kejves ceW cegefve ves keeceOesveg veece keer efJeee
Deewj ceb$e meefnle hejmee es oes eerpeW os oeR~
efkemeer efove Gme Jeve ceW meneyeeng jepee ke=leJeerj kes meeLe Deees~ Gvekee
melkeej kejkes jsCegkee ves keeceOesveg mes GlheVe ngF& Keerj kee Yeespeve kejeee~
ke=leJeerj ves Deheveer ceeB keer eser yenve jsCegkee mes hete-Ssmee Yeespeve jepeeDeeW kes
eneB ogue&Ye nw mees eneB Jeve ceW legcnejs eneB kewmes Deeee? Gej ceW jsCegkee ves cegefve
eje emeeo ceW eehle keeceOesveg efJeee yelee oer~ ke=leIveer ke=leJeerj ves Gmes ceebiee~
peceoefive kes veneR osves hej Gmeves Gme meeOeg kees ceejkej Jen keeceOesveg ues ueer Deewj
Deheves veiej Dee iees~
Jeve mes kegMe ueskej Deekej oesveeW $e+ef<eeeW ves peye ceelee kee ove Deewj efhelee
kee efveOeve osKee leye Jes kegefhele nes cebef$ele hejmee ueskej iees Deewj jepee meneyeeng
leLee ke=leJeerj kees ceej efoee~ jeveer efe$eceleer ieYe&Jeleer Leer~ Gmekes YeeF& Meebef[ue

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(37)

veeceke leeheme ves Fme Ievee kees osKe yenve kees De%eelehe mes ues peekej efkevneR
cegevf e kes meceerhe Gmes efye"e efoee~ Gmekes heg$ejlve kee pevce ngDee, leye JeveosJelee ves YeeJeer
eeJeleea peevekej Gmekes hegCe mes Gme yeeueke keer j#ee keer~ jeveer kes eMve kejves hej
cegefve ves kene-ns Decye! en yeeueke meesuenJeW Je<e& ceW eeJeleea nesiee, let Yee cele kej~
leeheme Meebef[ue, efe$eceleer kees heg$e meefnle Deheves mLeeve hej ues ieee Deewj
megYeewce veece jKee~ FOej hejMegjece, eslejece oesveeW $e+ef<eheg$e Fkekeerme yeej #eef$eeeW
kee JebMe efvece&tue kejkes megKe mes jepe kej jns Les~ efveefcee%eeveer eje yeleeves hej
Me$eg kee efveCe&e kejves kes efueS oeveMeeuee ceW cejs ngS #eef$eeeW kes oeble (oe{W) hee$e
ceW jKee oeR~ es megYeewce JeneB oeveMeeuee ceW hengBes~ Jes oeble Meeefue eeJeue yeve iees~
leye hejMegjece Deeee~ Gmeer mecee megYeewce kes hegCe mes eejlve eie nes ieee~
kegceej ves Gmemes yeeeCe kees ceej [euee~ Fme Dee"JeW eeJeleea keer npeej Je<e& keer
Deeeg Leer~ DeeF&me Oeveg<e (112 neLe) TBee Mejerj Lee~ en n KeC[ kee DeefOeheefle
nes ieee~

(38)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

efkemeer efove jmeesF&es ves megYeewce kees jmeeevee veece keer ke{er hejewmeer, megYeewce
jepee ves Gmekes veece mes efe{kej Gmes oefC[le efkeee, efpememes Jen cejkej peesefle<ke
osJe nes ieee~ kegDeJeefOe mes eneB Deekej Jeeheejer kes Jes<e ceW jepee kees Des-Des
heue osves ueiee~ jmevee Fefve uebhe jepee Yeer GmeceW Deemee nes ieee, leye Ske
efove en kehe mes jepee kees meceg kes ceOe ceW ues ieee Deewj Jes<e eie kej yeouee
egkeeves kes efueS ceejves kees Gele ngDee~ DeejeOevee keLeekeesMe ceW yeleeee nw efke peye
leke megYeewce JeneB Ceceeskeej ceb$e pehelee jne, leye leke osJe Gmes ceej veneR mekee~
leye Gmeves kehe mes kene-jepeved! eefo Deehe Deheves ceb$e kees efueKekej efcee oWies
(es[ oWies) leye ceQ Deehekees peerefJele es[ otBiee DeveLee ceej otBiee~ eeCeesb kes ueesYe
mes jepee ves ceb$e keer DeJensuevee kej oer~ yeme, osJe ves Gmes ceej efoee~ Jen efceLeelJe
mes cejkej vejke euee ieee~ osKees! pees ceb$e j#eke Lee, jepee ves Gmes ner peye es[
efoee, leye Gmekeer j#ee kewmes nesleer? FmeefueS yegefceeveeW kees mebke ceW Oece& keer ner
MejCe uesvee eeefnS, Oece& kees es[vee veneR eeefnS~
DejveeLe leerLekej kes yeeo oes meew kejes[ Je<eeX kes yeerle peeves hej GvneR kes leerLe&
ceW es megYeewce eeJeleea ngS nQ~

N :M N: M

eeeefj cebieue hee"

eeJeleea megYeewce ves osJe kes kenves mes

osJe jepee megYeewce kees heueeW kes ueesYe ceW
Cecees
keej ceb$e efueKekej Gme hej hewj jKe
uegYee jne nw~
efoee~ osJe kes [gyeesves mes cejkej meeleJeW
vejke euee ieee~

eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meent cebieueb, kesJeefue heCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meent ueesiegecee, kesJeefueheCCeees
Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-DeefjnblemejCeb heJJeppeeefce, efmemejCeb heJJeppeeefce,
meentmejCeb heJJeppeeefce, kesJeefue heCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
DeeFppeoerJeoesmecegsmeg heCCeejmekecceYetefcemeg peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb DeeefoejeCeb
eflelLeejeCeb efpeCeeCeb efpeCeeseceeCeb kesJeefueeeCeb, efmeeCeb, yegeCebb, heefjefCeJJegoeCeb, Devlee[eCeb,
heeje[eCeb, OecceeF-efjeeCeb, OecceosefmeeeCeb, OecceCeeeieeCeb, OecceJejeeGjbieekekeJeerCeb,
osJeeefnosJeeCeb, CeeCeeCeb, obmeCeeCeb, eefjeeCeb meoe kejsefce efkeefjecceb~
kejsefce Yebles! meeceeFeb meJJemeeJeppepeesieb heekeKeeefce peeJeppeerJeb efleefJensCe ceCemee
Jeemee keeSCe Ce kejsefce Ce keejsefce keerjbleb efhe Ce mecceCegceCeeefce~ lemme Yebles! DeFeejb
heekeKeeefce efCeboeefce iejneefce DehheeCeb, peeJe DejnbleeCeb, YeeJebleeCeb, heppegJeemeb kejsefce leeJe
keeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(39)

j#eeyebOeve heJe&
Gppeefeveer veiejer ceW eerOecee& veece kes eefme jepee Les, Gvekeer eerceleer veece keer
jeveer Leer~ jepee kes yeefue, ye=nmheefle, vecegefe Deewj eeo Ssmes eej ceb$eer Les~ efkemeermecee
meele meew cegefveeeW meefnle cenecegefve Dekebheveeeee& Gppeefeveer kes yeenj GheJeve ceW
efJejepeceeve ngS~ cenecegefve keer Jebovee kes efueS veiej kes ueesie Gce[ he[s~ cenue hej Ke[s
ngS jepee ves cebef$eeeW mes hete efke es ueesie Demecee ceW keneB pee jns nQ? Gej ceW cebeeeW
ef$
ves kene efke jepeved! es ueesie De%eeveer efoiecyejeW keer Jebovee kes efueS pee jns nQ~
eerOecee& ves Yeer peeves keer Fe eke keer, cebef$eeeW kes eje yengle jeskeves hej
Yeer jepee eue he[e, leye ceb$eer Yeer Gmekes meeLe nes efueS~ JeneB cegefveeeW keer Jebovee kej
keg efJeJeeo kejves ueies~ Gme mecee ieg Dee%ee mes meye cegefve ceewve ueskej yew"s Les
FmeerefueS es eejeW ceb$eer efJeJeMe neskej ueew Deees~ ueewles mecee GvneWves Ske cegefve
kees meeceves Deeles ngS osKekej GvnW jepee kes mece#e s[e~ meye ceb$eer efceLee ceeie& mes
ceesefnle lees Les ner Dele: eglemeeiej veeceke Ge cegefvejepe ves GvnW Jeeo-efJeJeeo ceW peerle
efueee~ Gme efove jeef$e kes mecee Ge cegefvejepe eefleceeeesie mes Gmeer Jeeo keer peien
efJejepeceeve Les~ es meye ceb$eer mebIe kees ceejves kes efueS peeles ngS ceeie& ceW Gve cegefve
kees ceejves kes efueS Gele ngS hejvleg JeveosJe ves GvnW keerefuele kej efoee~ en osKe
jepee ves GvnW Deheves osMe mes efvekeeue efoee~
Gme mecee nefmleveehegj1 ceW cenehee veeceke eeJeleea jnles Les~ efkemeer mecee
ejceMejerjer cenehee eeJeleea efkemeer efveefcee mes efJeje nes iees, Fvekes oes heg$e Les~
jepee ves ye[s heg$e hee kees jepe oskej ess heg$e efJe<Cegkegceej kes meeLe oer#ee OeejCe
kej ueer~ leheejCe kejles ngS cegefve efJe<Cegkegceej Deveske $e+efeeW kes YeC[ej nes iees~
FOej Gppeefeveer mes efvekeeues iees yeefue Deeefo eejeW ceb$eer jepee hee kees emeVe kej
Gmekes ceb$eer nes iees~ Gme mecee jepee hee yeefue ceb$eer keer meneelee mes efkeues ceW
efmLele efmebnyeue jepee kees heke[ves ceW meheue nes iees FmeefueS GvneWves yeefue mes kene
efke Jej ceebie kej F Jemleg kees enCe kejes~ yeefue ves eCeece kej kene efke DeYeer
DeeJeMekelee veneR nw, peye DeeJeMekelee nesieer leye ceeBie uetBiee en kenkej Dehevee
Jej Oejesnj he ceW jKe efoee~ Devevlej es ceb$eer megKehetJe&ke jnves ueies~
efkemeer mecee Oeerjs-Oeerjs efJenej kejles ngS Dekebheveeeee& meele meew cegefveeeW kes
1. nefjJebMehegjeCe he=. 298

(40)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

meeLe nefmleveehegj Deees Deewj eej ceen kes efueS Je<ee&eesie OeejCe kej veiej kes yeenj
efJejepeceeve nes iees~ Gme mecee Mebkee keess eehle ngS es yeefue Deeefo YeeYeerle nes iees
Deewj Denbkeej kes meeLe GvnW neves kee Gheee meeseves ueies~ yeefue ves jepee hee kes
heeme Deekej kene efke jepeved! Deeheves pees Jej efoee Lee Gmekes heuemJehe meele efove
kee jepe cegPes efoee peees~ mebYeeue, lesjs efueS meele efove kee jepe efoee en
kenkej jepee hee Deheves Devle:hegj ceW jnves ueies~ yeefue ves jepe efmebnemeve hej
Dee{ neskej Gve Dekebheveeeee& Deeefo cegefveeeW hej GheJe kejJeeee~ Gmeves eejeW
lejhe mes cegefveeeW kees Iesjkej Gvekes meceerhe heeeW kee OegBDee kejeee leLee pet"ve Je
kegun[ Deeefo efhebkeJeees~ Dekebheveeeee& meefnle meye cegefve Deeefo Ghemeie& otj ngDee
lees Deenej, efJenej kejWies, DeveLee veneR Fme ekeej meeJeefOeke mebveeme OeejCe kej
Ghemeie& meefnle ngS keeeeslmeie& mes Ke[s nes iees~
Gme mecee efJe<Cegkegceej cegefve kes DeJeefOe%eeveer ieg efceefLeueeveiejer ceW Les~ Jes
DeJeefOe%eeve mes efJeeejkej leLee oee mes ege nes kenves ueies efke ne! Deepe
Dekebheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW hej DeYetlehetJe& oeCe Ghemeie& nes jne nw~ Gme
mecee Gvekes heeme yew"s ngS #eguueke ves hete-ns veeLe! keneB nes jne nw? ieg ves
kene-nefmleveehegj ceW~ #eguueke ves kene-ns veeLe! en Ghemeie& efkemekes eje otj
nes mekelee nw? ieg ves kene-efpevnW efJeefeee$e+ef eehle ngF& nw Ssmes efJe<Cegkegceej
cegefve mes en Ghemeie& otj nes mekelee nw~ #eguueke heg<heoble ves Gmeer mecee peekej cegefve
efJe<Cegkegceej mes meye meceeeej kene~ leye cegPes efJeefeee $e+ef nw ee veneR? Fmekeer
hejer#ee kes efueS cegefve ves Deheveer Yegpee hewueeF& mees Jen Yegpee efyevee keeJe kes Deeies
ye{leer ner eueer ieF&~ efpememes GvnW $e+ef eeefhle kee efveee nes ieee~ Ssmes
efpeveMeemeve kes mvesner Jes efJe<Cegkegceej cegefve jepee hee kes heeme peekej yeesuesns heejepe! jepe heeles ner legceves en keee kej jKee nw Ssmee keee& kegJebefMeeeW ceW
lees keYeer veneR ngDee nw~
jepee hee ves veceerYetle neskej kene-ns veeLe! ceQves yeefue kes efueS meele efove
kee jepe os jKee nw FmeefueS Fme efJe<ee ceW cesje DeefOekeej veneR nw~ ns YeieJeved! Deehe
ner Fme Ghemeie& kees otj kejves ceW meceLe& nQ~ efJe<Cegkegceej ves JeneB peekej cegefveeeW kes
Ghemeie& kees otj kejves kes efueS yeefue kees mecePeeee~ Gmeves kene efke eefo es meye
cegefve cesjs jepe mes eues peeles nQ lees Ghemeie& otj nes mekelee nw~ DeveLee peeW kee
leeW yevee jnsiee~ Gej ceW cegefve efJe<Cegkegceej ves kene efke es DeelceOeeve ceW ueerve nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(41)

Fme Ghemeie& ceW Ske keoce Yeer veneR pee mekeles nQ~ Gme mecee cegefveeeW kes "njves kes
efueS leerve [ie Yetefce yeefue mes ceebieer, leye yeefue ves mJeerkeej kej efueee~
Fme ekejCe ceW GejhegjeCe ceW Ssmee efueKee nw efke cenecegefve efJe<Cegkegceej
Jeeceve (yeeeCe) kee he ueskej yeefue kes heeme DeeMeerJee&o osles ngS hengBes Deewj
yeesues- ceneYeeie! let oeleejeW ceW es nw FmeefueS Deepe cegPes Yeer keg os~ Gej
ceW yeefue ves Fefle Jemleg ceebieves kees kene, leye yeeeCe Jes<eOeejer efJe<Cegkegceej
cegefve ves kene efke ns jepeved! ceQ Deheves hewj mes leerve [ie Oejleer eenlee ntB let ener
cegPes os os~ leye yeefue ves kene en lees yengle Lees[e #es$e nw Flevee ner keeeW ceebiee?
ues uees Flevee kenkej Gmeves yeeeCe kes neLe ceW peueOeej es[kej leerve hewj
Oejleer os oer~1
Devevlej Jeeceve cegefve efJe<Cegkegceej ves efJeefeee $e+ef mes Deheves Mejerj kees
Flevee ye[e yevee efueee efke Jen peesefle<heue kees tves ueiee~ GvneWves Ske hewj
ces heJe&le hej jKee Deewj otmeje ceeveg<eesej heJe&le hej jKee Deewj leermejs [ie kes
efueS DeJekeeMe ve efceueves mes Jen [ie DeekeeMe ceW Ietcelee jne~ Gme mecee efJe<Ceg
cegefve kes eYeeJe mes leerveeW ueeskeeW ceW #eesYe cee ieee~ efkecheg<e DeeefoosJe keee
nw? en Meyo kejves ueies~ JeerCee yeebmegjer yepeeves Jeeues ievOeJe& osJe Deheveer-Deheveer
osefJeeeW kes meeLe Gve cegefvejepe kes meceerhe ceOegj ieerle ieeves ueies~ ueeue-ueeue
leuegJes mes meefnle SJeb DeekeeMe ceW mJevolee mes Ietcelee ngDee Gvekee hewj DeleefOeke
megMeesefYele nes jne Lee~ ns efJe<Cees! ns eYees! ceve kes #eesYe kees otj kejes, otj kejes,
Deehe kes lehe kes eYeeJe mes Deepe leerveeW ueeske eue-efJeeue nes G"s nQ~ Fme ekeej
ceOegj ieerl eeW kes meeLe JeerCee yepeeves Jeeues osJ eeW, Oeerj-Jeerj efJeeeOejeW leLee
efmeevle keer ieeLeeDeeW kees ieeves Jeeues SJeb yengle TBes DeekeeMe ceW efJeejCe kejves
Jeeues eejCe $e+efOeejer cegefveeeW ves peye GvnW Meeble efkeee leye Jes Oeerjs-Oeerjs Deheveer
efJeefeee kees mebkeesekej mJeYeeJemLe nes iees~ Gme mecee osJeeW ves MeerIe ner
cegefveeeW kee Ghemeie& otj kej og yeefue kees yeebOe efueee Deewj Gmes oefC[le kej osMe
mes efvekeeue efoee~ Gme mecee efkeVej osJe leerve JeerCeeSB ueees Les~ GmeceW Iees<ee
veece keer JeerCee lees Gej esCeer ceW jnves Jeeues efJeeeOejeW kees oer, ceneIees<ee JeerCee
efmeketJeeefmeeeW kees Deewj megIees<ee veece keer JeerCee oef#eCe leJeemeer efJeeeOejeW
kees oer~ Fme ekeej Ghemeie& otj kejves mes efpeveMeemeve kes eefle Jelmeuelee eie
1. GejhegjeCe he=. 357~

(42)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

kejles ngS efJe<Cegkegceej cegefve ves meerOes ieg kes heeme peekej eeeefee eje
efJeefeee keer Meue es[er~ mJeeceer efJe<Cegkegceej Ieesj leheejCe kej Ieeefleee
keceeX kee #eekej kesJeueer ngS Deewj Devle ceW cees#e kees eehle ngS~
en keLee nefjJebMehegjeCe kes DeeOeej hej nw~ Deve$e yeleueeee nw efke Gme
mecee Ghemeie& mes heeref[le cegefveeeW kes ieues OegSB Deewj Deefive keer Yeebkej ueheeW mes
heeref[le nQ Ssmee mecePekej eeJekeeW ves efJeJeskeiegCeeW mes Gve cegefveeeW kees Keerj kee
Deenej efoee Lee~ Gmeer mce=efle ceW j#eeyebOeve heJe& kes efove Deepe Yeer meJe&$e IejIej ceW ueesie Keerj yeveeles nQ Deewj hee$e keer eleer#ee kejles nQ~ cegefveeeW kes DeYeeJe
ceW eeJeke Deeefo hee$eeW kees Yeespeve kejekej Yeespeve kejles nQ~ Oece& leLee Oecee&lceeDeeW
kes eefle Jeelmeue kejves Jeeues cegefve eer efJe<Cegkegceej keer leLee Ghemeie& efJepeslee
Dekebheveeeee& Deeefo cegefveeeW keer keLee megveles nQ Deewj Gvekeer hetpee kejles nQ~
Oece& keer j#ee kejves kes efueS Deeheme ceW j#eemet$e yeebOeles nQ~ Jen efove eeJeCe
Megkeuee hetefCe&cee kee Lee Dele: Deepe leke Gme efove keer mce=efle ceW j#eeyebOeve heJe&
ceveeles nQ~
eer efJe<Cegkegceej cegefve kes efhelee cenehee eeJeleea eer ceefuueveeLe YeieJeeve kes
leerLe& ceW ngS nQ~ Fvekees Fme he=LJeer hej ngS Deepe ueieYeie heQme" ueeKe efeemeer npeej
heeBe meew Je<e& nes iees efkevleg Deepe Yeer en nefmleveehegj #es$e Gve cegefveeeW keer mce=efle
kees peerJevle kej jne nw Deewj YeJepeerJ eeW kees Ghemeie& menve kejves kee
leLee efJe<Cegkegceej cegefve meMe Oecee&lceeDeeW kes eefle Jeelmeue YeeJe jKeves kee GheosMe
os jne nw~

