Você está na página 1de 193

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 1

ALIMENTOS ECOLGICOS, CALIDAD Y SALUD

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 2

ALIMENTOS ECOLGICOS, CALIDAD Y SALUD Edita: JUNTA DE ANDALUCA. Conseje !a de A" i#$%t$ a & 'es#a. So#iedad Es(a)o%a de A" i#$%t$ a E#o%*"i#a +SEAE,. '$-%i#a: .i#e#onseje !a. Se /i#io de '$-%i#a#iones & Di/$%"a#i*n. Te0tos: M1 Do%o es 2ai"*n Ji34ne5. Co%e##i*n: A" i#$%t$ a. Se ie: A" i#$%t$ a e#o%*"i#a. De(*sito Le"a%: SE677869: I.S.;.N.: <:=6=>6=>:>6?@:68 Dise)o, MaA$eta#i*n e I3( esi*n: IDEAS, E0#%$si/as & '$-%i#idad, S. L.

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 3

A 3i (ad e 'o A$e de ti a( end!, "i ando %a #a-e5a a de e#Bas e i5A$ie das, e% no3- e de tantos #$%ti/os en esos /iajes de %a inCan#ia, & %a (asi*n (o %a a" i#$%t$ a.

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 4

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 5

PRLOGO
La oCe ta de a%i3entos de% 3$ndo 3ode no es #ada /e5 3Ds es(e#ia%i5ada & soCisti#ada. Cada d!a a(a e#en en %os 3e #ados n$e/as "a3as de ( od$#tos #on ( o(iedades a%i3en6 ti#ias o 3edi#ina%es. La in#o (o a#i*n de -iCid$s, /ita3inas, D#idos de distintos an"os, et#E. es &a a%"o Ba-it$a% en %a e%a-o a#i*n de %os a%i3entos. A (esa de esta soCisti#a#i*n, 3$#Bos #ons$3ido es (e #i-en A$e %a 3a&o !a de %os a%i3entos estDn (e diendo s$s #a a#6 te !sti#as t adi#iona%es 3Ds e%e3enta%es: e% #o%o , e% sa-o & s$s ( o(iedades n$t i#iona%es. Ante esta sit$a#i*n 3$#Bos #ons$3ido es se ( e"$ntan si Fe% (an es (an & e% /ino es /inoG. De#!a 'i#asso A$e s$s #$ad os e an -$enos, 3Ds A$e (o %as (in#e%adas A$e ten!an, (o %as A$e no ten!an. H$i5Ds, en estos tie3(os 3ode nos, #$ando Ba-%a3os de a%i3entos, en %os A$e %a 3a&o !a de e%%os #o- an $n /a%o de e0#e%en#ia en C$n#i*n de A$e (osean #a a#6 te !sti#as 3Ds o 3enos soCisti#adas, de-idas a s$s ( o#esos de ( od$##i*n o e%a-o a#i*n, e% e#$(e a %a i3(o tan#ia de %o A$e no estD, se 3$est a #o3o a%"o 3Ds i3(o tante. Los distintos inCo 3es A$e ($-%i#a #ada a)o %a Uni*n E$ o(ea en #$anto a %a ( esen#ia de esid$os A$!3i#os en %os a%i3entos, (onen en e/iden#ia A$e aIn e0iste $n (o #entaje #on6 side a-%e de estos A$e #ontienen ni/e%es de (%a"$i#idas A$e s$(e an %os %!3ites 3D0i3os esta-%e#idos +LM2,. Y esto se ( od$#e a (esa de A$e, en %os (a!ses desa o%%ados, %os #on6 t o%es & e% se"$i3iento de %a $ti%i5a#i*n de (esti#idas es #ada /e5 3Ds i"$ oso & ( e#iso. Si -ien es #ie to A$e %os a%i3entos e#o%*"i#os no #ontienen esid$os de (%a"$i#idas en ni/e6 %es si"niCi#ati/os, #o3o as! a(a e#en en todos %os est$dios ea%i5ados en n$est o (a!s & C$e a de 4%, no 3enos i3(o tante es A$e %a 3a&o !a de %os a%i3entos e#o%*"i#os #ontienen ot as #$a%idades en #$anto a% #ontenido en 3ate ia se#a, ( ote!nas, 3ine a%es, /ita3inas, et#.E 3$& s$(e io es a %a de a%i3entos #on/en#iona%es. Todos estos as(e#tos son ana%i5ados, do#$3entados & /a%o ados #on i"o & ( e#isi*n (o %a D a. Do%o es 2ai"*n en esta o- a, en -ase a s$s n$3e osos est$dios & en -ase a %os est$dios e inCo 3es e#o(i%ados. La inCo 3a#i*n aA$! e#o"ida, es ne#esa ia, i3(o tante & o(o t$na, de ta% s$e te A$e no ($ede deja insensi-%e a %a so#iedad en "ene a%, es(e#ia%3ente a %os (ad es, a %os ed$#a6 do es, a %os ( oCesiona%es de %a 3edi#ina, a %os in/esti"ado es o a %os de(o tistasE Ta3(o#o de-e deja insensi-%e %a o- a a %os es(onsa-%es (o%!ti#os de %a a%i3enta#i*n & %a sa%$d de %os #i$dadanos. Si es #ie to, A$e so3os %o A$e #o3e3os, o #o3o %e "$sta de#i a %a a$to a Fso3os %o A$e asi3i%a3osG, no #a-e d$da de A$e a %a %$5 de %a inCo 3a#i*n e#o6 "ida en esta o- a, se Ba#e ne#esa ia $na a%te nati/a de #ons$3o a" oe#o%o"i#a A$e ($ede 3ejo a n$est a a%i3enta#i*n, n$est a sa%$d & %a sa%$d de% ( o(io (%aneta.

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 6

Se deja-a senti %a Ca%ta de $n te0to de estas #a a#te !sti#as en %en"$a es(a)o%a & # eo A$e ind$da-%e3ente este se #onCo 3a D (a a e% C$t$ o, #o3o $n te0to de eCe en#ia -Dsi#a en e% #onj$nto de %a #o3$nidad Latinoa3e i#ana. A (a ti de %a inCo 3a#i*n a(o tada (o %a D a. 2ai"*n se de3$est a A$e Fot a Co 3a de a%i3enta#i*n es Bo& ne#esa ia & (osi-%eG. Jos4 L.'o #$na E06' esidente de SEAE

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 7

NDICE
'D". @. Int od$##i*n ?. A%i3entos & n$t ientes 8. 2ies"os en %a ( od$##i*n a" oa%i3enta ia 8.@. S$stan#ias a)adidas a %os a%i3entos 8.?. S$stan#ias t*0i#as A$e ( o#eden de% 3edio 8.8. 2e(e #$si*n de %os 34todos de ( od$##i*n & #onse /a#i*n >. A" i#$%t$ a & "anade !a e#o%*"i#a >.@. I3(a#tos de %a A" i#$%t$ a Con/en#iona% >.?. ' in#i(ios de %a A" i#$%t$ a & Ganade !a E#o%*"i#a >.8. ' D#ti#as #$%t$ a%es en A" i#$%t$ a E#o%*"i#a >.>. ' D#ti#as #$%t$ a%es en Ganade !a E#o%*"i#a >.7. Ma #o %e"a% de %os a%i3entos e#o%*"i#os >.J. Ce tiCi#a#i*n de %os a%i3entos e#o%*"i#os 7. Dis3in$#i*n de s$stan#ias no#i/as: Nit atos J. A$3ento de %a #o3(osi#i*n n$t i#iona% J.@. Ni/e%es de sodio, (otasio, #a%#io & 3a"nesio J.?. Ni/e%es de Bie o & C*sCo o J.8. Ni/e%es de ( ote!na, " asa & D#idos " asos J.>. Ni/e%es de a"$a & 3ate ia se#a J.7. Ni/e%es de /ita3ina C & antio0idantes :. A$3ento de %os at i-$tos senso ia%es de #a%idad: As(e#to, te0t$ a & C%a/o =. Ti(iCi#a#i*n de %os a%i3entos e#o%*"i#os & #on/en#iona%es <. Los a%i3entos sanos ( o/ienen de s$e%os sanos @9. ;i-%io" aC!a @8 @: 78 77 J8 JJ :8 :8 :J =8 =: <? <> << @?8 @?8 @8@ @8> @>? @>< @7: @:: @=@ @=:

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 8

ndi#e de Ci"$ as Ki"$ a ?.@. Ki"$ a ?.?. Ki"$ a >.@. Ki"$ Ki"$ Ki"$ Ki"$ Ki"$ Ki"$ a >.?. a >.8. a 7.@. a 7.?. a 7.8. a 7.>. Co3(%e3enta#i*n de %os a3inoD#idos ?J 'i D3ide a%i3enta ia >7 ' in#i(a%es #a$sas de e osi*n "en4ti#a #itadas en %os inCo 3es na#iona%es de% ( i3e inCo 3e so- e e% estado de %os e#$ sos Cito"en4ti#os :J 'i%a es C$nda3enta%es (a a %a ( od$##i*n "anade a e#o%*"i#a == Se%%os de "a ant!a de %a ( od$##i*n e#o%*"i#a <J6<: Ci#%o de% nit *"eno en $n siste3a de ( od$##i*n a" !#o%a #on/en#iona% @99 Ci#%o de% nit *"eno en $n siste3a de ( od$##i*n a" !#o%a e#o%*"i#o @9@ 2$ta de ed$##i*n de% nit *"eno en %a (%anta @9? Contenidos 3edios #o3(a ati/os de NO8 6 +3"L@99 " 3ate ia% /e"eta%, en #o% #Bina, %e#B$"a, a#e%"a & es(ina#a @9: Contenido de nit atos +3" NO86L@99 " de 3ate ia C es#a, en #o% #Bina se"In e% ti(o de #$%ti/o +e#o%*"i#o, #on/en#iona%,. Inte /a%os LSD a% <7M @9: Contenido en nit atos +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% ti(o de ( od$##i*n +e#o%*"i#o, #on/en#iona%, en Binojo #on ie"o (o "oteo. Inte /a%os LSD a% <7M @9= Contenido de nit atos +3" NO86L@99 " de 3ate ia C es#a, se"In e% ti(o de #$%ti/o +e#o%*"i#o, #on/en#iona%, en %e#B$"a. Inte /a%os LSD a% <7M @9= Contenido de nit atos +3" NO86L@99 " de 3ate ia C es#a,, en C$n#i*n de %a (a te +e0te na, inte na, & e% ti(o de ( od$##i*n +e#o%*"i#o, #on/en#iona%, en #o% #Bina. Inte /a%os LSD a% <7M @9< Contenido de nit atos +3" NO86L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de %a (a te +e0te na, inte na, & e% ti(o de ( od$##i*n +e#o%*"i#o, #on/en#iona%, en %e#B$"a. Inte /a%os LSD a% <7M @9< Contenido en nit atos +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, se"In %a (a te de %a (%anta +e0te na e inte na, & %a t4#ni#a de -%anA$eo en #$%ti/o e#o%*"i#o de es#a o%a. Inte /a%os LSD a% <7M @@9 Contenido en nit atos +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% ti(o de ( od$##i*n +e#o%*"i#o, #on/en#iona%, & de %a (a te de %a (%anta +ta%%o & -$%-o, en Binojo #on ie"o (o "oteo. Inte /a%os LSD a% <7M @@9 .a%o es de nit atos +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en #e-o%%a -a-osa se"In e% ti(o de #$%ti/o & e% 3o3ento de e#o%e##i*n. Inte /a%os LSD a% <7M @@@ Contenido en nit atos +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% siste3a de ie"o +"oteo & 3anta, & %a (a te de %a (%anta +ta%%o & -$%-o, en Binojo de #$%ti/o e#o%*"i#o. Inte /a%os LSD a% <7M @@? Contenido de nit atos +3" NO86L@99 " de 3ate ia C es#a, en #o% #Bina, en C$n#i*n de% siste3a de ie"o. Inte /a%os LSD a% <7M @@? Contenido de nit atos +3" NO86L@99 " de 3ate ia C es#a, en %e#B$"a, en C$n#i*n de% siste3a de ie"o. Inte /a%os LSD a% <7M @@8 Contenido de nit atos +3" NO86L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% siste3a de ie"o & e% ti(o de ( od$##i*n. Inte /a%os LSD a% <7M @@> ECe#to de %a aso#ia#i*n de% #$%ti/o de %e#B$"a #on Binojo en %a a#$3$%a#i*n de nit atos +3" NO86L@99 " de 3ate ia% /e"eta% C es#o, de %as Bojas. Inte /a%os LSD a% <7M @@J

Ki"$ a 7.7. Ki"$ a 7.J. Ki"$ a 7.:. Ki"$ a 7.=. Ki"$ a 7.<. Ki"$ a 7.@9. Ki"$ a 7.@@.

Ki"$ a 7.@?. Ki"$ a 7.@8. Ki"$ a 7.@>. Ki"$ a 7.@7. Ki"$ a 7.@J. Ki"$ a 7.@:.

Ki"$ a 7.@=. Contenido en nit atos +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, de es#a o%a en C$n#i*n de %a aso#ia#i*n de #$%ti/os. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a 7.@<. Contenido en nit atos +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, de Binojo en C$n#i*n de %a aso#ia#i*n de #$%ti/os. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a 7.?9. A#ti/idad 3D0i3a de %a nit ato ed$#tasa +N3o% NO?6 "6@ 3C B6@, de Ki"$ a 7.?@. Ki"$ a 7.??. Ki"$ a 7.?8. Ki"$ a 7.?>. Ki"$ a 7.?7. Ki"$ a 7.?J. Ki"$ a J.@. Ki"$ a J.?. Ki"$ a J.8. Ki"$ a J.>. Ki"$ a J.7.

@@J @@:

Ki"$ a J.J. Ki"$ a J.:. Ki"$ a J.=.

Ki"$ a J.<. Ki"$ a J.@9.

Ki"$ a J.@@.

%as %e#B$"as o3anas en #$%ti/o en e#on/e si*n, e#o%*"i#o & #on/en#iona% en C$n#i*n de (a te ana%i5ada. Inte /a%os LSD a% <7M Contenido +M, de ( ote!na en %as %e#B$"as de #$%ti/o en e#on/e si*n, e#o%*"i#o & #on/en#iona% en C$n#i*n de %a (a te est$diada. Inte /a%os LSD a% <7M Co e%a#i*n ent e %a nit ato ed$#tasa & e% #ontenido en Bie o Co e%a#i*n ent e e% #ontenido en nit atos & en sodio Co e%a#i*n ent e %a a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa & e% #ontenido en sodio Co e%a#i*n ent e e% #ontenido en nit *"eno tota% & en sodio Co e%a#i*n ent e e% #ontenido en #%o oCi%a tota% & %a a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa Contenidos 3edios #o3(a ati/os de Na +3"L@99 " de 3ate ia% /e"eta%, en #o% #Bina, %e#B$"a, a#e%"a & es(ina#a Contenidos 3edios #o3(a ati/os de O +3"L@99 " de 3ate ia% /e"eta%, en #o% #Bina, %e#B$"a, a#e%"a & es(ina#a Contenidos 3edios #o3(a ati/os de Ca +3"L@99 " de 3ate ia% /e"eta%, en #o% #Bina, %e#B$"a, a#e%"a & es(ina#a Contenido en sodio en #o% #Bina +3" NaL@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% #$%ti/o +e#o%*"i#o, #on/en#iona%, & e% siste3a de ie"o. Inte /a%os LSD a% <7M Contenido en sodio en %e#B$"a o3ana +3" NaL@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% siste3a de ( od$##i*n & de %a (a te ana%i5ada %a (%anta. Inte /a%os LSD a% <7M Contenido en sodio +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% ti(o de ( od$##i*n +e#o%*"i#o & #on/en#iona%, & de %a (a te de %a (%anta +ta%%o & -$%-o, en Binojo #on ie"o (o "oteo. Inte /a%os LSD a% <7M .a%o es de sodio +3" NaL@99 ", en #e-o%%a -a-osa se"In e% ti(o de #$%ti/o & e% 3o3ento de e#o%e##i*n. Inte /a%os LSD a% <7M Contenido en (otasio en %e#B$"a +3" OL@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o & %a (a te de %a (%anta +e0te na, inte na,. Inte /a%os LSD a% <7M Contenido en (otasio +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de %a (a te de %a (%anta +e0te na o inte na, & %a t4#ni#a de -%anA$eo en #$%ti/o e#o%*"i#o de es#a o%a. Inte /a%os LSD a% <7M Contenido en #a%#io en %e#B$"as +3" CaL@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% ti(o de ( od$##i*n & de %a (a te ana%i5ada de %a (%anta. Inte /a%os LSD a% <7M Contenido en #a%#io +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de %a (a te de %a (%anta +e0te na o inte na, & %a t4#ni#a de -%anA$eo en #$%ti/o e#o%*"i#o de es#a o%a. Inte /a%os LSD a% <7M
9

@@:

@@= @@< @@< @?9 @?9 @?@ @?8 @?> @?>

@?7 @?J

@?J @?:

@?: @?=

@?= @?<

Ki"$ a J.@?. Contenido en #a%#io +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% ti(o de ( od$##i*n +e#o%*"i#o & #on/en#iona%, & de %a (a te de %a (%anta +ta%%o & -$%-o, en Binojo #on ie"o (o "oteo. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a J.@8. Contenido en 3a"nesio en 3an5anas +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% ti(o de ( od$##i*n +e#o%*"i#o & #on/en#iona%, Ki"$ a J.@>. Contenido en Bie o +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de %a (a te de %a (%anta +e0te na o inte na, & %a t4#ni#a de -%anA$eo en #$%ti/o e#o%*"i#o de es#a o%a. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a J.@7. Contenido en Bie o +3"L@99" de 3ate ia C es#a, de Binojo en C$n#i*n de %a aso#ia#i*n de #$%ti/os. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a J.@J. Contenido en Ke +3"L@99 " de 3ate ia se#a, de% " ano de j$d!a e#o%*"i#a & #on/en#iona% Ki"$ a J.@:. Contenido en C*sCo o +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de %a (a te de %a (%anta +e0te na o inte na, & %a t4#ni#a de -%anA$eo en #$%ti/o e#o%*"i#o de es#a o%a. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a J.@=. Contenido en C*sCo o +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en C$n#i*n de% siste3a de ie"o & de %a (a te de %a (%anta +ta%%o & -$%-o, en Binojo de #$%ti/o e#o%*"i#o. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a J.@<. E/o%$#i*n en e% tie3(o de% #ons$3o de 3a# on$t ientes Ki"$ a J.?9. Contenido en ( ote!na +"L@99 ", en B$e/os ( o#edentes de ( od$##i*n e#o%*"i#a e intensi/a Ki"$ a J.?@. Contenido en ( ote!na +"L@99 ", en #a ne de #onejo ( o#edente de ( od$##i*n e#o%*"i#a e intensi/a Ki"$ a J.??. Ni/e%es de " asa +M, en #a ne de #onejo, se"In ( o#eden#ia de ( od$##i*n & se0o. .a%o es de si"niCi#a#i*n a% <7M de #onCian5a Ki"$ a J.?8. Co3(osi#i*n de %a C a##i*n de D#idos " asos de% B$e/o ( o#edente de ( od$##i*n e#o%*"i#a e intensi/a Ki"$ a J.?>. ' o(o #i*n en D#idos " asos +M, en %os a#eites de o%i/a de %a /a iedad Se ana de Es(adDn en #ondi#iones de e"ad!o & se#ano, en e#o%*"i#o & #on/en#iona% Ki"$ a J.?7. Contenido en B$3edad +M, en %e#B$"as de #$%ti/o e#o%*"i#o +e#o, & #on/en#iona% +#on/,. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a J.?J. Contenido en B$3edad +M, en %e#B$"as en C$n#i*n de% siste3a de ie"o & e% ti(o de ( od$##i*n. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a J.?:. Contenido en B$3edad +M, de %e#B$"a en C$n#i*n de% siste3a de #$%ti/o & de %a (a te de %a (%anta. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a J.?=. Contenido 3ine a% +M, de% 5$3o en %as 3$est as de C $tos #!t i#os en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o & /a iedad. Inte /a%os LSD a% <7M de #onCian5a Ki"$ a J.?<. O-se /a#i*n de %a ($d i#i*n de %as Bojas de #o% #Bina Ki"$ a J.89. O-se /a#i*n de %a #onse /a#i*n de C $tos #!t i#os Ki"$ a J.8@. .a ia#i*n en e% tie3(o de %os ni/e%es de ($d i#i*n +M, de %os C $tos, (o /a iedad & ti(o de #$%ti/o Ki"$ a J.8?. Contenido de /ita3ina C +3"L@99 ", en %as C $tas ojas

@89 @89 @8? @8? @88

@88 @8> @8J @8: @8= @8< @>9

@>@ @>8 @>8 @>>

@>> @>J @>: @>= @7@

10

Ki"$ a J.88. Contenido en D#ido as#* -i#o +3"L@99 ", de% 5$3o en %as 3$est as de C $tos #!t i#os en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o. Inte /a%os LSD a% <7M de #onCian5a Ki"$ a J.8>. Contenido en D#ido as#* -i#o +3"L@99 ", de% 5$3o en %as 3$est as de C $tos #!t i#os en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o & /a iedad. Inte /a%os LSD a% <7M de #onCian5a Ki"$ a J.87. Contenido de (o%iCeno%es tota%es +3" P"6@, en %as C $tas ojas Ki"$ a J.8J. Contenido de antio0idantes tota%es +33o% P"6@, en %as C $tas ojas Ki"$ a J.8:. ndi#e de (o%iCeno%es tota%es en $/as de %a /a iedad Mos#ate% Ki"$ a J.8=. .a%o es de (o%iCeno%es +3" de D#ido #aCei#oLP", en %os a#eites de %a /a iedad Se ana de Es(adDn Ki"$ a :.@. Kases o ni/e%es de 3edida o "ano%4(ti#a Ki"$ a :.?. ECe#to de %a aso#ia#i*n de% #$%ti/o de %e#B$"a #on Binojo so- e e% (eso - $to +",. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a :.8. .a%o es de% (eso indi/id$a% de% C $to #!t i#o en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o & %a /a iedad. Inte /a%os LSD a% <7M de #onCian5a Ki"$ a :.>. .a%o es ( o3edio de% (eso $nita io de %a se3i%%a en j$d!a " ano en C$n#i*n de% siste3a de ( od$##i*n +e#o%*"i#o & #on/en#iona%,. Inte /a%os LSD a% <7M de #onCian5a Ki"$ a :.7. Dist i-$#i*n de Co 3as de %os C $tos #!t i#os e#o%*"i#os +de e#Ba, & #on/en#iona%es +i5A$ie da, Ki"$ a :.J. .a%o es de% !ndi#e de Co 3a de% B$e/o e#o%*"i#o e intensi/o. Inte /a%os de #onCian5a a% <7M Ki"$ a :.:. .a%o es de% d$ e5a +P" #36@, en 3an5anas e#o%*"i#as & #on/en#iona%es. Inte /a%os de #onCian5a a% <7M Ki"$ a :.=. A( e#ia#i*n /is$a% de% #o%o de %e#B$"as e#o%*"i#as & #on/en#iona%es Ki"$ a :.<. Contenido en #%o oCi%a tota% +3"L" de 3ate ia C es#a, en %e#B$"a o3ana de #$%ti/o en e#on/e si*n, e#o%*"i#o & #on/en#iona% en C$n#i*n de %a (a te de %a Boja. Inte /a%os LSD a% <7M Ki"$ a :.@9. ndi#e de #o%o de %os #!t i#os +e#o%*"i#os & #on/en#iona%es, de% " $(o de %as na anjas. Inte /a%os de #onCian5a a% <7M Ki"$ a :.@@. Co3(a a#i*n de% #o%o de %a &e3a de% B$e/o Ki"$ a :.@?. 2endi3iento +M, de a#eite esen#ia% de %a #o te5a de C $tos #!t i#os en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o. Inte /a%os LSD a% <7M de #onCian5a Ki"$ a :.@8. Co3(osi#i*n (o #ent$a% de% a#eite esen#ia% de #o te5a de %ane6%ate #on/en#iona% & e#o%*"i#o Ki"$ a :.@>. Co3(osi#i*n (o #ent$a% de% a#eite esen#ia% de #o te5a de na/e% #on/en#iona% & e#o%*"i#a Ki"$ a :.@7. Q$e/os #o#idos intensi/os +i5A$ie da, & e#o%*"i#os +de e#Ba, Ki"$ a :.@J. To ti%%a de B$e/o intensi/o +i5A$ie da, & e#o%*"i#a +de e#Ba, Ki"$ a :.@:. 2es$%tados de %a /a%o a#i*n senso ia% en e% B$e/o #o#ido Ki"$ a :.@=. 2es$%tados de %a /a%o a#i*n senso ia% en %a to ti%%a Ki"$ a =.@. CoeCi#ientes estanda i5ados de %a C$n#i*n dis# i3inante en %a #%asiCi#a#i*n de %os C $tos #!t i#os en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o

@7@ @7? @78 @7> @7> @77 @J9 @J@ @J?

@J? @J8 @J> @J7 @J7

@JJ @J: @J: @J= @:@ @:? @:8 @:8 @:> @:> @::

11

Ki"$ a =.?. Ki"$ a =.8.

C%asiCi#a#i*n de siste3as de ( od$##i*n de B$e/os +e#o%*"i#os e intensi/os, en C$n#i*n de %as $nidades Qa$"B, #o%o de &e3a & #ontenido en ( ote!na 2e( esenta#i*n de% anD%isis Ca#to ia% de +B$3edad, #eni5as, nit atos, 3o%i-deno & sodio, en e% 3ate ia% /e"eta% ana%i5ado +e#o%*"i#o & #on/en#iona%,

@:= @:<

ndi#e de #$ad os C$ad C$ad C$ad C$ad C$ad C%asiCi#a#i*n de %os "%I#idos ?? C%asiCi#a#i*n de %as ( ote!nas ?> C%asiCi#a#i*n de %os %!(idos ?< Dosis dia ia e#o3endada +DD2,, a##i*n & d4Ci#it de %as /ita3inas 8J68: Dosis dia ia e#o3endada +DD2,, a##i*n & e(e #$siones de% d4Ci#it de %os 3ine a%es 8=68< C$ad o ?.J. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de #e ea%es >J C$ad o ?.:. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de B$e/os, %D#teos & a#eite de o%i/a >: C$ad o ?.=. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de #a nes >= C$ad o ?.<. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de (es#ados & 3a is#os >< C$ad o ?.@9. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de %e"$3- es & C $tos se#os 79 C$ad o ?.@@. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de /e d$ as 7@ C$ad o ?.@?. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de C $tas 7? C$ad o >.@. ECe#tos de %as ( D#ti#as a" !#o%as so- e dete 3inados e#$ sos 3edioa3-ienta%es =? C$ad o >.?. ECe#tos de %a 3ate ia o "Dni#a en %os s$e%os de #$%ti/o =J6=: C$ad o 7.@. Aso#ia#iones en Bo ta%i5as @@7 C$ad o J.@. Con#ent a#iones de Ke +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en diCe entes Bojas +e0te nas e inte nas, de #o% #Bina & %e#B$"a o3ana en C$n#i*n de %a ( o#eden#ia +e#o%*"i#a, #on/en#iona%, & e% siste3a de ie"o @8@ C$ad o J.?. Con#ent a#iones de Ke +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en Binojo +ta%%o & -$%-o, en C$n#i*n de %a ( o#eden#ia +e#o%*"i#a, #on/en#iona%, & e% siste3a de ie"o @8@ C$ad o J.8. 'e !odo de #onse /a#i*n & estado de %a #o% #Bina @>J C$ad o J.>. Contenido en (o%iCeno%es +3" D#ido #aCei#oL@99 " 3.C., de #e-o%%a -a-osa se"In e% ti(o de #$%ti/o & e% 3o3ento de e#o%e##i*n @7J C$ad o :.@. 2endi3ientos en a#eites esen#ia%es de se3i%%a & (a te Be -D#ea de% Binojo e#o%*"i#o & #on/en#iona% @J< C$ad o :.?. Co3(osi#i*n (o #ent$a% 3a&o ita ia de %os a#eites esen#ia%es de se3i%%a & (a te Be -D#ea de% Binojo e#o%*"i#o & #on/en#iona% @:9 C$ad o <.@. ' in#i(a%es diCe en#ias ent e %os siste3as de ( od$##i*n a" !#o%a e#o%*"i#a & #on/en#iona% @=? C$ad o <.?. .a%o es estanda i5ados de %os (a D3et os de% s$e%o en e% anD%isis Ca#to ia% @=7 C$ad o <.8. .a%o es estanda i5ados de %os (a D3et os des($4s de %a ota#i*n .a i3a0 en s$e%os @=7 o o o o o ?.@. ?.?. ?.8. ?.>. ?.7.

12

@. INT2ODUCCIN

1. INTRODUCCIN
Desde @<>9 se Ban estado ( od$#iendo intensos #a3-ios te#no%*"i#os en %a a" i#$%t$ a. Estos #a3-ios estDn e%a#ionados #on %os a/an#es en %a 3e#ani5a#i*n a" a ia, en e% #a3(o de %a "en4ti#a, en %as a(%i#a#iones de ( od$#tos -io%*"i#os, A$!3i#os, et#. Las ( od$##io6 nes se Ban in# e3entado en ( D#ti#a3ente todos %os #$%ti/os ent e $n @996>99M, de-ido a $na #o3-ina#i*n de %a ( o(a"a#i*n de %as (%antas, in# e3ento de% $so de Ce ti%i5antes de o i"en A$!3i#o, et#. La #onse#$en#ia di e#ta Ba o i"inado %o A$e se #ono#e #o3o a" i#$%6 t$ a intensi/a, A$e tiene s$s o !"enes #on e% esta-%e#i3iento de %a %%a3ada e/o%$#i*n /e de, A$e desa o%%* $n 3ode%o de a" i#$%t$ a ind$st ia%i5ada, -asada ( in#i(a%3ente en e% e3(%eo de Ce ti%i5antes A$!3i#os & ( od$#tos Citosanita ios de s!ntesis, as! #o3o en %a int od$##i*n de n$e/as /a iedades de as(e#to 3Ds at a#ti/o & en %a 3e#ani5a#i*n de %os #$%ti/os. Una de %as #onse#$en#ias in3ediatas de estas t4#ni#as a" on*3i#as C$e e% in# e3ento de %os endi3ientos (o $nidad de s$(e Ci#ie, %o A$e de i/* en %a ne#esidad de intensiCi#a e% a-onado A$!3i#o & e% e3(%eo de ( od$#tos Citosanita ios. A %a "o (%a5o se Ba o-se /ado A$e %a i3(%anta#i*n de estas ( D#ti#as Ba "ene ado $na dis3in$#i*n de %os in# e3entos de %a ( od$#ti/idad, $n in# e3ento de% #oste ene "4ti#o +ene "!a $ti%i5adaLene "!a o-tenida,, $na (4 dida de %a Ce ti%idad & a$3ento de %a e osi*n de %os s$e%os, $na #onta3ina#i*n de %os e#$ sos nat$ a%es & de% 3edio a3-iente en "ene a%, as! #o3o $na (4 dida inte" a% de %a #a%idad de %os a%i3entos, A$e a-a #a desde %a dis3in$#i*n de s$ /a%o n$t iti/o, Basta e% in# e3ento de (ato%o"!as aso#iadas a s$ #o3(osi#i*n A$!3i#a & A$e tienen s$ o i"en, ( in6 #i(a%3ente, en %a intensiCi#a#i*n de %as ( D#ti#as de Ce ti%i5a#i*n, $so de Citosanita ios, et#. En este sentido, %a -iote#no%o"!a Ba j$"ado $n (a(e% 3$& i3(o tante en %a a" i#$%t$ a & "anade !a. La 3odiCi#a#i*n "en4ti#a de (%antas & ani3a%es e3(ie5a Ba#e a( o0i3ada3en6 te @9999 a)os #$ando se do3esti#an %os ( i3e os se es /i/os. La 3a&o !a de C $tas, /e 6 d$ as, o #$%ti/os a#t$a%es Ban estado 3odiCi#ados "en4ti#a3ente de a%"$na 3ane a, 3ediante e% e3(%eo de %as t4#ni#as t adi#iona%es de ( od$##i*n se%e#ti/as. A%"$nos de %os #$%ti/os 3Ds i3(o tantes, no (od !an Ba-e se desa o%%ado sin %a inte /en#i*n B$3ana. Y esta inte /en#i*n Ba (e 3itido ( od$#i 3Ds a%i3entos, #on a%"$nas 3odiCi#a#iones en s$s #ontenidos n$t i#iona%es & 3Ds esistentes a #ondi#iones a" on*3i#as desCa/o a-%es, (%a6 "as & enCe 3edades /e"eta%es. La -iote#no%o"!a se Ba #on/e tido en $na Be a3ienta A$e D(ida3ente a%te a %a #o3(osi#i*n "en4ti#a de o "anis3os & ( esenta $n eno 3e (oten#ia% (a a a$3enta %a #antidad & #a%idad en e% s$3inist o de a%i3entos, a$nA$e ta3-i4n Ba (%an6 teado in#e tid$3- es so- e %a se"$ idad de estos a%i3entos. A" i#$%to es & "anade os Ban $sado %as t4#ni#as t adi#iona%es de se%e##i*n (a a 3ejo a #ose#Bas o "anado, (%antando %as 3ejo es se3i%%as & en"end ando s*%o %os ani3a%es 3Ds C$e tes, #on e%%o se Ba (e 3iti6 do e% (aso de %os as"os 3Ds desea-%es (a a %as ( *0i3as "ene a#iones. La i3(o tan#ia de %a a%i3enta#i*n so- e %a sa%$d, Ba A$edado (atente #on %as # isis de% se#6 to a" oa%i3enta io. Es C$nda3enta% (a a ( ote"e a% #ons$3ido , da a #ono#e todos %os Ca#to es A$e inC%$&en so- e %a ino#$idad de %os a%i3entos, #on e% o-jeti/o Cina% de (ode e%e6 "i , ent e %a " an /a iedad de a%i3entos, aA$e%%os A$e 3Ds "a ant!as de #a%idad "%o-a% oC e56

13

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

#an. Los ies"os (oten#ia%es 3Ds i3(o tantes aso#iados a %a dieta B$3ana son %a #onta3i6 na#i*n 3i# o-io%*"i#a & e% deseA$i%i- io n$t i#iona%, ade3Ds de %os #onta3inantes 3edioa36 -ienta%es, t*0i#os de di/e sas nat$ a%e5as, esid$os de (%a"$i#idas & aditi/os a%i3enta ios. Ade3Ds, %a se"$ idad en e% s$3inist o de a%i3entos ($ede /e se aCe#tada (o %a e0isten#ia de #o3($estos $sados en %a ( od$##i*n a" !#o%a & (o esid$os ind$st ia%es A$e a#tIan #o3o #onta3inantes de% 3edioa3-iente. Estos #onta3inantes A$!3i#os ($eden se a-so 6 -idos (o %as (%antas & a s$ /e5 #ons$3idos (o ani3a%es (eA$e)os. Estas (%antas & ani6 3a%es si /en de a%i3ento a ot os ani3a%es 3Ds " andes, A$e son #o3idos a s$ /e5 (o ot os ani3a%es 3Ds " andes, (asando %os #onta3inantes de este 3odo a t a/4s de %a #ade6 na a%i3enti#ia a todos %os ni/e%es de% s$3inist o de %os a%i3entos. Es #asi i3(osi-%e es#o"e $na dieta A$e est4 %i- e de todos %os ies"os (oten#ia%es a %os #$a%es estDn e0($estos %os a%i3entos. Mient as %a #ien#ia desa o%%a Be a3ientas (a a #o36 -ati a%"$nos de estos ies"os, %os #a3-ios en %a te#no%o"!a a" !#o%a, %os n$e/os 3ode%os de #o3e #ia%i5a#i*n de %os a%i3entos, %as #o3idas ( e(a adas, & %os #a3-ios en %os BD-i6 tos diet4ti#os, estDn a$3entado %os ies"os aso#iados a %a se"$ idad a%i3enta ia, -ien de-i6 da a %a #onta3ina#i*n (o n$e/os a"entes 3i# o-ianos o (o %a in#%$si*n de n$e/os ies"os aso#iados a %a te#no%o"!a. Los ( od$#tos Citosanita ios a$3entan %os endi3ientos de %as #ose#Bas, (e o #onta3inan C $tas & /e d$ as, %os 3ate ia%es e3(%eados en e% e3-a%aje, & A$e en ( in#i(io estDn dise)ados (a a ( ote"e , ($eden t as(asa dete 3inados t*0i#os a %os a%i3entos, & %os aditi/os e3(%eados (a a #onse /a %a #o3ida ($eden #a$sa a%e "ias e into%e an#ias. E% /a%o n$t i#iona% de %os a%i3entos se dete 3ina (o s$ #o3(osi#i*n A$!3i#a, %a #$a% estD en C$n#i*n de s$ (oten#ia% "en4ti#o & de% esto de Ca#to es de ( od$##i*n & t ansCo 3a#i*n. Los ( od$#tos e3(%eados en (ost#ose#Ba ($eden se ta3-i4n de#isi/os a %a Bo a de %a /a%o a#i*n n$t i#iona% & o "ano%4(ti#a de $n a%i3ento. Es #$ ioso desta#a A$e %os o-jeti/os 3a #ados dent o de %os (%anes de ( od$##i*n /e"e6 ta%, en e% esta-%e#i3iento de %a %%a3ada a" i#$%t$ a intensi/a o #on/en#iona%, Ban estado #en6 t ados ( in#i(a%3ente en e% a$3ento de %a ( od$#ti/idad (o en#i3a de %a -IsA$eda de ( o6 d$#tos de *(ti3a 3ad$ a#i*n, n$t i#iona%3ente eA$i%i- ados, #on (osi-i%idad de ( o#esado, a%3a#ena3iento, #on dis3in$#i*n de %os ni/e%es de t*0i#os, et#. De %a 3is3a 3ane a, %a o-ten#i*n de a%i3entos de o i"en ani3a% se Ba -asado ( in#i(a%3ente, en e% a$3ento de %os endi3ientos, o%/idando en e% ( o#eso "anade o, Ca#to es /in#$%ados a% -ienesta ani3a%, a %a a%i3enta#i*n sana & eA$i%i- ada de %os ani3a%es &, #o3o #onse#$en#ia, a s$ e(e #$si*n en %a #o3(osi#i*n de %os a%i3entos de e%%os de i/ados. E% /a%o n$t i#iona%, Ba sido $n Ca#6 to insi"niCi#ante en todo e% ( o#eso de ind$st ia%i5a#i*n de %a a" i#$%t$ a & "anade !a, #on6 side ado s*%o (a a a%"$nos #$%ti/os, ( in#i(a%3ente e%a#ionados #on -IsA$eda de #a%idad de %a ( ote!na de a%"$nos " anos, en e%a#i*n #on %a 3a%n$t i#i*n de diCe entes " $(os (o-%a6 #iona%es. En esta ($-%i#a#i*n se ( esenta %a #%asiCi#a#i*n de %os ( in#i(a%es n$t ientes A$e #o3(onen %os a%i3entos, as! #o3o %as ne#esidades & s$ inC%$en#ia en e% o "anis3o. Se insiste en %a e(e #$si*n A$e %as t4#ni#as a" on*3i#as tienen so- e %a #o3(osi#i*n n$t i#iona% de %os a%i6

14

@. INT2ODUCCIN

3entos & en #o3o %as 3etodo%o"!as de ( od$##i*n en a" i#$%t$ a & "anade !a e#o%*"i#as o i"inan a%i3entos de 3a&o /a%o n$t iti/o, 3Ds eA$i%i- ados, 3Ds sa%$da-%es, #on $n 3a&o (oten#ia% de s$s ( o(iedades o "ano%4(ti#as & #on %a si3$%tDnea a$sen#ia de ( od$#6 tos #onta3inantes. E% 3a #o %e"a% esta-%e#ido (o %a Uni*n E$ o(ea (a a %a ( od$##i*n e#o%*"i#a /e"eta% & ani6 3a% se ins# i-e en $n #onte0to 3Ds "ene a%, #o3o es e% de %a (o%!ti#a de #a%idad de %os ( o6 d$#tos a" o(e#$a ios. Esta (o%!ti#a A$e na#i* a #o3ien5os de @<<9, ( etende es(onde a %a de3anda #ada /e5 3Ds a#$#iante de %os #ons$3ido es de ( od$#tos es(e#!Ci#os, C ente a %a # e#iente estanda i5a#i*n de %os ( od$#tos #on/en#iona%es. Es ne#esa io a/an5a en e% #ono#i3iento de %as n$e/as sensi-i%idades a Ca/o de a%i3entos 3Ds n$t iti/os, sanos & #e #anos a %as ( od$##iones nat$ a%es, & A$e a %a /e5 es(ondan a $na #on#ien#ia & e0i"en#ias s$(e io es (a a #on %a sa%$d & %a #a%idad de %os a%i3entos (o (a te de %os #ons$3ido es & (a a #on %a sosteni-i%idad "%o-a% de %as Co 3as de ( od$##i*n a%i3enta ia. As! %o Ban de3ost ado Qajs%o/a et a%. +?997, a% est$dia #on deta%%e e% #o3(o 6 ta3iento de% #$%ti/o de (atata de ( od$##i*n #o%*"i#a. Las t4#ni#as a" oa%i3enta ias de ( od$##i*n e#o%*"i#a tienen $nos 3a #ados eCe#tos (osi6 ti/os so- e %a #a%idad Cina% de %os a%i3entos, (o $n %ado in#iden en %a dis3in$#i*n de %a #on6 ta3ina#i*n (o s$stan#ias no#i/as, & (o ot o %ado tienen $na e%a#i*n di e#ta so- e %a #o36 (osi#i*n n$t i#iona% & eA$i%i- ada de %os a%i3entos, as! #o3o en %a 3ejo a de %as #$a%idades o "ano%4(ti#as. Con todo e%%o, %os a%i3entos e#o%*"i#os tend Dn $nas #onse#$en#ias (ositi6 /as so- e %a sa%$d (o A$e en e% ( o#eso de ( od$##i*n se "a anti5a %a a$sen#ia de esid$os A$!3i#os. Los 34todos de ( od$##i*n e#o%*"i#a i3(%i#an i3(o tantes est i##iones en %a $ti%i5a#i*n de ( od$#tos Citosanita ios A$e de-en da %$"a a %a a$sen#ia de esid$os de este o i"en en %os ( od$#tos a" a ios. E% 3anejo #ont a %os a"entes no#i/os en a" i#$%t$ a e#o%*"i#a +AE, es e% de 3antene & Ca/o e#e %a ( esen#ia de Ca$na a$0i%ia & 3antene %a (o-%a#i*n de %os a"entes no#i/os en $nos ni/e%es dete 3inados e#on*3i#a3ente a#e(ta-%es, sin ( etende s$ e%i3ina#i*n, #on e%%o se e%i3inan %os ies"os de ( esen#ia de esid$os de (%a"$i#idas en %os a%i3entos & %a #onta3ina#i*n de% ento no. Son /a ias %as ($-%i#a#iones donde se (%as3an %os #ono#i3ientos a#t$a%es so- e e% i3(a#6 to de% siste3a de ( od$##i*n +e#o%*"i#o o #on/en#iona%, so- e e% /a%o n$t i#iona% de %os a%i6 3entos destinados a% #ons$3o B$3ano. Los es$%tados son a%ta3ente /a ia-%es & #ont a6 di#to ios a%$diendo a %os n$3e osos Ca#to es A$e inC%$&en en %a #o3(osi#i*n A$!3i#a & n$t i6 #iona% +AKSSA, ?998,, ent e %os A$e desta#a #o3o 3Ds si"niCi#ati/os, %a /a iedad & a5a, %a esta#i*n de ( od$##i*n, %a #%i3ato%o"!a, e% s$e%o, e% estado de 3ad$ e5, e% a%3a#ena3ien6 to, o Ca#to es 3Ds est i#ta3ente /in#$%ados a% siste3a de a" i#$%t$ a +Ce ti%i5a#i*n, t ata6 3ientos Citosanita ios, et#., & "anade o +a%i3enta#i*n, densidad de #a "a, e3(%eo de Bo 6 3onas & CD 3a#os, et#.,

1-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

En #onse#$en#ia, %os es$%tados 3ost ados en e% ( esente t a-ajo son %as #on#%$siones de a)os de t a-ajo so- e %a #o3(a a#i*n n$t i#iona% de a%i3entos ( od$#idos -ajo siste3as de ( od$##i*n e#o%*"i#a & #on/en#iona% en #ondi#iones 3edite Dneas, #ont o%ando todos aA$e%%os (a D3et os A$e de a%"$na 3ane a (od !an inte Ce i so- e %os #ontenidos n$t i#io6 na%es. Estos es$%tados de(endientes de se #onCi 3ados (o n$e/os est$dios, (onen de 3aniCiesto, %os -eneCi#ios n$t i#iona%es & sanita ios A$e ($eden a(o ta so- e %a dieta %os a%i3entos ( od$#idos -ajo siste3as e#o%*"i#os, a %a (a de e%i3ina ies"os de #onta3ina6 #i*n 3edioa3-ienta%, aso#iados a %os siste3as de ( od$##i*n a" a ios & "anade os.

1.

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

2. ALIMENTOS Y NUTRIENTES
La a%i3enta#i*n es e% ( o#eso (o e% #$a% se ( od$#e %a in#o (o a#i*n de a%i3entos a% o "a6 nis3o. Se t ata de $n ( o#eso /o%$nta io & #ons#iente, siendo %a e%e##i*n de %os a%i3entos tota%3ente inten#ionada (o e% "$sto o a(eten#ia de %a (e sona. La n$t i#i*n es e% #onj$nto de ( o#esos Cisio%*"i#os (o %os A$e e% o "anis3o t ansCo 3a & $ti%i5a %as distintas s$stan6 #ias A$!3i#as A$e Co 3an %os a%i3entos. Es $n ( o#eso in/o%$nta io e in#ons#iente A$e de(ende de% ( o(io o "anis3o & de ( o#esos #o (o a%es #o3o %a di"esti*n o %a a-so #i*n de n$t ientes, as! #o3o de %os Ca#to es /in#$%ados en e% ( o#eso, #o3o %a te3(e at$ a a3-ienta%, et#. Los n$t ientes son s$stan#ias inte" antes de %os a%i3entos & ne#esa ias (a a e% 3eta-o%is3o B$3ano, ent e %as #a a#te !sti#as A$e deCinen a %os n$t ientes desta6 #anR (osee $na #o3(osi#i*n A$!3i#a #ono#ida, sa-e %a C$n#i*n A$e e% n$t iente dese3(e6 )a en e% o "anis3o & A$e #$ando a(a e#e $n s!nd o3e #a en#ia%, 4ste desa(a e#e a% e(o6 ne de n$e/o %a in"esta de% n$t iente #a en#ia%. Los n$t ientes se a-so -en a t a/4s de% a(a ato di"esti/o, #$&a sa%$d e inte" idad de(en6 den, -Dsi#a3ente, de %os a%i3entos in"e idos. La n$t i#i*n *(ti3a #onsiste en in"e i %os 3ejo es a%i3entos (osi-%es (a a (e 3iti A$e e% o "anis3o est4 tan sano #o3o sea (osi-%e & (a a A$e C$n#ione tan -ien #o3o ($eda. 'a a o-tene $n estado sa%$da-%e, %as (e sonas ne#esitan #ons$3i %os n$t ientes en %as #o3-ina#iones #o e#tas & en %as #antidades a( o(iadas, ( o(o #ionadas (o %os a%i3entos in"e idos. Los n$t i#ionistas Ban desa o%%ado dietas (a a satisCa#e estas ne#esidades. Las ne#esidades son Ini#as (a a #ada (e sona & de(enden de $na se ie de Ca#to es, A$e /a !6 an desde %a #a(a#idad inte na +estado de C$e 5a o de-i%idad,, Basta %os eCe#tos A$e e% 3edio a3-iente tiene so- e %a (e sona. Uno de %os te3as 3Ds dis#$tidos dent o de% #a3(o de %a n$t i#i*n & de %a a%i3enta#i*n, es e% de Cija #$a% es %a dieta *(ti3a (a a e% se B$3ano. Se #onside a A$e $na dieta es eA$i%i- ada si #ontiene todos %os a%i3entos ne#esa ios (a a #on6 se"$i $n estado n$t i#iona% *(ti3o. A este estado se %%e"a si 3ediante %a a%i3enta#i*n se #$- en %os si"$ientes o-jeti/os: S A(o te de %a #antidad s$Ci#iente de n$t ientes ene "4ti#os +#a%o !as, (a a A$e e% o "a6 nis3o ea%i#e %os ( o#esos 3eta-*%i#os, C!si#os & 3enta%es ne#esa ios. S S$3inist a a% o "anis3o %os s$Ci#ientes n$t ientes #on C$n#iones (%Dsti#as +( ote!nas, & e"$%ado as +/ita3inas & 3ine a%es,. S A%#an5a $n eA$i%i- io +in#iden#ia 3Ds -aja de enCe 3edades & %on"e/idad, ent e %as #antidades de n$t ientes in"e idos 3ediante %a dieta. Los a%i3entos #$ando se #ons$3en, "ene an ene "!a & a(o tan %os n$t ientes ne#esa ios, A$e $na /e5 a-so -idos (e 3iten 3antene %a /ida, & %os ( o#esos de # e#i3iento & e( o6

17

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

d$##i*n. La #ien#ia de %a n$t i#i*n est$dia %as C$n#iones Cisio%*"i#as de %os n$t ientes & s$s eA$e i3ientos en %a dieta, as! #o3o, %a di"esti*n, a-so #i*n, t ans(o te & 3eta-o%is3o de %os a%i3entos & %os n$t ientes, & de ot as s$stan#ias #ontenidas en e%%os. A t a/4s de %os a%i3entos se int od$#i Dn en %a dieta s$stan#ias no sinteti5a-%es, (e o i3( es#indi-%es (a a e% o "anis3o, #o3o %as /ita3inas, #$&a deCi#ien#ia ( o/o#a %a a(a i6 #i*n de enCe 3edades. 'o e%%o, se Ban Cijado $nos /a%o es 3!ni3os o dosis dia ias e#o6 3endadas +DD2, (a a #$- i %as ne#esidades 3!ni3as de% o "anis3o. Un 4"i3en a%i3enta io eA$i%i- ado es C$nda3enta% (a a e% -$en C$n#iona3iento de% o "anis6 3o. La " an di/e sidad de a%i3entos, (e 3ite o "ani5a & di/e siCi#a $n 4"i3en ade#$ado a #ada indi/id$o en C$n#i*n de s$ a#ti/idad dia ia, s$ edad, et#. A%"$nos est$dios de3$es6 t an A$e, en %a /ita3ina C, %a dosis e#o3endada de J9 3"Ld!a, a (esa de se s$Ci#iente (a a ( e/eni e% es#o -$to, no %o es (a a ( e/eni ot as enCe 3edades # *ni#as. De Be#Bo, se #o o-o a e% (a(e% ( e/enti/o de %a /ita3ina C +in"e ida en dosis s$(e io es a %a DD2, C ente a $n a3(%io a-ani#o de enCe 3edades #o3o aCe##iones #a d!a#as, do%en#ias de"e6 ne ati/as o #Dn#e +TBite et a%., ?99?,. La dis(oni-i%idad de %os a%i3entos (a a %os diCe entes " $(os (o-%a#iona%es estD en C$n#i*n de Ca#to es "eo" DCi#os, so#ioe#on*3i#os, #$%t$ a%es, e%i"iosos, e% ni/e% ed$#a#iona%, %as #ondi#iones & esti%o de /ida, & e% estado de sa%$d. Todos estos Ca#to es inC%$&en so- e e% ti(o & #ontenido de a%i3entos A$e se #ons$3en. En a%"$nas D eas de% (%aneta, %a dieta estD %i3itada e0#%$si/a3ente a %os a%i3entos de ( od$##i*n %o#a%. En ot as e"iones 3Ds desa o6 %%adas, e% a%3a#enaje, t ans(o te & ( o#esado de a%i3entos d$ ante todo e% a)o (osi-i%ita %a dis(oni-i%idad de %os a%i3entos en todas %as esta#iones, as! #o3o Ca#i%ita e% a##eso a a%i3en6 tos A$e se ( od$#en en ot as %atit$des. Ade3Ds %os a%i3entos son $n Co#o de inte a##i*n & de a#e(ta#i*n so#ia%, a%"$nas (e sonas e%i"en $nos a%i3entos es(e#!Ci#os (o A$e estDn aso#iados a e%%os, as(e#tos e%a#ionados #on e% #onCo t, sensa#iones e3o#iona%es, se"$ i6 dad & #on/i##iones (e sona%es. Los a%i3entos se #%asiCi#an se"In e% C*di"o A%i3enta io (o s$ " an i3(o tan#ia & $ti%idad en e% D3-ito a%i3enta io, & se distin"$en ent e #a nes & de i/ados, a/es & #a5a, (es#ados & 3a is#os, B$e/os & de i/ados, %e#Be & de i/ados, " asas #o3esti-%es, #e ea%es, %e"$3i6 nosas, t$-4 #$%os & de i/ados, Ba inas & de i/ados, Bo ta%i5as & /e d$ as, C $tas & de i/a6 dos, ed$%#o antes nat$ a%es & de i/ados, #ondi3entos & es(e#ias, a%i3entos esti3$%antes & de i/ados, #onse /as ani3a%es & /e"eta%es, (%atos ( e(a ados, a"$a & Bie%o, Be%ados, -e-i6 das no a%#oB*%i#as & -e-idas a%#oB*%i#as. E% /a%o n$t i#iona% de %os ( od$#tos a" oa%i3enta ios se dete 3ina a t a/4s de s$ #o3(o6 si#i*n A$!3i#a, %a #$a% estD en C$n#i*n de% (oten#ia% "en4ti#o de% ( od$#to /e"eta% o "ana6 de o, as! #o3o de% esto de Ca#to es A$e inC%$&en en e% siste3a de ( od$##i*n +%o#a%i5a#i*n, #%i3ato%o"!a & 4(o#a de #$%ti/o, ent e ot os,. Ade3Ds, %os distintos 34todos & ( od$#tos e3(%eados en e% ( o#eso de (ost#ose#Ba +a%3a#ena3iento &Lo 3ani($%a#i*n, ($eden se i3(o tantes & de#isi/os en %a #o3(osi#i*n & #a%idad Cina% de% ( od$#to a%i3enti#io, (o eje36 (%o en C $tas & /e"eta%es, se Ban o-se /ado (4 didas de D#ido as#* -i#o & D#ido C*%i#o #$an6

18

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

do %os a%i3entos no se eC i"e a-an o se ( ote"!an de s$ 3a #Bita3iento +Qa"en & S#BUei"e t, @<=8,. 'o %o tanto, %a #o3(osi#i*n de %os a%i3entos es a%ta3ente /a ia-%e & en e%%a inC%$&en ( in#i(a%3ente: S La t4#ni#a a" !#o%a & "anade a: %a /a iedad & a5a e%e"ida, e% siste3a de ( od$##i*n, e% 3odo de Ce ti%i5a#i*n A$e #ondi#iona %a #o3(osi#i*n #$a%itati/a & #$antitati/a de% ( od$#to, et#. S La t ansCo 3a#i*n: %as t4#ni#as en %a ind$st ia de a%i3entos Ba#en A$e se 3odiCiA$e e% /a%o a%i3enti#io de %os ( od$#tos, #o3o (o eje3(%o $n eCinado e0#esi/o de Ba inas, a5I#a es, et#., #on%%e/a $na dis3in$#i*n de /ita3inas & 3ine a%es en %os ( od$#tos t ansCo 3ados. En %a #o3(osi#i*n n$t iti/a de #$a%A$ie a%i3ento Ba& A$e distin"$i , en C$n#i*n de %a #antidad en A$e estDn ( esentes, ent e 3a# on$t ientes A$e son %os A$e o#$(an %a 3a&o ( o(o #i*n de %os a%i3entos & %os 3i# on$t ientes, A$e se en#$ent an en (eA$e)as ( o(o #iones. Los 3a# on$t ientes son %as ( ote!nas, %!(idos e Bid atos de #a -ono o "%I#idos, & se ($ede in#%$i ta3-i4n en este " $(o a %a Ci- a & a% a"$a, a$nA$e 4stos I%ti3os no se #onside en n$t ientes, (o no a(o ta #a%o !as. A% " $(o de %os 3a# on$t ientes se %es #ono#e (o n$t ientes ene "4ti#os, &a A$e son #o3($estos A$e e% 3eta-o%is3o $ti%i5a #o3o #o3-$sti6 -%e #e%$%a . A%"$nas ( ote!nas son $ti%i5adas (o e% o "anis3o (a a #onst $i & e"ene a e% ( o(io #$e (o & se %es #ono#e #o3o n$t ientes (%Dsti#os. Se"In $n est$dio ea%i5ado (o e0(e tos de %a KAO6OMS +@<==,, %as ( o(o #iones *(ti3as son: S Las /0$#!1")% de-en s$(one ent e e% @9 & @7M de% a(o te #a%* i#o tota%, no siendo n$n#a inCe io %a #antidad tota% de ( ote!nas in"e idas a 9.:7 " (o d!a & de a%to /a%o -io%*"i#o. Ade3Ds, e% o "anis3o ($ede sa#a ene "!a de %as ( ote!nas, &a A$e $n " a3o de ( ote!na ( o(o #iona > P#a%. S Los (l2&i*$% a(o ta Dn a% 3enos $n 776J9M de% a(o te #a%* i#o tota%, de Co 3a "ene6 a%, $n " a3o de Bid atos de #a -ono ( od$#e > P#a%. S Los l1/i*$% no so- e(asa Dn e% 89M de %as #a%o !as tota%es in"e idas. La C$n#i*n de estos n$t ientes es esen#ia%3ente ene "4ti#a, &a A$e $n " a3o de " asa ( od$#e < P#a%. Ent e %os 3i# on$t ientes se en#$ent an %as /ita3inas & %os 3ine a%es. A (esa de %as (eA$e6 )as #antidades A$e eA$ie e e% o "anis3o, %os 3i# on$t ientes son i3( es#indi-%es (a a %a /ida. Las /ita3inas & %os 3ine a%es tienen C$n#iones de e"$%a#i*n, &a A$e Ca#i%itan & #ont o6 %an %os ( o#esos -ioA$!3i#os A$e tienen %$"a en %os se es /i/os. Una C$ente nat$ a% de 3i# on$t ientes son %os a%i3entos C es#os, ( in#i(a%3ente C $tas & /e d$ as. A%"$nos a%i3en6 tos ( o#esados #ontienen 3i# on$t ientes A$e se %e Ban a)adido d$ ante s$ ind$st ia%i5a6 #i*n, 4stos se deno3inan )li !"#$% 3,"&i$")l!%.

19

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

A%"$nos a%i3entos, so- e todo de o i"en /e"eta%, #ontienen $na se ie de #o3(onentes deno3inados %,%#)"&i)% 4i$)&#i5)% o #o3($estos CitoA$!3i#os, A$e a (esa de no tene /a%o n$t iti/o son 3$& -eneCi#iosos (a a e% o "anis3o. Estas s$stan#ias tienen $n (a(e% 3$& i3(o tante en %a sa%$d B$3ana, &a A$e e% #ons$3o de a%i3entos i#os en estas s$stan6 #ias +( esentes en C $tas & /e d$ as, e(e #$te en $n 3eno ies"o de #ont ae dete 3ina6 das enCe 3edades +;aBo $n et a%., ?99>R Mo$ e et a%., ?99@,. Las ( in#i(a%es C$n#iones de %os a%i3entos son e% a(o te de ene "!a, %a #ont i-$#i*n a %a est $#t$ a de% o "anis3o & %a e"$%a#i*n de %os ( o#esos -io%*"i#os. La ene "!a ne#esa ia (a a %as ea##iones -ioA$!3i#as & %os ( o#esos inte nos de% o "anis6 3o se a-aste#e (o %os Bid atos de #a -ono, %!(idos & ( ote!nas. De e%%os se o-tiene ene 6 "!a a% o0ida %os, en e% inte io de %as #4%$%as #on e% o0!"eno, A$e t ans(o ta %a san" e. 'a te de esta ene "!a se $sa (a a sinteti5a n$e/os #o3($estos & 3antene %as C$n#iones -Dsi6 #as de% #$e (o, #o3o #o3-$sti-%e (a a %a a#ti/idad C!si#a dia ia & a%"o se (ie de en Co 3a de #a%o . La ene "!a A$e a(o tan %os n$t ientes & no es eA$e ida in3ediata3ente se a%3a6 #ena, ( in#i(a%3ente en Co 3a de " asa, estos de(*sitos ene "4ti#os ($eden se $n s$3i6 nist o #$ando %a ene "!a no estD dis(oni-%e a t a/4s de %a dieta. C$ando se #ons$3e 3Ds ene "!a A$e %a ne#esa ia, 4sta se a%3a#ena & se ( od$#e $n a$3ento de% (eso, (o e% #on6 t a io #$ando se #ons$3e 3enos ene "!a A$e %a ne#esa ia, e% o "anis3o e#$ e a %a a%3a6 #enada & se ( od$#e dis3in$#i*n de% (eso #o (o a%. Las ( ote!nas, %os %!(idos, %os 3ine a%es & e% a"$a son %os n$t ientes est $#t$ a%es o (%Dsti6 #os. Los 3Is#$%os estDn Co 3ados ( in#i(a%3ente (o ( ote!nas & a"$a, %os B$esos estDn #o3($estos de $n a 3a5*n de ( ote!na ent e3e5#%ada #on 3ine a%es. A ni/e% #e%$%a , %os %!(idos & %as ( ote!nas #onstit$&en %as 3e3- anas A$e odean %as #4%$%as. Un /a *n ad$%to de%"ado estD Co 3ado a( o0i3ada3ente (o $n J?M de a"$a, 3enos de $n @M de Bid atos de #a -ono, @JM de " asa, @JM de ( ote!na & so- e e% 7M de 3ine a%es & ot as s$stan#ias. De-en e"$%a se %os ( o#esos 3eta-*%i#os (a a 3antene $n a3-iente #onstante dent o de% #$e (o +Bo3eostasis,. La tota%idad de %os n$t ientes +%!(idos, ( ote!nas, Bid atos de #a -o6 no, a"$a, /ita3inas & 3ine a%es, inC%$&en en %a e"$%a#i*n de %as ea##iones A$e o#$ en en e% o "anis3o. 'o eje3(%o, %os a(o tes de a"$a a&$dan a e"$%a %a te3(e at$ a #o (o a%. C$ando %a te3(e at$ a de% #$e (o a$3enta e% a"$a se (ie de, a t a/4s de% s$do , (o %a e/a6 (o a#i*n. Las ( ote!nas, /ita3inas, & 3ine a%es a&$dan a a#e%e a o de#e%e a %as ea##io6 nes de% 3eta-o%is3o, #o3o 3edida (a a 3antene %a Bo3eostasis. Las 3o%4#$%as de Bid a6 tos de #a -ono, en %a s$(e Ci#ie de #4%$%as son i3(o tantes e"$%ado es de% o "anis3o, a&$6 dando a %a #o3$ni#a#i*n #e%$%a . Desde e% ($nto de /ista A$!3i#o, %os n$t ientes se #%asiCi#an en #in#o " $(os ( in#i(a%es: ( ote!nas, "%I#idos o Bid atos de #a -ono, %!(idos, /ita3inas & 3ine a%es. De% tota% de n$t ientes, e0iste $n " $(o, a( o0i3ada3ente 79, A$e se #onside an esen#ia%es (a a 3an6 tene %a sa%$d & $n # e#i3iento no 3a%. Los ",#0i!"#!% !%!"&i)l!% son aA$e%%as s$stan#ias ne#esa ias & A$e de-en se s$3inist adas a t a/4s de %a dieta, (o A$e no ($eden se sin6 teti5adas (o e% o "anis3o o en %as #antidades s$Ci#ientes (a a e% 3is3o & A$e ade3Ds son

20

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

/ita%es (o s! 3is3os o (o %as s$stan#ias A$e se sinteti5an en e% o "anis3o a t a/4s de e%%os. Dent o de% " $(o de n$t ientes esen#ia%es se in#%$&en, ent e ot os, n$e/e a3inoD#i6 dos #onstit$&entes de %as ( ote!nas: iso%e$#ina, %e$#ina, %isina, 3etionina, Ceni%a%anina, t eo6 nina, t i(t*Cano, /a%ina e BistidinaR #in#o /ita3inas %i(oso%$-%es: /ita3ina A o etino%, /ita3i6 na D o #a%#iCe o%, /ita3ina E o to#oCe o%, /ita3ina O o anti#oa"$%ante & /ita3ina K o D#idos " asos esen#ia%es & %as Bid oso%$-%es de% " $(o ;: ;@ o tia3ina, ;? o i-oC%a/ina, ;8 o nia#i6 na o /ita3ina '', ;7 o D#ido (antot4ni#o, ;J o (i ido0ina, ;< o D#ido C*%i#o & ;@? o #iano#o6 -a%a3ina, /ita3ina C o D#ido as#* -i#o & -iotina o /ita3ina Q. Ta3-i4n son esen#ia%es %os 3ine a%es: #a%#io, 3a"nesio, C*sCo o, (otasio, sodio, a5$C e, Bie o, 5in#, #o- e, 3an"ane6 so, # o3o, se%enio, #o-a%to, C%Io , &odo & 3o%i-deno & t es e%e#t o%itos.

Des# i(#i*n de %os n$t ientes


S Los (l2&i*$% o 6i*0)#$% *! &)04$"$, ( in#i(a%3ente en Co 3a de "%$#osa, son %os es6 (onsa-%es de %a ( o/isi*n ene "4ti#a, de% -$en C$n#iona3iento 3eta-*%i#o, de% 3anteni3ien6 to de %a te3(e at$ a #o (o a% & de% aBo o ( ote!ni#o. Las C$n#iones ene "4ti#as se #$36 (%en (o e% a(o te de > P#a% (o " a3o de (eso se#o de% a%i3ento A$e #onten"a e% "%I#ido. C$-ie tas %as ne#esidades ene "4ti#as, $na (eA$e)a (a te se a%3a#ena en e% B!"ado & 3Is6 #$%os #o3o "%$#*"eno +no 3a%3ente no 3Ds de 9.7M de% (eso de% indi/id$o,, e% esto se t ansCo 3a en " asas & se a#$3$%a en e% o "anis3o #o3o tejido adi(oso. .a ios tejidos, in#%$so e% #e e- o & %a san" e, eA$ie en %a "%$#osa #o3o $na C$ente de ene "!a. La "%$#osa se 3eta-o%i5a a t a/4s de %a es(i a#i*n #e%$%a , 3ediante %a "%i#*%isis o "%$#*%i6 sis, A$e o3(e %a "%$#osa en dos 3o%4#$%as de D#ido (i I/i#o o (i $/ato. Ent e %a "%$#*%isis & %a es(i a#i*n #e%$%a se ( od$#en $nas ea##iones, en %as #$a%es e% (i $/ato ent a Basta %a 3at i5 de %a 3ito#ond ia & #ada 3o%4#$%a de D#ido (i I/i#o ea##iona #on %a #oen5i3a6A, desdo-%Dndose en CO? & $n " $(o a#eti%o de dos #a -onos A$e se $ne in3ediata3ente a %a #oen5i3a6A, Co 3ando a#eti% #oen5i3a6A, A$e ent a D a% #i#%o de %os D#idos t i#a -o0!%i#os #ono#ido #o3o #i#%o de O e-s o #i#%o de% D#ido #!t i#o, donde se #o3(%eta e% 3eta-o%is3o de% (i $/ato de i/ado de %a "%i#*%isis, o-teni4ndose CO? & t ans(o tado es de e%e#t ones ed$#idos, A$e "ene a a"$a & AT'. Se e#o3ienda A$e %a in"esta dia ia 3!ni3a en "%I#idos (a a 3antene %os ( o#esos 3eta6 -*%i#os sea de @99 ". En #aso de ( od$#i se $na in"esta deCi#iente de Bid atos de #a -o6 no, %as " asas se 3eta-o%i5an ano 3a%3ente, a#$3$%Dndose en e% o "anis3o #$e (os #et*6 ni#os, A$e son ( od$#tos inte 3edios de este 3eta-o%is3o, ( o/o#ando %os ( o-%e3as de #etosis. Si e% a(o te de #a -oBid atos es ins$Ci#iente, ta3-i4n se $ti%i5a Dn %as ( ote!nas (a a Cines ene "4ti#os, e%e"ando s$s C$n#iones (%Dsti#as. Los #a -oBid atos #onstit$&en $na (o #i*n (eA$e)a de% (eso & est $#t$ a de% o "anis3o, (e o de #$a%A$ie 3ane a, no de-e e0#%$i se esta C$n#i*n, (o 3!ni3o A$e sea s$ indis(en6 sa-%e a(o te. No 3a%3ente se en#$ent an en %as (a tes est $#t$ a%es de %os /e"eta%es & ta3-i4n en %os tejidos ani3a%es, #o3o "%$#osa o "%$#*"eno. Son 3o%4#$%as Co 3adas esen6

21

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

#ia%3ente (o Dto3os de #a -ono, Bid *"eno & o0!"eno A$e se $nen Co 3ando $nidades sen#i%%as, se"In e% nI3e o de $nidades A$e #onstit$&en %a 3o%4#$%a se deno3inan 3onosa6 #D idos, disa#D idos, o%i"osa#D idos +de t es a die5, & (o%isa#D idos +#ientos de 3i%es de $ni6 dades,. Los "%I#idos ( in#i(a%es de %os a%i3entos se e#o"en en e% #$ad o ?.@. C$ad o ?.@. C%asiCi#a#i*n de %os "%I#idos.
C)#!($01) Monosa#D idos Disa#D idos O%i"osa#D idos 'o%isa#D idos S,4(0,/$ 'entosas Qe0osas Ma%to6o%i"osa#D idos Ot os o%i"osa#D idos A%3id*n Sin a%3id*n 'o%isa#D idos C$ /$"!"#!% Vi%osa, i-osa & a a-inosa. G%$#osa, 3anosa, "a%a#tosa & C $#tosa. Sa#a osa, %a#tosa & 3a%tosa. Ma%tode0t inas. 2aCinosa, estaA$iosa & C $#to6o%i"osa#D idos. A3i%asa & a3i%o(e#tina. Ce%$%osa, Be3i#e%$%osas & (e#tinas.

Ent e %os 3onosa#D idos 3Ds i3(o tantes de %os a%i3entos se en#$ent an %a "%$#osa, C $#6 tosa & "a%a#tosa, ( esentes en C $tas, 3ie% & a%"$nas /e d$ as. Los 3onosa#D idos se s$-6 di/iden en (entosas & Be0onas. Ent e %as (entosas desta#a %a 0i%osa A$e es $n #o3(onen6 te de %a 3ade a, %a i-osa A$e es $n #onstit$&ente de %os D#idos n$#%ei#os & %a a a-inosa, A$e Co 3a (a te de %as "o3as, 3$#i%a"os & (e#tinas. De% " $(o de %as (entosas, %a a a-i6 nosa es %a A$e se s$e%e #ons$3i #o3o #o3(onentes de 3e 3e%adas & d$%#es. E% " $(o de %as Be0osas son $n tota% de ?>, (e o s*%o #$at o son i3(o tantes desde e% ($nto de /ista -io%*"i#o, %a D6"%$#osa ( esente en %os C $tos 3ad$ os, en %a san" e & en %os tejidos ani3a6 %es, #onstit$&e e% a5I#a de% o "anis3o & es e% Bid ato de #a -ono A$e t ans(o ta %a san" e & e% A$e ( in#i(a%3ente $ti%i5an %os tejidos. La D63anosa A$e se en#$ent a en %a nat$ a%e5a aso#iada a ot os #o3(onentes. La D6"a%a#tosa A$e se en#$ent a aso#iada #on %os %!(idos #o3(%ejos, e% B!"ado ($ede #on/e ti %a en "%$#osa & des($4s en ene "!a. La D6C $#tosa o a5I#a de C $tas, a(a e#e de Co 3a %i- e en %a 3ie% & en %os e0t a#tos de C $tas. Ent e %os disa#D idos desta#a %a %a#tosa o a5I#a de %a %e#Be, %a sa#a osa o a5I#a de 3esa A$e se o-tiene de %a #a)a de a5I#a & de ot os a%i3entos #o3o %a e3o%a#Ba & %a 3a%tosa A$e estD ( esente en %a 3a%ta o #e-ada "e 3inada. Ent e %os o%i"osa#D idos desta#a %a aCinosa A$e es $n t isa#D ido 3$& ( esente en %e"$36 - es & %a estaA$iosa A$e es $n tet asa#D ido A$e Co 3an (a te de %as (a edes de %as #4%$6 %as /e"eta%es & estDn ( esentes en a%i3entos #o3o %a a%#a#BoCa, %a #e-o%%a & %a soja, ent e ot os. Los C $#to6o%i"osa#D idos +KOS, & %a in$%ina, A$e se en#$ent a en $n " an nI3e o de /e d$ as, estDn Co 3ados (o #adenas #o tas de 3o%4#$%as de C $#tosa. Los "a%a#to6o%i"o6 sa#D idos +GOS,, A$e ta3-i4n se en#$ent an de Co 3a nat$ a%, estDn Co 3ados (o #ade6 nas #o tas de 3o%4#$%as de "a%a#tosa. E% Bo3- e s*%o ($ede di"e i (a #ia%3ente estos #o3($estos. C$ando se #ons$3en o%i"osa#D idos, %a (a te A$e no se #ons$3e si /e de a%i6 3ento a %as -a#te ias -en4Ci#as, #o3o %as distintas es(e#ies de -a#te ias de% "4ne o

22

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

;iCid$s & La#to-a#i%%$s A$e esti3$%an e% siste3a in3$no%*"i#o o %as deCensas de% o "anis3o, #on %o #$a% 3ejo a %a ( ote##i*n C ente a %as inCe##iones, de i"$a% 3odo, estos 3i# oo "a6 nis3os ($eden (a ti#i(a en %a dest $##i*n de #o3($estos t*0i#os & en %a e%i3ina#i*n de s$stan#ias (oten#ia%3ente #an#e !"enas, %o A$e #ont i-$&e a 3antene o ( o%on"a %a sa%$d. 'o I%ti3o, ent e %os (o%isa#D idos desta#a e% "%$#*"eno +(o%!3e os de "%$#osa, A$e es e% ( in#i(a% #o3(onente de ese /a n$t iti/a de %os ani3a%es A$e se en#$ent a en e% B!"ado & %os 3Is#$%os. De %os (o%isa#D idos de o i"en /e"eta% desta#an, e% a%3id*n A$e es e% eA$i/a6 %ente a% "%$#*"eno, ( esente en %os #e ea%es #o3o e% a o5, e% 3a!5 & %as (atatas. Ot os (o%i6 sa#D idos #a a#te !sti#os son %a #e%$%osa A$e es $n (o%!3e o de %a "%$#osa & A$e se en#$en6 t a en %as (a edes /e"eta%es #$3(%iendo #on C$n#iones est $#t$ a%es. Ot os (o%isa#D idos son %a in$%ina A$e se en#$ent an en %a a%#a#BoCa, ($e o, #e-o%%a, ajos & es(D a"os & %a %iA$enina A$e a(a e#e en %os 3$s"os & %!A$enes. Los "%I#idos ta3-i4n se #%asiCi#an en si3(%es +3ono & disa#D idos, & #o3(%ejos +o%i"osa#D6 idos & (o%isa#D idos,. Los si3(%es, son a5I#a es de D(ida a-so #i*n & son ene "!a D(ida. Estos "ene an %a in3ediata se# e#i*n de ins$%ina. Se en#$ent an en %os ( od$#tos e%a-o a6 dos #on a5I#a es eCinados, 3ie%, 3e 3e%adas, ja%eas, "o%osinas, %e#Be, Bo ta%i5as & C $tas. Los #o3(%ejos, son de a-so #i*n 3Ds %enta, & a#tIan ( in#i(a%3ente #o3o ene "!a de ese 6 /a, se en#$ent an en %os #e ea%es & de i/ados, & en %as %e"$3- es. En $na a%i3enta#i*n sa%$da-%e & eA$i%i- ada de-e !an se #$antitati/a3ente %os n$t ientes de 3a&o i3(o tan#ia +#e #a de% 79M de %a in"esta,. A$nA$e %os Bid atos de #a -ono son $na C$ente de ene "!a, no se #onside an esen#ia%es, &a A$e (a a este Cin se ($eden t ans6 Co 3a ( ote!nas &Lo %!(idos. La Co 3a 3Ds sa%$da-%e de #ons$3i Bid atos de #a -ono es en a%i3entos inte" a%es, dado A$e (o se Bid atos de #a -ono #o3($estos & #on ( esen6 #ia de Ci- as, ( o/een ene "!a d$ ante 3Ds tie3(o en Co 3a eA$i%i- ada & sin inte /en#i*n ins$%!ni#a. S Las /0$#!1")% son 3o%4#$%as de " an ta3a)o #onstit$idas C$nda3enta%3ente (o #a -o6 no, Bid *"eno, o0!"eno & nit *"eno, a$nA$e ta3-i4n ($ede #ontene a5$C e & C*sCo o & en 3eno ( o(o #i*n a%"In ion 3etD%i#o. La $ni*n de estos Dto3os #onstit$&e %as 3o%4#$%as 3Ds sen#i%%as A$e son %os a3inoD#idos +C$n#iones o "Dni#as Co 3adas (o %a $ni*n de $n D#ido o "Dni#o & $n " $(o a3ino,, %os en%a#es (e(t!di#os de %os diCe entes a3inoD#idos #onstit$&en %as ( ote!nas. E% o den & dis(osi#i*n de %os a3inoD#idos en $na ( ote!na de(en6 de de %a se#$en#ia de% 3ate ia% "en4ti#o +ADN, de %a (e sona. Las ( ote!nas son %as es(onsa-%es de %a Co 3a#i*n & e(a a#i*n de %os tejidos, inte /inien6 do en e% desa o%%o #o (o a% e inte%e#t$a%, #onstit$&en a% ededo de% 79M de% (eso se#o de %os tejidos. No e0iste ( o#eso -io%*"i#o a%"$no A$e no de(enda de %a (a ti#i(a#i*n de este ti(o de s$stan#ias. Ent e %as ( in#i(a%es C$n#iones de %as ( ote!nas desta#a e% se C$nda3en6 ta%es (a a e% # e#i3iento, en este sentido, %as " asas & %os "%I#idos no %as ($eden s$stit$i , (o no #ontene nit *"eno. ' o(o #ionan %os a3inoD#idos esen#ia%es C$nda3enta%es (a a %a s!ntesis de tejidos, #o3o %as "%$#o( ote!nas, Bistonas, #o%D"eno, e%astina & A$e atina A$e

23

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

Co 3an (a te de %as 3e3- anas, de %os # o3oso3as, de% tejido #onj$nti/o Ci- oso & (%Dsti6 #o & de %a e(ide 3is, es(e#ti/a3ente. Las ( ote!nas son 3ate ia ( i3a (a a %a Co 3a#i*n de %os j$"os di"esti/os, Bo 3onas +ins$%ina, "%$#a"*n & #a%#itonina,, ( ote!nas (%as3Dti#as, /ita3inas & en5i3as +son %as 3Ds n$3e osas & es(e#ia%i5adas, a#tIan #o3o -io#ata%i5ado6 es de %as ea##iones -ioA$!3i#as,. A#tIan en t ans(o te de "ases #o3o o0!"eno & di*0ido de #a -ono en san" e +Be3o"%o-ina, Be3o#ianina & #ito# o3os,, & en %a deCensa nat$ a% #ont a inCe##iones o a"entes e0t a)os +in3$no"%o-$%ina, t o3-ina & Ci- in*"eno,. Ene "4ti#a3ente, a(o tan > P#a% (o " a3o de ene "!a a% o "anis3o, a#tIan #on C$n#iones de ese /a ene "4ti#a #o3o %a o/oa%-I3ina de %a #%a a de B$e/o, %a "%iadina de% " ano de t i"o & %a %a#toa%-I3ina de %a %e#Be. Las ( ote!nas se #%asiCi#an se"In s$ est $#t$ a A$!3i#a en ( ote!nas si3(%es $ Bo%o( ote!6 nas, Co 3adas s*%o (o a3inoD#idos A$e a s$ /e5 se ($eden #%asiCi#a en "%o-$%a es & Ci- o6 sas, & en Bete o( ote!nas o ( ote!nas #onj$"adas Co 3adas (o $na C a##i*n ( ote!ni#a & (o $n " $(o no ( ote!ni#o, A$e se deno3ina " $(o ( ost4ti#o +C$ad o ?.?,. C$ad o ?.?. C%asiCi#a#i*n de %as ( ote!nas.
C)#!($01) S,4(0,/$ E7! /l$% + /0!%!"&i)

' o%a3inas: 5eina +3a!5,, "%iadina +t i"o,, Bo de!na +#e-ada,. G%$teninas: "%$tenina +t i"o,, o i5anina +a o5,. A%-I3inas: Se oa%-I3ina +san" e,, o/oa%-I3ina +B$e/o,, G%o-$%a es %a#toa%-I3ina +%e#Be,. Qo 3onas: ins$%ina, Bo 3ona de% # e#i3iento, ( o%a#tina, Qo%o( ote!nas ti ot o(ina. En5i3as: Bid o%asas, o0idasas, %i"asas, %iasas, t ansCe asas, et#. Co%D"enos: en tejidos #onj$nti/os & #a ti%a"inosos. H$e atinas: en Co 3a#iones e(id4 3i#as +(e%o, $)as, (%$3as & Ki- osas #$e nos,. E%astinas: en tendones & /asos san"$!neos. Ki- o!nas: en Bi%os de seda +a a)as, "$sanos & ot os inse#tos,. Se #a a#te i5an (o (osee en s$ est $#t$ a a5I#a es. Co3o eje3(%o a%"$nas ( ote!nas de 3e3- ana & ot as ( ote!nas de G%$#o( ote!nas tejidos #one#ti/os, "%$#osa3ino"%i#anos, i-on$#%easa, 3$#o( ote!nas, anti#$e (os & Bo 3ona %$teini5ante. ' ote!nas #onj$"adas #on %!(idos A$e se en#$ent an en %as 3e3- anas #e%$%a es. E0isten de a%ta, -aja & 3$& -aja densidad, Li(o( ote!nas A$e t ans(o tan %!(idos en %a san" e. Qete o( ote!nas Se ( esentan $nidas a $n D#ido n$#%ei#o, #o3o en %os N$#%eo( ote!nas n$#%eoso3as de %a # o3atina, i-oso3as & en %os /i $s. ' ote!nas A$e tienen en s$ est $#t$ a $n " $(o Be3. Co3o C o3o( ote!nas eje3(%o %a Be3o"%o-ina, Be3o#ianina, 3io"%o-ina, A$e Meta%o( ote!nas t ans(o tan o0!"eno & %os #ito# o3os, A$e t ans(o tan e%e#t ones. Contienen en s$ 3o%4#$%a $no o 3Ds iones 3etD%i#os A$e no #onstit$&en $n " $(o Be3. 'o eje3(%o a%"$nas en5i3as.

24

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

En e% 3eta-o%is3o, e% ( in#i(a% ( od$#to Cina% de %as ( ote!nas es e% a3on!a#o A$e %$e"o se #on/ie te en $ ea en e% B!"ado & se e0# eta a t a/4s de %a o ina. E% /a%o de $n a%i3ento #o3o C$ente de ( ote!na de(ende no s*%o de %a #antidad de ( ote!6 na A$e #onten"a, sino de #ontenido es(e#!Ci#o en a3inoD#idos. Las ( ote!nas (o s! so%as no son esen#ia%es #o3o n$t ientes, (e o #ontienen a3inoD#idos esen#ia%es & nit *"eno. De %os ?? a3inoD#idos A$e se ne#esitan (a a %%e/a a #a-o %os ( o#esos de% se B$3ano, < se #onside an esen#ia%es (o A$e e% se B$3ano no ($ede sinteti5a %os. 'a a $na 3a&o eCi#ien6 #ia en e% ( o#eso de% #$e (o, %os n$e/e a3inoD#idos esen#ia%es de-e Dn in"e i se a% 3is3o tie3(o, es de#i , si3$%tDnea3ente. La #a%idad de $n a%i3ento en ( ote!na se 3ide (o e% #ontenido en a3inoD#idos esen#ia%es. E% /a%o -io%*"i#o de $na ( ote!na o #a%idad de %as ( ote!nas o $nidad ( otei#a neta +U'N, asi3i%a-%e, es %a #a(a#idad A$e tiene (a a Co 3a n$e/as ( ote!nas en e% indi/id$o. De(ende tanto de %a ( o(o #i*n de %os a3inoD#idos, #o3o de s$ di"esti-i%idad & a-so #i*n intestina%. E% /a%o -io%*"i#o de %as ( ote!nas se esta-%e#e (o %a si3i%it$d en #antidad & /a iedad de %os a3inoD#idos ne#esa ios (o e% o "anis3o, en e%a#i*n #on %os ( o#edentes de% a%i3en6 to. 'o eje3(%o, %a #%a a de B$e/o (osee $n U'N de% <>M, es de#i , A$e #asi todas %as ( o6 te!nas de% B$e/o se Dn asi3i%adas (o e% #$e (o, %a #a ne (osee $n U'N de% J:M, C ente a $n U'N de% J@M A$e (osee %a Ba ina de soja. La di"esti*n o3(e %as ( ote!nas en " $(os (e(t!di#os 3Ds (eA$e)os & en a3inoD#idos A$e ($eden a-so -e se #on Ca#i%idad. Los a3inoD#idos ($eden $sa se en e% o "anis3o (a a %a s!ntesis de n$e/as ( ote!nas & de ot as 3o%4#$%as nit o"enadas & ($eden $sa se ta3-i4n (a a %a o-ten#i*n de ene "!a a t a/4s de %a s!ntesis de "%$#osa o (a a Co 3a di/e sos D#i6 dos " asos. Las ( ote!nas de% #$e (o ( o(o #ionan %a est $#t$ a & e"$%an %as C$n#iones de% #$e (o. A%"$nas en5i3as & Bo 3onas son ( ote!nas. Ta3-i4n a%"$nos anti#$e (os son ( o6 te!nas esen#ia%es (a a %a C$n#i*n de% siste3a in3$no%*"i#o & %as ( ote!nas #ont D#ti%es se ne#esitan (a a %a ed$##i*n de% 3Is#$%o. Las ( ote!nas a&$dan a e"$%a e% eA$i%i- io de %os C%$idos & e% eA$i%i- io D#ido. Las ( ote!nas ta3-i4n a&$dan a% t ans(o te de %as 3o%4#$%as en %a san" e & dent o & C$e a de %as #4%$%as. C$ando se ( od$#e $n #ons$3o e%e/ado de ( o6 te!na, e% e0#eso tota% de a3inoD#idos indi/id$a%es ($ede inte Ce i #on %a a-so #i*n de ot os a3inoD#idos A$e #o3(a ten %os 3is3os siste3as de t ans(o te. Las C$entes a%i3enta ias de ( ote!nas ($eden se de o i"en ani3a% +#a ne, (es#ado & 3a is6 #os, B$e/os, %e#Be & de i/ados, & de o i"en /e"eta% +#e ea%es, %e"$3inosas, C $tos se#os, a!#es & t$-4 #$%os,. Las ( ote!nas de o i"en ani3a% #ontienen todos %os a3inoD#idos esen6 #ia%es. Las ( ote!nas de% eino /e"eta% ( esentan $na #a%idad n$t i#iona% inCe io , &a A$e se t ata de ( ote!nas in#o3(%etas a% se deCi#ita ias en a3inoD#idos esen#ia%es. La /!a (a a e%i6 3ina %a deCi#ien#ia de a3inoD#idos en %as ( ote!nas de o i"en /e"eta% es %a #o3-ina#i*n de a%i3entos o %a #o3-ina#i*n de ( ote!na /e"eta% & ani3a%. 'o eje3(%o, %as #o3-ina#io6 nes de %e#Be & de i/ados #on #e ea%es +(astas a%i3enti#ias & A$eso, a o5 #on (o%%o, et#., La ot a a%te nati/a #onsistente en #o3-ina %os a%i3entos ( otei#os de o i"en /e"eta% +Ki". ?.@,.

2-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

'o eje3(%o #on %as %e"$3- es A$e son $na C$ente e0#e%ente de %isina, se s$(%e3enta o #o3(%e3enta %a Ca%ta de %isina de %os #e ea%es. A% 3is3o tie3(o, %os #e ea%es #$- en %a deCi6 #ien#ia de t i(t*Cano de %as %e"$3- es & #on estas #o3-ina#iones se ($eden #o3(%eta %os #ontenidos en a3inoD#idos esen#ia%es de %as ( ote!nas en a%i3entos de o i"en /e"eta%.

Al#$ &$"#!"i*$ !" li%i") Le"$3- es: "$isantes, %entejas, "a -an5os, et#.

Al#$ &$"#!"i*$ !" #0i/#$3)"$ + ) i"$8&i*$% )9,30)*$% Se3i%%as & C $tos se#os: s4sa3o, "i aso%, #a#aB$ete, a%3end as, et#.

G anos: a o5, 3a!5, t i"o, #enteno, et#.

:i(,0) 2.1. C$ /l! !"#)&i'" *! l$% ) i"$8&i*$%.

S Los l1/i*$% son $n " $(o di/e so de #o3($estos o "Dni#os Co 3ados -Dsi#a3ente (o #a -ono e Bid *"eno & en (o #entajes 3Ds -ajos ta3-i4n o0!"eno. Ade3Ds ($eden #onte6 ne C*sCo o, nit *"eno & a5$C e. Son s$stan#ias inso%$-%es en a"$a A$e se e0t aen #on 4te & ot os diso%/entes no (o%a es & A$e ( esentan $n o i"en Bete o"4neo de #o3($estos nat$6 a%es +" asas & a#eites, en C$n#i*n de A$e sean de ( o#eden#ia ani3a% o /e"eta%,, #onstit$i6 dos ( in#i(a%3ente (o 4ste es de %a "%i#e ina +t i"%i#4 idos,, & ot os #o3($estos #o3o Cos6 Co%!(idos, este oides, #a otenoides, et#. Los %!(idos ta3-i4n s$e%en #ontene diCe entes #an6 tidades de /ita3inas %i(oso%$-%es #o3o %a /ita3ina A, D, E & O. 'o deCini#i*n, %os t i"%i#4 i6 dos son 4ste es de %os D#idos #a -o0!%i#os a%iCDti#os de #adena %a "a +D#idos " asos, #on %a "%i#e ina, #$&a est $#t$ a "ene a% es:

2.

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

Los #a -onos e0t e3os de %as "%i#e ina se desi"nan o estDn en (osi#i*n a & e% #ent a% #on %a %et a -. E0isten 3$#Bos ti(os de t i"%i#4 idos en C$n#i*n de% D#ido " aso & de %a (osi#i*n de 4stos, A$e este iCi#an a %a "%i#e ina, dando %$"a a $na " an di/e sidad de es(e#ies 3o%e6 #$%a es. '$eden se t i"%i#4 idos sen#i%%os +#on %os t es D#idos " asos i"$a%es, o t i"%i#4 i6 dos 3i0tos +#on dos o 3Ds D#idos " asos diCe entes,. Todos %os t i"%i#4 idos son inso%$-%es en a"$a &Lo tienden a Co 3a 3is#e%as. E% ($nto de C$si*n /a a de(ende de %os D#idos " asos este iCi#ados #on %a "%i#e ina, & 3Ds #on# eta6 3ente de %a %on"it$d & " ado de insat$ a#i*n de %os D#idos " asos. Constit$&en %as ese 6 /as ene "4ti#as & #$3(%en $na C$n#i*n 3e#Dni#a de ( ote##i*n & si /en (a a e% ais%a3ien6 to t4 3i#o. Los D#idos " asos son 3o%4#$%as o "Dni#as #onstit$idas e0#%$si/a3ente (o #a -ono, Bid *"eno & o0!"eno, en $na ( o(o #i*n de% >JM, @?.:M & @@.8M, es(e#ti/a3ente. Los Dto6 3os de #a -ono estDn $nidos $nos a ot os Co 3ando $na #adena Bid o#a -onada %a "a #on $n " $(o #a -o0i%o te 3ina%, #o3o (o eje3(%o e% D#ido (a%3!ti#o:

La %on"it$d de %a #adena es /a ia-%e & os#i%a ent e > a ?J Dto3os de #a -ono. Los D#idos " asos se diCe en#ian en %o A$e se eCie e a s$ est $#t$ a A$!3i#a en %a %on"it$d de %a #ade6 na #a -onada, en e% nI3e o, (osi#i*n & #onCi"$ a#i*n de %os do-%es en%a#es, as! #o3o (o %a e0isten#ia adi#iona% de ot os " $(os C$n#iona%es. La est $#t$ a de %os D#idos " asos aCe#6 ta D a %as ( o(iedades C!si#as de %os %!(idos. Los D#idos " asos ($eden se sat$ ados +AGS,, ( in#i(a%3ente %os de o i"en ani3a% o " a6 sas, A$e #a e#en de do-%es en%a#es & %os D#idos " asos insat$ ados, 3a&o ita ia3ente ( e6 sentes en e% eino /e"eta% & deno3inados a#eites, A$e tienen $no o /a ios en%a#es do-%es en s$ #adenaR 4stos a s$ /e5 ($eden se 3onoinsat$ ados +AGM,, %os #$a%es #ontienen s*%o $n do-%e en%a#e o (o%iinsat$ ados +AG', A$e (oseen /a ios do-%es en%a#es. A3-os ti(os de D#idos " asos estDn in#o (o ados en %a dieta a%i3enta ia. Son eje3(%os de D#idos " asos sat$ ados e% esteD i#o +@= C,, e% 3i !sti#o +@> C,R e% (a%3!ti#o +@J C, & e% %D$ i#o +@? C,. Ent e %os D#idos " asos 3onoinsat$ ados, e% ( in#i(a% e( esentante es e% o%ei#o +@= C, $n do-%e en%a#e,. Los (o%iinsat$ ados estDn e( esentados (o e% %ino%ei#o +C @=:?UJ, es $n D#ido A$e ( esenta @= Dto3os de #a -ono, dos do-%es en%a#es & e% ( i3e o de e%%os se en#$en6 t a ent e e% #a -ono J & :, #ontando a (a ti de% " $(o 3eti%o te 3ina%, & %os D#idos ei#osa6 (entaenoi#o & do#osaBe0aenoi#o. E0isten #ie tos ti(os de D#idos " asos A$e e% o "anis3o no es #a(a5 de sinteti5a o no ($ede a-aste#e se en #antidad s$Ci#iente & de-en a(a e#e en %a dieta. Se deno3inan D#i6

27

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

dos " asos esen#ia%es & (e tene#en a% " $(o de %os (o%iinsat$ ados. Los D#idos %ino%ei#o & %ino%4ni#o son #onside ados #o3o D#idos " asos esen#ia%es. 'o %a #a a#te !sti#a de se in3is#i-%es en a"$a, %os %!(idos eA$ie en $n 3e#anis3o es(e6 #ia% +t ans(o te & #i #$%a#i*n, (a a se a-so -idos (o e% o "anis3o. Los %!(idos A$e %%e"an a %as #4%$%as ($eden a%3a#ena se #o3o $na ene "!a de ese /a, $sados (a a #onst $i 3o%4#$%as est $#t$ a%es & e"$%ado as, o ($eden o3(e se a t a/4s de %a /!a de %a es(i a6 #i*n #e%$%a (a a ( od$#i di*0ido de #a -ono, a"$a & ene "!a en Co 3a de AT'. Son %a ( in6 #i(a% ese /a ene "4ti#a de% o "anis3o, de-ido a% a%to (oten#ia% de o0ida#i*n, $n " a3o de " asa ( od$#e <.> P#a% en %as ea##iones 3eta-*%i#as de o0ida#i*n. Ade3Ds ta3-i4n a#tI6 an #o3o #o3(onentes est $#t$ a%es de 3e3- anas #e%$%a es +(o Co 3a %as -i#a(as %i(!6 di#as de %as 3e3- anas, e#$- i * "anos & da #onsisten#ia, o ( ote"en 3e#Dni#a3ente e% tejido adi(oso de (ies & 3anos, & se %es ($ede asi"na a %os D#idos " asos ot as C$n#io6 nes #o3o %a s!ntesis de Bo 3onas & ot as 3o%4#$%as e"$%ado as, #o3o %as ( osta"%andi6 nas, %as ( osta#i#%inas, %os t o3-o0anos & %os %e$#ot ienos, A$e son 3eta-o%itos de D#idos " asos 3$& insat$ ados de ?9 Dto3os de #a -ono, #o3o e% D#ido " aso a aA$id*ni#o o e% D#ido ei#osat ienoi#o +C ?9:8UJ, & e% D#ido ei#osa(entaenoi#o +C ?9:7U8, +3$& a-$ndante en %os a#eites de (es#ado,. Los dos ( i3e os son de i/ados de% D#ido " aso esen#ia% %ino6 %ei#o +(e tene#en a %a se ie UJ,, 3ient as A$e e% te #e o es $n de i/ado de% D#ido " aso esen#ia% %ino%4ni#o +(e tene#iente a %a se ie U8,. En s$ C$n#i*n -io#ata%i5ado a, %os %!(idos Ca/o e#en %as ea##iones A$!3i#as A$e se ( od$#en en %os se es /i/os, #$3(%en esta C$n6 #i*n %as /ita3inas %i(!di#as, %as Bo 3onas este oideas & %as ( osta"%andinas. E% t ans(o te de %!(idos desde e% intestino Basta s$ %$"a de destino se ea%i5a 3ediante s$ e3$%si*n " a6 #ias a %os D#idos -i%ia es & a %os ( oteo%!(idos. Los %!(idos se #%asiCi#an en dos " $(os se"In (osean en s$ #o3(osi#i*n D#idos " asos +%!(i6 dos sa(oniCi#a-%es, o no %os (osean +%!(idos insa(oniCi#a-%es,, #%asiCi#a#i*n -asada en %a est $#t$ a de s$s esA$e%etos +C$ad o ?.8,. Los %!(idos sa(oniCi#a-%es #ontienen D#idos " a6 sos #o3o #o3(onentes, (o %o A$e diCie en en %a est $#t$ a de% esA$e%eto a% A$e se Ba%%an $nidos, se s$-di/iden en %!(idos si3(%es +s*%o Co 3ados (o Dto3os de #a -ono, Bid *"eno & o0!"eno, & #o3(%ejos +ade3Ds de #a -ono, Bid *"eno & o0!"eno, Ba& ta3-i4n nit *"eno, C*sCo o, a5$C e o $n "%I#ido,. Se #%asiCi#an en CosCo%!(idos & %os "%$#o%!(idos. Los %!(idos insa6 (oniCi#a-%es son %os te (enos, este oides & %as ( osta"%andinas. Los 8&i*$% (0)%$% i"%)#,0)*$% oC e#en 3I%ti(%es -eneCi#ios a% o "anis3o, %o A$e %os Ba#e indis(ensa-%es en %a dietaR (o $na (a te, ( od$#en $n eCe#to de dis3in$#i*n de %os ni/e%es de #o%este o% & t i"%i#4 idos, & a s$ /e5 ed$#en %a a" e"a#i*n (%aA$eta ia en %as a te ias. Son i3(o tantes #o3o ( ote##i*n #ont a %a ate oes#%e osis & #ont a e% en/eje#i3iento de %a (ie%. Desde e% ($nto de /ista de %a sa%$d %a e%a#i*n ent e D#idos " asos esen#ia%es es $no de %os ( in#i(a%es Ca#to es a tene en #$enta, de-ido a A$e %a se ie de %os D#idos " asos U68 +%ino6 %4ni#o, ( od$#e %a s!ntesis de% D#ido ei#osa(entanoi#o +E'A, C?9:7U8, A$e a s$ /e5 Ca/o e6 #e %a Co 3a#i*n de t o3-o0anos & %e$#ot enios, s$stan#ias A$e ed$#e %os ( o#esos inC%a6 3ato ios & %a tensi*n a te ia%, %o A$e "ene a $na C%e0i-i%i5a#i*n de %as 3e3- anas #e%$%a es.

28

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

'o s$ (a te, %a se ie de D#ido " asos U6J +D#ido %ino%ei#o, es esen#ia% (a a %a s!ntesis de% D#ido diBo3o"a33a%ino%4i#o +DGLA, C?9:8UJ,, A$e a s$ /e5 Ca/o e#e %a Co 3a#i*n de s$s6 tan#ias A$e en s$ #onj$nto s$-en %a tensi*n, Ca/o e#e %os ( o#esos inC%a3ato ios & /$e%/e !"idas %as 3e3- anas #e%$%a es. 'o %o A$e e% eA$i%i- io ent e %as se ies de U6J & U68 es i3(o tante (a a %a sa%$d. En e% #aso de a%i3entos #on a%to #ontenido de U6J +U6JLU68W@9,, "ene a $n a$3ento de ( oinC%a3ato ios & ( oto3-ina, & si e% #ontenido se e%e/a a Ca/o de %os D#idos " asos U68 +U6JLU68X@9, o#asiona $n ( o#eso antiinC%a3ato io & antit o3-*ti#o. En %os a%i3entos, %os %!(idos #ont i-$&en a %a te0t$ a & sa-o de %os 3is3os. Las " asas #on $na a%ta ( o(o #i*n en D#idos " asos sat$ ados estDn ( esentes en a%i3entos ( o#edentes de ani3a%es te est es, ta%es #o3o %a #a ne, %a 3anteA$i%%a, %os A$esos, et#. +s*%idas a te36 (e at$ a a3-iente,. Las " asas #on $na a%ta ( o(o #i*n en D#idos " asos 3ono & (o%iinsa6 t$ adas estDn ( esentes -Dsi#a3ente en %os ( od$#tos /e"eta%es +o%i/a, "i aso%, 3a!5, soja, a%"od*n, et#.,, en %os C $tos se#os +n$e#es, a%3end as, et#., & en %os a#eites de (es#ado. A%"$nos a#eites de o i"en /e"eta%, #o3o %os de #o#o & (a%3a son e0#e(#iones ($es #on6 tienen ( in#i(a%3ente D#idos " asos sat$ ados, %o A$e %es da $n as(e#to de " asa s*%ida. C$ad o ?.8. C%asiCi#a#i*n de %os %!(idos.
A&il(li&;0i*$%. Se distin"$en t es ti(os de estos %!(idos, 3ono"%i#4 idos, A$e #ontienen $na 3o%4#$%a de D#ido " aso, di"%i#4 idos, #on dos 3o%4#$%as de D#idos " asos & t i"%i#4 idos, #on t es 3o%4#$%as de D#idos " asos. Si3(%es C!0)%. Son 4ste es de D#idos " asos de #adena %a "a #on a%#oBo%es. Todas %as C$n#iones A$e ea%i5an estDn e%a#ionadas L1/i*$% #on s$ i3(e 3ea-i%idad a% a"$a & #on s$ #onsisten#ia Ci 3e. As! %)/$"i3i&)4l!% %as (%$3as, e% (e%o, %a (ie%, %as Bojas, C $tos, estDn #$-ie tas de $na #a(a #4 ea ( ote#to a. :$%3$l1/i*$%. Se #a a#te i5an (o ( esenta $n D#ido o toCosC* i#o en s$ 5ona (o%a . Son %as 3o%4#$%as 3Ds a-$ndantes de %a Co3(%ejos 3e3- ana #ito(%as3Dti#a. ' esentes en %os B$e/os. Gl,&$l1/i*$%. Se en#$ent an Co 3ando (a te de %as -i#a(as %i(!di#as de %as 3e3- anas de todas %as #4%$%as, es(e#ia%3ente de %as ne$ onas. T!0/!"$%. Son 3o%4#$%as %inea%es o #!#%i#as A$e #$3(%en C$n#iones 3$& /a iadas, #o3o a%"$nas esen#ias /e"eta%es +3ento%, "e anio%, %i3oneno, a%#anCo , e$#a%i(to% & /aini%%ina,, /ita3inas & (i"3entos /e"eta%es +#a otina & 0antoCi%a,. L1/i*$% E%#!0$i*!%. Son %!(idos A$e de i/an de% este ano. Co3( enden dos " andes i"%)/$"i3i&)4l!% " $(os de s$stan#ias, %os este o%es #o3o e% #o%este o% & %as /ita3inas D, & Bo 3onas este oideas, #o3o %as Bo 3onas s$( a ena%es & %as Bo 3onas se0$a%es. P0$%#)(l)"*i")%.

29

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

SLas 5i#) i")% son n$t ientes o "Dni#os esen#ia%es A$e no a(o tan ene "!a a% o "anis3o, A$e se eA$ie en en %as #antidades (eA$e)as en %a dieta, (a a e"$%a dete 3inados ( o#e6 sos de% #$e (o, #o3o son e% # e#i3iento, e( od$##i*n, & 3anteni3iento de %os tejidos, ade3Ds son ne#esa ias (a a ( e/eni dete 3inadas sinto3ato%o"!as en e% o "anis3o & A$e 4ste ne#esita #o3o #ata%i5ado es de %os ( o#esos /ita%es. Las /ita3inas estDn ( esentes en %os a%i3entos de Co 3a nat$ a%, (e o ta3-i4n ($eden se a" e"adas (a a s$ Co tiCi#a#i*n & en iA$e#i3iento, o ad3inist a se en Co 3a de s$(%e3entos a%i3enti#ios, a$nA$e 4stos s*%o se e#o3iendan (a a e% #aso de " $(os /$%ne a-%es. La distin#i*n ent e /ita3inas sint4ti#as & nat$ a%es es $na #$esti*n A$e enC enta a " andes " $(os de #ient!Ci#os +Stone et a%., ?998,. Las /ita3inas sint4ti#as tienen id4nti#as est $#6 t$ as 3o%e#$%a es & A$!3i#as A$e %as /ita3inas nat$ a%es, a$nA$e %a " an 3a&o !a de %as s$stan#ias a#ti/as de %as 3o%4#$%as nat$ a%es, es(onden a %as Co 3as de0t *"i as de% is*6 3e o, diCe en#ias A$e ($eden se o-se /adas *(ti3a3ente, a t a/4s de #*3o es(onde %a 3o%4#$%a a %a eC%e0i*n de% a&o de %a %$5 (o%a i5ada. 'o ot a (a te, a%"$nas /ita3inas nat$6 a%es a#tIan #onj$nta3ente so- e e% o "anis3o #o3o $n #o3(%ejo inte" a% de Ca#to es sin4 "i#os A$e so%a3ente son en#ont ados en %a nat$ a%e5a & no en %as /!as de s!ntesis. Las /ita3inas sint4ti#as a /e#es (od Dn a%i/ia o 3ejo a $na #ie ta #ondi#i*n de sa%$d, (e o %o Ba#en (o $n 3o3ento t ansito io, 3ient as A$e %os eCe#tos de %as /ita3inas nat$ a%es se 3antienen en (e iodos 3Ds a3(%ios de tie3(o. Ade3Ds, a%"$nos #oCa#to es A$e se en#$en6 t an en %as /ita3inas nat$ a%es a#tIan #o3o #ata%i5ado es (a a A$e %as /ita3inas sean 3Ds eCe#ti/as. La #antidad de $na /ita3ina A$e estD dis(oni-%e en e% o "anis3o se e"$%a (o %a a-so #i*n de %a /ita3ina, t ans(o te, a#ti/a#i*n, a%3a#ena3iento & e0# e#i*n. Las a/ita3inosis de i6 /adas de deCi#ien#ias diet4ti#as si"$en siendo $n ( o-%e3a de sa%$d a es#a%a 3$ndia% en a%"$nas D eas, 3ient as A$e en ot as 5onas 3Ds ind$st ia%i5adas, %as to0i#idades ( od$#i6 das (o %os s$(%e3entos /ita3!ni#os es $na ( eo#$(a#i*n # e#iente. Cada /ita3ina ( esenta $na est $#t$ a & C$n#i*n Ini#a. Se s$3inist an e0#%$si/a3ente a t a6 /4s de %a a%i3enta#i*n, sa%/o %a /ita3ina D A$e ($ede sinteti5a se a (a ti de %a adia#i*n so%a . Se #%asiCi#an en %i(oso%$-%es +A$e se dis$e%/en en " asas o %!(idos, #o3o %a A, D, E, K & O, e Bid oso%$-%es +so%$-%es en a"$a, #o3o %as /ita3inas de% " $(o ; & %a C +C$ad o ?.>,. Las /ita3inas %i(oso%$-%es se a%3a#enan en e% o "anis3o en #antidades /a ia-%es, (e 3i6 tiendo s$ ( o/isi*n sin $n a(o te e"$%a , en #a3-io %as Bid oso%$-%es se a%3a#enan en $nas #antidades tan ed$#idas A$e tan s*%o (e 3iten #$- i %as ne#esidades (o $n - e/e es(a6 #io de tie3(o. A%"$nas /ita3inas, to3adas en e0#eso, #o3o (o eje3(%o %a A & D, tienen $n eCe#to t*0i#o, a#$3$%Dndose en e% B!"ado, ( o/o#ando Bi(e /ita3inosis. Un a(o te e0#e6 si/o de /ita3inas Bid oso%$-%es, en #a3-io, no es$%ta (e j$di#ia%, de-ido a A$e 4stas son e%i3inadas en " an #antidad a t a/4s de %a o ina. Las dosis dia ias e#o3endadas +DD2, (o %a O "ani5a#i*n M$ndia% de %a Sa%$d de /ita3i6 nas, se Cijan (a a ( e/eni enCe 3edades ( od$#idas (o estados #a en#ia%es. La DD2 se esta-%e#e de Co 3a #onsens$a% (o eA$i(os #ient!Ci#os de diCe entes (a!ses, -asDndose en %os #ono#i3ientos de ( e/en#i*n de enCe 3edades #%Dsi#as ( od$#idas (o $na deCi#ien#ia

30

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

de n$t ientes. E% ( o-%e3a s$ "e (o %a e%e/ada /a ia-i%idad de %os datos, ent e $n (a!s & ot o. 'a a esti3a %os /a%o es de %a DD2 no se tiene en #$enta %as #i #$nstan#ias (e sona6 %es +C$3ado , de(o tista, esti%o de /ida, estado de sa%$d, s!nd o3e ( e3enst $a%, et#.,, sien6 do %as ne#esidades en 3$#Bos de estos #asos s$(e io es a %as e#o3endadas. S .ita3ina A + etino% o a0e oCto%,: Esta /ita3ina %i(oso%$-%e se en#$ent a en estado %i- e + eti6 no%, ( in#i(a%3ente en %os tejidos ani3a%es. S$s estadios ( e#$ so es +( o/ita3ina A, se Ba%%an en %os /e"eta%es & ($eden se t ansCo 3ados en /ita3ina A en %as (a edes intestina6 %es. La ( o/ita3ina A 3Ds i3(o tante es e% -6#a oteno +(i"3entos nat$ a%es A$e se ($eden en#ont a en C $tas & Bo ta%i5as de #o%o ojo, na anja & a3a i%%o, o ta3-i4n en /e"eta%es /e 6 des os#$ os,. Co3o #onse#$en#ia de %a %i3itada a-so #i*n (o (a te de% o "anis3o & de %a ed$#ida t ansCo 3a#i*n en /ita3ina A, tan s*%o se a( o/e#Ba en (a te e% -6#a oteno ( o/e6 niente de %os a%i3entos +de seis (a tes de -6#a oteno, se Co 3a en e% o "anis3o $na (a te de etino%,. Esta /ita3ina es esen#ia% (a a %a e( od$##i*n & (a a e% 3anteni3iento de% tejido e(ite%ia% +(ie%, ($%3ones, a(a ato "ast ointestina%, Ite o, et#.,, es /ita% (a a e% # e#i3iento, #ont i-$6 &e a %a Co 3a#i*n de% #o%D"eno & as! a %a Bid ata#i*n & 3anteni3iento de %a (ie%, %a /isi*n, B$esos, dientes, $)as & (e%o. Ade3Ds es i3(o tante en %a ( e/en#i*n & e% t ata3iento de estados ( e#an#e !"enos. La #a en#ia de /ita3ina A ($ede dete#ta se a t a/4s de (ie% se#a & Ds(e a, (osi-%e deten#i*n de% # e#i3iento, sensi-i%idad e0t e3a a %a %$5 & #e"$e a no#t$ 6 na, (o A$e esta /ita3ina es ne#esa ia (a a %a Co 3a#i*n de %os (i"3entos /is$a%es de %a etina A$e (e 3iten %a ada(ta#i*n de %a /isi*n #$ando dis3in$&e %a %$5. Las ( in#i(a%es C$entes nat$ a%es de /ita3ina A son en e% eino ani3a%R %os ( od$#tos %D#te6 os, %a &e3a de B$e/o & e% a#eite de B!"ado de (es#ado & en e% /e"eta%, %os /e"eta%es de #o%o a#i*n de a3a i%%a a oja o /e des os#$ os, #o3o 5anaBo ia, -atata, #a%a-a5a, (i3ien6 tos, es(ina#as, %e#B$"a, - *#o%i & C $tos #o3o e% 3e%*n, %a (a(a&a o e% 3an"o. S .ita3ina C +D#ido as#* -i#o, es $na /ita3ina Bid oso%$-%e A$e se sinteti5a a (a ti de %a "%$#osa en %os /e"eta%es. En s$ Co 3a a#ti/a es e% D#ido L6as#* -i#o & e% #o3($esto Co 3a6 do a (a ti de s$ o0ida#i*n, e% D#ido L6desBid oas#* -i#o. La /ita3ina C Co 3a (a te de toda %a #4%$%a /e"eta% & ani3a%. Se en#$ent a en Co 3a a#ti/a o aso#iada a ( ote!nas +as#o -!"e6 no, sin nin"In eCe#to -io%*"i#o en e% Bo3- e,. 2es$%ta indis(ensa-%e (a a %a s!ntesis & e% 3anteni3iento de %as C$n#iones de %os tejidos de so(o te +tejido #onj$nti/o, B$esos & #a t!6 %a"os,. E% a(o te s$Ci#iente de /ita3ina C a#e%e a e% ( o#eso de #$ a#i*n de Be idas & C a#6 t$ as *seas. La /ita3ina C ($ede #onside a se $n a#ti/ado 6 e"$%ado de% 3eta-o%is3o #e%$%a en e% sentido 3Ds a3(%io, as! #o3o $n esti3$%ante de %os 3e#anis3os de deCensa de% o "anis3o. S$s C$n#iones ( in#i(a%es se e%a#ionan #on s$ a##i*n #o3o a"ente antio0i6 dante e inte /iene en $n " an nI3e o de ea##iones de o0ido ed$##i*n, #o3o (o eje36 (%o, %a ed$##i*n de% Bie o o de% D#ido C*%i#o & %a o0ida#i*n de a3inoD#idos a o3Dti#os. Las dosis eA$e idas dia ias de /ita3ina C no estDn deCinidas e0a#ta3ente, sin e3-a "o se Ba #o3( o-ado A$e #on J9 3"Ld!a se 3antiene $n tota% #o (o a% de $n " a3o & 3edio, #antidad s$Ci#iente (a a se /i %as de3andas #o (o a%es de $n 3es. E% (a(e% ( ote#to A$e

31

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

dese3(e)a %a /ita3ina C #ont a /a ios ti(os de #Dn#e , enCe 3edades #a dio/as#$%a es & esC iados, s*%o es si"niCi#ati/o si se to3a $na dosis de >99 a @999 3"Ld!a. La ( esen#ia de /ita3ina C estD ( in#i(a%3ente en %os C $tos #!t i#os, en %os /e"eta%es /e 6 des +(e eji%, -e os, est a"*n, et#.,, en %as (atatas & en %os (i3ientos, so- e todo en %os ojos. La /ita3ina C se o0ida D(ida3ente (o a##i*n de% ai e, #a%o & a"$a, (o %o A$e Ba& A$e ( e/eni %a de estas a##iones a3-ienta%es. S .ita3ina D +#a%#iCe o% o /ita3ina anti aA$!ti#a, es $na /ita3ina A$e inte /iene en %a a-so 6 #i*n de% #a%#io & e% C*sCo o en e% intestino & (o tanto en e% de(*sito de %os 3is3os en B$e6 sos & dientes. A(a e#e en %os a%i3entos %D#teos, en %a &e3a de B$e/o & en %os a#eites de B!"ado de (es#ado. Ot a Co 3a de o-tene %a es sinteti5Dndo%a a t a/4s de %a e0(osi#i*n a %a %$5 so%a . A$nA$e #on %as 3is3a a#ti/idad, e0isten dos Co 3as ( in#i(a%es de /ita3ina DR %a /ita3ina D8 +#o%e#a%#iCe o%,, ( od$#ida (o %a (ie% -ajo %a a##i*n de %os a&os $%t a/io%eta & ta3-i4n ( esente en a%i3entos de o i"en ani3a% & %a /ita3ina D? +e "o#a%#iCe o%, ( o/enien6 te de %a s!ntesis de% e "oste o%, s$stan#ia A$e se en#$ent a en %os #e ea%es, %e/ad$ as o #Ba3(i)ones. La #a en#ia de %a /ita3ina D "ene a aA$itis3o en ni)os, a%te a#iones *seas, t asto nos denta%es & a%te a#iones 3eta-*%i#as. S .ita3ina E +to#oCe o%,, se t ata de $n " $(o de /a ios #o3($estos %i(oso%$-%es A$e ( e6 sentan diCe entes a##iones /ita3!ni#as. Constit$&e $na 3e5#%a de /a ios to#oCe o%es, ent e os 3Ds i3(o tantes desta#an e% a6to#oCe o%, e% -6to#oCe o% & e% d6to#oCe o%. Las C$n#iones de %a /ita3ina E se e%a#ionan #on s$ #a(a#idad de e/ita %a o0ida#i*n de %as " asas de% o "a6 nis3o, as! #o3o de toda $na se ie de ot as s$stan#ias CD#i%3ente o0ida-%es. De esta Co 3a, %a /ita3ina E ($ede ( ote"e & esta-i%i5a todas %as #4%$%as. En esta C$n#i*n, %a /ita3ina E es asistida (o %a $-iA$inona, a3inoD#idos A$e #ontienen a5$C e & e% se%enio. Esta /ita3ina ta3-i4n se a%3a#ena en " andes #antidades en e% o "anis3o. Se Ba de3ost ado A$e esti6 3$%a e% siste3a in3$no%*"i#o & A$e ni/e%es -ajos de /ita3ina E estDn e%a#ionados #on a%ta in#iden#ia de #Dn#e +T $3-o, ?997,. Se en#$ent a ( in#i(a%3ente en %a &e3a de B$e/o, a#eites /e"eta%es +o%i/a, soja, #a#aB$ate, a o5, a%"od*n & #o#o,, en /e"eta%es de Bojas /e 6 des, #o3o %as es(ina#as & en %os #e ea%es inte" a%es, en (a ti#$%a en e% "e 3en de %os #e ea%es. S .ita3ina O +Cito3enadiona o Ci%oA$inona, es $na /ita3ina anti#oa"$%ante A$e a&$da a% 3an6 teni3iento de% siste3a de #oa"$%a#i*n de %a san" e, (o A$e es ne#esa ia (a a %a Co 3a#i*n (o e% B!"ado de #$at o Ca#to es indis(ensa-%es (a a %a #oa"$%a#i*n de %a san" e. 'o tanto, (e 3ite e/ita Be3o a"ias. Se s$-di/ide en dos /a iantes nat$ a%es, %a O@ #$ando ( o/iene de /e"eta%es de Boja /e de os#$ a, de% B!"ado & %os a#eites /e"eta%es, ta3-i4n de %a a%Ca%6 Ca & de %os #e ea%es inte" a%es. La O? se ($ede sinteti5a (o %as -a#te ias intestina%es. La O8 es $na /a iante sint4ti#a de %as ante io es, (e o A$e d$(%i#a e% (ode de %as ante io es, se s$3inist a a (e sonas A$e no 3eta-o%i5an ade#$ada3ente %as /ita3inas O nat$ a%es. S$ #a en#ia se dete#ta #$ando a(a e#en Be3o a"ias en %os distintos tejidos & * "anos. S .ita3ina ;@ +tia3ina o ane$ ina,, en s$ Co 3a Cisio%*"i#a3ente a#ti/a +diCosCato de tia3i6 na, dese3(e)a $n (a(e% C$nda3enta% en e% 3eta-o%is3o de %os Bid atos de #a -ono & en
32

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

%os ( o#esos de o-ten#i*n de ene "!a, en %a o0ida#i*n Cina% de %os Bid atos de #a -ono & %os a3inoD#idos. As!, %a tia3ina es indis(ensa-%e (a a e% 3anteni3iento de %as C$n#iones de %os * "anos & %os tejidos A$e e#$ en a %os Bid atos de #a -ono #o3o C$ente ene "4ti#a, so- e todo, ne$ onas & 3Is#$%os. Las ne#esidades de /ita3ina ;@ son 3a&o es #$ando se #on6 s$3e " an #antidad de "%I#idos & 3eno si %a ( o(o #i*n de " asas a$3enta. Un " a/e d4Ci6 #it de /ita3ina ;@ o#asiona, de-ido a %a #on#ent a#i*n de ( od$#tos de% 3eta-o%is3o de %os Bid atos de #a -ono #o3o e% D#ido (i I/i#o & e% D#ido %D#ti#o, se ios da)os en e% siste3a ne /ioso #ent a% & ( o-%e3as #a dio/as#$%a es. Esta /ita3ina Bid oso%$-%e se ($ede en#ont a en #a nes, &e3a de B$e/o, B!"ado & %e#Be, #e ea%es inte" a%es, %e"$3- es, /e d$ as & %e/ad$ as. E% #ontenido en tia3ina se ed$#e & a%te a #on e% a%3a#ena3iento d$ ante (e !odos ( o%on"ados, (o e% %a/ado, #o##i*n & t ata6 3iento en 3i# oondas. La desBid ata#i*n %a aCe#ta 3!ni3a3ente e0#e(to en C $tas, & s$ #ontenido en /e"eta%es no se /e aCe#tado (o %a #on"e%a#i*n. S .ita3ina ;? + i-oC%a/ina,, dese3(e)a $n (a(e% i3(o tante en e% ( o#eso de o-ten#i*n de ene "!a a (a ti de %os %!(idos, %os Bid atos de #a -ono & %as ( ote!nas. Es ne#esa ia (a a %a a##i*n de n$3e osas en5i3as. En todos %os tejidos & #4%$%as se en#$ent a en s$s Co 3as a#ti/as #o3o #ata%i5ado 3eta-*%i#o. S$ ( esen#ia es ta3-i4n indis(ensa-%e en dete 3ina6 das ea##iones ana-*%i#as, #o3o (o eje3(%o, en %a s!ntesis de D#idos " asos. E% Be#Bo de A$e esta /ita3ina se en#$ent e en e% ojo e/e%a s$ (a ti#i(a#i*n en e% ( o#eso de %a /isi*n, (o s$ a#ti/idad o0i"enado a de %a #* nea. S$ ( esen#ia se Ba#e 3Ds ne#esa ia a 3edida A$e se in#o (o en 3Ds #a%o !as en %a dieta. S$ #a en#ia "ene a t asto nos o#$%a es, -$#a6 %es & #$tDneos, #i#at i5a#i*n %enta & Cati"a. Se t ata de $na de %as /ita3inas 3Ds e0tendidas en %os a%i3entos. S$s C$entes nat$ a%es son %as #a nes & %D#teos, #e ea%es, %e"$3- es, %e/ad$ as & /e"eta%es /e des. Esta /ita3ina es sensi-%e a %a %$5 so%a & a #ie tos t ata3ientos #o3o %a (aste$ i5a#i*n, ( o#eso A$e Ba#e (e de ?9M de s$ #ontenido. S .ita3ina ;8 +nia#ina o /ita3ina '',, es$%ta ne#esa ia (a a %a o-ten#i*n de ene "!a en e% o "anis3o, donde ($ede sinteti5a se a (a ti de% a3inoD#ido t i(t*Cano. 'osee #a(a#idad (a a e%i3ina #o%este o% no deseado, (e o to3ada en " andes dosis, tiene $n eCe#to $-o6 i5ante & /asodi%atado S$ #a en#ia ( od$#e a%te a#iones de% siste3a ne /ioso, t asto nos di"esti/os, Cati"a, $%#e as -$#a%es & (ade#i3iento de (e%a" a. E% o "anis3o o-tiene esta /ita3ina de Co 3a end*"ena & e0*"ena, a t a/4s de %os a%i3entos #o3o %as #a nes, B!"ado & i)*n, %D#teos, B$e/os, a t a/4s de #e ea%es inte" a%es, %e/ad$ as & %e"$3- es. La 3o%ien6 da de #e ea%es e%i3ina #antidades de nia#ina. S .ita3ina ;7 +D#ido (antot4ni#o, es esen#ia% (a a e% 3eta-o%is3o de %os a%i3entos, a% i"$a% A$e (a a %a s!ntesis de Bo 3onas & e% #o%este o%. S$ a$sen#ia "ene a $na dis3in$#i*n en %as deCensas ante #asos de inCe##iones, Be3o a"ias, de-i%idad & 3a eos. Esta /ita3ina ( in#i(a%3ente se en#$ent a en a%i3entos de o i"en ani3a%, siendo Ca#ti-%e s$ ad3inist a6 #i*n 3ediante e% #ons$3o de #a nes, B!"ado, i)*n, %D#teos, B$e/os & (es#ados.

33

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

S .ita3ina ;J +(i ido0ina, (i ido0a%, (i ido0a3ina,, en s$ Co 3a Cisio%*"i#a3ente a#ti/a (a ti6 #i(a en e% 3eta-o%is3o de %as ( ote!nas +s!ntesis & e%i3ina#i*n de a3inoD#idos, & e( esen6 ta de esta Co 3a, $n ($nto de $ni*n #on es(e#to a% 3eta-o%is3o de %os Bid atos de #a -o6 no & %os %!(idos en %os ( o#esos de o-ten#i*n de ene "!a. Inte /iene en $n " an nI3e o de C$n#iones /ita%es de% o "anis3o, #o3o (o eje3(%o, %a s!ntesis de nia#ina a (a ti de% t i(t*6 Cano, as! #o3o %a Co 3a#i*n de a%"$nas Bo 3onas tis$%a es #o3o %a Bista3ina, %a se otinina & %a e(ineC ina. A&$da a% 3anteni3iento de% eA$i%i- io de sodio & (otasio en e% o "anis3o. Las ne#esidades a$3entan a 3edida A$e se in# e3enta e% a(o te de ( ote!nas. S$ #a en6 #ia es 3$& a a dada s$ a-$ndan#ia, (e o ($ede 3aniCesta se en ane3ia, Cati"a, de( esi*n, disC$n#iones ne /iosas, se$dose-o eas, -oA$e as, /4 ti"o, #onj$nti/itis, na$seas & /*3i6 tos. Los estados de deCi#ien#ia no se aso#ian di e#ta3ente a %a Ca%ta de a(o te de %a /ita6 3ina, sino a Ca#to es #o%ate a%es #o3o a%#oBo%is3o, to3a de 3edi#a3entos, enCe 3eda6 des Be edita ias, et#. Se en#$ent a en n$3e osos a%i3entos de o i"en ani3a% & /e"eta%, #o3o en %a &e3a de B$e6 /os, %as #a nes, e% B!"ado, e% i)*n, %os (es#ados, %os %D#teos, " anos inte" a%es, %e/ad$ as & C $tas se#as. Esta /ita3ina es 3$& C D"i% en %o A$e es(e#ta a %a #onse /a#i*n de s$ #on6 tenido (o #a$sas de a%3a#ena3iento o #o##i*n. Los #on"e%ados dis3in$&en s$ #ontenido en $n >9M, %as #onse /as $n >7M & %a 3o%ienda de #e ea%es $n :9M. S .ita3ina ;= o /ita3ina Q +-iotina,, es esen#ia% (a a e% 3eta-o%is3o de %as ( ote!nas & "%I6 #idos +a% i"$a% A$e %as ot as /ita3inas de% #o3(%ejo ;, & " asas, (a a %a s!ntesis de Bo 3o6 nas & #o%este o%, (o A$e tiene $n i3(o tante (a(e% #o3o #oen5i3a de $na se ie de en5i3as +#a -o0i%asas,. Cata%i5a %a Cija#i*n de di*0ido de #a -ono +en %a s!ntesis de D#idos " asos,. Los ( o-%e3as A$e ($eden a(a e#e (o %a #a en#ia de -iotina ($eden 3ost a se #o3o de 6 3atitis & ente itis. Se ($ede in#o (o a a% o "anis3o a t a/4s de% #ons$3o de a%i3entos tanto de o i"en ani3a% #o3o /e"eta%, #o3o B!"ado, i)*n, &e3a de B$e/o, %e/ad$ as, #Ba36 (i)ones, %e"$3- es se#as & to3ates. S .ita3ina ;< +D#ido C*%i#o o D#ido (te oi%"%$tD3i#o, %%a3ado ta3-i4n /ita3ina ;# o D#ido Co%!6 ni#o,, es indis(ensa-%e en %a ( e/en#i*n de ano3a%!as de% t$-o ne$ a% d$ ante e% e3-a a5o, es i3(o tante (a a %a #o e#ta Co 3a#i*n & di/isi*n de %as #4%$%as san"$!neas, es #o3(o6 nente de a%"$nas en5i3as ne#esa ias (a a %a Co 3a#i*n de "%*-$%os ojos & s$ ( esen#ia 3antiene sana %a (ie% & ( e/iene %a ane3ia. S$ ( esen#ia estD 3$& e%a#ionada #on %a de %a /ita3ina ;@?. S$ #a en#ia ( o/o#a ane3ias, t asto nos di"esti/os e intestina%es, en oje#i3iento de %a %en6 "$a & 3a&o /$%ne a-i%idad a Be idas. Este D#ido es ad3inist ado a (a#ientes aCe#tados de ane3ia 3a# o#!ti#a, %e$#e3ia, esto3atitis & #Dn#e . Las -a#te ias de% intestino ( od$#en $na (eA$e)a #antidad de D#ido C*%i#o A$e no es s$Ci#iente (a a #$- i %as ne#esidades de% o "anis3o & (o /!a e0*"ena se ($ede o-tene de a%i3entos #D ni#os +te ne a, #e do, #a- a, et#., & de% B!"ado, #o3o as! ta3-i4n de /e d$ as /e des os#$ as +es(ina#as, es(D6 a"os, et#.,, #e ea%es inte" a%es +t i"o, a o5, 3a!5, et#., & ta3-i4n de (atatas.

34

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

S .ita3ina ;@? +#o-a%a3ina o #iano#o-a%a3ina,, es esen#ia% (a a %a s!ntesis de %a Be3o"%o6 -ina & %a e%a-o a#i*n de #4%$%as, #o3o as! ta3-i4n (a a e% -$en estado de% siste3a ne /io6 so. Esta /ita3ina es ( od$#to ( o(io de% 3eta-o%is3o de% o "anis3o & no es #ons$3i-%e desde /e"eta%es dado A$e no estD ( esente en nin"$no de e%%os. La #a en#ia de esta /ita6 3ina se /e eC%ejada en ane3ias, de-i%ita3iento "ene a%. Las #a$sas de #a en#ia de #o-a6 %a3ina ($eden se %a enCe 3edad de # oBn, e% #Dn#e "Dst i#o, %a "ast e#to3!a tota%, intes6 tinos #o tos & %a a%i3enta#i*n e0#%$si/a /e"eta iana. Esta /ita3ina estD ( esente en a%i3en6 tos de o i"en ani3a%R en #a nes, en B!"ado, i)*n, ( od$#tos %D#teos, (es#ados, # $stD#e6 os, et#. A$nA$e %a Ce 3enta#i*n -a#te iana de a%"$nos /e"eta%es ta3-i4n %a ( od$#e. S .ita3ina K, e#iente3ente se deno3ina as! a% #onj$nto de D#idos " asos esen#ia%es, #o3o %ino%ei#o, %inon4%i#o & a aA$id*ni#o. Son D#idos " asos (o%iinsat$ ados i3(o tantes (a a %a s!ntesis de s$stan#ias Cisio%*"i#a3ente i3(o tantes & (o s$s eCe#tos -eneCi#iosos so- e %a e%e/a#i*n de% F#o%este o% -$enoG. Los a%i3entos i#os en estos D#idos son ( in#i(a%3ente %os a#eites de o i"en /e"eta% & %os a#eites de (es#ado. Los i"!0)l!% son %os #o3(onentes ino "Dni#os de %a a%i3enta#i*n. A% i"$a% A$e %as /ita3i6 nas, no a(o tan ene "!a, (e o inte /ienen en inCinidad de C$n#iones est $#t$ a%es & e"$%a6 do as, e%a#ionadas #on e% # e#i3iento & e% 3eta-o%is3o. Los 3ine a%es tienen tanto o i"en /e"eta% #o3o ani3a% & %a -iodis(oni-i%idad de #ada $no de e%%os estD inC%$en#iado (o %as inte a##iones #on ot os 3ine a%es, /ita3inas, & ot os #o3(onentes #o3o Ci- a, Ci%atos, o0i6 %atos & taninos. Estos e%e3entos de o i"en 3ine a% son e%i3inados (o e% o "anis3o de Co 3a e"$%a & (o tanto, s$s (4 didas de-en de e(one se a t a/4s de %os a%i3entos, son (o %o tanto n$t ientes esen#ia%es e indis(ensa-%es & a diCe en#ia de %os "%I#idos, %!(idos & ( ote!nas, no ( od$#en #a%o !as. Se #%asiCi#an en 3a&o ita ios & o%i"oe%e3entos, se"In %os #ontenidos ne#esa ios en %a dieta o ( esentes en e% o "anis3o. Los 3ine a%es 3a&o ita ios in#%$&e a aA$e%%os #$&as ne#esi6 dades son s$(e io es a @99 3" a% d!a o A$e estDn ( esentes en e% o "anis3o en #antida6 des s$(e io es a% 9.9@M de% (eso #o (o a%, #o3o (o eje3(%o sodio, (otasio, #a%#io, 3a"6 nesio, #%o o, a5$C e & C*sCo o. Los o%i"oe%e3entos o e%e3entos t a5a son aA$e%%os #$&as ne#esidades son i"$a%es o inCe io es a @99 3" a% d!a o A$e estDn ( esentes en e% o "anis6 3o en #antidades i"$a%es o inCe io es a% 9.9@M de% (eso #o (o a%, #o3o (o eje3(%o # o3o, #o-a%to, C%Io , #o- e, &odo, Bie o, 3an"aneso, 3o%i-deno, se%enio & 5in# +C$ad o ?.7,. S$*i$ & /$#)%i$ son %os e%e3entos A$e se #ons$3en en 3a&o #antidad a% d!a ($esto A$e e"$%an en e% #$e (o e% 3eta-o%is3o de% a"$a & e% t a-ajo 3$s#$%a +#ont a##i*n,, (a ti#i6 (ando en 3$#Bos ( o#esos 3eta-*%i#os. E% &)l&i$ & e% 3'%3$0$ son i3(o tantes (a a %a #onst $##i*n & e% 3anteni3iento de %os B$esos & de %os dientes. Ade3Ds, e% #a%#io es ne#e6 sa io (a a %a #oa"$%a#i*n de %a san" e & e% t a-ajo 3$s#$%a . E% )("!%i$ ta3-i4n (a ti#i6 (a en %a #onst $##i*n de %os B$esos & dientes, ade3Ds de se ne#esa io (a a e% t a-ajo 3$s#$%a , e% 3eta-o%is3o de a"$a & 3$#Bas ea##iones 3eta-*%i#as (o A$e es #o3(onen6 te de n$3e osos e"$%ado es +en5i3as,. 'o e%%o, $n a(o te ins$Ci#iente de 3a"nesio ( o6 d$#e t asto nos 3eta-*%i#os. Ent e %os o%i"oe%e3entos esen#ia%es (a a e% #$e (o Ci"$ an ent e ot os e% Bie o, 5in#, 3an"aneso, #o- e, se%enio, # o3o, 3o%i-deno, #o-a%to, &odo &

3-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

C%Io . Todos %os o%i"oe%e3entos son #o3(onentes de% 3eta-o%is3o. Un a( o/isiona3iento deCi#ita io de e%%os ( od$#e en e% se B$3ano 3I%ti(%es s!nto3as #a en#ia%es. 'o ot a (a te, %a a-so #i*n de %a " an 3a&o !a de 3ine a%es es -aja & a%"$nas s$stan#ias #o3o (o eje36 (%o e% D#ido C!ti#o, ( esente en #e ea%es inte" a%es, ($ede ed$#i %a a-so #i*n de #a%#io, Bie6 o, #o- e & 5in#. C$ad o ?.>. Dosis dia ia e#o3endada +DD2,, a##i*n & d4Ci#it de %as /ita3inas.
<i#) i") DDR A&&i'" D;3i&i#
T asto no de %a (ie%, %as 3$#osas, en %a /isi*n, seA$edad en %a (ie%, & dis6 3in$#i*n en %a esisten#ia ante inCe##iones.

O4%!05)&i$"!%
' o/o#a a%te a#iones *seas & Be3o a"ias en %os tejidos. Se a%3a#ena (o tie3(os 3$& ( o%on6 "ados. ' esente en B!"a6 do, B$e/os & (es#ado.

Inte /iene en %a sa%$d o#$6 Qo3- es %a , e% estado de %a (ie%, e% <99 3" #a-e%%o & %as 3$#osas. E% .ita3ina A -6#a oteno ( esente en M$je es %os a%i3entos /e"eta%es se :99 3" #on/ie te en /ita3ina A en e% o "anis3o. ' e/iene e% es#o -$to, a&$da a %a Co 3a#i*n de ( ote!nas de% tejido #on6 j$nti/o, Ca/o e#e %a #$ a6 .ita3ina C +D#ido J9 3" #i*n de Be idas, ( o3$e6 as#* -i#o, /e e% desa o%%o no 3a% de %as #4%$%as, a$3enta %a a-so #i*n de #a%#io & de% Bie o. .ita% i3(o tan#ia (a a %a a-so #i*n & a%3a#ena6 3iento de #a%#io & C*sCo6 .ita3ina D o. Inte /iene en e% # e#i6 7 3" +#a%#iCe o%es, 3iento de %os B$esos & dientes, a&$dando a ( e6 /eni e% aA$itis3o & %a osteo(o osis. ' e/iene %as a%te a#iones de %as #4%$%as de% siste3a Qo3- es #i #$%ato io, e/ita %a #oa6 @7 3" "$%a#i*n de %a san" e en .ita3ina E M$je es e% inte io de %as /enas & +to#oCe o%es, detiene %a des#o3(osi6 @? 3" #i*n ano 3a% de %os D#i6 dos " asos.

Los s!nto3as #a en#ia%es Ka%ta de #i#at i5a#i*n en ($eden a(a e#e des($4s Be idas, Cati"a, (eA$e)as de $n 3es, de no ( od$#i6 Be3o a"ias en %as en#!6 da s$ in"esta. Co%a-o a as, do%o a ti#$%a inso36 #on %a in3$nidad (a a nio & 3a% estado an!3i#o. estados " i(a%es & esC iados. Meno # e#i3iento en ni)os, de-i%idad 3$s#$%a , tenden#ia a (ade#e inCe#6 #iones es(i ato ias. E% d4Ci#it ( o%on"ado ( od$6 #e aA$itis3o, de-i%idad *sea & Ca#i%idad a (ade#e C a#t$ as. Se deno3ina ta3-i4n /ita6 3ina so%a &a A$e %a e0(o6 si#i*n a %os a&os so%a es ( od$#e $na ea##i*n A$!6 3i#a en %as " asas A$e sinteti5a /ita3ina D.

Ko 3a (a te de %as 3e36 Ca dio(at!as, a(o(%ejias, - anas #e%$%a es. ' esenta #ata atas, a%te a#iones $na a##i*n antien/eje#i6 ne$ o%*"i#as A$e aCe#tan 3iento & antieste i%idad. a %os ojos, e% siste3a ne 6 A&$da en %a Co 3a#i*n de /ioso, & 3Is#$%os. %os 3Is#$%os & ot os tejidos.

.ita3ina O

.ita3ina ;@ +tia3ina,

No es Ba-it$a% s$ d4Ci#it, a no se (o Ca%ta de asi6 S$ s!ntesis se ( od$#e Qo3- es Tiene $n eCe#to antiBe3o6 D"i#o. Los anti-i*ti#os 3i%a#i*n de %as " asas. S$ (o %a a##i*n de %as -a#6 @?9 3" ($eden #o%a-o a a s$ #a en#ia ( o/o#a Be3o6 te ias intestina%es. M$je es Ca%ta de a-so #i*n. a"ias, & Ca%ta de #oa"$6 <9 3" %a#i*n. I ita-i%idad, Ca%ta de #on6 2e"$%a e% 3eta-o%is3o de #ent a#i*n, inso3nio, Qo3- es %os "%I#idos, a#tIa so- e de( esi*n, (4 dida de To3a a%#oBo% o C$3a @.7 3" e% siste3a ne /ioso, %os a(etito, 3a%esta "ene a%. ed$#en s$ a-so #i*n. Un M$je es ( o#esos 3enta%es & e% Un d4Ci#it ( o%on"ado d4Ci#it se/e o ($ede %%e"a @.@ 3" 3anteni3iento de% a(etito. dete io a %os ne /ios, #on6 a se 3o ta%. C$si*n 3enta% & (4 dida de %a 3e3o ia.

3.

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

C$ad o ?.>. Dosis dia ia e#o3endada +DD2,, a##i*n & d4Ci#it de %as /ita3inas +#ontin$a#i*n,.
<i#) i") DDR
Qo3- es @.: 3" M$je es @.8 3"

A&&i'"
A#tIa #o3o #oen5i3a en %as ea##iones de %i-e a6 #i*n ene "4ti#a. 'oten#ia %a a##i*n de %a /ita3ina ;J, ;@? & ;<.

D;3i&i#

O4%!05)&i$"!%

.ita3ina ;? + i-oC%a/ina,

.ita3ina ;8 +nia#ina,

Qo3- es @< 3" M$je es @7 3"

.ita3ina ;7 +D#ido (antot4ni#o,

7 3"

.ita3ina ;J +(i ido0ina,

Qo3- es ?.9 3" M$je es @.J 3"

.ita3ina ;= +-iotina,

89 3" >99 3" M$je es e3-a a5a6 das J99 3"

.ita3ina ;< +D#ido C*%i#o,

.ita3ina ;@? +#iano#o-a%a3ina,

?.> 3"

Lesiones en %a #o3is$ a de %os %a-ios & 3a%esta Los antide( esi/os, e% "ene a%. E#5e3as en %as a%#oBo% & e% ta-a#o ed$6 a%etas de %a na i5, en %a #en s$ eCe#ti/idad. -a -i%%a, en %os "enita%es, ojos en oje#idos. No es no 3a% s$ d4Ci#it. A#tIa #o3o #oen5i3a en EstD e%a#ionada #on %a En estos #asos ($ede %as ea##iones de %i-e a6 in"esta de ( ote!nas. e0isti Ca%ta de ene "!a, #i*n ene "4ti#a. Inte /iene Dietas i#as en ( ote!nas de( esi*n, e $(#iones en %a sa%$d de %as 3$#o6 #$tDneas es#a3osas. Un ($eden ed$#i Basta $n sas "ast ointestina% & de% te #io %a ne#esidad de d4Ci#it ( o%on"ado ( o/o6 siste3a ne /ioso. .ita3ina ;8. #a (e%a" a & %a 3$e te. D4Ci#it (o#o C e#$ente & E% no3- e (antot4ni#o de diC!#i% dia"n*sti#o. de i/a de% " ie"o (antos, Inte /iene en e% siste3a Ent$3e#i3ientos, Bo 3i6 en todas (a tes, dado en5i3Dti#o #o (o a% & en "$eo en %os (ies, #eCa%ea, A$e se en#$ent a en %a s!ntesis de 3$#Bos i ita-i%idad, int anA$i%idad, 3$#Bos a%i3entos. E% #o3($estos #o (o a%es. at$ di3iento, Cati"a & ta-a#o (e j$di#a s$ 3o%estias esto3a#a%es. a-so #i*n. A#tIa en e% siste3a en5i6 3Dti#o, en e% 3eta-o%is3o E% ta-a#o, %os anti#on#e(6 de %as ( ote!nas. U%#e a#i*n en %a -o#a, ti/os & 3edi#a3entos Cont i-$&e a %a %i-e a#i*n #ont a e% e$3atis3o de ene "!a a (a ti de% "%$6 de( esi*n, i ita-i%idad. ed$#en s$ eCe#ti/idad. #*"eno & en %a s!ntesis de anti#$e (os & Be3o"%o-ina. Inte /iene en %a -$ena a-so #i*n de %os Los anti-i*ti#os dis3in$6 a%i3en6 tos, so- e todo de A%te a#iones ne /iosas & &en s$ ( od$##i*n & e% de 3atitis se-o ei#a. %os "%I6 #idos, %!(idos & ta-a#o %i3ita s$ ( ote!nas. A#tIa en %a a-so #i*n. ( od$##i*n de Ane3ia, I%#e as en %a "%*-$%os ojos, en e% siste6 -o#a & %en"$a, (4 dida de% E% ta-a#o & a%#oBo% i3(i6 3a en5i3Dti#o, & en e% a(etito, 3a%esta "ene a%, den s$ no 3a% a-so #i*n. # e#i3iento #e%$%a . et aso de% # e#i3iento en Se de-i%ita s$ a##i*n (o Inte /iene en %a 34d$%a ni)os. S$ Ca%ta ( o%on"ada ana%"4si#os & #o tisona. es(ina% & en %os ne /ios ( o/o#a da)os 3enta%es. A$e (a ten de e%%a. 2e"$%a %a ( od$##i*n de Ane3ia, #ansan#io, & dis6 "%*-$%os ojos en %a 34d$6 3in$#i*n de %as deCensas. Dado A$e %os a%i3entos de o i"en ani3a% son %a %a *sea. S$ Ca%ta ($ede E% d4Ci#it 3$& ( o%on"ado # ea a%te a#iones ne$ o6 # ea ane3ia 3e"a%o-%Dsti6 ( in#i(a% C$ente, %os /e"e6 ta ianos de-en ( esenta %*"i#as, s!nto3as de #a, da)ando de Co 3a i e6 es(e#ia% #$idado en s$s de( esi*n, i"ide5 en %os /e si-%e e% siste3a deCi#ien#ias. 3ie3- os e i ita-i%idad. ne /ioso.