N :M N: M

leerve ueeske ceb$e

eR Den $ewueeskeemebyebefOeDen&eflmeeeeeexheeOeee-meJe&meeOegefpeveOece&efpeveeieceefpeveewleewleeueesYees vece:~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(43)

(44)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

cegefvejepe iegoe

yeefue Deeefo ceb$eer ves e%e kes yeneves cegefveeeW kes eejeW lejhe Deeie ueiee oer~ meeiejeb cegefve ves
eJeCe ve#e$e kebefhele nesles osKe ne Meyo kene~ #eguueke kes hetves hej 700 cegefveeeW hej Ghemeie&
keer yeele Deewj efJe<Cegkegceej cegefve eje Ghemeie& efveJeejCe nes mekeves keer yeele yeleeF&~ efJe<Cegcegefve ves
efJeefeee mes Jeeceve kee he ueskej egefe mes cegefveeeW kes Ghemeie& kees otj efkeee~ leYeer mes
j#eeyebOeve heJe& eue jne nw~

jepee iegoe nefmleveehegj kee mJeeceer Lee pees veeehetJe&ke epee kee heeueve
kejlee Lee~ Ske efove epee mes en megvekej efke Ske JeeIe eefleefove veiej ceW Deelee
nw Deewj peerJeeW kee efJeOJebme kej ye[e ogKe oslee nw, jepee iegoe kees ye[e eesOe
Deeee~ Jen MeerIe mesvee ueskej esCeerceeve heJe&le hej, peneB efke Jen JeeIe jnlee Lee,
hengBee Deewj peerJeeW kes efJeOJebmeke JeeIe kees eejeW Deesj mes Iesj efueee~ peye JeeIe
ves en Me osKee lees ceejs Yee kes Jen ieghee ceW Iegme ieee~ jepee kees Deewj Yeer Gme
hej eesOe Deeee Deewj Gmeves MeerIe ner ieghee kes Yeerlej uekeef[eeB YejJee oeR Deewj Deeie
ueieJee oer efpememes Deefive keer eeb[ pJeeuee mes JeeIe ieghee kes Yeerlej ner Yeerlej peue
ieee Deewj Dekeece efvepe&je kes yeue mes evhegjer veiejer ceW keefheue veeceke yeeeCe ngDe~
efkemeer mecee iegoe jepee kees mebmeej mes Jewjeie nes ieee~ Gmeves heg$e kees
jepe oskej cegefveele OeejCe kej efuees~ Jes cegefvejepe efJenej kejles ngS efkemeer mecee
evhegjer veiejer ceW Dee iees Deewj keefheue yeeeCe kes Kesle kes meceerhe keeeeslmeie& cege
OeejCe kej efJejepeceeve nes iees~ keefheue yeeeCe Deheveer eer kees en Dee%ee oskej
efke let Yeespeve ueskej peuoer Deevee, Kesle hej eue efoee~ Jen Kesle Gme efove peesleves
kes Deeesie Lee, FmeefueS keefheue otmejs Kesle hej euee ieee~
DeejeOevee keLeekees<e ceW efueKee nw efke JeneB cegefve kees Oeeve kejles ngS osKekej
keefheue ves Gme Kesle kees peeslevee Gefele ve mecePee Deewj otmejs Kesle hej euee ieee~
peeles mecee Gmeves cegefve mes en ken efoee efke Lees[er osj yeeo cesjer helveer Yeespeve euskej
DeeSieer Gmemes Deehe ken osvee efke keefheue otmejs Kesle hej euee ieee nw~
keefheue efpeme Kesle hej Deeves kees Deheveer eer mes ken Deeee Lee Jen Gmeer hej
DeeF& Deewj JeneB Deheves heefle kees ve heekej heeme ceW efJejepeceeve cegefve mes Gmeves hetecegves! Fme Kesle hej mes yeeeCe keneB ieee? cegefvejepe kees Yeuee Ssmeer yeeleeW kes
Gej elegej mes keee eeespeve Lee? GvneWves yeeeCeer kes eMve kee keg Yeer Gej
veneR efoee~ Gej ve heekej Jen yeeeCeer Iej Jeeheme ueew DeeF&~
peye efove yengle e{ ieee Deewj yeeeCeer Yeespeve ueskej Kesle hej ve hengBeer, leye
keefheue kees yengle eesOe Deeee~ Jen peeslevee yebo kej MeerIe ner Iej Jeeheme Deekej
helveer kees hekeejves ueiee~ Dejer cetKee&! eefo legPes cesje helee veneR ceeuetce ngDee lees
let Gme cegefve kees hetkej keeeW veneR DeeF&? Gej ceW yeeeCeer ves kene-ceQves lees cegefve

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(45)

kees hete Lee efkevleg GvneWves lees keg Yeer peJeeye veneR efoee Lee FmeefueS ceQ Deehekes
heeme ve hengBe heeF&~ yeme! og yeeeCe eer mes lees keg ve ken mekee, efyevee keejCe
cegefvejepe hej kegefhele nes Jen MeerIe ner Gvekes heeme hengBee Deewj mescej keer F& mes cegefve
kee meeje Mejerj Jesefle kej GmeceW Deeie ueiee oer~ cegefvejepe iegoe hejce GheMeceer
Les GvneWves DeefiveJesovee keer Deesj peje Yeer efJeeej ve kejkes MegkeueOeeve ceW Gheeesie
ueieeee efpememes GvnW MeerIe ner kesJeue%eeve eehle nes ieee~ Gmeer mecee kesJeueer
cegefvejepe iegoe keer hetpee kes efueS megj-Demegj MeerIe ner JeneB Dee iees~ peye yeeeCe
ves osJeeW kees cegefvejepe keer hetpee kejles ngS Ssmee DeefleMee osKee lees ye[e Deeee&
ngDee~ DeejeOevee keLeekeesMe ceW yeleeee nw efke-

iegoe cegefvejepe Oeeve ceW ueerve Les~ keefheue ves mesceue keer F& ueheskej Deeie ueiee oer~ cegefve
ves Ghemeie& peerlekej kesJeue%eeve eehle kej efueee~ iegoe jepee ves hetJe& ceW JeeIe kees ieghee ceW
peuee efoee Lee, Jener JeeIe cejkej keefheue yeeeCe ngDee Lee~

Gmeves meesee efke ye[er efveo&elee kes meeLe ceQves meeOeg kees peueeee, Gmes ye[e
heeeeehe ngDee~ Gmeves YeefehetJe&ke neLe pees[kej YeieJeeve mes Deheves DehejeOe keer
#ecee ceebieer~ YeieJeeve kes GheosMe kees Deelegjlee mes megvee Deewj hetJe& pevce keer keLee Yeer
megveer~ eYeeJe Yeer ienje he[e Deewj Deheves heeheeW kes eeeefee kes efueS Jen keefheue
yeeeCe cegefve nes ieee~ melheg<eeW kee mebie meoe ner megKeoeeer neslee nw~
en keLeeveke DeejeOevee keLee-keesMe kes DeeOeej mes efueee ieee nw~

(46)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

ceneYeejle
Fmeer kegpeebieue osMe kes nefmleveehegj veiej ceW hejchejeiele kegJebefMeeeW kee
jepe euee Dee jne Lee~ GvneR ceW Meebleveg veece kes jepee ngS Gvekeer meyekeer veece
keer jeveer mes hejeMej veece kee heg$e ngDee~ jlvehegj veiej kes pevng veeceke efJeeeOej
jepee keer iebiee veece keer kevee Leer~ efJeeeOej jepee ves hejeMej kes meeLe iebiee kee
efJeJeen kej efoee~ Fve oesveeW kes ieebiese-Yeer<ceeeee& veece kee heg$e ngDee~ peye
ieebiese leCe ngDee leye hejeMej jepee ves Gmes egJejepe heo os efoee~
efkemeer mecee jepee hejeMej ves ecegvee veoer kes efkeveejs eer[e kejles mecee veeJe
ceW yew"er megvoj kevee osKeer Deewj Gme hej Deemee neskej OeerJej mes Gmekeer eeevee
keer, efkevleg Gme OeerJej ves kene efke Deehe kes heg$e ieebiese kees jepe heo efceuesiee leye
cesjer kevee kee heg$e Gmekes Deeefele jnsiee Dele: ceQ kevee kees veneR otBiee~ jepee Jeeheme
Iej Deekej efebeflele jnves ueies~ efkemeer lejn ieebiese kees efhelee keer efeblee kee helee
euee~ leye Jes OeerJej kes heeme peekej yeesues efke legce Deheveer kevee kees cesjs efhelee kees
yeen oes, ceQ Jeeve oslee ntB efke Deehekeer heg$eer kee heg$e ner jepe kejsiee efhej Yeer OeerJej
ves kene efke Deehekes heg$e-heew$e keye ewve uesves oWies, leye ieebiese ves Gmeer mecee Deepevce
yeeee& ele ues efueee Deewj OeerJej kees mebleg kej efoee~ OeerJej ves kene efke ns kegceej!
ceQ efkemeer mecee ecegvee kes efkeveejs ieee Deewj Ske megvoj kevee osKeer~ ceQves efve:mebleeve
Gme kevee kees G"e efueee~ Gmeer mecee DeekeeMe mes efoJeOJeefve ngF& keueeCecee
jlvehegj veiej kes jlveebieo jepee keer jlveJeleer jeveer mes en kevee GlheVe ngF& nw Gmekes
efkemeer efJeeeOej Me$eg ves Fme kevee kee njCe kej eneB es[ efoee nw~ Fme ekeej keer
JeeCeer megvekej ceQ Gmes ues Deeee, Fmekee iegCeJeleer veece jKee Deewj heeueve efkeee nw~
ieebiese Gmekeer kegueMegef megvekej emeVe nes ieee Deewj hejeMej mes Gmekee yeen nes ieee~
Gmekee otmeje veece eespeveiebOee Lee keeeWefke Gmekes Mejerj mes megiebOe otj leke hewueleer
Leer~ hejeMej keer iegCeJeleer jeveer mes Jeeme veece kee heg$e GlheVe ngDee~ Jeeme keer jeveer
megYee Leer, Fve oesveeW kes Oe=leje^, heeC[g Deewj efJeogj es leerve heg$e GlheVe ngS~
ebheehegjer kes jepee efmebnkesleg keer JebMe hejcheje ceW nefjefieefj, nsceefieefj Deeefo
Deveske jepee ngS~ Devevlej Fme JebMe ceW Metj Deewj Jeerj es oes jepee ngS~ Metj jepee
Meewjerhegj ceW jepe kejlee Lee Deewj Jeerj jepee ceLegje ceW jnles Les~ Metj jepee keer jeveer
kee veece megjmegvojer Lee~ Gmekes DebOekeJe=ef veece kee heg$e ngDee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(47)

DebOekeJe=ef keer jeveer kee veece Yee Lee~ Fve oesveeW kes mecegefJepee, efmcelemeeiej,
efnceJeeved, efJepee, Deeue, OeejCe, hetjCe, megcegKe, DeefYevebove Deewj JemegosJe Ssmes
oMeOece& kes meMe oMe heg$e ngS leLee kegvleer Deewj ceeer veece keer oes hegef$eeeB ngF~
FveceW mes Ske mecegefJepee, yeeF&meJeW leerLekej eer vesefceveeLe kes efhelee Les Deewj JemegosJe
yeueYe SJeb eer ke=<Ce kes efhelee Les DeLee&led vesefceveeLe Deewj eerke=<Ce keer es kegvleer Deewj
ceeer yegDee LeeR~ ceLegje veiejer ceW megJeerj (Jeerj) jepee jnlee Lee, Gmekeer helveer kee
veece heeeJeleer Lee~ Fve oesveeW kes YeespekeJe=ef veece kee heg$e ngDee, leCe nesves hej
Fvekee yeen ngDee, jeveer kee veece megceefle Lee~ Fve oesveeW kes Gemesve, cenemesve Deewj
osJemesve es leerve heg$e ngS Deewj ieebOeejer veece keer kevee ngF&~

nefjJebMe Deewj kegJebMe kee mebyebOekegJebMeer Jeeme kes heg$e Oe=leje^ kee efJeJeen YeespekeJe=ef keer heg$eer ieebOeejer
kes meeLe mecheVe ngDee~ Oe=leje^ ves efkemeer mecee heeC[g kes meeLe kegvleer kee efJeJeen
kejves kes efueS DebOekeJe=ef mes kene efkevleg kegvleer kes efhelee ves heeC[g kees heeC[g jesie
kes keejCe kevee veneR oer~
efkemeer mecee Jeeceeueer veece kee efJeeeOej nefmleveehegj kes Jeve ceW eer[e kejves
Deeee, Gmekeer Debiet"er JeneB efiej ieF&~ FOej heeC[g jepee Yeer Gme Jeve ceW Ietce jns Les
GvneWves Jen Debiet"er osKeer Deewj G"e ueer~ peye efJeeeOej Jeeheme Deekej Keespeves ueiee,
leye heeC[g ves Jen Debiet"er Gmes efoKeeF& Deewj hete-efce$e! Fmemes keee keece neslee nw?
Gej ceW efJeeeOej ves kene-efce$e! en Fevegmeej he yeveeves Jeeueer nw~ heeC[g ves
kene-efce$e! keg efove en Debiet"er cesjs neLe ceW jnves oes, Gmeves en yeele ceeve ueer~
FOej heeC[g, kegvleer kes he ceW Deemee nes DeMehe mes kegvleer kes cenue ceW
euee ieee Deewj Gmes Deheves JeMe ceW kejkes eefleefove DeMehe mes peeves ueiee~ heeC[g
kes meceeiece mes kegvleer kes ieYe& jn ieee Deewj heg$e kee pevce ngDee~ leye ieghle jKeles
ngS Yeer en Yeso eie nes peeves mes jepee DebOekeJe=ef ves Gme yeeueke kees kegC[ue
Deeefo mes Deuebke=le kej mebotkeeer ceW yebokej ecegvee veoer ceW es[ efoee~
echeehegj kes Yeeveg jepee kees Jen heser eehle ngF& GvneWves Deheveer jeOee helveer kees
Jen heg$e os efoee~ Gme mecee jeOee ves keeve Kegpeeee FmeefueS Yeeveg jepee ves heg$e
kee veece keCe& jKe efoee~ Devevlej jepee DebOekeJe=ef ves heeC[gjepee kes meeLe kegbleer
Deewj ceeer oesveeW hegef$eeeW kee mebyebOe kej efoee, efJeJeen kes keg efove yeeo kegvleer ves
ece mes egefOeefj, Yeerce Deewj Depeg&ve Ssmes leerve heg$eeW kees pevce efoee~ ceeer mes vekegue

(48)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

Deewj menosJe Ssmes oes heg$e ngS~ es heeBeeW YeeF& heeC[Je kenueeves ueies~ ueesie keCe& kees
kegvleer kes keeve mes GlheVe ngDee ceeveles nQ ee mete& kes mesJeve mes kegvleer kees keCe& veece
kee heg$e ngDee, Ssmee kenles nQ, Jen keLeve egefemebiele veneR nw~ heeC[g kes ess YeeF&
efJeogj kee efJeJeen osJeke jepee keer kevee kegcegoJeleer kes meeLe ngDee Lee~
Oe=leje^ Deewj ieebOeejer kes ogeexOeve kees Deeefo ueskej eceMe: meew heg$e GlheVe ngS
pees kegJebMeer nesves mes keewjJe kenueees~ ieebiese ves Fve keewjJe-heeC[JeeW kee j#eCe
efkeee Deewj eLeesefele efMe#eCe efoee~ esCeeeee& veeceke efkevneR efpe eser ves Fve
meye heg$eeW kees OevegJexo efJeee efmeKeeF&~ Fve meYeer ceW Depeg&ve ceW efJeMes<e efJevee nesves mes
ieg keer ke=hee Yeer Gme hej DeefOeke nes ieF& Deewj efJeMes<e eesielee mes Depeg&ve ves ieg
mes MeyoYesoer ceneefJeee meerKe ueer~
efkemeer mecee jepee ves heeC[g Jeve ceW nefjCeer ceW Deemee Ske nefjCe kees Deheves
yeeCe mes ceej efoee, Gme mecee DeekeeMe mes OJeefve ngF&-jepeved! eefo Jeve ceW
efvejhejeOeer pevleg kees jepee ner ceejWies lees Gvekee j#eke keewve nesiee? Fme JeeCeer kees
megvekej jepee kes ceve ceW heeeeehe kes meeLe ner Jewjeie GlheVe nes ieee~ Devevlej
megele cegefve kes heeme peekej GheosMe megvee Deewj cegefve kes cegKe mes Deheveer Deeeg lesjn
efove keer mecePekej Oe=leje^ Deeefo kees Deheves Iej ceW eLeesefele Oece& efMe#ee oskej meye
heefjen kee leeie kej iebiee kes efkeveejs ieee, JeneB Deepevce Mejerj Deewj Deenej kee
leeie kej meuuesKevee mes cejCe efkeee Deewj meewOece& mJeie& ceW osJe nes ieee~ jeveer ceeer
Yeer efJeje neskej vekegue Deewj menosJe kees kegvleer kees meeQhekej meuuesKevee mes cejkej
henues mJeie& ceW GlheVe ngF&~

Oe=leje^ kee Jewjeieefkemeer mecee Oe=leje^ jepee ves Jeve ceW cegefvejepe mes Oece&eJeCe kej eMve
efkeee-YeieJeved! Fme keewjJe jepe kes Yeesee cesjs heg$e ogeexOeve neWies ee heeC[g heg$e?
Gej ceW megele cegefve ves kene-jepeved! jepe kes efveefcee mes lesjs heg$e ogeexOeve Deeefo
Deewj heeC[JeeW kes yeere ceneeg nesiee~ GmeceW lesjs heg$e ceejs peeJeWies Deewj heeC[Je jepe
ceW eefleefle neWies~ en megvekej efebeflele ngS Oe=leje^ nefmleveehegj Jeeheme Deees Deewj
ieebiese kees yegueekej Dehevee DeefYeeee eie kej Gvekes leLee esCeeeee& kes mece#e
Deheves heg$eeW Je heeC[JeeW kees jepe mecehe&Ce kej efoee~ Devevlej Deheveer ceelee megYee
kes meeLe Jeve ceW peekej oer#ee enCe kej ueer~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(49)

(50)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

Devevlej eer ieebiese ves Deeheme ceW Fvekee keg efJejesOe osKekej Jewj ve kejves
kes efueS egefe mes DeeOee-DeeOee jepe efJeYee kej keewjJe Deewj heeC[JeeW kees os
efoee~ mJeYeeJele: keewjJe oe ceW og Deewj JeeCeer ceW efce Les~ Jes eesOe mes heeC[JeeW
kes eeCe uesves keer Fe kejles Les~ eer[eDeeW ceW Deveske yeej keewjJeeW ves Yeerce kees ceejves
kee eelve efkeee efkevleg Jes hegCeesoe mes Yeerce kee keg Yeer efyeiee[ veneR mekes elegled mJeeb
ner Deheceeefvele nesles jns~ eneB leke efke GvneWves Ske yeej Yeerce kees Yeespeve ceW efJe<e Yeer
efouee efoee efkevleg owJeeesie mes Gmekes efueS Jen ceneefJe<e Yeer Dece=lelegue nes ieee~

keewjJe-heeC[Je efJejesOe-

esCeeeee& eje efMe<e hejer#eCe-

uee#eeie=n oen-

efkemeer mecee ieg esCeeeee& keewjJe-heeC[JeeW kees meeLe ueskej Jeve ceW iees,
JeneB GvneWves GVele MeeKee hej yew"s ngS keeke kees osKekej kene-pees Fme keeke keer
oef#eCe DeeBKe kees ue#e kej JesefOele kejsiee, Jen OevegOe&jeW ceW es mecePee peeJesiee~
meye DemeceLe& jns, Devle ceW Depeg&ve ves Deheveer pebIee kees nmle mes leeef[le efkeee, Gmes
megvekej pewmes ner keewJes ves veeres osKee, Jewmes ner Depeg&ve ves yeeCe mes Gmekeer oeefnveer
DeeBKe kees yesOe efoee, leye Depeg&ve keer Ketye eMebmee ngF&~