37

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

C$ad o ?.7. Dosis dia ia e#o3endada +DD2,, a##i*n & e(e #$siones de% d4Ci#it de %os 3ine6 a%es.
Mi"!0)l DDR A&&i'" D;3i&i# O4%!05)&i$"!%

Ca%#io

K*sCo o

Ma"nesio

Sodio

'otasio

C%o o A5$C e Qie o

Un %e/e d4Ci#it no es Constit$&e ent e e% ?M de% Inte /iene en %os i3($%sos ad/e tido &a A$e e% o "a6 (eso #o (o a% en $n ad$%6 ne /iosos, %a a#ti/a#i*n nis3o ($ede dis(one %o to, es e% 3ine a% 3Ds @999 3" en5i3Dti#a, %a #ont a##i*n de %os B$esos. Un d4Ci#it a-$ndante de% o "anis3o. 3$s#$%a & #o3o #ata%i5a6 ( o%on"ado i3(ide $na E% <<M estD en %os B$esos do de ea##iones 3D0i3a densidad de %os & dientes. -io%*"i#as. B$esos. E% #a%#io & e% C*sCo o InC%$&e en %a Co 3a#i*n de Do%o en %os B$esos. Ka%ta de-en in"e i se #onj$nta6 B$esos & dientes, (e 3ite de 3e3o ia & #on#ent a6 3ente & en $na e%a#i*n %a a#$3$%a#i*n & %i-e a6 #i*n. En #asos de d4Ci#it =99 3" @:@. La in"esta de C*sCo o #i*n de %a ene "!a & se ( o%on"ados e% o "anis3o en e0#eso dis3in$&e %a e%a#iona #on todos %os ($ede dis(one e0t a&4n6 a-so #i*n de #a%#io, e0t a6 ( o#esos 3eta-*%i#os. do%o de %os B$esos. &4ndo%o de %os B$esos. Es a o e% d4Ci#it. A#tIa #o3o #ata%i5ado de Se en#$ent a en %os B$e6 De-i%idad 3$s#$%a , des6 di/e sas C$n#iones -io6 sos & tejidos -%andos & #oo dina#i*n, %eta "o, %*"i#as +%i-e a#i*n de (a te de %a (o-%a#i*n o##i6 Qo3- es de( esi*n, i ita-i%idad. Se ene "!a, a-so #i*n & denta% no %%e"a a% a(o te >?9 3" e%a#iona s$ deCi#ien#ia t ans(o te de n$t ientes, 3!ni3o (o A$e se e%i3ina M$je es t ans3isi*n de i3($%sos #on 3a&o es (osi-i%idades en %os ( o#esos de 8?9 3" de (ade#e ataA$es ne /iosos, #ont a##i*n eCinado. #a d!a#os. 3$s#$%a ,. Cont o%a e% -a%an#e %!A$ido de% o "anis3o, e% eA$i%i6 S$ d4Ci#it es #asi i3(osi6 - io D#ido6-ase, %as es6 -%e, s*%o en #asos ais%a6 To3ado en e0#eso ( od$6 @" ($estas ne /iosas & 3$s6 dos, ( od$#iendo #a%a36 #e eten#i*n de %!A$idos e #$%a es. 'a ti#i(a en %a - es, sed, & de-i%idad Bi(e tensi*n a te ia%. a-so #i*n de% a5I#a & de 3$s#$%a . a3inoD#idos. 'a ti#i(a en %a e"$%a#i*n de %a ( esi*n os3*ti#a. S$ d4Ci#it se a( e#ia 3$& S$ #ons$3o es #o3(%e6 Cont o%a e% -a%an#e %!A$ido D(ido. AtaA$es #a d!a#os 3enta io de% sodio, a&$6 86> " de% o "anis3o, e% eA$i%i6 & a(o(%ej!as. Sensa#i*n de dando a s$ e%i3ina#i*n, & - io D#ido6-ase, %as es6 de-i%idad, sed, #onC$si*n ed$#iendo #asos de ($estas ne /iosas & 3$s6 Bi(e tensi*n. & #ansan#io. #$%a es. Cont o%a e% -a%an#e %!A$ido S$ d4Ci#it es 3$& (o#o de% o "anis3o, e% eA$i%i6 ( o-a-%e & ($ede ( od$#i No - io D#ido6-ase, %as es6 /*3itos ( o%on"ados o esti($%ada ($estas ne /iosas & 3$s6 e0#esi/a s$do a#i*n. #$%a es. Se en#$ent a en %as #4%$6 Es #o3(onente de t es 2et aso de% # e#i3iento, %as & "$a da e%a#i*n #on No a3inoD#idos & de %a de-ido a s$ e%a#i*n #on %a a#ti/idad de %as esti($%ada /ita3ina ;@. %a s!ntesis de ( ote!nas. ( ote!nas. Ko 3a Be3o"%o-ina, s$s6 Me 3a %a #a(a#itad %a-o6 La ane3ia es $n ( o-%e3a Qo3- es tan#ia en#a "ada de %%e/a a%, e% endi3iento inte%e#6 e% o0!"eno desde %os ($%6 t$a%, %a esisten#ia a enCe 6 3$& #o3In. E% " an ( o6 @9 3" -%e3a (a a %a no 3a% ( o6 3ones a %os tejidos & 3edades & %a te3(e at$ a M$je es /isi*n es e% #ons$3o de * "anos. #o (o a%. Un d4Ci#it ( o%on6 @7 3" a%i3entos eCinados. "ado ( o/o#a ane3ia.

38

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

C$ad o ?.7. Dosis dia ia e#o3endada +DD2,, a##i*n & e(e #$siones de% d4Ci#it de %os 3ine6 a%es +#ontin$a#i*n,.
Mi"!0)l DDR A&&i'" D;3i&i# O4%!05)&i$"!%

Man"aneso Se%enio Yodo

Yin#

C o3o K%Io Mo%i-deno Co- e

Inte /iene en %a Co 3a#i*n Ma%a Co 3a#i*n de B$e6 de %os B$esos & de teji6 Se ( od$#en ( o-%e3as sos. Lento # e#i3iento de dos, en %a #oa"$%a#i*n de ($%3ona es #$ando se $)as. '$ede dis3in$i %a @.=6?.8 %a san" e, %a s!ntesis de% es(i a (o%/o de 3an"ane6 to%e an#ia a %a "%$#osa o 3" #o%este o% & Co 3a (a te so, en %os %$"a es de %a e%i3ina#i*n e0#esos de en /a iados ( o#esos e0t a##i*n. a5I#a en san" e. en5i3Dti#os. 2ed$#e %a Ce ti%idad, 3io6 Qo3- es A#tIa ( ote"iendo %os "%*6 Es ne#esa io (a a $n #a dio(at!as #on"esti/as, -$%os ojos +#onj$nta3en6 :9 3" no 3a% # e#i3iento & dis3in$&e %a ( ote##i*n te #on %a /ita3ina E,. M$je es desa o%%o. C ente a t asto nos Antio0idante. 77 3" o0idati/os. Ento (e#e %a a#ti/idad C!si6 Co3(onente de %a ti o0ina La "%Dnd$%a ti oides se #a & 3enta%, a$3ento de +Bo 3ona de %a "%Dnd$%a Bin#Ba a% no #a(ta e% (eso, as"os tos#os & @79 3" ti oides A$e e"$%a %as C$n6 &odo s$Ci#iente de% #a-e%%os 3$& se#os. #iones 3eta-*%i#as to ente san"$!neo '$ede ( od$#i et asos -Dsi#as,. o i"inando -o#io. en %os ni)os. InC%$&e en %a #$ a#i*n de '4 dida de a(etito, de% Be idas & A$e3ad$ as. "$sto & e% o%Cato, %entas Es $n #o3(onente de %a 'a ti#i(a en /a iadas Qo3- es #i#at i5a#iones, 3e 3a ins$%ina. Dest $&e e%e3en6 C$n#iones en5i3Dti#as & @7 3" de% # e#i3iento #a(i%a , tos t*0i#os #o3o e% M$je es en e% 3eta-o%is3o de "%I6 de 3atitis, 3e 3a de %as #ad3io. #idos, ( ote!nas & " asas @? 3" deCensas & diCi#$%tades & en %a s!ntesis de d$ ante e% e3-a a5o. ins$%ina, A2N & ADN. Co%a-o a en %a 3eta-o%i5a6 Se %e aso#ia #on %a into%e6 DeCi#ien#ia en a%i3entos #i*n de% a5I#a en san" e an#ia a %a "%$#osa & ?7687 3" eCinados. & s$ eA$i%i- io. a$3ento de% #o%este o%. Dese3(e)a $n i3(o tante S$ e0#eso ( o/o#a 3an6 Ca ies, ( o-%e3as en %a (a(e% en %a Co 3a#i*n de #Bas (e 3anentes en %a 86> 3" asi3i%a#i*n de% #a%#io. B$esos & so%ide5 denta%. denti#i*n. Ko 3a (a te de %as en5i6 Me 3a en %a esisten#ia a Se ( od$#en ( o-%e3as 3as A$e inte /ienen en >7 3" %as #a ies denta ias. #$ando se es(i a. e"$%a e% Bie o. 'a ti#i(a en %a Co 3a#i*n Ane3ias, ede3as, des3i6 de %a Be3o"%o-ina & es ne a%i5a#i*n *sea, deten6 Las dosis e%e/adas C$nda3enta% (a a e% ?6> 3" #i*n de% # e#i3iento, ano6 son t*0i#as. desa o%%o de B$esos, ten6 e0ia & /$%ne a-i%idad a dones, tejido #one#ti/o & inCe##iones. e% siste3a /as#$%a .

S E% &)l&i$ se en#$ent a ( in#i(a%3ente en %os ( od$#tos %D#teos, C $tos se#os, sa dinas & an#Boas & en 3eno ( o(o #i*n en %e"$3- es & /e"eta%es /e des os#$ os +es(ina#a, a#e%6 "a, - *#o%i, (e eji% & -e os,. La a-so #i*n de% #a%#io se ea%i5a en e% intestino, #on $n -ajo endi3iento +e% >9M,, & se /e Ca/o e#ida #on %a a#ti/idad C!si#a, #on %a ( esen#ia de /ita3i6 na D & #on %a in#o (o a#i*n de a5I#a . E% #a%#io estD ta3-i4n 3$& /in#$%ado a %a ( esen#ia de C*sCo o, &a A$e %a Ca%ta o e0#eso de #$a%A$ie a de estos dos 3a# o3ine a%es ($ede aCe#6

39

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

ta %a a-so #i*n de% ot o. A s$ /e5, %a a-so #i*n de% #a%#io se /e diCi#$%tada ante #ons$3os de #aC4, a%#oBo%, Ca%ta de /ita3ina D, Ca%ta de D#ido #%o B!d i#o en e% est*3a"o, Ca%ta de eje 6 #i#io & est 4s. Una de %as " andes /entajas A$e ( esenta e% #a%#io se eCie e a s$ in/a ia-i%idad en e% tie36 (o, &a A$e desde e% 3o3ento en A$e e% a%i3ento es en/asado Basta e% 3o3ento de #ons$6 3o, e% #ontenido de #a%#io de %os a%i3entos no se a%te a en nin"$na eta(a. S E% 3'%3$0$ se ($ede in#o (o a a% o "anis3o a t a/4s de% #ons$3o de #a nes, B$e/os, %D#teos, C $tas se#as, " anos inte" a%es & %e"$3- es, (es#ados, 3o%$s#os & # $stD#eos. E% e0#eso de C*sCo o, ( od$#e 3eno asi3i%a#i*n de #a%#io. Se Ba #o3( o-ado A$e %a in"es6 ti*n C e#$ente de antiD#idos "ene a $na Ca%ta de este 3a# o3ine a% en e% o "anis3o. Un o "anis3o ad$%to de-e #ontene a( o0i3ada3ente :99 " de este 3ine a%, -ajo %a Co 3a de CosCatos, (a a %a #onstit$#i*n de %as #4%$%as & (a a e% 3eta-o%is3o ene "4ti#o. Los s!nto3as de a$sen#ia de este sonR de#ai3iento, de-i%idad, te3-%o es & disa t ia, & en a%"$nos #asos ano e0ia & deso denes es(i ato ios. S Las C$entes de )("!%i$ son e% #a#ao, %as se3i%%as & C $tas se#as, e% "e 3en de t i"o, %a %e/ad$ a de #e /e5a, %os #e ea%es inte" a%es, %as %e"$3- es & %as /e d$ as de Boja. Ta3-i4n se en#$ent a, (e o en 3eno #antidad, en #a nes, %D#teos & C $tas. S$ a-so #i*n se eCe#tIa a ni/e% intestina% & %os e%e3entos de %a dieta A$e #o3(iten #on s$ ni/e% de a-so 6 #i*n son e% #a%#io, e% C*sCo o, " asas, ( ote!nas, a%#oBo%, e% o0a%ato, %as Ci- as, as! #o3o ta36 -i4n de-ido a $na #a en#ia de /ita3ina D & %a Bo 3ona de %a "%Dnd$%a (a ati oides, (o %o A$e tan s*%o de% 89 a% J9M de% 3a"nesio in"e ido se a-so -e. S Todos %os a%i3entos #$entan #on %$*i$ en s$ #o3(osi#i*n A$!3i#a. Sin e3-a "o Ba& a%i6 3entos A$e %o #ontienen en #antidades 3$& e%e/adas, (o eje3(%o, %os ( od$#tos #D ni#os e%a-o ados #o3o Cia3- es & e3-$tidos, en#$ tidos, sa%a5ones, #onse /as, A$esos & %a " an 3a&o !a de a%i3entos t ansCo 3ados. La in"esta no 3a% de a%i3entos #$- e %as ne#e6 sidades dia ias eA$e idas de sodio & en 3$#Bos #asos Basta ($ede e0#ede %a. E% sodio es e% e%e3ento 3ine a% ( e(onde ante en %a san" e & en %os %!A$idos e0t a#e%$%a es. E% sodio se a-so -e D(ida3ente & se dese#Ba de% o "anis3o ( in#i(a%3ente a t a/4s de %os i)ones & de% s$do . S E% /$#)%i$ se en#$ent a 3$& e0tendido, desta#ando en #e ea%es, #a nes, /e"eta%es, C $6 tos se#os, %e"$3- es, C $tas & (es#ados. Los a%i3entos 3Ds deCi#ita ios en (otasio son %os ( od$#tos a5$#a ados & %as 3ate ias " asas. Se en#$ent a ent e %os #o3(onentes de %os j$"os di"esti/os de% t a#to "Dst i#o6intestina% & se a-so -e 3$& D(ida3ente. S$ e%i3ina#i*n se %%e/a a #a-o a t a/4s de %os i)ones, a$3entando en #aso de $n a(o te e%e/ado. E% #on6 s$3o e0#esi/o de #aC4, t4, a%#oBo% &Lo a5I#a a$3enta %a (4 dida de este e%e3ento a t a6 /4s de %a o ina. S E% )9,30! se en#$ent a en e% A$eso, B$e/os, %e"$3- es, #a ne, C $tas se#as, ajo & #e-o6 %%a. E% a5$C e es a-so -ido (o e% siste3a di"esti/o siendo se(a ado de %os a3inoD#idos A$e %o #ontienen, (a a %$e"o se t ans(o tado a %a san" e & de aB! a %as #4%$%as A$e %o ( e#isan

40

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

(a a Co 3a A$e atina, A$e es $na s$stan#ia ( otei#a de %a (ie%, $)as & (e%o. Ta3-i4n (a ti6 #i(a en %a s!ntesis de% #o%D"eno +e%e3ento A$e 3antiene $nidas a %as #4%$%as,. S$ e0#eso es e%i3inado (o e% o "anis3o a t a/4s de %a o ina. S Las C$entes a%i3enti#ias de 6i!00$ se diCe en#ian en Bie o B43i#o & no B43i#o. E% B43i6 #o es de o i"en ani3a% & se a-so -e en $n ?9 a 89M, estD ( esente en %as #a nes +es(e6 #ia%3ente %as ojas,, e% no B43i#o, ( o/iene de% eino /e"eta%, es a-so -ido ent e $n 8M & $n =M & se en#$ent a en %as %e"$3- es, Bo ta%i5as de Bojas /e des, sa%/ado de t i"o & %os C $tos se#os. 'a a 3ejo a %a a-so #i*n de% Bie o no B43i#o sie3( e es -$eno #ons$3i #onj$nta3ente a%i3entos A$e #onten"an /ita3ina C. Los a%i3entos 3Ds i#os en Bie o son %os 3a is#os, 3o #i%%a, B!"ado, B$e/os, #a#ao, %as %e"$3- es se#as, %os C $tos se#os, %as #a nes & (es#ados. E% Bie o ta3-i4n se eA$ie e (a a %a s!ntesis de diCe entes #o3($estos A$e (a ti#i(an en $n " an nI3e o de C$n#iones /ita%es de% o "anis3o, #o3o (o eje3(%o, e% #ito# o3o, %a #ata%asa +$na en5i3a A$e e%i3ina e% (e *0ido de Bid *"eno Co 3ado en e% o "anis3o,, et#. La a-so #i*n de% Bie o tiene %$"a en e% intestino de%"ado, as! #o3o ta3-i4n en e% est*3a6 "o. La Ca%ta de Bie o en e% o "anis3o ($ede ( od$#i 3a%a s!ntesis ( otei#a, deCi#ien#ia in3$nita ia, a$3ento de% D#ido %D#ti#o, a$3ento de no ad ena%ina, 3eno #o3(ensa#i*n de enCe 3edades #a dio6($%3ona es & %a ane3ia. La Co 3a de identiCi#a %a deCi#ien#ia en Bie6 o es $na 3eno es($esta a% est 4s, 3eno endi3iento %a-o a%, a%te a#i*n en %a #ond$#6 ta & 3a%a e"$%a#i*n t4 3i#a. S E% )"()"!%$ se en#$ent a en C $tas se#as, " anos inte" a%es, %as se3i%%as de "i aso% & de s4sa3o, %a &e3a de B$e/o, %e"$3- es & /e d$ as de Bojas /e des. Las ne#esidades dia6 ias de este e%e3ento A$edan #$-ie tas (o %a a%i3enta#i*n, &a A$e no se Ban o-se /ado s$ #a en#ia en e% Bo3- e. E% e0#eso de 3an"aneso (o a%i3enta#i*n no Ba de3ost ado tene eCe#tos ad/e sos. S E% %!l!"i$ se en#$ent a nat$ a%3ente en a%i3entos de o i"en ani3a%, #o3o #a nes, B!"a6 do, i)*n, & en /e"eta%es & #e ea%es inte" a%es, a$nA$e %a #on#ent a#i*n en %os /e"eta%es de(ende de %a iA$e5a de este e%e3ento en %os s$e%os de #$%ti/o. La in"esta de $na dieta eA$i%i- ada, satisCa#e %as ne#esidades #otidianas de se%enio. E% se%enio es $n o%i"oe%e3ento antio0idante A$e ( e/iene %as ea##iones e0#esi/as de o0ida6 #i*n & s$ a##i*n se e%a#iona #on %a a#ti/idad de ot o antio0idante #o3o es %a /ita3ina E. E0isten est$dios +E% ;a&o$3& et a%., ?99J, A$e indi#an A$e en 5onas donde Ba& #a en#ia de este 3ine a% en e% s$e%o, a(a e#en #a dio(at!as & a%"$nos ti(os de #Dn#e , (o %o A$e e% se%e6 nio ( ote"e #ont a enCe 3edades #a dio/as#$%a es & esti3$%a e% siste3a in3$no%*"i#o, ade6 3Ds de dis3in$i e% ( o#eso de en/eje#i3iento #e%$%a . S E% +$*$ se en#$ent a en %a sa% 3a ina, a%"as, ( od$#tos de 3a & /e"eta%es A$e # e5#an en s$e%os i#os en este e%e3ento. Las C$entes de este e%e3ento se #$- en #on %a a%i3enta6 #i*n. Este 3ine a% se $ti%i5a (a a e% t ata3iento de% # e#i3iento ano 3a% de% ta3a)o de %a "%Dnd$%a ti oidea, a$nA$e ta3-i4n inte /iene en e% # e#i3iento 3enta% & C!si#o, e% C$n#iona6

41

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

3iento de tejidos ne /iosos & 3$s#$%a es, e% siste3a #i #$%ato io & e% 3eta-o%is3o de ot os n$t ientes. Los e0#esos de iodo ($eden inte Ce i ne"ati/a3ente en %a "%Dnd$%a ti oidea, o#a6 sionando s$ 3a% C$n#iona3iento & (o tanto s$ a(o te e0te no a %a #o3ida es (e%i" oso. S E% 9i"& se en#$ent a en n$3e osos a%i3entos #o3o en %a #a ne, e% (es#ado, %os %D#teos, %a &e3a de B$e/o, %as %e"$3- es se#as & %os #e ea%es inte" a%es. S$ a-so #i*n es %i3itada, 3ejo si ( o#ede de a%i3entos de o i"en ani3a% A$e /e"eta%. Los ni/e%es de 5in# en e% o "a6 nis3o se s$e%en /e dis3in$idos (o #ons$3o de ta-a#o, #aC4 & e% a%#oBo% en e0#eso. En e% o "anis3o se en#$ent an ( esentes a( o0i3ada3ente ent e ? & 8 " de este o%i"oe%e3en6 to, #on#ent Dndose en test!#$%os, #a-e%%o, $)as, B$esos & tejidos (i"3entados de% ojo. S E% &0$ $ se en#$ent a en #a nes & /!s#e as, en %a %e/ad$ a de #e /e5a & en %os #e ea%es inte" a%es. Es 3$& a o A$e a(a e5#an e0#esos de # o3o de-ido a A$e s$ ( esen#ia en a%i6 3entos es 3$& ed$#ida. S$ a#ti/idad se %%e/a a #a-o #onj$nta3ente #on ot as s$stan#ias A$e #ont o%an e% 3eta-o%is3o de %a ins$%ina & de /a ias en5i3as, #on %a Co 3a#i*n de D#i6 dos " asos, #o%este o% & #on e% 3ate ia% "en4ti#o de %as #4%$%as. S$ #a en#ia ( od$#e 3eno to%e an#ia a %a "%$#osa, -a%an#e ne"ati/o de nit *"eno, 3eno #o#iente es(i ato io & ade%6 "a5a3iento. A s$ /e5 ($ede o#asiona dia-etes en edades ad$%tas, enCe 3edades #o ona6 ias & eta dos de # e#i3iento. S E% 3l2$0 a$3enta %a esta-i%idad de B$esos & dientes, a% tie3(o A$e eC$e 5a %a so%ide5 de %a s$stan#ia denta%. La a-so #i*n de% C%Io tiene %$"a de Co 3a D(ida. En $na dieta /a iada no 3a%, e% !ndi#e de a-so #i*n es de $n =9M de% C%Io in"e ido. Si en %a dieta se to3a $na " an #antidad de 3ine a%es #o3o e% #a%#io, e% 3a"nesio o e% a%$3inio, 4stos tende Dn a Co 6 3a #o3($estos #on e% C%Io , A$e ed$#i D s$ a-so #i*n. E% C%Io se e%i3ina a t a/4s de %os i)ones. Una in"esta des3es$ ada de C%Io +de Basta 79 3"LP" de a%i3ento o (o %it o de a"$a, ed$#e e% a(o te de &odo & e(e #$te, (o tanto, en %a C$n#i*n de %a "%Dnd$%a ti oides. Los a(o tes de este e%e3ento de(enden de %a iA$e5a de %os s$e%os de #$%ti/o & de %as a"$as, tanto de ie"o, #o3o a"$a (ota-%e (a a e% #ons$3o. S Las ( in#i(a%es C$entes de $li4*!"$ son %as j$d!as, %as Bo ta%i5as de Bojas /e de os#$6 o & %os #e ea%es. La #antidad de 3o%i-deno en %os a%i3entos de o i"en /e"eta% /a !a nota6 -%e3ente & de(ende de% #ontenido de 3ine a%es de% s$e%o. E% 3o%i-deno se ne#esita (a a %a #on/e si*n de %as ($ inas en D#ido I i#o & $n #ons$3o e0#esi/o (od !a, en #asos a os, a$3enta %os ni/e%es de D#ido I i#o & ( od$#i "ota. E% 3o%i-deno inte Cie e #on %a a-so 6 #i*n de% #o- eR e% $so ( o%on"ado de 3o%i-deno (od !a, en teo !a, ( od$#i $na deCi#ien#ia de #o- e. S E% &$40! estD ( esente en e% B!"ado, i)*n, & ot as /!s#e as, en #a nes +e0#e(to e% -$e& & #o de o,, #e ea%es inte" a%es, C $tas se#as & %e"$3- es, as! #o3o (es#ados & 3a is#os, siendo %os ( od$#tos %D#teos & e% (an -%an#o a%i3entos (o- es en #o- e. Es $n o%i"oe%e3en6 to esen#ia%. La 3a&o (a te de% #o- e ( esente en e% o "anis3o +$nos @99 3", se en#$en6 t a aso#iado a #o3(%ejos ( ote!ni#os. Estas ( ote!nas #on #o- e s$e%en se o0idasas, $nas en5i3as de% #ata-o%is3o o 3eta-o%is3o de de" ada#i*n, de %as A$e a%"$nas (a ti#i(an en %a e%i3ina#i*n de %os adi#a%es %i- es. E% #o- e ta3-i4n dese3(e)a $n (a(e% C$nda3enta% en

42

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

e% 3eta-o%is3o de %os tejidos & en e% t ans(o te de% Bie o. En e% se B$3ano s$e%en ( od$6 #i se t asto nos a #a$sa de $na #a en#ia de #o- e. A 3$#Bos a%i3entos #o3$nes #o3o %e#Be, Ba ina, #e ea%, 3a "a ina se %es a" e"an /ita3i6 nas & 3ine a%es (a a #o3(%eta aA$e%%os A$e ta% /e5 Ca%ten en %a dieta de $na (e sona o A$e se Ba&an (e dido d$ ante e% eCinado &Lo ( o#esado. Qa& a%i3entos A$e Ban s$C ido $na des6 nat$ a%i5a#i*n a #a$sa de %as t ansCo 3a#iones ind$st ia%es, (o eje3(%oR e% (an Ba (e dido " an (a te de s$ /a%o n$t iti/o a% esta e% t i"o e3(%eado des( o/isto de %a Ci- a o sa%/ado, /ita3inas & o%i"oe%e3entos, A$edando en e% (an -%an#o so%a3ente e% a%3id*n & e% "%$ten, A$e son %os A$e a(o tan %as #a%o !as. Ta3-i4n %as Bo ta%i5as desBid atadas o #on"e%adas (ie den (a te de s$s /ita3inas. Estas /ita3inas & 3ine a%es de s!ntesis A$e son to3ados #o3o #o3(%e3entos o adi#iona6 dos a %os a%i3entos, son e#i-idas (o e% o "anis3o de 3ane a diCe ente a %as ( o#edentes de %os ( od$#tos nat$ a%es, &a A$e %os ( esentes en %os ( od$#tos nat$ a%es se en#$ent an aso#iados a ot as s$stan#ias #$&a a##i*n (oten#ian & #o3(%e3entan. 'o ot o %ado, e% #on6 s$3o de s$(%e3entos /ita3!ni#os ($ede esta indi#ado en dete 3inados #asos, en e%%os es a#onseja-%e to3a %os j$nto #on %os a%i3entos i#os en esas /ita3inas, (a a Ca#i%ita s$ 3eta6 -o%i5a#i*n (o e% o "anis3o & 3ejo a s$ a##i*n. 'o ot o %ado, e% s$3inist o de #o3(%e3en6 tos 3ine a%es ($ede se #ont a( od$#ente, &a A$e e% e0#eso de $nos ($ede (e j$di#a o en a%"$nos #asos Ca/o e#e a ot os. 'o eje3(%o, e0iste $na #o3(eten#ia ent e %a a-so #i*n intestina% & e0# e#i*n ena% de% (otasio, 3a"nesio & #a%#io, de Co 3a A$e a%tas #on#ent a#io6 nes de (otasio inBi-en %a a-so #i*n intestina% de 3a"nesio, & a%tas #on#ent a#iones de este I%ti3o i3(iden %a a-so #i*n intestina% de% (otasio & de% #a%#io. S La Ci- a es %a (a te #o3esti-%e de %as (%antas A$e no ($ede di"e i se en e% est*3a"o & esistente a %a a-so #i*n en e% intestino de%"ado, (o A$e no se dis(onen de %as en5i3as ne#esa ias (a a o3(e %os en%a#es de %os 3onosa#D idos, #on %os A$e estD #onstit$ida, (e o s$C e $na tota% o (a #ia% di"esti*n en e% #o%on. A$nA$e no ( o(o #ionan n$t ientes, son esen#ia%es (a a %a sa%$d, ade3Ds a$3entan %a sensa#i*n de sa#iedad. Se e#o3ienda in"e6 i de ?9 a J9 " de Ci- a dia ia3ente. Se Ba de3ost ado A$e $na dieta i#a en Ci- as ($ede ( ote"e de% #Dn#e de #o%on. Se #%asiCi#a en C$n#i*n de s$ so%$-i%idad en a"$a +so%$-%e o inso%$-%e,, %a #o3-ina#i*n de a3-as Ci- as se #ono#e #o3o Ci- a diet4ti#a. Las /e d$ as, %as C $tas, %os #e ea%es & %as %e"$3- es son C$entes de Ci- a diet4ti#a. La Ci- a so%$-%e +(e#tinas, "o3as, 3$#!%a"os & a%"$nas Be3i#e%$%osas, estD ( esente en %a ($%(a de %as C $tas, en %a a/ena & en a%"$nas %e"$3- es, a% diso%/e se en a"$a, Co 3a $n "e% en e% intestino, %o A$e (e 3ite %a a-so #i*n 3Ds $niCo 3e de %a "%$#osa en e% t a#to di"esti/o, e/itando e% est e)i3iento. Ta3-i4n #on6 t i-$&en a ed$#i e% ni/e% de #o%este o% san"$!neo, a% dis3in$i s$ a-so #i*n intestina%. La Ci- a so%$-%e, se a)ade a %os a%i3entos ( o#esados (a a 3ejo a s$ te0t$ a. La Ci- a inso%$6 -%e ( esente (o eje3(%o en %os #e ea%es inte" a%es & se3i%%as, #onsta de #e%$%osa & Be3i6 #e%$%osa /e"eta% & ot os 3ate ia%es indi"e i-%es. 'asa (o e% intestino sin di"e i se, (e o etiene a"$a #o3o $na es(onja, %o A$e #ont i-$&e a %a e"$%a idad de% t a#to intestina%. La

43

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

3asti#a#i*n de Ci- a esti3$%a %a se# e#i*n de %a sa%i/a & %a 3asa A$e (asa a% est*3a"o & %os intestinos, et asa %a di"esti*n & da 3Ds tie3(o (a a %a a-so #i*n de n$t ientes. S S$stan#ias -ioa#ti/as o #o3($estos CitoA$!3i#os. Los a%i3entos C$n#iona%es son aA$e%%os A$e ( o(o #ionan ade3Ds de %as ne#esidades n$t iti/as, -eneCi#ios Cisio%*"i#os. A%"$nos a%i6 3entos son #onside ados #o3o C$n#iona%es (o A$e son C$entes de #o3($estos CitoA$!3i6 #os. Los CitoA$!3i#os son #o3(onentes A$!3i#os %o#a%i5ados en %as (%antas. M$#Bos de 4stos tienen ( o(iedades (a a %a sa%$d & estDn aso#iados #on %a ed$##i*n en e% ies"o de #Dn#e & ot as enCe 3edades de"ene ati/as. A%"$nos a#tIan #o3o antio0idantes & ot os aCe#tan a %a a#ti/idad de en5i3as. Las e#o3enda#iones diet4ti#as a#onsejan a$3enta e% #ons$3o de C $tas & /e d$ as (o A$e estos a%i3entos son C$entes i3(o tantes de CitoA$!6 3i#os. Los antio0idantes son se"In Qa%%iUe%% +?999, s$stan#ias nat$ a%es A$e, ( esentes a -ajas #on#ent a#iones es(e#to a %as de $n s$st ato o0ida-%e +-io3o%4#$%a,, eta dan o ( e/ienen s$ o0ida#i*n. Se en#$ent an en a-$ndan#ia en " an /a iedad de a%i3entos #o3o C $tas, /e 6 d$ as & #e ea%es. Los eCe#tos da)inos de %os adi#a%es %i- es estDn #ont o%ados en e% o "a6 nis3o 3ediante $n a3(%io es(e#t o de antio0idantes de o i"en end*"eno +en5i3as antio0i6 dantes, a%-I3ina, t ansCe ina, #e $%o(%as3ina, D#ido I i#o, -i%i $-ina, et#., & e0*"eno a t a6 /4s de %a dieta +/ita3inas E & C, #a otenoides, se%enio, #o3($estos Cen*%i#os, et#.,. E% 3odo de a#t$a#i*n de %os antio0idantes se #%asiCi#an en ( i3a ios +%os A$e i3(iden %a Co 3a#i*n de adi#a%es %i- es, ent e %os A$e desta#an %os #o3(%ejantes de 3eta%es de t ansi#i*n,, se#$nda ios +%os A$e inte $3(en %a ea##i*n de ( o(a"a#i*n (o ina#ti/a#i*n o des(%a5an a %as es(e#ies ea#ti/as de o0i"eno, #o3o %a /ita3ina C, & te #ia ios +%os A$e e(a an e% da)o #a$sado a %as 3o%4#$%as o e%i3inan aA$e%%as A$e se Ban est o(eado,. Los antio0idantes se di/iden en aA$e%%os ( esentes en %a 5ona Bid oso%$-%e de %as %i(o( ote6 !nas +%a /ita3ina C, e% D#ido I i#o, %a -i%i $-ina, %os tio%i#os & %as QDL, & aA$e%%os ( esentes en %a 5ona %i(!di#a +%a /ita3ina E, %a #oen5i3a H, %a %i#o(ina, %os C%a/onoides & e% -6#a oteno,. Ot os antio0idantes de inte 4s son e% "%$tationa, %as #ata%asas, %a s$(e o0idodis3$tasa, e% se%enio & e% 5in#. A%"$nos est$dios +;$5ad5i# et a%., ?99?, Ban de3ost ado ta3-i4n ( o(ie6 dades antio0idantes en a%"$nos o%i"oe%e3entos #o3o son e% 3an"aneso, ( esente en %os #e ea%es, e% t4 & %os t$-4 #$%os, & e% 3o%i-deno, a-$ndante en %as j$d!as, B$e/os, a%i3entos inte" a%es & %e"$3- es. S E% a"$a #onstit$&e %as dos te #e as (a tes de% #$e (o B$3ano ad$%to, es tan i3(o tante (a a todas %as C$n#iones #o (o a%es A$e no Ba& A$ien ($eda so- e/i/i 3Ds de t es d!as sin e(one e% a"$a A$e e%i3ina. E% o "anis3o (ie de $nos 8 %it os de a"$a a% d!a, %a e(one en (a te de %os a%i3entos +%as C $tas & %as /e d$ as (oseen de $n J9 a $n <7M de a"$a,, (e o e% esto de-e to3a se en Co 3a de %!A$idos, $nos = /asos " andes a% d!a. E% estado de sa%$d de $na (e sona de(ende de %a #a%idad de %a n$t i#i*n de %as #4%$%as. 'o %o tanto, %a Ini#a Co 3a de a#t$a /o%$nta ia3ente so- e e% estado n$t i#iona% es 3ejo ando

44

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

%os BD-itos a%i3enta ios 3ediante $na e%e##i*n a#e tada de %os a%i3entos A$e #onstit$&en %a dieta. Una dieta eA$i%i- ada es i3( es#indi-%e (a a #onse"$i $na sa%$d *(ti3a, a$3en6 ta %a /ita%idad & ( e/eni & #$ a %as enCe 3edades. La (i D3ide a%i3enta ia es $na Be a6 3ienta A$e (e 3ite e%a-o a & (%aniCi#a dietas en C$n#i*n de #ada $no de %os #in#o " $(os de n$t ientes +Ki". ?.?,. Es e% 34todo $ti%i5ado (a a s$"e i %a /a iedad de a%i3entos a #on6 s$3i en Co 3a #otidiana. Lo A$e ( o(one %a (i D3ide es e% #ons$3o de %os ( od$#tos A$e %a #o3(onen en ( o(o #iones (a e#idas a %as de s$s es#a%ones. La Co 3a de %a (i D3ide eC%eja %as ( o(o #iones e%ati/as de #ada " $(o de a%i3entos A$e de-en in#%$i se en %a dieta. La -ase an#Ba de %a (i D3ide estD -asada en a%i3entos A$e #on6 tienen $n a%to #ontenido de Bid atos de #a -ono, #o3o e% (an, a o5, (astas & (atatas, ent e ot os, esos a%i3entos son a(o te de /ita3inas de% " $(o ;, Ci- a, & 3ine a%es #o3o e% Bie6 o, 3a"nesio & 5in#. Los a%i3entos #on a%tos #ontenidos en Bid atos de #a -ono son e% s$s6 tento de $na dieta sa%$da-%e & se e#o3ienda %a in"esta de ent e J & @@ (o #iones de a%i6 3entos de este " $(o a% d!a. En e% ni/e% si"$iente de %a (i D3ide se sitIan dos " $(os de a%i3entos de o i"en /e"eta%: e% " $(o de %as /e d$ as de% A$e se e#o3ienda e% #ons$3o de ent e 8 & 7 (o #iones a% d!a & e% " $(o de %as C $tas de% A$e se e#o3iendan de ent e ? a > (o #iones a% d!a, estos a%i3entos a(o tan /ita3inas A & C, Ci- as, D#ido C*%i#o & 3ine a6 %es de 3a"nesio, Bie o & (otasio, ent e ot os. E% si"$iente ni/e% de# e#iente de %a (i D3ide eC%eja e% #ons$3o e#o3endado de $n nI3e o 3Ds (eA$e)o de (o #iones & #o3( ende dos " $(os de a%i3entos ( in#i(a%3ente de o i"en ani3a%, (o $n %ado e% " $(o de %a %e#Be & %os de i/ados %D#teos, de% #$a% se e#o3iendan de ? a 8 (o #iones & A$e a(o ta a %a n$t i6 #i*n ( ote!na, i-oC%a/ina, /ita3ina D & #a%#ioR & e% " $(o de %a #a ne, B$e/os, %e"$3inosas de " ano, et#. de% #$a% se e#o3iendan de ? a 8 (o #iones a% d!a, & A$e ( in#i(a%3ente son C$ente de ( ote!nas, nia#ina, /ita3inas de% " $(o ;, Bie o & 5in#. En e% /4 ti#e 3Ds est e6 #Bo de %a (i D3ide se en#$ent an %as " asas, a#eites & d$%#es. Estos a%i3entos de-en #on6 s$3i se #on 3ode a#i*n des($4s de A$e se Ban satisCe#Bo ot as ne#esidades n$t iti/as.

C$ i*)% *,l&!%

G0)%)% + )&!i#!%

L!&6!, +$(,0# + *!0i5)*$% l8&#!$%

P0$#!1")%= #a nes, (es#ado, B$e/os, C $tos se#os & %e"$3inosas

<!0*,0)%

:0,#)%

>i*0)#$% *! &)04$"$

:i(,0) 2.2. Pi08 i*! )li !"#)0i).

4-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

A$nA$e %a #o3(osi#i*n de %os a%i3entos es /a ia-%e de(endiendo de %os Ca#to es de ( od$#6 #i*n & t ansCo 3a#i*n, %os #$ad os ?.J6?.@? (e 3iten #ono#e %as #on#ent a#iones ( o3e6 dio de n$t ientes en %os a%i3entos 3Ds e( esentati/os +E% MadCa et a%., @<<=,.

C$ad o ?.J Co3(osi#i*n n$t i#iona% de #e ea%es.


CEREALES
A00$9 4l)"&$ &$&i*$ A5!") E%/!l#), !" !" &$/$% 6)0i") M)19, !" (0)"$ T0i($, P)" P)" !" *! *! 6)0i") &!"#!"$ #0i($ P)" *! #0i($ i"#!(0)l

Ene "!a +P#a%, ' ote!na +", MAC2ONUT2IENTES (o @99 " de a%i3ento G%I#idos +", L!(idos tota%es +", AGS +", AGM +", AG' +", Co%este o% +3", Ki- a +", A"$a +", Sodio +3", MINE2ALES (o @99 " de a%i3ento 'otasio +3", Ca%#io +3", K*sCo o +3", Ma"nesio +3", Qie o +3", Yin# +3", K%Io +3", .ITAMINAS (o @99 " de a%i3ento 2etino% +N", To#oCe o% +3", Tia3ina +3", 2i-oC%a/ina +3", Nia#ina +3", 'i ido0ina +3", [#ido C*%i#o +N", [#ido as#* -i#o +3",

@?8 ?.? ?<.J 9.8 9.9= 9.9< 9.@? 9 9.= :8.9 ? ?= @9 ?= @9 9.< @.@ Z 9 9.@9 9.@@ 9.9@ @.99 9.?9 ?@ 9

8J: @>.9 JJ.7 :.9 @.>7 8.99 8.8> 9 ?@ @8.> 7 >99 :9 >89 @>9 >.9 8.@ Z 9 @.@9 9.7J 9.@7 @.99 9.@J >> 9

8J9 @9.> :7.8 ?.9 Z Z Z 9 Z @9.9 8 8>< ?9 899 =9 8.9 Z 9.9= 9 9.89 9.89 9.@9 @.79 9.89 Z 9

888 <.? J7.? 8.= Z Z @.:9 9 <.? @?.7 J 889 @7 ?7J @?9 @.7 9.8 9.9J <9 ?.?9 9.8J 9.?9 @.79 9.>9 @ 9

88: @@.8 :>.= @.? 9.?> 9.?< 9.:J 9 8.9 @>.@ ? @9= @7 <9 @JJ ?.9 8.7 Z 9 9.J9 9.8@ 9.9= ?.@9 9.8= 78 9

?>@ :.9 7@.9 @.9 9.@< 9.@7 9.: 9 7.> >9.9 77? @J< ?< @>9 87 ?.7 9.8 9.9@ 9 9.9< 9.@= 9.@? 9.<9 9.?9 ?? 9

?88 :.= ><.: @.: 9.7? 9.8? 9.=8 9 ?.: 8<.9 7>9 @89 7= <9 9.< 9.< 9.8 9.9= 9 9.@9 9.9< 9.9J @.99 9.9> ?? 9

?@J <.9 >@.= ?.: 9.J: 9.7@ @.>7 9 =.7 >8.9 8=9 ?:9 J8 ?J7 <? ?.9 9.: 9.@ 89 9.>9 9.?8 9.@7 8.89 9.8J @= 9

4.

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

C$ad o ?.:. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de B$e/os, %D#teos & a#eite de o%i/a.
>UE<OS, L?CTEOS Y ACEITE DE OLI<A
L!&6! !"#!0) L!&6! Y$(,0# M)"#!@,ill) A,!%$ A,!%$ A&!i#! >,!5$ *! *!%")#)*) ")#,0)l 30!%&$ &) ! 4!0# *! $li5) ()lli")

Ene "!a +P#a%, ' ote!na +", MAC2ONUT2IENTES (o @99 " de a%i3ento G%I#idos +", L!(idos tota%es +", AGS +", AGM +", AG' +", Co%este o% +3", Ki- a +", A"$a +", Sodio +3", MINE2ALES (o @99 " de a%i3ento 'otasio +3", Ca%#io +3", K*sCo o +3", Ma"nesio +3", Qie o +3", Yin# +3", K%Io +3", 2etino% +N", To#oCe o% +3", .ITAMINAS (o @99 " de a%i3ento Tia3ina +3", 2i-oC%a/ina +3", Nia#ina +3", 'i ido0ina +3", [#ido C*%i#o +N", [#ido as#* -i#o +3",

J< 8.7 7.7 8.8 ?.7 @.? 9.@@ @> 9 =:.7 >= @7: @?9 <? @? 9.@ @.9 9.9? 8@ 9.@ 9.98 9.@= 9.@ 9.97 @? @

8> 8.7 7.9 9.@ 9.9J 9.98 9 9 9 <9.7 79 @J8 @?7 <J @? 9.@ @.9 9.9? @ 9.@ 9.98 9.@< 9.@ 9.9> @? @

79 8.> J.? ?.? 9.< 9.87 9.98 = 9 =:.7 >= @7: @?9 <? @? 9.@ @.> 9.9? 8@ 9.@ 9.98 9.@= 9.@ 9.97 @= @

J:@ 9.: 9.J :> >=.8 ?8.> @.<9 ?79 9 @7.8 7 @J @8 ?@ 8 9.@ 9 9.@? J78 ?.? 9.9@ 9.9? 9 9.9@ 9 9

?@9 @7 >.9 @7 <.J >.> 9.>7 <: 9 78 8:7 <7 :< @8: : 9.> Z Z 8?7 9.: 9.9@ 9.?8 9.@ 9.9J Z 9

899 ??.= 9.87 ?8 @7.> :.@ 9.87 :? 9 >> <>> @97 >99 8@9 ?< 9.J 9.: Z J89 9.= 9.9> 9.8: @.? 9.?9 @= 9

=<: 9 9.? <<.J @>.: :8.9 @?.9 @ 9 9.? 9 9 @ 9 9 9.@ 9 9 @?9 @8.? 9 9 9 9 9 9

@78 @?.> @.7 @9.< >.@8 7.@8 @.? >79 9 :8.= @?: @>> 7= ??@ @8 ?.: 9.: 9.@? ?9? 9.= 9.@8 9.87 9.@ 9.@? 8@ 9

47

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

C$ad o ?.=. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de #a nes.


CARNES
P$ll$ %i" /i!l P)5$ C)0"! Bi%#!& %i" )(0) *! /i!l *! #!0"!0) #!0"!0) C6,l!#) *! &$0*!0$ C6,l!#) *! &!0*$ C) '" &$&i*$ C) '" %!00)"$

Ene "!a +P#a%, ' ote!na +", MAC2ONUT2IENTES (o @99 " de a%i3ento G%I#idos +", AGS +", AGM +", AG' +", Co%este o% +3", Ki- a +", A"$a +", Sodio +3", MINE2ALES (o @99 " de a%i3ento 'otasio +3", Ca%#io +3", K*sCo o +3", Ma"nesio +3", Qie o +3", Yin# +3", K%Io +3", 2etino% +N", .ITAMINAS (o @99 " de a%i3ento To#oCe o% +3", Tia3ina +3", 2i-oC%a/ina +3", Nia#ina +3", 'i ido0ina +3", [#ido C*%i#o +N", [#ido as#* -i#o +3",

@?J @<.@ 9.= 9.8: 9.>= 9.>9 7: 9 :7 JJ ?J> @> ?@? @> @.@ ?.7 Z @@ 9.89 9.:9 9.<9 @9.7 9.7> = 9

@9< ?@.< 9.7 ?.?9 9.=9 9.7< 9.J7 >< 9 J9.> J8 899 ?7 ??J ?: @.> @.? Z < ?.7 9.@9 9.@= @9.7 9.@: ?> 9

@?8 ?9.8 9 >.J ?.9J ?.?J 9.@< 7< 9 77.8 8>7 777 < 8@: 8= 8.< J.@ Z 9 9.@J 9.@> 9.8> 7.J 9.J8 @8 9

@J= @< 9.7 @9 8.> 7.77 9.? :9 9 77.8 @9J9 ?@? @? ??9 7< ?.? 7.7 Z 9 9.7 9.97 9.@< >.: 9.7: @? 9

8J7 @>.: 9 8> @:.@ @>.: @.=@ := 9 :8.7 =9 >@: @J @<? ?> ?.9 8.7 Z 9 9.@> 9.9< 9.?> 7.= 9.@> ?9 9

8?< @7.< 9 ?<.7 @?.7 @>.@ ?.>> :? 9 :>.J J9 8=: 8 ?9> ?: @.9 8.8 Z J 9.@ 9.<9 9.?8 >.7 9.79 @@ ?

?:9 @>.> 9 ?8.J <.?? @@.= ?.>7 J9 9 J8.< =:J ?:9 @9 @8J ?> ?.7 @.J Z 9 9 9.J@ 9.?J 8.7 9.8J > 9

87J @: 9 87 @@.: @7.J >.@7 J? 9 >? @>99 ?>= @9 ?9: ?9 ?.8 @.8 Z 9 ?.9< 9.77 9.?9 8.7 9.>9 @ 9

L!(idos tota%es +", @.J7

48

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

C$ad o ?.<. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de (es#ados & 3a is#os.


PESCADOS Y MARISCOS
B)&)l)$ C)4)ll) M!0l,9) L!"(,)*$ S)0*i") C)l) )0 G) 4) S)l '" 30!%&$

Ene "!a +P#a%, ' ote!na +", MAC2ONUT2IENTES (o @99 " de a%i3ento G%I#idos +", L!(idos tota%es +", AGS +", AGM +", AG' +", Co%este o% +3", Ki- a +", A"$a +", Sodio +3", MINE2ALES (o @99 " de a%i3ento 'otasio +3", Ca%#io +3", K*sCo o +3", Ma"nesio +3", Qie o +3", Yin# +3", K%Io +3", 2etino% +N", .ITAMINAS (o @99 " de a%i3ento To#oCe o% +3", Tia3ina +3", 2i-oC%a/ina +3", Nia#ina +3", 'i ido0ina +3", [#ido C*%i#o +N", [#ido as#* -i#o +3",

:J @:.> 9 9.: 9.@= 9.@@ 9.8< 79 9 =@.@ :? 879 ?> @<9 ?7 9.> 9.8 9.? @9 9.89 9.9J 9.97 ?.@ 9.?9 : ?

??9 @< 9 @J >.>9 J.:8 >.>@ =9 9 J=.? <7 8<J @? ?8= ?= @.9 @.9 9.87 @99 @.J9 9.@> 9.87 :.: 9.J8 @? 7

:8 @J.= 9 9.J 9.@: 9.@? 9.?: J9 9 =9.= @9@ ?<> >@ @>? ?> @.? 9.: Z : @.@9 9.@9 9.?9 ?.9 9.@J ?J 9

=@ @:.@ 9 @.> 9.?= 9.8= 9.:? J9 9 =9 @99 89< ?< @<7 >< 9.= 9.7 Z @7 ?.?9 9.9J 9.@9 8.9 9.@7 @9 @

@:> ?@ 9 @9 8.?7 8.?7 8.?7 @99 9 :8.= @99 =7 ?7= ?> ?.7 @.@ Z ?9 9.=> 9.9? 9.?7 <.: 9.<: @? 9

J? @>.? 9 9.J 9.@9 9.@9 9.>9 @:9 9 =?.? ?J@ ?:8 ?< @>8 8> 9.= @.< Z 7@ @.8J 9.9: 9.97 ?.J 9.>@ @= J

8< :.< 9 9.= 9.@: 9.9: 9.8> JJ 9 :=.> @>J ?JJ <? ??> J: @.= 9.8 9.@J @7 9.?8 9.97 9.98 ?.> 9.@8 @ ?

@7> @J 9 @9 ?.9 >.J 8.9 :9 9 J7.7 7@ 8:@ @8 ?JJ ?< @.9 @.9 9.7= JJ ?.9@ 9.@: 9.@: :.7 9.<= ?? @

49

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

C$ad o ?.@9. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de %e"$3- es & C $tos se#os.


LEGUMBRES Y :RUTOS SECOS
C,*1) G)04)"9$ L!"#!7) >)4) S$7) 5!0*! G,i%)"#! Al !"*0) N,!9

Ene "!a +P#a%, ' ote!na +", MAC2ONUT2IENTES (o @99 " de a%i3ento G%I#idos +", L!(idos tota%es +", AGS +", AGM +", AG' +", Co%este o% +3", Ki- a +", A"$a +", Sodio +3", MINE2ALES (o @99 " de a%i3ento 'otasio +3", Ca%#io +3", K*sCo o +3", Ma"nesio +3", Qie o +3", Yin# +3", K%Io +3", 2etino% +N", .ITAMINAS (o @99 " de a%i3ento To#oCe o% +3", Tia3ina +3", 2i-oC%a/ina +3", Nia#ina +3", 'i ido0ina +3", [#ido C*%i#o +N", [#ido as#* -i#o +3",

?>@ ?8 8< 9.? 9.97 9.9: 9.@8 9 ?? @@.J ?9 @899 @97 >89 @89 J.@ 9.< 9.9< J: 9.79 9.J9 9.?9 ?.@9 9.9J @8: ?

897 ?9 >=.J 8.> 9.89 9.:9 @.>9 9 <.7 @@.9 ?: 7=9 @@9 >?= @9= J.7 @.: Z 89 9.>@ 9.79 9.@7 @.79 9.7> ?:< >

89> ?8.= 78.? @ 9 9 9.<9 9 @@.: @@.= > =@9 :> >@? :: J.< @.: 9.98 @: 9.@J 9.>8 9.?J ?.?9 9.?J ?9= 9

@7> <.8 89.9 9.7 9 9 9.79 9 8.= <.: > ??= 8@ @9J 8: @.8 9.< Z ? 9.9= 9.9= 9.9= 9.J9 9.9J == 9

>98 88.> 88.8 J.9 9.:9 @.@9 ?.:9 9 7 :.9 > @:79 ?J9 7<9 ?79 =.J 9.= 9.8J <7 @8.8 @.99 9.89 ?.79 9.97 @99 9

J: 7.= @9.J 9.> 9.@= 9.@7 9.9? 9 7.? @9.J ?J <89 7@ 8:= @@J 7.? 9.J Z @8 9.9@ 9.:J 9.?: ?.=9 9.@J =J @

7J7 @J.< >.8 78.7 >.>> 8=.89 7.=8 9 @>.8 7.9 ?9 =87 ?7? >7> @:9 >.: 9.= 9.@9 ?8 ?7.? 9.?7 9.J9 >.@9 9.9J @J 8

7?7 @9.J 7 7@.7 7.=: =.> 8J.= 9 7.? 7.9 ? 7:9 =: >@9 @87 ?.@ 9 9.:9 @9 @?.8 9.87 9.@9 @.99 9.=: 9 8

-0

?. ALIMENTOS Y NUT2IENTES

C$ad o ?.@@. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de /e d$ as.


<ERDURAS
Al&)&6$3) B!0!"7!") C)l)4)9) C!4$ll) L!&6,() Pi i!"#$ T$ )#! D)")6$0i) 0$7$

Ene "!a +P#a%, ' ote!na +", MAC2ONUT2IENTES (o @99 " de a%i3ento G%I#idos +", L!(idos tota%es +", AGS +", AGM +", AG' +", Co%este o% +3", Ki- a +", A"$a +", Sodio +3", MINE2ALES (o @99 " de a%i3ento 'otasio +3", Ca%#io +3", K*sCo o +3", Ma"nesio +3", Qie o +3", Yin# +3", K%Io +3", 2etino% +N", To#oCe o% +3", .ITAMINAS (o @99 " de a%i3ento Tia3ina +3", 2i-oC%a/ina +3", Nia#ina +3", 'i ido0ina +3", [#ido C*%i#o +N", [#ido as#* -i#o +3",

>? ?.= :.<8 9.@ 9 9 9.@ 9 ?.? =?.7 >: 879 78 @89 ?J @.7 9.@ Z @7 9.@> 9.@? 9.9> 9.8 9.9J @9 J

?: @.9 7.>J 9.?J 9 9 9.? 9 @.? <?.J > ?>9 @? ?9 @9 9.> 9.@ Z 7 9.9@ 9.9> 9.97 9.J 9.9< < 7

@7 @.7 =.= 9.> 9 9 9.> 9 9.< <@.8 @ 8=8 ?? >> = 9.= 9.? Z @99 @.@9 9.97 9.9: 9.7 9.@9 @: <

?8 9.< 7.? 9 9 9 9 9 @.8 ==.9 < @:7 ?: >? @@ 9.7 9 9.9> 88 9.@ 9.98 9.98 9.? 9.@8 8 @9

@? @ @.? 9.> 9 9 9.> 9 @.7 <>.: @9 ??> 8: 8@ @@ @.9 9 9.98 @79 9.> 9.9J 9.9= 9.> 9.9J @@ @9

?> 9.= 7.@ 9.? 9 9 9.? 9 @.9 <?.9 ? ?@8 @9 ?J @? 9.: 9.@ Z @99 8.@ 9.9: 9.97 9.> 9.?: @@ @>9

@> @.> ?.7 9.? 9 9 9.? 9 9.: <8.= J ?<: @8 ?: ?9 9.7 9.@ 9.9? @88 9.= 9.9J 9.9> 9.J 9.@9 J ?>

?8 9.: 7.> 9 9 9 9 9 ?.< ==.? J9 ?<9 8: 8J @: ?.@ 9.@ 9.9> @@99 9.J 9.9J 9.97 9.J 9.@9 @9 =

-1

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

C$ad o ?.@?. Co3(osi#i*n n$t i#iona% de C $tas.


:RUTAS
Pl8#)"$ C!0!9) Ci0,!l) :0!%) M)"9)") N)0)"7) M!l'" PiE) U5)

Ene "!a +P#a%, ' ote!na +", MAC2ONUT2IENTES (o @99 " de a%i3ento G%I#idos +", L!(idos tota%es +", AGS +", AGM +", AG' +", Co%este o% +3", Ki- a +", A"$a +", Sodio +3", MINE2ALES (o @99 " de a%i3ento 'otasio +3", Ca%#io +3", K*sCo o +3", Ma"nesio +3", Qie o +3", Yin# +3", K%Io +3", 2etino% +N", .ITAMINAS (o @99 " de a%i3ento To#oCe o% +3", Tia3ina +3", 2i-oC%a/ina +3", Nia#ina +3", 'i ido0ina +3", [#ido C*%i#o +N", [#ido as#* -i#o +3",

:< @.@ @<.? 9.8 9.@8 9.9> 9.@@ 9 9.7 :7.< @ 8=? = ?: 8J 9.: 9.? 9.9? 8= 9.7 9.97 9.9J 9.: 9.8: ?? @@

>: 9.J @@.< 9 9 9 9 9 @.: =@.J 8 ?@9 ?9 ?9 @7 9.> 9.? 9.9? @> 9.@ 9.9> 9.9> 9.8 9.97 J @7

8= 9.7 <.J 9 9 9 9 9 >.@ =>.? ? ??@ @> @= @9 9.> 9.@ 9.9? 87 9.= 9.9: 9.9> 9.> 9.97 @ 7

?J 9.J J.? 9 9 9 9 9 ?.? =<.< ? @7J ?> ?7 @7 @.9 9.@ 9.9? @8 9.? 9.98 9.9J 9.J 9.9J @7 J

>J 9.8 @? 9.8 9.9< 9.9? 9.@< 9 ?.9 =>.8 ? @@> > J @9 9.> 9.@ Z J 9.> 9.9@ 9.9? 9.@ 9.98 > ?

87 9.= =.7 9 9 9 9 9 ? =7.< @ @=< >? ?? @> 9.> 9.@ 9.97 @7 9.8 9.9< 9.9> 9.> 9.97 ?J 79

?> @ 7.8 9.@7 9 9 9 9 @ <8.J @> 8?9 @< 89 ?9 9.= 9.@ Z 7 9.@ 9.97 9.98 9.7 9.9= = ?7

>J 9.7 @@.J 9.8 9 9 9 9 @.? =>.: ? @:? @J < @: 9.> 9.@ 9.9@ @9 9.9= 9.9= 9.98 9.? 9.9= = :

J@ 9.J @7.7 9 9 9 9 9 9.> =9.8 8 @=8 @7 ?9 < 9.7 9.@ 9.9@ 7 9.8 9.97 9.98 9.8 9.9: @? >

-2

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

3. RIESGOS EN LA PRODUCCIN AGROALIMENTARIA


Se"In Qe odoto, Bisto iado " ie"o de% si"%o . a.C., %os e"i(#ios # e!an A$e %os a%i3entos #onstit$!an e% o i"en de todas %as enCe 3edades. S*# ates a Cina%es de% si"%o . a. C. e#o6 3end* 3ode a#i*n en %a #o3ida & en %a -e-ida, #onside ando A$e $na (e sona de-e #o3e s*%o #$ando tiene Ba3- e & -e-e #$ando tiene sed. Qi(*# ates, #4%e- e 34di#o " ie"o &a dijo: \A$e t$ a%i3ento sea t$ 3ejo 3edi#ina]. Ga%eno, e% 34di#o 3Ds #4%e- e ent e %os I%ti6 3os #%Dsi#os, #onside a-a A$e $na ade#$ada e%e##i*n de a%i3entos e a C$nda3enta% (a a $na /ida %a "a & sana. En e% si"%o V, e% 24"i3en Sanitatis Sa%e nitan$3, de %a Es#$e%a de Sa%e no, en $n (oe3a dedi#ado a %a dieta, di#e en s$s ( i3e os /e sos: \Si te Ca%tan 34di6 #os, sean t$s 34di#os estas t es #osas: 3ente a%e" e, des#anso, dieta 3ode ada]. La #on6 /i##i*n de A$e %a dieta e a $n e%e3ento C$nda3enta% en %a sa%$d & en %a %on"e/idad dio %$"a a $na " an /a iedad de est$dios a (a ti de% si"%o VIII. En e% si"%o V.II, e% 34di#o in"%4s Geo "e Qe -e t aCi 3*: \A$ien A$ie a A$e Ba&a sido e% (ad e de %a enCe 3edad, $na 3a%a dieta C$e s$ 3ad e]. La sa%$d es e% es$%tado de %a inte a##i*n ent e %a #a(a#idad de ada(ta#i*n Be edada +3a 6 #ada (o %os "enes, & %as #i #$nstan#ias (a ti#$%a es +3a #adas (o e% a3-iente,. Si e% 3edio a3-iente es %o s$Ci#iente3ente Bosti% +3a%a dieta, #onta3ina#i*n, e0(osi#i*n a /i $s, a%e "ias, et#.,, se e0#ede %a #a(a#idad de ada(ta#i*n & se enCe 3a. En %as I%ti3as d4#adas se Ba de3ost ado %a inC%$en#ia de %os 3ode%os diet4ti#os so- e %as enCe 3edades, Ba-i4ndose e#ono#ido $n a$3ento de #ie tas enCe 3edades # *ni#as, no #onta"iosas, #o3o #onse#$en#ia de %a dieta & %os BD-itos de /ida. La #%a/e de $na -$ena a%i3enta#i*n estD en $na dieta sana & eA$i%i- ada A$e ( o(o #ione %a #antidad ade#$ada de n$t ientes. Un eje3(%o de e%%o estD en %a in#iden#ia de %as enCe 3edades #a dio/as#$%a es, A$e en %a a#t$a%idad #onstit$&en e% ( o-%e3a de sa%$d 3Ds i3(o tante de %a (o-%a#i*n ad$%6 ta de %os (a!ses desa o%%ados, a$nA$e %a in#iden#ia de estas enCe 3edades es /a ia-%e en C$n#i*n de %a 5ona "eo" DCi#a, siendo e% D ea 3edite Dnea donde se ( esentan %os ni/e%es 3Ds -ajos de% 3$ndo, estando e%a#ionado #on %a dieta de esta 5ona. A$nA$e es (osi-%e A$e %a #o3-ina#i*n de $n "%o-a% de Ca#to es ( ote#to es +ni/e%es e%e/ados de #o%este o% -$eno6QDL, dieta #a dio( ote#to a, !ndi#e de 3asa #o (o a% 3Ds ed$#ido, 3a&o a#ti/idad C!si#a & Ca#to es a3-ienta%es, sean ta3-i4n es(onsa-%es de esta (a adoja. Una %ista de todas %as (osi-%es enCe 3edades de-e a-a #a todos %os as(e#tos de %a ea%i6 dad so#ia%, &a A$e %a sa%$d se 3aniCiesta en todas %as #ondi#iones de %a /ida B$3ana. Se"In %a teo !a de 'a a#e%so, 3!sti#o s$i5o de% si"%o V.I & eCo 3ado de %a 3edi#ina, se e#ono6 #!an #in#o #ate"o !as ( in#i(a%es de #a$sas de %a enCe 3edad: S E0te io es & a3-ienta%es. Ca%o , C !o, /iento, %%$/ia, t a$3atis3os, -a#te ias, /i $s & #onta3ina#i*n. S .enenos e i3($ e5as: A%i3entos est o(eados o no ade#$ados, s$stan#ias t*0i#as, s$stan#ias A$!3i#as, Bie -as & 3edi#a3entos #on eCe#tos se#$nda ios indesea-%es.

-3

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

S Gen4ti#as & Be edita ias: T asto nos de o i"en "en4ti#o, desn$t i#i*n & de 4"i3en a%i6 3enti#io insano t ans3itido (o e% ( o"enito , o d$ ante e% e3-a a5o. S 'si#o%*"i#as: Est 4s, aC%i##i*n, t a$3as (si#o%*"i#os, Biste ia & ot os t asto nos e3o6 #iona%es. S Es(i it$a%es. En esta %ista, %a dieta eA$i/o#ada s*%o es $na #a$sa, ent e ot as 3$#Bas A$e #a$san %os t asto nos de sa%$d. 'e o es #ono#ido A$e %a dieta ($ede e0a#e -a %os eCe#tos de %as de3Ds enCe 3edades, de-i%itando %a esisten#ia & ( oC$ndi5ando so- e e% siste3a in3$nita6 io. La dieta #o e#ta no sie3( e es $na #$ a di e#ta, sino A$e a#tIa indi e#ta3ente Co ta6 %e#iendo e% o "anis3o & (e 3itiendo A$e e% siste3a in3$nita io e#$(e e s$ (oten#ia. So- e %a sa%$d inC%$&en Ca#to es so#ia%es #o3o e% esti%o de /ida, e% 3edioa3-iente & Ca#to6 es "en4ti#os. La dieta, & en #onse#$en#ia %a a%i3enta#i*n estDn #onside adas #o3o se"6 3entos i3(o tantes A$e o#asionan ( o-%e3as so- e %a sa%$d, #onside ando ade3Ds, A$e ($ede inC%$i so- e %os ot os #o3(onentes #o3o e% esti%o de /ida. La a%i3enta#i*n & %os BD-i6 tos a%i3enti#ios de %a #i/i%i5a#i*n a#t$a% ( e#isan de $na eCo 3a #$a%itati/a & #$antitati/a. Anti"$a3ente %os ( od$#tos a" !#o%as e an #ons$3idos (o %os ( o(ios ( od$#to es, sin s$C i nin"$na t ansCo 3a#i*n. Las t4#ni#as de ( od$##i*n & de #onse /a#i*n de a%i3entos no ne#esita-an ( D#ti#as a-$si/as, ni $ti%i5a-an ene "!a e0te io . La ind$st ia a" oa%i3enta6 ia Ba #a3-iado, %os ( od$#tos a" !#o%as son t ansCo 3ados en a%i3entos #on distinto sa-o & #on #a a#te !sti#as diCe entes a %os de %os ( od$#tos o i"ina%es, a$3entando #on e%%o %os ies"os so- e %a #a%idad & sa%$d de %os a%i3entos. A#t$a%3ente e0isten t es te3o es aso#iados a %a ( od$##i*n a" oa%i3enta ia A$e ( eo#$(an a% #ons$3ido R $no es %a i3(o tan#ia A$e tiene (a a %a sa%$d %as s$stan#ias A$e se a)aden inten#ionada3ente a %os a%i3entos (a a Ca#i%ita s$ #onse /a#i*n & as(e#to, estas s$stan6 #ias Ban de se %e"a%es e identiCi#a se en %os en/o%to ios & en #on#ent a#iones i"$ osa3en6 te esti($%adas. Ot o te3o , es e% (e%i" o Ba#ia %as s$stan#ias t*0i#as A$e ( o#eden de% 3edio a3-iente, de% ai e & de% a"$a & A$e %%e"an a %os a%i3entos ininten#ionada3ente. La int $si*n de estas s$stan#ias t*0i#as a %os a%i3entos no sie3( e ($ede e/ita se & 3$#Bas /e#es estD C$e a de% #ont o% B$3ano. E% I%ti3o te3o , es %a (osi-%e e(e #$si*n A$e %os 34todos de o-ten#i*n de %as 3ate ias ( i3as & #onse /a#i*n de %os a%i3entos, tienen so- e s$ /a%o n$t iti/o & so- e s$ sa%$- idad. Las enCe 3edades t ans3itidas (o %os a%i3entos son $no de %os ( o-%e3as 3Ds diC$ndidos en %a sa%$d (I-%i#a. E0iste $na tenden#ia a %a a(a i#i*n de (ato%o"!as de esta !ndo%e, n$e/as o de identiCi#a#i*n e#iente, A$e ($eden se de #a D#te -io%*"i#o, A$!3i#o o C!si#o. Estas enCe 3edades A$e se (e Ci%an o ea(a e#en #o3o ( o-%e3as e3e "entes ($eden s$ "i (o /e5 ( i3e a en $na (o-%a#i*n & e0tende se a n$e/os /eB!#$%os de t ans3isi*n. En #ie tos #asos son enCe 3edades A$e &a e0ist!an, (e o #$&a in#iden#ia o dist i-$#i*n "eo" DCi#a se a3(%!a D(ida3ente (o distintos 3oti/os o -ien ($ede t ata se de (ato%o"!as diC$ndidas desde Ba#e 3$#Bos a)os, (e o A$e s*%o e#iente3ente Ban (odido identiCi#a se. La #onta6

-4

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

3ina#i*n 3i# o-iana es %a #a$sa 3Ds #o3In de t ans3isi*n de enCe 3edades a t a/4s de %os a%i3entos. E% da)o #a$sado (o %os #onta3inantes en %os a%i3entos de(ende de% ti(o de #onta3inante, %a dosis #ons$3ida, e% tie3(o t ans#$ ido desde %a in"esti*n de% #onta3i6 nante & %a edad & estado de sa%$d de% #ons$3ido . Los Ca#to es A$e dese3(e)an $n (a(e% i3(o tante en %a e(ide3io%o"!a t ans3itida (o %os a%i3entos, #o3( enden #a3-ios e%a#ionados #on %os a"entes (at*"enos, e% desa o%%o, %a $ -ani5a#i*n & %os 3odos de /ida, e#o tes de %os siste3as de aten#i*n de sa%$d, 3odiCi#a6 #iones de %os #ono#i3ientos, # een#ias & ta3-i4n #a3-ios de3o" DCi#os, %os /iajes & %as 3i" a#iones, e% #o3e #io de a%i3entos, (iensos & ani3a%es, as! #o3o %a (o- e5a & %a #on6 ta3ina#i*n. Los a%i3entos no de-en (one en (e%i" o %a sa%$d de% #ons$3ido a #onse#$en#ia de %a #on6 ta3ina#i*n (o a"entes A$!3i#os, -io%*"i#os & de ot o ti(o. D$ ante %a in"esta nat$ a% se #ons$3en " an nI3e o de s$stan#ias t*0i#as, a%"$nas son #o3(onentes A$!3i#os de% ( o6 (io a%i3ento, ot as son #onta3inantes de o i"en 3i# o-iano & ot as son ( od$#tos de de" ada#i*n, o i"inados (o %os #a3-ios A$!3i#os A$e tienen %$"a d$ ante e% ( o#esado. Las s$stan#ias t*0i#as ( esentan est $#t$ as A$!3i#as tan di/e sas #o3o a3inoD#idos, ( o6 te!nas, a3inas, a%#a%oides, "%i#*sidos & a%"$nos #o3($estos Cen*%i#os.