Yeerue keer iegYeefeefkemeer mecee Jeve ceW Depeg&ve ves Ske keges kees osKee, Gmekee cegKe yeeCe enej
mes meb Lee~ Gmes osKe Depeg&ve ves meesee-en MeyoJesOeer OevegefJe&ee ieg ves cegPes ner
oer nw, Fmekee peevekeej eneB Deewj keewve nw? Keespeles-Keespeles Ske efYeuue efceuee,
Gmemes Jeelee&ueehe nesves mes Gmeves kene-cesjs ieg esCeeeee& nQ ceQves GvneR mes en efJeee
meerKeer nw~ Depeg&ve kes Deeee& kee heej veneR jne, leye efYeuue ves Jeve ceW yeveees ngS
mlethe kes heeme ues peekej Depeg&ve kees efoKeeee Deewj kene-cesjs ieg es ner nQ, ceQves
FvneR ceW esCeeeee& keer keuhevee kej jKeer nw~ ceQ Fmeer mlethe kees ieg ceevekej
Gheemevee kejkes MeyoJesOeer OevegefJe&ee ceW efvehegCe ngDee ntB~ Depeg&ve ves nefmleveehegj Jeeheme
Deekej ieg mes meejer yeele yelee oer Deewj kene efke Jen heeheer efYeuue efvejhejeOe
pevlegDeeW kees ceejkej heehekece& kej jne nw, Deehekees Fmes jeskevee eeefnS~ esCeeeee&
Depeg&ve kes meeLe JeneB iees Deewj Gme Yeerue ves GvnW mee#eeled esCeeeee& peevekej
meeebie vecemkeej efkeee, yengle ner Yeefe eoefMe&le keer, leye esCeeeee& ves keneceQ Ske Jemleg legcemes ceeBietB, legce oesies? Gej ceW Gmeves men<e& mJeerkeej efkeee, leye ieg
ves kene oeefnves neLe kee Debiet"e cegPes os oes~ Gme efYeuue ves Gmeer mecee keekej
os efoee, Deye Jen yeeCe eueeves ceW DemeceLe& nes ieee Deewj peerJeefnbmee mes yee ieee~

keewjJe Deewj heeC[Je DeeOee-DeeOee jepe Yeesieles ngS nj jespe meYee ceW Deekej
Ske$e yew"les Les~ og keewjJe Deye mhe yeesueves ueies Les efke nce meew nQ Deewj es heeBe
ner nQ hejvleg DeeOee-DeeOee jepe nce oesveeW kees efceuee nw, en Deveee ngDee nw~
JeemleJe ceW Fme jepe kes Ske meew heeBe efJeYeeie kejkes Gece meeceepe kee GheYeesie
nce ueesie ueWies~ keYeer-keYeer Yeerce, Depeg&ve, Deeefo #egefYele nes G"les Les lees DeefleMee
Meeble Oece&efee egefOeefj Fve ueesieeW kees Meeble kej uesles Les~
efkemeer mecee nefmleveehegj ceW keheer ogeexOeve ves ueeKe kee Ske efoJe YeJeve
yeveJeeee Deewj efheleecen mes kene efke Ske heeme jnves mes DeMeebefle nesleer nw Dele:
heeC[JeeW kees Gme ie=n ceW Yespe oes~ mejue heefjCeeceer ieebiese ves GvnW Yespe efoee~ heeBeeW
heeC[Je efve<kehe Je=efe mes ceelee kegvleer kes meeLe JeneB uee#eeie=n ceW jnves ueies~
oeeueg efJeogj ves (eeee ves) en kehe peeve efueee Deewj egefOeefj Deeefo kees
GheosMe efoee efke helee veneR en ueeKe kee cekeeve keeeW yeveJeeee nw? legcnW Fve
ogeexOeve Deeefo hej efJeeeme veneR kejvee eeefnS~ Devevlej Jes Jeve ceW eues iees~ JeneB
efmLejefee yengle osj leke Gheee meesee Deewj ueeKe ie=n mes Jeve leke Ske megjbie

uee#eeie=n ceW heeC[JeeW kees Yespekej ogeexOeve ves Deeie ueieJee oer,
efkevleg hegCe mes heeC[Je Deewj ceelee kegvleer megjbie ej mes efvekeue kej yee ieS~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(51)

(52)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

KegoJee oer efhej Jen iet{ megjbie {ke oer~ efJeogj jepee ves mJeeb Yeer Jen megjbie veneR
osKeer Deewj heeC[JeeW kees Yeer metevee veneR oer Leer~ efkemeer mecee jeef$e ceW ogeexOeve ves
efkemeer og yeeeCe mes Gme YeJeve ceW Deeie ueieJee oer~ JeneB meesles ngS heeC[Je peie
iees, eejeW lejhe Deeie keer ueheeW kees osKe efkebkele&Je efJecet{ nes iees~ ceneceb$e kee
peehe kejves ueies, Fleves ceW FOej-GOej Ietceles ngS GvnW {keer ngF& megjbie efceue ieF& Deewj
hegCeesoe mes Jes ceelee meefnle megjbie mes yeenj Dee iees~ MceMeeve mes n cegox ueekej
GmeceW [euekej Jes ueesie Deve$e eues iees~ eele:keeue ogeexOeve ves kehe mes jesveeOeesvee eejbYe efkeee efkevleg ieebiese Deeefo ves ken efoee efke en meye legcnejer ner
ketveerefle nw, Fme Ievee mes epee Yeer ogeexOeve Deeefo mes iueeefve kejves ueieer~
Deheves YeevepeeW kee uee#eeie=n oen mes cejCe megvekej mecegefJepee, JemegosJe
Deeefo ogeexOeve hej yengle kegefhele ngS Deewj eg kes efueS meVe ngS efkevleg efkemeer
efJeeved ves GvnW Gme mecee jeske efoee~

ieee nw~ Deepe cesjs heg$e keer yeejer nw Deewj cesjs Ske ner heg$e nw, Ssmee kenkej jesves
ueieer~ Fme Ievee kees megvekej Yeerce ves yeke jepee kes heeme peekej Deheveer yeengDeeW
mes Gmekes meeLe Yeebkej eg kejkes yeke jepee kees meceehle kej efoee~ leye meejer
meceepe ves Yeerce kee pee-peekeej efkeee~
DeveskeeW Oece& GlmeJe kejles ngS Jes heeC[Je Je<ee&keeue Jeleerle kej JeneB mes
efvekeues~ Ietceles-Ietceles es ueesie ebheehegjer ceW hengBe iees~ DeveskeeW eseDeeW mes ceveesefJeveeso
kejles ngS Ietce jns Les efke Dekemceeled Ske yeueJeeve neLeer DeeueevemlebYe lees[kej veiej
kees Jeekegue kej jne Lee~ leye Yeerce ves Gme neLeer kees JeMe ceW kejkes veiej kee
JeeleeJejCe Meeble efkeee~ Deeies ye{kej keoeefeled es ueesie efJebOeheJe&le hej hengBes~ JeneB
Ske efpevecebefoj kes efkeJee[ yebo Les, Yeerce ves Keesue efoes Deewj meyeves ye[er Yeefe mes
efpevesv YeieJeeve keer hetpee keer~ Devevlej Ske e#eosJe ves Deekej Yeerce kees Ske ieoe
eoeve keer Deewj yengle eMebmee-mlegefle keer~

heeC[JeeW kee osMeeve-

ewheoer kee mJeebJej-

GOej heeC[Je Jeve ceW mes peeles ngS iebiee veoer kes efkeveejs hengBes Deewj Gmes heej
kejves kes efueS veeJe ceW pee yew"s~ veeJe euekej menmee veoer kes yeere ceW ke ieF&~
ceuueen mes hetves hej GvnW ceeuetce ngDee efke eneB legefC[kee veeceke peueosJeer jnleer
nQ pees vejyeefue eenleer nQ, Fmemes meye efebeflele nes iees~ Devle ceW Yeerce veoer ceW keto
he[e Deewj eg ceW legefC[kee kees hejemle kej DeLeen peue ceW lewjles ngS efkeveejs pee
hengBee~ lelheeeled Jes yeeeCe Jes<e ceW euekej keewefMekehegjer hengBes, JeneB hej JeCe& jepee
kes eje Deeoj-melkeej Deeefo kees eehle ngS~ Deeies DeveskeeW osMeeW ceW heefjYeceCe kejles
ngS Fve ueesieeW kes meeLe DeveskeeW keveeDeeW kes heeefCeenCe Yeer nes iees~

Devevlej es ueesie DeveskeeW osMeeW kee GuuebIeve kejles ngS ceekeboer veiejer ceW Dee
iees~ JeneB kes jepee ogheo keer YeesieJeleer helveer mes GlheVe ngF& ewheoer veeceke megvoj
kevee Leer, efveefcee%eeveer ves yeleeee Lee efke pees heg<e ieebb[erJe Oeveg<e e{eesiee, Jener
Fme kevee kee heefle nesiee~ JeneB en metevee Leer efke pees ceveg<e ieeb[erJe Oeveg<e
e{ekej jeOee kes veeke ceW efmLele ceesleer kees efJe kejsiee, Jener Fme kevee kee heefle
nesiee~ Gme mecee JeneB hej ogeexOeve Deeefo ye[s-ye[s jepee ueesie Deees Les~ meYeer kes
nleeMe nes peeves hej egefOeefj keer Dee%ee mes yeeeCe Jes<eOeejer Depeg&ve ves ieeb[erJe Oeveg<e
kees e{ekej jeOee keer veeke kee ceesleer yesOekej ewheoer keer Jejceeuee eehle kej ueer~

yeke jepee kee ceo&ve-

ewheoer kee ueeskeeheJeeo-

eueles-eueles Jes heeC[Je eglehegj veiej ceW iees, JeneB GvneWves efpevecebefoj ceW
Deveske efpeve eefleceeDeeW kee hetpeve efkeee~ jeef$e ceW Ske JewMe kes Iej ceW "nj iees,
Fleves ceW ner JewMe keer helveer jesves ueieer~ kegvleer kes eMve kejves hej JewMe helveer ves
kene efke Fme veiej kee yeke veece kee jepee nw Jen ceebmeenejer nesves mes Deye lees
ceveg<e kee ceebme Keeves ueiee~ peye veiej kes yeeueke yengle kece nes iees, leye jmeesFes
mes meeje Yeso Kegue peeves mes epeepeveeW ves efceuekej jepee kees eece mes efvekeeue efoee
Deewj ueesieeW ves Ssmeer JeJemLee yeveeF& efke eefleefove Ske-Ske Iej mes Ske-Ske ceveg<e
efoee peees~ Deepe yeejn Je<e& nes iees nQ Jen jepee je#eme kes meceeve Yeebkej nes

efpeme mecee ewheoer ves Depeg&ve kes ieues ceW Jejceeuee [eueer, Gme mecee nJee kes
Jesie mes ceeuee kes ceefCe tkej heeBeeW heeC[JeeW keer ieeso ceW pee efiejs~ Gme mecee ewheoer
ves heeBe heg<eeW kees Jej efueee nw, cetKe& ueesieeW ves Ssmeer Iees<eCee kej oer~ Deeeee& kenles
nQ efke pees Ssmeer meefleeeW hej oes<eejesheCe kejles nQ Jes ceneve heehe kee yebOe kej uesles
nQ~ Fmekee keejCe Yeer en nw efke efkemeer mecee Ske Deeefe&kee veJeoeref#elee Leer Gmeves
heeBe peej heg<eeW kes meeLe Jeve ceW DeeF& ngF& yemeblemesvee veeceke megvoj JesMee kees
osKee, Gmes osKekej cegPes Yeer Ssmee megKe eehle nesJes, Ssmee efveoeve kej efueee~ hegve:
MeerIe ner Jeeheme Deeefe&keeDeeW kes heeme Deekej iegJee&Ceer kes heeme Deheveer efveboe kejles

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ewheoer Depeg&ve kes ieues ceW Jejceeuee [eue

jner Leer, ceeuee tves mes eejeW lejhe
efyeKej ieF&~ ueesieeW ves eee& kej oer efke
ewheoer ves heeBe heefle Jejs nQ~

(53)

Deeefe&kee ves JesMee kes meeLe heeBe peej

heg<eeW kees osKekej Jewmee megKe eene,
hegve: lelkeeue ner eeeefee efueee,
efhej Yeer Gme kece& mes ewheoer kes YeJe ceW
hebeYelee&jer nesves kee DeheJeeo Deeee~

ngS eeeefee efueee Deewj Ieesj leheejCe efkeee hegve: Deeeg kes Deble ceW meceeefOe mes
cejkej Deegle mJeie& ceW osJeer ngF&, JeneB mes eekej ewheoer ngF&~ peje meer ogYee&Jevee
mes Gme mecee pees kece& yebOe nes ieee Lee, Gmekes heuemJehe ewheoer kees heeBe heefle
Jeeueer nesves kee Pet"e Deejeshe ueiee nw~ JeemleJe ceW egefOeefj Deewj Yeerce pes leLee
vekegue leLee menosJe osJej Les~
FOej ogeexOeve Deeefo Ye[kekej eg kejves kes efueS JeneR mJeebJej ceC[he ceW
meVe nes iees~ Fme mecee heeC[Je ueesie yeeeCe kes Jes<e ceW Les~ Yeebkej eg Meg
nes ieee~ ieg esCeeeee& kees Deheves meeceves eg ceW lelhej osKe Depeg&ve ves Dehevee
heefjee efueKekej JeeCe ceW ueieekej ieg kes heeme es[e~ esCeeeee& ves he$e he{e,
Gvekes ves$e Deegpeue mes Yej iees~ uee#eeie=n ceW peue iees Les, Ssmeer keuhevee kes yeeo
hegve: Gve heeC[JeeW kees peerefJele eehlekej keggefcyeeeW kes n<e& kee heej veneR jne~
esCeeeee&, Yeer<ceeeee&, keCe&, keewjJe, meYeer hejmhej ceW heeC[JeeW mes efceues~ leye
ogeexOeve ves kene efke ns ve=heieCe! ceQves uee#eeie=n veneR peueeee Lee, ceQ MeheLehetJe&ke

(54)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

kenlee ntB~ Fleeefo he mes Deheveer oglee kees efheeles ngS ogeexOeve Deeefo Depeg&ve kee
efJeJeen kejekej meye efceuekej nefmleveehegj Dee iees Deewj megKe mes jnves ueies~ ceeie&
ceW efpeve-efpeveves egefOeefj Deeefo kees keveeSB oer LeeR Je osves kee mebkeuhe efkeee Lee,
Gve meYeer kees Deheves eneB yegueekej es ueesie keeueeeheve kejves ueies~
Gme mecee egefOeefj efouueer ceW, Yeerce kegpeebieue osMe kes efleueheLe veeceke ye[s
veiej ceW, Depeg&ve megveheLe (meesveerhele) cesW, vekegue peueheLe (heeveerhele) ceW Deewj menosJe
JeefCekedheLe (yeeiehele) veeceke veiej ceW jnves ueies~ es heeC[Je ncesMee veeeveerefle ege
Oeeefce&ke YeeJevee jKeles Les efkevleg ogeexOeve Deeefo F&<ee& ceW ye{les ner iees~
efkemeer mecee heeC[Je kes ceecee JemegosJe kes heg$e eerke=<Ce ves Depeg&ve kees
Tpe&evle ceneheJe&le hej eer[e kes efueS yegueeee~ JeneB hej yengle keeue leke es vej
Deewj veejeeCe Deevevo mes eer[e kejles jns~ eerke=<Ce keer yeefnve megYee kee
Depeg&ve kes meeLe efJeJeen mebyebOe nes ieee~ Fmeer ekeej eeoJe JebMe keer keveeDeeW
kee efJeJeen egefOeefj Deeefo heeC[JeeW kes meeLe mecheVe ngDee~ keg efove yeeo
Depeg&ve megYee helveer kes meeLe nefmleveehegj Dee iees Deewj Gve oesveeW kes DeefYeceveg
veece kee heg$e GlheVe ngDee~

keewjJe-heeC[JeeW keer etle eer[eefkemeer mecee og yegef ogeexOeve ves heeC[JeeW kees yegueeee Deewj etle-pegDee
Kesueves kee efveCe&e efkeee~ Oeerjs-Oeerjs Oece&jepe egefOeefj Deheves kees es[kej meye
jepe JewYeJe nej iees~ leye Yeerce ves Deekej egefOeefj kees pegDee Kesueves mes jeskee
Deewj Gme Jemeve kes oes<e yeleees, efkevleg Oece&jepe ves yeejn Je<e& leke he=LJeer kees
nejkej pegDee Kesuevee yebo efkeee~ es heeC[Je Deheves Iej hengBes~ Fleves ceW ner ogeexOeve
ves Ske otle Yespee efpemeves Deekej kene efke Deehe ueesie yeejn Je<e& leke Jeve ceW efveJeeme
kejW efpememes efke keesF& Deehekee veece Yeer ve peeve mekes~ Devevlej lesjnJeeB Je<e& ieghlehe
mes Jeleerle kejW, Ssmee jepee ogeexOeve ves kenueeee nw~

ewheoer kee DeheceeveFmeer yeere ogeexOeve kee YeeF& og:Meemeve og=ef mes Deekej ewheoer kes cenue
ceW peekej Gmekeer eser heke[kej Gmes yeenj Iemeer ueeee Deewj Deheceeve efkeee~
ewheoer kes Deheceeve keer yeele megvekej Yeerce Deewj Depeg&ve DeleefOeke kegefhele nes G" Ke[s
ngS efkevleg egefOeefj ves GvnW Gme mecee Meeble kej efoee~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(55)

heeC[JeeW kee Jeve eeeCeGme mecee jesleer ngF& ceelee kegvleer kees es heeC[Je Deheves eeee efJeogj jepee kes
Iej hej es[kej eue he[s~ DeleefOeke cevee kejves hej Yeer ewheoer Fvekes meeLe eue
he[er~ pegDee kes oes<eeW kee efJeeej kejles ngS es heeC[Je Jeve Deewj heJe&leeW ceW e$e-le$e
YeceCe kej jns Les~
efkemeer mecee Depeg&ve efJepeeeOe& heJe&le hej peekej jLevethegj kes Fv veeceke
jepee kes Me$egDeeW kees hejemle kej JeneB jnves ueies Deewj Mee efJeee ceW efe$eebie Deeefo
meew efMe<eeW kees eehle efkeee hegve: heeBe Je<e& yeeo Gmeer keeefuebpej Jeve ceW Deekej YeeF&
mes efceuekej jnves ueies~
efkemeer mecee menee Jeve ceW heeC[JeeW kee meceeeej peevekej ogeexOeve GvnW
ceejves kes efueS mesvee kes meeLe JeneB hengBee, leye veejo $e+ef<e mes mebkesle heekej efe$eebie
Deeefo efJeeeOejeW ves eg ceW eJe=e neskej ogeexOeve kees yeebOe efueee efkevleg egefOeefj
keer Dee%ee mes meppeve mJeYeeJe Jeeues Depeg&ve ves ogeexOeve kees g[e efueee~ Gme mecee
ogeexOeve ves kene efke cegPes eg ceW cejves kee ee hejepee kee Jen og:Ke veneR neslee
pees efke Depeg&ve eje yebOevecege kejeves kee og:Ke nw~ leye Gmeves en metevee efvekeeue oer
efke pees heeC[JeeW kees ceej kej cesjs Deheceevepeefvele og:Ke kees otj kejsiee, Gmes ceQ DeeOee
jepe otBiee~ leye Ske kevekeOJepe jepee ves heeC[JeeW kees ceejves kes efueS ke=lee veece
keer efJeee efme keer efkevleg Gme efJeee ves Gme kevekeOJepe kees ner ceej [euee~
FOej Ietceles-Ietceles es heeC[Je efJeje veiej ceW hengBes~ leye leke yeejn Je<e& hetCe&
nes egkes Les Deewj ieghle he mes lesjnJeeB Je<e& efyeleevee Lee FmeefueS egefOeefj ves
hegjesefnle, Yeerce ves jmeesFee, Depeg&ve ves iebOeJe&, vekegue ves Iees[eW kes j#eke, menosJe ves
ieesOeve kes j#eke kee Jes<e yeveeee Deewj ewheoer ves ceeefueve kee Jes<e yevee efueee~ es
meye ke<eee jbie kes Jee henvekej jepe meYee ceW ieS Deewj efJeje vejsMe ves Fvekees
eLeeeesie mLeeveeW hej efveege kej efoee~
efkemeer mecee efJeje vejsMe kee meeuee keereke JeneB Deeee Deewj ewheoer kes he
hej cegiOe neskej Gmekes MeeruenjCe keer ese kejves ueiee, leye Yeerce ves eer Jes<e ceW
neskej Gme keereke kees Ketye oefC[le efkeee Deewj ewheoer kes Meerue keer megj#ee keer~
efkemeer mecee ogeexOeve kes eje Yespes iees DeveskeeW efkebkej Jeeheme Deekej nefmleveehegj
ceW ogeexOeve mes yeesues-cenejepe! heeC[JeeW kee keneR veeceesefveMeeve veneR efceuelee nw~
leye ogeexOeve ves Gve ueesieeW kees Ketye Fveece efoee~ leye ieg Yeer<ceeeee& efheleecen ves

(56)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

keewjJeeW mes kene, ns keewjJeeW! megve s, Jes heeC[Je Deuhe ce=leg Jeeues veneR nQ cesjs meeceves
Ske yeej cegefve ves kene nw efke egefOeefj kegpeebieue osMe kee jepee nesiee Deewj Me$egbpee
heJe&le mes cees#e eehle kejsiee~ Dele: es melheg<e keneR ve keneR peerefJele DeJeMe nQ~
efkemeer mecee peeuebOej veece kes jepee ves ogeexOeve mes kene efke efJeje jepee
kes heeme ieesOeve yengle mes nQ Jen peiele ceW efJeKeele nQ, ceQ Gmekee njCe keBiee leye
ieghle Mejerj Jeeues heeC[JeeW kees MeerIe ner ceeBiee~ ogeexOeve ves en meye mJeerkeej kej
efueee~ JeneB efJeje veiej hengBekej ieeskegue njCe kejves mes efJeje jepee kes meeLe
eg ef[ ieee GmeceW heeC[JeeW ves peeuebOej kees yeebOe efueee~ Ievee mes ogeesxOeve Yeer
mesvee ueskej JeneB Dee ieee Deewj esCeeeee&, Yeer<ceeeee&, keCe& Deeefo meYeer GmeceW
meefcceefuele Les leye Depeg&ve ves mJeveecee#ej yeeCe Yeer<ce Deewj esCe ieg kes heeme Yespee~
Gme mecee Gve oesveeW ves keewjJeeW kees yengle mecePeeee efkevleg Jes ve ceeves~ Depeg&ve vesefheleecen
Deewj ieg esCeeeee& kees yengle cevee efkeee efkevleg Jes ueesie Yeer Depeg&ve Deeefo kes meeLe eg
kejles jns~ Gme eg ceW Depeg&ve ves efJepee heleekeeeehle keer Deewj ieeskegue kees cege
kejeee~ keewjJe jepeeieCe ueefppele Deewj hejeefpele neskej nefmleveehegj eues DeeS~
GOej efJeje jepee ves heeBeeW heeC[JeeW kee heefjee eehle kej GvnW vecemkeej
efkeee Deewj kene-ns YeieJeved! ceQves Deehe kees heneeves efyevee Deehe ueesieeW kees efkebkej
yeveeee mees #ecee kejes, ceQ Deehekee efkebkej ntB~ Deehe eneB jepe keerefpeS leLee
DeefYeceveg kes meeLe Deheveer kevee kes efJeJeen kee efveee efkeee~ en Keyej ejeJeleer
ceW hengBe ieF& Deewj JeneB mes yeueYe, efJe<Ceg, eegcve, Yeeveg, jepee gheo Deeefo
DeefYeceveg kes efJeJeen ceW Deees~ keg efove jnkej es eeoJe ueesie kegvleer Deewj heeC[JeeW
kees ueskej ejeJeleer eues iees, JeneB Deveesve keer eerefle mes Jes oerIe&keeue leke jns~
Ske efove ejeJeleer ceW efkemeer ves eerke=<Ce kees og:Meemeve kes eje ke=le ewheoer
kes Deheceeve keer Deewj Yeer ogeexOeve kes Deveske ogke=leeW keer yeele kener~ leye heeC[JeeW
kes meeLe efJeeej kejkes eerke=<Ce ves nefmleveehegj Ske otle Yespe efoee~ otle ves peekej
eCeece kej efveJesove efkeee-ns jepeved! eerke=<Ce kee kenvee nw efke Deehe heeC[JeeW mes
meefvOe kejkes Gvekee DeeOee jepe GvnW os oerefpeS DeveLee Deehekes JebMe kee veeMe
nesiee, eerke=<Ce Deeefo heeC[JeeW keer meneelee kejWies~ Fme yeele kees ogeexOeve ves efJeogj
eeee mes yeleeee leye efJeogj ves Fve ueesieeW kees yengle mecePeeee efkevleg Jes og keg
Yeer veneR ceeves leye efJeogj ves efJeje neskej Jeve ceW peekej efJeekeerefle& cegefve kees
vecemkeej kejkes pewvesejer oer#ee enCe kej ueer~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(57)

ceneegefkemeer mecee Ske efJeeved jepeie=n veiej kes jepeojyeej ceW Gece jlveeW keer YeW
ueskej pejemebOe DeOe&eeer kes heeme ieee Deewj vecemkeej efkeee, leye jepee pejemebOe
ves hete-legce keneB mes Deees nes Deewj en jlve keneB mes ueees nes? Gej ceW Gmeves
kene-jepeved! eefjkee ceW vesefceeYeg kes meeLe ke=<Ce jepee jepe kejles nQ~ eer vesefce
leerLekej kes ieYe& ceW Deeves kes n ceen henues mes ueskej hevn ceen leke osJeeW ves
Meewjerhegj ceW jlve Je<ee&S Les GveceW mes es jlve nQ ceQ GvnW ner ueskej Deehekes oMe&veeLe&
Deeee ntB~ en megveles ner pejemebOe eeer Ye[ke G"s Deewj eg kes efueS eeeCe kej
efoee, leye ogeexOeve Deeefo jepeeDeeW kes heeme meceeeej Yespe efoee~ ogeexOeve yengle ner
emeVe ngDee~ Gmeves meesee en heeC[JeeW kees meceehle kejves kee Dee DeJemej neLe ueiee
nw~ pejemebOe ves ejeJeleer ceW otle Yespee, Jen otle peekej yeesuee-ns eeoJeeW! Deehekees
eeer ves kenueeee nw efke Deehe osMe es[kej Fme cene meceg ceW kewmes jnles nQ? Deehe
ueesie ieJe& es[kej eeer pejemebOe keer mesJee kejW~ leye yeueYe eg neskej yeesueeeerke=<Ce kees es[kej Deve eeer Deewj keewve nw? leLee otle kees hekeej kej efvekeeue
efoee~ en megvekej jepee pejemebOe mesvee kes meeLe eg kes efueS keg#es$e ceW Dee ieee~
Gme mecee eerke=<Ce ves keCe& kes heeme otle mes meceeeej Yespee efke Deehe heeb[g
jepee kes heg$e egefOeefj Deeefo kes ye[s YeeF& nQ, Deehe mechetCe& keg#es$e kee jepe
enCe keerefpeS, FOej DeeFS~ ceelee1 kegvleer ves Yeer Gme mecee keCe& kees JeemleefJeke
efmLeefle yeleekej Gme he#e mes eg kejves kes efueS yengle jeskee efkevleg keCe& ves meejer
yeeleW mecePekej Yeer en kene efke jepee pejemebOe kes nceejs Thej yengle Ghekeej nQ
Dele: Fme mecee mJeeceer keer meneelee kejvee nceeje kele&Je nw ve efke yebOegJeieeX keer~
eefo eg ceW peerefJele jns lees hegve: yebOegDeeW kee meceeiece eehle kejWies~ keCe& ves otle kes
eje pejemebOe kes heeme meceeeej Yespee efke Deehe eeoJeeW mes mebefOe kej ueerefpeS
DeveLee efJe<Ceg eerke=<Ce kes neLe mes Deehekee cejCe nesiee~ Fve meye yeeleeW keer
pejemebOe ves Ghes#ee kej oer~
eerke=<Ce YeieJeeve vesefceveeLe kes heeme ieS Deewj hete efke Me$eg kee #ee neskej
keee cegPes efJepee eehle nesieer? Gme mecee Fveefo Jebe YeieJeeve ves Ssmee Gej
efoee~ Fme Gej mes Deewj vesefce eYeg kes cebo neme mes eerke=<Ce ves Deheveer efJepee kees
efveefele kej efueee~ Fme mecee YeieJeeve ie=nmLeeece ceW Les Deewj mejeieer Les~
1. nefjJebMehegjeCe

(58)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

pejemebOe kes eeeCe mecee Deveske DeheMekegve ngS leye jepee ves ceb$eer mes Fmekee
heue hete, efJeeved cebef$eeeW ves kene-jepeved! efpemeves pejemebOe keer kevee kes heefle
kebme kees ceeje nw, cegefeeW kes enej mes eeCetj ceuue kees etCe& efkeee nw Deewj efpemeves
keesefefMeuee G"ekej ceQ veejeeCe ntB Fme yeele kees eie kej efoee nw Gme ke=<Ce
kes meeLe Deehe ueesieeW kee eg Deefvemeteke ner nw~ efpemekes meeLe Depeg&ve nQ, Yeerce
nQ Deewj Yeer Deveske Yetefceieesejer nQ, efJeeeOej jepee nQ, vesefceveeLe kes YeeF& Ssmes eeoJeeW
kee legce keg Yeer efyeiee[ veneR kej mekeesies efkevleg es ieefJe& jepeeieCe keg veneR
ceeves~ FOej efJe<Ceg Yeer meele De#eewefnCeer mesvee meefnle keg#es$e ceW Dee iees~

De#eewefnCeer kee eceeCeIees[s, neLeer, heoeefle Deewj jLeeW mes ege mesvee De#eewefnCeer kenueeleer nw~ efpemeceW
9000 neLeer, 900000 jLe, 90000000 Iees[s Deewj 9000000000 (veew meew
kejes[) heoeefle neW Gmes De#eewefnCeer kenles nQ~ eeoJe he#e ceW DeeflejLe, cenejLe,
mecejLe, DeOe&jLe Deewj jLeer Ssmes jepeeieCe Les~ eer vesefce kegceej, yeueosJe Deewj ke=<Ce
DeeflejLe Les~ jepee meceg efJepee, JemegosJe, egefOeefj, Depeg&ve Deeefo yengle mes jepee
cenejLe Les~ efmleefcelemeeiej Deeefo JemegosJe kes Dee" YeeF&, Mebye, gheo Deeefo mecejLe Les~
cenevesefce, efJeje jepee Deeefo DeOe&jLe Les Deewj Fvekes efmeJeee DeveskeeW jepee jLeer Les~
Fme mecee Ske-otmejs kes mebyebOeer ner efJejesOe he#e ceW Les~ eegcve FOej Lee, lees
Gmekes Oece&efhelee keeuemebJej pejemebOe kes meeLe Les, Depeg&ve kes efheleecen, ye[s YeeF&
keCe&, ieg esCeeeee& Deeefo keewjJeeW kes meeLe Les~ eeoJe he#e ceW Gvekes mee{s leerve
kejes[ kegceej jCeefJeee ceW kegMeue Les Deewj npeejeW jepeeieCe eerke=<Ce kes meeLe Les~

eeJetn jeveepejemebOe keer mesvee ceW kegMeue jepeeDeeW ves Me$egDeeW kees peerleves kes efueS eeJetn
keer jevee keer~ Gme eeJetn ceW pees eeekeej jevee keer ieF& Leer Gmekes Ske npeej
Deejs Les, Ske-Ske Deejs ceW Ske-Ske jepee efmLele Lee, Ske-Ske jepee kes meew-meew
neLeer Les, oes-oes npeej jLe Les, heeBe-heeBe npeej Iees[s Les Deewj meesuen-meesuen npeej
hewoue mewefveke Les Deewj Gve jepeeDeeW kes neLeer, Iees[e Deeefo kee eceeCe hetJeexe eceeCe
mes eewLeeF& Lee~ keCe& Deeefo heeBe npeej jepeeDeeW mes megMeesefYele jepee pejemebOe mJeeb
Gme ee kes ceOe Yeeie ceW efmLele Lee~ ieebOeej Deewj efmebOe osMe keer mesvee, ogeexOeve
mes meefnle meew keewjJe Deewj ceOe osMe kes jepee Yeer Gmeer ee kes ceOe Yeeie ceW efmLele
Les~ Oeerj-Jeerj hejeeceer heeeme jepee Deheveer-Deheveer mesvee kes meeLe eeOeeje keer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(59)

mebefOeeeW hej DeJeefmLele Les~ DeejeW kes yeere-yeere kes mLeeve Deheveer-Deheveer efJeefMe
mesveeDeeW mes ege jepeeDeeW mes meefnle Les~ Fvekes efmeJeee Jetn kes yeenj Yeer Deveske
jepee veevee ekeej kes Jetn yeveekej efmLele Les~

ie[Jetn keer jeveeFOej peye JemegosJe kees helee euee efke pejemebOe keer mesvee ceW eeJetn keer
jevee keer ieF& nw leye Gmeves Yeer eeJetn kees Yesoves kes efueS ie[Jetn keer jevee
kej [eueer~ veevee ekeej kes MeeeW mes megmeefppele heeeme ueeKe eeoJe kegceej Gme
ie[ Jetn kes cegKe hej Ke[s efkeS ieS~ DeeflejLe, yeueosJe Deewj eerke=<Ce Gmekes
cemleke hej efmLele ngS~ Deetj, kegcego Deeefo pees JemegosJe kes heg$e Les, Jes yeueosJe Deewj
eerke=<Ce keer j#ee kejves kes efueS Gvekes he= j#eke yeveeS ieS~ Ske kejes[ jLeeW
mes meefnle Yeespe jepee ie[ kes he= Yeeie hej efmLele ngDee~ jepee Yeespe keer j#ee
kes efueS OeejCe, meeiej Deeefo Deveske jepee efveege ngS~ Deheves cenejLeer heg$eeW leLee
yengle ye[er mesvee mes ege jepee mecegefJepee (vesefceveeLe kes efhelee) Gme ie[ kes
oeefnves hebKe hej efmLele ngS Deewj Gmekeer Deepet-yeepet keer j#ee kes efueS melevesefce,
cenevesefce Deeefo mewke[eW eefme jepee heeerme ueeKe jLeesW mes meefnle efmLele ngS~
yeueosJe kes heg$e Deewj heeC[Je ie[ kes yeebSB he#e hej Deeee ueskej Ke[s ngS, FvneR
kes meceerhe Gucegke, efve<eOe Deeefo Deveske MeeOeejer jepee efmLele Les~ es meYeer kegceej
Deveske ueeKe jLeeW mes ege Les~ Fvekes heers jepee efmebnue, eveMe Deeefo jepee mee"mee" npeej jLe ueskej efmLele Les~ es yeueMeeueer jepee Gme ie[ keer j#ee kejles ngS
efmLele Les~ Fvekes efmeJeee DeefMele, Yeeveg Deeefo yengle mes jepee Deheveer-Deheveer mesveeDeeW mes
ege nes eerke=<Ce kes kegue keer j#ee kej jns Les~ efpemekes Yeerlej efmLele cenejLeer jepee
Glmeen eie kej jns Les Ssmee es JemegosJe kes eje efveefce&le ie[Jetn pejemebOe kes
eeJetn kees Yesove kejves keer Fe kej jne Lee~ en De#eewefnCeer mesvee kee eeJetn
Deewj ie[Jetn keer jevee kee efJemleej nefjJebMe hegjeCe kes DeeOeej mes nw~1
oesveeW he#e ceW Yeebkej eg eejbYe nes ieee~ FOej ogeexOeve ieebiese efhelee Deewj
esCe ieg hej DeefOeke keeshe kejves ueiee efke ns leele! Deehe eefo Depeg&ve mes eg veneR
kejWies lees ceneve DeveLe& nesiee~ Jes yeesues-nce keee kejW? Jen Depeg&ve mJeeb nceW hetpe
mecePekej nce ueesieeW mes eg kejvee veneR eenlee nw~ Kewj! Devle ceW hejmhej ceW iegefMe<e, efheleecen-heesles Deeefo kes YesoYeeJe kees es[kej JeneB meye eg ceW mebueive nes
1. nefjJebMehegjeCe he=. 590~

(60)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

iees~ Oe=egcve (ewheoer kes Yeelee) ves Yeer<ce efheleecen kees eg ceW ce=lekeeee kejkes
efieje efoee~ leye GvneWves Gmeer jCeYetefce ceW ner mebveeme OeejCe kej efueee, Gme mecee
oesveeW he#e kes ueesie jCe es[kej efheleecen kes heeme Deees Deewj Gvekes ejCe Jebovekej
jesves ueies, leye ieebiese ves keewjJe-heeC[JeeW kees yengle ner GheosMe efoee Deewj cew$eerYeeJe
kejves kees kene~ FOej DeekeeMeceeie& mes nbme Deewj hejcenbme veece kes oes eejCe cegefve
JeneB Deees Deewj Yeer<ce kees elegjenej kee leeie kejekej efJeefOeJeled meuuesKevee enCe
keje oer~ GvneWves hebe ceneceb$e kee mcejCe kejles ngS Mejerj kee leeie efkeee Deewj
Deepevce yeeee& kes eYeeJe mes heebeJeW yee mJeie& ceW osJe nes iees~
FOej hegve: eg eejbYe ngDee~ DeefYeceveg keer Jeerjlee mes eg ceW keewjJe he#e ceW
nenekeej cee ieee, leye esCe keer Dee%ee mes peee&kegceej ves DeveeehetJe&ke eg
kejkes DeefYeceveg kees peceerve hej efieje efoee~ osJeieCeeW ves Yeer kene efke Deveeeer
jepeeDeeW ves en Deveee efkeee nw~ keCe& ves DeefYeceveg mes kene-heeveer efheDees, efkevleg
DeefYeceveg ves GheJeeme enCe kejkes hebehejceser kee mcejCe kejles ngS Mejerj mes
efvece&ce nes eeCe leeie efkeee Deewj osJeieefle eehle keer~ eeJetn ceW cesje heg$e DeefYeceveg
ceeje ieee nw, en megve megYee kes Meeske kee heej veneR jne~ Depeg&ve ves Fmekee yeouee
egkeeves kes efueS peee& keer DeveskeeW j#ee kejves hej Yeer eg ceW Gmes ceej [euee~
Meemeve osJelee kes efveefcee mes Depeg&ve Deewj ke=<Ce kees JeneB DeveskeeW JeeCe eehle ngS~
Ske mecee eg ceW ke=<Ce ves Depeg&ve mes kene efke es Iees[s heemes nQ leye Depeg&ve ves Gmeer
mecee efoJe JeeCe mes heeleeue mes iebiee peue efvekeeuekej Iees[eW kees efheueeee~
Ske mecee esCeeeee& Deeefo ves jeef$e ceW heeb[Je mewve hej nceuee efkeee~
esCeeeee& Yeer yeej-yeej Depeg&ve Deeefo kes es[ efoes peeves hej Yeer eg ceW Deeies Deeles
Les, Gme mecee DeelLeecee veece kee Ske neLeer eg ceW efieje efoee ieee, leye
heeC[JeeW kes mewve ves egefOeefj Oece&jepe kees vecemkeej kej efJe%eefhle keer efke iegesCe
kes jnles ngS nce ueesie peerle veneR mekeles nQ FmeefueS Deehe esCeeeee& kees Ssmee kenW
efke DeelLeecee ceeje ieee nw, lees Jes eg mes heje*dcegKe nes mekeles nQ hejvleg Oece&jepe
ves kene efke ceQ Demele kewmes kentB? efhej Yeer DeleefOeke Deeen mes Deble ceW GvneWves Jewmee
kehe kejvee mJeerkeej kej efueee~ egefOeefj ves kene-DeelLeecee ceeje ieee nw,
yeme Flevee megveles ner esCeeeee&, heg$eMeeske mes Jeekegue nes iees leye hegve: egefOeefj
ves kene-DeelLeecee neLeer ceeje ieee nw, Deehekee heg$e veneR~ Fleves ceW ner Oe=epeg&ve
ves Deekej Deeeee& kee cemleke kee efueee~ Fme Ievee mes keewjJe- heeC[Je jesves ueies