8.@. S$stan#ias a)adidas a %os a%i3entos


La ind$st ia de a%i3entos eA$ie e e% $so de aditi/os, (a a Ba#e C ente a %a de3anda de $n s$3inist o #ontin$o & ade#$ado de ( od$#tos. Se a)aden de%i-e ada3ente ( od$#tos A$!6 3i#os nat$ a%es o de s!ntesis, (a a 3odiCi#a %as ( o(iedades C!si#as & A$!3i#as de %os a%i6 3entos. En %a a%i3enta#i*n se e3(%ean 3Ds de 3i% aditi/os, A$e son s$stan#ias A$!3i#as A$e %es #onCie e a %os a%i3entos #$a%idades de %as A$e #a e#en o (a a 3ejo a %as A$e (oseen. De a#$e do a %a %e"is%a#i*n /i"ente en Es(a)a, se #onside a A$e $n aditi/o es $na s$stan#ia a)adida de Co 3a inten#iona% a %os a%i3entos (a a 3odiCi#a s$s ( o(iedades C!si#as, sa-o , (a D3et os de #onse /a#i*n, (e o ta3-i4n es $n aditi/o, %a s$stan#ia A$e se int od$#e (a a a$3enta e% /a%o n$t iti/o de %os a%i3entos. Esta deCini#i*n in#%$&e, ade3Ds, a #$a%A$ie s$s6 tan#ia $sada en %a ( od$##i*n, t ata3iento, e3(aA$etado, t ans(o te o a%3a#ena3iento de a%i3entos. A diCe en#ia de %os aditi/os, %os a"entes a$0i%ia es, son s$stan#ias A$e inte /ienen en e% ( o#eso de Ca- i#a#i*n & A$e (oste io 3ente son e%i3inados, o -ien se 3antiene en e% a%i3ento sie3( e & #$ando no ten"a eCe#tos so- e e% 3is3o. Estos a"entes, en #aso de (e 6 sisti en %os a%i3entos, en a%"$nos #asos, ($eden se (e%i" osos (a a %a sa%$d, (o %o A$e es i3( es#indi-%e ea%i5a $na t a5a-i%idad (a a tene #onstan#ia de s$ e%i3ina#i*n. 'a a A$e e% $so de $n aditi/o sea a#e(tado en a%i3entos destinados a% #ons$3o B$3ano, de-e se so3etido a diCe entes ( $e-as so- e ani3a%es A$e e/a%Ien s$ ino#$idad. Una /e5 Cina%i5ado este est$dio, se esta-%e#en %os ni/e%es 3D0i3os (e 3itidos, A$e sie3( e de-en se 3eno es A$e %os to%e ados (o %os ani3a%es, 3Ds sensi-%es a %os 3is3os. Se !a

--

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

desea-%e A$e se est$dia a, %a e(e #$si*n en B$3anos, (o %os eCe#tos A$e a%"$nas de estas s$stan#ias estDn ( o/o#ando. Los aditi/os a%i3enta ios a)adidos de Co 3a di e#ta 3ejo an %a #a%idad, a(a ien#ia, & sa-o de %os a%i3entos & a&$dan en e% ( o#esado o ( e(a a#i*n de %os a%i3entos. S*%o se $san %os aditi/os si se de3$est a A$e %os -eneCi#ios A$e oC e#en (esan 3Ds A$e #$a%A$ie ies"o A$e e%%os ($die an o#asiona . Los aditi/os no ($eden $sa se (a a en3as#a a ( od$#tos de inCe io #a%idad o en"a)a a% #ons$3ido . Ta3(o#o se (e 3ite e% $so de aditi/os en aA$e6 %%os a%i3entos donde se dest $&an %os n$t ientes si"niCi#ati/a3ente i3(o tantes o donde e% 3is3o eCe#to ($ede %o" a se e3(%eando ( o#esos ind$st ia%es a$to i5ados. 'o eje3(%o, no ($eden $sa se %os s$%Citos en %as #a nes (o A$e e%%os esta$ an e% #o%o ojo, ( o(o #io6 nando a estos a%i3entos $na a(a ien#ia Ca%sa de C es#$ a, & no ($eden $sa se en #o3idas A$e son C$entes i3(o tantes de tia3ina, (o A$e %os s$%Citos dest $&en este a3inoD#ido. Los aditi/os se #%asiCi#an en: Aditi/os A$e 3ejo an e% as(e#to C!si#o de %os a%i3entos: S E3$%"entes o e3$%sionantes A$e oto "an a %os ( od$#tos $na te0t$ a #onsistente & Bo3o"4nea e i3(iden A$e se se(a en. S Esta-i%i5antes & es(esantes A$e %es dan te0t$ a s$a/e & $niCo 3e. S Es(esantes. S Ge%iCi#antes. S Q$3e#tantes. S Antia(e%3a5antes. S Anties($3antes. S Antia"%$tinantes A$e a&$dan a s$stan#ias #o3o %a sa% a C%$i #on %i-e tad. Aditi/os A$e 3ejo an o #o i"en %as ( o(iedades de %os a%i3entos: S GasiCi#antes. S 2e"$%ado es de% (Q. 'a a ( e/eni %a Ce 3enta#i*n o #ont o%a %a a#ide5La%#a%inidad. Aditi/os A$e e/itan a%te a#iones -io%*"i#as & A$!3i#as: S Conse /antes A$e et asan e% dete io o de% ( od$#to #a$sado (o ai e, -a#te ias, Bon6 "os o %e/ad$ as. La #onta3ina#i*n -a#te iana ($ede #a$sa enCe 3edades a%i3enta6 ias A$e (onen en ies"o %a /ida.

-.

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

S Antio0idantes A$e ( ote"en & e/itan A$e %os a%i3entos #on a%to #ontenido " aso se en an#ien o (ie dan e% sa-o . Ta3-i4n e/itan A$e %as /e d$ as & C $tas C es#as #o ta6 das, #o3o (atatas o 3an5anas, (ie dan /a%o #o3e #ia% a% #o%o ea se de tonos (a 6 dos, #$ando se e0(onen a% ai e. Aditi/os A$e ($eden 3odiCi#a %os #a a#te es o "ano%4(ti#os, #o3o e% sa-o , e% o%o & e% #o%o de %os a%i3entos: S Ed$%#o antes. S A"entes a o3Dti#os. Se e3(%ean 3$& a3(%ia3ente & #$entan #on (o#o #ont o%, &a A$e %os Ca- i#antes no estDn o-%i"ados a deCini s$ #o3(osi#i*n en e% etiA$etado. A%"$nos de e%%os son (e%i" osos, a$nA$e es a o A$e ($edan ( od$#i eCe#tos (e j$di6 #ia%es &a A$e son $sados en #antidades 3!ni3as. S Co%o antes A$e 3ejo an %a a(a ien#ia de #ie tos a%i3entos (a a satisCa#e %as e0(e#6 tati/as de %os #ons$3ido es. S 'oten#iado es de% sa-o . En Es(a)a se ad3iten %os aditi/os a( o-ados (o %a Co3$nidad E$ o(ea, desi"nados #on nI3e os A$e #o3ien5an (o %a %et a E, se"$idos de t es d!"itos, donde e% ( i3e o indi#a e% ti(o de aditi/o +#o%o antes e% @, #onse /antes e% ?, antio0idantes e% 8, et#.,. En tota%, estDn a$to i5ados 8>7 aditi/os, de %os #$a%es tan s*%o se e3(%ea $n (eA$e)o (o #entaje. E% Co3it4 Mi0to KAOLOMS de E0(e tos en Aditi/os A%i3enta ios +JECKA, estD t a-ajando desde @<7J (a a %a e/a%$a#i*n de %a se"$ idad de %os aditi/os a%i3enta ios. A ni/e% es(a)o%, e0is6 te $na no 3ati/a Co 3$%ada en e% C*di"o A%i3enta io Es(a)o% +CAE, A$e eC%eja %a %e"is%a#i*n dis($esta (o %a ad3inist a#i*n & A$e e"$%a todo %o eCe ente a %os aditi/os e3(%eados en a%i3entos & en (iensos (a a e% "anado. La ind$st ia a%i3enta ia s*%o ($ede $sa aA$e%%os A$e Ban sido a( o-ados, t as Ba-e (asado (o est$dios A$e /e iCiA$en A$e a %as dosis a$to6 i5adas no ($eden #a$sa nin"In eCe#to da)ino (a a %a sa%$d de %as (e sonas & A$e son ea%6 3ente ne#esa ios +Ca%/o 2e-o%%a , @<<@,. C$l$0)"#!% F*! E100 ) E199G= S$ C$n#i*n es %a de te)i e% a%i3ento, (a a da %e $n #o%o at a#ti/o o diCe ente de% Ba-it$a%. De esta Co 3a, si se ( es#inde de% #o%o ante %a #a%idad de% ( od$#to no dis3in$&e, a$nA$e s$ eCe#ti/idad #o3e #ia% (od !a /e se aCe#tada. De Be#Bo, a%"$nos ( od$#tos #o3o "o%osinas o #a a3e%os tienen en e% #o%o ante s$ ( in#i(a% at a#ti6 /o. De o i"en nat$ a% & a tiCi#ia%. 'o %o "ene a%, %os nat$ a%es son -astante ino#$os, (o %o A$e s$s est i##iones son -astantes 3eno es A$e (a a %os a tiCi#ia%es, a%"$nos de %os #$a6 %es se aso#ian #on ea##iones a%4 "i#as. E% $so de estos ( od$#tos estD 3$& e0tendido (a a $na " an "a3a de ( od$#tos +#onCite !a, eC es#os, e3-$tidos, &o"$ es, A$esos, 3an6 teA$i%%as, 3a "a inas, (%atos ( e(a ados, -e-idas eC es#antes, et#.,. E0#e(t$ando %os #o%o6 antes o-tenidos de %os inse#tos o de i/ados de o i"en ani3a% +E@9@, E@9@a, E@?9 & e% E@78,, s$ o i"en s$e%e se sint4ti#o: de i/ados 3ine a%es de %a B$%%a o e% (et *%eo, o nat$6

-7

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

a%, de i/ados de (%antas: #%o oCi%as, #a otenoides, #I #$3a, e0t a#to de e3o%a#Ba, et#. Los 3Ds #onC%i#ti/os son %os si"$ientes: S Los a5oi#os +E@9?, E@@9, E@?8, E@?>, E@7> & E@77,, $ti%i5ados (a a o-tene e% #o%o de a%"$nos d$%#es, et#. Se Ban e%a#ionado #on ea##iones a%4 "i#as, so- e todo en ni)os, (o #ons$3o e0#esi/o de "o%osinas #o%o eadas, o #on e% $so e0#esi/o de ta 6 t a#ina +E@9?,, #o%o ante a3a i%%o e3(%eado en a%"$nos "$isos. S La #o#Bini%%a +E@?9, de #o%o ojo, o-tenida de $n inse#to. '$ede se (e%i" osa (a a %os ni)os o si se #o3-ina #on ana%"4si#os. S La a5o $-ina +E@??, de #o%o %inCo3as & t$3o es. S E% a3a anto +E@?8, de #o%o en %os # o3oso3as. ojo, ( oBi-ida en /a ios (a!ses (o ( od$#i ane3ias, ojo, ( oBi-ido en /a ios (a!ses (o ( od$#i a%te a#iones

S La e it osina +E@?:, de #o%o ojo, inBi-e %a a##i*n de %a (e(sina & a%te a %a C$n#i*n ti oi6 dea. En #antidades e%e/adas ($ede #a$sa Bi(e ti oidis3o & Cototo0i#idad. S E% ojo a%%$ a, e% a5$% - i%%ante & e% 3a *n QT +E@?<, E@88 & E@77,, e3(%eados (a a #o%o ea #a nes C es#as. S E% #a a3e%o +E@79, Ba ( o/o#ado a%te a#iones san"$!neas & deCi#ien#ia de /ita3ina ;J en ani3a%es. S E% ne" o - i%%ante +E@7@, se #on/ie te en t*0i#o (o %a a##i*n de% #a%o , & estD ( oBi-i6 do en /a ios (a!ses. S E% #o%o ante ne" o +E@78, o-tenido de% #a -*n /e"eta%, (e%i" oso (o A$e a /e#es #on6 tiene Bid o#a -$ os #an#e !"enos. S E% -6#a oteno +E@J9, #onCie e a C $tas & /e d$ as tonos ent e a3a i%%os, ana anjados & oji5os, se $sa en 3anteA$i%%as & 3a "a inas, ent e ot os a%i3entos. En #antidades e%e6 /adas ($ede o#asiona " a/es into0i#a#iones. S Dent o de% " $(o de %as 0antoCi%as Ba& A$e desta#a %a #anta0antina +E@J@",, de #o%o ojo se3ejante a% de% (i3ent*n, se $ti%i5a a /e#es de-ido a s$ 3a&o esta-i%idad. S$ $so estD 3$& e0tendido #o3o aditi/o en e% a%i3ento s$3inist ado a t $#Bas o sa%3o6 nes # iados en (is#iCa#to !as, & ta3-i4n en e% s$3inist ado a %as "a%%inas de ($esta, (o a(o ta A$e %a #a ne de %os (e#es o %a &e3a de %os B$e/os ten"a $n #o%o 3Ds intenso. La $ti%i5a#i*n de " andes #antidades de este aditi/o dio %$"a a %a a(a i#i*n de ( o-%e3as o#$%a es. En Es(a)a, %as 0antoCi%as se $ti%i5an (a a a(%i#a#iones se3e6 jantes a %as de %os #a otenoides +e0#e(to en e% A$eso,, #on %as 3is3as est i##iones.

-8

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

S E% di*0ido de titanio +E@:@, e3(%eado en %a de#o a#i*n de (aste%es, ($ede -%oA$ea %a o0ida#i*n #e%$%a , en es(e#ia% en B!"ado & i)ones. C$"%!05)"#!% )"#i i&0$4i)"$% FE200H299G + )"#i$Ii*)"#!% FE300H399G= Anti3i# o-ianos: ( ote"en #ont a e% ataA$e de 3i# oo "anis3os no#i/os, A$e ($eden a%te6 a %os a%i3entos +Bon"os & %e/ad$ as, o #a$sa $na into0i#a#i*n a%i3enta ia +-a#te ias,. En %as #antidades no 3a%3ente $ti%i5adas no e%i3inan %os 3i# oo "anis3os sino A$e i3(iden s$ ( o%iCe a#i*n, (o %o A$e s$ $so a#iona% es Iti% & (e 3ite e/ita ies"os, a$nA$e en o#asio6 nes ($eden e3(%ea se (a a en3as#a a deCi#ien#ias en e% ( o#eso de ( od$##i*n de %os a%i3entos. E% D#ido s* -i#o es $no de %os #onse /antes 3Ds #ono#idosR es inoCensi/o, & ( e6 /iene e% # e#i3iento de Bon"os en ( od$#tos A$e #onten"an C $ta +3e 3e%adas, (o eje36 (%o,. En ot os #asos, ( od$#tos #o3o e% D#ido C* 3i#o +A$e estD a$to i5ado en /a ios (a!6 ses, de-en se e/itados, (o s$ (ode t*0i#o. S E?996?98 +D#ido s* -i#o & s$s sa%es,, se e3(%ea en -e-idas, de i/ados #D ni#os & %D#6 teos, & en e(oste !a. Los so -atos son 3$& (o#o t*0i#os, de %os A$e 3enos, ent e todos %os #onse /antes. 'o esta a5*n s$ $so estD a$to i5ado en todo e% 3$ndo. S E?@96?@8 +D#ido -en5oi#o & s$s sa%es, $ti%i5ado en %a #onse /a#i*n de 3a is#o, -e-i6 das eC es#antes, 5$3os & 3e 3e%adas. E% D#ido -en5oi#o es es(e#ia%3ente eCi#a5 en a%i3entos D#idos. S$s ( in#i(a%es in#on/enientes son e% A$e tiene $n #ie to sa-o ast in"ente (o#o a" ada-%e & s$ to0i#idad, ($ede ( od$#i ( o-%e3as ne$ o%*"i#os si se #o3-inan #on s$%Citos, ade3Ds de as3a & $ ti#a ia si se #o3-ina #on #ie tos #o%o6 antes. La OMS #onside a #o3o a#e(ta-%e $na in"esti*n de Basta 7 3" (o P" de (eso #o (o a% & d!a. Con %a a#t$a% %e"is%a#i*n es(a)o%a este %!3ite se ($ede s$(e a , es(e#ia%3ente en e% #aso de %os ni)os. S E??96??= +s$%Citos,, son ino#$os, a$nA$e se Ban dado #asos de Bi(e sensi-i%idad en (e sonas as3Dti#as & #on a#ide5 "Dst i#a. Uti%i5ados ( in#i(a%3ente en -e-idas a%#o6 B*%i#as, C $tas se#as & en %os 5$3os. Son s$stan#ias A$e ( ese /an e% #ontenido de /ita3ina C. S E?896?88 +diCeni%o & de i/ados,, ad3itidos s*%o en e% t ata3iento anti3i#*ti#o de %a s$(e Ci#ie de #!t i#os & ot as C $tas, #o3o %os (%Dtanos. No se e%i3ina (o e% %a/ado & ($ede ( od$#i i ita#iones en ojos & na i5 & a" a/a aCe##iones ena%es & Be(Dti#as. S E?><6?7? +sa%es s*di#as & (otDsi#as de nit itos & nit atos,, s$ e3(%eo se est in"e a a%i3entos A$e ($eden se #onta3inados (o C%ost idi$3 -ot$%in$3, #a$sante de% -ot$6 %is3o. A#tIan #o3o sa% en %a #$ a#i*n de a%"$nos A$esos & dan e% #o%o ojo t!(i#o a %os de i/ados #D ni#os #$ ados. E% eCe#to de% #$ ado, en e% A$e (a ti#i(a ta3-i4n %a sa% & %as es(e#ias es #onse"$i %a #onse /a#i*n de %a #a ne e/itando s$ a%te a#i*n & 3ejo ando e% #o%o . E% #o%o de% #$ ado se Co 3a (o $na ea##i*n A$!3i#a ent e e% (i"6 3ento de %a #a ne, %a 3io"%o-ina & e% i*n nit ito. C$ando se a)aden nit atos, estos se

-9

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

ed$#en a nit itos (o a##i*n de #ie tos 3i# oo "anis3os, siendo e% eCe#to Cina% e% 3is3o, inde(endiente A$e se a)ada $n ( od$#to $ ot o. S$ $so #o3o aditi/os ( esenta in#$estiona-%e3ente #ie tos ies"os, e% ( i3e o es e% de %a to0i#idad a"$da (o dest $##i*n de %os "%*-$%os ojos & e% se"$ndo e% de %a Co 3a#i*n de #o3($estos #an#e !"enos +nit osa3inas,. E% #aso de %os nit itos & nit atos ($ede se e( esentati/o de %as de#isiones -asadas en %a e%a#i*n ies"oL-eneCi#io. 'o $na (a te se sitIa e% ies"o, ent e ot os, de %a Co 3a#i*n de nit osa3inas, (oten#ia%es #an#e !"e6 nos, 3ient as A$e (o ot a se sitIa e% -eneCi#io de e/ita e% -ot$%is3o. Con 3edidas #o3(%e3enta ias, #o3o %a est i##i*n de %os ni/e%es & e% $so de inBi-ido es de %a Co 3a6 #i*n de nit osa3inas, %os o "anis3os e"$%ado es de todos %os (a!ses a#e(tan e% $so de nit atos & nit itos #o3o aditi/os, #onside Dndo%os ne#esa ios (a a "a anti5a %a se"$ i6 dad de #ie tos a%i3entos. S E?J96?J8 +D#ido a#4ti#o & s$s sa%es,, se e3(%ea en #onse /as de (es#ado, (anade6 !a, #onse /as /e"eta%es & en#$ tidos. Antio0idantes: $sados (a a e/ita %a o0ida#i*n de %os a%i3entos " asos, es de#i e% en an#ia6 3iento, A$e tiene %$"a (o eCe#to de% #a%o , %a %$5 & %os 3eta%es. Ta3-i4n ( ote"en %a o0i6 da#i*n de /ita3inas %i(oso%$-%es +A, D, E, K & O,. Cie tas (%antas #o3o e% o3e o, e% to3i%%o & %a a%-aBa#a, ( esentan a##i*n antio0idante. M$#Bos ( od$#tos " asos /e"eta%es #ontie6 nen s$s ( o(ios antio0idantes nat$ a%es, a$nA$e a%"$nos de e%%os %os (ie den en e% ( o#eso de e%a-o a#i*n, (o %o A$e es ne#esa io ee3(%a5a %os de 3ane a a tiCi#ia%. Los antio0idan6 tes ($eden a#t$a (o 3edio de diCe entes 3e#anis3osR deteniendo %a ea##i*n en #adena de o0ida#i*n de %as " asasR e%i3inando e% o0!"eno at a(ado o dis$e%to en e% ( od$#to, o e% ( esente en e% es(a#io A$e A$eda sin %%ena en %os en/asesR & e%i3inando %as t a5as de #ie 6 tos 3eta%es, #o3o e% #o- e o e% Bie o, A$e Ca#i%itan %a o0ida#i*n. S E899689> +D#ido as#* -i#o o /ita3ina C & s$s sa%es,, $ti%i5ado en -e-idas de C $tas & ot os a%i3entos. S E89J689< +to#oCe o%es o Co 3as de /ita3ina E,, e3(%eados en " asas /e"eta%es, (ana6 de !a & e(oste !a. S E8?9 & E8?@ +-$ti%Bid o0ianiso%, ;QA & -$ti%Bid o0ito%$eno, ;QT,. Se $ti%i5an (a a ( ote6 "e %as " asas $ti%i5adas en e(oste !a, Ca- i#a#i*n de "a%%etas, so(as desBid atadas, et#. S$ se"$ idad Ba sido dis#$tida e0tensa3ente, ($eden a$3enta e% #o%este o% & ( o6 d$#i a%e "ias. De diC!#i% e%i3ina#i*n & se a#$3$%a en e% o "anis3o. Se Ban o-se /ado eCe#tos A$e (oten#ian %a a##i*n de #ie tos #a #in*"enos en ani3a%es de %a-o ato io. S E8?? +%e#itina,, ta3-i4n se e3(%ea #o3o esta-i%i5ante & e3$%"ente de %as " asas, a$n6 A$e se e3(%ea ta3-i4n #o3o s$(%e3ento n$t i#iona% ( ote"iendo a te ias & * "anos /ita%es, (o A$e a% se $n e3$%"ente, #ont i-$&e a %a des#o3(osi#i*n de %as " asas & e% #o%este o%, Ba#iendo (osi-%e A$e %as " asas, #o3o e% #o%este o% & ot os %!(idos, ($e6 dan diso%/e se en e% a"$a & se e%i3inados de% o "anis3o. Las C$entes nat$ a%es de
.0

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

%e#itina son ( in#i(a%3ente %a soja & e% B$e/o. La %e#itina es e% no3- e #o3In (a a $n dete 3inado ti(o de CosCo%!(idos, a$nA$e t4#ni#a3ente se deno3ina CosCatidi%#o%ina. S E8896888 +D#ido #!t i#o & s$s sa%es, e3(%eados en " an /a iedad de a%i3entos sin eCe#tos no#i/os. E% D#ido #!t i#o (oten#ia %a a##i*n antio0idante de %a /ita3ina C. En a%"$nos #asos ($ede ( o/o#a $ ti#a ia & ede3as. S E88=68>8 +D#ido CosC* i#o & s$s sa%es,. Las sa%es s*di#as & (otDsi#as de% D#ido Cos6 C* i#o tienen %a ( in#i(a% /!a de a(%i#a#i*n en %os ( od$#tos #D ni#os. A% inte a##iona #on %as ( ote!nas dis3in$&en %a (4 dida de% a"$a & a$3entan %a j$"osidad de% ( od$#6 to. Este eCe#to se $ti%i5a es(e#ia%3ente en %a e%a-o a#i*n de Cia3- es & ot os de i/a6 dos #D ni#os. En Es(a)a se %i3ita s$ $ti%i5a#i*n (o %a (osi-i%idad de %a in#o (o a#i*n de $na #antidad e0#esi/a de a"$a a% ( od$#to, deC a$dando a% #ons$3ido . 'o %a 3is3a a5*n estD ( oBi-ida s$ $ti%i5a#i*n en %a #a ne C es#a. En ( od$#tos %D#teos se $ti%i5an %os CosCatos #o3o esta-i%i5antes de %a %e#Be UQT & este i%i5ada #%Dsi#a, (a a e/ita s$ "e%iCi#a#i*n, & ta3-i4n en %a e/a(o ada, #ondensada, nata & en (o%/o. '$eden ( od$#i des* denes di"esti/os (o dis3in$i %a a-so #i*n de #a%#io, Bie o, 3a"nesio & ot os 3ine a%es esen#ia%es, (o %o A$e ($eden o#asiona des#a%#iCi#a#i*n en %os ni)os. La in"esti*n dia ia ad3isi-%e es de Basta :9 3"LP" de (eso (a a e% D#ido Cos6 C* i#o & %os CosCatos de sodio & (otasio. E ,l%i$")"#!%, !%/!%)"#!% + !%#)4ili9)"#!% F!"#0! E400 + E499G= Se $ti%i5an (a a 3odiCi#a %a te0t$ a de %os a%i3entos e%a-o ados, &a sea (a a a$3enta s$ /o%$3en +#o3o en a%"$nos &o"$ es,, (a a es(esa %o o -ien (a a esta-i%i5a %as e3$%siones, a$3entando %a # e3osidad. Se $ti%i5an (a a e%a-o a 3e5#%as de a"$a #on " asa #$ando de Co 3a nat$ a% es$%ta i3(osi-%e. Se e3(%ean (a a 3antene e% as(e#to C!si#o de %os a%i3entos e#i4n ( e6 (a ados & e/ita %a Co 3a#i*n de # ista%es o " ietas A$e %os des/a%o en. Se o-tienen de /a ios ( od$#tos /e"eta%es, ani3a%es & 3ine a%es, de% a%"a o-o, %as a%"as, a%"inatos, (e#6 tinas, %as %e#itinas, %os D#idos " asos de i/ados de %as " asas, 3a&o 3ente ani3a%es, & ta36 -i4n sint4ti#os. S$ to0i#idad es 3eno A$e %a de% esto de aditi/os. Con/iene desta#a : S E>996>97 +D#ido a%"!ni#o & s$s sa%es,, ed$#en %a dis(oni-i%idad de e%e3entos esen#ia6 %es, (e o a% 3is3o tie3(o ne$t a%i5an %a to0i#idad de a%"$nos 3eta%es. S E>8@6E>8J. Son estea atos de (o%io0ieti%eno. En Es(a)a estD a$to i5ado s$ $so so%a6 3ente en #onCite !a, e(oste !a & e%a-o a#i*n de "a%%etas. En dete 3inadas #ondi#io6 nes estos e3$%sionantes son #a(a#es de ind$#i a%te a#iones en e% est*3a"o #on deCi6 #ien#ias n$t i#iona%es. S E>796>7?, son %os (o%iCosCatos s*di#o, (otDsi#o & #D%#i#o. ;%oA$ean a%"$nas en5i3as & ( od$#en des#a%#iCi#a#iones & #D%#$%os ena%es en ani3a%es. Las a5ones (a a %i3i6 ta s$ $so #o3o aditi/o a%i3enta io no son tanto de ti(o sanita io #o3o (a a e/ita C a$des a% #ons$3ido , a% (ode $ti%i5a se (a a in#o (o a $na #antidad e0#esi/a de a"$a a %os ( od$#tos #D ni#os.

.1

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

S E>J96E>JJ. Son de i/ados de %a #e%$%osa & ($eden dis3in$i %a asi3i%a#i*n de #ie tos n$t ientes. S E>:@6>:? +3ono & di"%i#4 idos de D#idos " asos,, se o-tienen a (a ti de " asas & se $san en %a e%a-o a#i*n de (aste%es & 3a "a inas. S E>:7 +4ste es (o%i"%i#4 idos,, ($eden ( od$#i t asto nos de% a(a ato di"esti/o. S E>:: +4ste es de% ( o(ano, ($eden ( o/o#a #D%#$%os ena%es. P$#!"&i)*$0!% *! %)4$0 F*! E.20 ) E.40G= A$3entan %os sa-o es de% a%i3ento (o 3edios a tiCi#ia%es. De esta Co 3a, e% #ons$3ido no ($ede sa-e si e% sa-o A$e (e #i-e se de-e a %a #a%idad de% ( od$#to o a %a $ti%i5a#i*n de estos #o3($estos. 'o s! so%os no ( od$#en sa-o es es(e#ia%3ente intensos, (e o 3$%ti(%i#an e% eCe#to de %os &a e0istentes. T adi#iona%3ente se Ba $sado %a sa%, %as es(e#ias, e% a5I#a & e% /ina" e. Los A$e /an de% EJ?9 a% EJ?8, ade3Ds de en"a)a a% (a%ada , ($eden se t*0i#os. Las so(as desBid ata6 das, %os sa5onado es (a a #a ne & (es#ado, %os a(e iti/os sa%ados, a%i3entos ( e#o#inados & #on"e%ados, son %os ( e(a ados A$e 3Ds #ontienen, a$nA$e Ci"$ an en $na %a "a %ista de a%i3entos. S EJ?96J?7 +D#ido L6"%$tD3i#o & s$s sa%es de sodio, (otasio, #a%#io, a3onio & 3a"ne6 sio,, se $sa en es(e#ias & en %os #$-itos de #a%do. A%"$nas (e sonas ( esentan into6 %e an#ia a este aditi/o & desa o%%an e% ^s!nd o3e de% esta$ ante #Bino^, A$e ( o/o#a distintos ( o-%e3as "ast ointestina%es, /isi*n -o osa, do%o es de #a-e5a, de-i%idad, di/e sas (ato%o"!as, s$do a#i*n & en oje#i3iento. S EJ?J6J87 +D#ido "$an!%i#o & s$s sa%es de sodio, (otasio & #a%#ioR D#ido inos!ni#o & s$s sa%es de sodio, (otasio & #a%#io,, son ?9 /e#es 3Ds eCi#a#es A$e e% "%$ta3ato #o3o (oten#iado es de% sa-o . Se $ti%i5an #o3o aditi/os a%i3enta ios, es(e#ia%3ente en de i6 /ados #D ni#os, Cia3- es, (at4s, en e(oste !a & "a%%etas & en so(as & #a%dos desBi6 d atados, en %os A$e a$3entan %a sensa#i*n de #$e (o & /is#osidad. Las (e sonas #on $n e0#eso de D#ido I i#o de-en e/ita a%i3entos i#os en estos #o3(onentes, &a %os #onten"an en Co 3a nat$ a% o #o3o aditi/o, &a A$e e% D#ido I i#o es e% ( od$#to Cina% de s$ 3eta-o%is3o. E*,l&$0)"#!%= Son %os aditi/os a%i3enta ios A$e 3Ds e0(ansi*n ( esentan, en e% 3o3ento a#t$a%, (o %a " an a(%i#a-i%idad A$e tienen dent o de %a a3(%ia "a3a de a%i3entos -ajos en #a%o !as. 'a a A$e $n ed$%#o ante nat$ a% o a tiCi#ia% ($eda se e3(%eado (o %a ind$st ia de a%i3entos, ade3Ds de se ino#$o, tiene A$e #$3(%i ot os eA$isitos, #o3o A$e e% sa-o d$%#e de-e (e #i-i se & desa(a e#e D(ida3ente, & tiene A$e se %o 3Ds (a e#ido (osi-%e a% de% a5I#a #o3In, sin e"$stos. Ta3-i4n tiene A$e esisti %as #ondi#iones de% a%i3ento en e% A$e se /a a $ti%i5a , as! #o3o %os t ata3ientos a %os A$e se /a&a a so3ete . A%"$nos aditi/os (oseen $n " an (ode ed$%#o ante +se e3(%ean en #antidades 3$& (eA$e)as & (e 6 3ite aBo a #ostes, & ot os end$%5an de Co 3a si3i%a a% a5I#a #o3In. Ade3Ds, s$ a(o 6 te #a%* i#o es 3$#Bo 3eno , a$nA$e %a %e& ( oB!-e s$ $ti%i5a#i*n #o3o s$stit$tos de% a5I6

.2

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

#a , es de#i , s*%o se de-en e3(%ea en ( od$#tos F%i"BtG & es(e#ia%es. S$s eCe#tos no se #ono#en (e Ce#ta3ente toda/!a, a$nA$e no se #onside an a(tos (a a e% #ons$3o inCanti%. S E<7@ +as(a ta3o,, A$!3i#a3ente estD Co 3ado (o %a $ni*n de dos a3inoD#idos +Ceni6 %a%anina & D#ido as(D ti#o,, es de a%to (ode ed$%#o ante #asi ?99 /e#es 3Ds A$e e% a5I#a . E% as(a ta3o se t ansCo 3a in3ediata3ente en e% o "anis3o en Ceni%a%anina, D#ido as(D ti#o & 3etano%. Dosis e%e/adas de Ceni%a%anina en %a san" e estDn aso#ia6 das a% et aso 3enta% se/e o en $na enCe 3edad #on"4nita a a, #ono#ida #on e% no36 - e de Ceni%#eton$ ia, ( od$#ida (o %a #a en#ia de $n en5i3a esen#ia% (a a de" ada este a3inoD#ido. S E<7? +#i#%a3ato,, son e3(%eados en a%i3entos de (o#as #a%o !as, #o3o eC es#os, &o"$ es, et#. EstD ( oBi-ido en a%"$nos (a!ses (o (oten#ia e% eCe#to #an#e !"eno de ot as s$stan#ias. Se Ban ($-%i#ado t a-ajos indi#ando A$e, en ani3a%es de e0(e i3en6 ta#i*n, dosis a%tas de esta s$stan#ia a#tIa #o3o #an#e !"eno & ($ede ( od$#i deCe#6 tos en %os Cetos. Ta3-i4n se Ban indi#ado ot os (osi-%es eCe#tos no#i/os ( od$#idos (o s$ in"esti*n en dosis a%tas, #o3o %a e%e/a#i*n de %a ( esi*n san"$!nea o %a ( od$#6 #i*n de at oCia testi#$%a +N2C, @<=7,. S E<7> +sa#a ina,, es 799 /e#es 3Ds ed$%#o ante A$e e% a5I#a , (oten#ia %a a##i*n #an6 #e !"ena de ot as s$stan#ias. En %os a)os setenta /a ios " $(os de in/esti"ado es indi6 #a on A$e dosis a%tas de sa#a ina +7M de% (eso tota% de %a dieta, e an #a(a#es de ind$6 #i %a a(a i#i*n de #Dn#e de /eji"a en %as atas. EstD ( oBi-ida en a%"$nos (a!ses, #o3o en CanadD. S 'o%io%es: E>?9 +so -ito%, e3(%eado ta3-i4n #o3o es(esante, se o-tiene de% 3a!5 & estD ( esente de Co 3a nat$ a% en a%"$nas C $tas,, E>?@, E<78 +iso3a%tosa,, E<J7 +3a%tito%,, E<JJ +%a#tito%,, E<J: +0i%ito%,. '$eden ( o/o#a do%o es a-do3ina%es, 3a e6 os, C%at$%en#ias & dia eas.

8.?. S$stan#ias t*0i#as A$e ( o#eden de% 3edio


E0isten $na se ie de s$stan#ias t*0i#as A$e ($eden en#ont a se en %os a%i3entos & #$&a ( o#eden#ia no in#%$&e %a adi#i*n inten#ionada, son %os %%a3ados aditi/os indi e#tos, A$e se ($eden en#ont a en %os a%i3entos de-ido a% siste3a de ( od$##i*n, e% ( o#esado, a%3a#e6 na3iento o e3-a%aje. Un eje3(%o de $n aditi/o indi e#to son %as s$stan#ias A$e se e3(%e6 an en e% ( o#eso de des#aCeina e% #aC4, en a%"$nos #asos se t ata de (osi-%es a"entes #a 6 #in*"enos, a$nA$e %os ni/e%es en#ont ados en e% #aC4 des#aCeinado son -ajos (a a #onsi6 de a %o $n ies"o. Ot os aditi/os indi e#tos ( o#edentes de% 3edio, & de nat$ a%e5a C!si#a, in#%$&en (eda5os de (%Dsti#o, /id io o (a(e% A$e ($eden en#ont ase en %os a%i3entos e3(a6 A$etados, as! #o3o 3edi#a3entos & Bo 3onas A$e ent an en %a #o3ida (o A$e se $san (a a t ata a %os ani3a%es ( od$#to es.

.3

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

Los a%i3entos ($eden se e% /eB!#$%o de 3$#Bos a"entes t*0i#os de distinta nat$ a%e5a A$e ($eden #o3( o3ete %a sa%$d de %as (e sonas. Los a"entes t*0i#os ($eden tene $n o i"en -io%*"i#o, A$!3i#o & C!si#o. Los ( o-%e3as e3e "entes de 3a&o i3(o tan#ia son ( o/o#a6 dos (o -a#te ias, /i $s & ( oto5oos. Ot as #$estiones de ino#$idad de %os a%i3entos se e%a#ionan #on %as 3i#oto0inas, %os esid$os de (%a"$i#idas, %os 3edi#a3entos /ete ina ios, & a"entes no #on/en#iona%es #o3o e% ( i*n +/in#$%ado a %as en#eCa%o(at!as es(on"iCo 3es t ans3isi-%es, & %os #onta3inantes a3-ienta%es. Los a"entes t*0i#os de ti(o -io%*"i#o son ( in#i(a%3ente %os in/o%$# ados en %as enCe 3e6 dades de o i"en a%i3enta io, en es(e#ia% 3i# oo "anis3os (at*"enos & %os a%i3entos i3(%i6 #ados son en esen#ia %os de o i"en ani3a%R B$e/os & de i/ados +#on $n >9M,, se"$idos de %a #a ne & %a %e#Be. Las enCe 3edades de o i"en 3i# o-io%*"i#o estDn o#asionadas (o e% #ons$3o de a%i3en6 tos #onta3inados (o %as -a#te ias, /i $s, Bon"os, (a Dsitos o (o %as to0inas ( od$#idas (o estos o "anis3os. De% tota% de enCe 3edades at i-$idas a %os diCe entes (at*"enos -io6 %*"i#os, e% J:M estD #a$sado (o /i $s, e% 89M (o -a#te ias & e% 8M (o (a Dsitos. A%"$nas -a#te ias #a$san inCe##i*n (o A$e ($eden # e#e en e% t a#to "ast ointestina% a% se in"e i6 das. Ot os (at*"enos ( od$#en to0inas en %a #o3ida & "ene an %a into0i#a#i*n #$ando %a to0ina se in"ie e. Los /i $s in"e idos en %os a%i3entos "ene an %a #onta3ina#i*n (o A$e se ($eden 3$%ti(%i#a dent o de %as #4%$%as B$3anas. Los Bon"os o 3oBos #a$san enCe 3edad de-ido a A$e "ene an to0inas A$e son a%ta3ente (e j$di#ia%es #$ando son #ons$3idas. Los (a Dsitos A$e #onta3inan e% a"$a o %os a%i3entos "ene an a%"$na enCe 3edad #$ando # e6 #en & se e( od$#en dent o de% o "anis3o. La 3a&o in#iden#ia de inCe##iones e into0i#a#iones -a#te ianas estDn o#asionadas (o 3i# oo "anis3os de% "4ne o Sa%3one%%a, Es#Be i#Bia #o%i, Ca3(&%o-a#te i, Liste ia, .i- io, Sta(B&%o#o##$s & C%ost idi$3, estas dos I%ti3as aso#iadas a% #ons$3o de s$s to0inas, ( e6 sentes 3a&o ita ia3ente en %os a%i3entos en%atados & en %os $tensi%ios (a a e% ( o#esado de a%i3entos. A$nA$e %os /i $s A$e #a$san enCe 3edad, di e#ta3ente no # e#en ni se e( od$#en en %os a%i3entos, ($eden #onta3ina %os e inCe#ta %as #4%$%as de% #ons$3ido , -ien #$ando %os a%i6 3entos se #onta3inan (o esta en #onta#to #on Be#es B$3anas o de ani3a%es, o -ien (o %a in"esta de a%"In 3o%$s#o o 3a is#o A$e Ba /i/ido en a"$a #onta3inada, o de a%"$nos a%i3entos de o i"en /e"eta%, ( esentes en ensa%adas. E% #o#inado ($ede ina#ti/a a %os /i $s de %os a%i3entos, & %a #onta3ina#i*n indi e#ta ($ede ( e/eni se %a/ando & este i%i5ando %as s$(e Ci#ies de #onta#to #on %os a%i3entos & %os $tensi%ios. Los Bon"os in#%$&en a %os 3oBos, %e/ad$ as & #Ba3(i)ones. La inse"$ idad a%i3enta ia de estos a%i3entos estD %i"ada a %as to0inas A$e ( od$#en. M$#Bos ti(os de #Ba3(i)ones "ene an $nas to0inas (e%i" osas, a%"$nos # e#en en e% (an, A$eso, et#. Mediante e% #o#ina6 do & %a eC i"e a#i*n se (a a%i5a e% # e#i3iento CIn"i#o, (e o no se e%i3inan %as to0inas A$e se Ba&an ( od$#ido.

.4

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

Ta3-i4n, %os a%i3entos ($eden #onta3ina se #on s$stan#ias A$!3i#as no destinadas a %a a%i3enta#i*n, &a A$e ($eden ent an en #onta#to #on %os ( od$#tos A$!3i#os destinados a %i3(ie5a, desinCe##i*n, e in#%$so 3edi#a3entos. Los (e%i" os C!si#os %i"ados a% #ons$3o de a%i3entos ($eden se de-idos a %a ( esen#ia de 3eta%es, (%Dsti#os, $ ot os #$e (os e0t a6 )os A$e %os Ba"an (e%i" osos. Ot o ti(o de to0i#idad A$!3i#a estD /in#$%ada e0#%$si/a3ente a %a ( esen#ia de s$stan#ias A$!3i#as A$e Co 3an (a te de %a #o3(osi#i*n int !nse#a A$e dete 3ina e% a%i3ento, (o %a #on#ent a#i*n en A$e se en#$ent a & (o e% tie3(o de e0(osi#i*n a% 3is3o. Estos ( od$#6 tos t*0i#os a-a #an $n " $(o Bete o"4neo de #o3($estos A$!3i#os A$e /a !an desde %os "%i#oa%#a%oides ( esentes en %as (atatas, %a /i#ina & #o/i#ina en dete 3inados ti(os de j$d!6 as, de i/ados de %a Bid a#ina en setas, #ona/anina en - otes de a%Ca%Ca, %$(ina en a%"$nas %e"$3- es, teo- o3ina en #a#ao & ot os #o3($estos #o3o A$e #itina & C%a/onoides, ta%es #o3o e% D#ido #%o o"4ni#o, A$inonas, (i o%i5idina, et#. Estas s$stan#ias, (oten#ia%3ente t*0i#as a#tIan a t a/4s de diCe entes eCe#tos -io%*"i#os. 'o eje3(%o, %os "%i#oa%#a%oides en (atata son $n C$e te inBi-ido de %a #o%ineste asa +Ma"a, @<=9,, %as A$inonas a#tIan a t a6 /4s de "ene a ( od$#tos %os #$a%es ($eden ea##iona #on e% ADN o (a ti#i(a en e% #i#%o edo0, "ene ando Q?O?. A 3odo de eje3(%o %a ( esen#ia de dete 3inados t*0i#os A$!3i#os end*"enos aso#iados a %os a%i3entos son: S Las se3i%%as a3a "as de a%3end a, a%-a i#oA$e & 3e%o#ot*n ent e ot os #ontienen "%i6 #*sidos #ian*"enos. S Las (atatas # $das #ontienen "%i#oa%#a%oides +so%anina,. Un ( o#esado ade#$ado #o3o e% Be /ido, asado, C it$ a, et#. t ansCo 3a e% #o3($esto, ed$#iendo s$ to0i#idad. S A%"$nos /e"eta%es so- e todo de %a Ca3i%ia de %as # $#!Ce as #ontienen "%$#osinatos A$e t as s$ Bid *%isis en5i3Dti#a "ene an isotio#ianato. S E% #aC4, #a#ao, t4 & a%"$nas -e-idas A$e desta#a, %a #aCe!na. eC es#antes #ontienen 3eti%0antinas, ent e %as

S En a%"$nas %e"$3inosas, se3i%%as de #$#$ -itD#eas, #a#aB$etes, na-os, et#., se en#$ent an a3inoD#idos no ( otei#os, A$e #o3(iten #on %os a3inoD#idos ( otei#os (o %os en5i3as, en %a in#o (o a#i*n, (o eje3(%o de %os a3inoD#idos a% 2NA de t ans6 Ce en#ia. S A%"$nas setas de% "4ne o A3anita #ontienen (4(tidos t*0i#os. S Las to0inas ( od$#idas (o e% C%ost idi$3 -ot$%in$3 son de nat$ a%e5a ( otei#a. S Las 3i#oto0inas son 3eta-o%itos CIn"i#os, t*0i#os, A$e a /e#es #onta3inan a%i3entos #o3o #a#aB$etes, a o5, t i"o, #e-ada, 3a!5, & ( od$#tos %D#teos. S$ s!ntesis se at i6

.-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

-$&e a es(e#ies de %os "4ne os As(e "i%%$s & 'eni#i%%i$3. Se e%i3inan 3ediante t ata6 3ientos t4 3i#os, #on ( od$#tos A$!3i#os #o3o e% Bi(o#%o ito s*di#o, et#. Las aC%ato6 0inas son $na 3i#oto0ina #on $n a%to (ode 3$ta"4ni#o & #an#e !"eno. S D$ ante e% asado de %as #a nes a %a - asa, & (o %a a##i*n de %a te3(e at$ a e%e/ada, se "ene an Bid o#a -$ os a o3Dti#os #an#e !"enos +-en5o(i enos,, A$e son a-so -i6 dos (o %as #a nes. S En %os ( od$#tos #$ ados se en#$ent an nit osa3inas, A$e ta3-i4n se ($eden ( od$6 #i de Co 3a end*"ena en %a #a/idad -$#a% & en e% intestino +-ajo #ondi#iones ed$#to6 as, (o a##i*n de %as a3inas & e% ion nit oso, 3$#Bas de %as nit osa3inas son #an#e6 !"enas. S C$ando se a" e"a a"$a a %os a%i3entos inten#ionada3ente d$ ante e% ( o#eso de t ansCo 3a#i*n de a%i3entos %!A$idos +%e#Be, /ino, 5$3os de C $ta, et#.,, si e% a"$a no es ($ a, ($ede %%e/a -a#te ias no#i/as (a a %a sa%$d.

8.8. 2e(e #$si*n de %os 34todos de ( od$##i*n & #onse /a#i*n


La #o3(osi#i*n de a%i3entos es 3$& /a ia-%e & en e%%a inC%$&en ( in#i(a%3ente %as t4#ni#as de ( od$##i*n a" !#o%a & "anade a +/a iedad, a5a, siste3a de Ce ti%i5a#i*n, siste3a de ie"o, et#.,, as! #o3o %as t ansCo 3a#iones en e% a%i3ento e%a-o ado. 'a a ( od$#i a%i3entos sanos se de-e o(e a #on $n siste3a a" !#o%a & "anade o eA$i%i6 - ado & d$ ade o, (a a e%%o es C$nda3enta% A$e %a Ce ti%i5a#i*n & n$t i#i*n de %os #$%ti/os se satisCa"a 3ediante %a e(osi#i*n de 3ate ia o "Dni#a & de n$t ientes e0t a!dos a% #ose#Ba e% #$%ti/o. En %a e0(%ota#i*n "anade a se de-e "a anti5a %a # !a de ani3a%es en e% s$e%o (a a A$e ($edan desa o%%a s$ #o3(o ta3iento innato, #ont o%a %a ( esen#ia de enCe 3edades & a( o/e#Ba %os e#$ sos nat$ a%es de %a e0(%ota#i*n. C$ando se in#o (o an a% s$e%o a-onos deseA$i%i- ados & en Co 3a de sa%es so%$-%es, estos 3odiCi#an ( oC$nda3ente %a -ioA$!3i#a de %a (%anta, & (o tanto, %a #o3(osi#i*n de %os a%i6 3entos. E% $so de )4$"$% "i#0$(!")*$% ($ede #a$sa a%"$nos eCe#tos ne"ati/os en %os a%i3entos: S A$3ento de% #ontenido en ( ote!nas, (e o a #osta de $na dis3in$#i*n de s$ /a%o -io6 %*"i#o. S A$3ento de% #ontenido en nit atos. S Dis3in$#i*n de% #ontenido de o%i"oe%e3entos, (o %os eCe#tos anta"*ni#os de% nit *6 "eno & %os 3i# oe%e3entos.

..

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

S 2ed$##i*n de% #ontenido de 3ate ia se#a (o a$3ento de %a #antidad de a"$a en e% ( oto(%as3a #e%$%a . S Dis3in$#i*n de %a #onse /a#i*n & de %a esisten#ia a% (a asitis3o. Los ( od$#tos se #onse /an (eo , de-ido a% e0#eso de a"$a & a% in# e3ento de %a /e%o#idad 3eta-*%i6 #a, & %os #$%ti/os son 3Ds /$%ne a-%es a %as (%a"as & a %as enCe 3edades. S Dis3in$#i*n de% #ontenido en /ita3ina C. Los )4$"$% /$#8%i&$% aCe#tan en %a #o3(osi#i*n Cina% de %os a%i3entos (o : S 2ed$##i*n de% #ontenido de 3a"nesio, #a%#io & sodio, (o e0isti anta"onis3o. S Dis3in$#i*n de% #ontenido de o%i"oe%e3entos. E% e0#eso de )4$"$% 3$%3)#)*$% ( o/o#a: S Dis3in$#i*n de% #ontenido en /ita3ina C. S 2ed$##i*n de% #ontenido en #a otenos +( o/ita3ina A,. S Dis3in$#i*n de% #ontenido en 5in#. La Ce ti%i5a#i*n -asada en %a $ti%i5a#i*n de a-onos A$!3i#os, ( o/o#a #a en#ia de a%"$nos e%e3entos en e% s$e%o & (a e#e se %a #a$sa ( in#i(a% de distintas enCe 3edades /e"eta%es. E% *(ti3o de #a%idad n$t i#iona% e0i"e $n #o e#to s$3inist o & dis(oni-i%idad en e% s$e%o de %os 3i# on$t ientes esen#ia%es. Cada 3i# on$t iente tiene $n ni/e% dete 3inado en %a (%anta A$e #onstit$&e (o s! 3is3o $n Ca#to de #a%idad, (o eje3(%o, e% 3an"aneso e%e/a e% #on6 tenido de #a otenos, de% #o- e, A$e aCe#ta en e% 3is3o sentido a %a tasa & #a%idad de %as ( ote!nas, de% ni/e% de 5in#, Ca#to i3(o tante de #a%idad, de% -o o, A$e a ni/e%es s$(e io es a %os no 3a%es, sin %%e"a a se t*0i#os, e%e/a %a #on#ent a#i*n de a5I#a es & 3ejo a de Co 3a s$stan#ia% %a #a%idad de C $tas & Bo ta%i5as, & e% 3o%i-deno, A$e inC%$&e (ositi/a3ente en %a #antidad & #a%idad de %as ( ote!nas. E% $so de ( od$#tos Citosanita ios /a aso#iado a %as ( D#ti#as a" on*3i#as intensi/as de %as I%ti3as d4#adas, (o %o A$e %a (osi-i%idad de en#ont a esid$os de (%a"$i#idas en a%i6 3entos se Ba in# e3entado, #onstit$&endo $n ies"o (a a %a sa%$d de %os #ons$3ido es. Teniendo en #$enta %a nat$ a%e5a -io#ida de ( od$#tos #o3o inse#ti#idas, C$n"i#idas, Be 6 -i#idas, a#a i#idas, a%"$i#idas, odenti#idas, desinCe#tantes de% te eno, antiCIn"i#os, et#., %os ies"os aso#iados a estos ( od$#tos Citosanita ios ($eden ( o/o#a di/e sos eCe#tos t*0i#os en distintos siste3as -io%*"i#os, #onstit$&endo $n ies"o (oten#ia%, tanto (a a %a (o-%a#i*n B$3ana #o3o (a a e% 3edio a3-iente, en "ene a%. Teniendo en #$enta A$e %os ies"os aso#iados a %os (%a"$i#idas de(enden de %os ni/e%es de e0(osi#i*n, Ba& A$e #onside a dos #o%e#ti/os B$3anos -ien deCinidosR (o $na (a te %a

.7

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

(o-%a#i*n en "ene a%, e0($esta a ni/e%es -ajos #o3o #onse#$en#ia de %a #onta3ina#i*n de %as a"$as & a%i3entos &, (o ot a, %os t a-ajado es de %a ind$st ia A$!3i#a A$e %os ( od$#en & %os a" i#$%to es A$e %os a(%i#an, A$e se en#$ent an e0($estos o#$(a#iona%3ente a ni/e6 %es e%ati/a3ente e%e/ados. E% esta-%e#i3iento de% ies"o A$e s$(one %a e0(osi#i*n B$3ana a a"entes A$!3i#os ($ede eCe#t$a se a (a ti de %a 3o ta%idad ind$#ida &Lo de %a in#iden#ia de enCe 3edades at i-$i-%es a s$ e0(osi#i*n. Sin e3-a "o, e0isten i3(o tantes eCe#tos ad/e sos so- e %a sa%$d A$e no ($eden dete#ta se in3ediata3ente & A$e son e% es$%tado de% da)o "en4ti#o ind$#ido (o %os a"entes "enot*0i#os, tanto en %as #4%$%as so3Dti#as #o3o en %as "e 3ina%es. Las %esiones en %as #4%$%as so3Dti#as ($eden o i"ina #Dn#e & e0isten #%a as e/iden#ias A$e ($eden inC%$i ne"ati/a3ente en e% en/eje#i3iento & en %a a(a6 i#i*n de enCe 3edades #a dio/as#$%a es. Son /a ios %os Ca#to es A$e inC%$&en en %a 3a&o o 3eno " a/edad de% ( o-%e3a #a$sado (o %os esid$os. Ent e e%%os se ($eden en$3e a : @.6 Si"niCi#a#i*n to0i#o%*"i#a de% (%a"$i#ida, es de#i , s$ 3a&o o 3eno to0i#idad (a a %a sa%$d B$3ana o de %os ani3a%es do34sti#os. ?.6 E% " ado o (osi-i%idad de e0(osi#i*n de% Bo3- e a esos esid$os en C$n#i*n, ent e ot os Ca#to es, de %a (a ti#i(a#i*n de% ( od$#to t atado en %a dieta a%i3enta ia. 8.6 La (osi-%e 3a"niCi#a#i*n de %os 3is3os a t a/4s de %a #adena a%i3enti#ia. 'o eje36 (%o, a% a%i3enta se de #a ne o to3a %e#Be de "anado a%i3entado #on Co ajes t atados & A$e Ba ido #on#ent ando %os esid$os en s$s " asas o /!s#e as. >.6 La (osi-i%idad de t ansCo 3a se %os esid$os en Co 3as 3o%e#$%a es toda/!a 3Ds t*0i6 #as A$e e% (%a"$i#ida o i"ina%. 7.6 S$ (e sisten#ia, A$e de(ende de $nas #$a%idades int !nse#as +esta-i%idad, (o%a idad, et#., & ot as e0t !nse#as +s$st ato, a##iones 3e#Dni#as, C!si#as, et#., Se Ban esta-%e#ido en todos %os (a!ses %os deno3inados L!3ites MD0i3os de 2esid$os +LM2, o to%e an#ias A$e se)a%an %as #on#ent a#iones 3D0i3as (e 3isi-%es de esid$os de $n (%a"$i#ida en e% a%i3ento en #$esti*n. Los %!3ites /a !an en C$n#i*n de 3$#Bos Ca#to es, #o3o son e% (%a"$i#ida $ti%i5ado, e% ( od$#to t atado & e% (a!s #onside ado. Los (%a"$i#idas ($eden ent a en #onta#to #on %os se es /i/os a t a/4s de %a (ie%, (o inBa6 %a#i*n o (o in"esti*n. '$eden #a$sa enCe 3edades a"$das, s$-# *ni#as o # *ni#as, se %es e%a#ionan #on (ato%o"!as #an#e !"enas, 3$tD"enas, te ato"4ni#as o a%te a#iones de %a e( od$##i*n, a%te a#iones de% siste3a in3$nita io, endo# ino, ena% & Be(Dti#o, ne$ ot*0i6 #as, (oten#ia#i*n de & (o eCe#tos de ot os t*0i#os, & ot os eCe#tos eta dados. Las enCe 3edades 3Ds " a/es est$diadas son:

.8

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

S S!nto3as de to0i#idad a"$da o s$-# *ni#a: tos, i ita#i*n de ojos & (ie%, Cie- e, do%o de #a-e5a, 3a eo, nD$sea, /*3itos, do%o "ast ointestina%, dia ea, dest $##i*n de "%*-$%os ojos & tejidos, en#Ba #a3iento de %os ($%3ones, ne$3on!a, t asto nos ne$ o%*"i#os & o-n$-i%a#i*n de %a #on#ien#ia, #on/$%siones & (a ada es(i ato ia. S T asto nos Bo 3ona%es & de% siste3a in3$nita io: &a A$e ($eden a#t$a a -ajas #on#en6 t a#iones #o3o 0enoest *"enos d4-i%es +dis $(to es Bo 3ona%es,. ACe#tan a %as "%Dnd$6 %as s$( a ena%es & ti oides, ( od$#en a%te a#iones de% siste3a ne /ioso & de% #o3(o ta6 3iento, de-i%ita3iento de% siste3a in3$nita io, 3as#$%ini5a#i*n de Be3- as & Ce3ini5a#i*n de 3a#Bos, /$%ne a-i%idad a #Dn#e es e%a#ionados #on e% siste3a endo# ino +#Dn#e de 3a3as, de ( *stata, de test!#$%os, de o/a ios o de Ite o,. S T asto nos e( od$#ti/os & te ato"4ni#os: este i%idad & t asto nos en Bo3- es +dis3in$6 #i*n de% nI3e o de es(e 3ato5oides, # i(to A$idias, Bi(os(adias, #Dn#e es de ( *stata & test!#$%os, desa o%%os an*3a%os Ce3eninos +#Dn#e de o/a ios, endo3et io & 3a3as,, deCo 3a#iones en Cetos & de na#i3iento. S CDn#e es: de i/ados de %as s$stan#ias di e#ta3ente, de i3($ e5as o de s$s 3eta-o%itos de de" ada#i*n de %os ( od$#tos Citosanita ios. En e%a#i*n a %a to0i#idad ( od$#ida (o %os ( od$#tos Citosanita ios, a t a/4s de %os a%i3en6 tos, Ba& A$e distin"$i ent e: S A%i3entos A$e #ontienen s$stan#ias A$e ini#ia%3ente no son t*0i#as, (e o A$e des($4s de s$C i $na se ie de t ansCo 3a#iones en e% o "anis3o, es$%tan a%ta3ente t*0i#os (a a e% Bo3- e. S A%i3entos A$e ( esentan a%"$na i3($ e5a 3Ds (e%i" osa A$e e% ( od$#to 3is3o, #o3o es e% #aso de %a dio0ina A$e se ($ede Co 3a es(ontDnea3ente (o %a a##i*n de% #a%o so- e e% ( o(io a%i3ento. S A%i3entos A$e ( esentan s$stan#ias sin4 "i#as, A$e "ene an $na e%e/ada to0i#idad, #o3o (o eje3(%o ent e #a -a &% +Citosanita io,, A$e a% #o3-ina se #on %os nit atos da nit oso#a -a &% +(otente #an#e !"eno,. Las # isis a%i3enta ias Ban tenido s$ i3(a#to 3ediDti#o 3Ds i3(o tante en e% se#to "ana6 de o. Un %a "o Bisto ia% de #asos e%a#ionados #on enCe 3edades ( o/o#adas (o e% 3ane6 jo de %as e0(%ota#iones "anade as, a% intenta int od$#i & 3odiCi#a (at ones nat$ a%es, #o3o (o eje3(%o %a $ti%i5a#i*n de Ba inas #D ni#as deCe#t$osas, A$e Ban ( o/o#ado %a en#eCa%o(at!a es(on"iCo 3e -o/ina +enCe 3edad de %as /a#as %o#as, +Do 3ont, ?99?,, e% $so de Bo 3onas, A$e Ban desen#adenado %a # isis de %os (o%%os #on dio0inas +Oan, ?99?,, %a $ti%i5a#i*n de /i $s, A$e ( o/o#* e% (Dni#o de %a 3i0o3atosis +SBe(Be d, @<=9,, %as 3odi6 Ci#a#iones "en4ti#as, #o3o e% (o%%o sin (%$3as de Is ae% +;;CM$ndo.#o3, ?998,.

.9

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

'o ot o %ado, e% t ata3iento & ( o#esado de %os a%i3entos son t4#ni#as ne#esa ias e i3( es#indi-%es de ea%i5a , (a a #$ando %os a%i3entos se #ons$3en en (e !odos de tie3(o (oste io es a s$ e#o"ida o #$ando e% a%i3ento ten"a $n #ons$3o ( io ita io A$e no sea en C es#o. D$ ante %os t ata3ientos es(e#!Ci#os de %os a%i3entos, 4stos se ($eden 3odiCi#a o a%te a . La est $#t$ a -Dsi#a de %os a%i3entos tiene $na anato3!a & $na Bisto%o"!a, (o A$e (e tene6 #en a se es /i/os #on# etos. Los a%i3entos estDn Co 3ados (o #4%$%as A$e #ontienen n$3e osos en5i3as, #o3($estos -ioA$!3i#os & /an a#o3(a)ados asi3is3o de 3i# oo "a6 nis3os A$e se 3$%ti(%i#an des($4s de% sa# iCi#io o de %a e#o%e##i*n. La " an 3a&o !a de %os a%i3entos -Dsi#os se dete io an D(ida3ente a #a$sa de %os ( o#esos a$to%!ti#os & de %a a#ti/idad 3i# o-iana. De esta 3ane a %os a%i3entos ($eden #on/e ti se en $n (e%i" o (a a %a sa%$d, a no se A$e se so3etan a% t ata3iento ade#$ado en #ada #aso. La te#no%o"!a se Ba $sado d$ ante si"%os (a a 3ejo a %a #antidad & #a%idad en e% s$3inis6 t o de a%i3entos. A%"$nas t4#ni#as t adi#iona%es toda/!a se $san Bo&, a %a (a A$e se Ban desa o%%ado n$e/as 3etodo%o"!as. Los 34todos t adi#iona%es de #onse /a#i*n de a%i3en6 tos estDn e%a#ionados #on 3odiCi#a#iones de %a te3(e at$ a, (Q, at3*sCe a, & de %a dis(o6 ni-i%idad de a"$a. Los 34todos A$e e3(%ean #a%o o C !o son %os 3Ds $sados (a a 3ejo a %a se"$ idad a%i6 3enta ia. Las te3(e at$ as a%tas se Ban $sado en %a #o##i*n, en%atado, (aste$ i5a#i*n & este i%i5a#i*n. Las te3(e at$ as -ajas se e3(%ean (a a %a eC i"e a#i*n & #on"e%a#i*n %enta #o3o ( e/enti/o en e% # e#i3iento 3i# o-iano. La a#ti/idad de% a"$a es $na 3edida de %a #antidad de a"$a dis(oni-%e en $n a%i3ento. La a#ti/idad de% a"$a se ed$#e 3ediante se#a6 do o a" e"ando sa%, a5I#a , o #$a%A$ie ot o so%$to A$e ( e/en"a de% ataA$e 3i# o-io%*"i6 #o, (o A$e %os 3i# oo "anis3os ne#esitan a"$a (a a so- e/i/i . Los 34todos de #onse /a#i*n & e%a-o a#i*n de a%i3entos 3Ds i3(o tantes se ($eden #%a6 siCi#a en: S DesBid ata#i*n: Los 34todos t adi#iona%es in#%$!an e% se#ado a% so% & e% A#t$a%3ente %os n$e/os 34todos de desBid ata#i*n son de tIne%, s( a& (e 3iten o-tene ( esenta#iones #on#ent adas de a%i3entos, #o3o (o B$e/os en (o%/o. Este 34todo no (e 3ite e% # e#i3iento -a#te iano (o & A$edan inBi-idas %as en5i3as a$to%!ti#as. #$ ado a% B$3o. o #on"e%a#i*n & eje3(%o %e#Be o %a Ca%ta de a"$a

S Con"e%a#i*n: Este 34todo ( e/iene e% # e#i3iento -a#te iano, &a A$e %a a#ti/idad -a#te6 iana ( i3e o dis3in$&e & des($4s /a #esando #onCo 3e des#iende %a te3(e at$ a. Ade3Ds e% a"$a ( esente en e% a%i3ento, no %o estD en estado aseA$i-%e. S Adi#i*n de sa% o de a5I#a : Constit$&e $n 34todo t adi#iona% (a a %a ea%i5a#i*n de sa%a6 5ones, 3e 3e%adas & #onCit$ as. ' e/ienen e% # e#i3iento -a#te iano (o a##i*n de %a ( e6 si*n os3*ti#a # eada (o %a sa% o e% a5I#a , sie3( e A$e se en#$ent e a a%tas #on#ent a6 #iones.

70

8. 2IESGOS EN LA '2ODUCCIN AG2OALIMENTA2IA

S E% #a%o : Se $sa de diCe entes Co 3as @, in#andes#ente de @ a = 3in$tos a @99 _C se"In e% ti(o de a%i3ento, antes de %a #on"e%a#i*n & en/asado, ina#ti/a %os en5i3as A$e de ot a 3ane a #ontin$a !an %a a$to%isis de% a%i3ento en #$esti*n. ?, La (aste$ i5a#i*n, #on %a A$e se dest $&e %os 3i# oo "anis3os a :? _C d$ ante @7 3in$tos. 8, La #o##i*n, A$e dest $6 &e todos o #asi todos %os 3i# oo "anis3os a$nA$e ($eden so- e/i/i %os A$e Co 3an es(o as. >, La $(e i5a#i*n A$e #onsiste en so3ete a% ( od$#to a te3(e at$ as de @?76 @89 _C d$ ante 86> se"$ndos -ajo ( esi*n de /a ias at3*sCe as. 7, La este i%i5a#i*n de a%i3entos en/asados o si3(%e3ente ( e#intados A$e #onsiste en so3ete a %os a%i3entos a te3(e at$ as & ( esiones e%e/adas. S 2adia#iones ioni5antes: Este 34todo (e 3ite d$(%i#a o t i(%i#a e% (e !odo Iti% de /enta de dete 3inados ( od$#tos #o3o C esas, #Ba3(i)ones e inBi-e %a a(a i#i*n de &e3as en %as (atatas. La i adia#i*n #onse /a %os a%i3entos (o %a e0(osi#i*n a a&os V o e%e#t o6 nes de a%ta ene "!a, A$e 3atan %os 3i# oo "anis3os, dest $&e %os inse#tos, & a%enti5a %a "e 3ina#i*n & 3ad$ a#i*n de C $tas & /e d$ as. Ta3-i4n se dest $&en #antidades i3(o 6 tantes de /ita3inas, es(e#ia%3ente C, ;@, ;?, A, O & E. Ade3Ds se a%te an a%"$nas ( ote6 !nas, so- e todo %as de% t i"o & se ( od$#en adi#a%es %i- es. Es $n 34todo no (e 3itido en %os ( o#esos e#o%*"i#os. S 2eC i"e a#i*n: No dest $&e %os 3i# oo "anis3os ( esentes en %os a%i3entos, (e o s! A$e i3(ide s$ 3$%ti(%i#a#i*n de Co 3a D(ida. Ta3-i4n a%enti5a e% ( o#eso de a$to%isis (o s$ a##i*n so- e %os en5i3as ( esentes en %os a%i3entos. S Ke 3enta#i*n: 'o a##i*n de este 34todo -ioA$!3i#o se ( od$#e s$stan#ias A$e inBi-en e% # e#i3iento de %os 3i# oo "anis3os +a%#oBo% o D#ido, o a3-os a %a /e5,. La 3a&o !a de %as -a#te ias # e#en 3ejo en $n (Q ne$t o, %a s$-ida de% (Q en %os a%i3entos ($ede se $n a/iso A$e a&$de a #ont o%a e% # e#i3iento -a#te iano. D$ ante %a Ce 3enta#i*n, %as -a#te ias ( od$#en D#idos A$e inBi-en e% # e#i3iento de -a#te ias (e j$di#ia%es. S Conse /antes A$!3i#os: Consiste en %a adi#i*n de dete 3inadas s$stan#ias A$!3i#as en ( o(o #iones 3ode adas (a a ( e/eni e% # e#i3iento -a#te iano. S En/asado: Se ea%i5a (a a e/ita %a einCe##i*n, ($ede se en %atas, -o%sas Be 34ti#as de (%Dsti#o, en -andejas, et#. E% en/asado de a%i3entos no este i%i5ados, a$nA$e no e/ita e% # e#i3iento -a#te iano, dis3in$&e %a #onta3ina#i*n C!si#a, ( e/iene %a (4 dida de a"$a (o e/a(o a#i*n, et#. La e0(osi#i*n ed$#ida a% o0!"eno, en %os en/ases en%atados & en %os en/ases de at3*sCe a 3odiCi#ada o #ont o%ada, ( e/iene e% # e#i3iento ae *-i#o de -a#te ias & %a o0ida#i*n. D$ ante %a #onse /a#i*n & 3ani($%a#i*n de %os a%i3entos se ( od$#en (4 didas #$antitati6 /as & #$a%itati/as de n$t ientes. Las (4 didas o#$ idas en %os a%i3entos de-en /a%o a se #on e%a#i*n a %a dieta en s$ #onj$nto. En t4 3inos "ene a%es %as /ita3inas Bid oso%$-%es se dis$e%/en en e% a"$a de #o##i*n & #$anta 3Ds a"$a se e3(%ee en e% ( o#eso 3Ds /ita3i6 nas se (ie den de s$ en/ase nat$ a%, %os a%i3entos. De todas %as /ita3inas, %a A$e tiene 3Ds (4 didas en e% ( o#eso de 3ani($%a#i*n es %a /ita3ina C. Los Ca#to es A$e #a$san 3Ds da)o

71

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

a esta /ita3ina son e% ea%i5ado a %os tejidos, %os #$a%es des( enden o0idasa de% D#ido as#* 6 -i#o, -ien (o eCe#to de% 3a"$%%a3iento o #on"e%a#i*n de %as /e d$ as o (o a##i*n de% -i#a -onato s*di#o. Las (4 didas de /ita3ina C (o #o##i*n ($eden #onside a se de $n :9M en %as /e d$ as & de $n >9M en %as Bo ta%i5as.