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(61)

Deewj Oe=epeg&ve kees yengle keg hekeeje efkevleg Oe=epeg&ve ves kene efke eg ceW iegefMe<e Deeefo kee keee he#e nes mekelee nw? Fme lejn ceneeg ceW me$en efove meceehle
nes iees~
De"ejnJeW efove eg ceW cekejJetn keer jevee keer ieF&~ Devle ceW keewjJe-heeC[Je
kes Yeebkej eg ceW Depeg&ve keer JeeCe Je<ee& mes keCe& he=efLeJeer hej efiej he[e~ Yeerce ves
Yeer og:Meemeve Deeefo keewjJeeW kees ecehegj ceW Yespe efoee Deewj Devle ceW ogeexOeve kees
ceej [euee~ Gmeer efove eg DeOe&eeer pejemebOe eefleveejeeCe eg Yetefce ceW Deeee
Deewj eejlve kee mcejCe kej ee eerke=<Ce hej euee efoee, Gme ee ves
eerke=<Ce keer leerve eoef#eCeeSB oeR Deewj Gvekes oeefnves neLe hej "nj ieee~ Gme
mecee eerke=<Ce ves pejemebOe kees kene-osKe! DeYeer let ceeve ues efkevleg pejemebOe
ves ke=<Ce kees iJeeueheg$e Deeefo kenkej Deheceeefvele efkeee~ leye eerke=<Ce ves Gmeer
ee mes pejemebOe kee cemleke so efoee~ Gme mecee osJeeW, eeoJeeW Deewj heeC[JeeW
ves pee-peekeej efkeee, DeekeeMe mes heg<heJe=ef nesves ueieer, ns ke=<Ce! Deehe leerve
KeC[ kes mJeeceer veewJeW veejeeCe nQ~ Deehe Fme ef$eKeb[ JemegOee kee GheYeesie keefjes~
Devevlej jCeYetefce kee MeesOeve kejves Jeeues eerke=<Ce ves pejemebOe Deewj ogeexOeve
Deeefo kees ce=leke he[s ngS osKekej yengle ner Keso Jee efkeee~ ogeexOeve ogYee&Jevee
kes efveefcee mes vejkeieefle kees eehle ngDee~ eeoJeeW ves Fve meyekeer Deieg, ebove
Deeefo mes oen efeee keer Deewj meyekeer jeefveeeW kees Oewe& yebOeeee, eerke=<Ce ves
pejemebOe kes heg$e menosJe kees ieeso ceW ueskej esce efkeee Deewj Gmes ceieOeosMe kee
jepee yevee efoee~ yeueosJe Deewj eerke=<Ce DeOe&eeJeleea, Jeee ceneslmeJeeW kes meeLe
ejeJeleer veiejer ceW Dee iees Deewj efpevesv YeieJeeve keer hetpee Deeefo kejkes heeheeW
keer Meebefle keer~ eerke=<Ce keer Dee%ee mes heeBeeW heeC[Je Yeer nefmleveehegj Deekej
veee mes jepe kejves ueies Deewj Oece& efeeeDeeW ceW lelhej nes iees~ Fme ekeej mes
en ceneeg ceneYeejle kes veece mes eefme nw~ efJeMes<e efpe%eemegDeeW kees heeC[Je
hegjeCe (ceneYeejle) ebLe osKevee eeefnS~

ewheoer kee njCeefkemeer mecee nefmleveehegj ceW Yeerce mes DeeojCeere jepee egefOeefj jepe
eEmenemeve hej efJejepes Les, Gvekes Thej ecej {gj jns Les Deewj $e ueiee ngDee Lee~ Gmeer
mecee veejo peer DeekeeMe ceeie& mes heeC[JeeW keer meYee ceW Deees~ hegCeMeeueer heeC[JeeW
ves G"kej veejo $e+ef<e kee mecceeve efkeee, neLe pees[kej Ge Deemeve Deeefo efoes,

(62)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

cebieue Jeelee&ueehe ngDee~ Devevlej Jes veejo Deble:hegj ceW eues iees~ JeneB ewheoer ohe&Ce
kes meeceves Dehevee e=Bieej kej jner Leer, FmeefueS Gmeves veejo peer kees veneR osKee Deewj
G"kej efJevee Deeefo veneR efkeee~ yeme! keee Lee, veejo kes eesOe kee heej veneR jne~
Jes JeneB mes eues iees Deewj ewheoer kes eje ngS Deheceeve kee yeouee egkeeves kes efueS
DeveskeeW Gheee meeseles jns~ Devle ceW Jes OeelekeerKeC[ erhe kes Yejle#es$e ceW iees, JeneB
Decejkebkeehegjer kee jepee heeveeLe Lee~ Gmekes meeceves ewheoer kes ueeJeCe keer yengle
ner eMebmee keer~ Jen jepee Jeve ceW peekej ceb$eejeOevee mes mebiece osJe kees yegueekej Gmes
ewheoer kees ueeves kees kene~ Gme osJe ves Yeer jeef$e ceW meesF& ngF& ewheoer kees ues peekej
JeneB kes Gece GheJeve ceW es[ efoee~ eele:keeue efvee Yebie nesves hej ewheoer kees meye
ceeuetce ngDee efke ceQ nefmleveehegj mes yengle ner otj eneB njCe kej ueeF& ieF& ntB~ heeveeYe
jepee ves Deekej ewheoer mes yengle ner Devegvee keer efkevleg Jen MeerueJeleer ewheoer Deeue
jner~ Deheves cemleke hej JesCeer yeebOekej Depeg&ve kes meceeeej efceueves leke Deenej Deewj
DeuebkeejeW kee leeie kej efoee~
FOej eele: ewheoer kes ve efceueves mes keesF& Me$eg njCe kej ues ieee nw Ssmee
mecePekej heeC[JeeW ves meJe&$e efkebkej Yespes, eerke=<Ce kees Yeer meceeeej Yespe efoes,
meJe&$e Keespe eue jner Leer~ Fmeer yeere eerke=<Ce keer meYee ceW veejo ves Deekej kenens kesMeJe! ewheoer kees Decejkebkee veeceke veiejer ceW ceQves osKee nw Deehe Gmes og:Ke mes
g[eFes~ Fme meceeeej mes eerke=<Ce Deewj heeC[Je Deeefo yengle ner emeVe ngS~
eerke=<Ce jLe hej yew"kej oef#eCe meceg kes le hej pee hengBes Deewj ueJeCe meceg kes
DeefOeelee osJe keer DeejeOevee keer~ Devevlej ueJeCe meceg kee j#eke osJe heeBeeW
heeC[JeeW meefnle eerke=<Ce kees n jLeeW ceW efye"ekej #eCecee$e ceW oes ueeKe efJemle=le
ueJeCemeceg kee GuuebIeve kej GvnW Oeelekeer KeC[erhe kes Yejle#es$e ceW ues ieee~ JeneB
eerke=<Ce ves hewjeW kes DeeIeele mes efkeues kes ojJeepes kees lees[ efoee, veiej ceW meJe&$e
nenekeej ceee efoee, leye esner jepee heeveeLe Ieye[ekej ewheoer keer MejCe ceW
hengBee Deewj #eceeeeevee keer~ ewheoer ves Gmes #ecee kejkes DeYeeoeve efoueeee Deewj
YeeF& eerke=<Ce leLee pes, osJej leLee heefle Depeg&ve mes efceuekej emeVe ngF&~ Gme
mecee Depeg&ve ves mJeeb Deheves neLeeW mes ewheoer keer JesCeer keer ieeb" Keesueer hegve: mveeve
Deeefo kejkes meYeer ves Yeespeve-heeve enCe efkeee~
Devevlej heeC[Je Deewj ewheoer kees meeLe ueskej eerke=<Ce meceg kes efkeveejs Deees
Deewj MebKeveeo efkeee, efpememes meye efoMeeDeeW ceW Meyo Jeehle nes ieee~ Gme mecee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(63)

JeneB ebheeveiejer kes yeenj efmLele efpevesv YeieJeeve kees vecemkeej kejkes Oeelekeer
KeC[ kes veejeeCe ves hete-YeieJeved! cegPe meceeve MeefeOeejke efkemeves en MebKe
yepeeee nw? YeieJeeve ves kene efke en pecyeterhe kes Yejle #es$e kee veejeeCe eerke=<Ce
nw Deheveer yenve ewheoer kes njCe mes eneB Deeee Lee~ veejeeCe keefheue kees eerke=<Ce
mes efceueves keer Fe ngF& efkevleg YeieJeeve ves kene efke leerLekej-leerLekej mes eeJeleeaeeJeleea mes, veejeeCe-veejeeCe mes efceue veneR mekeles nQ, kesJeue efevn cee$e mes ner
Gvekee legcneje efceueehe nes mekelee nw~ leovevlej keefheue veejeeCe JeneB Deees Deewj
otj mes ner meceg ceW ke=<Ce kes OJepe kee mee#eelkeej ngDee~ keefheue veejeeCe ves
Decejkebkeehegjer kes jepee heeveeLe kees Fme veere ke=le kes keejCe yengle ner hekeeje~
ke=<Ce leLee heeC[Je henues keer lejn cenemeeiej kees MeerIe ner heej kej Fme le
hej Dee iees~ JeneB ke=<Ce efJeeece kejves ueies Deewj heeC[Je eues iees~ heeC[Je veewkee
kes eje iebiee kees heej kej oef#eCe le hej Dee "njs~ Yeerce ves eer[e kes mJeYeeJe
mes JeneB veewkee le hej efhee oer~ peye eerke=<Ce Deees, leye hete-Deehe ueesie iebiee
kees kewmes heej efkeS? leye Yeerce ves ke=<Ce keer meeceLe& kees osKeves kes efueS kegletnue
mes ken efoee-nce ueesie YegpeeDeeW mes lewj kej Deees nQ~ eerke=<Ce Yeer Iees[eW meefnle
jLe kees Ske neLe hej ueskej Ske neLe Deewj pebIeeDeeW mes MeerIelee mes iebiee veoer kes
Fme heej Dee iees~ leye heeC[JeeW ves eerke=<Ce kee Deeefuebieve kej DehetJe& Meefe keer
eMebmee keer Deewj Yeerce ves Deheves eje veewkee efheeves keer nbmeer keer yeele yelee oer~ Gme
mecee eerke=<Ce kees heeC[JeeW hej eesOe Dee ieee keeeWefke Demecee keer nbmeer Deer
veneR ueieleer nw~ eerke=<Ce ves kene-Dejs heeC[JeeW! legceves DeveskeeW yeej nceejs Deceevegef<eke
efJeMes<e keee& osKes nQ efhej Yeuee eneB cesjer Meefe keer keee hejer#ee kejveer Leer?
Fme ekeej Jes GvneR kes meeLe nefmleveehegj iees Deewj JeneB Deheveer yenve megYee
kes heew$e (heesles) kees jepe oskej heeC[JeeW kees oef#eCe efoMee ceW Yespe efoee~ Gme mecee
keer Ievee mes DeleefOeke ogKeer ngS heebeeW heeC[Je, Deheveer eer Deewj Deheves heg$eeW kees
meeLe ueskej oef#eCe ceLegje kees eues iees Deewj JeneB jepe kejves ueies~

vesefceveeLe kee oer#ee enCeYeieJeeve vesefceveeLe kes efJeJeen kes mecee yee[s ceW yengle meejs heMeg yebOes ngS Les~ leye
YeieJeeve heMegDeeW kee yebOeve osKekej leLee Fmekee keejCe peevekej keCee mes GvnW
g[ekej efJeje nes iees Deewj osJeeW eje mlegle neskej oer#ee enCe kej ueer~ hheve efove
kes Devevlej eYeg kees kesJeue%eeve nes ieee~ leye yeueYe Deewj eerke=<Ce ves YeieJeeve kes

(64)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

meceJemejCe ceW oMe&ve kej Oece& GheosMe eJeCe efkeee~

yengle keeue leke YeieJeeve kes meceJemejCe ceW DemebKe peerJeeW ves Oecee&ce=le kee heeve efee
ke
nw~ Deveblej YeieJeeve ves Dee<ee{ Megkeuee mehleceer kees efiejveej heJe&le mes cees#e eehlekeee
ef nw~

heeC[JeeW keer oer#eeefkemeer mecee mebmeej kes og:Ke mes YeeYeerle ngS heeb[Je, heuueJe osMe ceW efJenej
kejles ngS eer vesefce efpevesej kes meceJemejCe ceW hengBes~ YeieJeeve keer leerve eoef#eCee
oskej vecemkeej kejkes Oece& eJeCe efkeee~ meYeer ves ece mes Deheves-Deheves hetJe&YeJe hets
Deewj Devle ceW pewvesejer oer#ee enCe kej ueer~ kegvleer, ewheoer, megYee Deeefo ves Yeer
jepeceleer Deeefe&kee kes meceerhe Deeefe&kee oer#ee ues ueer~ heeBeeW heeC[Je jlve$ee mes
efJeMeg, hebe ceneele, heeBe meefceefle, leerve iegefhle Deeefo mes Deheveer Deelcee kee efebleJeve
kejles ngS Deelceefmeef kes efueS Ieesj lehe kejves ueies~
eer Yeerce cegefvejepe ves Ske efove Yeeues kes DeeYeeie mes efoes ngS Deenej kees
enCe kejves kee efveece efkeee~ #egOee mes Gvekee Mejerj ke=Me nes ieee Lee~ n
cenerves ceW Gvekee en Je=e heefjmebKeeve hetje ngDee Deewj DeenejueeYe ngDee~1
efkemeer mecee es heeBeeW heeb[Je cegefve meewje^ osMe kes Me$egbpee heJe&le hej eeflecee
eesie mes efJejepeceeve nes iees~ Gme mecee ogeexOeve keer yenve kee heg$e kegeg&Oej JeneB
Deeee Deewj GvnW Deheves ceecee kes Me$eg mecePekej Gve hej oeCe Ghemeie& kejves ueiee~
Gmeves meesuen ekeej kes Gece DeeYet<eCe ueesns kes yeveJeees efpeveceW kegC[ue, yeepetyebo,
nej Deeefo Les Deewj leere Deefive ceW GvnW lehee-lehee kej ueeue JeCe& kes Debieejs pewmes kejkejkes Gve heeb[JeeW kees meb[emeer mes henveevee Meg efkeee~ cemleke hej cegkeg, ieues ceW
nej, kej ceW kebkeCe, yeepetyebo, kecej ceW kejOeveer, ejCeeW ceW heeoYet<eCe, heeBeeW
DebiegefueeeW ceW cegefkeeSb Deeefo Deefivecee iejce-iejce henvee oeR~ pewmes Deefive uekeef[eeW
kees peueeleer nw Jewmes ner Jes meye Deefivecee DeeYet<eCe cegefveeeW kes Mejerj kees peueeves
ueies~ Gme mecee Gve cegefveeeW ves Oeeve kee Deeee efueee, Jes yeejn YeeJeveeDeeW kee
Deewj Mejerj mes efvece&celee kee efebleJeve kejves ueies~ JeemleJe ceW efoiecyej pewve meeOeg
Ssmes-Ssmes Ieesj Ghemeie& kes mecee Deheves Oewe& Deewj #ecee mes efJeeefuele veneR nesles nQ~
Jes heeb[Je cegefve Mejerj kees Deheveer Deelcee mes efYeVe mecePekej Megesheeesie ceW efmLej
neskej esCeer ceW e{ iees~ Oece&jepe egefOeefj, Yeerce Deewj Depeg&ve cegefveeeW ves
#ehekeesCeer ceW e{kej MegkeueOeeve kes eje Ieeefleee keceeX kee veeMekej kesJeue%eeve
1. nefjJebMehegjeCe he=. 797~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(65)

kees eehle kej efueee Deewj lel#eCe ner DeIeeefleee keceeX kee Yeer veeMekej es
Devleke=ledkesJeueer cees#e kees eehle nes iees, hejce efme hejceelcee yeve iees~ Ske #eCe
ceW Dee"JeeR he=LJeer kes Thej levegJeeleJeuee kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nes iees~ vekegue
Deewj menosJe cegefve GheMece esCeer hej e{s Les~ es oesveeW ye[s YeeF&eeW keer oen kees
meesekej Deekegue efee nes iees Les, Ssmee nefjJebMehegjeCe ceW kene nw, FmeefueS eneB
mes Ghemeie& menve kejkes Jeerj cejCe kejles ngS meJee&Le&efmeef ceW Denefcev nes iees
nQ~ JeneB hej leQleerme meeiej leke jnWies hegve: ceveg<e neskej leheeee& kejkes Gmeer YeJe
mes cees#e eehle kejWies~ es heeBeeW heeb[Je cegefve ceneve Ghemeie& efJepeslee ngS nQ~ Fve heeb[JeeW
kees Fme nefmleveehegj ceW ngS Deepe ueieYeie efeemeer npeej heeBe meew Je<e& ngS nQ~ FvnW
cesje ceve, Jeeve, keee mes yeejcyeej vecemkeej nesJes~
eneB nefmleveehegj ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee Yeer meceJemejCe Deeee nw~
eLee-efpeme ekeej henues YeJeJelmeue YeieJeeve $e+<eYeosJe ves Deveske osMeeW ceW
efJenejkej GvnW Oece& mes ege efkeee Lee, Gmeer ekeej YeieJeeve ceneJeerj ves JewYeJe kes
meeLe efJenejkej ceOe kes keeMeer, keewMeue, keewMeue, kegmebOe, DeJemJe, meeuJe,
ef$eiele&, hebeeue, Yekeej, heej, ceewke, celme, keveere, metjmesve Deewj Je=keeLe&ke,
mecegle kes keefuebie, kegpeebieue, kewkese, Dee$ese, kecyeespe, yeeunerke, eJeve,
efmevOe, ieebOeej, meewJeerj metj, Yeer, ojeske, Jee[Jeeved, Yejepe Deewj keJeeLelees<e
leLee Gej efoMee kes leeCe&, keeCe& Deeefo osMeeW kees Oece& mes ege efkeee Lee~1
Fme ekeej en heefJe$e nefmleveehegj DeveskeeW leerLekejesb kes efJenej mes Deewj pevce,
lehe Deeefo keueeCekeeW kes keejCe heefJe$e nes egkee nw~
hebekeuueeCe"eCeF peeefCeefJe mebpeeoceeueeseefcce~
ceCeJeeCekeeemeges meJJes efmejmee Cecebmeeefce~~
Fme cele&ueeske ceW efpeleves Yeer hebekeueeCeke mLeeve nQ Gve meyekees ceQ ceveJeeve-keee keer MegefhetJe&ke cemleke Pegkeekej vecemkeej kejlee ntB~
eercelhebecemeeJe&YeewceheoJeeR
eegcveheefeeb~
eehlee <ees[MeleerLe&ke=lJeceefKeueb $ewueeskeehetpeemheob~~
emleehe$eeMeebeflele: mJeeefcele: Meebefleb eMeebleelceveeb~
Meebefleb eleg leb veceeefce hejceb Meebefleb efpeveb Meeblees~~
pees eewon jlve, veJe efveefOe Deeefo ue#ceer kes DeeeeYetle meeJe&YeewceheoJeer kes
1. nefjJebMehegjeCe he= 24~ ....ceOeosMeeefveceeved ceeveeved keefuebie kegpeebieueeved~~4~~

(66)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

DeefOeveeeke hebece eeer kes heo kees keeceosJe keer heue#ceer Deewj DeefKeue leerve ueeske
keer hetpee kes mLeeve Ssmes meesuenJeW leerLekej heo kees eehle nes egkes nQ~ pevce, peje
Deewj cejCe Ssmes leerve ekeej kes leehe kees Meeble kej osves mes mJeeb hetCe& Meebefle kees eehle
nes egkes nQ, Jes MeebefleveeLe YeieJeeve meYeer Meebefle kes Fgke YeepeveeW kees Meebefle eoeve
kejW~ Gve eer MeebefleveeLe YeieJeeve kees Meebefle kes efueS ceQ vecemkeej kejlee ntB~
Jeerjeyos Metveegiceebkes, hebeefieCeveeegles~1
ceneslmeJeme keeuesefmceved, meJe&$e emejs meefle~~1~~
nefmleveeiehegjs pess, efmeles oMeceerefleLeew cegoe~
nefmleveehegj veeceeKee, ke=eflepee&lee efMeJebkeje~~2~~
eeJeppeereeled MegYebb pewveb, Meemeveb Meebefleoeekeb~
leeJeppeereeoeb evLees, %eeveJelew megMeeblees~~3~~
-oesneceneJeerj efveJee&Ce kee, GlmeJe peiele eefme~
MegYe heeerme Meleer Je<e&, heJe& ngDee nw efme~~1~~
nefmleveeiehegj veiej ceW, Meebefle efpeveeuee ceOe~
pes Megkeue oMeceer efleefLe, iegJeemej nw Meg~~2~~
en nefmleveehegj veece kee, ebLe jee efMeJekeej~
%eeveceleer ceQ Deeefe&kee, YeJeeW kees efnlekeej~~3~~
Meebefle eoeeke en ke=leer, meJe& Meebeflekej nese~
melheLeoMe&ke peieled ceW, meJe& efnlebkej nese~~4~~
eeJeled peie ceW pewveJe=<e, kejs Oece& Geesl e~
leeJeled en ke=efle peiele ceW, kejs ceeie& Geesle~~5~~
~~Yeb Yeteeled~~

N :M N: M

1. Metveegiceebkes hebeefieCeveeegles2500

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(67)

nefmleveehegj kee mebef#ehle heefjee

YeieJeeve $e+<eYeosJe
mecee-elegLe&keeue eejbYe nesves ceW eewjemeer ueeKe hetJe& Je<e&, leerve Je<e&, Dee" ceen,
Ske he#e keeue Mes<e jnves hej
pevceYetefce-DeeesOee
Deeieceve-meJee&Le&efmeef efJeceeve mes
efhelee-eewonJeW keguekej veeefYejee
ceelee-cenejeveer ceosJeer
ieYee&JelejCe-Dee<ee{ ke=<Cee efleeree~ Geje<ee{ ve#e$e
pevce-ew$e ke=<Cee veJeceer, Geje<ee{ ve#e$e
veece-$e+<eYeosJe, Je=<eYeosJe, DeeefoveeLe, hegosJe, Deeefoheg<e, Deeefoyeee, epeeheefle,
egieee Deeefo~
Deeeg-eewjemeer ueeKe hetJe& Je<e&
Mejerj TBeeF&-heeBe meew Oeveg<e (oes npeej neLe)
JebMe-F#Jeekeg
kegceej keeue-yeerme ueeKe hetJe& Je<e&
keee& efJeMes<e-Deefme, ceef<e Deeefo <edkeceeX kee meJe&eLece efveoxMe, #eef$ee, JewMe
SJeb Met JeCe& keer JeJemLeehevee~
YeieJeeve keer jeefveeeB-eMemJeleer, (vevoe) megvevoe~
heg$e-hegef$eeeB-eeJeleea Yejle, keeceosJe yeengyeueer Deeefo Ske meew Ske heg$e leLee
yeeeer, megvojer oes keveeSB~
jepekeeue-$esme" ueeKe hetJe& Je<e&
Jeve ieceve meeOeve-megoMe&vee heeuekeer
oer#ee efoJeme-ew$e Jeoer veJeceer
oer#eemLeue-efmeeLe& Jeve (eeeie)
oer#ee mecee GheJeeme-<edceeme
oer#ee Jeve-JeJe=#e kes veeres
menoeref#ele-ke, ceneke Deeefo eej npeej jepeeieCe
Deenej ueeYe-Ske Je<e& Gveleeueerme efove yeeo nefmleveehegj ceW
Deenej efove-JewMeeKe Megkeuee le=leeree (De#eele=leeree)
oeveleerLe& eJele&ke-jepee meesceeYe Deewj jepee eseebmekegceej
Deenej oeveefJeefOe %eeve-jepee eseebme kees hetJe& kes Dee"JeW YeJe kee mcejCe (jepee
JeepebIe, jeveer eerceleer ves eejCe $e+efOeejer cegefveeeW kees Deenej efoee leLee jepee
JeepebIe kee peerJe DeeefoveeLe leerLekej Deewj jeveer eerceleer kee peerJe jepee eseebme ngDee)
veJeOeeYeefe-he[ieenve kejvee, TBes mLeeve hej efJejepeceeve kejvee, ejCe e#eeueve,
DeJe mes het peve, vecemkeej, ceve, Jeeve, keee Deewj Deenej keer Megef kenvee~
osJeleeDeeW eje hebeeee&Je=ef -jlveJe=ef, heg<heJe=ef, MeerleueJeeeg, ogbogefYeJeee,
Denes oeveb Deeefo eMebmee Jeekee~

(68)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

yejmes ngS jlveeW keer ieCevee-oeleejeW kes Deebieve ceW DeefOeke mes DeefOeke mes mee{s
yeejn kejes[, kece mes kece mee{s yeejn ueeKe jlveeW keer Je<ee&~
Deenejoeve kes eejbYe mes Deepe leke kee keeue-keg DeefOeke kees[ekees[er meeiej eceeCe~
YeieJeeve kee emLekeeue-Ske npeej Je<e&~
kesJeue%eeve mLeeve-hegefjceleeue veiej kee yeee Geeve, eeeie
veeesOe-JeJe=#e kes veeres~
kesJeue%eeve efleefLe-heeuiegve ke=<Cee SkeeoMeer, Geje<ee{ ve#e$e~
YeieJeeve kes meceJemejCe ceW-eewjemeer ieCeOej, Ske ueeKe De[me" npeej cegefve, leerve
ueeKe heeeme npeej Deeefe&keeSb, leerve ueeKe eeJeke, heeBe ueeKe eeefJekeeSb,
GheosMe keeue-ueieYeie Ske npeej Je<e& kece Ske ueeKe hetJe& Je<e& leke
cees#emLeeve-kewueeMeheJe&le~
men cege-Ske npeej cegefveieCe~
cees#eefleefLe-ceeIe ke=<Cee elego&Meer~

mesveeheefle jlve-peekegceej
pevceYetefce-nefmleveehegj veiej
efhelee-jepee meesceeYe
ceelee-ue#ceerceleer
eeee-jepee eseebme
ueewefkeke heo-Yejle eeJeleea kes mesveeheefle jlve
memegjeue-JeejeCemeer veiejer
memegj-jepee Dekebheve
meeme-megeYee osJeer
mJeebJej efJeOeeve-Deveeefoefme mJeebeYee kee eeogYee&Je, mJeebJej ceW megueesevee
eje peekegceej kee JejCe
peekegceej JejCe efJejesOe-Yejle heg$e Deke&keerefle& eje efJejesOe, eg emebie, peekegceej
keer efJepee
mebke efveJeejCe-iebieeveoer ceW ceiej eje peekegceej kes neLeer kee heke[e peevee
hegve: megueesevee kes Oeeve kes eYeeJe mes iebiee osJeer eje j#ee nesvee
heejceeefLe&keheo-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW FkenejJeW ieCeOej (efoiecyej
cenecegef ve)
megueesevee heosJeer-Deeefe&kee oer#ee, ieejn Debie kes %eeve mes efJeYetef<ele
hejueeskeieceve-peekegceej kee cegefeueeYe, megueesevee kees mJeie& ueeYe~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(69)

eeJeleea mevelkegceej
pevceYetefce-nefmleveehegj veiej
ueewefkekeheo-elegLe& eeJeleea,keeceosJe Deeeg-leerve ueeKe Je<e&
kegceej keeue-50 npeej Je<e&
ceeb[efueke keeue-50 npeej Je<e&
efoefiJepee keeue-10 npeej Je<e&
eeerkeeue-90 npeej Je<e&
Jewjeieefveefcee-osJeeW eje he keer hejer#ee ceW ieJe& neefve
oer#ee-owiebyejer oer#ee
hejer<enpee-Yeebkej keg Deeefo jesieeW keer GodYetefle, osJeeW eje hejer#ee ceW Mejerj
kes eefle efve:mhe=nlee, Oece& kes eYeeJe mes jesieeW kee DeYeeJe
mebecekeeue-Ske ueeKe Je<e&
heejceeefLe&keheo-kewJeue eeefhle, cegefeheo ueeYe
mecee-hevnJeW leerLekej Oece&veeLe mJeeceer kes leerLe& ceW~

YeieJeeve MeebefleveeLe
pevceYetefce-kegpeebieue osMe, nefmleveehegj veiejer
efhelee-jepee Deemesve
ceelee-SsjeosJeer
ieYe& efoJeme-Yeeheo Jeoer mehleceer
pevceefoJeme-pes ke=<Cee elego&Meer
veece-MeebefleveeLe
efevn-nefjCe
JeCe&-mJeCe& meMe
Deeeg-Ske ueeKe Je<e&
TBeeF&-eeueerme Oeveg<e (160 neLe)
ueIegYeelee-meewlesueer ceelee eMemJeleer mes pevces eeeeg kegceej
kegceej keeue-heeerme npeej Je<e&
ceeb[efueke jepekeeue-heeerme npeej Je<e&
eeJeleea kee JewYeJe-ee, $e, leueJeej, oC[, keeefkeCeer, ece&, et[eceefCe es meele
Deesleve jlve leLee hegjesefnle, mesveeheefle, mLeheefle, ie=nheefle, keveejlve (eer), iepe Deewj
Dee es meele esleve jlve Ssmes eewon jlve~ veJeefveefOeeeB, eeveJes npeej jeefveeeB, yeeerme
npeej cegkegye jepee, mee{s leerve kejes[ yebOegkegue, De"ejn kejes[ Iees[s, eewjemeer ueeKe
neLeer, leerve kejes[ ieeeW, eewjemeer kejes[ Gece Jeerj, DeveskeeW kejes[ efJeeeOej, Deemeer
npeej cues jepee, eeveJes kejes[ eece, heenej npeej veiej, meesuen npeej Kes,
eewyeerme npeej keJe&, eej npeej cebye, De[leeueerme npeej heeve Fleeefo~

(70)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

meeceepe heo keeue-heeerme npeej Je<e&
Jewjeie efveefcee-ohe&Ce ceW oes eefleefyebye kee efoKevee
oer#ee mLeeve-nefmleveehegj kee meneece Jeve~
oer#eeefleefLe-pes ke=<Cee 14, YejCeer ve#e$e
eLece Deenej oelee-ceefvojhegj kes jepee megefce$e
emLe keeue-meesuen Je<e&
kesJeue%eeve mLeeve-nefmleveehegj kee meneece Jeve
oer#ee Je=#e-vebeeJele&
efleefLe-heew<e ke=<Ce oMeceer
meceJemejCe ceW-eerme ieCeOej, yeeme" npeej cegefve, mee" npeej leerve meew Deeefe&keeSB,
oes ueeKe eeJeke, eej ueeKe eeefJekeeSB, DemebKeele osJe osefJeeeB,
mebKeele efleee~
ueewefkeke heo-hebece eeJeleea Deewj yeejnJeW keeceosJe
heejceeefLe&ke heo-meesuenJeW leerLekej
eesie efvejesOe keeue-Ske ceen
cees#eefoJeme-pes ke=<Cee elego&Meer

YeieJeeve kegbLegveeLe
pevceYetefce-kegpeebieue osMe, nefmleveehegj veiej
efhelee-jepee metjmesve~
ceelee-eerkeeblee
JebMe-kegJebMe
ieYe& efoJeme-eeJeCe ke=<Cee oMeceer
pevce efoJeme-JewMeeKe Megkeue eefleheoe veece-kegbLegveeLe
efevn-yekeje
JeCe&- mJeCe&
Deeeg-hebeeveJes npeej Je<e&
Mejerj keer TBeeF&-heQleerme Oeveg<e (140 neLe)
kegceej keeue-lesF&me npeej meele meew heeeme Je<e&~
ceeb[efueke jepekeeue-lesF&me npeej meele meew Je<e&
eeJeleea keeue-lesF&me npeej heeBe meew heeeme Je<e&
meeceepe JewYeJe-eewon jlve, veJeefveefOe Deeefo
ueewefkeke heo-"s eeJeleea Deewj lesjnJeW keeceosJe
heejceeefLe&ke heo-me$enJeW leerLekej
Jewjeie efveefcee-hetJe&YeJe mcejCe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(71)

oer#eeJeve-nefmleveehegj kee menslegke Jeve

oer#ee Je=#e-efleueke Je=#e
oer#ee efleefLe-JewMeeKe Megkeuee eefleheoe
menoeref#ele-Ske npeej jepee
eLece Deenej oelee-nefmleveehegj kes jepee Oece&efce$e
emLekeeue-meesuen Je<e&
kesJeue%eeve mLeeve-menslegke Jeve (oer#ee Jeve) efleueke Je=#e kes veeres
kesJeue%eeve efleefLe-ew$e Megkeuee le=leeree
meceJemejCe ceW-heQleerme ieCeOej, mee" npeej cegefve, mee" npeej leerve meew heeeme
Deeefe&keeSb , oes ueeKe eeJeke, leer ve ueeKe eeefJekeeSb, DemebKeele osJeosefJeeeB, mebKeele efleeeieCe
kesJeueerkeeue-lesF&me npeej meele meew eeQleerme Je<e&
eesie efvejesOe keeue-Ske ceeme cees#emLeeve-meccesoefMeKej
cees#eefoJeme-JewMeeKe Megkeuee eefleheoe

YeieJeeve DejveeLe
pevceYetefce-nefmleveehegj
efhelee-jepee megoMe&ve
ceelee-efce$emesvee
JebMe-meesceJebMe
ieYee&JelejCe-heeuiegve ke=<Cee le=leeree
pevce-ceieefmej Megkeuee elego&Meer
Deeeg-eewjemeer npeej Je<e&
Mejerj TBeeF&-leerme Oeveg<e (120 neLe) JeCe&- mJeCe&
kegceej keeue-Fkekeerme npeej Je<e&
jepe-Fkekeerme npeej Je<e&
ueewefkeke heo-meeleJeW eeJeleea, eewonJeW keeceosJe
heejceeefLe&ke heo-De"ejnJeWs leerLekej
eeerheokeeue-Fkekeerme npeej Je<e&
Jewjeie efveefcee-cesIe efJeuee kee osKevee oer#ee Jeve-nefmleveehegj kee menslegke Jeve
oer#ee efleefLe-ceieefmej megoer oMeceer
eLece Deenej oelee-eehegj kes jepee Dehejeefpele
emLe-meesuen Je<e&
kesJeue%eeve mLeue-menslegke Jeve
oer#ee SJeb kesJeue%eeve Je=#e-Deece Je=#e
meceJemejCe ceW-leerme ieCeOej, heeeme npeej cegefve, mee" npeej Deeefe&kee, Ske
ueeKe mee" npeej eeJeke, leerve ueeKe eeefJekee
kesJeueer keeue-yeerme npeej veew meew eewjemeer Je<e&~

(72)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

eesieefvejesOe keeue-Ske ceen
cegefe mLeue-meccesoefMeKej
cegefe efoJeme-ew$e ke=<Cee DeceeJemee
Deye leke Jeleerle keeue-meew Dejye, heQme" ueeKe, eemeer npeej heeBe meew Je<e&

eeJeleea megYeewce
pevceYetefce-nefmleveehegj
efhelee-jepee keele&Jeere&
ceelee-leejeosJeer
veece-megYeewce kegceej
hees<eCe mLeue-keewefMeke $e+ef<e kes Deeece kes leue Iej ceW heeuevehees<eCe~
ee Glheefe-Leeueer eje eejlve kee eeogYee&Je~
ueewefkekeheo-Dece eeJeleea
keee&-peceoefive kes heg$e hejMegjece kee JeOe, Fkekeerme yeej he=LJeer kees yeeeCe
jefnle kejvee
Deeeg-mee" npeej Je<e&
TBeeF&-28 Oeveg<e (112 neLe)
cejCe efveefcee-Ceceeskeej ceb$e kes Deheceeve mes peesefle<ke osJe eje cejCe
hejueeske ieceve-mehlece vejke eeefhle
Devlejeue-DejveeLe leerLekej kes yeeo oes meew kejes[ Je<e& kes Deveblej

cenehee eeJeleea
pevcemLeeve-nefmleveehegj
ueewefkekeheo-cenehee veJeceW eeJeleea heejceeefLe&ke heo-cegefeieceve
cenehee kes ecegKe oes heg$e-hee Deewj efJe<Ceg kegceej
heejepe-efhelee kes jepe kes mebeeueke jepee
efJe<Ceg kegceej-efhelee kes meeLe oeref#ele, efJeefeee $e+efOeejer cenecegefve

j#eeyebOeve
nefmleveehegj kes jepee-hee cenejepe
Ghemeie&-Dekebheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW kes mebIe hej yeefue Deeefo eej
cebef$eeeW eje Deefivekeeb[ Ghemeie&

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(73)

Ghemeie& efveJeejCe-ieg keer Dee%ee mes efJeefeee $e+efege efJe<Cegkegceej cegefve eje
Ghemeie& efveJeejCe, meele meew cegefveeeW keer j#ee nesvee~
j#ee efoJeme-eeJeCe Megkeuee hetefCe&cee
Deepe leke Jeleerle keeue-ueieYeie heQme" ueeKe efeemeer npeej heeBe meew Je<e&