72

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

4. AGRICULTURA Y GANADERA ECOLGICA


Una de %as a#ti/idades A$e /an %i"adas a% desa o%%o de %a so#iedad es %a a" i#$%t$ a, (e o s$ intensiCi#a#i*n desde %a %%a3ada F e/o%$#i*n /e deG Ba dado %$"a a $na 3a&o es(e#ia%i6 5a#i*n & a% distan#ia3iento de %os ( o#esos e#o%*"i#os nat$ a%es. K ente a este ti(o de a" i6 #$%t$ a #on/en#iona%, A$!3i#a, intensi/ista o ind$st ia%i5ada, " an #ons$3ido a de e#$ sos & A$e "ene a i3(o tantes i3(a#tos a3-ienta%es, na#e $n 3ode%o a" a io -asado en %a a" i6 #$%t$ a t adi#iona% deno3inado )(0i&,l#,0) !&$l'(i&) +AE,. En %a a" i#$%t$ a ind$st ia%i5ada %as Co 3as de ( od$##i*n se #a a#te i5an, so- e todo, (o 6 A$e s$s ( o#esos de ( od$##i*n eA$ie en #antidades i3(o tantes de ene "!a ( o/eniente de %a nat$ a%e5a, dis3in$&endo si"niCi#ati/a3ente %a eCi#a#ia de s$ $ti%i5a#i*n es(e#to a %os siste3as t adi#iona%es +TBo3assen & ;oe , ?997,. Esta ene "!a ( o/o#a, a% 3is3o tie3(o, $na des#a "a esid$a% so- e e% ai e, e% a"$a & %a tie a A$e "ene a " andes #a3-ios & ( o6 -%e3as de #a D#te 3edioa3-ienta%, ta% /e5 de 3a&o i3(a#to, A$e %os A$e se ( etend!an eso%/e . 'o ot o %ado, %os siste3as de ( od$##i*n intensi/a, Ban o i"inado di/e sas # isis dent o de% se#to a" oa%i3enta io, ( o/o#ando %a -IsA$eda de a%te nati/as a %a ( od$##i*n A$e "a an6 ti#en %a ino#$idad de %os ( od$#tos. E% 3e #ado e0i"e A$e se dejen de $ti%i5a Bo 3onas, 3edi#a3entos, #onse /antes, e%e3entos A$!3i#os & todos aA$e%%os ( od$#tos de s!ntesis a tiCi#ia% A$e ($edan #on%%e/a $n ies"o (a a %a sa%$d. 'o e%%o, %a AE Ba to3ado $na i3(o tan#ia # e#iente dent o de% se#to a" !#o%a, "anade o & de ( od$##i*n de a%i3entos en "ene a%, #o3o #onse#$en#ia de% inte 4s # e#iente de %os #ons$3ido es (o $na se"$ idad a%i3enta ia & 3edioa3-ienta%. Este ti(o de ( od$##i*n a" oa%i3enta ia estD #on#e-ido #o3o $n 3ode%o inte" ado de ( od$##i*n a" !#o%a d$ ade6 o & #o3o $na a%te nati/a /ia-%e a %os ( od$#tos de ( od$##i*n #on/en#iona%. 'a a A$e e% ( o#eso "%o-a% de #on/e si*n de %a a" i#$%t$ a ind$st ia%i5ada a %a e#o%*"i#a, sea (o#o t a$3Dti#o & se#$en#ia%, de-e #onsta de #$at o CasesR en %a ( i3e a se ea%i5a6 !a $na int od$##i*n (a$%atina de -iodi/e sidad, a %a (a A$e se ea%i5a !a %a e%i3ina#i*n & a#iona%i5a#i*n en e% $so de s$stan#ias A$!3i#as de s!ntesis, s$ (oste io s$stit$#i*n (o ot os 3enos i3(a#tantes & (o I%ti3o %a tota% e%i3ina#i*n de %as 3is3as.

>.@. I3(a#tos de %a A" i#$%t$ a Con/en#iona%


Dos de %os ( o-%e3as de 3a&o en/e "ad$ a A$e tiene (%anteados en este 3o3ento %a ( o6 d$##i*n a" a ia son %os e0#edentes a" !#o%as & %a #onta3ina#i*n 3edioa3-ienta%. Estos ( o-%e3as son #onse#$en#ia de% 3ode%o a" !#o%a ind$st ia%, en e% A$e %as t4#ni#as A$e Ba#en (osi-%es %os " andes a$3entos de ( od$##i*n, a% 3is3o tie3(o ( o/o#an " a/es da)os a3-ienta%es. Los ( in#i(a%es i3(a#tos A$e Ban o i"inado %os siste3as de a" i#$%t$ a #on/en#iona%, ($eden es$3i se en:
73

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

S E3(%eo e0#esi/o de Ce ti%i5antes, es(e#ia%3ente de %os de i/ados de% nit *"eno, A$e Ban dado %$"a a #on#ent a#iones e%e/adas de nit atos en %os tejidos /e"eta%esR #onta3ina6 #i*n de% s$e%o, es(e#ia%3ente de 3eta%es (esadosR %i0i/ia#i*n de nit atos & a#$3$%a#i*n en %as a"$as s$-te Dneas, #on (4 dida de %a (ota-i%idadR e$t oCi5a#i*n & #onta3ina#i*n (o nit *"eno & C*sCo o de %as a"$as s$(e Ci#ia%es, o i"inando " a/es #a3-ios en %as #a a#te !sti#as de% 3edio & deso0i"ena#i*n de %as a"$as, 3$e te de %a Ca$na a#$!Ce aR dis6 3in$#i*n de %os 3i# oo "anis3os de% s$e%o e inBi-i#i*n de %a Cija#i*n de% nit *"enoR sa%ini6 5a#i*n de %os a#$!Ce os (o so- ee0(%ota#i*n de %as a"$as s$-te Dneas. S In# e3ento de %as s$(e Ci#ies de 3ono#$%ti/o, A$e de-i%itan a% #$%ti/o Ca/o e#iendo %a a(a6 i#i*n de (%a"as, /i $%en#ias & esisten#ias, & (o tanto e% a-$so de ( od$#tos Citosanita6 iosR e%i3inan %a ne#esidad de ota#iones & e% e3(%eo de a-onos /e desR (4 dida de e#o6 ti(os & (o-%a#iones %o#a%es de 3$#Bas es(e#ies de #$%ti/o +so- e todo de Bo t!#o%as, A$e "ene a %a desa(a i#i*n de C$t$ as C$entes de esisten#ia a (%a"as, enCe 3edades & #ondi6 #iones ad/e sasR (4 dida de %as #$a%idades n$t iti/as & o "ano%4(ti#as (o %a int od$##i*n de /a iedades 3$& a(tas (a a e% ( o#esado ind$st ia% o e% t ans(o te, #on " an esisten6 #ia 3e#Dni#a & $niCo 3idad. S Uti%i5a#i*n de s$stan#ias Citosanita ias, A$e Ban ( od$#ido in# e3ento de %a esisten#ia de (%a"as & enCe 3edadesR a(a i#i*n de n$e/as (%a"asR e%i3ina#i*n de de( edado es & ene6 3i"os nat$ a%esR a#$3$%a#i*n & (e sisten#ia en s$e%os, en (%antas, en ani3a%es & -ioa#$6 3$%a#i*n en %as #adenas t *Ci#as, (o %o A$e se "ene a $n ies"o (a a %os ani3a%es & %os se es B$3anos. S A$3ento de %a 3aA$ina ia a" !#o%a, es de#i , 34todos de #$%ti/o donde e% $so de t a#to6 es de " andes di3ensiones son %as #a$sas ( in#i(a%es de " a/es (4 didas de s$e%o & de" ada#i*n de %os te enos, so- e todo en %as 5onas 3Ds #D%idas, donde %a #a(a s$(e 6 Ci#ia% de% s$e%o es 3Ds est e#Ba. Ade3Ds, e% $so de 3aA$ina ia a$3entan %os ins$3os de o i"en ene "4ti#o & %a #onta3ina#i*n a3-ienta% + ed$##i*n de %a /isi-i%idad, a-so #i*n o diC$si*n de %a adia#i*n so%a & te est e, a%te a#i*n de% -a%an#e de #a%o de% siste3a tie6 a6at3*sCe a #on %as (osi-%es inC%$en#ias so- e e% #%i3a %o#a%,. S A% ne#esita s$(e Ci#ies ade#$adas (a a %a 3aA$ina ia, desa(a e#en %os setos & -an#a%es, A$e j$nto a %a desa(a i#i*n de %as ota#iones & e% $so a-$si/o de Ce ti%i5antes A$!3i#os, e( e6 sentan $na si3(%iCi#a#i*n de %a -iodi/e sidad de% a" oe#osiste3a, (o %o A$e a$3enta %a in#i6 den#ia de (%a"as & enCe 3edades, A$e &a no se ($eden #o3-ati #on a%te nati/as ni t4#ni6 #as t adi#iona%es, (o %o A$e Ba& A$e e#$ i a% $so de ( od$#tos Citosanita ios. S La "anade !a, Cie% #o3(a)e a de %a a" i#$%t$ a, (asa (o e% 3is3o ( o#eso de es(e#ia%i6 5a#i*n, Be#Bo A$e o i"ina #onta3inantes & " a/es ( o-%e3as sanita ios (a a %os ani3a6 %es & %a sa%$d (I-%i#a, de-ido ( in#i(a%3ente a s$ se(a a#i*n de% #$%ti/o /e"eta%. S A%to #oste ene "4ti#o, de-ido a %a ( o" esi/a dis3in$#i*n de %a e%a#i*n ene "!a o-teni6 daLene "!a $ti%i5ada en %a ( od$##i*n a" oa%i3enta ia, ene "!a A$e ent a en j$e"o tanto de

74

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

Co 3a di e#ta, #o3o indi e#ta a t a/4s de %a ( od$##i*n de ( od$#tos de s!ntesis, siendo en %a 3a&o !a de %os #asos de nat$ a%e5a C*si%. S Dis3in$#i*n de% -eneCi#io ea% (a a e% a" i#$%to & "anade o, #$&o (ode adA$isiti/o se /e eno 3e3ente 3e 3ado, de-ido a %os a%tos #ostes "ene ados en e% siste3a de ( od$#6 #i*n. As!, este 3ode%o a" !#o%a & "anade o #on%%e/a %a B$!da de %as 5onas $ a%es & de ( o6 d$##i*n a" a ia, A$e "ene a a s$ /e5 $na dis3in$#i*n de% e3(%eo a" !#o%a. Ot a de %as 3aniCesta#iones de %a # isis 3edioa3-ienta% es %a ( eo#$(a#i*n (o %a ( ese 6 /a#i*n de %a -iodi/e sidad. De Co 3a "ene a%i5ada # e#en %as a%a 3as ante %a desa(a i#i*n de es(e#ies ani3a%es & /e"eta%es (o %a dest $##i*n de s$s BD-itats o e% a( o/e#Ba3iento indis# i3inado A$e esA$i%3a s$s (o-%a#iones sin (e 3iti %a e"ene a#i*n de $n #i#%o a% si"$iente. E% ento no a" !#o%a, tan %i"ado a %a #$%t$ a e Bisto ia de% Bo3- e, s$C e de Co 3a si%en#iosa, esta 3e 3a en s$ di/e sidad. Co3o e osi*n "en4ti#a, en e% #aso de %os e#$ sos Cito"en4ti#os (a a %a a%i3enta#i*n & %a a" i#$%t$ a, se entiende e% ( o#eso de e3(o- e#i3iento de %a C a##i*n de %a -iodi/e sidad (oten#ia%3ente Iti% (a a e% desa o%%o de %a a" i#$%t$ a. La # e#iente 3a"nit$d de este ( o6 #eso Ba ido (a eja a% desa o%%o de %a 3ejo a "en4ti#a /e"eta% & %a ind$st ia%i5a#i*n de %a a" i#$%t$ a. As!, Bo& en d!a e% ( in#i(a% Ca#to i3(%i#ado en e% ( o#eso si"$e siendo %a s$-s6 tit$#i*n de /a iedades %o#a%es o t adi#iona%es (o /a iedades #o3e #ia%es 3ejo adas +Ki". >.@,, a$nA$e se /e a#o3(a)ado de ot os #o3o %a deCo esta#i*n, %a so- ee0(%ota#i*n o %a $ -ani5a#i*n +KAO, @<<Ja,. Este e3(o- e#i3iento de %a -iodi/e sidad a" !#o%a se 3ate ia6 %i5a a dos ni/e%es. 'o $n %ado, %a a" i#$%t$ a 3$ndia% se -asa en $n nI3e o #ada /e5 3eno de es(e#ies #$%ti/adas. Si -ien a %o %a "o de %a Bisto ia %a B$3anidad Ba a( o/e#Bado 3i%es de es(e#ies (a a s$ a%i3enta#i*n, Bo& en d!a s*%o se $ti%i5an @79, de %as #$a%es @? e( e6 sentan e% :7M de %a ( od$##i*n 3$ndia% destinada a %a a%i3enta#i*n +KAO, @<<Ja,. 'o ot o %ado, se ed$#e e% es(e#t o de /a iedades distintas e3(%eadas (a a #ada #$%ti/o, a %a /e5 A$e se ed$#e s$ -ase "en4ti#a, %%e"ando a se ( eo#$(ante %a ed$##i*n de %a /a ia-i%idad int aes(e#!Ci#a. La 3ejo Co 3a de ( ese /a e% (at i3onio /e"eta% es ( o3o/iendo s$ #onse /a#i*n a#ti/a, %%e/ada a #a-o (o %os ( o(ios a" i#$%to es, 3ediante %a e#$(e a#i*n de% #$%ti/o de %as /a ie6 dades %o#a%es o t adi#iona%es +Ce-o%%a et a%., ?99?,, (osi-i%itando a %a /e5 s$ a( o/e#Ba3ien6 to e#on*3i#o, so#ia% & e#o%*"i#o.

7-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

Ca3-io de #$%ti/os Int od$##i*n de (%a"as, et#. Ca3-ios a" !#o%as Le"is%a#i*n S$stit$#i*n de /a iedades %o#a%es

ConC%i#tos #i/i%es

So- e(asto eo

DeCo esta#i*n ECe#tos 3edioa3-ienta%e U -ani5a#i*n So- ee0(%ota#i*n

:i(,0) 4.1. P0i"&i/)l!% &),%)% *! !0$%i'" (!";#i&) &i#)*)% !" l$% i"3$0 !% ")&i$")l!% *!l P0i !0 I"3$0 ! %$40! !l E%#)*$ *! l$% R!&,0%$% :i#$(!";#i&$%.

>.?. ' in#i(ios de %a A" i#$%t$ a & Ganade !a E#o%*"i#a


Co3o es($esta a %a a(%i#a#i*n indis# i3inada & (o#o ( $dente de dete 3inadas te#no%o"!6 as +3Ds o 3enos %i"adas a %a e/o%$#i*n /e de, se int od$#e $n n$e/o #on#e(to, %a sosteni6 -i%idad o desa o%%o sosteni-%e, A$e a( o0i3a a% Bo3- e #on %a nat$ a%e5a, (e 3iti4ndo%e t ans3iti a %as "ene a#iones /enide as $n e#o6(at i3onio no 3eno de% e#i-ido (o %as ( e6 sentes. La Uni*n E$ o(ea, desde #o3ien5os de @<<9 estD ( o(oniendo $n 3ode%o de desa o%%o $ a% -asado en ( in#i(ios de sosteni-i%idad A$e "a anti#e, sin# *ni#a3ente, e% desa o%%o e#on*3i#o #on %a #onse /a#i*n 3edioa3-ienta%. En este intento de e/ita%i5a e% 3edio $ a%, %a a" i#$%t$ a #ontinIa siendo $n e%e3ento C$nda3enta%. A diCe en#ia de d4#adas ante6 io es 3a #adas (o $n enCoA$e ( od$#ti/ista, se Ba o(tado (o %a i3(%anta#i*n de siste6 3as a" !#o%as A$e #o3(ati-i%i#en %a ( od$##i*n #on %a ( ote##i*n de% 3edio a3-iente, o-je6 ti/o A$e #$3(%e a %a (e Ce##i*n %a AE, %a #$a% $ti%i5a $n ti(o de ( D#ti#as es(et$osas #on e% ento no -ioC!si#o. La AE na#i* (a a intenta #o e"i %as #onse#$en#ias (e ni#iosas ( o/o#adas (o e% #$3(%i6 3iento de o-jeti/os e0#%$si/a3ente ( od$#ti/istas, A$e Ba "ene ado eCe#tos indesea-%es A$e son, a /e#es i e/e si-%es. Desde este ($nto de /ista, %a AE es $n -$en inst $3ento de a##i*n, #$&os o-jeti/os C$nda3enta%es, a " andes as"os, son: #onse /a o a$3enta %a Ce 6 ti%idad de% s$e%o e i3(edi %a de" ada#i*n de s$ est $#t$ aR e/ita #$a%A$ie ti(o de #onta3i6 na#i*nR ( es#indi de ( od$#tos A$!3i#os de s!ntesisR #ont o%a -io%*"i#a3ente %as (%a"as & enCe 3edades de %as (%antasR es(eta %os eA$i%i- ios e#o%*"i#os nat$ a%esR as! #o3o ( o6

7.

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

(o #iona a%i3entos #on todas s$s ( o(iedades nat$ a%es, de %a 3D0i3a #a%idad & en #anti6 dad s$Ci#iente. La AE ($ede #ont i-$i en " an 3edida a da $na es($esta a %as ( eo#$(a#iones so#ia%es de se"$ idad a%i3enta ia & 3edioa3-ienta%es, ade3Ds de ( o/ee a %os #ons$3ido es a%i6 3entos de #a%idad. Es $n 34todo de ( od$##i*n A$e tiene en #$enta %os #ono#i3ientos t a6 di#iona%es de %os a" i#$%to es & A$e inte" a %os ( o" esos #ient!Ci#os en todas %as dis#i(%i6 nas a" on*3i#as +De Si%"$&, @<<<,. E0isten 3I%ti(%es deCini#iones de este ti(o de a" i#$%t$ a, $nas 3Ds es(e#!Ci#as A$e ot as, (e o A$e a% Cin & a% #a-o, #ontienen $na 3is3a esen#ia. En este sentido, %a Kede a#i*n Inte na#iona% de Mo/i3ientos de %a A" i#$%t$ a O "Dni#a +IKOAM, A$e es e% o "anis3o #ons$%to de %a KAOLOMS, de% Code0 A%i3enta i$s & de %a Uni*n E$ o(ea, deCine e% t4 3ino o "Dni#o o e#o%*"i#o, #o3o $n Fsiste3a a" a io (a ti#$%a des6 # ito en s$s estDnda es -Dsi#osG. S$s ( in#i(ios son #$at o: e% ( in#i(io de %a sa%$d, e% ( in6 #i(io e#o%*"i#o, e% ( in#i(io de %a j$sti#ia & e% ( in#i(io de %a ( e#a$#i*n, desa o%%ados (a a se entendidos de Co 3a #onj$nta e ins(i a %as %!neas de a##i*n & desa o%%o de %a a" i#$%6 t$ a e#o%*"i#a en e% C$t$ o. Estos ( in#i(ios es(onden a #$at o de-e es +IKOAM, ?997,: S Sostene & ( o3o/e %a sa%$d de% s$e%o, %as (%antas, %os ani3a%es & %os se es B$3anos #o3o $na $nidad indi/isi-%e. S ;asa se en siste3as & #i#%os e#o%*"i#os /i/os, t a-aja #on e%%os, e3$%a %os & #ont i6 -$i a s$ sosteni3iento. S K$nda se en e%a#iones A$e ase"$ en %a j$sti#ia en e%a#i*n #on e% a3-iente & %as o(o 6 t$nidades de /ida #o3$nes. S Manejo es(onsa-%e (a a ( ote"e a3-iente ( esentes & C$t$ os. %a sa%$d & e% -ienesta de %as "ene a#iones & e%

Los o-jeti/os (a ti#$%a es de %a a" i#$%t$ a & ( o#esado a%i3enti#io e#o%*"i#o estDn -asa6 dos en %os si"$ientes ( in#i(ios +KAO, @<<=,: S ' od$#i a%i3entos de #a%idad n$t iti/a e%e/ada & en #antidad s$Ci#iente. S T a-aja #on %os e#osiste3as, en /e5 de intenta do3ina %os. S Ko3enta e intensiCi#a %os #i#%os -io%*"i#os dent o de% siste3a a" a io A$e in/o%$# an a %os 3i# oo "anis3os, %a C%o a & %a Ca$na de% s$e%o, %as (%antas & %os ani3a%es. S Mantene & a$3enta a %a "o (%a5o %a Ce ti%idad de% s$e%o.

77

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

S ' o3o/e e% $so sa%$da-%e & e% #$idado de% a"$a, %as C$entes de a"$a & toda /ida A$e se en#$ent e en e%%a. S A&$da a %a #onse /a#i*n de% s$e%o & de% a"$a. S E3(%ea tanto #o3o sea (osi-%e %os e#$ sos nat$ a%es eno/a-%es en siste3as a" !6 #o%as o "ani5ados %o#a%3ente. S T a-aja en %o (osi-%e #on $n siste3a #e ado teniendo en #$enta %a 3ate ia o "Dni#a & %os n$t ientes 3ine a%es. S T a-aja #on 3ate ia% o s$stan#ias A$e ($edan se e0(%ota#iones a" a ias. e$ti%i5ados o e#i#%ados en %as

S C ia ani3a%es #onCo 3e a %as e0i"en#ias nat$ a%es de %as es(e#ies. S Mini3i5a todas %as Co 3as de #onta3ina#i*n A$e ($edan es$%ta de %as t4#ni#as a" a6 ias. S Mantene %a di/e sidad "en4ti#a de %os siste3as a" !#o%as & s$ ento no, in#%$&endo %a ( ote##i*n de% BD-itat de %as (%antas & de %a /ida sa%/aje. S 'e 3iti a todos %os in/o%$# ados en %a ( od$##i*n & ( o#esa3iento o "Dni#o $na #a%i6 dad de /ida #onCo 3e a %a Ca ta de De e#Bos Q$3anos de Na#iones Unidas, #$- i s$s ne#esidades -Dsi#as & o-tene $na ade#$ada e#o3(ensa & satisCa##i*n de s$ t a-ajo, in#%$&endo $n 3edio a3-iente de t a-ajo se"$ o. S Conside a e% a3(%io i3(a#to e#o%*"i#o & so#ia% e% siste3a a" !#o%a. S E%a-o a ( od$#tos no a%i3enti#ios de C$entes eno/a-%es +A$e sean #o3(%eta3ente -iode" ada-%es,. S Ko3enta %as aso#ia#iones de AE (a a C$n#iona en siste3as de3o# Dti#os & #on e% ( in#i(io de di/isi*n de (ode es. S ' o" esa Ba#ia $na #o3(%eta #adena de ( od$##i*n, ( o#esa3iento & dist i-$#i*n A$e sea so#ia%3ente j$sta, e#o%*"i#a3ente es(onsa-%e & #$%t$ a%3ente ada(tada. 'o ot a (a te, e% Code0 A%i3enta i$s de Na#iones Unidas +KAOLOMS, deCine a %a AE #o3o $n Fsiste3a "%o-a% de "esti*n de %a ( od$##i*n A$e Co3enta & ea%5a %a sa%$d de %os a" oe6 #osiste3as, in#%$si/e %a di/e sidad -io%*"i#a, %os #i#%os -io%*"i#os & %a a#ti/idad -io%*"i#a de% s$e%o, Ba#iendo Bin#a(i4 en %a $ti%i5a#i*n de ( D#ti#as de "esti*n, #on ( eCe en#ia (o %a $ti%i5a#i*n de ins$3os no a" !#o%as, & teniendo en #$enta A$e %as #ondi#iones e"iona%es eA$ie en siste3as ada(tados %o#a%3ente. Esto se #onsi"$e a(%i#ando, sie3( e A$e es

78

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

(osi-%e, 34todos a" on*3i#os, -io%*"i#os & 3e#Dni#os, en #ont a(osi#i*n a %a $ti%i5a#i*n de 3ate ia%es sint4ti#os, (a a dese3(e)a #$a%A$ie C$n#i*n es(e#!Ci#a dent o de% siste3aG. E% De(a ta3ento de A" i#$%t$ a de Estados Unidos +USDA, deCine a %a AE #o3o $n Fsiste3a de ( od$##i*n en e% A$e se e/ita o e0#%$&e e% $so de Ce ti%i5antes sint4ti#os, (esti#idas, e"$6 %ado es de # e#i3iento &, en e% #aso de %a a%i3enta#i*n de% "anado, de aditi/os. Los siste6 3as de ( od$##i*n de %a AE de-en "estiona se de Co 3a nat$ a%, a t a/4s de %as ota#iones de #$%ti/o, de %os esid$os de %os #$%ti/os, de% a-ono ani3a%, de% a-ono /e de, de %as %e"$6 3inosas, de 3ine a%es de o#a, de% %a-o eo 3e#ani5ado, de% #ont o% -io%*"i#o de (%a"as & de% e#i#%aje de dese#Bos. Los e%e3entos ne#esa ios (a a (ode ea%i5a e% #ont o% de (%an6 tas ad/enti#ias & (%a"as, & 3antene e% s$e%o ( od$#ti/o & #$%ti/a-%e, a(o tando %os n$t ien6 tes (a a e% -$en # e#i3iento de %as (%antasG, #onside a ade3Ds, e% #on#e(to de% s$e%o #o3o $n siste3a /i/o, e% #$a% de-e se a%i3entado de $n 3odo A$e no est inja %as a#ti/idades de %os o "anis3os -eneCi#iosos ne#esa ios (a a e#i#%a %os n$t ientes & ( o#esa e% B$3$s. Los ( in#i(a%es o-jeti/os de %a AE son %os si"$ientes +La- ado & G$i-e tea$, @<<@,: S O-tene )li !"#$% )(01&$l)% + ()")*!0$% *! )l#) &)li*)* ",#0i#i5) en #antidades s$Ci#ientes, & ade3Ds des( o/istos de s$stan#ias o esid$os A$e dis3in$&an s$ #a(a6 #idad n$t i#iona% o sean (e j$di#ia%es (a a %a sa%$d. S Mantene & !7$0)0 l) 3!0#ili*)* *!l %,!l$, e/itando %a e osi*n o e% a"ota3iento, 3ediante t4#ni#as de #$%ti/o ade#$adas #o3o Ce ti%i5a#i*n o "Dni#a, ota#iones di/e 6 siCi#adas, aso#ia#i*n de #$%ti/os, e/itando %a-o es ( oC$ndas, 3ejo ando %a Co 3a & %a #a%idad de% ie"o, ( o3o/iendo e% $so de a-onos /e des & #$-ie tas de ast ojos. S Uti%i5a en %a 3edida de %o (osi-%e %os 0!&,0%$% ")#,0)l!% + 0!"$5)4l!% a es#a%a %o#a%, e3(%eando siste3as a" !#o%as & "anade os tan a$tos$Ci#ientes #o3o sea (osi6 -%e en %o A$e es(e#ta a% $so de 3ate ia o "Dni#a & de e%e3entos n$t iti/os, e#i#%an6 do n$t ientes & $ti%i5ando %os e#$ sos ( o(ios de% %$"a , en#a3inDndose a $na dis3i6 n$#i*n de %a ene "!a #ons$3ida en %a 3e#ani5a#i*n de %as %a-o es a" !#o%as & a% a$3ento de% $so de %as ene "!as a%te nati/as. S P0$ $5!0 + *i5!0%i3i&)0 l$% &i&l$% 4i$l'(i&$% en e% seno de %os siste3as a" a ios es(etando %os 3i# oo "anis3os, %a C%o a & Ca$na de %os s$e%os, %os #$%ti/os & %os ani6 3a%es de # !a. La "anade !a tiene $na C$n#i*n 3$& i3(o tante dent o de $n a" oe#o6 siste3a ( od$#iendo esti4 #o% & a( o/e#Bando 5onas no #$%ti/adas, #e ando as! e% #i#%o de n$t ientes. S U#ili9)0 5)0i!*)*!% #0)*i&i$")l!% + 0)9)% ),#'&#$")%, 3anteniendo as! $na di/e 6 sidad "en4ti#a de %os siste3as a" a ios & de s$ ento no, no to%e ando %os o "anis3os 3ani($%ados "en4ti#a3ente.

79

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

S E5i#)0 #$*$ #i/$ *! &$"#) i")&i'" A$e ($edan "ene a %as ( D#ti#as a" !#o%as, des6 #onta3inando %os s$e%os & %as a"$as. ' ote"iendo e% BD-itat & ani3a%es si%/est es, tanto de% siste3a a" !#o%a #o3o de s$ ento no. S C$"#0$l 4i$l'(i&$ *! /l)()% + !"3!0 !*)*!% de %as (%antas, $ti%i5ando $na te a(ia ( e/enti/a, eCo 5ando s$ #a(a#idad de esisten#ia #ont a a" esiones e0te nas. Y si %a ( e/en#i*n no C$e a s$Ci#iente se e#$ e a t ata3ientos #on ( od$#tos nat$ a%es +( e6 (a ados a -ase de (%antas, o %$#Ba -io%*"i#a, 3ediante ene3i"os nat$ a%es. S C$"#0$l *! /l)"#)% )*5!"#i&i)% ea%i5ado (o 34todos ( e/enti/os +3ejo a de %a a#ti/idad -io%*"i#a de% s$e%o & en iA$e#i3iento en B$3$s, ota#iones eA$i%i- adas, %a-o eos s$(e Ci#ia%es,, siste3as de es#a da & 34todos t4 3i#os. S M!7$0) *! l)% &$"*i&i$"!% *! 5i*) *!l )(0i&,l#$0 (e 3itiendo A$e o-ten"an $na j$sta e3$ne a#i*n & satisCa##i*n (o s$ t a-ajo, & da %es $n ento no de t a-ajo se"$6 o & sano. S Mo/i%i5a $na )"$ *! $40) 4)%#)"#! ", !0$%) & (o tanto 3oti/a %a # ea#i*n de e3(%eos, #ont i-$&endo as! a %a %$#Ba #ont a %a des/ita%i5a#i*n de %os #a3(os, 3ante6 niendo a %os a" i#$%to es en %a Tie a. S O-tene $na 0!l)&i'" &$"%, i*$0J)(0i&,l#$0, donde %os ( od$#tos de-en %%e"a a %os 3e #ados %o#a%es. 2es(e#to a %a "anade !a e#o%*"i#a, se ($ede deCini #o3o $n siste3a de ( od$##i*n "ana6 de o #$&a Cina%idad es oC e#e a% #ons$3ido a%i3entos de o i"en ani3a% de 3D0i3a #a%idad, es(etando e% 3edio a3-iente & e% -ienesta de %os ani3a%es, sin e3(%ea ( od$#tos A$!3i6 #os de s!ntesis, ni OMG. La "anade !a e#o%*"i#a tiene A$e #$3(%i $nos ( in#i(ios -Dsi#os #o3o %a ( ote##i*n de% 3edio & de% ento no nat$ a%, e% 3D0i3o es(eto Ba#ia e% -ienesta de %os ani3a%es & e/ita e% e3(%eo siste3Dti#o de s$stan#ias A$!3i#as de s!ntesis en todo e% ( o#eso ( od$#ti/o #on e% Cin de (ode "a anti5a %a a$sen#ia de s$stan#ias esid$a%es en %os ( od$#tos o-tenidos de %os ani3a%es, A$e ($eden s$(one a%"In ies"o (a a %a sa%$d de% #ons$3ido . Se"In %as di e#t i#es de% Code0 A%i3enta i$s +CACLGL, @<<<,, %a AE de-e tene %os si"$ien6 tes o-jeti/os: S A$3enta %a di/e sidad -io%*"i#a de% siste3a en s$ #onj$nto, es(etando %os 3i# oo "a6 nis3os, %a C%o a & Ca$na de %os s$e%os, %os #$%ti/os & %os ani3a%es de # !a. La "anade !a tiene $na C$n#i*n 3$& i3(o tante dent o de $n a" oe#osiste3a ( od$#iendo esti4 #o% & a( o/e#Bando 5onas no #$%ti/adas, #e ando as! e% #i#%o de n$t ientes. S In# e3enta %a a#ti/idad -io%*"i#a & %a Ce ti%idad de% s$e%o a %a "o (%a5o, e/itando %a e o6 si*n o e% a"ota3iento, 3ediante t4#ni#as de #$%ti/o ade#$adas #o3o Ce ti%i5a#i*n o "Dni6

80

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

#a, ota#iones di/e siCi#adas, aso#ia#i*n de #$%ti/os, e/itando %a-o es ( oC$ndas, 3ejo6 ando %a Co 3a & %a #a%idad de% ie"o, $ti%i5ando a-onos /e des & #$-ie tas #on estos de #$%ti/os. S 2e$ti%i5a %os estos de o i"en /e"eta% & ani3a% a Cin de de/o%/e n$t ientes a% s$e%o, ed$6 #iendo a% 3!ni3o e% e3(%eo de e#$ sos no eno/a-%es, e3(%eando siste3as a" !#o%as a$tos$Ci#ientes, tanto #o3o sea (osi-%e, en %o A$e es(e#ta a% $so de 3ate ia o "Dni#a & de e%e3entos n$t iti/os, e#i#%ando n$t ientes & $ti%i5ando %os e#$ sos ( o(ios de% %$"a . S ;asa se en e#$ sos eno/a-%es & en siste3as a" !#o%as o "ani5ados %o#a%3ente, en#a6 3inDndose a $na dis3in$#i*n de %a ene "!a #ons$3ida en %a 3e#ani5a#i*n de %as %a-o es a" !#o%as & a% a$3ento de% $so de %as ene "!as a%te nati/as. S ' o3o/e e% $so sa%$da-%e de% s$e%o, e% a"$a & e% ai e, & ed$#i a% 3!ni3o todas %as Co 6 3as de #onta3ina#i*n de estos ento nos A$e ($eden es$%ta de %as ( D#ti#as a" oa%i6 3enta ias. S Mani($%a %os ( od$#tos a" !#o%as Ba#iendo Bin#a(i4 en e% $so de 34todos de e%a-o a#i*n #$idadosos, a eCe#tos de 3antene %a inte" idad o "Dni#a & %as #$a%idades /ita%es de% ( o6 d$#to en todas %as eta(as. S Uti%i5a /a iedades t adi#iona%es & a5as a$t*#tonas, 3anteniendo as! $na di/e sidad "en46 ti#a de %os siste3as a" a ios & de s$ ento no, no to%e ando %os o "anis3os 3ani($%ados "en4ti#a3ente. 'a a # ea $n siste3a a" !#o%a sano & d$ ade o es C$nda3enta% A$e %a n$t i#i*n de %os #$%6 ti/os se satisCa"a 3ediante %a e(osi#i*n de 3ate ia o "Dni#a & de %os n$t ientes e0t a!dos a% #ose#Ba e% #$%ti/o. La AE no s*%o ( etende %a s$stit$#i*n de Ce ti%i5antes de s!ntesis (o %os a-onos o "Dni#os, sino A$e e% Cin es a%i3enta e% e#osiste3a edDCi#o & $ti%i5a a% 3D0i6 3o %os e#$ sos nat$ a%es, dis(oni-%es en %a ( o(ia e0(%ota#i*n. En %a a" i#$%t$ a, #o3o -ase de ( od$##i*n de a%i3entos, no s*%o se #onj$"an as(e#tos t4#ni#os, sino ta3-i4n as(e#tos 3edioa3-ienta%es, so#ia%es & e#on*3i#os. E0iste $n eCe#6 to de %a a#ti/idad a" !#o%a intensi/a, so- e e% 3edio a3-iente A$e se 3aniCiesta en %a deCo6 esta#i*n, %a e osi*n de% s$e%o, %a (4 dida de %a -iodi/e sidad, a#$3$%a#i*n de 3eta%es (esa6 dos en e% s$e%o, et#. E% #$ad o >.@ 3$est a %os eCe#tos A$e so- e e% 3edio a3-iente eje 6 #en a%"$nas ( D#ti#as a" !#o%as. 'o ot o %ado, en 3$#Bos #asos, no se e/a%Ian %os eCe#tos so- e e% $so &Lo a-$so de e#$ 6 sos nat$ a%es, in#%$so (a a %a ( od$##i*n de ( od$#tos e#o%*"i#os. En "ene a%, se #onside6 a A$e e% #ons$3o de ( od$#tos e#o%*"i#os de-e entende se "%o-a%3ente, (o e%%o, Ba- D A$e tene en #$enta a%"$nos as(e#tos so#ioe#on*3i#os #o3o e% e3(%eo de 3ano de o- a -ajo #ondi#iones %a-o a%es ( e#a ias, in#%$so en a%"$nas e0(%ota#iones donde se ( od$#en ( od$#tos e#o%*"i#os, o A$e (a a #o3e #ia%i5a se de-en de e#o e distan#ias e0#esi/a6 3ente e%e/adas.

81

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

C$ad o >.@. ECe#tos de %as ( D#ti#as a" !#o%as so- e dete 3inados e#$ sos 3edioa3-ien6 ta%es.
P08&#i&)% )(01&$l)% S,!l$ A(,)% A(,)% %,4#!008"!)% %,/!03i&i)l!% O dena#i*n de e#$ sos B!d i#os A$e inC%$&en en %a #a(a C eDti#a '4 dida de #a%idad a"$as :l$0) :),") O#0$%

' o" a3a de De" ada#i*n n$e/as tie as de% s$e%o de #$%ti/o

Conta3ina#i*n '4 dida de es(e#ies de% a"$a #on (a t!#$%as de% s$e%o

'4 dida de% e#osiste3a & de %a di/e sidad e#o%*"i#a

2ie"o

E0#eso de sa%es. Ane"a3iento E osi*n e*%i#a e B!d i#a.

Dese#a3iento de e%e3entos nat$ a%es inC%$&entes en %os e#osiste3as C%$/ia%es '4 dida de %a a#ti/idad -io%*"i#a & 3i# oo "anis3os 2$ido. Gases de #o3-$sti*n

La-o eo &

3e#ani5a#i*n (esada Co3(a#ta#i*n Uso de Ce ti%i5antes: 6 Nit *"eno 6K*sCo o Li0i/ia#i*n de nit atos A#$3$%a#i*n de 3eta%es (esados en Co 3a de CosCatos

Es#o ent!a, %i0i/ia#i*n o des#a "a di e#ta A$e da %$"a a %a e$t oCi5a#i*n

ECe#tos so- e %a 3i# oC%o a & e$t oCi5a#i*n A$e da %$"a a: E0#eso de a%"as & de (%antas a#$Dti#as Dis3in$#i*n Ma% o%o , de% o0!"eno a3on!a#o A$e aCe#ta a %a Ca$na a#$Dti#a 2esid$os

6Esti4 #o% 6Li3o de a%#anta i%%a, #o3(ost

A#$3$%a#i*n de #o- e A#$3$%a#i*n de 3eta%es (esados Es#o ent!a de esid$os 3*/i%es de Citosanita ios & ( od$#tos de s$ de" ada#i*n

A(%i#a#i*n A#$3$%a#i*n de Li0i/ia#i*n de de ( od$#tos Citosanita ios & esid$os Citosanita ios ( od$#tos de 3*/i%es de (%a"$i#idas & de" ada#i*n ( od$#tos de de" ada#i*n In#o (o a#i*n de aditi/os a (iensos

2esisten#ias, ACe#ta a %a 3i# oC%o a de% s$e%o # eando Bo 3o%i"osis, e%i3ina#i*n esisten#ias de Ca$na Iti% A$3ento de ani3a%es enCe 3os

E/a(o a#i*n, esid$os

2esid$os

82

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

>.8. ' D#ti#as #$%t$ a%es en A" i#$%t$ a E#o%*"i#a


Los dos Ca#to es A$e 3Ds ($eden inC%$i so- e e% 3anejo de% siste3a a" a io e#o%*"i#o son (o $n %ado, e% $so de /a iedades ada(tadas a %as #ondi#iones de #$%ti/o & A$e "ene en a%i6 3entos de $na ade#$ada #a%idad n$t i#iona% & o "ano%4(ti#a, & (o ot o %ado, e% -$en 3ane6 jo de% s$e%o, (a a 3antene $n eA$i%i- io de% siste3a ( od$#ti/o. Ent e %as ( D#ti#as esen#ia%es en AE estD %a (oten#ia#i*n & $ti%i5a#i*n *(ti3a de %a -iodi/e 6 sidad & e#$ sos /i/os, es(e#ia%3ente %o#a%es, #o3o %a se%e##i*n de /a iedades ada(tadas. Dent o de esta o(ti3i5a#i*n de %a -iodi/e sidad desta#a e% $so de /a iedades %o#a%es o t a6 di#iona%es, (a ti#i(ando de este 3odo de %os ( in#i(ios -Dsi#os de %a a" i#$%t$ a e#o%*"i#a. La KAO +@<<J-, deCine #o3o /a iedades %o#a%es o t adi#iona%es a F(o-%a#iones diCe en#ia6 das, tanto "eo" DCi#a #o3o e#o%*"i#a3ente, A$e son /isi-%e3ente diCe entes en s$ #o3(o6 si#i*n "en4ti#a #on %as de3Ds (o-%a#iones & dent o de e%%as, & A$e son ( od$#to de $na se%e##i*n (o (a te de %os a" i#$%to es, es$%tado de %os #a3-ios (a a %a ada(ta#i*n, #ons6 tantes e0(e i3entos e inte #a3-iosG. E% $so de /a iedades %o#a%es o t adi#iona%es en EA no s*%o es Ca#ti-%e, sino desea-%e & a#on6 seja-%e en 3$#Bos as(e#tos. 'o $n %ado, e% in# e3ento de %a di/e sidad a" !#o%a es $n o-je6 ti/o (e se de %a a" i#$%t$ a e#o%*"i#a, &a A$e es e% 3edio (o e% #$a% se o-tienen %as C$n6 #iones de esta-i%idad, #ont o% -io%*"i#o de (%a"as & enCe 3edades. Ade3Ds, e% di i"i esta di/e sidad Ba#ia e% $so de /a iedades %o#a%es Co3enta ot o de s$s ( in#i(ios, e% de e/a%o6 i5a#i*n de %os sa-e es %o#a%es & t adi#iones A$e s$(onen $na Be en#ia #$%t$ a% #onside a6 -%e & #onstit$i !a $n (aso Ba#ia %a e#$(e a#i*n (o (a te de %os a" i#$%to es de s$ a$tos$6 Ci#ien#ia. E% s$e%o nat$ a% tiende a $n estado de eA$i%i- io (e Ce#to ent e s$s #o3(onentes & %os de% 3edio A$e 3antiene. En $n s$e%o #$%ti/ado, este eA$i%i- io se o3(e, & 3Ds i e/e si-%e3en6 te en #$anto %as t4#ni#as (a a t a-aja & #$%ti/a ese s$e%o sean 3Ds a" esi/as & de" adan6 tes. E0isten $na se ie de no 3as -Dsi#as A$e se ed$#en a %a-o es #$%t$ a%es & t4#ni#as de #$%ti/o a( o(iadas, ta%es #o3o: S Uti%i5a#i*n de %a Ce ti%i5a#i*n o "Dni#a, 3ediante a(o ta#iones de esti4 #o%, A$e tende6 D a a$3enta e% #ontenido en B$3$s de% s$e%o & s$ #a(a#idad de eten#i*n de a"$a, as! #o3o 3ejo a D s$ esta-i%idad est $#t$ a%, Ca#i%ita D e% t a-ajo de% s$e%o, esti3$%a D s$ a#ti/idad en5i3Dti#a & %e s$3inist a D %a 3a&o (a te de %os e%e3entos n$t iti/os ne#esa ios (a a %as (%antas. S 2ea%i5a#i*n de ota#iones de #$%ti/os, es de#i , %a s$#esi*n (%aniCi#ada en e% tie3(o de /a ios #$%ti/os en %a 3is3a s$(e Ci#ie. Se t ata de $na de %as #%a/es de %a Ce ti%idad de% s$e%o, & ta3-i4n de %a %$#Ba #ont a %as 3a%as Bie -as, %as enCe 3edades & %as (%a"as. 'e 3ite $n a( o/e#Ba3iento eA$i%i- ado de %os n$t ientes de% s$e%o, &a A$e a% i a%te 6 nando #$%ti/os #on siste3a adi#$%a diCe ente, se e0(%o an distintas #a(as de s$e%o.

83

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

S En e% #aso de %as (%a"as & enCe 3edades, de-ido a %a a%te nan#ia de #$%ti/os, se inte6 $3(e e% #i#%o de e( od$##i*n, ed$#iendo as! (osi-%es da)os. Las a##iones di e#tas so- e e% s$e%o se #on#ent an en: Sie3- a en -andas o si"$iendo %as #$ /as de ni/e%: e% #$%ti/o en -andas es %a o dena#i*n de #$%ti/os de 3ane a A$e se s$#edan a%te nati/a3ente %as Cajas de te eno des#$-ie to o #on es#asa /e"eta#i*n, #on ot as #$-ie tas de /e"eta#i*n densa & esistente a %a e osi*n B!d i#a o e*%i#a. Mediante %a i3(%anta#i*n de Cajas de /e"eta#i*n a%te nati/a, se ($ede ed$6 #i a( e#ia-%e3ente e% (e%i" o de a ast es, en s$e%os a" !#o%as A$e estDn des( ote"idos (o Ca%ta de #$-ie ta /e"eta%. E% #$%ti/o en #$ /as de ni/e% #onsiste en ea%i5a %as %a-o es & ot as ( D#ti#as de #$%ti/o en e% sentido de %a #$ /a de ni/e% de% te eno, #on e% ( o(*sito de e%i3ina o ed$#i %a es#o6 ent!a s$(e Ci#ia% de% a"$a & e% #o es(ondiente a ast e de% s$e%o. Con esta ( D#ti#a se #onsi"$e, ade3Ds, a$3enta e% #ontenido de a"$a de% s$e%o. E% ( in#i(a% o-jeti/o de estas 3edidas de #onse /a#i*n de s$e%os es e/ita o desa#e%e a %os ( o#esos e osi/os #on /ista a #onse"$i , a 3edio o %a "o (%a5o, %a e#$(e a#i*n de %os s$e%os de" adados, e/itando %a (4 dida de% s$e%o. Manteni3iento de $n (Q #o e#to: &a A$e e% (Q de% s$e%o #ondi#iona %a dinD3i#a de %as (%an6 tas en s$s ( o#esos de n$t i#i*n, de-ido a A$e ($eden A$eda e%e3entos -%oA$eados (o $n ni/e% de (Q no ade#$ado. En te enos de 3a #ada -asi#idad se ($ede a(o ta 3ate ia o "Dni#a, (a a #o e"i e% (Q, &a A$e 4sta es de ea##i*n D#ida. Un s$e%o D#ido se ($ede #o e"i #on en#a%ados +a(o ta#iones de #a%,, (e o so%o en e% #aso de A$e ese s$e%o sea i#o en 3ate ia o "Dni#a, &a A$e si es (o- e, 4sta A$eda D D(ida3ente dest $ida (o %a #a%. E/ita %as %a-o es ( oC$ndas A$e a%te en e% o den nat$ a% de %os Bo i5ontes de% s$e%o: %a 3a&o !a de %os s$e%os a" ade#en A$e se %es toA$e %o 3enos (osi-%e #on a(e os 3e#Dni#os, a Ca/o de A$e este ti(o de t a-ajo de 3o/i3iento & ai ea#i*n %o ea%i#en %as %o3- i#es, %os inse#tos & %as a!#es de %as (%antas. 'o tanto, %as %i3ita#iones de %as a#t$a#iones en e% s$e%o /end Dn i3($estas (o %a ne#esidad de 3antene $na a%ta di/e sidad de %a 3i# oCa$6 na, 3esoCa$na & 3a# oCa$na de% s$e%o. Las n$e/as t4#ni#as de %a-o eo de% te eno, -asadas en %a ed$##i*n de %a ( oC$ndidad, de %a intensidad de inte /en#i*n & de% nI3e o de (asadas, ( od$#en $n i3(a#to 3eno so- e e% s$e%o, & (e 3iten o-tene nota-%es /entajas (o #$anto ( ote"en s$ estado C!si#o, A$!3i6 #o & -io%*"i#o. Estas t4#ni#as de %a-o eo estDn en"%o-adas -ajo e% no3- e de %a-o eo de #onse /a#i*n. Dent o de% %a-o eo de #onse /a#i*n se en#$ent an ( D#ti#as ta%es #o3o e% 3!ni3o %a-o eo +A$e #onsiste en ea%i5a %a-o es s$(e Ci#ia%es, @96?9 #3, de ti(o /e ti#a%, o e% no %a-o eo +A$e #onsiste en no ( e(a a e% te eno,. Mejo #ont o% de %a Co 3a & %a #a%idad de% ie"o: e% a"$a es "a ant!a de /ida (a a %as (%an6 tas sie3( e & #$ando se s$3inist e atendiendo a s$s ne#esidades.

84

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

Un $so es(onsa-%e de% a"$a es $no de %os " andes etos A$e se %es ( esenta a %os a" i#$%6 to es e#o%*"i#os, &a A$e en 3$#Bos #asos %os #a3(os ($eden a#t$a #o3o a$t4nti#os Ci%6 t os nat$ a%es, e"ene ado es de %a #a%idad de %as a"$as. A$nA$e ni en %as no 3as -Dsi#as de IKOAM, ni en e% 2e"%a3ento E$ o(eo ?9<?L<@, e0isten toda/!a # ite ios deCinidos ento 6 no a% $so & 3anejo de% a"$a, & (o tanto, no se Ban esta-%e#ido no 3as es(e#!Ci#as, se #on6 side a A$e de-e !an e0isti $nos 3!ni3os en #$anto a %a #a%idad & $nas no 3as en #$anto a s$ $so. ' ote##i*n & #$idado de %os 3i# oo "anis3os de% s$e%o e/itando %a $ti%i5a#i*n de ( od$#tos a" esi/os & #onta3inantes: e% a-$so de %os Ce ti%i5antes A$!3i#os Ba ( o/o#ado $na ed$#6 #i*n " ad$a% de% #ontenido en 3ate ia o "Dni#a edDCi#a & $n dete io o de %a est $#t$ a de% s$e%o, siendo 3Ds ( o(enso a %a e osi*n & a %a #o3(a#ta#i*n. Esta ed$##i*n de %a 3ate ia o "Dni#a & e% dete io o de% s$e%o Ba sido #onse#$en#ia de %a dis3in$#i*n de %a a#ti/idad -i*6 ti#a edDCi#a, de-ido a% $so e0t e3o A$e se Ba Be#Bo de esta #%ase de Ce ti%i5antes. La a#ti6 /idad de %os o "anis3os edDCi#os de(ende de %a dis(oni-i%idad de n$t ientes & de %a ene "!a a(o tada (o %a 3ate ia o "Dni#a de% s$e%o. E% $so tanto de Ce ti%i5antes A$!3i#os #o3o s$s6 tan#ias Citosanita ias s$(one, a %a "o (%a5o, e% dete io o de %a a#ti/idad -i*ti#a6edDCi#a &, #o3o #onse#$en#ia, %a de s$ est $#t$ a & Ce ti%idad. Uti%i5a#i*n de #$-ie tas /e"eta%es, #o3o a-onos /e des: C$ando se Ba-%a de a-onado en /e de se Ba#e eCe en#ia a %a $ti%i5a#i*n de #$%ti/os de /e"eta#i*n D(ida, A$e se #o tan &Lo se entie an en e% 3is3o %$"a donde Ban sido se3- ados, & A$e estDn destinados es(e6 #ia%3ente a 3ejo a %as ( o(iedades C!si#as de% s$e%o, a en iA$e#e %o #on $n B$3$s jo/en de e/o%$#i*n D(ida, ade3Ds de ot os n$t ientes 3ine a%es & s$stan#ias Cisio%*"i#a3ente a#ti/as, as! #o3o a a#ti/a %a (o-%a#i*n 3i# o-iana de% s$e%o. Las #$-ie tas /e"eta%es en a" i#$%t$ a se ($eden en"%o-a en dos ti(os, diCe en#iadas ( in6 #i(a%3ente (o s$ o i"en. 'o $na (a te %os a-onos /e des & #$-ie tas (e 3anentes #$%ti6 /adas, Co 3adas (o /e"eta#i*n A$e int od$#e e% se B$3ano #on e% o-jeto de se"a %a o ente a %a en e% %$"a , (a a en iA$e#e e% s$e%o, & (o ot a %as ( o(ias es(e#ies /e"eta%es A$e na#en de Co 3a es(ontDnea so- e e% te eno & A$e son indi#ado es de s$ estado n$t i6 #iona% & de #o3(osi#i*n. La Ce ti%i5a#i*n no #onsiste si3(%e3ente en s$3inist a a %as (%antas %os e%e3entos n$t iti6 /os, sino A$e #onstit$&e $na a##i*n "%o-a% A$e (e 3ita es(onde a $na se ie de ne#esida6 des. La Ce ti%i5a#i*n tiene #o3o o-jeti/os si3$%tDneos 3antene o 3ejo a %a Ce ti%idad de% s$e%o & s$ a#ti/idad -io%*"i#a, & "a anti5a %a n$t i#i*n de %as (%antas. E%%o i3(%i#a se"In De Si%"$& +@<<<,: S Una -$ena "esti*n de ota#iones, #on (%antas A$e ten"an e0i"en#ias diCe entes, & en (a ti#$%a %e"$3inosas A$e en iA$e5#an e% s$e%o en nit *"eno. S Un a-onado o "Dni#o de -ase.

8-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

S A(o tes #o3(%e3enta ios de e%e3entos 3ine a%es nat$ a%es, so- e todo en %os s$e%os #on #a en#ias. La inte /en#i*n de %os 3i# oo "anis3os %os (one (o#o a (o#o a dis(o6 si#i*n de %a (%anta. En $n sentido a3(%io, se ($ede de#i A$e (a a #$antiCi#a %a sosteni-i%idad de #$a%A$ie sis6 te3a a" a io en e%a#i*n #on %a "esti*n de s$ Ce ti%idad & #on %as ( D#ti#as de 3anejo a ado(ta , es ne#esa io ea%i5a $n -a%an#e de n$t ientes (a a e/ita #a en#ias, de a"$a (a a e/ita d4Ci#it, de sa%es (a a e/ita a#$3$%a#i*n & de 3ate ia o "Dni#a, (a a o(ti3i5a todos %os -a%an#es ante io es. La Ce ti%i5a#i*n o "Dni#a ( etende a$3enta e% #ontenido de 3ate ia o "Dni#a in#%$&endo t4#ni#as e%a#ionadas #on %a a(o ta#i*n e0te na de ( od$#tos o "Dni#os de #a%idad: esti4 6 #o%es, #o3(ost, a-onos /e des, estos de #ose#Ba, et#., & de t4#ni#as e%a#ionadas #on e% a$3ento de %a -iodi/e sidad, #on e% 3anejo ade#$ado de% a"$a & 3anteniendo %a #onse /a6 #i*n de% s$e%o. E% 3anteni3iento de $n ni/e% a%to de 3ate ia o "Dni#a & e% $so de #$%ti/os #on a%ta intensi6 dad es(i ato ia de %as a!#es #o3o %os a-onos /e des, o %os #$%ti/os de " a3!neas & %e"$6 3inosas, ($eden se 3edios /a%iosos (a a 3antene %a (e 3ea-i%idad de% s$e%o #$ando Ban de $sa se a"$as #on a%ta e%a#i*n de adso #i*n de sodio, s$(oniendo A$e se en#$ent en ese /as de #a -onato #D%#i#o en e% s$e%o. E% o-jeti/o de %os a-onos o "Dni#os a(o tados a% s$e%o es ( in#i(a%3ente "ene a B$3$s & as!, a$3enta e% eA$i%i- io BI3i#o, #on %a Cina%i6 dad de 3ejo a s$s #a a#te !sti#as C!si#as, A$!3i#as & -io%*"i#as. As! ($es, se ($ede de#i A$e %a 3ate ia o "Dni#a inC%$&e so- e %os (a D3et os C!si#os, A$!3i#os & -io%*"i#os A$e deCi6 nen %a Ce ti%idad "%o-a% de %os s$e%os a" !#o%as +C$ad o >.?,. En s$ sentido 3Ds a3(%io, $n a-ono o "Dni#o es $n esto ani3a% &Lo /e"eta% 3Ds o 3enos t ansCo 3ado, A$e (osee #ie ta iA$e5a en 3ate ia o "Dni#a & A$e $s$a%3ente ta3-i4n #on6 tiene e%e3entos esen#ia%es (a a %as (%antas. Esta deCini#i*n no in#%$&e %as aso#ia#iones si36 -i*ti#as A$e se desa o%%an ent e #ie tos Bon"os 3i# os#*(i#os de% s$e%o & %as a!#es de %a 3a&o !a de %as (%antas #$%ti/adas +3i#o i5as,, A$e son C$nda3enta%es (a a %a a-so #i*n de% C*sCo o inso%$-%e, & a$nA$e s$ i3(o tan#ia e#ae so- e e#osiste3as no inte /enidos, se t ata de $na ( D#ti#a de Ce ti%i5a#i*n no 3ine a%. C$ad o >.?. ECe#tos de %a 3ate ia o "Dni#a en %os s$e%os de #$%ti/o.
PAR?METROS E:ECTOS DE LA MATERIA ORG?NICA >UMI:ICADA

:1%i&$%

A$3ento de %a #a(a#idad #a%o !Ci#a. Mantiene $n 4"i3en t4 3i#o 3Ds esta-%e. 'a ti#i(a en %a a" e"a#i*n & #oBesi*n de (a t!#$%as e%e3enta%es. A$3enta & 3antiene %a esta-i%idad de %a est $#t$ a. A$3enta %a (e 3ea-i%idad & %a #a(a#idad de eten#i*n B!d i#a. Ka#i%ita e% d enaje de% a"$a & e% inte #a3-io de "ases. 2ed$#e %a e osi*n & e% en#ost a3iento. 2ed$#e %a e/a(o a#i*n.

8.

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

A,1 i&$%

A$3enta e% (ode ta3(*n de% s$e%o & e"$%a e% (Q. A$3enta %a #a(a#idad de inte #a3-io #ati*ni#o. A$3enta %a so%$-i%idadLasi3i%a-i%idad de o%i"oe%e3entos. Ko 3a CosCoB$3atos, A$e%atos & #o3(%ejos. ' o/ee & 3antiene %as ese /as o "Dni#as de nit *"eno & ot os e%e3entos. Mejo a %a n$t i#i*n 3ine a% de %os #$%ti/os. Ka/o e#e %a es(i a#i*n adi#$%a . Ka/o e#e %a "e 3ina#i*n de %as se3i%%as & %a i5o"4nesis. Ka/o e#e %a a(a i#i*n de 3i#o i5as. 2e"$%a %a a#ti/idad 3a# o & 3i# o-iana. Es C$ente de ene "!a (a a 3i# oo "anis3os Bete *t oCos. E% CO? des( endido Ca/o e#e %a so%$-i%i5a#i*n 3ine a%. Cont a esta e% eCe#to de to0inas & -io#idas. A$3enta %a a#ti/idad en5i3Dti#a & %a -iot ansCo 3a#i*n.

Bi$l'(i&$%

>.>. ' D#ti#as #$%t$ a%es en Ganade !a E#o%*"i#a


La inte" a#i*n de %a "anade !a & %a AE tiene #o3o o-jeti/o e/ita 3$#Bas enCe 3edades de% "anado & a( o/e#Ba 3ejo %os e#$ sos. E0iste $n se#to #ons$3ido 3$& sensi-i%i5ado Ba#ia aA$e%%os eCe#tos ne"ati/os A$e ( od$#e %a "anade !a intensi/a so- e e% 3edioa3-ien6 te, e% -ienesta ani3a% & %a sa%$d (I-%i#a. Las e0(%ota#iones e#o%*"i#as de-en se a" o(e#$a ias, es de#i , A$e e0ista $na di/e sidad de "anados & #$%ti/os A$e Ba"an 3enos /$%ne a-%e a% a" i#$%to a% enC enta se #on e% 3$ndo #o3e #ia%, oCe tando $na di/e sidad de o(#iones de $na #a%idad diCe ente. Los ani3a%es de-en Co 3a (a te inte" ante de %a e0(%ota#i*n a" a ia e#o%*"i#a & de-en se a%i3entados de ( od$#tos o-tenidos dent o de %a ( o(ia e0(%ota#i*n. E% -ienesta de %os ani3a%es de %a e0(%ota#i*n estD #onte3(%ado desde $na (e s(e#ti/a donde e% ani3a% de-e esta %i"ado a% s$e%o, es de#i %a s$(e Ci#ie A$e #ada ani3a% ne#esita, tanto en #$-ie to #o3o en (a A$e, de-e se ta% A$e se ase3eje a s$ estado nat$ a%. La e( od$##i*n estD -asada en %a 3onta nat$ a%, se (e 3ite %a inse3ina#i*n a tiCi#ia%, & estD ( oBi-ida %a sin# oni5a#i*n de #e%o a tiCi#ia% +Bo 3onas & ot as s$stan#ias,. En $3ian6 tes, (o eje3(%o, se ($ede $ti%i5a e% eCe#to 3a#Bo, (e o no #on es(onjas /a"ina%es. No estD (e 3itida %a 3ani($%a#i*n "en4ti#a ni %a t ansCe en#ia de e3- iones. Se de-en #$3(%i $na se ie de #ondi#iones en e% 3anejo, #o3o (o eje3(%o es(e#to %a %a#tan#ia de %as 3ad es, &a A$e estD ( oBi-ido e% destete ( e#o5, & s*%o se (od D desteta a %os ani3a%es #$ando ten"an, <9 d!as %os te ne os, J9 d!as %os #o de os & #a- itos, 87 d!as %os %e#Bones & 89 d!as %os #onejos. Las 3$ti%a#iones siste3Dti#as no estDn (e 3itidas +#ast a#i*n, #o te de (i#os, des#$e ne, et#., & #$ando Ba& A$e ea%i5a %as se Ba- D de -$s#a %a 3ejo 4(o#a & %a Co 3a 3enos t a$6

87

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

3Dti#a (a a e% ani3a%, estas a##iones de-en se #o3$ni#adas en #aso ne#esa io a% * "ano de #ont o%. La ( od$##i*n e#o%*"i#a, se esta-%e#e de Co 3a es(e#!Ci#a en C$n#i*n de %a es(e#ie, (e o de Co 3a "ene a% de-e asenta se so- e #$at o (i%a es C$nda3enta%es (a a ( od$#i #on Bi"iene, sanidad & #antidad. Es -Dsi#o dis(one de ani3a%es ( e(a ados (a a este ti(o de e0(%ota#i*n, de insta%a#iones ade#$adas, de t4#ni#as de a%i3enta#i*n Cia-%es & de $n -$en ( o" a3a de 3anejo. Los ani3a%es de-en de esta-$%a se teniendo en #$enta s$ -ienesta & %os as(e#tos e%ati6 /os a s$s ne#esidades eto%*"i#as & #on esto ase"$ a s$ sa%$d & /ita%idad. E% dise)o de %as insta%a#iones & e% eA$i(a3iento de %a " anja son as(e#tos #%a/es (a a (ode desa o%%a $na ( od$##i*n de #a%idad & enta-%e +Ki". >.?,.
El!&&i'" *! l) 0)9)

I"%#)l)&i$"!%

P0$*,&&i'" !&$l'(i&)

Ali !"#)&i'"

M)"!7$ :i(,0) 4.2. Pil)0!% 3,"*) !"#)l!% /)0) l) /0$*,&&i'" ()")*!0) !&$l'(i&).

E%e##i*n de %a a5a en "anade !a e#o%*"i#a: E% ( i3e eA$isito (a a %a ( od$##i*n "anade6 a e#o%*"i#a es A$e %os ani3a%es sean de ( o#eden#ia e#o%*"i#a. En #aso de no en#ont a , %a no 3ati/a de ( od$##i*n esta-%e#e A$e ($eden int od$#i se de ot a ( o#eden#ia, sie36 ( e & #$ando se #$3(%an eA$isitos, #o3o (o eje3(%o en e% #aso de %as a/es de ( o#eden6 #ia #on/en#iona%, A$e no s$(e en %as die#io#Bo se3anas de /ida & A$e e% o "anis3o de #on6 t o% Ba&a dado s$ a$to i5a#i*n. No Ba& nin"$na no 3ati/a A$e o-%i"$e a e%e"i $na dete 3inada a5a o esti (e, ni ta3(o#o se ( oB!-e %a $ti%i5a#i*n de B!- idos. S! es e#o3enda-%e %a $ti%i5a#i*n de a5as a$t*#tonas, (o s$ a%to " ado de ada(ta#i*n a %as #ondi#iones %o#a%es. Inte esan ani3a%es #on e% 3D0i6 3o ni/e% de $sti#idad, ada(tados a% 3edio & a %as #ondi#iones de 3anejo de #ada e0(%ota6 #i*n, oC e#iendo $na #a(a#idad de esisten#ia a %as enCe 3edades en s$ ento no nat$ a% & siendo s$s ( od$##iones de #a%idad diCe entes.

88

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

Des# i(#i*n de %a e0(%ota#i*n en "anade !a e#o%*"i#a: E% dise)o de %as insta%a#iones Ba de #onse"$i (a a %os ani3a%es $n a3-iente #onCo ta-%e, A$e %es (e 3ita desa o%%a todo s$ (oten#ia%. Los a%oja3ientos, ade3Ds de #onta #on %a ade#$ada /enti%a#i*n e i%$3ina#i*n nat$ a%, de-e Dn dis(one de a##eso a% e0te io +(a A$es #$-ie tos en s$ 3a&o (a te de /e"eta#i*n,. Los te enos de-en de esta -ien d enados (a a e/ita A$e se Co 3en 5onas en#Ba #adas, (o %o A$e son ( eCe i-%es %os s$e%os a enosos & si es (osi-%e, #on $na %i"e a (endiente. Los a%oja3ientos en "anade !a e#o%*"i#a tienden Ba#ia e% -ienesta ani3a% de todas %as es(e#ies, & de-en se %o 3Ds (a e#ido (osi-%e a s$s #ondi#iones nat$ a%es, es de#i , de-en tene $na 5ona #$-ie ta donde ( ote"e se de %as in#%e3en#ias 3eteo o%*"i#as sie3( e A$e %o deseen & $na 5ona de (a A$e a donde ($edan sa%i a so%ea se & Ba#e eje #i#io. De-en esta #onst $idos de 3ate ia%es no t*0i#os. Las 5onas #$-ie tas de-en se es(a#iosas & /enti%adas (a a "a anti5a %a #i #$%a#i*n de ai e & ent ada de %$5 nat$ a%, e/ita %os a%tos ni/e6 %es de (o%/o, de B$3edad e%ati/a & de #on#ent a#i*n de "ases, 3anteni4ndo%os en $nos %!3ites A$e no sean t*0i#os (a a %os ani3a%es. En estas 5onas #$-ie tas de-en de dis(one de #a3a se#a & #*3oda. Es i3(o tante A$e e0istan 5onas de 3ato a% -ajo & so3- as, ($es ade3Ds de ( ote##i*n C ente a %os /ientos & ed$#i e% #a%o en /e ano, %es ( o(o #iona - otes tie nos. Y, (o s$($esto, %os (a A$es de-en de%i3ita se #on $n /a%%ado. La a%t$ a de %os #o3ede os & %os -e-ede os de-e aj$sta se de 3ane a A$e s$ -ase A$ede a ni/e% de% do so de %os ani3a%es. En e% #aso de% #o3ede o n$n#a de-e %%ena se 3Ds de @L8 de s$ #a(a#idad (a a e/ita e% des(e di#io de %os a%i3entos. A%i3enta#i*n en "anade !a e#o%*"i#a: La a%i3enta#i*n estD destinada a "a anti5a %a #a%idad de %a ( od$##i*n & no a in# e3enta %a Basta e% 3D0i3o, a% tie3(o A$e se #$3(%en %os eA$i6 sitos n$t iti/os de% "anado en s$s distintas eta(as de desa o%%o, A$edando ( oBi-ida %a a%i6 3enta#i*n Co 5ada. En %a "anade !a e#o%*"i#a es i3( es#indi-%e tene #$-ie tas %as ne#esidades n$t i#iona%es de %os ani3a%es & es(eta a% 3D0i3o s$s #o3(o ta3ientos a%i3enta ios. A3-os son as(e#6 tos esen#ia%es (a a ( ese /a s$ sa%$d & (a a o-tene de e%%os ( od$##iones *(ti3as. E% 3ejo 3odo de #onse"$i %o es 3ediante $na a%i3enta#i*n a#o de #on %os ni/e%es de ( od$#6 #i*n. La a#i*n de-e se #o3(%eta & eA$i%i- ada, es de#i , de-e satisCa#e todas & #ada $na de %as ne#esidades, tanto desde $n ($nto de /ista #$antitati/o #o3o #$a%itati/o. 'a a a#iona #o e#ta3ente, Ba& A$e dete 3ina %as ne#esidades n$t iti/as de %os ani3a%es. Qa& A$e e/i6 ta A$e %os ani3a%es ten"an A$e e#$ i a s$s ese /as. 'o tanto, se Ban de aj$sta %os a(o tes n$t i#iona%es a s$s ne#esidades, Ba#iendo #oin#idi %os 3o3entos de 3a&o es ne#esidades #on %os de 3a&o es a(o tes.

89

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

La a%i3enta#i*n de %os ani3a%es de %a e0(%ota#i*n e#o%*"i#a de-e Ba#e se #on ( od$#tos de ( o#eden#ia e#o%*"i#a, ( eCe i-%e A$e C$esen de %a ( o(ia e0(%ota#i*n, (e o de no se (osi-%e Ban de se de $na e0(%ota#i*n A$e est4 ins# ita en e% * "ano de #ont o%, #o3o e0(%o6 ta#i*n e#o%*"i#a. 'od Dn $ti%i5a se ( od$#tos de ( o#eden#ia no e#o%*"i#a, #$ando no se en#$ent en e#o%*"i#os, sie3( e & #$ando sean est i#ta3ente i3( es#indi-%es (a a %a Co 6 3$%a#i*n de %a a#i*n. No o-stante, estDn ( oBi-idos %os aditi/os esti3$%antes de% # e#i3ien6 to & #$a%A$ie #%ase de Bo 3onas. La a%i3enta#i*n de %os ani3a%es de-e ada(ta se a #ada es(e#ieR 3ono"Dst i#os +a/es, #onejos & #e dos,, (o%i"Dst i#os o $3iantes +o/ejas, #a- as & /a#as,, Co 3$%Dndose en #ada #aso %a #o es(ondiente dieta. En %a a%i3enta#i*n de 3ono"Dst i#os, %a ( ote!na es 3$& i3(o tante & diC!#i% de o-tene , &a A$e en " an 3edida de(ende de %a soja & e0isten ( o-%e3as (a a en#ont a soja e#o%*"i#a. 'o s$ es(e#ia% siste3a di"esti/o, %os 3ono"Dst i#os de-en $ti%i5a $na a#i*n de #e ea%es 3$& e%e/ada, ($diendo %%e"a Basta e% J7M. Los $3iantes de-en tene a s$ dis(osi#i*n en %a a#i*n (astos & Co ajes #o3o 3!ni3o $n J9M, de-iendo esta en (asto %a 3a&o (a te de% tie3(o. Estas es(e#ies son ea%3ente %os A$e 3ejo a( o/e#Ban %os e#$ sos nat$ a%es de %a ( o(ia e0(%ota#i*n a" o(e#$a ia. La a%i3enta#i*n de% "anado e#o%*"i#o de-e se a#iones Bi(o#a%* i#as, es de#i de -aja ene "!a, (a a A$e s$ desa o%%o sea a 3*ni#o & a#o de a s$s ( o(ias a(tit$des. La Ini#a diCi#$%tad en %a a%i3enta#i*n de este "anado es %a de en#ont a en e% 3e #ado %as 3ate ias ( i3as de o i"en e#o%*"i#o (a a ( e(a a %as a#iones, de aB! %a i3(o tan#ia de #$%ti/a estas 3ate ias ( i3as en %a ( o(ia e0(%ota#i*n. La a%i3enta#i*n de %as # !as sie3( e se D #on %e#Be 3ate na d$ ante $n (e !odo de tie3(o A$e /a !a se"In %as es(e#ies. Las #onside a#iones "ene a%es A$e de-en tene se en #$enta (a a %a a%i3enta#i*n en e#o%*6 "i#o son: S Los a%i3entos Ban de ( o#ede !nte" a3ente de ( od$##i*n e#o%*"i#a, a e0#e(#i*n de% ?9M A$e ($ede ( o/eni de ( od$##i*n #on/en#iona%. S En %a a#i*n se de-e in#%$i e% J7M de #e ea%es #o3o 3!ni3o. S Las %e"$3inosas 3enos %a soja, se de-e e3(%ea en 3Ds de% ?9 o ?7M en %a a#i*n (o A$e #ontienen $nas s$stan#ias t*0i#as (a a e% ( o(io ani3a%R se t ata de Ca#to es antin$t iti/os A$e i3(iden %a asi3i%a#i*n de %os e%e3entos n$t iti/os. S Los ani3a%es de-en (ode to3a (a te de s$ a%i3ento di e#ta3ente de% #a3(o, %o #$a% ( o(o #iona $na dieta eA$i%i- ada, i#a en /ita3inas & 3ine a%es. S H$eda tota%3ente ( oBi-idos a%"$nos ( od$#tos #o3o Ba inas de #a ne & aditi/os #o3o 3edi#a3entos, ( o3oto es de% # e#i3iento, #onse /antes, $ ea & #o%o antes de

90

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

o i"en sint4ti#o. Ta3-i4n se est in"e e% $so de ot os #o3(onentes #o3o Ba inas de (es#ado, ensi%ados & to tas de o%ea"inosas. Manejo en "anade !a e#o%*"i#a: E% 3anejo es e% #onj$nto de a##iones A$e se %%e/an a #a-o en %a e0(%ota#i*n "anade a en C$n#i*n de %os 3edios a s$ dis(osi#i*n, e0(e ien#ia & #ono6 #i3ientos (a a #onse"$i %os 3ejo es es$%tados 5oot4#ni#os. La %)"i*)* ()")*!0) tiene #o3o o-jeti/o ( in#i(a% %a ( e/en#i*n. In#%$so se ($ede aCi 6 3a A$e %a a(a i#i*n de enCe 3edades en %os ani3a%es es $n C a#aso en e% 3anejo. 'o tanto se #onside a i3( es#indi-%e da $n 3anejo ade#$ado a% "anado (a a e/ita %e #$a%A$ie ti(o de est 4s, & s$3inist a %e $na dieta eA$i%i- ada (a a (oten#ia %e s$ siste3a in3$nita io. As! 3is3o es ne#esa io se%e##iona a %os ani3a%es A$e se ada(ten 3ejo a% te ito io en e% A$e se en#$ent a %a e0(%ota#i*n #on e% Cin de A$e sean %o 3Ds esistentes (osi-%e a% 3edio & a %as enCe 3edades. E% #o e#to 3anejo A$e se de-e %%e/a a #a-o en "anade !a e#o%*"i6 #a esta D di i"ido ( in#i(a%3ente a dis3in$i e% est 4s de %os ani3a%es, e#o dando A$e %a si"niCi#a#i*n de est 4s es todo aA$e%%o A$e, o#asionando $na 3o%estia, t asto na e% estado Cisio%*"i#o Basta e% ($nto de aCe#ta a s$ #o3(o ta3iento ( od$#ti/o. La no 3ati/a de ( od$##i*n e#o%*"i#a dete 3ina a%"$nos eA$isitos en e%a#i*n a% 3anejo. En este sentido, todos %os ani3a%es de-en dis(one ad %i-it$3 de #antidades s$Ci#ientes de (ienso & a"$a, n$t i#iona% e Bi"i4ni#a3ente ade#$adas, & de-en esta a%ojados en a3-ien6 tes #onCo ta-%es. Las insta%a#iones de-en dis(one de s$Ci#iente es(a#io (a a e% %i- e 3o/i6 3iento de %os ani3a%es +%a densidad ani3a%, en e% #aso de %as a/es (o eje3(%o, no de-e so- e(asa %as J a/esL3? en %a 5ona #$-ie ta & %os > 3? (o a/e en %a 5ona a% ai e %i- e, (a a A$e estos dese3(e)en s$s (a D3et os -Dsi#os de #ond$#ta, #o3o son e% to3a -a)os de (o%/o & -$s#a a%i3entos en e% e0te io . E% nI3e o de ani3a%es en %a e0(%ota#i*n de-e de esta est e#Ba3ente %i"ado a %as s$(e Ci#ies dis(oni-%es (a a e% es(a #i3iento de% esti4 #o%, a Cin de e/ita todo i3(a#to ne"ati/o en e% 3edio a3-iente. Las 5)&,")&i$"!% no son e#o3enda-%es de Co 3a siste3Dti#a, s*%o estDn (e 3itidas aA$e%%as %e"a%3ente o-%i"ato ias & %as A$e a$to i#e es(e#!Ci#a3ente e% o "anis3o de #on6 t o%, ante %a ( esen#ia de $na enCe 3edad. Los t ata3ientos (e 3itidos en ( esen#ia de enCe 3edades se s$stentan en %a Bo3eo(at!a, Citote a(ia, a o3ate a(ia e iso(at!a. EstD ( o6 Bi-ido e% $so siste3Dti#o de anti-i*ti#os & de3Ds 3edi#a3entos #on/en#iona%es a %os A$e s*%o (od D e#$ i se #$ando Ba&a C a#asado %a 3edi#ina a%te nati/a, & so- e todo en #asos $ "entes en %os A$e sea ne#esa io (a a sa%/a %a /ida de% ani3a%, (e o ( o#$ ando A$e sea sie3( e #o3o I%ti3o e#$ so. I"$a%3ente %a %$#Ba #ont a %os (a Dsitos se de-e desa o%%a desde e% ($nto de /ista ( e/enti/o ea%i5ando $na a##i*n ( oCi%D#ti#a A$e e/ite A$e %os (a D6 sitos ($edan #e a s$ #i#%o + ota#i*n de (astos, desinCe##i*n de esta-%os, et#.,R sin e3-a 6 "o #$ando se ( esente $na (a asitosis A$e no #eda a %os anti(a asita ios nat$ a%es, & ( e6 /ia #e tiCi#a#i*n de $n /ete ina io e% o "anis3o de #ont o% (od D a$to i5a s$ t ata3iento 3ediante anti(a asita ios #on/en#iona%es C$e a de %a 4(o#a de %a#ta#i*n e ini#io de %a "es6 ta#i*n.

91

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

En todos %os #asos en %os A$e %os ani3a%es Ba&an sido t atados #on 3edi#a3entos #on/en6 #iona%es tend Dn o-%i"ato ia3ente A$e se eti ados de %a #o3e #ia%i5a#i*n & s$s ( od$#tos no (od Dn se /endidos #o3o e#o%*"i#os, Basta A$e se Ba&a #$3(%ido $n (%a5o de es(e a A$e n$n#a se D inCe io a% do-%e de% A$e esta-%e5#a %a %e"is%a#i*n oCi#ia% (a a e% 3edi#a3en6 to e3(%eado. EstDn (e 3itidos so%a3ente %os t ata3ientos de e adi#a#i*n de dete 3ina6 das enCe 3edades de t ans3isi*n a% Bo3- e +t$-e #$%osis, - $#e%osis, et#., A$e son o-%i"a6 to ias (o #ada estado de %a Uni*n E$ o(ea.

>.7. Ma #o %e"a% de %os a%i3entos e#o%*"i#os


A (a ti de @<=9 se desen#aden* $n # e#i3iento de %a ( od$##i*n e#o%*"i#a (o %o A$e C$e ne#esa io esta-%e#e $na e"$%a#i*n (a a %a ( od$##i*n & e%a-o a#i*n e#o%*"i#a, #on e% Cin de ( ote"e e% se#to & e/ita %os a-$sos & C a$des a% #ons$3ido . Las deno3ina#iones de %os a%i3entos, en C$n#i*n de %os diCe entes siste3as de ( od$##i*n e#o%*"i#a A$e estDn de a#$e do #on %os ( in#i(ios de IKOAM son %os si"$ientes: S En %os (a!ses de Ba-%a in"%esa se deno3inan ( od$#tos o "Dni#os. S En %os (a!ses de Ba-%a C an#esa, (o t$"$esa e ita%iana se deno3inan ( od$#tos -io%*6 "i#os. S En %os (a!ses de Ba-%a a%e3ana & Bo%andesa se deno3inan indistinta3ente -io%*"i#os o e#o%*"i#os. S En %os (a!ses de Ba-%a danesa & es(a)o%a se deno3inan e#o%*"i#os, a$nA$e en %os (a!6 ses %atinoa3e i#anos se e3(%ean indistinta3ente %os t4 3inos de e#o%*"i#o, -io%*"i#o & o "Dni#o. Co3o #onse#$en#ia de %as t4#ni#as e#o%*"i#as de ( od$##i*n a" oa%i3enta ias, se Ban ado(tado 2e"%a3entos A$e "a anti5an %a a$tenti#idad de %os 34todos de ( od$##i*n & se Ban ido desa o%%ando Basta Co 3a $n a3(%io 3a #o e"$%ado de %os ( od$#tos de o i"en e#o%*"i#o. Desde @<<@ e0iste e% 2e"%a3ento e$ o(eo +CEE ?9<?L<@, A$e ( ote"e %a deno6 3ina#i*n de AE & todos s$s t4 3inos. Esta no 3ati/a se a(%i#a a %a ( od$##i*n de #$a%A$ie ( od$#to a" !#o%a o ani3a%, in#%$ido en/ase, #o3e #ia%i5a#i*n & etiA$etaje, as! #o3o %a e%a6 -o a#i*n & t ansCo 3a#i*n de a%i3entos #on destino a% #ons$3o B$3ano. E% 2e"%a3ento e$ o(eo se)a%a A$e (a a o-tene $na etiA$eta identiCi#ati/a (a a %os a%i3entos e#o%*"i#os, $na a$to idad de #ont o% /e%a D en #ada Estado (a a A$e en todas %as a##iones des# itas, e% ( od$#to no ent e en #onta#to #on s$stan#ias sint4ti#as, no (e 3itidas en %as no 3as. E% 2e"%a3ento +CEE, nI3e o ?9<?L<@ de% Consejo, so- e %a ( od$##i*n a" !#o%a e#o%*"i#a & s$ indi#a#i*n en %os ( od$#tos a" a ios & a%i3enta ios, a( o-ado e% ?> de j$nio de @<<@, #onstit$&e e% es$%tado %*"i#o de %os ( o#esos de e#ono#i3iento %e"a% de %a AE se"$idos en /a ios Estados 3ie3- os & %a aCi 3a#i*n de $na /o%$ntad de a#%a a a %os #ons$3ido es

92

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

e% #on#e(to de AE, e/itando %os C a$des. E% o-jeti/o de %a no 3a es esta-%e#e a##iones #o3$nes (a a %a ( od$##i*n #o3$nita ia de ( od$#tos e#o%*"i#os. Esta no 3a se a3(%i* en @<<7 (a a esta-%e#e %a (osi-i%idad de # ea $n %o"oti(o, (a a e% se#to de %a AE & dis6 (one di/e sas no 3as t4#ni#as en e%a#i*n #on e% etiA$etado & e% 4"i3en de i3(o ta#i*n. 'oste io 3ente %a Co3isi*n Ba /enido ado(tando e"%a3entos (a a a#t$a%i5a o #o3(%eta %os ane0os t4#ni#os de% 2e"%a3ento. Se"In e% 2e"%a3ento +CEE, ?9<?L<@ de ( od$##i*n e#o%*"i#a, se deCine #o3o a" i#$%t$ a e#o%*"i#a F%os siste3as de ( od$##i*n %i"ados a %a tie a A$e Ba#e $n $so a#iona% de %os e#$ sos nat$ a%es, e0#%$&e %a $ti%i5a#i*n de ( o3oto es de% # e#i3iento, e/ita en " an 3edi6 da %os ( od$#tos de s!ntesis A$!3i#a & aditi/os a%i3enta ios, #ont i-$&endo a 3antene o in# e3enta %a Ce ti%idad de% s$e%o, & ( o(o #ionando a %os ani3a%es %as #ondi#iones de /ida A$e %es (e 3ita desa o%%a s$ #o3(o ta3iento innato & 3o/e se %i- e3enteG. La "anade !a e#o%*"i#a se i"e (o e% 2e"%a3ento @=9>L@<<< de% Consejo de @< de j$%io de @<<<, A$e #o3(%e3enta a% 2e"%a3ento ?9<?L@<<@ de% Consejo de ?> de j$nio de @<<@ so- e %a ( od$##i*n a" !#o%a e#o%*"i#a & s$ indi#a#i*n en %os ( od$#tos a" a ios & a%i3en6 ti#ios. En di#Bo 2e"%a3ento se e#o"en & Cija on %as no 3as #o3$nita ias e%ati/as a %a ( o6 d$##i*n de ( od$#tos e#o%*"i#os de o i"en ani3a%. En e% a%i3ento e#o%*"i#o ( o#esado, a% 3enos e% <7M de %os in" edientes de o i"en a" a io de-en ( o/eni de ( od$#tos ( od$#idos & #ont o%ados de a#$e do #on %as di e#t i#es de% 2e"%a3ento $ ot as e#ono#idas inte na#iona%3ente. C$ando $n siste3a de ( od$##i*n #on/en#iona% se #a3-ia a% e#o%*"i#o, no se t ata de $na #on/e si*n ( od$#ida de Co 3a in3ediata. Se Ba esta-%e#ido $n (e !odo 3!ni3o, & en #ie 6 to 3odo a -it a io, de dos +en Bo ti#$%t$ a, a t es +en #$%ti/os %e)osos, a)os, #o3o e% tie36 (o A$e ta da en #on/e ti se a %a a" i#$%t$ a de ti(o e#o%*"i#o. L%e/a tie3(o o-tene $n s$e%o #on $na est $#t$ a sana, e%i3ina %os esid$os t*0i#os de ( od$#tos Citosanita ios & desa o6 %%a %a Ce ti%idad nat$ a%. D$ ante este (e !odo de #on/e si*n e% a" i#$%to e0(e i3enta D ed$##iones en s$s endi3ientos & ne#esita D de/o%/e a% s$e%o " an (a te de %o A$e o-ten6 "a de e%%a (a a Ba#e %a eA$i%i- ada & sa%$da-%e. E% #oste de %a in/e si*n de(ende de% " ado de dete io o de %a tie a & de s$ Ce ti%idad ( o/o#ado (o %as ( D#ti#as #on/en#iona%es. Una /e5 A$e e% #i#%o de ea-aste#i3iento A$e #a a#te i5a a %a AE estD en 3a #Ba, 4sta ent a de %%eno en %a #ate"o !a de e#o%*"i#a. Los ( od$#tos e#o%*"i#os en t ansi#i*n o #on/e si*n son aA$e%%os A$e Ban sido o-tenidos (o 34todos e#o%*"i#os dent o de% (e !odo de t ansi#i*n. En e% #aso #on# eto de% "anado, a$nA$e Ba&a estado en $nas #ondi#iones 3$& ( *0i3as a %as e#o%*"i#as tiene A$e esta #o3o 3!ni3o (a a #onside a se #on/e tido, & (o tanto, (a a (ode %o #o3e #ia%i5a #o3o e#o%*"i#o, <9 d!as en e% #aso de %as /a#as ( od$#to as de %e#Be, J9 d!as en e% /a#$no ( od$#to de #a ne, & en #$anto a %os #e dos de-en esta #$36 (%iendo %a no 3ati/a e#o%*"i#a desde %os 87 d!as de s$ na#i3iento & %os #o de os, #a- itos, #onejos & (o%%os Ban de esta #$3(%iendo %as no 3as desde s$ na#i3iento.

93

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

>.J. Ce tiCi#a#i*n de %os a%i3entos e#o%*"i#os


'a a A$e e% 3e #ado de %os a%i3entos e#o%*"i#os #ontinIe # e#iendo es de C$nda3enta% i3(o tan#ia e% (a(e% A$e dese3(e)an %a #onCian5a de% #ons$3ido en estos ( od$#tos, %a #$a% se %o" a si e% #ons$3ido #ono#e e% o i"en de 4stos. Anti"$a3ente e% #ons$3ido #ono#!a e% d$e)o de %a e0(%ota#i*n a" a ia A$e %e ( o/e!a %os a%i3entos, %a Co 3a en A$e %os #$%ti/a-a & %os ( o#esa-aR (e o a 3edida A$e C$e on in#o 6 (o Dndose %os inte 3edia ios en %a #adena de #o3e #ia%i5a#i*n, se in# e3ent* %a distan#ia ent e e%%os. A (a ti de ese 3o3ento es #$ando e% #ons$3ido #o3ien5a a no tene #e te6 5a de% o i"en de% ( od$#to, & #o3o #onse#$en#ia de e%%o (asan a se ne#esa ios %os ( o#e6 di3ientos e0te nos de #ont o% & #e tiCi#a#i*n de %os ( o#esos ( od$#ti/os. La Inte nationa% Standa i5ation O "ani5ation +ISO, deCine %a #e tiCi#a#i*n #o3o: Fe% ( o#edi6 3iento 3ediante e% #$a% $na te #e a (a te inde(endiente oC e#e $na "a ant!a, (o es# ito, de A$e $n ( od$#to , ( o#eso o se /i#io #$3(%e #on $na no 3a dete 3inadaG. En e% #aso (a ti#$%a de %os a%i3entos e#o%*"i#os, es ne#esa ia %a i3(%anta#i*n de 3e#anis6 3os de #ont o% Cia-%es, a t a/4s de %os #$a%es se ($eda "a anti5a a %os #ons$3ido es A$e se Ba #$3(%ido %a e"%a3enta#i*n de %a ( od$##i*n e#o%*"i#a, en #ada $na de %as eta(as de% ( o#eso, Basta A$e e% ( od$#to %%e"a a% #ons$3ido . Esta "a ant!a se %o" a 3ediante e% siste3a de ins(e##i*n & #e tiCi#a#i*n. E% siste3a de #e tiCi#a#i*n in#%$&e ins(e##iones & etiA$etas identiCi#ado as, A$e son de " an i3(o tan#ia en %a #o3e #ia%i5a#i*n de %os a%i3entos e#o%*"i#os, ($es a t a/4s de %a #e tiCi6 #a#i*n se ($ede "a anti5a a% #ons$3ido %a #a%idad o "Dni#a de% a%i3ento. Ade3Ds, #on %a $ti%i5a#i*n de %as etiA$etas o se%%os identiCi#ado es de a%i3entos e#o%*"i#os, %as #e tiCi#ado6 as dese3(e)an $n (a(e% i3(o tante, #ont i-$&endo a A$e %os #ons$3ido es ($edan distin6 "$i %os ( od$#tos e#o%*"i#os de %os A$e no %o son. C$ando $n a%i3ento se #o3e #ia%i5a #on $na etiA$eta de Fo "Dni#oG, F-io%*"i#oG o Fe#o%*"i6 #oG +de a#$e do #on e% (a!s A$e se t ate,, si"niCi#a A$e %os ( od$#to es & ( o#esado es Ban es(etado %as no 3as de $n ( o" a3a na#iona% o e"iona% de ( od$##i*n o "Dni#a & Ban sido #e tiCi#ados #o3o ta%es, (a a %o #$a% se Ba eA$e ido de $n siste3a de #e tiCi#a#i*n e ins(e##iones e"$%a es. Estos ( o" a3as son %os A$e oto "an # edi-i%idad a% siste3a & a&$6 dan a ins(i a #onCian5a a %os #ons$3ido es. E% siste3a de #e tiCi#a#i*n se en#a "a ade3Ds de /e iCi#a A$e #$ando se ( o#esan a%i3en6 tos #on/en#iona%es & e#o%*"i#os %os ( o#esos se ea%i#en se(a ados en tie3(o & es(a#io, (a a ( e/eni %a #onta3ina#i*n de %os ( od$#tos e#o%*"i#os +Minetti, ?99?,. La #e tiCi#a#i*n de %os a%i3entos e#o%*"i#os dese3(e)a $n (a(e% C$nda3enta% no s*%o (a a %o" a , sino ta3-i4n (a a #onse /a , %a #onCian5a de %os #ons$3ido es es(e#to a %a /e a#i6 dad de %a a(%i#a#i*n de %os ( in#i(ios & de#%a a#iones ( o(ias de% siste3a de ( od$##i*n

94

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

o "Dni#a. Esta #onCian5a se #onside a i3( es#indi-%e (a a e% desa o%%o de% 3e #ado de %os a%i3entos e#o%*"i#os. Una de %as Be a3ientas (a a distin"$i $n a%i3ento e#o%*"i#o de% esto de %os a%i3entos es %a $ti%i5a#i*n de $n %o"oti(o o etiA$eta. E% %o"oti(o en %os a%i3entos e#o%*"i#os t ans3ite e% 3ensaje a% #ons$3ido de A$e %os ( od$#tos A$e %o tienen Ban es(etado %as no 3as de ( od$##i*n e#o%*"i#a d$ ante todo e% ( o#eso A$e se ini#ia #on e% #$%ti/o, %a # !a de ani3a6 %es, et#., & Cina%i5a #on s$ (oste io e%a-o a#i*n, a%3a#ena3iento & dist i-$#i*n. De esta 3ane a, %as etiA$etas #onstit$&en $na "$!a A$e (e 3ite a %os #ons$3ido es e#o6 no#e CD#i%3ente %os ( od$#tos e#o%*"i#os & diCe en#ia %os #%a a3ente de %os A$e no %o son. 'e o en a%"$nos 3e #ados e0iste $na " an /a iedad de estos %o"oti(os, %o #$a% "ene a diCi6 #$%tades a% #ons$3ido (a a identiCi#a %os & #ont i-$&e aIn 3Ds a s$ #onC$si*n, #o3o o#$6 e en Ita%ia, (o eje3(%o. En #a3-io, en ot os (a!ses, #o3o S$i5a, Dina3a #a & Es(a)a, $ti6 %i5an $n %o"oti(o na#iona%. La /entaja de %as etiA$etas de %os ( od$#tos e#o%*"i#os #on a%#an#e na#iona% es A$e #ons6 tit$&en $na "$!a (a a s$ identiCi#a#i*n (o (a te de% #ons$3ido . 'o esta a5*n %a $ti%i5a6 #i*n de $n %o"o se #onside a $na /a%iosa Be a3ienta de #o3$ni#a#i*n (a a e% desa o%%o de% 3e #ado na#iona% de %os a%i3entos e#o%*"i#os. Los %o"oti(os #on a%#an#e s$( a e"iona% o inte na#iona%, #o3o e% de %a Uni*n E$ o(ea o de IKOAM, son ta3-i4n 3$& i3(o tantes, ($es a t a/4s de e%%os se #ont i-$i D a% desa o%%o de% #o3e #io inte na#iona% de %os ( od$#tos e#o%*"i#os, & de esta 3ane a se in# e3enta D %a /a iedad de a%i3entos e#o%*"i#os oC e#idos en %os distintos 3e #ados. La $ti%i5a#i*n de% %o"oti(o #o3$nita io en %as etiA$etas de %os a%i3entos e#o%*"i#os (e 3iti6 D $na #%a a identiCi#a#i*n +inde(endiente3ente de% (a!s de %a Co3$nidad en e% A$e se Ba ( od$#ido,, sin (osi-i%idades de # ea #onC$si*n ent e %os #ons$3ido es en e% 3o3ento de e%e"i estos a%i3entos ent e %a " an /a iedad de ( od$#tos dis(oni-%es en e% 3e #ado. No o-stante, e% $so de este %o"o se %i3ita a %os ( od$#tos ( o(ios de Uni*n E$ o(ea, #on %o #$a% no (od Dn Ba#e $so de 4% %os ( od$#tos de te #e os (a!ses, #o3o (o eje3(%o e% #aC4, e% t4, et#., $ ot os a%i3entos A$e #onten"an in" edientes A$e no ( o/en"an de %a Uni*n E$ o(ea. 'o I%ti3o, no s*%o se #onside a i3(o tante %a e0isten#ia de estos %o"oti(os A$e identiCi#an %os a%i3entos e#o%*"i#os, sino A$e ta3-i4n de-e da se %a 3a&o diC$si*n (osi-%e a s$ $ti%i6 5a#i*n & a% #ono#i3iento de %os ( od$#tos A$e a3(a an. Las (o%!ti#as de #a%idad se -asan en %a e0isten#ia de no 3as de #a%idad, %o"oti(os o se)a6 %es de #a%idad & no 3as so- e e% etiA$etado. As! (o eje3(%o, (a a e% #aso de %a AE, en 3a 5o de ?999, %a Co3isi*n E$ o(ea # e* $n %o"oti(o #o3($esto (o %os t4 3inos FA" i#$%t$ a E#o%*"i#a`Siste3a de Cont o% CEG. Los #ons$3ido es A$e adA$ie an ( od$#tos A$e %%e/en este %o"oti(o ($eden esta se"$ os A$e:

9-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

S E% <7M de %os in" edientes de% ( od$#to, #o3o 3!ni3o, se Ba ( od$#ido de a#$e do #on 34todos e#o%*"i#os. S E% ( od$#to se atiende a %as dis(osi#iones de% siste3a de #ont o% oCi#ia%. S E% ( od$#to ( o#ede di e#ta3ente de% ( od$#to o e% t ansCo 3ado & se ( esenta en $n en/ase se%%ado. S E% ( od$#to %%e/a e% no3- e de% ( od$#to , e% e%a-o ado o e% /endedo , o e% no3- e & e% #*di"o de% o "anis3o de ins(e##i*n. En %a a#t$a%idad, s*%o %os ( od$#tos o-tenidos de a#$e do #on %a no 3ati/a de ( od$##i*n e#o%*"i#a ($eden $ti%i5a en s$ etiA$etado o ($-%i#idad, %os no3- es ( ote"idos: e#o%*"i#o, -io%*"i#o, o "Dni#o o -iodinD3i#o & %os ( eCijos e#o & -io. 'a a distin"$i %os, en %a etiA$eta de% ( od$#to a(a e#e e% se%%o de #e tiCi#a#i*n oto "ado (o $no de %os o "anis3os de #on6 t o% de %a ( od$##i*n a" a ia e#o%*"i#a. Los o "anis3os de #ont o% son entidades a$to i5a6 das, tanto (I-%i#as #o3o ( i/adas, en#a "adas de %a ins(e##i*n & #e tiCi#a#i*n de %os ( o6 d$#tos. Los %o"oti(os se esta-%e#en a ni/e% na#iona% & e"iona%, (e o %a tenden#ia C$t$ a en %a UE de-e se %a de $niCi#a todos %os %o"oti(os a$to i5ados & e0istentes en %a a#t$a%idad, (a a (e 3iti $na #%a a identiCi#a#i*n +inde(endiente3ente de% (a!s ( od$#to ,, sin (osi-i%i6 dad de # ea #onC$si*n ent e %os #ons$3ido es +Ki". >.8,. En %a etiA$eta identiCi#ati/a de-e a(a e#e e% no3- e o #*di"o de %a entidad de #ont o% a$to i5ada, donde se indi#a en %os dos ( i3e os d!"itos, e% (a!s ( od#to , %os dos si"$ientes son (a a %a #o3$nidad a$t*no3a, & %os #a a#te es AE +a" i#$%t$ a e#o%*"i#a,.

Se%%os de #ont o% de AE en Es(a)a & se%%o /o%$nta io de D3-ito e$ o(eo.

Se%%os de #ont o% de %as diCe entes #o3$nidades a$t*no3as.

9.

>. AG2ICULTU2A Y GANADE2A ECOLGICA

Se%%os de #ont o% ( i/ados en Anda%$#!a. Ot os se%%os de #ont o% de a(%i#a#i*n en ot os (a!ses de E$ o(a se 3$est an en %a si"$iente Ci"$ a:

:i(,0) 4.3. S!ll$% *! ()0)"#1) *! l) /0$*,&&i'" !&$l'(i&) !" $#0$% /)1%!%.

Con %a deno3ina#i*n de )(0i&,l#,0) + ()")*!01) !&$l'(i&) se en"%o-an oCi#ia%3ente en Es(a)a, a% #onj$nto de siste3as a" !#o%as & "anade os en#a3inados a ( od$#i a%i3entos %)l,*)4l!% (a a e% #ons$3ido & es(et$osos #on e% 3edioa3-iente, e/itando e% e3(%eo de ( od$#tos A$!3i#os de s!ntesis, #o3o Ce ti%i5antes A$!3i#os, ( od$#tos Citosanita ios, et#., en #$a%A$ie a de %os ( o#esos de ( od$##i*n. Los a%i3entos e#o%*"i#os ( o#eden de e0(%ota#iones "anade as donde %os ani3a%es de-en a%i3enta se e0#%$si/a3ente de ( od$#tos -io%*"i#os. Los ani3a%es de-en # ia se sin %a in#o (o a#i*n de anti-i*ti#os ni ot as s$stan#ias A$e a#e%e en e% # e#i3iento & en"o den a% ani3a%. En %os a%i3entos t ansCo 3ados se ( oB!-e e% $so de aditi/os, e3(%eando t4#ni#as t adi#io6 na%es & ( o#esos nat$ a%es (a a #onse /a & ( o#esa %os a%i3entos, sin ne#esidad de a)a6 didos A$!3i#os. E% es$%tado Cina% es %a o-ten#i*n de ( od$#tos a%i3enti#ios #on $na densi6 dad n$t iti/a 3a&o . Las no 3as e%ati/as a %a t ansCo 3a#i*n se esta-%e#en en e% a t!#$%o 7 & e% ane0o .I de% 2e"%a3ento CEE ?9<?L<@. Las #a a#te !sti#as -Dsi#as de #onse /a#i*n son aA$e%%as A$e se -asan en %a e"$%a#i*n de %a te3(e at$ a & B$3edad, %a se%e##i*n de %os 3ate ia%es de #onst $##i*n, %i3(ie5a sin $sa %ej!as $ ot os ( od$#tos A$!3i#os. La se(a a#i*n C!si#a de ot os ( od$#tos no e#o%*"i#os, en e3( esas 3i0tas, as! #o3o s$ e%a-o a#i*n o ( o#esado en %otes se(a ados en es(a#io & tie3(o, son no 3a ta3-i4n o-%i"ada. EstDn ( oBi-idas %as i adia#iones a %os a%i3entos. En %a e%a-o a#i*n, %a %i3(ie5a de %as %!neas no de-e deja esid$os A$e se 3e5#%en #on %os a%i3entos, A$e de-en se todos de o i"en e#o%*"i#o, a$nA$e Ba& e0#e(#iones +no ($dien6 do s$(e a e% 7M de in" edientes no e#o%*"i#os,. La #onse /a#i*n se ea%i5a D 3ediante

97

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

34todos 3e#Dni#os, C!si#os o A$!3i#os si3(%es: C !o, #a%o , dese#a#i*n o desBid ata#i*n, %ioCi%i5a#i*n, #on#ent a#i*n, sa%a5*n, aB$3ado, #onCitado, es#a-e#Bado, dis3in$#i*n de% (Q +Ce 3enta#i*n %D#ti#a o a#4ti#a,, o en/asado a% /a#!o +#on nit *"eno o anB!d ido #a -*ni#o,. Los 3ate ia%es de en/asado se Dn aA$e%%os 3Ds ade#$ados a% a%i3ento, (a a e/ita #onta6 3ina#iones, (e o sie3( e teniendo en #$enta s$ 3ini3i5a#i*n. En este sentido, #ie tos (%Ds6 ti#os A$e ($eden deja esid$os en %os a%i3entos +#o3o e% '.C & ot os #%o ados,, estDn ( o6 Bi-idos.

98

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

-. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI<AS= NITRATOS


En %a Ce ti%i5a#i*n o "Dni#a, en AE, se ($eden a(o ta Ce ti%i5antes 3ine a%es, sie3( e A$e sean ( od$#tos de o i"en nat$ a% indi#ados (a a %a #o e##i*n de ( o-%e3as de i/ados de %a es#ase5 o a$sen#ia de dete 3inados e%e3entos 3ine a%es en e% s$e%o, deseA$i%i- ios n$t i#iona%es, #o e##i*n de ( o-%e3as de a#ide5, et#. A$nA$e %a Ce ti%i5a#i*n o "Dni#a ($ede (e 3iti en s$e%os eA$i%i- ados $na n$t i#i*n #o3(%eta de %a (%anta, en %a 3a&o !a de o#asiones, so- e todo d$ ante %a #on/e si*n, ($ede se ne#esa io eA$i%i- a %os #ontenidos en #ie tos e%e3entos Basta $n ni/e% ade#$ado A$e (e 3ita e% #$%ti/o sin ( o-%e3as. Todos e%%os se aj$stan a% Anejo II de% 2e"%a3ento +CEE, nI3e o ?9<?L<@ de% Consejo so- e ( o6 d$##i*n a" !#o%a e#o%*"i#a & s$ indi#a#i*n en %os ( od$#tos a" a ios a%i3enta ios, & en s$s 3odiCi#a#iones ($-%i#adas en e% 2e"%a3ento +CEE, nI3e o @>==L<: de %a Co3isi*n. La $ti%i5a#i*n de Ce ti%i5antes nit o"enados so%$-%es en %os siste3as de Ce ti%i5a#i*n #on/en6 #iona%es ($ede o i"ina ( o-%e3as se ios (a a %a sa%$d. Los #a3(os de #$%ti/o son Ce ti%i5a6 dos #on s$stan#ias nit o"enadas & en %a 3a&o !a de #asos e% a-onado se ea%i5a di e#ta6 3ente #on nit atos & en e0#eso. E% nit *"eno es $n e%e3ento i3( es#indi-%e (a a todos %os se es /i/os, & %as (%antas %o a-so -en -ajo %a Co 3a n!t i#a +ion nit ato, & a3onia#a% +ion a3onio,. E% Be#Bo de A$e %a a-so #i*n en Co 3a n!t i#a sea %a 3Ds ( edo3inante en %a 3a&o !a de %os s$e%os se de-e a $na 3a&o (osi-i%idad de a-so #i*n, &a A$e esta Co 3a es 3$#Bo 3Ds a-$ndante de-ido a A$e e% ion nit ato se 3$e/e %i- e3ente en %a diso%$#i*n de% s$e%o, no #o3o o#$ e #on e% ion a3onio, e% #$a% estD adso -ido a %os #o%oides de% s$e%o, (o %o A$e a %a (%anta %e #osta D 3Ds a-so -e %o. Los 3i# oo "anis3os inte /ienen en %os #a3-ios -Dsi#os A$e e0(e i3en6 tan %os #o3($estos nit o"enados en e% s$e%o. Se Ba #o3( o-ado A$e estDn e%a#ionados #on: S La %i-e a#i*n de nit *"eno a (a ti de #o3($estos o "Dni#os. S La o0ida#i*n de a3onio (a a ( od$#i nit ito & nit ato. S La ed$##i*n de %os nit atos a nit *"eno & s$s *0idos. S La Cija#i*n de% nit *"eno at3osC4 i#o. Estos 3i# oo "anis3os edDCi#os inC%$&en (ode osa3ente en e% #i#%o de% nit *"eno, en e% sis6 te3a s$e%o6(%anta6at3*sCe a. La ) $"i3i&)&i'" es e% ( o#eso 3ediante e% #$a% e% nit *"eno o "Dni#o se t ansCo 3a en a3onio. Es $n i3(o tante ( o#eso 3i# o-iano +-a#te ias, Bon"os, ( oto5oos,, no s*%o (o 6 A$e ( o(o #iona %a 3ate ia ( i3a (a a %a nit iCi#a#i*n (oste io , sino ta3-i4n, (o A$e "ene6 a nit *"eno CD#i%3ente asi3i%a-%e de inte 4s (a a a%"$nas es(e#ies, #o3o #e ea%es & " a6 3!neas.

99

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

La "i#0i3i&)&i'" es e% ( o#eso se#$en#ia% 3ediante e% #$a% e% ion a3onio se #on/ie te en ion nit ito ( i3e a3ente &, des($4s en ion nit ato. Los es(onsa-%es de %a o0ida#i*n de %os iones a3onio a nit ito son %as Nit oso3as s(. & de %a o0ida#i*n de %os iones nit ito a nit ato son %as Nit o-a#te s(. Una /e5 Co 3ado e% nit ato %i- e, e% D(ido ( o#eso de e#i#%aje oC e6 #e /a ias o(#iones: ($ede se in3o/i%i5ado, asi3i%ado (o %as (%antas, desnit iCi#ado o %a/a6 do. La *!%"i#0i3i&)&i'" es $na de %as #a$sas 3Ds i3(o tantes en %a (4 dida de% nit *"eno en e% s$e%o, &a A$e #onsiste en %a ed$##i*n de %os nit atos a *0ido nit oso +N?O, & "as nit *"e6 no +N?,. Es #ie to A$e %a ed$##i*n de %os nit atos #ond$#e a %a Co 3a#i*n de nit itos, (e o 4stos no se a#$3$%an, no 3a%3ente en e% s$e%o &, (o esto, %os ( od$#tos dete#tados #on 3Ds C e#$en#ia son *0ido nit oso & dinit *"eno "aseoso. La ed$##i*n de nit atos se da so%a3ente en #ondi#iones de -ajo #ontenido de o0!"eno en e% s$e%o. La "i#0$3i7)&i'" 3i# o-iana es e% ( o#eso nat$ a% 3Ds i3(o tante en eCe en#ia a %as "anan6 #ias de nit *"eno en e% s$e%o. La %%e/an a #a-o 3i# oo "anis3os #ono#idos #o3o dia5ot o6 Cos, de %os A$e #a-e desta#a %os A$e Co 3an aso#ia#iones si3-i*ti#as #on %os /e"eta%es +%e"$3inosa62B&5o-i$3,. Estos o "anis3os se en#a "an de Cija e% nit *"eno at3osC4 i#o +N?,, 3ediante %a a##i*n de %a en5i3a nit o"enasa, A$e es #a(a5 de t ansCo 3a e% nit *"e6 no at3osC4 i#o en a3onia#o. Dent o de% #i#%o de% nit *"eno se ($ede da %a in3o/i%i5a#i*n, A$e se ( od$#e #$ando %os iones ino "Dni#os son asi3i%ados (o %os 3i# oo "anis3os de% s$e%o, & de n$e/o %i"ados a %a 3ate ia o "Dni#a. Los ( o#esos de 3ine a%i5a#i*n e in3o/i%i5a#i*n se ( od$#en si3$%tD6 nea3ente #o3o $n #i#%o #ontin$o +Ki". 7.@,. Lo A$e dete 3ina si Ba& 3Ds o 3enos nit *"e6 no ino "Dni#o es e% 3o/i3iento neto en $na $ ot a di e##i*n, & esto de(ende en " an 3edi6 da de %a dis(oni-i%idad de 3ate ia o "Dni#a, en $n siste3a e#o%*"i#o +Ki". 7.?,.

:i(,0) -.1. Ci&l$ *!l "i#0'(!"$ !" ," %i%#! ) *! /0$*,&&i'" )(01&$l) &$"5!"&i$")l.

100

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

Las sa%es n!t i#as e3(%eadas en %a Ce ti%i5a#i*n #on/en#iona% o A$!3i#a, a% se %as 3Ds so%$6 -%es (asan a% a"$a en s$ inCi%t a#i*n Ba#ia %as #a(as C eDti#as o en %a es#o ent!a Ba#ia %as a"$as s$(e Ci#ia%es, ot a C a##i*n se a-so -e & a#$3$%a en %as (%antas, o i"inDndose %a so- ea#$3$%a#i*n de nit atos en %os ( od$#tos a" !#o%as. De-ido a A$e e% nit *"eno es esen#ia% (a a tantos ( o#esos /ita%es de %as (%antas, no es e0t a)o A$e %as deCi#ien#ias o e0#esos de este e%e3ento aCe#ten a s$ # e#i3iento. La n$t i#i*n nit o"enada de %a (%anta estD "a anti5ada #$ando e% #ontenido de nit atos en e% s$e%o es, a% 3enos, de @9 3" L6@. C$ando no Ba& nit *"eno s$Ci#iente, %as (%antas tienen (o#o desa o%%o & dan %$"a a $na /e"eta#i*n #on ( o-%e3as de desa o%%o. Un e0#eso se t ad$#e en A$e %as (%antas adA$ie6 en $n " an desa o%%o a4 eo, to3ando $na #o%o a#i*n /e dosa 3$& os#$ a & #on et aso de %a 3ad$ a#i*n. La a#$3$%a#i*n de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta% estD en C$n#i*n de% ti(o de (%anta de A$e se t ate & de %as #ondi#iones de #$%ti/o. E% i*n nit ato es %a Co 3a en A$e %as (%antas a-so 6 -en %a 3a&o (a te de% nit *"eno A$e ne#esitan a t a/4s de %as a!#es. En e% inte io de %a (%anta, e% nit ato se t ansCo 3a en a3onio & (oste io 3ente en a3inoD#idos & ( ote!nas 3ediante e% ( o#eso de Cotos!ntesis. Si %a /e%o#idad de a-so #i*n es s$(e io a %a de t ans6 Co 3a#i*n, se a#$3$%a Dn iones nit ato en %os tejidos /e"eta%es. La a#$3$%a#i*n de nit atos es C$n#i*n de% ti(o de (%anta +es(e#ie, /a iedad, edad, (a te, et#., & de %as #ondi#iones de #$%ti/o +te3(e at$ a, %$5, ie"o, ti(o de a-onado & #antidad, 3o3ento de e#o%e##i*n, t a6 ta3ientos (ost6#ose#Ba, et#.,. Ade3Ds, de# e#e en %a 3edida A$e e% #$%ti/o a%#an5a %a 3ad$ e5, inde(endiente3ente de %a #a%idad de Ce ti%i5ante a)adido.

:i(,0) -.2. Ci&l$ *!l "i#0'(!"$ !" ," %i%#! ) *! /0$*,&&i'" )(01&$l) !&$l'(i&$.

A%"$nas /a iedades #$%ti/adas #ontienen #on#ent a#iones 3Ds e%e/adas de nit atos A$e ot as, #on %a 3is3a #antidad de nit *"eno a(o tado. Las Bo ta%i5as de Boja a#$3$%an 3Ds nit atos A$e %as de C $to o a!5.

101

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

E% a$3ento de te3(e at$ a Ca/o e#e %a a#$3$%a#i*n de nit ato en %as (%antas, &a A$e inC%$6 &e en %os ( o#esos de os3o e"$%a#i*n #e%$%a & Ca/o e#e %a dis(oni-i%idad de% nit *"eno de% s$e%o. De %os Ca#to es #%i3Dti#os, %a adia#i*n %$3inosa es %a 3Ds i3(o tante, ed$#iendo %a intensidad %$3!ni#a * %a d$ a#i*n de% Coto(e !odo dis3in$i D ta3-i4n %a /e%o#idad de% ( o#e6 so de Cotos!ntesis, Ca/o e#iendo (o tanto %a a#$3$%a#i*n de nit ato en e% 3ate ia% /e"eta%. E0isten dos siste3as ed$#to es de nit ato a a3onio, %a nit ato ed$#tasa +N2,, A$e /e iCi#a %a t ansCo 3a#i*n de NO86 en NO? 6 & %a nit ito ed$#tasa +Ni2,, A$e #ata%i5a %a #on/e si*n de 4ste a a3onioR a3-os t a-ajan inde(endiente3ente & (oseen %o#a%i5a#iones distintas +Ki". 7.8,. La a#ti/idad de %a N2 se /e aCe#tada (o di/e sos Ca#to es +2$!5 Lo5ano & A5#*n, @<<J,. Ent e e%%os desta#a, %a /e%o#idad de s!ntesis & %a tasa de s$ de" ada#i*n (o en5i3as A$e di"ie en ( ote!nas +( oteinasas,. La N2 se sinteti5a & de" ada #ontin$a3ente, de 3ane a A$e estos ( o#esos #ont o%an %a a#ti/idad de %a en5i3a e"$%ando %a #antidad de N2 en %as #4%$%as. Di#Ba a#ti/idad ta3-i4n se /e aCe#tada tanto (o inBi-ido es #o3o (o a#ti/ado es en e% inte io de %a #4%$%a. A$nA$e es diC!#i% dis# i3ina %os eCe#tos de estos Ca#to es, estD #%a o A$e %os ni/e%es e%e/ados de NO86 en e% #itoso% a$3entan %a a#ti/idad de N2, en " an (a te (o A$e es 3Ds D(ida %a s!ntesis de %a en5i3a +2ajasePBa & Oe%3a%%e , @<=:,. Este es e% #aso de %a ind$##i*n en5i3Dti#a +in# e3ento en %a Co 3a#i*n de $na en5i3a a #a$sa de $na s$stan#ia en (a ti#$%a o s$st ato,.

NO 86 NO8
6

6 NO ?

6 NO ?

Ni2

NQ >b

NADQ NADQ b

CITOSOL

NO8

.ACUOLA

CLO2O'LASTO

:i(,0) -.3. R,#) *! 0!*,&&i'" *!l "i#0'(!"$ !" l) /l)"#).

La i%$3ina#i*n in# e3enta %a ed$##i*n de% nit ato +Matt et a%., ?99@, (o %o A$e s$"ie e A$e e% siste3a ed$#to de i/a indi e#ta3ente de% #%o o(%asto /!a $no de %os siste3as de %an5a6 de a de NAD+',QbQb a% #itoso%. 'o ot o %ado, %a e%i3ina#i*n de CO? en %a at3*sCe a dete 6 3ina, en o#asiones, de# e3entos de %a ed$##i*n de% nit ato (o Ca%ta de e0(o ta#i*n de inte 3edia ios de% #i#%o de Ca%/in. Ta3-i4n ($ede o-tene se (o 3o/i%i5a#i*n de "%I#idos

102

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

a%3a#enados o (o o0ida#i*n de %a "%i#ina en %a Coto es(i a#i*n. La nit ato ed$#tasa & %as #adenas es(i ato ias 3ito#ond ia%es #o3(iten (o e% NAD+',QbQb #itos*%i#o, (o %o A$e %a ed$##i*n de% nit ato so%a3ente ($ede o#$ i , en os#$ idad, en #ondi#iones de t ans(o te e%e#t *ni#o 3ito#ond ia% inBi-ido. Dado A$e, en os#$ idad, %a asi3i%a#i*n de% nit ato dete 6 3ina $n 3a&o #ons$3o ene "4ti#o, se ($ede #onside a , en "ene a%, A$e %a ed$##i*n des6 asi3i%ado a tiene #o3o C$n#i*n C$nda3enta% ( o(o #iona nit *"eno ed$#ido (a a %as ea#6 #iones A$e t as#$ en d$ ante %a no#Be. En %a asi3i%a#i*n Cotosint4ti#a a %a %$5, %a ed$##i*n de NO86 a NO? 6 eA$ie e $n NAD+',QbQb A$e ($ede se ( o(o #ionado (o $n DQA' t ansCe ida desde e% #%o o(%asto. En tejidos no Cotosint4ti#os, e% (oten#ia% ed$#to ($ede o-tene se de %a o0ida#i*n de "%I#idos o de D#i6 dos o "Dni#os. S$(oniendo A$e %a sa#a osa es %a ( in#i(a% C$ente de #a -ono de %as a!#es, #ada Be0osa ( o(o #iona ?> e%e#t ones, si se o0ida tota%3ente de 3odo ae o-io (o %a "%$6 #*%isis & e% #i#%o de% #it ato, es de#i > e%e#t ones (o #a -ono, (o %o A$e (a a ( o(o #io6 na %os @9 e%e#t ones eA$e idos en %a ed$##i*n de nit ato a a3onio e in#o (o a#i*n a a3i6 noD#idos, se ne#esita o0ida ?.7 Dto3os de #a -ono (o #ada nit ato a "%$ta3ato. Co3o, en e% #onj$nto de Cotos!ntesis de% #a -ono 3Ds Coto es(i a#i*n se eA$ie en a% ededo de @> ` @7 Cotones (o #ada Dto3o de #a -ono Cijado neto, %a de3anda #$Dnti#a (a a e% (aso de NO866 a "%$ta3ato se !a de 8768:.7, #asi do-%e A$e en %a ed$##i*n asi3i%ado a. 6 E% NO ? ( od$#ido (o %a nit ato ed$#tasa se /a #ons$3iendo (o e% siste3a nit ito ed$#6 tasa. 'a a e%%o, e% nit ito de-e # $5a %as en/o%t$ as #%o o(%Dsti#as, &a A$e %a nit ato ed$#6 tasa es de %o#a%i5a#i*n #itos*%i#a. La nit ito ed$#tasa estD #onstit$ida (o $n " $(o ( ost46 ti#o A$e #onsta de $na (o Ci ina Be3!ni#a & de $n #ent o s$%CoC4 i#o +Ke>S>,. La ed$##i*n b 66 de NO ? a NQ > ne#esita seis e%e#t ones, A$e se o-tienen a (a ti de% Q?O, 3ediante e% sis6 te3a de t ans(o te a#!#%i#o de e%e#t ones de% #%o o(%asto. D$ ante esta t ansCe en#ia de e%e#t ones, %a %$5 ind$#e e% t ans(o te de e%e#t ones desde e% Q?O a %a Ce edo0inaR a #onti6 n$a#i*n, %a Ce edo0ina ed$#ida ( o(o #iona %os seis e%e#t ones A$e se $ti%i5an (a a ed$6 b b 6 #i NO ? a NQ > . En este (aso se eCe#tIa e% e3(%eo neto de dos Q (a a e% ( o#eso "%o-a% de %a ed$##i*n de nit ato a NQ>b . 'o tanto %a Ce edo0ina ed$#ida es e% donante de %os e%e#t ones (a a %a a#ti/idad de %a en5i3a nit ito ed$#tasa. Ade3Ds, e0isten #ie tos 3i# oe%e3entos A$e aCe#tan a% ( o#eso de ed$##i*n de nit atos #o3o son e% 3o%i-deno, e% Bie o & e% sodio. Cada $no de e%%os inte /iene de $n 3odo dis6 tinto & s$ i3(o tan#ia es diCe ente. Con $na deCi#ien#ia de 3o%i-deno en s$e%os, e0iste 3a&o a#$3$%a#i*n de nit atos en %as (%antas #$%ti/adas, &a A$e 4ste e%e3ento inte /iene en %os 3e#anis3os int a#e%$%a es de ed$##i*n de %os nit atos. G an (a te de% 3o%i-deno se en#$ent a en %a en5i3a nit ato ed$#6 tasa de %as a!#es & ta%%os de %as (%antas s$(e io es. La en5i3a nit ato ed$#tasa de %as (%an6 tas s$(e io es se en#$ent a #o3o $na 3o%i-doC%a/o( oteina so%$-%e, A$e en %as Bojas ($ede esta aso#iada #on %a en/o%t$ a de %os #%o o(%astos.

103

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

La deCi#ien#ia de Mo en %as (%antas #ond$#e (o %o tanto a $na ed$##i*n de a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa & en #onse#$en#ia a $na 3a&o a#$3$%a#i*n de nit atos #$ando %as #on6 di#iones de% 3edio 3$est an a%tos #ontenidos de nit atos. No o-stante, en (%antas a%i3en6 tadas #on nit *"eno n!t i#o, es$%ta $na a#$3$%a#i*n de NO8 66 en %os tejidos & $na dis3in$6 #i*n #o es(ondiente de %os #ontenidos en #o3($estos a3inados so%$-%es. E% Bie o es ne#esa io (a a %a Cotos!ntesis, (a ti#i(a en %a ed$##i*n de nit atos & ot as ea#6 #iones en5i3Dti#as de %a es(i a#i*n. La deCi#ien#ia a(a e#e en %as Bojas 3Ds j*/enes, dis6 3in$&e e% #ontenido en #%o oCi%a & se ( od$#e $na nota-%e ed$##i*n en %a /e%o#idad de # e6 #i3iento. E% Bie o inte /iene en %a ed$##i*n de %os nit atos en %a se"$nda eta(a, donde %os nit itos Ban de se ed$#idos a a3onio (a a %a (oste io s!ntesis de ( ote!nas. Esta ea##i*n es #ata%i5ada (o %a nit ito ed$#tasa +Ni2, & ta3-i4n se /e Ca/o e#ida (o $na -$ena inten6 sidad %$3inosa. La Ce edo0ina inte /iene en %a t ansCe en#ia de e%e#t ones, dent o de %a ea##i*n de ed$##i*n de %os nit itos. 'o ot o %ado, %a en5i3a nit ito ed$#tasa #ontiene ta3-i4n $n #o3(%ejo de Bie o & a5$C e. A$nA$e %a #on#ent a#i*n de 3o%i-deno sea e%e/ada & %as Bojas ( esenten " an a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa, ($ede o#$ i A$e no sea s$Ci#iente (a a o-tene $na 3eno a#$3$%a6 #i*n de nit atos, &a A$e $na e%e/ada #on#ent a#i*n de sodio, %i3ita %a ed$##i*n de nit itos a ion a3onio, a#$3$%ando as!, e% e0#eso de nit atos en %a /a#$o%a de %as #4%$%as /e"eta%es. Las sa%es ( esentes en %a so%$#i*n de% s$e%o ($eden diCi#$%ta %a a-so #i*n & asi3i%a#i*n de a%"$nos n$t ientes i3(idiendo ( o#esos e0te nos o inte nos de %a (%anta. E0iste $n eCe#to ne"ati/o ent e %a #on#ent a#i*n de NaC% so- e %a a-so #i*n de NO866 & so- e e% in# e3ento en %a a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa. Un a$3ento de %a #on#ent a#i*n de sodio en e% 3ate6 ia% /e"eta% & $n in# e3ento de %a a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa ($ede #a$sa $na a#$6 3$%a#i*n de nit itos en %a (%anta, o i"inando eCe#tos t*0i#os & en #onse#$en#ia $na 3a&o a#$3$%a#i*n de nit atos en %a (%anta. A ( io i, %a ( esen#ia de nit atos en e% 3eta-o%is3o de% se B$3ano no es (e%i" osa, de Be#Bo, dete 3inadas s$stan#ias n!t i#as se e3(%ean a 3en$do #o3o t ata3iento es(e#!Ci6 #o en dete 3inadas (ato%o"!as. A (esa de e%%o, %os nit atos no dejan de s$(one $n ies"o (oten#ia% (a a %a sa%$d B$3ana, &a A$e %as #antidades in"e idas en %a dieta son diC!#i%es de #ont o%a & s$ e0#eso es s$3a3ente (e%i" oso si no se #$enta #on $na sa%$d s$Ci#iente3en6 te C$e te. A% ededo de% 7M de% nit ato diet4ti#o te 3ina #on/i ti4ndose, en e% est*3a"o, en nit ito. As!, & #a%#$%ando (o eje3(%o $na in"esti*n dia ia ( o3edio de @8 3" de nit ato, en e% est*3a6 "o se ( od$#en 7 3" dia ios de nit itos. La $ta no es di e#ta, sino A$e i3(%i#a %a a-so 6 #i*n en %as (a tes ( *0i3as de% intestino de%"ado, e% t ans(o te (o /!a san"$!nea & %a se# e6 #i*n a t a/4s de %a sa%i/a. La C%o a nat$ a% de %a -o#a ed$#e de %a sa%i/a #ie ta ( o(o #i*n de% nit ato a nit ito, A$e C%$&e %$e"o a% est*3a"o. E% ( in#i(a% ( o-%e3a adi#a en A$e %os nit atos ($eden se ed$#idos a nit itos en e% inte io de% o "anis3o, ( o#eso %%e/ado a #a-o (o %a 3i# oC%o a di"esti/a a% a$3enta e% (Q de% j$"o "Dst i#o a J o J.7. 'o e%%o, %os nit a6 tos son es(e#ia%3ente no#i/os (a a %os ni)os de 3enos de t es 3eses de edad & (a a %os

104

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

ad$%tos #on #ie tos ( o-%e3as #o3o a#%o B!d ia +Ca%ta de D#ido #%o B!d i#o en %as se# e#io6 nes "Dst i#as, & dete 3inados ti(os de I%#e a "Dst i#a. Los nit itos en e% o "anis3o son (oten#ia%3ente es(onsa-%es de dos ( o-%e3Dti#as, (o $n %ado ( od$#en %a t ansCo 3a#i*n de %a Be3o"%o-ina +Q-, a 3etaBe3o"%o-ina +MQ-,. La Be3o"%o-ina se en#a "a de% t ans(o te de% o0!"eno a t a/4s de %os /asos san"$!neos " a6 #ias a% Bie o -i/a%ente, de Co 3a A$e, a% esta en #onta#to #on e% o0!"eno, se t ansCo 3a en o0iBe3o"%o-ina +Q-O?, (a a %i-e a e% o0!"eno en %os #a(i%a es. La o0ida#i*n de% Bie o a% estado C4 i#o ( od$#e de Co 3a nat$ a% %a 3etaBe3o"%o-ina, s$stan#ia A$e no es #a(a5 de #a(ta & #ede o0!"eno, (o %o A$e es de/$e%ta a% estado Ce oso (o %a diaCo asa de %os "%*6 -$%os ojos. Es de#i , en e% o "anis3o se estD ( od$#iendo #ontin$a3ente %a t ansCo 3a#i*n de Be3o"%o-ina en 3etaBe3o"%o-ina, (e o e0isten siste3as en5i3Dti#os #a(a#es de ed$6 #i %a, de Co 3a A$e %a #antidad no 3a% de 3etaBe3o"%o-ina +Be3o"%o-ina o0idada, en e% #$e (o B$3ano no e0#ede de% ?MR ent e e% 7 & e% @9M se 3aniCiestan %os ( i3e os si"nos de #ianosisR ent e e% @9 & e% ?9M se a( e#ia $na ins$Ci#ien#ia de o0i"ena#i*n 3$s#$%a &, (o en#i3a de% 79M ($ede %%e"a a se 3o ta%. Ade3Ds de% ( o-%e3a de %a 3etaBe3o"%o-ine3ia, en e% intestino %os nit itos ($eden ea#6 #iona #on %as a3inas, s$stan#ias a3(%ia3ente ( esentes en e% o "anis3o B$3ano, o i"i6 nando %as nit osa3inas, $n ti(o de #o3($estos de 3a #ada a##i*n #an#e !"ena. La intensi6 dad de %a nit osa#i*n de %as a3inas, a3idas & $ ea, A$e se ( od$#e en %a #a/idad -$#a% o en e% est*3a"o, de(ende de %a nat$ a%e5a de %as a3inas in"e idas, de s$ ( esen#ia en %os a%i3entos #ata%i5ado es e inBi-ido es de %a ea##i*n, #o3o %as /ita3inas A & C, & de %a ed$#6 #i*n de %os nit atos a nit itos (o -a#te ias de %a #a/idad -$#a% o de% est*3a"o. Las #a en6 #ias en 3i# on$t ientes (a e#en eje #e eCe#tos dete 3inantes so- e %a in#iden#ia de %os #Dn#e es ( o/o#ados (o %as nit osa3inasR (o eje3(%o, %a #a en#ia de 5in# e%e/a de% @7 a% =9M %a in#iden#ia de% #Dn#e de es*Ca"o #a$sado (o %a 3eti%-en5i%nit osa3ina. En %as e"io6 nes donde Ba& $na e%e/ada in#iden#ia de #Dn#e de es*Ca"o, %as #a en#ias de 3ine a%es & /ita3inas en %a a%i3enta#i*n (od !an Ca/o e#e s$ ind$##i*n (o %as nit osa3inas. En diCe entes e0(e i3entos de %a-o ato io se Ba #o3( o-ado A$e, a% ededo de% :7M de %as nit osa3inas ($eden o i"ina #Dn#e es Be(Dti#os &, a$nA$e #on 3eno C e#$en#ia, ta3-i4n de ($%3*n, est*3a"o, i)ones, es*Ca"o & (Dn# eas. Ta3-i4n se Ba (odido #o3( o-a A$e e0iste $na #o e%a#i*n di e#ta ent e e% #ons$3o de a%i3entos o a"$as #on e0#eso de nit a6 tos & %os #Dn#e es "Dst i#os & ent e e% t a-ajo en CD- i#as de a-onos A$!3i#os & di#Bos #Dn6 #e es. Las #on#ent a#iones de nit osa3inas a %as A$e ($ede e0(one se $na (e sona son -ajas (a a $n (e !odo dado, (e o e% eCe#to de $na nit osa3ina a-so -ida en distintos 3o3entos & e% de /a ias nit osa3inas in"e idas a% 3is3o tie3(o, es a#$3$%ati/o. De Co 3a A$e, %as nit osa3inas de% UBisP& se s$3an a %as de% to#ino, de %as setas, de% B$3o de %os #i"a i%%os o de %os #os34ti#os, as! #o3o a %as A$e se Co 3an en e% est*3a"o. En B$3anos, se Ba #o3( o-ado A$e #$ando %as 3$je es e3-a a5adas in"ie en #antidades a%tas de nit atos, se e%e/a %a 3o ta%idad d$ ante %os ( i3e os d!as de /ida de% Ceto, ( in#i6

10-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

(a%3ente de-ido a 3a%Co 3a#iones A$e aCe#tan a% siste3a ne /ioso #ent a%, a% 3$s#$%a o a% *seo. Ta3-i4n se Ban des# ito eCe#tos (e ni#iosos so- e %as "%Dnd$%as Bo 3ona%es. Las a$to idades sanita ias es(a)o%as Ban esta-%e#ido #o3o #ontenido 3D0i3o to%e a-%e de nit ato en a"$a (ota-%e e% de 79 3" L6@, A$e es e% 3is3o A$e esta-%e#e %a UE. La o "ani5a6 #i*n M$ndia% de %a Sa%$d #onside a dos %!3ites, $no F e#o3endadoG de 79 3" L6@ & ot o F3D0i3oG de @99 3" L6@. La OMS Ba Cijado %a in"esta dia ia ad3isi-%e, sin ies"o a(a ente (a a %a sa%$d, en 8.J7 3" de nit atos (o Pi%o" a3o de (eso #o (o a%. Las e0i"en#ias %e"a6 %es en #$anto a% #ontenido en nit atos de% 3ate ia% /e"eta% destinado a %a a%i3enta#i*n inCan6 ti%, Ban ido to3ando 3a&o i3(o tan#ia Basta dete 3ina A$e %os /a%o es a#t$a%es (e 3iti6 dos son de 9 3" L6@ +DOCE, @<<<,. En %a Ki". 7.> se 3$est an %os #ontenidos de nit atos en#ont ados en e% 3ate ia% /e"eta% est$diado (o 2ai"*n et a%. +?99?a,, en #$at o Bo t!#o%as de Boja an#Ba #$%ti/adas en in/ie 6 no a% ai e %i- e. Ade3Ds se 3$est an %os /a%o es de nit atos e"ist ados en %a -i-%io" aC!a, (a a %os 3is3os ( od$#tos, tanto (a a %os ( od$#idos 3ediante t4#ni#as e#o%*"i#as, #o3o (a a %os ( od$#idos de Co 3a #on/en#iona%. Las 3eno es #on#ent a#iones de nit atos se e"ist an (a a e% #aso de %a #o% #Bina, a%"o A$e se #o es(onde #on %os es$%tados de -i-%io6 " aC!a. Co3(a ando %os ni/e%es de nit atos (a a %e#B$"a en %os dos siste3as ( od$#ti/os se o-se /a A$e en %as %e#B$"as e#o%*"i#as %as #on#ent a#iones son s$(e io es a %as #on6 /en#iona%es. Qa& A$e se)a%a A$e e% a-onado 3ine a% no es %a Ini#a #a$sa de a#$3$%a#i*n de nit atos en %as (%antas, &a A$e $na Ce ti%i5a#i*n in#o e#ta Ca/o e#e ta% a#$3$%a#i*n. La #antidad de nit ato a-so -ida (o %a (%anta de(ende D de %a A$e se en#$ent e dis$e%ta en %a so%$#i*n de% s$e%o. En %as (a #e%as de ( od$##i*n de %e#B$"a e#o%*"i#a de este ensa&o, se ( a#ti#a-an t4#ni#as a" on*3i#as de -an#a% ( oC$ndo o #$%ti/o -iointensi/o, en e% #$a% se ea%i5a $n (asi%%o en %a ( oC$ndidad de% s$e%o & se e%%enan #on #a(as a%te nas de s$e%o & 3ate ia o "Dni#a, de Co 3a A$e en e% /o%$3en adi#a%, se en#$ent an a%tas #on#ent a#iones de nit *"eno A$e a(o ta %a 3ate ia o "Dni#a, e%e/Dndose #on e%%o %os #ontenidos de nit *6 "eno dis(oni-%e, de Co 3a A$e %a (%anta de %e#B$"a asi3i%a este n$t iente, e%e/ando #on e%%o %os #ontenidos en#ont ados en %as Bojas. Teniendo en #$enta %a e#o3enda#i*n de %a OMS es(e#to a %a dosis dia ia ad3isi-%e, sin ies"o a(a ente (a a %a sa%$d, de nit atos (o Pi%o" a3o de (eso #o (o a% & s$(oniendo e% (eso 3edio de% ad$%to en J7 P", %a #antidad 3D0i3a de nit atos in"e idos es de a( o0i3a6 da3ente ?:8 3". Las #antidades e#o3endadas dia ia3ente, en $na (e sona ad$%ta de Ke, Na, O & Ca se ($eden #onse"$i #on e% #ons$3o de 799 " de a#e%"a e#o%*"i#a C es#a, sin A$e e(e #$ta en ies"o a(a ente (a a %a sa%$d, (o no s$(e a %a in"esta dia ia ad3isi-%e de nit atos. Las 3is3as #antidades de e%e3entos n$t i#iona%es se (od !an #ons$3i #on %a in"esta de a( o0i3ada3ente 779 " de a#e%"a #on/en#iona% C es#a, a$nA$e #on e%%o %a #iC a de nit atos #ons$3idos se d$(%i#a !a, a(a e#iendo ies"o (a a %a sa%$d.

10.

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

Ni#0)#$% F (K100(G

799 >99 899


112 119 4.,89,3 7.

487

J99

--9

?99 @99 9

107,.

..,8

37,.

13,2

84

97

-4,8

C$l &6i")

L!(6,()

A&!l()

E%/i")&)

;i-%io" aC!a +#on/en#iona%, ;i-%io" aC!a +e#o%*"i#a,

A" i#$%t$ a #on/en#iona% A" i#$%t$ a e#o%*"i#a

:i(,0) -.4. C$"#!"i*$% (), )&!l() + !%/i")&).

!*i$% &$ /)0)#i5$% *! NO3H F

(K100 (

)#!0i)l 5!(!#)lG !" &$l &6i"), l!&6,H

En #$anto a% #ontenido de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta%, se o-se /a A$e #o%es #Binas ( o6 d$#idas -ajo t4#ni#as de AE /e s$s #on/en#iona%, ( esentan $na #on#ent a#i*n si"niCi#ati6 /a3ente inCe io C ente a %as #o%es de% siste3a de a" i#$%t$ a #on/en#iona% +Ki". 7.7,. Di/e sos a$to es +Cant%iCCe, @<:?R Lee et a%., @<:?R Sto(es et a%., @<==, Ban #onstatado %a e%a#i*n ent e e% a$3ento de %a Ce ti%i5a#i*n nit o"enada en %os siste3as de a" i#$%t$ a #on6 /en#iona% & e% a$3ento de %a #on#ent a#i*n de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta%, siendo 3a&o #$ando e% #$%ti/o estD -ajo sit$a#iones de -aja intensidad %$3!ni#a.
@>9 ( NO3 K 100 ( @?9 @99 =9 J9 >9 ?9 9 E&$ C$"5 :i(,0) -.-. C$"#!"i*$ *! "i#0)#$% F ( NO3 HK100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" &$l &6i") %!(2" !l #i/$ *! &,lH #i5$ F!&$l'(i&$, &$"5!"&i$")lG. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

E% 3is3o #o3(o ta3iento se Ba o-se /ado a% est$dia ot as es(e#ies /e"eta%es #o3o es e% Binojo +Ki". 7.J, & %e#B$"a +Ki". 7.:,, donde %as #on#ent a#iones de iones nit ato ( esen6 tes en e% 3ate ia% /e"eta% Ban sido si"niCi#ati/a3ente inCe io es en %as Bo ta%i5as e#o%*"i#as, C ente a %as ( o#edentes de #$%ti/o #on/en#iona%.
107

39,-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

=9 :9 ( NO3 K 100 ( J9 79 >9 89 ?9 @9 9 E&$ C$"5

:i(,0) -... C$"#!"i*$ !" "i#0)#$% F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! /0$*,&&i'" F!&$H l'(i&$, &$"5!"&i$")lG !" 6i"$7$ &$" 0i!($ /$0 ($#!$. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

Ni#0)#$% F ( NO3 K 100 (G

@>9 @?9 @99 =9 J9 >9 ?9 9 E&$ C$"5

:i(,0) -.7. C$"#!"i*$ *! "i#0)#$% F ( NO3 HK100 ( *! )#!0i) 30!%&)G %!(2" !l #i/$ *! &,l#i5$ F!&$l'H (i&$, &$"5!"&i$")lG !" l!&6,(). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

Ana%i5ando e% #ontenido de nit atos en %as dos (a tes diCe en#iadas de% 3ate ia% /e"eta% en Bo ta%i5as de Boja an#Ba +Bojas e0te nas & Bojas inte nas, se o-se /a +Ki". 7.=, A$e -ajo %a ( od$##i*n e#o%*"i#a, %a #on#ent a#i*n de nit atos es 3a&o en %as Bojas inte io es, C ente a %as Bojas e0te nas, a$nA$e %as #on#ent a#iones "%o-a%es son sie3( e 3eno es en %a /e 6 d$ a e#o%*"i#a. Esto ($ede se de-ido a A$e todo Ca#to A$e ed$#e %a intensidad %$3ino6 sa o %a d$ a#i*n de% Coto(e !odo dis3in$&e ta3-i4n %a /e%o#idad de% ( o#eso de Cotos!nte6 sis, Ca/o e#iendo #on e%%o %a a#$3$%a#i*n de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta% +Stein"o/e et a%., @<=?,, (o %o A$e a% t ata se %a #o% #Bina de $na es(e#ie a%ta3ente a#o"o%%ada, %a #on6 #ent a#i*n de nit atos en s$ inte io es 3a&o .

108

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

E#o @>9 ( NO3 K 100 ( @?9 @99 =9 J9 >9 ?9 9 EI# I"#

Con/

:i(,0) -.8. C$"#!"i*$ *! "i#0)#$% F ( NO3 HK100 ( *! )#!0i) 30!%&)G, !" 3,"&i'" *! l) /)0#! F!I#!0"), i"#!0")G + !l #i/$ *! /0$*,&&i'" F!&$l'(i&$, &$"5!"&i$")lG !" &$l &6i"). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

Sin e3-a "o, -ajo e% ti(o de ( od$##i*n #on/en#iona% %a a#$3$%a#i*n de nit atos se ea%i5a a %a in/e sa, #on#ent Dndose en %as Bojas e0te io es, Be#Bo A$e #oin#ide #on ot os a$to es +Me ino & Anso ena, @<<8,. La #a$sa ( in#i(a% de esta a#$3$%a#i*n, es e% $so de Ce ti%i5an6 tes 3ine a%es A$e ( o/o#an en este ti(o de #$%ti/o & 3ate ia% /e"eta%, $n a$3ento de sa%es en %as Bojas e0te io es, A$e (o $n Cen*3eno os3*ti#o a-so -en 3a&o #antidad de a"$a A$e #ontiene $na a%ta #on#ent a#i*n en nit atos. La 3is3a tenden#ia de estos es$%tados Ba sido o-tenida ta3-i4n en Bojas de %e#B$"a +Ki". 7.<,.
E#o @>9 ( NO3 K 100 ( @?9 @99 =9 J9 >9 ?9 9 EI# I"# )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *! l) /)0#! F!I#!0"), Con/

:i(,0) -.9. C$"#!"i*$ *! "i#0)#$% F ( NO3 HK100 ( *!

i"#!0")G + !l #i/$ *! /0$*,&&i'" F!&$l'(i&$, &$"5!"&i$")lG !" l!&6,(). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

E% eCe#to de %a a#$3$%a#i*n de nit atos en %as di/e sas Bojas de% 3ate ia% /e"eta% ( od$#i6 do en #ondi#iones e#o%*"i#as, ta3-i4n se (one de 3aniCiesto #$ando se so3eten %as (%an6 tas de es#a o%a a $n ( o#eso de -%anA$eo, 3ediante $n atado de %a (a te a4 ea. E% #onte6 nido en nit atos en %as (%antas de es#a o%a so3etidas a di#Ba t4#ni#a, es 3a&o en %as Bojas de %a (a te e0te na, en #a3-io en %as Bojas 3Ds inte nas, se o-se /an diCe en#ias estad!s6 ti#a3ente si"niCi#ati/as +a% <7M de #onCian5a,, siendo 3a&o %a #on#ent a#i*n de nit atos #$ando no son ( od$#idas -ajo %a t4#ni#a de -%anA$eo +Ki". 7.@9,.