Ghemeie& efJepeeer iegoe cegefvejepe

pevceYetefce-nefmleveehegj
veece-iegoe cenejepe
oer#ee mes hetJe&-jepe mebeeueve~ epee j#eeLe& ieghee ceW JeeIe kees Deefive ueieJeekej
cejJeevee
JeeIe kee peerJe-keefheue yeeeCe ngDee
oer#ee-jepee iegoe kee efoiecyej cegefve nes peevee
eefle efnbmee-keefheue ves Kesle ceW Ke[s OeevemLe iegoe cegefvejepe kees mesceue keer
F& ueheskej Deeie ueiee oer~
Ghemeie& efJepee-cegefvejepe Ghemeie& peerlekej kesJeueer nes iees~
heejceeefLe&ke heo-cegefeueeYe

ceneYeejle
jepee Meevleveg kes heg$e-heejeMej
heejeMej keer efeeeb-iebiee Deewj iegCeJeleer
iebiee mes ieebiese heg$e (Yeer<ce efheleecen) iegCeJeleer mes-Jeeme heg$e, Jeeme kes leerve
heg$e-Oe=leje^, heeb[g Deewj efJeogj~
Oe=leje^ keer ieebOeejer helveer mes-ogeexOeve, og:Meemeve Deeefo meew keewjJe heg$e
heeB[g kes kegvleer helveer mes-egefOeefj, Yeerce Je Depeg&ve leLee ceeer helveer mes vekegue
Deewj menosJe es heeBe heeC[Je
efJeogj-keewjJe-heeb[Je kes eeee
ieebiese-keewjJe-heeC[Je kes efhelee (Jeeme) kes ye[s YeeF& (keewjJe heeb[Je kes efheleecen)
esCeeeee&-keewjJe, heeC[JeeW kes ieg
nefmleveehegj kee jepe-ieebiese eje keewjJe-heeb[JeeW kes efueS jepe kee DeeOeeDeeOee efJeYeeie

(74)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

keewjJeeW kes ogJe&Jenej-ketveerefle mes uee#eeie=n ceW heeb[JeeW kees Yespevee, hegve: GmeceW
e mes Deeie ueieJeevee
heeb[JeeW kee hegCe-efJeogj eje yeveJeeF& ieF& megjbie mes yeenj efvekeue peevee
ewheoer mJeebJej-ewheoer keer Depeg&ve kes ieues ceW ceeuee [euevee efkevleg heeheesoe mes
ceeuee kes heg<he efyeKejves mes hebeYelee&jer kee ueeskeeheJeeo~
keewjJe heeb[Je efceueve-heeb[JeeW kee ceekevoerhegj mes hegve: nefmleveehegj Deeieceve
Depeg&ve kees ueeYe-veejeeCe eer ke=<Ce keer yeefnve megYee mes efJeJeen Deeefo~
pegDee Jemeve mes neefve-keewjJe-heeb[Je kee pegDee Kesuevee, heeb[JeeW keer nej, heeb[JeeW
kee yeejn Je<e& leke Jeve eJeeme
ewheoer Deheceeve-og:Meemeve eje ewheoer kee Deheceeve
ceneeg-jepe nsleg keewjJe-heeb[JeeW kee ceneYeebkej mebeece
eg efJepee-veejeeCe eer ke=<Ce eje pejemebIe eefleveejeeCe kee JeOe veejeeCe
eerke=<Ce keer efJepee, heeb[JeeW keer efJepee, ogeexOeve Deeefo keewjJeeW keer nej
nefmleveehegj jepe-heeb[JeeW eje megKehetJe&ke hetCe& jepe kee GheYeesie
Ghemeie& efJepee-heeb[Je efoiecyej cegefve DeJemLee ceW Me$egbpee heJe&le hej Oeeveueerve
Les, Gme mecee ogeexOeve kes Yeevepes kegeg&Oej eje ueesns kes iejce-iejce DeeYet<eCe
henveeves kes Ieesj Ghemeie& mes leerve keer cegefe Deewj oes kee meJee&Le&efmeefieceve~ Ghemeie&,
MebeflehetJe&ke menve kejves mes egefefj, Yeerce, Depeg&ve kee Devleke=lkesJeueer neskej cegefe
ieceve Deewj vekegue menosJe cegefve kee meJee&Le& efmeef ieceve~
Deepe leke Jeleerle keeue-ueieYeie eemeer npeej heeBe meew Je<e& ngS nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(75)

pecyeterhe, lesjnerhe SJeb leerveueeske jevee

(mebef#ehle heefjee)
nefmleveehegj ceW efveefce&le pecyeterhe jevee ceW1. megoMe&veces veece mes megces heJe&le Ske nw~
2. Deke=ef$ece 78 efpevecebefoj ceW 78 efpeveeefleceeSB nQ~
3. 123 osJeYeJeveeW ceW 123 efpeveeefleceeSb efJejepeceeve nQ~
4. eermeercebOej Deeefo leerLekej kes 6 meceJemejCe nQ~
5. efnceJeeve Deeefo 6 heJe&le nQ~
6. Yejle, nwceJele, nefj, efJeosn Deeefo 7 #es$e nQ~
7. heJe&leeW kes ieescegKe mes veeres peepet meefnle 14 efpeveeefleceeSB nQ~
nefmleveehegj ceW efveefce&le lesjnerhe jevee ceW1. {eF&erhe ceW heeBe ces heJe&le nQ~
2. lesjnerhe leke 458 efpevecebefoj ceW 458 efpeve-eefleceeSB nQ~
3. 821 osJeYeJeveeW ceW 821 efpeveeefleceeSB nQ~
4. 170 kece&YetefceeeW ceW 170 meceJemejCe nQ~
5. ueJeCe meceg, keeueesoefOe meceg es oes meceg nQ~
6. Ske efmebnemeve ceW 108 efpeveeefleceeSB nQ~
7. Ske efmebnemeve hej eermeercebOej Deeefo 20 efpeve-eefleceeSB nQ~
8. Ske efmebnemeve hej $e+<eYeosJe Deeefo 24 efpeve-eefleceeSB nQ~
9. Yejle #es$e, SsjeJele #es$e Deeefo kes leerLekejeW keer MeebefleveeLe Deeefo
16 eefleceeSB nQ~
10. leerme YeesieYetefce nQ~ oesveeW mecegeW ceW kegYeesieYetefce nQ~
11. Fme lesjnerhe jevee ceW 2127 efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
leerveueeske jevee1. leerveueeske ceW-DeOeesueeske, ceOeueeske Deewj TOJe&ueeske es leerve Yeso nQ~
2. DeOeesueeske ceW efveieeso, vejke SJeb osJeeW kes mLeeve nQ~
3. ceOeueeske ceW pecyeterhe Deeefo DemebKeele erhe meceg nQ~ Fmeer ceW ceveg<e
SJeb heMeg, he#eer, peesefle<eer osJe Deeefo nQ~

(76)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

4. TOJe&ueeske ceW mJeie& nQ, JeneB osJe-osefJeeeB nQ~

5. meyemes Thej efmeefMeuee kes Thej efme YeieJeeve nQ~

pecyeterhe
DeveeefoefveOeve-ceOeueeske ceW DemebKeele erhe-mecegeW kes yeereeW yeere ceW eLece
erhe veece pecyeterhe nw~
FmeceW Yejle, nwceJele, nefj, efJeosn, jceked, nwjCeJele Deewj SsjeJele es meele
#es$e nQ~
nce Deewj Deehe Fme Yejle #es$e kes Deee&KeC[ ceW nQ~
pecyeterhe kes Meeele 78 efpevecebefoj-Fme pecyeterhe ceW yeereeWyeere ceW megoMe&veces
heJe&le nw~
FmeceW Yemeeue, vebove, meewceveme Deewj heeC[gke es eej Jeve DeLee&led megvojmegvoj Geeve nQ~
FveceW 4 efoMeeDeeW kes 4-4 efpevecebefoj Ssmes 16 efpevecebefoj nQ~ Fme heJe&le keer
efJeefoMee ceW eej iepeoble kes 4 efpevecebefoj nQ~ Fme heJe&le kes Gej-oef#eCe ceW
pecyetJe=#e, Meeuceefue Je=#e kes oes cebefoj nQ~
Fme megces kes hetJe&-heefece ceW 8-8 Je#eej Ssmes 16 Je#eejeW kes 16 efpevecebefoj nQ~
efnceJeeve Deeefo n heJe&leeWs-kegueeeueeW kes 6 efpevecebefoj nw~ megces kes hetJe& ceW
16 efJeosn osMeeW kes 16 SJeb heefece ceW 16 efJeosneW kes 16 Ssmes 32 efJeosn #es$eeW ceW
yeereeWyeere ceWs Ske-Ske efJepeeeOe& Ssmes 32 efJepeeeOe& heJe&leeW kes 32 efpevecebefoj nQ~
Ssmes ner Yejle SJeb SsjeJele #es$e kes yeere ceW 1-1 efJepeeeOe& heJe&le kes
2 efpevecebefoj nQ~
Fme ekeej megces kes 16iepeoble kes 4 pebyetJe=#e Deeefo 2meesuen Je#eej
kes 16n kegueeeueeW kes 6efJeosn kes yeeerme efJepeeeOe& kes 32Yejle-SsjeJele kes
278 efpevecebefoj nQ~
osJeYeJeve-eneB nefmleveehegj ceW efveefce&le pecyeterhe ceW efnceJeeved heJe&le kes
10 Deeefo Ssmes 120 osJeYeJeve nQ~ pecyeterhe kes eJesMe ceW pecyeterhe j#eke DeveeJe=le
osJe kee Ske YeJeve nw~ Fve 123 osJeYeJeveeW ceW ie=n ewleeuee kes meceeve Ske-Ske
efpeveeeflecee efJejepeceeve nQ Dele: 123 efpeveeefleceeSB nQ~
n meceJemejCe-hetJe&efJeosn ceW eer meercebOej mJeeceer, eer egiecebOej mJeeceer SJeb
heefece efJeosn ceW eer yeeng-mJeeceer Deewj eer megyeengmJeeceer leLee oef#eCe ceW Yejle #es$e

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(77)

kes Deee&KeC[ keer DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe leLee SsjeJele #es$e kes Deee&KeC[
ceW eer yeeueev leerLekej YeieJeeve Ssmes n YeieJevleeW kes n meceJemejCe kes eleerke
eneB iebOekeger kes he ceW elegceg&Keer n eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
pecyeterhe ceW 221 efpeveeefleceeSb-Fme ekeej pecyeterhe ceW 78 efpevecebefoj
123 osJeYeJeve kes efpevecebefoj Je n meceJemejCe keer 6 elegceg&Keer eefleceeSb Ssmeer
78123 6207 efpeveeefleceeSb efJejepeceeve nw leLee iebiee-efmebOeg Deeefo 14 ceneveefoeeW
kes ieescegKe mes efiejves kes veeres iebiee-Deeefo osJeer kes cenue keer le hej 14 peepet
meefnle efpeveeefleceeSb efJejepeceeve nQ~ Ssmes kegue (20714221) efpeveeefleceeSb nQ~
Fve meYeer efpeveeefleceeDeeW kees cesje vecemkeej nesJes~
pecyeterhe ceW 78 efpevecebefoj, 6 YeesieYetefce, 34 kece&Yetefce kes 34 Deee&KeC[,
eleske Yetefce ceW 5-5 cues Keb[ Ssmes 170 (345170) nQ~ efnceJeeve, ceneefnceJeeve,
efve<eOe, veerue, keceer Deewj efMeKejer n heJe&leeW hej 1-1 Ssmes n mejesJej nQ~ hee,
cenehee, efleefieb, kesMejer cenehegb[jerke Deewj hegC[jerke es Gvekes veece nQ~ Fve n
mejesJejeW kes keceueeW hej eer, er, Oe=efle, keerefle&, yegef Deewj ue#ceer es osefJeeeB jnleer
nQ, Jes ner leerLekej keer ceelee keer mesJee kejves Deeleer nQ~

lesjnerhe
lesjnerhe jevee ceW 2127 efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
458 Deke=ef$ece efpevecebefoj-lesjnerhe jevee ceW eLece pecyeterhe ceW 78
efpeveeefleceeSB nQ~ Gmes Iesjkej ueJeCe meceg nw~ Gmes Iesjkej OeelekeerKeC[ erhe nw~
FmeceW oef#eCe Gej ceW 1-1 F<Jeekeej heJe&le nQ~ Dele: oes KeC[ nes iees~
hetJe& OeelekeerKeC[ ceW efJepeeces nw SJeb pebyeterhe kes mLeeve hej Oee$eerJe=#eDeebJeues kee Je=#e nw~ Mes<e meejer jevee pecyeterhe kes meceeve nw~ Dele: eneB Yeer
78 efpevecebefoj nQ~
Ssmes ner heefece Oeelekeer KeC[ ceW yeere ceW Deeueces nw~ Mes<e jevee hetJe&OeelekeerKeC[
kes meceeve nesves mes eneB Yeer 78 efpevecebefoj nQ~
Fme OeelekeerKeC[ kees Iesjkej keeueesoefOemeceg nw~ Fmes Iesjkej heg<kejerhe nw~
Fmekes yeereeW-yeere ceW ceeveg<eesej heJe&le nw~ Dele: Fme lejhe kes DeeOes heg<kejerhe kees
heg<kejeOe&erhe kenles nQ~ FmeceW Yeer oef#eCe-Gej ceW F<Jeekeej veece kes oes heJe&le nw~
Fme efveefcee mes JeneB Yeer hetJe& heg<kejeOe&erhe Deewj heefece heg<kejeOe& erhe oes Yeso
nes iees nQ~

(78)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

hetJe& heg<kejeOe& ceW cebojces nw Deewj heefece heg<kejeOe& ceW efJeegvceeueer ces nw SJeb
Oeelekeer Je=#e keer peien heg<kej Je=#e nQ~ Mes<e jevee OeelekeerKeC[ kes meceeve nesves mes
eneB Yeer 78-78 efpevecebefoj nQ~
Fme ekeej 78 kees 5 mes iegCee kejves hej 785390 leerve meew veyyes Deke=ef$ece
efpevecebefoj nes iees~ hegvee OeelekeerKeC[ kes 2 F<Jeekeej SJeb heg<kejeOe& kes
2 F<Jeekeej Fve 4 heJe&leeW kes 4 efpevecebefoj leLee ceeveg<eesej heJe&le kes 4 efoMeeDeeW kes
4 efpevecebefoj es 39044398 Deke=ef$ece efpevecebefoj {eF&erhe ceW nQ~
Deeies eewLes, heeBeJeW, "s, meeleJeW ceW efpevecebefoj veneR nw~ hegve: Dee"JeW veboerej
erhe ceW eejeW efoMeeDeeW ceWs ece mes 13-13 Ssmes 13452 efpevecebefoj nQ~
Fmekes Deeies 9JeW, 10JeW kees es[kej ieejnJeW erhe kes yeere ceW kegC[ueJejheJe&le
kes 4 efoMeeDeeW ceW 4 efpevecebefoj nQ~
Fmekes Deeies 12JeW kees es[kej lesjnJeW ekeJej erhe kes yeere ceW ekeJej
heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW ceW 1-1 Ssmes 4 cebefoj nQ~
Fme ekeej {eF& erhe kes 398Dee"JeW erhe kes 52ieejnJeW erhe kes 4lesjnJeW
erhe kes 4458 (eej meew DeeJeve) Ssmes Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ~
eneB lesjnerhe keer jevee ceW 821 osJeYeJeveeW kes 821 efpevecebefoj ceW
82 efpeveeefleceeSb nQ~
eleske efpevecebefoj ceW 108-108 efpeveeefleceeSB nQ efkevleg eneB jevee ceW
1-1 eeflecee efJejepeceeve nQ, Fmekes eleerke ceW Ske efmebnemeve hej 108 efpeveeefleceeSB
efJejepeceeve nQ~
Fme ekeej mJeeb efme Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW kes meceeve eneB jevee ceW
458821108Ssmeer 1387 efmeeefleceeSb efJejepeceeve nQ~
170 meceJemejCe-lesjnerhe jevee ceW {eF&erhe leke 170 kece&Yetefce nQ~ pewmes
efke pecyeterhe ceW 32 efJeosn #es$e Je Ske Yejle #es$e leLee Ske SsjeJele #es$e Ssmeer
34 kece&Yetefce nQ~ Deeies hetJe&OeelekeerKeC[, heefeceOeelekeer-KeC[, hetJe& heg<kejeOe& Deewj
heefece heg<kejeOe& ceW 34-34 kece&Yetefce nesves mes 345170 kece&YetefceeeB nes ieF& nQ~
Fve kece&YetefceeeW kes Deee&KeC[eW ceW YeieJeeve DeefpeleveeLe kes mecee Ske meeLe
leerLekej GlheVe ngS nQ~ Dele: eneB hej 170 kece&YetefceeeW ceW 170 meceJemejCe yeveees
iees nQ~ 4 meceJemejCe 8-8 Yetefce meefnle nQ~ Mes<e meceJemejCe iebOekeger kes he ceW
nQ~ meYeer ceW meceJemejCe ceW elegceg&Keer leerLekejeW kes eleerke ceW 4-4 efpeveeefleceeSb nesves

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(79)

mes 1704680 efpeveeefleceeSB leerLekejeW keer efJejepeceeve nQ~

Deve efpeveeefleceeSb-eneB lesjnerhe jevee ceW Ske efmebnemeve hej efJeosn #es$eeW
kes efJeeceeve eer meercebOej Deeefo 20 leerLekejeW keer 20 eefleceeSb efJejepeceeve nQ leLee
Ske efmebnemeve hej eer $e+<eYeosJe Deeefo 24 leerLekej eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
hegve: 5 Yejle #es$e keer 5 eefleceeSb, eer MeebefleveeLe, eer cegefveebveeLe, eer yeeng
mJeeceer, eer efJeceuesvveeLe SJeb eer megmebeleveeLe keer 5 eefleceeSB nQ~ heeBe SsjeJele
#es$eeW keer eer DevebleJeere&veeLe, eer meJe&veeLe, eer nefjJeemeJeveeLe, eer ceosJeveeLe SJeb
eer mJeveeLe Ssmes 5 YeieJevleeW keer 5 eefleceeSB nQ~
leLee e-eer $e+<eYeosJe, eer meercebOej mJeeceer, eer megyeengmJeeceer SJeb eer Jeerjmesve
mJeeceer Fvekeer 4 eefleceeSB SJeb eer DeefpeleveeLe SJeb eer ceneJeerj mJeeceer keer eefleceeSB
efJejepeceeve nQ~
es leerLekejeW keer eefleceeSB 680202416470 nQ~
Fme ekeej eneB lesjnerhe jevee ceW 458821 108680202455
422127 efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
hegvee eneB YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee-keueeCeke keer eeflecee, Deenejoeve
keer eeflecee, YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejveeLe keer eeflecee Deeefo Deve
eefleceeSB Yeer efJejepeceeve nQ~
Fve meYeer efpeveeefleceeDeeW kees cesje vecemkeej nesJes~
Fme ekeej lesjnerhe jevee ceW heeBe cesheJe&le nQ, 458 efpevecebefoj nQ~ 821
osJeYeJeve nQ~ 170 kece&Yetefce nQ, efpeveceW 170 meceJemejCe nQ~ 30 YeesieYetefceeeB nQ~
ueJeCemeceg Je keeueesoefOe meceg ceW kegYeesieYetefce kes eleerke ceW keg kegYeesieYetefcepe
ceveg<e efoKeees iees nQ~ megcesheJe&le Deeefo meYeer heJe&leeW kes JeCe& Meee kes DeeOeej
mes efoKeees iees nQ~ heJe&leeW kes mejesJejeW ceW keceueeW hej eer Deeefo osefJeeeB efoKeeF& ieF&
nQ~ eLee mLeeve veoer, mejesJej, heJe&le, YeesieYetefce, kece&Yetefce efoKeeF& ieF& nQ~ veboerej
erhe Debpeveefieefj Deeefo heJe&le Yeer Meee kes DeeOeej mes nQ~

leerve ueeske jevee

es leerve ueeske 14 jepeg TBee, 7 jepet ceese-ienje nw~ eew[eF& ceW veeres
7 jepeg eew[e hegve: Ieles ngS ceOe ceW 1 jepeg hegve: ye{les ngS yeemJeie& kes heeme (mee{s
leerve jepeg Thej peekej) 5 jepeg, hegve: Ieles ngS 1 jepeg nes ieee nw~
Fmekes "erke yeere ceW keg kece 13 jepeg TBeer, 1 jepeg eew[er, 1 jepeg ceeser