109

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

E0t :9 ( NO3 K 100 ( J9 79 >9 89 ?9 @9 9 Bl)"@,!)*)% Si" 4l)"@,!)0

Int

:i(,0) -.10. C$"#!"i*$ !" "i#0)#$% F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G %!(2" l) /)0#! *! l) /l)"#) F!I#!0") ! i"#!0")G + l) #;&"i&) *! 4l)"@,!$ !" &,l#i5$ !&$l'(i&$ *! !%&)0$l). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

En #$anto a% #ontenido en nit atos de% 3ate ia% /e"eta% teniendo en #$enta e% siste3a de #$%6 ti/o +e#o%*"i#o & #on/en#iona%, & diCe ente (a te /e"etati/a de %a (%anta a %as Bojas +ta%%o & -$%-o, (o eje3(%o en Binojo,, se o-se /an diCe en#ias si"niCi#ati/as (a a e% -$%-o siendo 3$#Bo 3eno %a #on#ent a#i*n de nit atos #$ando se t ata de #$%ti/o e#o%*"i#o, 3ient as A$e en %o A$e es(e#ta a% ta%%o %as diCe en#ias son 3!ni3as +Ki". 7.@@,. Las #on#ent a#iones de nit atos en %as se##iones /e"eta%es +ta%%o & -$%-o, de% Binojo en #$%ti/o #on/en#iona% son si3i%a es, 3ient as A$e en #$%ti/o e#o%*"i#o %os ni/e%es son si"niCi#ati/a3ente s$(e io es en e% ta%%o. Dado A$e e% 3a&o /a%o #o3e #ia% de este #$%ti/o se de-e a %a #o3e #ia%i5a#i*n de% -$%-o, estas diCe en#ias tienen 3a&o inte 4s, (o ( esenta e% -$%-o de Binojo e#o%*"i#o 3eno #on#ent a#i*n de nit atos.

Ta%%o <9 =9 :9 J9 79 >9 89 ?9 @9 9

;$%-o

( NO3 K 100 (

E&$

C$"5

:i(,0) -.11. C$"#!"i*$ !" "i#0)#$% F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! /0$*,&&i'" F!&$l'(i&$, &$"5!"&i$")lG + *! l) /)0#! *! l) /l)"#) F#)ll$ + 4,l4$G !" 6i"$7$ &$" 0i!($ /$0 ($#!$. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

110

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

Los nit atos se a#$3$%an ta3-i4n en %os -$%-os & en C$n#i*n de% 3o3ento de% #i#%o de #$%6 ti/o, dis3in$&endo %a #on#ent a#i*n en %os 3o3entos de 3ad$ e5 Cisio%*"i#a, si no se ea6 %i5an a(o tes Ce ti%i5antes a% s$e%o. En $n est$dio de #e-o%%as -a-osas e#o%e#tadas en t es 3o3entos diCe entes de% (e iodo de ( od$##i*n, %a 3a&o #on#ent a#i*n en nit atos se en#ont * en e% 3ate ia% /e"eta% ( o#edente de% #$%ti/o #on/en#iona% +Ki". 7.@?, en %os 3o3entos @ +M@, +#on $n @?M 3Ds A$e en e% #$%ti/o e#o%*"i#o, & en e% 3o3ento de %a e#o6 %e##i*n (a a e% 3e #ado +3o3ento 8, M8,, donde %os -$%-os de #e-o%%as #on/en#iona%es ( esenta-an $n ?JM 3Ds de nit atos A$e %os -$%-os e#o%*"i#os. En #a3-io, en e% 3o3en6 to ? +M?, %as #e-o%%as ( o#edentes de% #$%ti/o e#o%*"i#o C$e on %as A$e ( esenta on $n 3a&o #ontenido en nit atos #on $n ?<M 3Ds es(e#to a% #$%ti/o #on/en#iona%. La #a$sa de estas diCe en#ias en %a #on#ent a#i*n en nit atos ($ede se de-ida tanto a Ca#to es de Ce 6 ti%i5a#i*n, #o3o Ca#to es a3-ienta%es +de i%$3ina#i*n,, o de a(o te de a"$a. No se o-se 6 /an diCe en#ias estad!sti#a3ente si"niCi#ati/as en e% #ontenido de nit atos (a a %os 3o3en6 tos @ & ?, (o e% #ont a io en e% 3o3ento 8, %as diCe en#ias en#ont adas en C$n#i*n de %os dos siste3as ( od$#ti/os son estad!sti#a3ente si"niCi#ati/as a% <7M de #onCian5a.
8 ?,7 ? @,7 @ 9,7 9 M1 M2 M,!%#0!$% M3 Con/en#iona% E#o%*"i#o

:i(,0) -.12. <)l$0!% *! "i#0)#$% F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" &!4$ll) 4)4$%) %!(2" !l #i/$ *! &,lH #i5$ F!&$l'(i&$, &$"5!"&i$")lG + !l $ !"#$ *! 0!&$l!&&i'". I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

E% ie"o es %a a##i*n de a(o ta de 3ane a a tiCi#ia%, a"$a en %a 5ona adi#$%a de %os #$%ti6 /os, en %as #ondi#iones de $ti%i5a#i*n 3Ds Ca/o a-%es, (a a "a anti5a s$ s$3inist o a %a (%anta & #onse"$i s$ 3D0i3o (oten#ia% de ( od$##i*n. E% ie"o (e 3ite s$3inist a %a B$3edad ne#esa ia (a a e% # e#i3iento de %as (%antas, as! #o3o, Ca#i%ita e% t ans(o te de n$t ientes & di%$i %as sa%es e0istentes en e% s$e%o. Ade3Ds, e% ie"o dis3in$&e %as te3(e a6 t$ as de% s$e%o & de% a3-iente en %as 4(o#as #D%idas & en %as C !as eta da %as Be%adas. E% deseA$i%i- o ent e %a e/a(ot ans(i a#i*n de %os #$%ti/os & %a ( e#i(ita#i*n at3osC4 i#a ( o6 /o#a en 3$#Bas e"iones $n d4Ci#it de B$3edad, A$e #on $n ade#$ado $so de% ie"o se intenta s$(%i , ade3Ds, es $na Be a3ienta eCi#a5 de ( od$##i*n A$e se 3antiene e%e/ada a% #o3-ina se #on t4#ni#as de #$%ti/o ade#$adas. A% est$dia %a a#$3$%a#i*n de nit atos en %as (%antas de Binojo, -ajo e% 3is3o ti(o de ( od$##i*n e#o%*"i#a, (e o atendiendo a% siste6 3a de ie"o +"oteo & (o s$(e Ci#ie, & a %a (a te de %a (%anta +ta%%o & -$%-o,, no se o-se /an diCe en#ias si"niCi#ati/as +Ki". 7.@8,, siendo e% #ontenido en nit atos sensi-%e3ente inCe io

Ni#0)#$% F ( NO3 K 100 (G

111

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

en e% #aso de% siste3a de ie"o a 3anta o (o s$(e Ci#ie. 'osi-%e3ente %a 3a&o dis(oni-i6 %idad de a"$a de ie"o, e(e #$ta en $na 3a&o #on#ent a#i*n de nit atos en a3-as se#6 #iones de %a (%anta.
Ta%%o <9 =9 :9 J9 79 >9 89 ?9 @9 9 ( NO3 K 100 ( ;$%-o

G$#!$

M)"#)

:i(,0) -.13. C$"#!"i*$ !" "i#0)#$% F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l %i%#! ) *! 0i!($ F($#!$ + )"#)G + l) /)0#! *! l) /l)"#) F#)ll$ + 4,l4$G !" 6i"$7$ *! &,l#i5$ !&$l'(i&$. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

2es$%tados si3i%a es se Ban o-tenido a% est$dia e% eCe#to de %a a#$3$%a#i*n de nit atos en %as Bojas de #o% #Bina en C$n#i*n e0#%$si/a3ente de %os t es siste3as de ie"o +"oteo, as(e si*n & a 3anta,. A$nA$e e0iste $na tenden#ia a %a 3a&o a#$3$%a#i*n de nit atos en %os siste3as de ie"o (o in$nda#i*n +Ki". 7.@>,, inde(endiente3ente de% siste3a de ( o6 d$##i*n +e#o%*"i#o, #on/en#iona%,, no se o-se /an diCe en#ias en %a #on#ent a#i*n de nit a6 tos en %a (%anta, atendiendo a %os distintos siste3as ensa&ados en %a dist i-$#i*n de% a"$a de ie"o.
@>9 ( NO3 K 100 ( @?9 @99 =9 J9 >9 ?9 9 G$#!$ A%/!0%i'" M)"#)

H :i(,0) -.14. C$"#!"i*$ *! "i#0)#$% F ( NO 3 K100 ( *! #! ) *! 0i!($. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

)#!0i) 30!%&)G !" &$l &6i"), !" 3,"&i'" *!l %i%H

La 3ane a de a#$3$%a nit atos, en C$n#i*n de% ti(o de ie"o a% A$e estD so3etido e% #$%ti6 /o, si"$e $na tenden#ia si3i%a en $n est$dio (a a%e%o de %e#B$"a +Ki". 7.@7,. No o-stante, e0iste $na #ont adi##i*n, de-ido a A$e %os nit atos son 3$& so%$-%es, & se de-e !an a#$3$6 %a en %as (%antas #on $na 3a&o dis(oni-i%idad en a"$a, #o3o o#$ e en e% ie"o (o "oteo

112

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

donde e% s$3inist o se ea%i5a #on 3a&o C e#$en#ia, en %a 5ona de% -$%-o BI3edo. En e% ensa&o #on %e#B$"as, %as (%antas s$C ie on $n " adiente (ositi/o de te3(e at$ a -astante a%to & %os ie"os a 3anta se ea%i5a on en Bo a ios #on a%tas te3(e at$ as, (o #$estiones de #a%enda ios de ie"oR ade3Ds, %os #ontenidos en nit atos e0istentes en e% a"$a de ie"o C$e on a% ededo de ?99 3" (o %it oR as! ($es, se ded$#e A$e %a /e%o#idad de a-so #i*n de %a (%anta en estas #ondi#iones es 3$#Bo 3Ds e%e/ada, Be#Bo A$e ( o/o#a $n a$3ento de %a es(i a#i*n, #on %a #onsi"$iente (4 dida de a"$a, des#enso de B$3edad & $na 3a&o a#$3$%a#i*n de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta% e"ado (o $n siste3a de in$nda#i*n en s$(e Ci#ie, A$e en $n siste3a de ie"o (o "oteo, donde %a B$3edad en %a 5ona de %as a!6 #es es 3Ds #onstante. No o-stante, De Si%"$& +@<<<, indi#a A$e en e% #$%ti/o de %e#B$"as, %a B$3edad de% s$e%o, Ba de se #onstante Basta e% 3o3ento de %a #ose#Ba. Si (o e% #on6 t a io, e% s$e%o se deja a se#o d$ ante a%"$nos d!as, (a a e"a %o a-$ndante3ente d!as antes de %a #ose#Ba, %a #on#ent a#i*n de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta% (od !a se e%e/ada6 3ente si"niCi#ati/a.
Ni#0)#$% F ( NO3 K 100 (G @>9 @?9 @99 =9 J9 >9 ?9 9 G$#!$ A%/!0%i'" A )"#)

:i(,0) -.1-. C$"#!"i*$ *! "i#0)#$% F ( NO3HK100 ( *! #! ) *! 0i!($. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

)#!0i) 30!%&)G !" l!&6,(), !" 3,"&i'" *!l %i%H

A% est$dia e% #ontenido en nit atos de %as Bojas de %e#B$"a se"In e% ti(o de ie"o & en C$n#i*n de% siste3a de ( od$##i*n +e#o%*"i#o & #on/en#iona%, +Ki". 7.@J,, se o-se /a A$e en e% 3ate ia% /e"eta% ( o#edente de #$%ti/o e#o%*"i#o no e0isten diCe en#ias si"niCi#a6 ti/asR (o tanto, se ded$#e A$e %o #o3entado ante io 3ente de(ende e0#%$si/a3ente de %as (%antas #$%ti/adas 3ediante t4#ni#as #on/en#iona%es, de-ido a% eCe#to de% $so a-$si/o de %os a-onos nit o"enados, a$nA$e en e% 3ate ia% e#o%*"i#o, %as #on#ent a#iones de nit atos en %as (%antas #on ie"o a 3anta ta3-i4n son %i"e a3ente s$(e io es.

113

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

E#o Ni#0)#$% F ( NO3 K 100 (G @>9 @?9 @99 =9 J9 >9 ?9 9 G$#!$ A%/!0%i'" M)"#)

Con/

H :i(,0) -.1.. C$"#!"i*$ *! "i#0)#$% F ( NO 3 K100 ( *! + !l #i/$ *! /0$*,&&i'". I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

)#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l %i%#! ) *! 0i!($

Una de %as t4#ni#as 3Ds $ti%i5adas en AE es %a aso#ia#i*n de #$%ti/os o #$%ti/os a#o3(a)an6 tes, A$e #onsiste en Ba#e #oin#idi en e% tie3(o & e% es(a#io 3Ds de $n #$%ti/o. Las aso6 #ia#iones -asan s$s eCe#tos, ent e ot as #a$sas, en Cen*3enos de inte e%a#iones ent e %as (%antas, &a A$e 4stas se" e"an (o s$s a!#es s$stan#ias A$e Ca/o e#en o e#Ba5an %as (%antas /e#inas, (a a inC%$i so- e %a dis(oni-i%idad de %os n$t ientes, e% a"$a & e% #ont o% de (%a"as & enCe 3edades, dDndose de esta 3ane a, a##iones Ca/o a-%es * desCa/o a-%es ent e %as (%antas de %a aso#ia#i*n +C$ad o 7.@,. En %as aso#ia#iones de #$%ti/os Ban de #$ida se a%"$nos deta%%es t4#ni#os, ta%es #o3o: S Los datos de sie3- a, A$e Ban de #oin#idi (a a Ca#i%ita e% t a-ajo. Se ($ede ( a#ti6 #a $na e#o%e##i*n es#a%onada. S Sie3- a de (%antas di/e sas en %a 3is3a %!nea, di/e sas (%antas en %!neas a%te nas & -andas * C anjas de diCe entes #$%ti/os. S E% (o te de %a (%anta, tanto en s$ (a te a4 ea, #o3o adi#$%a . S La (osi-%e (o%ini5a#i*n # $5ada. '$eden Co 3a se 3e5#%as A$e in#%$&an de#enas de es(e#ies de distinto (o te & a( o/e#Ba3iento, %%e"ando a %a sie3- a & #ose#Ba (e 6 3anente.

114

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

C$ad o 7.@. Aso#ia#iones en Bo ta%i5as.


ASOCIACIONES :A<ORABLES >ORTALIDAS ESTIMULACIN ACCIN PARTICULAR ASOCIACIONES DES:A<ORABLES

Ajo ;e enjena Es(D a"o A%-aBa#a A#e%"a 2e3o%a#Ba YanaBo ia A(io Co% Co%6na-o 'atata 2D-ano To3ate

2e3o%a#Ba, %e#B$"a & to3ate. La ( esen#ia de ajo Ca/o e#e %os osa%es J$d!a & #a%4nd$%as To3ate, (e eji%, 3an5anos & (e a%es To3ate & (i3iento J$d!a enana, #e-o%%a & soja Le#B$"a, D-ano, j$d!a & #e-o%%a Ajo (o o, to3ate, #o% %o3-a da & #o%6 D-ano 'atata, a(io, e3o%a#Ba & #e-o%%a 2e3o%a#Ba & #e-o%%a J$d!a, 3a!5, #o% & Ba-a Le#B$"a & 5anaBo ia Ce-o%%a, es(D a"o, 5anaBo ia, (e eji% & #o% Unas %!neas de #D)a3o a%ejan %a 3a i(osa de %a #o%, de% 3is3o 3odo %a 3enta, e% to3ate & e% o3e o Las -e enjenas en %as o i%%as at aen %os es#a a-ajos de %a (atata La 3enta a%eja e% ($%"*n de% D-ano. La a%-aBa#a ( ote"e & 3ejo a e% sa-o Las #e-o%%as, %os o3e os & %os ajos (o os ( ote"en a %a 5anaBo ia #ont a %a 3os#a Las j$d!as se3- adas a% ededo a%ejan a% es#a a-ajo de %a (atata 2e(e%ente a 3os#as

J$d!a, "$isante

Ajo (o o

To3ate & C esa

Ca%a-a5a, to3ate & 3o a oja 'atata. 'atata, #o%6na-o, j$d!a e Binojo

Los ni/e%es de nit atos A$e se a#$3$%an en e% 3ate ia% /e"eta% en %a aso#ia#i*n de %e#B$"a e Binojo, en #$%ti/o de in/ie no a% ai e %i- e +Ki". 7.@:,, ( esentan diCe en#ias si"niCi#ati/as, siendo %as %e#B$"as aso#iadas #on Binojo %as A$e 3eno #antidad de nit atos a#$3$%an. La (osi-%e #o3(eten#ia ent e %os diCe entes #$%ti/os A$e Co 3an %a aso#ia#i*n (od !a se %a #a$sa %a de 3a&o a#$3$%a#i*n de nit atos en %as (%antas no aso#iadas o de 3ono#$%ti/o. 'o esta a5*n, %a aso#ia#i*n (od !a se $na ( D#ti#a id*nea, &a A$e "ene a a%i3entos de 3eno #on#ent a#i*n de nit atos.

11-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

@99 <9 =9 :9 J9 79 >9 89 ?9 @9 9 A%$&i)*$ N$ )%$&i)*$

:i(,0) -.17. E3!&#$ *! l) )%$&i)&i'" *!l &,l#i5$ *! l!&6,() &$" 6i"$7$ !" l) )&, ,l)&i'" *! "i#0)#$% F ( NO3HK100 ( *! )#!0i)l 5!(!#)l 30!%&$G *! l)% 6$7)%. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

La a#$3$%a#i*n de nit atos ta3-i4n es 3eno en %as Bojas de es#a o%a de ( od$##i*n e#o6 %*"i#a aso#iada +Ki". 7.@=,, o-se /Dndose 3a&o es diCe en#ias, #$ando se t ata de %as Bojas de %a (a te e0te nas & en 3ono#$%ti/o.

Ni#0)#$% F ( NO3 K 100 (G

<9 =9 :9 J9 79 >9 89 ?9 @9 9

E0t

Int

( NO3 K 100 (

A%$

M$"$

:i(,0) -.18. C$"#!"i*$ !" "i#0)#$% F (K100( *! &i'" *! &,l#i5$%. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

)#!0i) 30!%&)G *! !%&)0$l) !" 3,"&i'" *! l) )%$&i)H

En #a3-io a %a (%anta de Binojo en #ondi#iones de ( od$##i*n e#o%*"i#a, %e o#$ e %o #on6 t a io, es de#i , a#$3$%a 3a&o #antidad de nit atos a% esta aso#iado A$e #$ando se en#$ent a en 3ono#$%ti/o +Ki". 7.@<,, a$nA$e estas diCe en#ias no son en nin"In #aso si"6 niCi#ati/as, ni ta3(o#o %as #on#ent a#iones de estas s$stan#ias A$!3i#as son e%e/adas.

11.

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

<9 =9 :9 J9 79 >9 89 ?9 @9 9

Ta%%o

;$%-o

( NO3 K 100 (

A%$ (K100( *!

M$"$ )#!0i) 30!%&)G *! 6i"$7$ !" 3,"&i'" *! l) )%$&i)&i'"

:i(,0) -.19. C$"#!"i*$ !" "i#0)#$% F *! &,l#i5$%. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

AnD%isis de %as e%a#iones ent e %os (a D3et os A$e inC%$&en en %a #on#ent a#i*n de nit atos: Teniendo en #$enta %a " an inC%$en#ia A$e tiene %a a#ti/idad de %a en5i3a nit ato ed$#tasa en %a a#$3$%a#i*n de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta%, se (%ante* $n ensa&o en e% #$a% se dete 3in* %a a#ti/idad 3D0i3a de esta en5i3a, as! #o3o e% anD%isis & e%a#iones ent e %os Ca#to es A$e inC%$&en en %a a#$3$%a#i*n de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta%. La tenden#ia o-se /ada (a a %a a#ti/idad 3D0i3a de %a nit ato ed$#tasa en e% 3ate ia% /e"eta% +#$%ti/o de %e#B$"as en #on/e si*n, e#o%*"i#o & #on/en#iona%, +Ki". 7.?9, (one de 3aniCiesto A$e en %as Bojas de %e#B$"a de ( o#eden#ia e#o%*"i#a, %a a#ti/idad de %a en5i3a es 3a&o A$e #$ando se t ata de %e#B$"a en #on/e si*n o en siste3a de ( od$##i*n #on/en#iona%, ade6 3Ds esta a#ti/idad en %a %e#B$"a e#o%*"i#a es 3a&o (a a %as Bojas inte nas, %o A$e se t a6 d$#e A$e a 3a&o a#ti/idad, se ( od$#e 3eno #on#ent a#i*n de nit atos, (o A$e estos iones se ed$#en Ba#ia %as Co 3as ( otei#as +Ki". 7.?@,.
Int E0t

9,9J 9,97 9,9> 9,98 9,9? 9,9@ 9 C$"5!0%i'" E&$l'(i&$

C$"5!"&i$")l

:i(,0) -.20. A&#i5i*)*

H1 (H1 3 6 G *! l)% l!&6,()% 0$ )")% !" &,l#i5$ !" 0!&$"5!0%i'", !&$l'(i&$ + &$"5!"&i$")l !" 3,"&i'" *! /)0#! )")li9)*). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

8Ii ) *! l) "i#0)#$ 0!*,&#)%) FM $l NO 2H

117

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

>9 87 89 L P0$#!1") ?7 ?9 @7 @9 7 9 C$"5!0%i'" E&$l'(i&$

Int

E0t

C$"5!"&i$")l

:i(,0) -.21. C$"#!"i*$ FLG *! /0$#!1") !" l)% l!&6,()% *! &,l#i5$ !" &$"5!0%i'", !&$l'(i&$ + &$"5!"H &i$")l !" 3,"&i'" *! l) /)0#! !%#,*i)*). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

En este ensa&o, e% 3ate ia% /e"eta% ( o#edente de% #$%ti/o en #on/e si*n (osee e% 3a&o #ontenido en nit atos, & %a 3eno a#ti/idad 3D0i3a de %a nit ato ed$#tasa, j$nto #on e% 3eno #ontenido en nit itos de %os t es ti(os de #$%ti/o. 'o ot a (a te, %a #antidad de nit *6 "eno tota% en e% 3ate ia% /e"eta% es e%e/ada +8.<@M,, %$e"o en s$ #onj$nto e% ( o#eso de t ansCo 3a#i*n desde e% nit *"eno adso -ido (o %as a!#es Basta %a Co 3a#i*n de ( ote!nas estD siendo eCe#ti/o, %o A$e (a e#e indi#a A$e ta3-i4n %a a#ti/idad de %a nit ito ed$#tasa estD siendo e%e/ada. E% a%to #ontenido en nit atos ($ede se #onse#$en#ia de %os a-onados de Condo A$e se in#o (o an en %os d!as ( e/ios a %a e#o%e##i*n en %os siste3as intensi/os, o -ien (o A$e %a /e%o#idad de a-so #i*n es 3a&o A$e %a de t ansCo 3a#i*n. En e% 3ate ia% /e"eta% ( o#edente de #$%ti/os e#o%*"i#os e% #ontenido en nit atos es -ajo, en e%a#i*n a %os ot os siste3as a" on*3i#os, & #o3o #onse#$en#ia, a (esa de A$e %a 3D0i3a a#ti/idad de% en5i3a es %a 3Ds e%e/ada. Ta3(o#o se o-se /a $na a#$3$%a#i*n de nit itos i3(o tante +9.?J 3" de NO? 6 (o #ada @99 " de 3ate ia% /e"eta% C es#o,. 'o ot a (a te, e% #ontenido en nit *"eno tota% es e%e/ado +8.=M,, %o A$e indi#a A$e e% endi3iento de% ( o#eso de t ansCo 3a#i*n Basta ( ote!nas estD siendo eCi#a5. Es de#i , en e% #$%ti/o e#o%*"i#o, a diCe en#ia de %o A$e o#$ e en %os ot os siste3as de ( od$##i*n, se o-tiene $n a%to #ontenido en ( ote!nas, j$nto #on $n -ajo #ontenido en nit atos. ' o-a-%e3ente, si %a e#o%e##i*n se B$-ie a et asado, %a #on/e si*n de %os nit itos se B$-ie a #o3(%etado. En e% #aso de% 3ate ia% /e"eta% ( o#edente de t4#ni#as #on/en#iona%es se o-se /a $n #on6 tenido 3edio en nit atos. La nit ato ed$#tasa en estas %e#B$"as & en esas #ondi#iones (osee %a 3a&o a#ti/idad o-se /ada & en #onse#$en#ia %a 3a&o #on#ent a#i*n de nit itos. La a#ti/idad 3D0i3a de %a nit ato ed$#tasa es e%e/ada, a (esa de %o #$a% e% #ontenido en nit *"eno tota% +( ote!na, es e% 3Ds -ajo o-se /ado +8.?M,, %o A$e si"niCi#a A$e %a nit ito ed$#tasa no estD a#t$ando ade#$ada3ente. Los 3a&o es #ontenidos de nit itos & nit atos en estas %e#B$"as, (od !an a#a ea ( o-%e3as en e% #aso de $na e%e/ada in"esta de %as 3is3as en %a dieta.

118

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

'a a /e iCi#a (osi-%es aso#ia#iones ent e %as /a ia-%es A$e inC%$&en en %a a#$3$%a#i*n de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta%, se Ba a(%i#ado e% test de e%a#iones de /a ia-%es. Co3o se o-se /a en %a Ki". 7.??, %os es$%tados o-tenidos indi#an A$e a 3a&o #antidad de Bie o, %a a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa a$3enta, en todo e% 3ate ia% /e"eta%, inde(endiente3en6 te de s$ ( o#eden#ia. E% #oeCi#iente de #o e%a#i*n o-tenido es de 9.79>, %o A$e indi#a $na e%a#i*n 3ode ada ent e a3-os Ca#to es.

+ V 9.99@, ?> ?9

N2

@J @? = > 9 9 9.@ 9.? 9.8 9.> 9.7

:i(,0) -.22. C$00!l)&i'" !"#0! l) "i#0)#$ 0!*,&#)%) + !l &$"#!"i*$ !" 6i!00$.

Una e%e/ada #on#ent a#i*n de sodio %i3ita %a ed$##i*n de nit itos a a3onia#o, a#$3$%ando as!, e% e0#eso de nit atos en %a /a#$o%a de %as #4%$%as /e"eta%es. Ade3Ds e0iste $n eCe#to 6 . Se Ba en#ont ado $na e%a6 ne"ati/o ent e %a #on#ent a#i*n de NaC% & %a a-so #i*n de NO8 #i*n (ositi/a ent e e% #ontenido de nit atos & de sodio +Ki". 7.?8,, #o o-o ada tanto (o e% ni/e% de si"niCi#a#i*n o-tenido, #o3o (o e% /a%o de% #oeCi#iente de #o e%a#i*n +9.=J:,.
@99 =9

Nitratos

J9 >9 ?9 9 9 > = @? @J ?9 ?>

Na
:i(,0) -.23. C$00!l)&i'" !"#0! !l &$"#!"i*$ !" "i#0)#$% + !" %$*i$.

Si #on %a a%ta #on#ent a#i*n de sodio en e% 3ate ia% /e"eta% se esta-%e#e $n in# e3ento de %a a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa, se in# e3entan %os eCe#tos ne"ati/os, &a A$e ($ede #a$6 sa $na a#$3$%a#i*n de nit itos en %a (%anta o i"inando eCe#tos t*0i#os & en #onse#$en#ia $na 3a&o a#$3$%a#i*n de nit atos en %a (%anta. Este Be#Bo #o- a 3a&o i3(o tan#ia #$an6

119

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

do e% #ontenido en sodio & %a a#ti/idad de %a en5i3a de %a nit ato ed$#tasa (oseen $na #o e%a#i*n (ositi/a +Ki". 7.?>,. 'o ot a (a te, se Ba en#ont ado $na #o e%a#i*n ne"ati/a ent e e% nit *"eno tota% +( ote!na, & %a #on#ent a#i*n de sodio +Ki". 7.?7,. Es de#i , #$anto 3a&o es %a #on#ent a#i*n de sodio, 3eno es %a #antidad de nit *"eno tota% & en #onse#$en#ia 3eno #antidad de ( ote6 !na, (o %o A$e %a 3a&o a#$3$%a#i*n de sodio en e% 3ate ia% /e"eta% se t ad$#e en $n 3eno ni/e% de ( ote!nas en e% a%i3ento.
+V 9,99@, ?> ?9 @J

NR

@? = > 9 9 > = @? @J ?9 ?>

Na
:i(,0) -.24. C$00!l)&i'" !"#0! l) )&#i5i*)* *! l) "i#0)#$ 0!*,&#)%) + !l &$"#!"i*$ !" %$*i$.

J,= 7,= >,=

Nt

8,= ?,= @,= 9 > = @? @J ?9 ?>

Na
:i(,0) -.2-. C$00!l)&i'" !"#0! !l &$"#!"i*$ !" "i#0'(!"$ #$#)l + !" %$*i$.

En %a ed$##i*n de% nit ato es indis(ensa-%e %a ene "!a o-tenida en %a Cotos!ntesis, (o e%%o e0iste $na #o e%a#i*n (ositi/a ent e %a #%o oCi%a & %a a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa. 'o tanto, a 3a&o #ontenido en #%o oCi%as +3a&o a#ti/idad Cotosint4ti#a,, 3a&o a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa. En %a Ki". 7.?J se 3$est an %os es$%tados de $na e%a#i*n estad!sti#a6 3ente si"niCi#ati/a ent e %a #%o oCi%a tota% & e% nit *"eno tota%. E% #oeCi#iente de #o e%a#i*n o-tenido +9.JJ8, (one de 3aniCiesto $na e%a#i*n 3ode ada3ente si"niCi#ati/a.

120

7. DISMINUCIN DE SUSTANCIAS NOCI.AS:NIT2ATOS

+V 9,99@,

9,7 9,> 9,8 9,? 9,@ 9 9 > = @? @J ?9 ?>

#%o oCi%a tota%

NR
:i(,0) -.2.. C$00!l)&i'" !"#0! !l &$"#!"i*$ !" &l$0$3il) #$#)l + l) )&#i5i*)* *! l) "i#0)#$ 0!*,&#)%).

Las t ans%o#a#iones de nit atos & %a #o es(onden#ia a ( ote!na de %a (a te /e"eta% de n$e/a - ota#i*n & %as a!#es, as! #o3o %os Ca#to es A$e ($eden inC%$i en %a Co 3a#i*n de ( ote!na & s$ 3o/i%idad (a a $n " $(o de (%antas Ban sido de-atidas a3(%ia3ente (o And eUs et a%. +?99J,. Co3o #on#%$si*n a este #a(!t$%o Ba& A$e se)a%a A$e %a a#$3$%a#i*n de nit atos se ( od$6 #e se"In e% ti(o de (%anta +es(e#ie, /a iedad, edad, (a te, et#., & de %as #ondi#iones de #$%6 ti/o +te3(e at$ a, %$5, ie"o, ti(o de a-onado & #antidad, 3o3ento de e#o%e##i*n, t ata6 3ientos (ost6#ose#Ba, et#.,. De %os Ca#to es #%i3Dti#os, %a adia#i*n %$3inosa es e% 3Ds i3(o tante, &a A$e ed$#iendo %a intensidad %$3!ni#a o %a d$ a#i*n de% Coto(e !odo dis3in$6 &e ta3-i4n %a /e%o#idad de% ( o#eso de Cotos!ntesis, Ca/o e#iendo (o tanto %a a#$3$%a#i*n de iones nit ato en e% 3ate ia% /e"eta%. De aB! A$e $na Ce ti%i5a#i*n e#o%*"i#a eA$i%i- ada, ($eda se %a o(#i*n 3Ds inte esante (a a %o" a #$%ti/os Bo t!#o%as #on 3eno #ontenido en nit atos A$e $na Ce ti%i5a#i*n A$!3i#a nit o"enada. Los 3a&o es ni/e%es de %a a#ti/idad 3D0i3a de %a nit ato ed$#tasa en e% 3ate ia% /e"eta% de o i"en e#o%*"i#o (one de 3aniCiesto, %a 3a&o /ia-i%idad de estos a%i3entos (a a a"i%i6 5a %as #in4ti#as de t ansCo 3a#i*n de %as Co 3as o0i"enadas de% nit *"eno, Ba#ia %as Co 6 3as ed$#idas & (o tanto, Ba#ia %a Co 3a#i*n de Co 3as ( otei#as de% nit *"eno, dis3in$6 &endo #on e%%o %a #on#ent a#i*n de nit atos en e% 3ate ia% /e"eta%.

121

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 122

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 123

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

.. AUMENTO DE LA COMPOSICIN NUTRICIONAL


J.@. Ni/e%es de sodio, (otasio, #a%#io & 3a"nesio
E% sodio & e% (otasio son dos 3a# oe%e3entos A$e a#tIan en #onj$nto (a a e"$%a %os %!A$i6 dos de% #$e (o & %a eten#i*n de a"$a. E% (otasio ade3Ds, Co 3a (a te de% siste3a Bo 3o6 na%. E% #$e (o B$3ano #ontiene $n @.7M en (eso de #a%#io & e% <<M Co 3a (a te de %os B$e6 sos & dientes. Una (eA$e)a (a te #i #$%a (o %a san" e, &a A$e es ne#esa io (a a s$ #oa6 "$%a#i*n, (a a %a #ont a##i*n 3$s#$%a & (a a e% C$n#iona3iento de %os ne /ios. 'o ot a (a te, %os /a%o es 3$& a%tos de sodio se e%a#ionan ne"ati/a3ente #on %a ( od$#ti/idad & #a%idad de %os a%i3entos o-tenidos, sin e3-a "o %a es($esta de(ende de #ada es(e#ie. La #antidad de sodio e#o3endada (a a #ada d!a en $na (e sona ad$%ta es de @ ". La #anti6 dad de (otasio e#o3endada es de 8 a > ". La #antidad de #a%#io e#o3endada (a a #ada d!a en $na (e sona ad$%ta es de =99 3". Las Ki". J.@, J.? & J.8 3$est an e% #ontenido en sodio, (otasio & #a%#io +3"L@99 " de 3ate6 ia% /e"eta%,, es(e#ti/a3ente (a a diCe entes es(e#ies Bo t!#o%as de Boja an#Ba #$%ti/adas en in/ie no a% ai e %i- e. Ade3Ds se 3$est an %os /a%o es de di#Bos 3ine a%es e"ist ados en %a -i-%io" aC!a.
@=9 @J9 @>9 @?9 @99 =9 J9 >9 ?9 9
1.. 172

N) F (K100(G

90 -4 47,9 3.,3 18,2 7 0 9 8,7 31,9

C$l&6i")
;i-%io" aC!a

L!(6,()

A&!l()

E%/i")&)
A" i#$%t$ a e#o%*"i#a )#!0i)l 5!(!#)lG !" &$l &6i"),

A" i#$%t$ a #on/en#iona%

:i(,0) ..1. C$"#!"i*$% !*i$% &$ /)0)#i5$% *! N) F l!&6,(), )&!l() + !%/i")&).

(K100 ( *!

123

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 124

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

>999

3.-77

N F (K100(G

8799 8999 ?799 ?999 @799 @999 799 9


202 381 -29 224 34. 372 37. 18849 .38 840

C$l &6i")
;i-%io" aC!a

L!(6,()

A&!l()
(K100 ( *!

E%/i")&)
A" i#$%t$ a e#o%*"i#a )#!0i)l 5!(!#)lG !" &$l &6i"), l!&6,H

A" i#$%t$ a #on/en#iona%

:i(,0) ..2. C$"#!"i*$% (), )&!l() + !%/i")&).

!*i$% &$ /)0)#i5$% *! N F

?99
1-3

C) F (K100(G

@79
103

12.

@99
43 40 37 32,3

79 9

14,-

22,7 22,9

2.,2

21,7

C$l &6i")
;i-%io" aC!a

L!(6,()

A&!l()

E%/i")&)
A" i#$%t$ a e#o%*"i#a )#!0i)l 5!(!#)lG !" &$l &6i"),

A" i#$%t$ a #on/en#iona%

:i(,0) ..3. C$"#!"i*$% !*i$% &$ /)0)#i5$% *! C) F l!&6,(), )&!l() + !%/i")&).

(K100 ( *!

A% #ons$3i (o eje3(%o a#e%"as, %a #antidad de sodio e#o3endada a% d!a en $na (e sona ad$%ta se (od !a o-tene #on a( o0i3ada3ente J99 " de a#e%"a e#o%*"i#a C es#a. La #an6 tidad de (otasio e#o3endada se a%#an5a !a #on $na in"esta de @99 " de a#e%"a e#o%*"i6 #a C es#a. Los ni/e%es de O en todas %as es(e#ies est$diadas son s$(e io es (a a %os ( o6 d$#tos e#o%*"i#os. La #antidad de #a%#io e#o3endada (a a #ada d!a en $na (e sona ad$%6 ta se (od !a #onse"$i a% #ons$3i a( o0i3ada3ente 799 " de a#e%"a e#o%*"i#a C es#a. En ot os t a-ajos donde se est$dian %as #o3(osi#iones e%ati/as de /e d$ as +%e#B$"a o3a6 na, #o% #Bina, es#a o%a e Binojo, #$%ti/adas -ajo t4#ni#as de AE & #on/en#iona%, se Ban o-te6 nido #on#ent a#iones en (otasio & #a%#io ent e $n ?9 & 89M s$(e io es en %as Bojas de %as (%antas ( o#edentes de AE. 'o e% #ont a io %as #on#ent a#iones en sodio son si"niCi#ati/a6 3ente inCe io es. A$nA$e %os ni/e%es Ban /a iado en C$n#i*n de %a es(e#ie, %a (a te de %a (%an6 ta ana%i5ada & e% siste3a de ie"o e3(%eado.

124

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

As!, a% est$dia e% eCe#to de %a a#$3$%a#i*n de% sodio en %as Bojas de #o% #Bina, en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o & de% siste3a de ie"o +Ki". J.>,, se o-se /a A$e, en ( o3edio, e3(%ean6 do siste3as de ie"o (o in$nda#i*n +a 3anta o en s$(e Ci#ie,, se a#$3$%a 3a&o #on#en6 t a#i*n de sodio, inde(endiente3ente de% ti(o de #$%ti/o, a$nA$e %as diCe en#ias no son si"6 niCi#ati/as. 'o ot a (a te, %as #o%es e"adas (o as(e si*n & #$%ti/adas -ajo t4#ni#as #on6 /en#iona%es, Ban a#$3$%ado 3a&o #on#ent a#i*n de sodio, ( esentando diCe en#ias si"ni6 Ci#ati/as, es(e#to a %as e#o%*"i#as & a %as e"adas (o "oteo, esto ($ede se de-ido a %a e%e/ada dis(oni-i%idad de% a"$a (o %a (%anta, &a A$e, en o#asiones e% sodio ($ede ee3(%a6 5a a% (otasio, (a ti#i(ando en %as C$n#iones de t$ "en#ia & e"$%a#i*n de %a ( esi*n os3*6 ti#a.
87 89 ( N) K 100 ( ?7 ?9 @7 @9 7 9 G$#!$ A%/!0%i'" M)"#) E#o Con/

:i(,0) ..4. C$"#!"i*$ !" %$*i$ !" &$l &6i") F ( N)K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l &,l#i5$ F!&$l'(i&$, &$"5!"&i$")lG + !l %i%#! ) *! 0i!($. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

A%"$nos a$to es +NoUaPoUsPi, @<:@, Ban se)a%ado e% a$3ento de %a #on#ent a#i*n de sodio & e% in# e3ento de %a a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa & %a #onse#$ente a#$3$%a#i*n de nit i6 tos en %a (%anta, %o #$a% o i"ina eCe#tos t*0i#os. 'o ot o %ado, en (%antas en %as A$e se #on6 side a e%e3ento esen#ia%, e"$%a #ie tos ( o#esos es(i ato ios & "%$#o%!ti#os +;%anPe3e&e et a%., @<<7,. Ade3Ds, se Ba o-se /ado A$e d$ ante %os (e iodos de seA$edad e% sodio et asa e% 3a #Bita3iento de %a (%anta, 3anteniendo e% (oten#ia% os3*ti#o #e%$%a , (o I%ti6 3o, ( o(o #iona 3a&o #o%o & a o3a a %as #o%es +Na/a o Ga #!a & Na/a o ;%a&a, ?999,, (o %o A$e e% eA$i%i- io en %a #on#ent a#i*n de este e%e3ento en %as Bojas de #o% es esen6 #ia%. Ana%i5ando e% #ontenido de sodio en %as dos (a tes diCe en#iadas de %e#B$"a o3ana +e0te 6 na e inte na,, se o-se /a A$e %a 3a&o #on#ent a#i*n de sodio se ( od$#e en %as Bojas e0te nas, en %os dos siste3as de ( od$##i*n +Ki". J.7,, inde(endiente3ente de% siste3a de ie"o e3(%eado. 2es$%tados si3i%a es se o-tienen ta3-i4n en #$%ti/o de es#a o%a +Mo eno 'e is, ?99?,.

12-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

E0t ?9 ( N) K 100 ( @7 @9 7 9

Int

E&$

C$"5

:i(,0) ..-. C$"#!"i*$ !" %$*i$ !" l!&6,() 0$ )") F ( N)K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l %i%#! ) *! /0$*,&&i'" + *! l) /)0#! )")li9)*) l) /l)"#). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

A% est$dia e% #ontenido de sodio en e% Binojo en C$n#i*n de% ti(o de ( od$##i*n & %a (a te de %a (%anta +Ki". J.J,, se o-se /a A$e (a a e% ta%%o %a #on#ent a#i*n es 3a&o en e#o%*"i6 #o, (e o en #a3-io en e% -$%-o es 3a&o en #on/en#iona%. cni#a3ente se o-se /an diCe en6 #ias si"niCi#ati/as (a a e% #$%ti/o e#o%*"i#o, donde %os #ontenidos en sodio son #%a a3ente s$(e io es (a a e% ta%%o.
Ta%%o == ( N) K 100 ( => =9 :J :? J= E&$ C$"5 ;$%-o

:i(,0) .... C$"#!"i*$ !" %$*i$ F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! /0$*,&&i'" F!&$H l'(i&$ + &$"5!"&i$")lG + *! l) /)0#! *! l) /l)"#) F#)ll$ + 4,l4$G !" 6i"$7$ &$" 0i!($ /$0 ($#!$. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

C$ando se ana%i5a e% #ontenido en sodio, a %o %a "o de% #i#%o de #$%ti/o de %as #e-o%%as +Ki". J.:,, se o-se /a A$e en todos %os #asos %a #on#ent a#i*n de este e%e3ento es s$(e io (a a %os -$%-os de #e-o%%as ( o#edentes de #$%ti/o #on/en#iona%, e%%o ($ede de-e se a% 3anejo de% #$%ti/o & ( in#i(a%3ente a %a a(%i#a#i*n de Ce ti%i5antes 3ine a%es en Co 3a de nit atos. Las diCe en#ias o-se /adas s*%o son estad!sti#a3ente si"niCi#ati/as en e% 3o3en6 to de %a e#o%e##i*n +M8,. Di/e sos a$to es Ban en#ont ado en diCe entes /e d$ as #$%ti/a6 das (o t4#ni#as #on/en#iona%es, ni/e%es de sodio #on $n @?M inCe io A$e en %as #$%ti/adas 3ediante siste3as e#o%*"i#os.
12.

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

89 S'li*$ F ( N) K 100 (G ?7 ?9 @7 @9 7 9 M1 M2 M,!%#0!$

E#o

Con/

M3 $ !"#$

:i(,0) ..7. <)l$0!% *! %$*i$ F ( N)K100 (G !" &!4$ll) 4)4$%) %!(2" !l #i/$ *! &,l#i5$ + !l *! 0!&$l!&&i'". I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

'o ot a (a te, e% (otasio se #on#ent a ta3-i4n en %as Bojas e0te nas de %e#B$"a +Ki". J.=,. A(a e#e $na #ie ta tenden#ia a %a a#$3$%a#i*n de (otasio en %as (%antas donde e0iste " an 3o/i3iento de a"$a desde %as a!#es Basta %as (a tes a4 eas de %as %e#B$"as, siendo 3a&o en e% ie"o (o in$nda#i*n & %i"e a3ente inCe io en e% siste3a de ie"o (o "oteo, &a A$e, e% (otasio (a ti#i(a a#ti/a3ente en %a Cotos!ntesis & en %a es(i a#i*n de %as (%antas, & %as #ondi#iones de a%tas te3(e at$ as a3-ienta%es Ban (odido ( od$#i en %a (%anta e%e/ados !ndi#es de t ans(i a#i*n, a-so -iendo i3(o tantes #ontenidos de a"$a & 3ine a%es & ( od$6 #i4ndose $na " an (4 dida de a"$a, /!a esto3ati#a% & 3a&o #on#ent a#i*n de este e%e3en6 to 3ine a%.
E0t >79 >99 ( N K 100 ( 879 899 ?79 ?99 @79 E&$ C$"5 Int

:i(,0) ..8. C$"#!"i*$ !" /$#)%i$ !" l!&6,() F ( NK100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! &,l#i5$ + l) /)0#! *! l) /l)"#) F!I#!0"), i"#!0")G. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

Los es$%tados son 3$& si3i%a es en e% #aso de %a es#a o%a. C$ando so- e 4sta Bo ta%i5a se ea%i5a e% atado (a a ( od$#i e% -%anA$eo so- e %as Bojas, se o-se /a A$e "%o-a%3ente no inC%$&e en e% #ontenido de (otasio, a$nA$e se en#ont * $n 3a&o #ontenido de este e%e3en6 to en %as es#a o%as donde no se ata-an, so- e todo en %as Bojas de %a (a te e0te na +Ki".

127

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

J.<,. De3ost Dndose as! A$e e% (otasio inte /iene en e% ( o#eso de %a Cotos!ntesis, en#on6 t Dndose en aA$e%%as Bojas A$e tienen %a (osi-i%idad de ea%i5a %a, estando en 3eno ( o(o 6 #i*n en %as Bojas de %as es#a o%as A$e se so3etie on a% -%anA$eo.
E0t <99 =99 :99 J99 799 >99 899 ?99 @99 9 Int

( N K 100 (

Bl)"@,!)*)%

Si" 4l)"@,!)0

:i(,0) ..9. C$"#!"i*$ !" /$#)%i$ F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *! l) /)0#! *! l) /l)"#) F!I#!0") $ i"#!0")G + l) #;&"i&) *! 4l)"@,!$ !" &,l#i5$ !&$l'(i&$ *! !%&)0$l). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

Los ni/e%es de #a%#io en %as Bojas de %as Bo ta%i5as est$diadas Ban sido 3$& si3i%a es en %os dos ti(os de ( od$##i*n +e#o%*"i#a & #on/en#iona%,. 2es(e#to a %a #on#ent a#i*n de #a%#io en %as Bojas de %e#B$"a + o3ana & es#a o%a, & #o% #Bina, en C$n#i*n de %a %o#a%i5a#i*n de %a Boja, se o-se /a A$e e0isten diCe en#ias si"niCi#ati/as ent e e% #ontenido de este e%e3ento en %as Bojas e0te io es e inte io es, siendo %as Bojas e0te nas %as A$e ( esentan 3a&o #on6 #ent a#i*n +Ki". J.@9,.
E0t J9 79 ( C) K 100 ( >9 89 ?9 @9 9 E&$ C$"5 Int

:i(,0) ..10. C$"#!"i*$ !" &)l&i$ !" l!&6,()% F ( C)K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! /0$*,&&i'" + *! l) /)0#! )")li9)*) *! l) /l)"#). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

E% des(%a5a3iento de% #a%#io en %a (%anta es %ento, (o tanto, es CD#i% A$e en #$%ti/os Bo t!6 #o%as #on $n # e#i3iento D(ido, a(a e5#an #a en#ias, so- e todo en %as Bojas inte nas. Ade3Ds, %a deCi#iente t ans%o#a#i*n de% #a%#io en %a (%anta, se aso#ia #on e% 3o/i3iento de a"$a en s$ inte io +'a%5Pi%% et a%., @<:J,R #$ando so- e %a (%anta e0iste $n ( edo3inio de %a

128

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

t ans(i a#i*n so- e %a ( esi*n adi#$%a , e% C%$ido de a"$a & de #a%#io se di i"e Ba#ia %as Bojas e0te nas, A$e t ans(i an #on 3a&o intensidad & se Cijan en 4stas sin %%e"a a %as Bojas 3Ds j*/enes. La #on#ent a#i*n de #a%#io en %as (%antas e"adas (o siste3as de ie"o de a%ta C e#$en#ia +"oteo & as(e si*n, es 3a&o A$e en %as e"adas (o in$nda#i*n, &a A$e e% #a%#io se des(%a5a %enta3ente (o %a (%anta & %as (%antas e"adas #on siste3as de a%ta C e6 #$en#ia s$C en 3enos e% est 4s a3-ienta%, o-teniendo as! $n # e#i3iento 3Ds e"$%a de% 3ate ia% /e"eta%. 2es$%tados si3i%a es se o-tienen a% ata %as (%antas de es#a o%a (a a s$ -%anA$eo, donde se o-se /a A$e en %as es#a o%as -%anA$eadas dis3in$&e si"niCi#ati/a3ente e% #ontenido en #a%6 #io de s$s Bojas inte nas +Ki". J.@@,.
E0t =9 :9 ( C) K 100 ( J9 79 >9 89 ?9 @9 9 Bl)"@,!)*)% Si" 4l)"@,!)0 Int

:i(,0) ..11. C$"#!"i*$ !" &)l&i$ F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *! l) /)0#! *! l) /l)"#) F!I#!0") $ i"#!0")G + l) #;&"i&) *! 4l)"@,!$ !" &,l#i5$ !&$l'(i&$ *! !%&)0$l). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

En e% #aso de% #$%ti/o de Binojo, se o-tienen 3a&o es #on#ent a#iones de #a%#io en e% ta%%o, esto ($ede de-e se a %a t ans%o#a#i*n de% #a%#io, &a A$e $na /e5 a-so -ido (o %as a!#es, es t ans(o tado /!a 0i%e3a Ba#ia %a (a te a4 ea, #on#ent Dndose 3a&o 3ente en ot as (a 6 tes de %a (%anta. La a#$3$%a#i*n de #a%#io se /e inC%$en#ia (o e% ti(o de ( od$##i*n, sien6 do estad!sti#a3ente s$(e io (a a e% #aso de% Binojo ( od$#ido e#o%*"i#a3ente +Ki". J.@?,. Las C $tas C es#as son ta3-i4n $na C$ente ( in#i(a% de 3ine a%es (a a %a dieta. Las C $tas de ( od$##i*n e#o%*"i#a Ban ( esentado, en este sentido 3a&o #ontenido 3ine a% A$e %as de ( od$##i*n #on/en#iona%. Un #aso desta#a-%e Ba estado en e% est$dio n$t i#iona% de %a 3an5ana, & (a a e% #aso #on# eto de% #ontenido en 3a"nesio. Se Ba en#ont ado A$e %os C $tos de ( o#eden#ia e#o%*"i#a, de %a 3is3a /a iedad & #$%ti/a6 dos en 5onas de% inte io de %a ( o/in#ia de Caste%%*n +Es(a)a,, ( esentan 3Ds de% do-%e de 3a"nesio A$e %os C $tos #on/en#iona%es, de %a 3is3a 5ona ( od$#to a +Ki". J.@8,. Se #on6 side an a%i3entos es(e#ia%3ente i#os en 3a"nesio aA$e%%os A$e #on $na a#i*n #$- en a% 3enos $n @9M de% a(o te e#o3endado (a a $na (e sona ad$%ta de este e%e3ento, A$e (a a e% Bo3- e estD ent e 879 & >79 3". Estos datos (onen de 3aniCiesto A$e ent e 8 & > a#iones de @99 " de 3an5ana e#o%*"i#a de esta ( o#eden#ia, se !a #%asiCi#ada #o3o a%i6

129

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

3ento i#o en 3a"nesio, 3ient as A$e (a a %as 3an5anas #on/en#iona%es, %a #iC a Ba- !a A$e d$(%i#a %a +ent e J & = a#iones, #antidad t e3enda3ente e%e/ada (a a e% #ons$3o de $na Ini#a C $ta,.
Ta%%o @J9 @>9 ( C) K 100 ( @?9 @99 =9 J9 >9 ?9 9 E&$ C$"5 ;$%-o

:i(,0) ..12. C$"#!"i*$ !" &)l&i$ F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! /0$*,&&i'" F!&$H l'(i&$ + &$"5!"&i$")lG + *! l) /)0#! *! l) /l)"#) F#)ll$ + 4,l4$G !" 6i"$7$ &$" 0i!($ /$0 ($#!$. I"#!05)l$% LSD )l 9-L. @?.9 3 ( K 100 ( M)("!%i$ @9.9 =.9 J.9 >.9 ?.9 9.9 E&$ Ti/$ *! )"9)") )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l #i/$ C$"5 :i(,0) ..13. C$"#!"i*$ !" )("!%i$ !" )"9)")% F (K100 ( *! *! /0$*,&&i'" F!&$l'(i&$ + &$"5!"&i$")lG.

Co3o #on#%$si*n a este #a(it$%o Ba& A$e se)a%a A$e %os Ce ti%i5antes de s!ntesis $sados en %a a" i#$%t$ a #on/en#iona% #ond$#en a es($estas ( od$#ti/as 3$& i3(o tantes, so- e todo en #ondi#iones de e"ad!o, (e o inC%$&en en $na dis3in$#i*n de %os #ontenidos de %os e%e3entos 3ine a%es +(otasio & #a%#io, ( in#i(a%3ente,. E% e0#eso de Ce ti%i5antes nit o"ena6 dos so%$-%es, (o ot a (a te, ($ede ind$#i a% # e#i3iento de3asiado e0$-e ante, & #o3o #onse#$en#ia a diCe en#ias en %as #on#ent a#iones de #a%#io ent e %as Bojas inte nas & e0te 6 nas de %as Bo ta%i5as de Boja an#Ba, estas t ans%o#a#iones de% #a%#io e(e #$ten en (%antas 3Ds s$s#e(ti-%es a a#ent$a %a a(a i#i*n de dete 3inadas Cisio(at!as #o3o (o eje3(%o e% ti( -$ n +2ai"*n et a%., ?99?-,.

130

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

J.?. Ni/e%es de Bie o & C*sCo o


La #on#ent a#i*n de Bie o en %as %e#B$"as o3anas de ( od$##i*n e#o%*"i#a Ba sido, en ( o3edio, $n @?M s$(e io A$e en %as de ( od$##i*n #on/en#iona%. 'a a e% #aso de %as #o%es #Binas %as diCe en#ias son a( o0i3ada3ente de $n @9M +C$ad o J.@,. La 3a&o #on6 #ent a#i*n de Bie o en %as Bo ta%i5as e#o%*"i#as ($ede se $na de %as a5ones (a a A$e se ( od$5#an $na ed$##i*n en %a a#$3$%a#i*n de nit atos en %as (%antas, de-ido a %a 3a&o #on#ent a#i*n de Ce edo0ina & s$ #ont i-$#i*n en %a ed$##i*n de %os nit atos a iones a3o6 nio. 'a a e% #aso de %a es#a o%a e#o%*"i#a, %os ni/e%es de Bie o en %as Bojas son a( o0i3a6 da3ente e% do-%e de %o A$e a(a e#e en %a -i-%io" aC!a, a%"o A$e ta3-i4n Ba o#$ ido (a a e% #aso de% Binojo, donde ade3Ds %as 3a&o es #on#ent a#iones se sitIan en %a (a te de% ta%%o +C$ad o J.?,. C$ad o J.@. Con#ent a#iones de Ke +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en diCe entes Bojas +e0te nas e inte nas, de #o% #Bina & %e#B$"a o3ana en C$n#i*n de %a ( o#eden#ia +e#o%*"i6 #a, #on/en#iona%, & e% siste3a de ie"o.
C,l#i5$ Ti/$ *! 0i!($ G$#!$ L!&6,() 0$ )") A%/!0%i'" S,/!03i&i! G$#!$ C$l &6i") A%/!0%i'" S,/!03i&i!

P)0#! *! l) 6$7) EI#. I"#. E&$l'(i&$ C$"5!"&i$")l @.@< @.@8 @.@: @.@<

EI#. I"#. @.97 @.?? @.9 9.==

EI#. I"#. @.>? 9.<? 9.== 9.<7

EI#.

I"#.

EI#.

I"#.

EI#. I"#. ?.<9 8.8> @.?? 9.:@

@.J? @.@? ?.8@ @.J>

@.:@ @.7= ?.?? ?.?J

C$ad o J.?. Con#ent a#iones de Ke +3"L@99 " de 3ate ia C es#a, en Binojo +ta%%o & -$%-o, en C$n#i*n de %a ( o#eden#ia +e#o%*"i#a, #on/en#iona%, & e% siste3a de ie"o.
C,l#i5$ Ti/$ *! 0i!($ >i"$7$ G$#!$ S,/!03i&i!

P)0#! *! l) /l)"#) E#o%*"i#o Con/en#iona%

T)ll$ B,l4$ ?.J@ ?.@: @.8: @.97

T)ll$ B,l4$ 9.7< 9.<J 9.?= 9.:J

E% #ontenido en Bie o en e% 3ate ia% /e"eta% e#o%*"i#o no /a !a en C$n#i*n de% ti(o de ie"o. En #a3-io, en e% siste3a de ( od$##i*n #on/en#iona% e0iste $na tenden#ia a a$3enta %a #on#ent a#i*n de Bie o en %as (%antas e"adas (o "oteo, esto ($ede se de-ido a $na dis6 3in$#i*n de% (Q de %a i5osCe a, Ca#i%itando as!, %a a-so #i*n de Bie o #o3o #onse#$en#ia de $n 3eno -%oA$eo de este e%e3ento en e% s$e%o, de #a a#te !sti#as #a%#D eas. Se Ba o-se /ado A$e e% Bie o se dist i-$&e de Co 3a Bo3o"4nea ent e %as Bojas inte nas & e0te nas de %as Bo ta%i5as, inde(endiente3ente de% siste3a de ( od$##i*n, e0#e(to (a a e% #aso de %a es#a o%a e#o%*"i#a, donde se Ba o-se /ado $na 3a&o a#$3$%a#i*n de Bie o en %as Bojas inte nas, a#ent$ada ade3Ds, (o e% Be#Bo de no ata %as Bojas (a a no -%an6 A$ea %as Bojas inte nas +Ki". J.@>,.

131

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

E0t 7 ( :! K 100 ( > 8 ? @ 9

Int

Bl)"@,!)*)%

Si" 4l)"@,!)0

:i(,0) ..14. C$"#!"i*$ !" 6i!00$ F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *! l) /)0#! *! l) /l)"#) F!I#!0") $ i"#!0")G + l) #;&"i&) *! 4l)"@,!$ !" &,l#i5$ !&$l'(i&$ *! !%&)0$l). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

A% est$dia e% eCe#to de %a aso#ia#i*n de #$%ti/os +Binojo6es#a o%a, so- e e% #ontenido en Bie6 o en e% 3ate ia% /e"eta% ( od$#ido -ajo t4#ni#as e#o%*"i#as se o-se /a A$e (a a a3-as es(e#ies es -eneCi#iosa %a aso#ia#i*n, &a A$e se a#$3$%a 3a&o #on#ent a#i*n de Bie o, a$nA$e (a a e% #aso de% Binojo %a in#iden#ia es estad!sti#a3ente s$(e io , inde(endiente6 3ente de %a (a te de %a (%anta ana%i5ada +Ki". J.@7,.
Ta%%o < = : J 7 > 8 ? @ 9 ;$%-o

( :! K 100 (

A%$ (K100( *!

M$"$ )#!0i) 30!%&)G *! 6i"$7$ !" 3,"&i'" *! l) )%$&i)&i'"

:i(,0) ..1-. C$"#!"i*$ !" 6i!00$ F *! &,l#i5$%. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

E% #ontenido en Bie o ta3-i4n Ba sido est$diado en ?@ /a iedades se%e##ionadas de se3i6 %%a de j$d!as A$e ( esenta-an diCe entes #a a#te es de #o%o & Co 3a. E% inte 4s de este est$6 dio se de-e a A$e $na (osi-%e est ate"ia te#no%*"i#a (a a #o3-ati %a deCi#ien#ia de Bie o en B$3anos in#%$&e /a ias tD#ti#as #o3o son %a ( o3o#i*n de% #ons$3o de a%i3entos Co 6 tiCi#ados +#o3o %as j$d!as, & 3a0i3i5a %a -iodis(oni-i%idad de% Bie o int !nse#o en %os a%i6 3entos de o i"en /e"eta%, 3ediante t4#ni#as de ( od$##i*n e#o%*"i#a, &a A$e en ( o3e6 dio, %os #ontenidos de Bie o en %os " anos #on/en#iona%es son de a( o0i3ada3ente J 3" (o #ada @99 ", 3ient as A$e %os de ( od$##i*n e#o%*"i#a son de :.@? 3", siendo %as diCe6

132

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

en#ias si"niCi#ati/as a% <7M de #onCian5a +Ki". J.@J,. Estos datos (onen de 3aniCiesto A$e %os " anos de j$d!a e#o%*"i#a a(o tan $n @7.:M 3Ds de Bie o A$e %as #on/en#iona%es.
( :! K 100 ( *! 7,*1) %!&) = : J 7 > 8 ? @ 9 C$"5 Ti/$ *! /0$*,&&i'" :i(,0) ..1.. C$"#!"i*$ !" :! F (K100 ( *! )#!0i) %!&)G *!l (0)"$ *! 7,*1) !&$l'(i&) + &$"5!"&i$")l. E&$

Teniendo en #$enta A$e %a dosis de Bie o dia ia e#o3endada estD a% ededo de @?.7 3" & A$e %a (4 dida de este e%e3ento en %a #o##i*n t adi#iona% se esti3a en $n 8@M se ( e#i6 sa !an a( o0i3ada3ente ?79 " de j$d!a e#o%*"i#a (a a a%#an5a %os ni/e%es e#o3endados, 3ient as A$e de %a #on/en#iona% se ne#esita !a $nos 899 " de %a j$d!a, ade3Ds e% eA$i%i- io 3ine a% & -io%*"i#o de% ( od$#to e#o%*"i#o Ca/o e#e %a a-so #i*n de% Bie o, %o A$e ( o/o#a $na 3ejo a en %a eCi#ien#ia de %a a-so #i*n de% Bie o (o e% o "anis3o. E% C*sCo o es C$nda3enta% (a a e% # e#i3iento de %as (%antas & se en#$ent a en %os 3e iste6 3osR ade3Ds (a ti#i(a a#ti/a3ente en di/e sas ea##iones en5i3Dti#as #o3o %a Cotos!nte6 sis, %a es(i a#i*n & e% t ans(o te. La #on#ent a#i*n de C*sCo o en %as %e#B$"as o3anas de ( od$##i*n e#o%*"i#a Ba sido $n @8.:M s$(e io A$e en %as o-tenidas (o t4#ni#as #on/en6 #iona%es, (a a e% #aso de %as #o%es #Binas e% #ontenido en C*sCo o Ba sido $n ?9M 3Ds en %as (%antas #$%ti/adas -ajo t4#ni#as e#o%*"i#as. Siendo %as Bojas inte nas de estas es(e#ies donde 3a&o se #on#ent a este 3ine a%. Este eCe#to ta3-i4n se Ba de3ost ado en %as es#a6 o%as de ( od$##i*n e#o%*"i#a & se a#entIa #on e% Be#Bo de ata %as (%antas (a a s$ -%an6 A$eo +Ki". J.@:,.
E0t =9 :9 ( P K 100 ( J9 79 >9 89 ?9 @9 9 Bl)"@,!)*)% Si" 4l)"@,!)0 Int

:i(,0) ..17. C$"#!"i*$ !" 3'%3$0$ F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *! l) /)0#! *! l) /l)"#) F!I#!0") $ i"#!0")G + l) #;&"i&) *! 4l)"@,!$ !" &,l#i5$ !&$l'(i&$ *! !%&)0$l). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

133

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

E0iste $na inte a##i*n #%a a en %a a#$3$%a#i*n de C*sCo o en %as (%antas de #o% #Bina & %e#B$6 "a o3ana, ent e e% siste3a de ( od$##i*n & e% siste3a de ie"o, &a A$e en %as (%antas de ( od$##i*n e#o%*"i#a se #on#ent a 3a&o #antidad de este 3ine a% #$ando e% siste3a de ie"o es (o in$nda#i*n. En este sentido, %as (%antas de Binojo tienen $n #o3(o ta3iento (a e#ido, &a A$e %a 3a&o #on#ent a#i*n de C*sCo o se ( od$#e en %a (a te de% ta%%o, #$an6 do e% siste3a de ie"o es a 3anta +Ki". J.@=,.
Ta%%o @?9 @99 ( P K 100 ( =9 J9 >9 ?9 9 G$#!$ M)"#) ;$%-o

:i(,0) ..18. C$"#!"i*$ !" 3'%3$0$ F (K100 ( *! )#!0i) 30!%&)G !" 3,"&i'" *!l %i%#! ) *! 0i!($ + *! l) /)0#! *! l) /l)"#) F#)ll$ + 4,l4$G !" 6i"$7$ *! &,l#i5$ !&$l'(i&$. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

Co3o #on#%$si*n a este #a(!t$%o, indi#a A$e %os siste3as de a" i#$%t$ a e#o%*"i#a ( od$6 #en (%antas #on 3a&o #ontenido en e%e3entos esen#ia%es (a a %a dieta B$3ana #o3o son e% Bie o & e% C*sCo o. Ade3Ds a%"$nas t4#ni#as #o3o %a aso#ia#i*n de #$%ti/os o e% atado de %e#B$"as e(e #$ten en $na 3a&o #on#ent a#i*n de estos e%e3entos 3ine a%es en %as Bo ta%i5as. Ade3Ds, %as /e d$ as ( od$#idas (o 34todos e#o%*"i#os 3antienen $n eA$i%i6 - io en %os #ontenidos de %as s$stan#ias A$e inte /ienen se#$nda ia3ente en s$ #o3(osi6 #i*n, "ene ando a%i3entos #$&os 3ine a%es ( esentan 3a&o -ioasi3i%a#i*n (o e% o "anis6 3o +2ai"*n et a%., ?998,.

J.8. Ni/e%es de ( ote!na, " asa & D#idos " asos


La a#i*n de ( ote!nas e#o3endada (o %a O "ani5a#i*n M$ndia% de %a Sa%$d & %a O "ani5a#i*n de %as Na#iones Unidas (a a %a A" i#$%t$ a & %a A%i3enta#i*n, (a a $n ad$%to sano es de 9.= " (o P" de (eso & d!a. Estas ( ote!nas de-en se de -$ena #a%idad, a% 3enos $n >9M de e%%as, & a(o ta ent e $n @?6@7M de% /a%o #a%* i#o tota% de %a dieta A$e se in"ie e, Ba& A$e tene en #$enta A$e este #ons$3o, si se ea%i5a #on -ase a C$entes ani6 3a%es, ($ede in# e3enta e% ni/e% de " asa & #o%este o% de %a dieta. Los s!nto3as A$e se o-se /an, so- e todo #$ando %a in"esta de ( ote!nas ($ede se 3$& -aja, son estat$ a -aja, 3$s#$%at$ a es#asa, #a-e%%o Cino & C D"i%, %esiones #$tDneas, ede3a o Bin#Ba5*n "ene a%i5a6 do & #a3-ios en %a san" e #o3o dis3in$#i*n de %os ni/e%es de a%-I3ina, A$e es %a ( ote!6 na 3a&o ita ia #i #$%ante en %a san" e, & deseA$i%i- ios Bo 3ona%es. A$nA$e, en e% 3o3en6 to a#t$a%, & en %os (a!ses desa o%%ados, e% #ons$3o de ( ote!na estD 3$& (o en#i3a de %as e#o3enda#iones oCi#ia%es.

134

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

Los #a3-ios en %a dieta son 3$& si3i%a es en todos %os (a!ses & %as (a$tas "ene a%es A$e #on%%e/an estos #a3-ios son: S A$3ento de %a ene "!a tota% #ons$3ida. S A$3ento en e% (o #entaje de ene "!a de i/ada de " asas. S Dis3in$#i*n en e% #ons$3o de #a -oBid atos #o3(%ejos, et#. S A$3ento de %a in"esta de #a -oBid atos si3(%es +#o3o %a sa#a osa, et#., S A$3ento de %a in"esta de ( ote!na ani3a% a #osta de %a dis3in$#i*n de %a in"esta de ( ote!na /e"eta%. E% tota% de ( ote!na se 3antiene #onstante. En %os (a!ses desa o%%ados, %as dietas Ban ido #a3-iando s$stan#ia%3ente #on e% t ans#$ 6 so de% tie3(o, de Co 3a si3i%a . Los #a3-ios 3Ds si"niCi#ati/os se Ban ( od$#ido, en %os I%ti3os 79 a)os. En e% ( o3edio de =7 (a!ses +'e iss4 et a%., @<==,, a% e( esenta e% #on6 s$3o do34sti#o (o (e sona & a)o en o denadas & en a-s#isas e% ni/e% de %os t es 3a# o6 n$t ientes (a a o-tene e% @99M de %a dieta +Ki". J.@<,, se o-se /a A$e %os #a3-ios 3Ds si"niCi#ati/os ( od$#idos en %a a%i3enta#i*n se #on# etan en e% ee3(%a5o de $na dieta -asa6 da ( in#i(a%3ente en a%i3entos de o i"en /e"eta%, -ajos en " asas & (o#o eCinados, (o $na dieta -asada en a%i3entos a%ta3ente eCinados +3Ds a5I#a es & a%3idones, & #on $n in# e3ento en e% #ons$3o de " asas de ( o#eden#ia ani3a%. De %a 3is3a 3ane a se o-se 6 /a A$e e% ni/e% en e% #ons$3o de ( ote!nas tota%es es ( D#ti#a3ente esta-%e, es de#i , en %a a#t$a%idad se #ons$3en, e% 3is3o ni/e% de ( ote!nas A$e Ba#e 79 a)os +e% /a%o de %a a is6 ta F#antidad de n$t ienteG es si3i%a a% ini#io & Cina% de% tie3(o,. A$nA$e se a( e#ia A$e %a #antidad tota% de ( ote!na A$e se #ons$3e, en %a a#t$a%idad, es id4nti#a a %a A$e se #ons$3!a Ba#e 79 a)os, %o A$e s! Ba /a iado es s$ o i"en, siendo %a ( o#eden#ia /e"eta%, %a ( in#i(a% C$ente ( otei#a Ba#e 79 a)os, 3ient as A$e en %a a#t$a%i6 dad, %a ( D#ti#a tota%idad de %a ( ote!na A$e se #ons$3e ( o#ede de o i"en ani3a%. Estos datos indi#an A$e Ba#e 79 a)os, a( o0i3ada3ente e% @7M de %os n$t ientes in"e idos e an ( ote!nas /e"eta%es, 3ient as A$e en %a a#t$a%idad ese /a%o , en ( o3edio, no so- e(asa e% JM.

13-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

G0)%)% C$ !%#i4l!%

G0)%)% A"i )l!%

C)04$6i*0)#$% Al i*$"!%

A92&)0!%

P0$#. A"i )l

G0)%) <!(!#)l

P0$#. <!(!#)l

?9

>9

J9
)&0$",#0i!"#!%.

=9

@99

:i(,0) ..19. E5$l,&i'" !" !l #i! /$ *!l &$"%, $ *!

E% B$e/o es $no de %os a%i3entos 3Ds #o3(%etos A$e e0iste en e% 3e #ado, & $no de %os ( in#i(a%es en %a dieta B$3ana. En Es(a)a se #ons$3en $na 3edia de ??8 B$e/os (o (e 6 sona a% a)o, in#%$idos %os B$e/os ente os & %os s$-( od$#tos, %o A$e de3$est a A$e es $n (i%a C$nda3enta% de %a a%i3enta#i*n. E% B$e/o es $n a%i3ento sano & 3$& #o3(%eto. Tanto (o %a /a iedad de n$t ientes A$e #on6 tiene, #o3o (o e% e%e/ado " ado de $ti%i5a#i*n (o e% o "anis3o, ade3Ds es $n a%i3ento A$e ($ede se #ons$3ido ( D#ti#a3ente (o todos %os " $(os (o-%a#iona%es & tenden#ias diet4ti#as. E% #ontenido n$t i#iona% de %os B$e/os es de e%e/ada i3(o tan#ia (o A$e en s$ #o3(osi#i*n se en#$ent an a( o0i3ada3ente, de o#Bo a do#e " a3os de ( ote!na (o B$e/o. Las ( ote!nas de% B$e/o, A$e se en#$ent an en %a #%a a, son de a%to /a%o -io%*"i#o & 3$& -$ena di"esti-i%idad. 'e o se Ba de #ont o%a e% #ons$3o de B$e/os, (o A$e s$ #on6 tenido en " asas sat$ adas & de #o%este o% +( esente en %a &e3a, es e%ati/a3ente a%to. E% #ons$3o dia io de $n B$e/o, es Ca#to de ies"o (a a (e sonas #on enCe 3edades #a dio6 /as#$%a es, es(e#ia%3ente si e% esto de %a dieta in#%$&e 3Ds a%i3entos " asos. De a#$e do #on %a dieta 3edite Dnea, %a #antidad de B$e/os a#e(ta-%e es de Basta #$at o (o se3ana & (e sona. Los B$e/os son $n a%i3ento 3$& n$t iti/o A$e, (a a #onse"$i $na dieta eA$i%i6 - ada, de-e #o3-ina se #on /e"eta%es +/e d$ as, %e"$3- es, #e ea%es & C $tas, & ot as C$entes de ( ote!na, #o3o #a nes, (es#ado & %e#Be. La ind$st ia e$ o(ea ( od$#to a de B$e/os tiene A$e en#ont a 3edios (a a in# e3enta %a de3anda de %os #ons$3ido es & $na Co 3a de Ba#e %o es oC e#iendo 3a&o #a%idad & se"$6 idad a%i3enta ia en s$s ( od$#tos. La Ki". J.?9 3$est a %os ni/e%es de ( ote!na en B$e/os de ( od$##i*n e#o%*"i#a & de ( od$##i*n intensi/a o t adi#iona%. Se o-se /a A$e %os ni/e6 %es tota%es de ( ote!na A$e a(o tan %os B$e/os de ( od$##i*n e#o%*"i#a son s$(e io es a %os ( o#edentes de e0(%ota#iones intensi/as, a$nA$e %as diCe en#ias no son estad!sti#a3en6

13.