(80)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

$emevee[er nw~
DeOeesueeske-FmeceW 7 jepeg ceW 10 Yeeie keerefpeS~ meyemes veeres efveieeso nw~ hegve:
meeleJeW, "s Deeefo 7 vejke nQ~ hegve: oes Yeeie kes veece nQ-KejYeeie, hebkeYeeie~
Fve oesveeW YeeieeW ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW ceW 77200000 efpevecebefoj nQ
SJeb Jeblej osJeeW kes YeJeveeW ceW DemebKeele efpevecebefoj nQ~
DeOeesueeske mes Thej kes 7 jepeg ceW 21 Yeeie keerefpeS~
ceOeueeske-eLece Yeeie 1 ueeKe eespeve TBee SJeb 1 jepeg eew[e nw, ener
ceOeueeske nw~ Fmeer ceW DemebKeeleerhe mecegeW ceW meJe&eLece erhe kee veece pecyeterhe
nw SJeb eLece meceg kee veece ueJeCemeceg nw leLee Debeflece erhe kee veece mJeebYetjceCeerhe
hegve: meyemes Deble ceW mJeebYetjceCe meceg nw~
Fmeer ceOeueeske ceW lesjnerheeW leke 458 efpevecebefoj nQ~ DemebKeele erhemecegeW leke YeJeveJeemeer osJeeW kes DeieefCele YeJevehegj, DeeJeeme nQ~ Jeblej osJeeW kes
DemebKeele YeJevehegj, DeeJeeme nQ~ es heJe&leeW hej osJeYeJeveeW kes he ceW nQ leLee meceg,
veoer, mejesJej, Je=#e Deeefo hej DeeJeeme yeves ngS nQ~ Fve meYeer ceW DeieefCele SJeb
DemebKeeleeW efpevecebefoj nQ~
mete&, evcee ve#e$e Deeefo peesefle<eer osJeeW kes Yeer ceOeueeske ceW DemebKeele
efJeceeveeW ceW DemebKeele efpevecebefoj nQ~
Fme ceOeueeske ceW ner {eF& erheeW leke leerLekej, eeJeleea, veejeeCe Deeefo
ceneheg<e nesles nQ~ ceveg<eeW kee DeefmlelJe eneR leke nw~ heMeg, he#eer, keer, helebies
Deeefo Fme ceOeueeske ceW ner nesles nQ~
Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveewle
Deewj efpeveewleeuee es veJeosJelee Fve {eF&erheeW ceW ner nQ~ ke=ef$ece efpevecebefoj, efpeveeefleceeSb, Yetle, YeefJe<eled, Jele&ceevekeeue keer Dehes#ee Devebleeveble nQ~ hebbekeueeCeke
leerLe&, efme#es$e SJeb DeefleMee #es$e Yeer leervekeeue keer Dehes#ee Devebleeveble nQ~
DeOeesueeske SJeb TOJe&ueeske ceW kesJeue efpeveewle, ewleeuee es oes osJelee ner nQ~
TOJe&ueeske-ceOeueeske mes Thej en 20 YeeieeW ceW efJeYee nw~
meewOece&, F&Meeve Deeefo 16 mJeie&, oes-oes egieue Ske meeLe nQ, Dele: 8 YeeieeW ceW
16 mJeie& nQ~ veJe YeeieeW ceW 9 ewJeseke nQ~ Ske Yeeie ceW veJe DevegefoMe SJeb Ske Yeeie
ceW heeBe Devegej nQ~ Ssmes 19 YeeieeW ceW Fve mJeie&, ewJeseke Deeefo ceW 8497023
efpevecebefoj nQ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(81)

efmeefMeuee-TOJe&ueeske ceW otmejs Yeeie ceW efmeefMeuee nw~ en 45 ueeKe

eespeve efJemle=le DeOe&ieesueke meMe yeere ceW 8 eespeve TBeer Ssmeer efmeefMeuee nw~
{eF& erhe leke ceeveg<eesej heJe&le leke ner ceveg<eeW kee DeeJeeme nw~ en {eF&erhe
Yeer 45 ueeKe eespeve efJemle=le nw~ Fmes ceveg<eueeske Yeer kenles nQ~ eneR mes ceveg<e cegevf e
yevekej keceeX kee veeMe kej cees#e eehle kejles nQ Deewj Ske mecee ceW TOJe&ieceve kej
efmeefMeuee kes Thej efJejepeceeve nes peeles nQ~
efmeefMeuee kes Thej efme YeieJeeve nQefm eefMeuee mes Thej 3700000, 86000, 975 Oeveg<e Thej peekej
525 Oeveg<e keer Glke= DeJeieenvee Jeeues efme YeieJeeve efJejepeceeve nQ~ pewmes efke
eer yeengyeueer 525 Oeveg<e TBes Les~ Ske Oeveg<e ceW 4 neLe nesles nQ~
peIeve DeJeieenvee Jeeues ceveg<e efmeefMeuee mes 37 ueeKe, 87 npeej, 499
Oeveg<e DeIe& neLe eceeCe Thej peekej efJejepeceeve nQ~ ceOece DeJeieenvee Jeeues
Glke= mes veeres Deewj peIeve kes Thej Deveske DeJeieenvee mes meefnle ngS efmeefMeuee
mes Thej efJejepeceeve nQ~
Fve meYeer efme YeieJevleeW kees cesje Deveble-Devebleyeej vecemkeej nesJes~
leerveueeske kes Deke=ef$ece efpevecebefoj-leerveeW ueeskeeW ceW 77200000458
849702385697481 Deke=ef$ece efp evecebe fo j nQ~ 925 kejes[, 53 ueeKe,
27 npeej, 948 efpeveeefleceeSB nQ~ Jeblej osJe Je peesefle<ke osJeeW kes DemebKeele
efpevecebefoj nQ~ meYeer ceW 108-108 efpeveeefleceeSB nQ~
veJeefveefce&le leerveueeske jevee-eneB pecyeterhe-nefmleveehegj ceW veJeefveefce&le leerveueeske
jevee ceW DeOeesueeske ceW veejkeer efoKeees iees nQ~ Fmeer DeOeesueeske ceW eLece he=LJeer kes
KejYeeie Deewj hebkeYeeie ceW YeJeveJeemeer kes 10 Yeso Je Jeblej osJeeW kes 8 YesoeW kes
1-1 cebefoj Ssmes 10818 cebefoj mLeeefhele nQ~ Gve 18 ekeej kes FbeW kes cenue kes
Deeies kes eleerke ceW 18 ewleJe=#e nQ~ GveceW Yeer 4-4 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
ceOeueeske ceW-{eF&erhe ceW heeBe ces efoKeees iees nQ SJeb eer $e+<eYeosJe,
MeebefleveeLe Deeefo keer eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ eneB ceOeueeske ceW ceveg<e Deewj
efleee efoKeees iees nQ~ eneR hej mete&, eb, en, ve#e$e Je leejeDeeW kes efJeceeve
efoKeees iees nQ~
ceOeueeske kes Thej meesuen mJeieeX ceW 1-1 cebefoj nQ~ meewOecexv kes cenue Deeefo
yeves nQ~ Fb meYee yeveeF& ieF& nQ~ ewleJe=#e SJeb ceevemlebYe leLee veerueebpevee Deeefo

(82)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

ve=leebieveeSB nQ~ eLeemLeeve Fb-FveCeer, osJe-osefJeeeB efoKeees iees nQ~

Fvemes Thej veJeewJeseke ceW 9 cebefoj, veJe DevegefoMe kes 9 cebefoj SJeb heeBe
Devegej kes 5 cebefoj nQ~ eLeemLeeve Denefcev efoKeees iees nQ~
Deveblej efmeefMeuee hej heeemeve SJeb Ke[dieemeve efmeeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
Fme ekeej eneB leerveueeske jevee ceW DeOeesueeske ceW 10818 cebefoj, ceOeueeske
ceW heeBe ces cesW eefleceeSB, ceOeueeske ceW eefleceeSB SJeb mete&, eb ceW eeflecee efJejepeceeve
nQ~ TOJe&ueeske ceW 1699539 cebefoj nQ~ Ssmes 1081699557 cebefojeW
ceW eleske ceW 4-4 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
DeOeesueeske ceW 18 SJeb 16 mJeieeX ceW 16 Ssmes 181634 ewleJe=#eeW ceW 4-4
eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
Fme ekeej 57 cebefoj ceW 574228 hegve: 34 ewleJe=#eeW keer 344136,
ceOeueeske ceW ces keer 402 mete&, 2 eb keer 4 leLee Deve 28 eefleceeSB SJeb
efmeefMeuee keer 4 heeemeve SJeb 8 Ke[dieemeve Ssmeer 12 eefleceeSB nQ~ kegue efceueekej
2281364042812 448 eefleceeSB eneB efJ ejepeceeve nQ~ Fve meYeer
448 efpeveeefleceeDeeW kees leerveueeske YeceCe meceeheve nsleg cesje ceve, Jeeve, keeehetJe&ke
Deveble-Deveble yeej vecemkeej nessJes~
leerveueeske kee Oeeve-eefleefove Ke[s neskej oesveeW hewj hewueekej kecej hej
oesveeW neLe jKekej Deheves Deehe kees leerve ueeske yeveekej Oeeve kejvee eeefnS~ Oeeve
ceW leerve ueeske kes efpevecebefojeW kees, eefleceeDeeW kees, veJeosJeleeDeeW kees mLeeefhele kejves
mes en Mejerj heefJe$e nes peeesiee~ ceve heefJe$e nesiee, Jeeve heefJe$e neWies~ Mejerj heefJe$e
neskej mJemLe nesiee hegve: Deheves Deehekees efmeefMeuee leke ues peevee eeefnS~ efpememes
Ske ve Ske efove Deheveer Deelcee efveece mes efme hejceelcee yeve peeesieer~ ener Fme
leerveueeske kes Oeeve kee meej nw~

pecyeterhe heefjmej kes efpevecebefoj

pebyeterhe keer 30 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe
eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee mebef#ehle efJeJejCe efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere
efMeuhe Deewj pewve Yetieesue kee Deefleere GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes
HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(83)

2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee

Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee
Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees efke Oeeve (Meditation) kejves nsleg Geceesece
ceeOece nQ~
4. ef$ecete|le cebefoj-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve
eefleceeDeeW mes Fme cebefoj kee veece meeLe&ke nw~ keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve
vesefceveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebefoj keer MeesYee efiegefCele nes ieeer nw~ Fme cebefoj
kes efMeKej ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe efJejepeceeve nQ SJeb Deepet-yeepet kes efMeKej ceW Yeer
efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~
5. Jeemeghetpe cebefoj-Fme cebefoj ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer
Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW
mes neqmleveehegj keer Yetefce hejce-heeJeve ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW
keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW
keer eefleceeDeeW meefnle (Deesce) jevee Fme cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve
20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme keceueeW hej efJejepeceeve nQ~
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke
eeflecee SJeb Deve efpeve eefleceeDeeW meefnle~
11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keere|lemlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^ere efveJee&Ce
ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele, YeieJeeve kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee,
8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keere|lemlebYe~
12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebefoj kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer
Deke=ef$ece jevee kee Deefle megvojlee kes meeLe efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW
hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efveJee&CeYetefce Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle

(84)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece Deeheo nw~ 4 HejJejer 2000 kees
ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer
eje Fme eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le Fme
veJeenMeebefle efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le
megvoj eefleceeSB efJejepeceeve nQ, efpevekes oMe&ve-hetpeve kejkes YeeieCe Deheves eneW keer
Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej
eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe YeieJeeve keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB
pecyeterhe mLeue hej efJejepeceeve ngF& nQ~ Fvekes efJeMeeue cebefoj kee efvecee&Ce keee&
gleieefle mes eue jne nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie
ebLeeW kes Devegmeej leerve ueeske keer megvoj jevee kee efvecee&Ce cesjer esjCee mes ngDee nw~
FmeceW DeleeOegefveke megefJeOee kes efueS efuehe ueieeF& ieF& nw, efpememes meYeer YeeieCe
efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej uesles nQ~
17. eewyeermeer cebefoj-Fme cebefoj ceW 24 YeieJevleeW keer 4-4 Ssmeer 96 eefleceeSB
SJeb Oeeleg keer Deveske eefleceeSB leLee FvOJepe efJeOeeve ceW efJejepeceeve keer peeves Jeeueer
458 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
~~JeOe&leeb efpeveMeemeveced~~

N :M N: M

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(85)

Yepeve

(86)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

Yepeve
-Deeefe&kee evoveeceleer

-Deeefe&kee evoveeceleer
lepe&Oeerjs-Oeerjs yeesue keesF& megve vee ues......

MeebefleveeLepeer keer pevceYetefce kees vecetB,

Yetefce kees vecetB, pevceYetefce kees vecetB~~
nefmleveehegjer MegYe Oeece nw, peneB pecyeterhe ceneve nw~~Meebefle.~~ske.~~
ceelee SsjeJeleer kees mJehve efoKes peneB,
efJeemesve efheleg oeve efkeefceke oW peneB~
Oevekegyesj ves jlveJe=ef keer Leer peneB,
GlmeJe kejves Fv mJeeb Deees peneB~~
Gme leerLe& kees, Jevove kejes-2,
nefmleveehegjer MegYe Oeece nw, peneB pecyeterhe ceneve nw~~MeebefleveeLe...~~1~~
Ssmes ner eYeg kegbLeg Dejn kes pevce mes,
Fme veiejer kes vej-veejer meye Oeve Les~
ceele-efhelee Gvekes Yeer megj-vej Jebe Les,
DeelceiegCeeW mes efpeveJej Kego DeefYeJebe Les~~
Gme leerLe& kees, Jebove kejes-2,
nefmleveehegjer MegYe Oeece nw, peneB pecyeterhe ceneve nw~~MeebefleveeLe...~~2~~
ieefCeveer ceelee %eeveceleer keer esjCee,
heekej leerj Le ceW DeeF& veJeesl evee~
Oejleer kee eefo mJeie& legcnW nw osKevee,
lees Fmekeer eboveeceleer efJe osKevee~~
Gme leerLe& kees, Jebove kejes-2
nefmleveehegjer MegYe Oeece nw, peneB pecyeterhe ceneve nw~~MeebefleveeLe...~~3~~
MM 6NN

lepe&heejme eYet peer cesjer vewee ueiee oes heej......

MeebefleveeLe keer pevceYetefce, nefmleveehegjer efJeKeele~

pecyeterhe keer jevee mes, heeJeve ngF& Jees Oejleer Deepe~~ ske.~~
efJeemesve ve=he Ssje osJeer, kee Lee cenue peneB hej~
Oevekegyesj ves hevn heefnves, jlveJe=ef keer peneB hej~~
Gmeer leerLe& kee Jebove kejkes, keB pevece meekeej~
pecyeterhe keer jevee mes, heeJeve ngF& Jees Oejleer Deepe~~1~~
eeJeefle& De keeceosJe keer, heoJeer GvnW efceueer Leer~
Deelce%eeve keer peesleer Gvekes, ceve ceW eneR peueer Leer~~
veej peie kees es[e #eCe ceW, <edKeb[ kee meeceepe~
pecyeterhe keer jevee mes, heeJeve ngF& Jees Oejleer Deepe~~2~~
Meebefle kegbLeg DejveeLe eYet kes, pevce mes nw en heeJeve~
leerveeW eYeg kes eej eej, keueeCeke mes ceveYeeJeve~~
leerveeW ner leerLekej eeer, keeceosJe mes Keele~
pecyeterhe keer jevee mes, heeJeve ngF& Jees Oejleer Deepe~~3~~
Fmeer Yetefce hej $e+<eYeosJe kee, ngDee eLece Deenej~
peg[e eneR mes nw mecePees, j#eeyebOeve leesnej~~
cegefve Ghemeie& otj kejves kees, Deees efJe<Cegkegceej~
pecyeterhe keer jevee mes, heeJeve ngF& Jees Oejleer Deepe~~4~~
ieefCeveer ceelee %eeveceleer, peye mes leerjLe hej DeeF~
veF&-veF& jeveeSb oskej, ceefncee Ketye ye{eF&~~
kejs eboveeceleer Jebovee, ieg heo ceW Yeer Deepe~
pecyeterhe keer jevee mes, heeJeve ngF& Jees Oejleer Deepe~~5~~
MM 6NN

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(87)

Yepeve

(88)

Ssefleneefmeke leerLe& nefmleveehegj

Yepeve
-Deeefe&kee evoveeceleer

lepe&keYeer jece yevekes......

-Deeefe&kee evoveeceleer
lepe&peje meeceves lees DeeDees......

Meeefvle-kegbLeg-DejnveeLe, leerve ueeske kes nQ veeLe,

leerveeW efpeveJej kees leerve yeej veceve nw~~ske.~~

peneB pevces leerve YeieJeeve peer, eer Meebefle kegbLeg DejnveeLe peer~
Gme nefmleveehegjer keer keB Jebovee, pee nes leerve leerLekej ceneve keer~~ske.~~

pewveOece& kes es leerve leerLekej~

nefmleveehegj ceW pevceW leerveeW efpeveJej~~
leerve heoJeer mes meveeLe, leerve ueeske kes nQ veeLe,
leerveeW efpeveJej kees leerve yeej veceve nw~~1~~

eewefyeme leerLekej ceW kesJeue, leerve leerLekej Ssmes nQ~

pees leerLekej-keeceosJe-eeer leerveeW heo Oejles nQ~~
Gvekes JewYeJe mes Oejleer ceneve Leer, efpemekeer otpeer ve keesF& efceMeeue Leer~
Gme nefmleveehegjer keer keB Jebovee, pee nes leerve leerLekej ceneve keer~~1~~

leerLekej eeJeleea keeceosJe nQ~

es lees meYeer osJeleeDeeW kes Yeer osJe nQ~~
peie kees kejles es meveeLe, leerve ueeske kes nQ veeLe,
leerveeW efpeveJej kees leerve yeej veceve nw~~2~~

eeJeefle& meeceepe leeiekej, leerveeW ves oer#ee Oeejer~

eesieueerve nes DeelceOeeve kej, kesJeue%eeve efveOeer hee ueer~~
Gvekeer meceJemejCe ue#ceer ceneve Leer, efpemekeer otpeer ve keesF& efceMeeue Leer~
Gme nefmleveehegjer keer keB Jebovee, pee nes leerve leerLekej ceneve keer~~2~~

eewon jlve veJe efveefOe kes es mJeeceer~

n KeC[eW kes DeefOeheefle veeceer~~
eejlve mes meveeLe, leerve ueeske kes nQ veeLe,
leerveeW efpeveJej kees leerve yeej veceve nw~~3~~

%eeveceleer ceeleepeer ves, peneB pecyeterhe yeveeee nw~

JeneR eboveeceleer leerve, eeflecee efJeMeeue heOejeee nw~~
kejes pee pee meYeer efpevejepe keer, efpeveJej kes efhelee De ceele keer~
Gme nefmleveehegjer keer keB Jebovee, pee nes leerve leerLekej ceneve keer~~3~~

jepe efkeee efhej lepe efoee meyekees~

Jeve ceW iees oer#ee Oeejer efkeee lehe kees~~
kesJeue%eeve mes meveeLe, leerve ueeske kes nQ veeLe,
leerveeW efpeveJej kees leerve yeej veceve nw~~4~~

MM 6NN

pecyeterhe ceW nQ Fvekeer ye[er eeflecee~

eboveeceefle yengle efpevekeer ceefncee~~
Fvemes leerLe& nw meveeLe, leerve ueeske kes nQ veeLe,
leerveeW efpeveJej kees leerve yeej veceve nw~~5~~
MM 6NN