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

te si"niCi#ati/as. Estos datos (onen de 3aniCiesto A$e (o #ada @99 " de B$e/o #ons$3i6 do, se in"ie e a( o0i3ada3ente $n 7.7M 3Ds de ( ote!na, si e% B$e/o ( o#ede de ( od$#6 #i*n e#o%*"i#a.
C$"#!"i*$ !" /0$#!1") FLG @?.7 @?.9 @@.7 @@.9 @9.7 @9.9 <.7 I"#!"%i5$ Ti/$ *! 6,!5$ :i(,0) ..20. C$"#!"i*$ !" /0$#!1") F(K100 (G !" 6,!5$% /0$&!*!"#!% *! /0$*,&&i'" !&$l'(i&) ! i"#!"H %i5). E&$l'(i&$

2es$%tados si3i%a es se Ban o-tenido a% e/a%$a e% #ontenido en ( ote!na de %a #a ne de #onejo +Ki". J.?@,. En este #aso, se Ba ana%i5ado e% #ontenido en ( ote!na ( esente en e% 3$s%o i5A$ie do, de #onejos # iados 3ediante ( D#ti#as de #$ni#$%t$ a e#o%*"i#a & de ( o6 d$##i*n intensi/a. En #$a%A$ie #aso Ban sido ani3a%es de %a 3is3a a5a, (e o A$e Ban sido sa# iCi#ados en distinto 3o3ento +a %os J9 d!as (a a %os intensi/os & a %os <96<7 d!as (a a %os e#o%*"i#os,, &a A$e %a no 3ati/a de #$ni#$%t$ a e#o%*"i#a o-%i"a a $na 3a&o edad de sa# iCi#io de% ani3a%. La #a ne ana%i5ada Ba sido 3ani($%ada de id4nti#a 3ane a, (a a A$e %as a##iones e0te nas no inC%$&an. Los es$%tados indi#an A$e a% #ons$3i esta (ie5a de% #onejo ( od$#ida e#o%*"i#a3ente, e% ni/e% de ( ote!na es estad!sti#a3ente s$(e io en $n :.:7M, C ente a %a #a ne de ( od$##i*n intensi/a. Este 3a&o ni/e% de ( ote!na ($ede esta aCe#tado (o 3$#Bos Ca#to es diCe en#iado es, (o $n %ado e% 3anejo, #o3o ($ede se %a 3a&o 3o/i%idad de% ani3a% e#o%*"i#o, es de#i , e% 3a&o ni/e% de eje #i#io & (o tanto %a 3a&o , ( od$##i*n de ( ote!na, %a 3a&o edad de sa# iCi#io, & e/idente3ente %a diCe en#ia de dieta de $nos #onejos a ot os. Los /a%o es ( o3edio de ( ote!na o-tenidos en e% 3$s%o de %as #ana%es de #onejo e#o%*"i6 #as C$e de% @=.88M & en %as #ana%es #on/en#iona%es de% @J.<?M, %o A$e si"niCi#a A$e (o #ada @99 " de esta #a ne de #onejo #ons$3ida, se in"ie en @.>@ " 3Ds de ( ote!na, si %a #a ne ( o#ede de "anade !a e#o%*"i#a. Ade3Ds se #on#%$&e A$e %os ani3a%es de ( od$#6 #i*n e#o%*"i#a ea%i5an $na 3ejo t ansCo 3a#i*n de s$ in"esta, &a A$e %a #o3(osi#i*n de %a dieta en ( ote!na es 3eno , (o %o A$e e% ani3a% ea%i5a $n 3ejo a( o/e#Ba3iento de %a ( ote!na in"e ida, es(e#to a %os ani3a%es de ( od$##i*n intensi/a, A$e aIn teniendo 3a&o ( o(o #i*n de ( ote!na en %a dieta, esto se t ad$#e en 3eno #ontenido de ( ote!na en %a #a ne #o3e #ia%.

137

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

@< @= @: @J @7 E&$l'(i&$ C$"5!"&i$")l

:i(,0) ..21. C$"#!"i*$ !" /0$#!1") F(K100 (G !" &)0"! *! &$"!7$ /0$&!*!"#! *! /0$*,&&i'" !&$l'(iH &) ! i"#!"%i5).

Los ni/e%es de ( ote!na +a (a ti de %os datos de% nit *"eno tota%, en e% 3ate ia% /e"eta%, no ( esentan tantas diCe en#ias ent e %os dos siste3as de ( od$##i*n +e#o%*"i#a & #on/en#io6 na%,. A 3odo de eje3(%o, %os es$%tados (a a e% est$dio n$t i#iona% de %e#B$"as o3anas, (one de 3aniCiesto A$e e% nit *"eno tota% en %as Bojas de% 3ate ia% /e"eta%, ( esenta $n /a%o ( o3edio de 8.@>M. No se Ban o-tenido diCe en#ias si"niCi#ati/as ent e a3-os siste3as de ( od$##i*nR de% 3is3o 3odo, en C$n#i*n de% ti(o de ie"o e3(%eado ta3(o#o se Ban en#on6 t ado diCe en#ias si"niCi#ati/as. En #a3-io, es(e#to a %a (a te de %a (%anta est$diada +inte 6 na * e0te na,, e% #ontenido en nit *"eno tota% de %as Bojas inte nas Ba sido si"niCi#ati/a3en6 te s$(e io . 'a a %os a%i3entos de o i"en /e"eta%, %a e%a#i*n 3Ds i3(o tante es %a esta-%e6 #ida ent e e% #ontenido en ( ote!na & e% nit *"eno n!t i#o, A$e teniendo en #$enta %o e0($es6 to en e% #a(!t$%o 7, es 3a&o en %as (%antas #$%ti/adas -ajo t4#ni#as e#o%*"i#as, a$nA$e estas e%a#iones se 3ini3i5an #$ando e0isten sit$a#iones de -aja intensidad %$3!ni#a. Las " asas son %os n$t ientes A$e 3Ds /a ia#i*n (o #ent$a% ( esentan en %a #a ne, de(en6 diendo de %a es(e#ie 5oo%*"i#a, de s$ a%i3enta#i*n & esti%o de /ida. Las " asas ani3a%es ta3-i4n #ont i-$&en a% sa-o & te0t$ a de %os ( od$#tos #D ni#os. La #a ne de #onejo se #a a#te i5a (o $na -aja ( o(o #i*n de " asa en s$ #o3(osi#i*n (o #ent$a%, esto %e ( o(o 6 #iona desde e% ($nto de /ista diet4ti#o & n$t i#iona% $n /a%o a)adido a este ti(o de #a ne, a% se $na C$ente de ( ote!na de o i"en ani3a% #on -ajo #ontenido en " asas. La Ki". J.?? 3$est a %os ni/e%es de " asa, en (o #entaje, o-tenida en %a #a ne de% 3$s%o de %os #onejos #on/en#iona%es & en %os e#o%*"i#os, diCe en#iando ent e e% "4ne o de% ani3a%. La #antidad de " asa tota% o-tenida (o #ada @99 " de (a te #o3esti-%e # $da de #a ne de #onejo es en ( o3edio de 8.: ", en #a nes de ( o#eden#ia intensi/a o #on/en#iona%, sin diCe en#ias ent e %a ( o#edente de% 3a#Bo o %a Be3- a. En #a3-io, %a #antidad de " asa es 3eno #$ando %a #a ne es de ( o#eden#ia e#o%*"i#a, & ade3Ds diCe ente en C$n#i*n de% "4ne o de% ani3a%, &a A$e %as Be3- as a#$3$%an 3a&o es ni/e%es de " asa en %a #a ne. A% diCe en#ia ent e %as #on#ent a#iones de " asa, en C$n#i*n de% se0o de% ani3a%, se o-se /a A$e (a a %os de ( o#eden#ia #on/en#iona%, no se en#$ent an diCe en#ias +8.J>M en 3a#Bos

P0$#!1") FLG

138

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

& 8.J8M en Be3- as,, (e o (a a %os e#o%*"i#os %a #antidad de " asa o-tenida en %as #ana6 %es de %os 3a#Bos es de @.JJM, inCe io a% ?.7=M o-tenido en %as #ana%es de %as Be3- as. Estas diCe en#ias es(onden a $na diCe en#ia#i*n Cisio%*"i#a de %a #o3(osi#i*n de %a #a ne en C$n#i*n de% "4ne o, (e o ta3-i4n a %as diCe en#ias en %a edad de sa# iCi#io, &a A$e a %os ani3a%es e#o%*"i#os se %es es(eta e% #i#%o de /ida & e%%o e(e #$te en A$e %os ani3a%es ea6 %i5an $na diCe en#ia#i*n de %a " asa, en C$n#i*n de %a edad & de% "4ne o.
Ma#Bos >,7 > 8,7 8 ?,7 ? @,7 @ 9,7 9 Qe3- as

G0)%) FLG

C$"5!"&i$")l

E&$l'(i&$

:i(,0) ..22. Ni5!l!% *! (0)%) FLG !" &)0"! *! &$"!7$, %!(2" /0$&!*!"&i) *! /0$*,&&i'" + %!I$. <)l$0!% *! %i("i3i&)&i'" )l 9-L *! &$"3i)"9).

Los B$e/os, ade3Ds de% ni/e% de ( ote!nas de a%to /a%o -io%*"i#o & -$ena di"esti-i%idad, son a%i3entos #on $n /a%ioso ni/e% de /ita3inas & 3ine a%es, & a%ta3ente ene "4ti#os. En $n ensa&o #o3(a ati/o, ent e B$e/os de ( od$##i*n e#o%*"i#a e intensi/a, (a a dete 3ina e% #ontenido " aso, as! #o3o s$ #o3(osi#i*n en D#idos " asos, se o-se /* A$e e% B$e/o de ( od$##i*n intensi/a #ontiene a( o0i3ada3ente $n @7.?M de " asa, so- e %a C a##i*n #o3esti-%e, 3ient as A$e e% e#o%*"i#o a(o ta #asi $n @J.@M de " asa, esto ($ede se de-i6 do a A$e %os B$e/os o-tenidos de "a%%inas (onede as de ( od$##i*n e#o%*"i#a ( esentan 3a&o ( o(o #i*n de &e3a, siendo esta (a te de% B$e/o, $na C$ente i3(o tante de " asa. A$nA$e se t ata de $n a%i3ento de a%to #ontenido " aso, & s$ in"esta de-e se %i3itada, so- etodo (a a (e sonas #on ( o-%e3as #a dio/as#$%a es, %a #o3(osi#i*n en D#idos " a6 sos e/e%a A$e se t ata de D#idos " asos sa%$da-%es. La i3(o tan#ia en %a #o3(osi#i*n A$!3i#a en D#idos " asos insat$ ados & (o%iinsat$ ados adi#a en A$e Co 3an (a te de %as (a edes #e%$%a es & ase"$ an s$ esta-i%idad, son 3ate6 ia ( i3a (a a %as s!ntesis de ot os D#idos " asos insat$ ados & (o A$e son ( e#$ so es de %as ( osta"%andinas +3o%4#$%as de /ida #o ta A$e a#tIan #o3o 3ensaje os %o#a%es A$e e"$6 %an di/e sas a#ti/idades,. En %a Ki". J.?8 se o-se /a %a ( o(o #i*n de D#idos " asos (a a %os B$e/os e#o%*"i#os e intensi/os.

139

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

ECOLGICO
Li"$l!i&$ 12L O#0$% 2L

INTENSI<O
Li"$l!i&$ 21L O#0$% 2L

P)l 1#i&$ 2-L

P)l 1#i&$ 23L

P)l i#$l!i&$ 2L P)l i#$l!i&$ 4L Ol!i&$ -0L E%#!)0i&$ 7L Ol!i&$ E%#!)0i&$ .L

:i(,0) ..23. C$ /$%i&i'" *! l) 30)&&i'" *! 8&i*$% (0)%$% *!l 6,!5$ /0$&!*!"#! *! /0$*,&&i'" !&$l'H (i&) ! i"#!"%i5).

Se o-se /a A$e en %os B$e/os de ( od$##i*n e#o%*"i#a %a C a##i*n de D#idos " asos 3onoinsat$ ados, e( esentada (o e% o%ei#o, es 3a&o A$e en %os B$e/os de ( od$##i*n intensi/a, 3ient as A$e %a C a##i*n de% %ino%ei#o +( in#i(a% de %os (o%iinsat$ ados, es 3a&o (a a %os intensi/os. La inC%$en#ia de %a a%i3enta#i*n de %a "a%%ina (onedo a ($ede e(e #$ti de#isi/a3ente en %a #o3(osi#i*n de %os D#idos " asos de% B$e/o, so- etodo teniendo en #$enta %a tenden#ia a#t$a% a in#o (o a en %a dieta de %as (onedo as Ba inas de (es#ado +a( o0i3ada3ente $n te #io de %a (es#a a#t$a% se en/!a & $ti%i5a (a a %a Ca- i#a#i*n de Ba inas a%i3enta ias,. Estos #a3-ios en %a a%i3enta#i*n de %as "a%%inas (onedo as, A$e son a%i3entadas #on estas Ba i6 nas, ($eden 3odiCi#a e% (e Ci% de D#idos " asos, &a A$e #ons$3en, in#o (o ado a% (ienso, a#eites de (es#ado, a%"as o se3i%%as de %ino, (a a #onse"$i en %os B$e/os $na 3a&o ( o6 (o #i*n de D#idos " asos U68. dsta (od !a se %a e0(%i#a#i*n a %a 3a&o ( o(o #i*n de D#i6 dos " asos (o%iinsat$ ados ( esentes en %os B$e/os de ( od$##i*n intensi/a o #on/en#io6 na% C ente a %os de ( od$##i*n e#o%*"i#a. La #o3(osi#i*n en D#idos " asos de% a#eite de o%i/a es -astante si3(%e, seis D#idos son %os 3a&o ita ios +(a%3!ti#o, (a%3ito%ei#o, esteD i#o, o%ei#o, %ino%ei#o & %ino%4ni#o, & ot os estDn ( esentes en 3eno #antidad, a /e#es tan (eA$e)a A$e in#%$so no %%e"an a dete#ta 6 se +3i !sti#o, Be(tade#anoi#o, Be(tade#enoi#o, 3a "D i#o, 3a "a o%ei#o, a DA$i#o, -eB4ni6 #o & %i"no#4 i#o,. La #o3(osi#i*n de %os D#idos " asos diCie e de $na 3$est a a ot a, de(endiendo de %a 5ona de ( od$##i*n de% a#eite de o%i/a. Los Ca#to es ( in#i(a%es A$e aCe#6 tan a %a #o3(osi#i*n en D#idos " asos son %a %atit$d, #ondi#iones #%i3Dti#as, /a iedad & " ado de 3ad$ e5 de %as a#eit$nas e#o"idas. En $n est$dio donde se e/a%$* %a C a##i*n %i(!di#a de% a#eite de o%i/a /i "en e0t a de %a /a ie6 dad Se ana de Es(adDn +/a iedad %o#a% de %a 5ona de inte io de %a ( o/in#ia de Caste%%*n, Es(a)a, en o%i/os so3etidos a ie"o & a #ondi#iones de se#ano, tanto en e#o%*"i#o #o3o en #on/en#iona%, se o-se /* +Ki". J.?>, A$e %a C a##i*n de D#idos " asos sat$ ados es 3$& si3i%a en todos %os #asos & A$e e% #ontenido en D#ido o%ei#o, #o3(onente ( in#i(a% de %a

140

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

C a##i*n de D#idos " asos 3onoinsat$ ados, en #ondi#iones de #$%ti/o #on/en#iona% en e"ad!o, ( esenta %a 3a&o #on#ent a#i*n, siendo s$ /a%o de :J.>7M, a$nA$e %os #onteni6 dos en D#ido o%ei#o de %os a#eites en e#o%*"i#o a%#an5a /a%o es ( *0i3os a% :?M. No e0is6 ten diCe en#ias estad!sti#a3ente si"niCi#ati/as ent e e% #ontenido de% D#ido o%ei#o ent e e% #$%ti/o #on/en#iona% & e#o%*"i#o. Tanto en #on/en#iona% #o3o en e#o%*"i#o %os #ontenidos en D#ido o%ei#o de %a /a iedad Se ana de Es(adDn se en#$ent an dent o de %os %!3ites esta6 -%e#idos (o e% DOCE +?998,. Los (o #entajes de o%ei#o & de %ino%ei#o & %a e%a#i*n ent e a3-os son (a D3et os A$e ($e6 den deCini a %os a#eites de o%i/a. C$ando %a e%a#i*n es 3Ds a%ta, 3a&o es %a esta-i%idad de %os a#eites, es de#i , 3a&o es s$ esisten#ia a% en an#ia3iento. En todos %os #asos & (o tanto en %os a#eites e#o%*"i#os se t ata de a#eites 3$& esta-%es & #on esisten#ia a% en an#ia3iento.
@99M <9M =9M :9M J9M 79M >9M 89M ?9M @9M 9M S!&)"$ R!()*1$ S!&)"$ R!()*1$ S!00)") &$"5!"&i$")l <)0i!*)*!%
Lino%ei#o Lino%4ni#o 'a%3ito%ei#o O%ei#o Ei#osanoi#o Mi !sti#o 'a%3!ti#o EsteD i#o A aA$id*ni#o ;eB4ni#o Li"no#4 i#o

S!00)") !&$l'(i&$

:i(,0) ..24. P0$/$0&i'" !" 8&i*$% (0)%$% FLG !" l$% )&!i#!% *! $li5) *! l) 5)0i!*)* S!00)") *! E%/)*8" !" &$"*i&i$"!% *! 0!()*1$ + %!&)"$, !" !&$l'(i&$ + &$"5!"&i$")l.

Co3o #on#%$si*n de este #a(!t$%o se ($ede indi#a A$e %as "a%%inas de ($esta -ajo t4#ni#as e#o%*"i#as "ene an 3a&o #ontenido en %!(idos, aIn #$ando %a in"esta %i(!di#a en %a a#i*n de %as "a%%inas intensi/as es 3a&o , %o A$e indi#a $n 3ejo a( o/e#Ba3iento %i(!di#o en %a asi3i%a#i*n de n$t ientes en %as "a%%inas de ( od$##i*n e#o%*"i#a. La C a##i*n %i(!di#a 3Ds i3(o tante de% B$e/o es %a #o es(ondiente a %a tota%idad de %os D#idos " asos 3onoinsat$6 ados, #on $n /a%o A$e onda e% 79M. Ent e %os D#idos " asos 3onoinsat$ ados, e% ( in#i6 (a% e( esentante es e% o%ei#o. Las #on#ent a#iones de D#ido o%ei#o en %os B$e/os e#o%*"i6 #os son a( o0i3ada3ente $n @@M s$(e io es a %a de %os B$e/os #on/en#iona%es. Una 3a&o #on#ent a#i*n de D#ido o%ei#o en %a dieta B$3ana, ($ede e(e #$ti en 3a&o esisten#ia a %as 3odiCi#a#iones o0idati/as en e% o "anis3o & (o tanto en $n 3a&o estado de sa%$d.

141

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

AIn #$ando e0isten %i3ita#iones (a a %a o-ten#i*n de C$entes id*neas de ( ote!na en %a #o36 (osi#i*n de% (ienso de %as "a%%inas de ($esta de ( od$##i*n e#o%*"i#a, e% #ontenido en ( o6 te!na de %os B$e/os e#o%*"i#os es s$(e io a% A$e #ontienen %os B$e/os intensi/os, a$nA$e sin diCe en#ias estad!sti#a3ente si"niCi#ati/as, (o %o A$e e% a( o/e#Ba3iento ( otei#o de %a "a%%ina e#o%*"i#a es 3ejo . Estas 3is3as #on#%$siones son a(%i#a-%es a %a /a%o a#i*n ( o6 tei#a de %a #a ne de #onejo. E% (o #entaje de " asa es#a($%a & (e i ena% en %a #a ne de #onejo es 3$#Bo 3eno en #ana%es e#o%*"i#as A$e en %as intensi/as. Esto ($ede se de-ido a %a 3a&o a#ti/idad C!si#a A$e ea%i5an %os ani3a%es de ( od$##i*n e#o%*"i#a, (o dis(one de 3a&o s$(e Ci#ie (a a ea%i5a s$ 3o/i3iento & (o %o tanto (a a $ti%i5a s$s ese /as ene "4ti#as.

J.>. Ni/e%es de a"$a & 3ate ia se#a


A$nA$e e% a"$a se e0#%$&e a 3en$do de %as %istas de n$t ientes, es $n #o3(onente esen6 #ia% (a a e% 3anteni3iento de %a /ida A$e de-e se a(o tado (o %a dieta en #antidades 3$& s$(e io es a %as A$e se ( od$#en en e% 3eta-o%is3o. E% a"$a de-e ($es #onside a se #o3o $n /e dade o n$t iente. E% a"$a #onstit$&e e% #o3(onente A$!3i#o 3Ds i3(o tante, se t ata de $na s$stan#ia esen6 #ia% en %a n$t i#i*n de (%antas & ani3a%es, Co 3ando (a te de todas %as #4%$%as de %os tejidos de estos o "anis3os. 'o s$ 3a&o ita ia ( esen#ia en todos %os tejidos, e% a"$a es (a te C$nda3enta% en %a #o3(osi#i*n de %os a%i3entos, (o %o A$e e% a"$a in"e ida es %a s$3a de% a"$a de -e-ida & de% a"$a in#o (o ada a% #o3e #$a%A$ie a%i3ento. Desde e% ($nto de /ista n$t i#iona%, e% a"$a no a(o ta #a%o !as a% o "anis3o a% 3o3ento de in"e i %a en #$a%A$ie #antidad, e0#e(to #$ando est4 a#o3(a)ada de a5I#a es $ ot os #o3(onentes. E% #ontenido de a"$a de %os a%i3entos es 3$& /a ia-%e. Es ( D#ti#a3ente ine0istente en %os a5I#a es & %as " asas, de% @96@7M en Ba inas & %e"$3- es, de% :96=9M en (es#ados & #a 6 nes & de% <9M en C $tas & /e d$ as. Los siste3as de ( od$##i*n #on/en#iona% e3(%ean (a a %a n$t i#i*n nit o"enada de %as (%an6 tas, Ce ti%i5antes nit o"enados de s!ntesis #$&a #onse#$en#ia in3ediata so- e %os a%i3entos C es#os es %a ed$##i*n de% #ontenido de 3ate ia se#a (o a$3ento de %a #antidad de a"$a en e% ( oto(%as3a #e%$%a . Se"In E% MadCa +@<<=,, e% #ontenido de a"$a en %os a%i3entos C es#os (o e% e3(%eo de a-onos nit o"enados, ($ede /a ia ent e e% 7 & 89M 3Ds A$e en %os a%i3entos e#o%*"i#os. 'a a e% #aso de %a ( od$##i*n de %e#B$"a o3ana, e% #ontenido en a"$a de %as Bojas de %a (%anta de% #$%ti/o e#o%*"i#o es de% <?.7M & (a a e% #aso de% #$%ti/o #on/en#iona% e% <>.8M +Ki". J.?7,. De 3ane a A$e #on %os siste3as de ( od$##i*n #on/en#iona%es %as (%antas de %e#B$"a a#$3$%an en ( o3edio $n @.<7M 3Ds de a"$a. 'a a e% #aso de %a #o% #Bina %os /a%o6 es se en#$ent an so- e e% @.@M, de% ?.JM (a a e% #aso de %as a#e%"as & #asi de% @9M (a a e% #aso de %as es(ina#as +2ai"*n et a%., ?99?a,.

142

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

<J >, !*)* FLG <7 <> <8 <? <@ <9 E&$ C$"5

:i(,0) ..2-. C$"#!"i*$ !" 6, !*)* FLG !" l!&6,()% *! &,l#i5$ !&$l'(i&$ F!&$G + &$"5!"&i$")l F&$"5G. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

Estos es$%tados (onen de 3aniCiesto A$e (o #ada J P" de Bo ta%i5as ( od$#idas en a" i6 #$%t$ a #on/en#iona% se #onsi"$e, a( o0i3ada3ente @ P" de a"$a 3Ds A$e %os ( od$#tos en C es#os o-tenidos e#o%*"i#a3ente. Lo A$e i3(%i#a ta3-i4n A$e %a e%a#i*n en 3ate ia se#a es si"niCi#ati/a3ente 3a&o en %as Bo ta%i5as e#o%*"i#as & (o e%%o, %a #on#ent a#i*n & ( o(o #i*n de n$t ientes es 3a&o . E% siste3a de ie"o, ta3-i4n ($ede inC%$i en e% #ontenido de a"$a en e% 3ate ia% /e"eta%. Los ie"os de a%ta C e#$en#ia +"oteo & as(e si*n, ( o(o #ionan e% a"$a en %a 5ona de 3D0i3a a-so #i*n & (o tanto, #on 3a&o a( o/e#Ba3iento (a a %a (%anta. C$ando %as %e#B$"as o3a6 nas se ie"an (o "oteo, se o-se /a A$e no e0isten diCe en#ias si"niCi#ati/as es(e#to a %a #an6 tidad de a"$a a#$3$%ada en %as (%antas, (e o en %os siste3as de ie"o donde e% #$%ti/o tiene a dis(osi#i*n 3a&o #antidad de a"$a +3anta o s$(e Ci#ie,, %as %e#B$"as #$%ti/adas 3ediante t4#ni#as e#o%*"i#as, a#$3$%an 3eno #antidad de a"$a, diCe en#iDndose si"niCi#ati/a3ente de% #ontenido en a"$a de %as %e#B$"as #$%ti/adas (o t4#ni#as #on/en#iona%es +Ki". J.?J,.

E#o <J <7 >, !*)* FLG <> <8 <? <@ <9 G$#!$ A%/!0%i'" M)"#)

Con/

:i(,0) ..2.. C$"#!"i*$ !" 6, !*)* FLG !" l!&6,()% !" 3,"&i'" *!l %i%#! ) *! 0i!($ + !l #i/$ *! /0$H *,&&i'". I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

143

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

2es(e#to a% #ontenido en B$3edad ( esente en e% 3ate ia% /e"eta% en C$n#i*n de %a (a te de %a Boja ana%i5ada, (a te e0te na +e0t., * (a te inte na +int., +Ki". J.?:,, no se o-se /an diCe en#ias si"niCi#ati/as en e% #ontenido de B$3edad de %as diCe entes Bojas ( o#edentes de #$%ti/o e#o%*"i#o, a$nA$e en a3-os #asos, %as Bojas inte nas de %a %e#B$"a son %as A$e 3a&o es #ontenidos de a"$a a#$3$%an, %as diCe en#ias son si"niCi#ati/as a% <7M de #onCian6 5a #$ando se #$%ti/an -ajo siste3as a" !#o%as #on/en#iona%es. Esto indi#a A$e #on %as t4#6 ni#as e#o%*"i#as %a dist i-$#i*n de% a"$a en %as (%antas es 3Ds $niCo 3e A$e #on %os siste6 3as de ( od$##i*n #on/en#iona%es, (o %o A$e %os a%i3entos tend Dn $na dist i-$#i*n n$t i6 #iona% 3Ds Bo3o"4nea. 2es$%tados si3i%a es se Ban o-tenido (a a e% #ontenido en a"$a de %a #o te5a de %os C $tos #!t i#os de %as /a iedades #%e3en$%es, na/e%ina, neUBa%% & oPits$, donde e% ni/e% de B$3edad en %a #o te5a de %os C $tos e#o%*"i#os es a( o0i3ada3ente $n 7M inCe io A$e %a de %os C $6 tos #on/en#iona%es, (o %o tanto %a s$stan#ia se#a en %a #o te5a de %os C $tos e#o%*"i#os es 3a&o , &a A$e %a s$stan#ia se#a estD in/e sa3ente e%a#ionada #on %a B$3edad. 'o ot a (a te, %a B$3edad de %a ($%(a & de% 5$3o es %i"e a3ente s$(e io en %os C $tos e#o%*"i#os, a$nA$e %as diCe en#ias no a%#an5an e% ni/e% de si"niCi#a#i*n estad!sti#a, (e o e% #ontenido 3ine a% en e% 5$3o & %a ($%(a de %os C $tos e#o%*"i#os es s$(e io +Ki". J.?=,.
<J <7 >, !*)* FLG <> <8 <? <@ <9 E&$ C$"5 E0t Int

:i(,0) ..27. C$"#!"i*$ !" 6, !*)* FLG *! l!&6,() !" 3,"&i'" *!l %i%#! ) *! &,l#i5$ + *! l) /)0#! *! l) /l)"#). I"#!05)l$% LSD )l 9-L. J C!"i9)% D, $ FLG 7 > 8 ? @ 9 Cl! !",l!% N)5!li") N!O6)ll OPi#%, E#o Con/

:i(,0) ..28. C$"#!"i*$ i"!0)l FLG *!l 9, $ !" l)% ,!%#0)% *! 30,#$% &1#0i&$% !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! &,l#i5$ + 5)0i!*)*. I"#!05)l$% LSD )l 9-L *! &$"3i)"9).

144

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

En e% (e !odo de #onse /a#i*n tiene /ita% ese)a %a #antidad de a"$a A$e ten"a e% a%i3ento, ( od$#tos #on $n ?@M o 3eno C a##i*n de a"$a, tienen $na #onse /a#i*n sen#i%%a (o A$e %os 3i# oo "anis3os no ($eden /i/i #on esa (eA$e)a ( o(o #i*n de a"$a, (o e% #ont a6 io, si %a #antidad s$(e a e% ?@M Ba& A$e a(%i#a a% a%i3ento a%"$na t4#ni#a de #onse /a#i*n (a a i3(edi %a a$to%isis o e% ataA$e 3i# o-iano. Un eje3(%o #%Dsi#o son %os " anos de #e e6 a%es, A$e (oseen $n -ajo #ontenido de a"$a & no 3a%3ente se #onse /an -ien. La 3eno #antidad de a"$a en %os a%i3entos de o i"en /e"eta% & de ( od$##i*n e#o%*"i#a es $na /en6 taja en %a ind$st ia de t asCo 3a#i*n, Ca#i%itando %os ( o#esos de se#ado & #onse /a#i*n de estos a%i3entos ( o#esados, as! %o Ban de3ost ado Sa#i%iP & E%i#in +?99J, (a a e% #aso de se#ado insd$st ia% de 3an5anas. C$anto 3a&o es %a #antidad de a"$a de $n a%i3ento 3Ds CD#i% es A$e se des#o3(on"a, &a A$e es e% 3edio ade#$ado (a a A$e se ( od$5#an ea##iones en5i3Dti#as & ( o%iCe en %os 3i# oo "anis3os. 'o %o A$e e% e0#eso de a"$a en C $tas & Bo ta%i5as C es#as e3(eo a %a #onse /a#i*n en (ost#ose#Ba, de-ido a %a 3a&o Ca#i%idad de ($d i#i*n. En %os ensa&os #on #o% #Bina, ea%i5ados (a a est$dia e% eCe#to de %a #onse /a#i*n en #on6 di#iones a3-ienta%es +#on te3(e at$ as /a ia-%es ent e @J & @= _C, & #on %as es(e#ies /e"eta%es e#o%e#tadas en #a3(o & sin a(%i#a#i*n de t ata3iento de #onse /a#i*n, se o-se /* A$e %as #o%es ( o#edentes de a" i#$%t$ a #on/en#iona% a %os @7 d!as de s$ e#o%e#6 #i*n ( esenta-an s!nto3as " a/es de ($d i#i*n en s$ (a te e0te na, 3ient as A$e %a (a te inte na #o3en5* %a ($d i#i*n a %os ?> d!as des($4s de %a e#o%e##i*n. En #ont a(osi#i*n, e% ( od$#to e#o%*"i#o ( esent* 3ejo es #ondi#iones de #onse /a#i*n, &a A$e a (a ti de %os 8J d!as se dete#ta on %os s!nto3as " a/es de ($d i#i*n e0te na, 3ient as A$e %a (a te inte 6 na 3ost * C es#$ a Basta %os >7 d!as des($4s de %a e#o%e##i*n. En e% #$ad o J.8 se es$6 3e %a #onse /a#i*n de% ( od$#to en este est$dio. En %a Ki". J.?< se o-se /a e% estado de %as #o%es en e% 3o3ento de ($d i#i*n 3D0i3a de %as Bojas e0te nas, o-se /Dndose A$e %as e#o%*"i#as ( esentan 3Ds de% do-%e de tie3(o de #onse /a#i*n A$e %as #on/en#iona%es. Se o-se /a ta3-i4n #o3o %as Bojas inte nas de %as #o%es #on/en#iona%es ( esentan, (o %os e0t e3os, s!nto3as de ne# osis a %os A$in#e d!as de ini#iado e% ensa&o de #onse /a#i*n, 3ient as A$e %as Bojas inte nas de %as #o%es e#o%*"i#as tienen C es#$ a & (o %o tanto /a%i6 de5 #o3e #ia%, in#%$so >7 d!as des($4s de %a Ce#Ba de e#o%e##i*n. Un (e !odo tan %a "o no es $s$a% ni d$ ante %a #o3e #ia%i5a#i*n de %as #o%es, ni d$ ante e% a%3a#ena3iento do34s6 ti#o, &a A$e se ( o#esa 3$#Bo antes, (e o estos es$%tados son $n indi#ati/o de %a /ita%i6 dad de %os ( od$#tos e#o%*"i#os a %a #onse /a#i*n, C ente a %os #on/en#iona%es, sie3( e & #$ando no Ba&an sido t atados. Estos es$%tados #onCi 3an %as -$enas #ondi#iones de% ( od$#to e#o%*"i#o (a a %a #onse 6 /a#i*n, &a A$e se"In Ma oto +@<=J, en #ondi#iones #ont o%adas de #onse /a#i*n, ent e 96 @ _C & <96<7M de B$3edad e%ati/a, %a #o% #Bina se 3antiene d$ ante $n (e !odo de t es o #$at o se3anas. En este est$dio e% ( od$#to e#o%*"i#o en #ondi#iones a3-ienta%es no 3a6 %es, Ba s$(e ado en 3Ds de @7 d!as e% (e !odo de #onse /a#i*n #itado.

14-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

C$ad o J.8. 'e !odo de #onse /a#i*n & estado de %a #o% #Bina.
D1)% *!%/,;% *! l) 0!&$l!&&i'" C$l!% !&$l'(i&)% C$l!% &$"5!"&i$")l!%

J @7 ?> 8J >7

E0te io : K es#$ a Inte io : K es#$ a E0te io : K es#$ a Inte io : K es#$ a E0te io : S!nto3as de ne# osis Inte io : K es#$ a E0te io : '$d i#i*n tota% Inte io : K es#$ a E0te io : e Inte io : K es#$ a

E0te io : S!nto3as de ne# osis Inte io : K es#$ a E0te io : '$d i#i*n tota% Inte io : K es#$ a E0te io : e Inte io : S!nto3as de ne# osis E0te io : e Inte io : '$d i#i*n tota% E0te io : e Inte io : e

:i(,0) ..29. O4%!05)&i'" *! l) /,*0i&i'" *! l)% 6$7)% *! &$l &6i").

E% e0#eso de a"$a en e% ( od$#to /e"eta% es $no de %os Ca#to es de 3Ds e(e #$si*n so- e %a #onse /a#i*n de estos a%i3entos en (ost#ose#Ba, de-ido a %a 3a&o Ca#i%idad de ($d i6 #i*n A$e ( esentan. 'e o ta3-i4n inC%$&e %a dis3in$#i*n de% #ontenido en /ita3inas o s$s6 tan#ias antio0idantes #a(a#es, de ( ote"e a %as #4%$%as de %os eCe#tos o0idantes ( od$#i6 dos (o %os adi#a%es %i- es & A$e ($eden ( od$#i $na (eo #onse /a#i*n +Ditt i#B & Leit53ann, @<<=,. En este sentido, se o-se /a A$e %as Bojas de /e"eta%es so3etidas a $n 3a #Bita3iento ($eden %%e"a a (e de Basta $n 79M de -6#a oteno des($4s de > d!as a te3(e at$ a a3-iente, aIn #$ando este #o3($esto es e%ati/a3ente esta-%e en a%"$nos /e"eta%es +Qein5e, @<:8,.

14.

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

As(e#tos si3i%a es so- e e% 3a #Bita3iento #e%$%a se o-se /an en %a #onse /a#i*n de %os C $tos #!t i#os & %a e/a%$a#i*n de %a #a%idad e0te na, en C$n#i*n de% ti(o de ( od$##i*n. Las Ci"$ as si"$ientes 3$est an e% as(e#to C!si#o se"$ido en %a e/o%$#i*n, de %os C $tos #!t i#os de %a /a iedad na/e%ina ( od$#idos 3ediante AE & #on/en#iona%, & #onse /ados a te3(e a6 t$ a a3-iente, & sin aC%i##i*n de t ata3ientos de #onse /a#i*n en (ost#ose#Ba, a %a ( i3e6 a se3ana de %a #onse /a#i*n, a %a o#ta/a se3ana +#$ando #o3ien5a %a ne# osis de %a #o 6 te5a de na anja de ( od$##i*n #on/en#iona% & (o tanto s$ de/a%$a#i*n #o3e #ia%, & t ans6 #$ idas @8 se3anas de #onse /a#i*n +#$ando #o3ien5a %a de" ada#i*n de %os C $tos e#o6 %*"i#os,. Se o-se /a A$e %as na/e%inas de ( od$##i*n e#o%*"i#a tienen 7 se3anas de /ida 3edia 3Ds A$e %os C $tos de ( od$##i*n #on/en#iona% +Ki". J.89,.

:i(,0) ..30. O4%!05)&i'" *! l) &$"%!05)&i'" *! 30,#$% &1#0i&$%.

147

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

E% eCe#to A$e %os distintos 34todos de ( od$##i*n +e#o%*"i#a & #on/en#iona%, tienen so- e %a in#iden#ia, en e% desa o%%o de dete 3inadas a%te a#iones Cisio%*"i#as, d$ ante e% (e !odo de (ost#ose#Ba de C $tos #!t i#os Ba sido ta3-i4n est$diado (a a %as /a iedades na/e%ina & neUBa%%, d$ ante @9 se3anas, ana%i5ando %a e(e #$si*n so- e %a #a%idad en %a #onse /a#i*n de %os C $tos. Los es$%tados indi#an A$e, (o t4 3ino 3edio, %os C $tos #!t i#os e#o%*"i#os son 3Ds esistentes a %a in#iden#ia de a%te a#iones d$ ante e% (e !odo de (ost#ose#Ba +Ki". J.8@,. Los C $tos de %as dos /a iedades ( o#edentes de #$%ti/o #on/en#iona%, a% Cina% de% est$dio, tienen $n (o #entaje 3a&o de ($d i#iones A$e en %as /a iedades e#o%*"i#as. Esto ($ede se de-ido a %a e%e/ada ( o(o #i*n de a"$a en %os C $tos #on/en#iona%es, es(e#to a %os e#o%*"i#os & #o o-o a %as #onse#$en#ias A$e se ( od$#en a% a(%i#a Ce ti%i5antes 3ine a6 %es de s!ntesis, &a A$e se ed$#e %a #a(a#idad de a%3a#ena3iento, a% a(a e#e 3a&o ni/e% de ($d i#iones en %as C $tas, %o A$e #onCi 3a %a 3a&o a#ti/idad en5i3Dti#a en %a (ie% de estos C $tos.
@99.99 =9.99

FLG

J9.99 >9.99 ?9.99 99.99


:6?69@ @:6?69@ ?:6?69@ <6869@ @<6869@ ?<6869@ =6>69@ @=6>69@ ?=6>69@

Na/e%ina Con/en#iona% NeUBa%% Con/en#iona%

Na/e%ina E#o%*"i#a NeUBa%% E#o%*"i#a

:i(,0) ..31. <)0i)&i'" !" !l #i! /$ *! l$% "i5!l!% *! /,*0i&i'" FLG *! l$% 30,#$%, /$0 5)0i!*)* + #i/$ *! &,l#i5$.

Co3o #on#%$si*n a este a(a tado se ($ede de#i A$e e% e3(%eo de Ce ti%i5antes de s!ntesis en a" i#$%t$ a #on/en#iona% a%te a e% /a%o n$t iti/o de %as C $tas & /e d$ as C es#as, a% 3odi6 Ci#a %a #antidad de 3ate ia se#a de %os /e"eta%es & a$3enta %a #antidad de a"$a etenida en %as #4%$%as /e"eta%es. Ade3Ds, %os ( o#esos e%a#ionados #on e% a%3a#ena3iento en (os6 t#ose#Ba de C $tas & Bo ta%i5as, #o3o ($eden se , %a /e%o#idad de es(i a#i*n & %a a#ti/idad en5i3Dti#a a te3(e at$ a a3-iente, se a%enti5an en %os ( od$#tos C es#os de ( od$##i*n e#o%*"i#a, %o A$e indi#a A$e %as (4 didas & %a de/a%$a#i*n de% ( od$#to d$ ante este (e !o6 do son 3eno es #$ando %as C $tas & /e d$ as ( o#eden de e0(%ota#iones donde se ( a#ti6 #an t4#ni#as de ( od$##i*n e#o%*"i#as, a$3entando %a #a%idad Cina% A$e se oC e#e (a a estos ( od$#tos.

148

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

'o ot a (a te, e% 3a&o #ontenido en a"$a de %os a%i3entos de ( od$##i*n #on/en#iona%, inC%$&e di e#ta3ente so- e e% #oste de %a #esta de %a #o3( a, &a A$e (o e% ( e#io de C $6 tas & Bo ta%i5as #on/en#iona%es se (a"a e% a%to #ontenido en a"$a, 3ient as A$e en %os a%i6 3entos e#o%*"i#os, %a #antidad de a"$a es si"niCi#ati/a3ente 3eno & #o3o #onse#$en#ia se o-tienen a%i3entos de 3a&o #ontenido 3ine a% & o "Dni#o.

J.7 Ni/e%es de /ita3ina C & antio0idantes


Los /e"eta%es ( o(o #ionan #asi %a tota%idad de %as /ita3inas & 3ine a%es esen#ia%es, ade6 3Ds de $n nI3e o i3(o tante de CitoA$!3i#os ( o3oto es de %a sa%$d, &a A$e s$ C$n#i*n antio0idante ( e/iene de di/e sas (ato%o"!as #o3o in3$nodeCi#ien#ias, #ata atas, ne$ o(a6 t!as, /as#$%o(at!as o #Dn#e . Los CitoA$!3i#os son #o3($estos A$!3i#os e0istentes en %as (%antas, a %os A$e se %es e%a6 #iona #on %os (i"3entos (o %o A$e se en#$ent an en C $tas & /e d$ as de #o%o es - i%%an6 tes #o3o e% a3a i%%o, na anja, ojo, /e de & /io%eta. S$ a#t$a#i*n so- e ( o#esos de"ene a6 ti/os #o3o es e% et aso de% en/eje#i3iento o %a ed$##i*n de% ies"o de #ont ae diCe en6 tes enCe 3edades #o3o e% #Dn#e , enCe 3edades #a d!a#as, Bi(e tensi*n, #ata atas, oste6 o(o osis o inCe##iones de% t a#to $ ina io, at i-$&4ndo%es ( o(iedades antio0idantes, e"$6 %ado as de en5i3as, desinto0i#antes, esti3$%ado as de% siste3a in3$nita io, e"$%ado as de% siste3a Bo 3ona% & de %a a#ti/idad anti-a#te iana & anti/i a% Ba sido a3(%ia3ente est$6 diada +.atte3 & SBett&, ?997,. Los antio0idantes son s$stan#ias nat$ a%es A$e, ( esentes en -ajas #on#ent a#iones es6 (e#to a %as de $n s$st ato o0ida-%e +-io3o%4#$%a,, eta dan o ( e/ienen s$ o0ida#i*n. Se en#$ent an en a-$ndan#ia en " an /a iedad de a%i3entos, ta%es #o3o C $tas, /e d$ as & #e ea%es, desta#ando ent e %os 3Ds #ono#idos %a /ita3ina A +& en s$ Co 3a de -6#a oteno,, %a /ita3ina C, e% 3ine a% se%enio, %os (o%iCeno%es, & dent o de e%%os, %os -ioC%a/onoides. Los antio0idantes a#tIan eta dando e% #o3ien5o o dis3in$&endo %a /e%o#idad de o0ida#i*n de %a 3ate ia a$too0ida-%e. As! se #onse"$i D eta da %a ea##i*n de o0ida#i*n a% inBi-i %a Co 6 3a#i*n de adi#a%es %i- es. E% D#ido as#* -i#o o /ita3ina C, es $n antio0idante Bid oso%$-%e. A %a /ita3ina C se %e Ban e#ono#ido 3$#Bas ( o(iedades antio0idantes in#%$&endo s$s eCe#tos ( ote#to es #ont a %os da)os o0idati/os. Se en#$ent a en #asi todas %as C $tas & Bo ta%i5as, estando en 3a&o #on#ent a#i*n en #!t i#os, (i3ientos & -a&as, a$nA$e $n #ons$3o #ontin$ado & a%te nado #on ot os ( od$#tos #o3o e% t4 +es(e#ia%3ente e% t4 /e de,, #on #on#ent a#iones si"niCi#a6 ti/as de /ita3ina C o %as (atatas, #on #antidades no tan i3(o tantes de esta /ita3ina ($e6 den a(o ta $na -$ena #antidad de %a 3is3a. Se"In indi#a Mo5aCa +@<<8,, %os Ce ti%i5antes nit o"enados, es(e#ia%3ente en dosis e%e/a6 das, dis3in$&en %a #on#ent a#i*n de %a /ita3ina C en di/e sas C $tas #o3o %os #!t i#os, & Bo ta%i5as #o3o (atatas & to3ates. Co3o e% a-$so de %os Ce ti%i5antes nit o"enados #on%%e6 /a $n in# e3ento en %a #on#ent a#i*n de iones nit ato en %as (%antas, & si3$%tDnea3ente %a

149

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

dis3in$#i*n de% D#ido as#* -i#o +inBi-ido en %a Co 3a#i*n de #o3($estos nit osos #a #in*6 "enos,, e% es$%tado Cina% so- e %a #a%idad de estos /e"eta%es, ( od$#idos #on a%tas dosis de Ce ti%i5antes nit o"enados es do-%e3ente ne"ati/o. Los (o%iCeno%es son (ode osos antio0idantes A$e se en#$ent an 3$& dist i-$idos en %os a%i6 3entos, ( in#i(a%3ente en %as C $tas & /e d$ as, ( in#i(a%3ente en %as #a(as 3Ds s$(e Ci6 #ia%es de C $tas, /e d$ as, #e ea%es & ot as se3i%%as. E0isten 3$#Bos ti(os de (o%iCeno%es, en#ont Dndose ent e estos (i"3entos (o%iCen*%i#osR %os C%a/onoides +o -ioC%a/onoides,, #a o6 tenoides, anto#ianinas & anto0antinas. Los #o3($estos Cen*%i#os ( o(o #ionan e% #o%o & $na " an (a te de% sa-o #a a#te !sti#o de %as C $tas & /e d$ as. Los (o%iCeno%es a#tIan C ente a %a sa%$d, #o3o anti#oa"$%antes, son ( ote#to es #ont a e% #Dn#e , e"$%an %a ( esi*n a te ia% & %a "%$#e3ia, tienen eCe#tos anti3i# o-ianos e in3$no6 esti3$%antes, ade3Ds de s$ eCe#to ( ote#to C ente a %os adi#a%es %i- es +.e%io"%$ et a%., @<<=,. De Be#Bo, %a 3a&o #a(a#idad antio0idante no #o es(onde a #o3($estos /ita3!ni6 #os +/ita3ina A, C o E,, sino a s$stan#ias (o%iCen*%i#as #o3o %os C%a/onoides, #on #a(a#ida6 des antio0idantes 3$#Bo 3a&o es, de aB! %a e%a#i*n ent e e% #ontenido de (o%iCeno%es tota6 %es & %a #a(a#idad antio0idante. Los ni/e%es ( o3edio de /ita3ina C #ontenidos en $na se ie de C $tas ojas +C esas de ( o6 d$##i*n inte" ada +'.I.,, #on/en#iona%es & e#o%*"i#asR C a3-$esas de ( od$##i*n inte" ada & #on/en#iona%esR & 5a 5a3o a de ( od$##i*n e#o%*"i#a & #on/en#iona%, se 3$est a en %a Ki". J.8?. Se o-se /a A$e (o t4 3ino 3edio, %a 5a 5a3o a e#o%*"i#a es %a C $ta A$e 3a&o6 es #ontenidos en /ita3ina C ( esenta, se"$ida de %a C esa #on/en#iona%. Los /a%o es -ajos de /ita3ina C en#ont ados en %as C esas de ( od$##i*n e#o%*"i#a ($eden se de-idos a /a ias #a$sas, #o3o %as diCe en#ias en e% #$%ti/a , #ondi#iones edaCo#%i3Dti6 #as & ( in#i(a%3ente a A$e %a e#o%e##i*n de %a C $ta e#o%*"i#a se ea%i5* antes de A$e %a 3is3a a%#an5a a %a 3ad$ e5 *(ti3a, en %a A$e %a #antidad de /ita3ina C de-e !a se 3Ds e%e/ada. Est$dios ea%i5ados (o 2ina%%o & Mo i +?999, en distintas C $tas ti(o -a&as indi#an A$e %os ni/e%es de D#ido as#* -i#o d$ ante %a 3ad$ a#i*n de% C $to a$3entan, a$nA$e dis6 3in$&en d$ ante %a #onse /a#i*n de% a%i3ento. En #a3-io, %as #antidades de /ita3ina C (a a %as 5a 5a3o as e#o%*"i#as son si"niCi#ati/a3ente s$(e io es a %os ( esentes en %as de ( o6 #eden#ia #on/en#iona%.

1-0

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

(K100(G <i#) i") C F

J9 79 >9 89 ?9 @9 9 K esa de '.I. K esa #on/en#iona% K esa e#o%*"i#a K a3-$esa de '.I. K a3-$esa #on/en#iona% Ya 5a3o a e#o%*"i#a Ya 5a3o a #on/en#iona%

:i(,0) ..32. C$"#!"i*$ *! 5i#) i") C F

(K100 (G !" l)% 30,#)% 0$7)%.

'a a e% #aso de %os #!t i#os, e% #ontenido en D#ido as#* -i#o de% 5$3o o-tenido a (a ti de %os C $tos e#o%*"i#os es estad!sti#a3ente s$(e io a% ( o#edente de C $tos #on/en#iona%es +Ki". J.88,. Los es$%tados indi#an A$e en ( o3edio %os C $tos #!t i#os e#o%*"i#os ( esen6 tan $n ?=M 3Ds de /ita3ina C A$e %os #on/en#iona%es.
?&i*$ )%&'04i&$ F ( K 100(G 7@ >: >8 8< 87 8@

E&$l'(i&$ CULTI<O

C$"5!"&i$")l

:i(,0) ..33. C$"#!"i*$ !" 8&i*$ )%&'04i&$ F (K100(G *!l 9, $ !" l)% 3,"&i'" *!l #i/$ *! &,l#i5$. I"#!05)l$% LSD )l 9-L *! &$"3i)"9).

,!%#0)% *! 30,#$% &1#0i&$% !"

Las e#o3enda#iones so- e %a dosis dia ia de in"esta de /ita3ina C (a a ad$%tos en eda6 des #o3( endidas ent e ?96:7 a)os son de J9 3"Ld!a, (o %o A$e de Co 3a "ene a% esta #antidad (od !a se a%#an5ada #on %a in"esta de @99 " de 5$3o ( o#edente de na anjas e#o%*"i#as o de ?99 " de 5$3o de 3anda inas e#o%*"i#as, 3ient as A$e estas #antidades a$3entan #$ando se t ata de C $tos #on/en#iona%es +@79 " (a a %as na anjas & ?79 " (a a %as 3anda inas,.

1-1

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

Los C $tos e#o%*"i#os, a$nA$e Ban ( esentado 3eno /o%$3en tota% de 5$3o, #ada $nidad de C $to Ba 3ost ado 3a&o #a%i- e, 3eno #ontenido en #o te5a, 3a&o en ($%(a, & ade6 3Ds e% 5$3o de C $tos #!t i#os e#o%*"i#os Ba sido de 3a&o densidad. 'o todo e%%o, %os C $6 tos e#o%*"i#os ( esentan 3ejo es #$a%idades n$t i#iona%es a% #ontene /a%o es si"niCi#ati/a6 3ente s$(e io es de ($%(a en s$ #o3(osi#i*n, a(o tando 3Ds #antidad de Ci- a -eneCi#io6 sa a %a dieta. Ade3Ds, %a ($%(a de %os C $tos de ( od$##i*n e#o%*"i#a es 3$#Bo 3Ds j$"o6 sa & n$t iti/a A$e %a de %os de ( od$##i*n #on/en#iona%, atendiendo a% 3a&o #ontenido en B$3edad A$e ( esenta. En ( o3edio, %a in"esta de $na Ini#a (ie5a de C $ta #!t i#a e#o%*"i#a, de %as /a iedades #%e6 3en$%es, na/e%ina o neUBa%% se !a s$Ci#iente (a a #$- i %as ne#esidades en /ita3ina C de $na (e sona ad$%ta +Ki". J.8>,, (o %o A$e %a /a%o a#i*n de %a #a%idad Cina% de %os C $tos #!t i6 #os e#o%*"i#os es s$(e io a %a de %os #on/en#iona%es, atendiendo a% 3a&o #ontenido en D#ido as#* -i#o A$e ( esentan estas /a iedades de C $tos, %o A$e (one de 3aniCiesto A$e %a in"esta de estos ( od$#tos tiene e(e #$siones 3Ds Ca/o a-%es so- e %a sa%$d.
E#o Con/

(K100(G ?&i*$ )%&'04i&$ F

=9 :9 J9 79 >9 89 ?9 @9 9 Cl! !",l!% N)5!li") N!O6)ll

OPi#%,

<)0i!*)* :i(,0) ..34. C$"#!"i*$ !" 8&i*$ )%&'04i&$ F (K100(G *!l 9, $ !" l)% ,!%#0)% *! 30,#$% &1#0i&$% !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! &,l#i5$ + 5)0i!*)*. I"#!05)l$% LSD )l 9-L *! &$"3i)"9).

La Ki". J.87 3$est a %a #antidad de (o%iCeno%es tota%es en#ont ados en %as C $tas ojas. Las #antidades de (o%iCeno%es tota%es en %as C esas /a !an ent e =J=.9J 3" P"6@ & @?8@.=J 3" P"6@. No se Ban en#ont ado " andes diCe en#ias ent e %os /a%o es de (o%iCeno%es tota%es (a a %as C esas C es#as de ( od$##i*n inte" ada & #on/en#iona%, (e o s! ent e 4stas & %as C esas ( od$#idas e#o%*"i#a3ente. Las C esas e#o%*"i#as son %as A$e #ontienen 3a&o #antidad de (o%iCeno%es, de-ido ( es$3i-%e3ente a %as ( D#ti#as #$%t$ a%es & de Ce ti%i5a#i*n o "Dni6 #a A$e se Ban %%e/ado a #a-o. 'o I%ti3o, %as #antidades de (o%iCeno%es en %as 5a 5a3o as e#o%*"i#as son ta3-i4n s$(e io es A$e %as de ( od$##i*n #on/en#iona% +@>7?.7? 3" P"6@ C ente a <8<.?> 3" P"6@,.

1-2

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

P$li3!"$l!% #$#)l!% F ( P( H1G

@J99 @>99 @?99 @999 =99 J99 >99 ?99 9 K esa de '.I. K esa #on/en#iona% K esa e#o%*"i#a K a3-$esa de '.I. K a3-$esa #on/en#iona% Ya 5a3o a e#o%*"i#a Ya 5a3o a #on/en#iona%

:i(,0) ..3-. C$"#!"i*$ *! /$li3!"$l!% #$#)l!% F ( P(H1G !" l)% 30,#)% 0$7)%.

Las C $tas, j$nto #on %as /e d$ as son $na e0#e%ente C$ente de antio0idantes. Cao et a%. +@<<=, en $n est$dio so- e n$t i#i*n, en#$ent an $na e%e/ada e%a#i*n ent e e% #ons$3o de di/e sos a%i3entos de a%to #ontenido en antio0idantes, ent e %os A$e se en#$ent an %as C e6 sas, & %os ni/e%es de estas s$stan#ias en di/e sas (a tes de% o "anis3o. La #antidad tota% de antio0idante de $n a%i3ento se ($ede 3edi a t a/4s de %a dete 3ina#i*n de a#ti/idad de %a (e o0idasa. En %a in#$-a#i*n de (e o0idasa & (e *0ido de Bid *"eno se ( od$#e $n adi6 #a% a% A$e se %%a3a A;TSb. Di#Bo #ati*n es de #o%o /e de6a5$%ado & se dete#ta a J99 n3. Los antio0idantes ( esentes en %as 3$est as inBi-en %a ea##i*n & e% desa o%%o de% #o%o de% #ati*n no3- ado. E% " ado de inBi-i#i*n es ( o(o #iona% a %a #on#ent a#i*n de antio0idan6 tes ( esentes en %as 3$est as. En %os I%ti3os a)os, %a #antidad de %os antio0idantes tota%es +TAS, estD siendo est$diada en di/e sos a%i3entos, ent e %os A$e #a-e esa%ta e% de 5$3o de a Dndanos +8.?< 33o% L6@,, 5$3os de na anja +@.@769.:< 33o% L6@,, PiUi +?.>= 33o% L6@,, to3ate +9.>7 33o% L 6@,, et#. Los es$%tados (a a %os #ontenidos en antio0idantes tota%es (a a %as C $tas ojas, A$e in#%$6 &en datos en e#o%*"i#o se 3$est an en %a Ki". J.8J. Las C esas son, de %as C $tas ojas est$diadas, %as A$e ( esentan en #onj$nto, 3a&o es /a%o6 es de antio0idantes tota%es +TAS,, os#i%ando ent e /a%o es de :.7: & @9.>8 33o% P"6@, sien6 do %as C esas ( od$#idas (o t4#ni#as e#o%*"i#as %as A$e 3a&o es ni/e%es de TAS a(o tan. Las C a3-$esas tienen /a%o es 3Ds -ajos +:.::6J.=? 33o% P"6@,, sin a( e#ia se " andes diCe en#ias ent e %os /a%o es de %a C $ta de ( od$##i*n inte" ada & #on/en#iona%. 'o I%ti3o, %os /a%o es de TAS de %a 5a 5a3o a #on/en#iona%es, son %os 3eno es de todo e% est$dio, %os /a%o es de %as 5a 5a3o as os#i%an ent e =.J= & 7.@> 33o% P"6@. Las C esas e#o%*"i#as son %as A$e ( o(o #ionan 3a&o #ontenido en antio0idantes tota%es, se"$idas de %as C esas de ( od$##i*n inte" ada & de %a 5a 5a3o a e#o%*"i#a, (o %o A$e Ba& A$e #on#%$i A$e %a in"esta de estos C $tos de o i"en e#o%*"i#o, a(o ta $n e%e/ado ni/e% de
1-3

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

s$stan#ias antio0idantes a% o "anis3o. En este sentido, Tan" et a%. +@<<J, 3idie on %a #a(a6 #idad A$e tienen #ie tas C $tas (a a a-so -e %os adi#a%es %i- es +O2AC, & %%e"a on a %a #on6 #%$si*n A$e %a C esa es %a A$e (osee 3a&o O2AC. As! %a #a(a#idad antio0idante de %as C e6 sas es ? /e#es %a #a(a#idad 3edida en %as na anjas, : /e#es %a #a(a#idad 3edida en %as 3an5anas & (%Dtanos, @@ /e#es %a #a(a#idad 3edida en (e as & @J /e#es %a #a(a#idad 3edida en e% 3e%*n.
@?,99 @9,99 =,99 J,99 >,99 ?,99 9,99 K esa de '.I. K esa #on/en#iona% K esa e#o%*"i#a K a3-$esa de '.I. :i(,0) ..3.. C$"#!"i*$ *! )"#i$Ii*)"#!% #$#)l!% F K a3-$esa #on/en#iona% Ya 5a3o a e#o%*"i#a Ya 5a3o a #on/en#iona%

$l P(H1G !" l)% 30,#)% 0$7)%.

En ot o ti(o de -a&as +$/a de 3esa de %a /a iedad Mos#ate%, se dete 3in* ta3-i4n e% !ndi6 #e de (o%iCeno%es tota%es +Ki". J.8:, & %os es$%tados C$e on si3i%a es, #on#%$&4ndose A$e %os C $tos de ( od$##i*n e#o%*"i#a ( o(o #ionan 3a&o es ni/e%es de s$stan#ias antio0idan6 tes.
@= @J @> @? @9 = J > ? 9 E&$l'(i&$ U5) *! !%) C$"5!"&i$")l

:i(,0) ..37. "*i&! *! /$li3!"$l!% #$#)l!% !" ,5)% *! l) 5)0i!*)* M$%&)#!l.

"*i&! *! /$li3!"$l!% #$#)l!%

1-4

J. AUMENTO DE LA COM'OSICIN NUT2ICIONAL

En e% #aso de% a#eite de o%i/a, %os (o%iCeno%es son t ansCe idos a% a#eite d$ ante e% ( o#eso de e0t a##i*n de% C $to a% a#eite. E% ni/e% de (o%iCeno%es en %os a#eites de o%i/a /i "en es 3Ds a%to A$e en ot os ti(os de a#eite & ($ede a%#an5a %os 799 3" L6@ de a#eite, e0( esados #o3o eA$i/a%entes de D#ido #aCei#o. La ( esen#ia de (o%iCeno%es en e% a#eite de o%i/a /i 6 "en, ade3Ds de %as e(e #$siones so- e %a sa%$d, estD e%a#ionada #on %a esta-i%idad o0ida6 ti/a & e% ni/e% de% a3a "o & %a ast in"en#ia. Ni/e%es a%tos de (o%iCeno%es indi#an " an #a%idad. E% ni/e% de (o%iCeno%es en e% a#eite, de(ende de Ca#to es ta%es #o3o %a /a iedad de %a a#ei6 t$na, %a 3ad$ e5 de% C $to & %a t4#ni#a de e0t a##i*n de% a#eite, C$nda3enta%3ente %a 3o%ien6 da. En %a Ki". J.8= se 3$est an %os /a%o es ( o3edio de (o%iCeno%es (a a a#eites de o%i/a /i "en e0t a de %a /a iedad Se ana de Es(adDn, ( o#edentes de o%i/os so3etidos a ie"o & a #ondi#iones de se#ano, tanto en e#o%*"i#o #o3o en #on/en#iona%.
<99 =99 P$li3!"$l!% F// G :99 J99 799 >99 899 ?99 @99 9 S!&)"$ R!()*1$ S!&)"$ R!()*1$ S!00)") &$"5!"&i$")l <)0i!*)*!% :i(,0) ..38. <)l$0!% *! /$li3!"$l!% F ( *! 8&i*$ &)3!i&$KP(G !" l$% )&!i#!% *! l) 5)0i!*)* S!00)") *! E%/)*8". S!00)") !&$l'(i&$

Se o-se /a A$e a$nA$e estad!sti#a3ente no e0isten diCe en#ias si"niCi#ati/as +a% <7M de #onCian5a, ent e %os /a%o es de (o%iCeno%es tota%es de %os a#eites ( o#edentes de C $tos de #$%ti/o #on/en#iona% & e#o%*"i#o de %a /a iedad Se ana de Es(adDn, e% 3a&o #ontenido se en#$ent a en e% #aso de %a ( o#eden#ia de #$%ti/o e#o%*"i#o & -ajo #ondi#iones de se#ano. En e% #aso de% est$dio de% #ontenido en (o%iCeno%es tota%es de es(e#ies Bo t!#o%as, se ana%i6 5* en #e-o%%as & %os es$%tados indi#an A$e %os ni/e%es en %os -$%-os ( o#edentes de #$%ti6 /o e#o%*"i#o, no se diCe en#ian de %os o-tenidos (a a e% #aso de %os de ( o#eden#ia #on6 /en#iona% +C$ad o J.>,, a$nA$e %as diCe en#ias /a !an en C$n#i*n de% 3o3ento de% #i#%o /e"e6 tati/o de% -$%-o. Los ni/e%es de (o%iCeno%es son s$(e io es en %os 3o3entos ini#ia%es de% #$%6 ti/o & se diCe en#ian a Ca/o de% e#o%*"i#o en e% ($nto inte 3edio, (a a i"$a%a se en e% 3o3ento *(ti3o de e#o%e##i*n #o3e #ia%.

1--

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

C$ad o J.>. Contenido en (o%iCeno%es +3" D#ido #aCei#oL@99 " 3.C., de #e-o%%a -a-osa se"In e% ti(o de #$%ti/o & e% 3o3ento de e#o%e##i*n.

P$li3!"$l!% F ( 8&i*$ &)3!i&$K100 ( M,!%#0) C$"5!"&i$")l E&$l'(i&$ M$ !"#$ 1 :J@.@>9 =?8.?89

.3.G M$ !"#$ 3 :@?.@:@ :97.=JJ

M$ !"#$ 2 ?J8.?=7 888.?:J

Co3o #on#%$si*n a este a(a tado indi#a A$e e% #ontenido de /ita3inas es $na #a a#te !s6 ti#a ( in#i(a% (a a /a%o a %a #a%idad de% a%i3ento, &a A$e in#ide de $na 3ane a di e#ta a% o "anis3o B$3ano. Ade3Ds e% #ontenido en antio0idantes tota%es en %as C $tas ojas (e 3i6 te identiCi#a & en#$ad a a estas C $tas #o3o ( od$#tos de a%ta eCi#a#ia te a(4$ti#a. S$ in"esta #o3o s$(%e3ento diet4ti#o en indi/id$os #on deCi#ien#ias en antio0idantes, ed$#e %a in#iden#ia de enCe 3edades #a dio/as#$%a es & (oten#ia s$ eCe#to ( ote#to #ont a e% #Dn#e . Los ( od$#tos Bo t!#o%as, %os C $tos #!t i#os & %as C $tas ojas de o i"en e#o%*"i#o se Ban ( esentado #o3o %os 3Ds -eneCi#iosos (a a %a sa%$d, atendiendo a %os e%e/ados #on6 tenidos en /ita3ina C, (o%iCeno%es & #ontenido en antio0idantes tota%es. As!, %a in"esta de @99 " de 5a 5a3o a e#o%*"i#a, a(o ta %a dosis dia ia de /ita3ina C A$e eA$ie e $n ad$%to, #on $n #o3(%e3ento #o%ate a% en ot as s$stan#ias antio0idantes. Esta 3is3a dosis se (od !a a%#an5a #on e% #ons$3o dia io de @87 " de C esa #on/en#iona% o #on 899 " de C a36 -$esa de %a 3is3a ( o#eden#ia. Ot os a%i3entos #o3o %as #e-o%%as & e% a#eite de o%i/a, #on6 t i-$&en (ositi/a3ente en e% a(o te de s$stan#ias antio0idantes a %a dieta. La (o%43i#a so- e e% so- e( e#io A$e a%#an5an %os a%i3entos e#o%*"i#os, (od !a /e se Ca%ta de # ite ios, si a %a Bo a de #$antiCi#a e% ( e#io se /a%o ase e% a(o te de n$t ientes (o $ni6 dad de (eso. En este sentido, (a a a%#an5a %a dosis dia ia e#o3endada de /ita3ina C a t a/4s de %a in"esta de 5$3o de C $tos #!t i#os e#i4n e0( i3idos, Ba- !a A$e a$3enta %a #antidad de 5$3o #on/en#iona% en @.7, %o A$e i3(%i#a $n ( e#io 3!ni3o de #o3( a @.7 /e#es s$(e io .

1-.

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

7. AUMENTO DE LOS ATRIBUTOS SENSORIALES DE CALIDAD= ASPECTO, TEQTURA Y :LA<OR


La #a%idad Ba sido $n #on#e(to int$iti/o A$e se at i-$!a a %a tD#ti#a se"$ida (o e0(e tos & ( oCesiona%es en e% #a3(o de %a ( od$##i*n, 3ani($%a#i*n & /enta de a%i3entos. Un a/an#e en %a deCini#i*n de #a%idad, in#%$&* %a ado(#i*n de 34todos C!si#os & A$!3i#os (a a #ont o6 %a %a #a%idad en %a ind$st ia, (e o sin nin"$na e%a#i*n est$diada #on %a #a%idad senso ia%. En $n se"$ndo a/an#e, se in#%$&en (a D3et os senso ia%es & se 3iden #o e#ta3ente $ti%i5an6 do eA$i(os de #atado es #o3o inst $3ento ana%!ti#o. 'o I%ti3o, se dina3i5a 3Ds e% #on6 #e(to, &a A$e se de3$est an %as %i3ita#iones de% anD%isis & se e#$ e a %os est$dios de 3e 6 #ado. Se"In %a 2ea% A#ade3ia de %a Len"$a, #a%idad se entiende #o3o Fe% #onj$nto de ( o6 (iedades inBe entes a $na #osa, A$e (e 3itan a( e#ia %a #o3o i"$a%, 3ejo o (eo A$e %as estantes de s$ es(e#ieG. Ot as deCini#iones de% #on#e(to de #a%idad #%Dsi#a es %a dada (o O a3e & TUi"" +@<:9, A$e di#e: FLa #a%idad es e% #onj$nto de #a a#te !sti#as A$e diCe en#ian %as $nidades indi/i6 d$a%es de% ( od$#to & dete 3inan e% " ado de a#e(ta-i%idad de estas $nidades (o e% $s$a6 io o #ons$3ido G, o %a indi#ada (o Mi ando%a et a%. +@<<?,, A$e deCine e% #on#e(to de #a%i6 dad #o3o FE% #onj$nto de %as ( o(iedades & de %as #a a#te !sti#as A$e ( o(o #ionan a% ( o6 d$#to %a #a(a#idad de satisCa#e e0i"en#ias e0(%!#itas + eA$isitos o "ano%4(ti#os & t4#ni#o6 #o3e #ia%es, o int !nse#as + eA$isitos n$t i#iona%es & de se"$ idad,G. Los 3i3os a$to es #%asiCi#an %os (osi-%es at i-$tos ( esentes en dos " $(os, %os at i-$tos senso ia%es & %os at i-$tos o#$%tos. Los at i-$tos senso ia%es se ($eden des"%osa en: S Sensi-i%idad "$stati/a & o%Cati/a. S Sensi-i%idad A$!3i#a. S Sensi-i%idad a$diti/a & /is$a%. S Sensi-i%idad so3est4si#a +sensa#iones de% #$e (o,. Los at i-$tos o#$%tos son %os e%a#ionados #on: S .a%o n$t i#iona%. S To0i#idad. S A$sen#ia de ad$%te antes.

1-7

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

At i-$tos de sensi-i%idad A$!3i#a e0te na +"$stati/a & o%Cati/a,: E% "$sto o sa-o de %os a%i6 3entos es $na #o3-ina#i*n de sensa#iones A$!3i#as (e #i-idas (o %as (a(i%as "$stati/as de %a %en"$a. E% o%o es %a sensa#i*n A$e se ( od$#e (o inte a##i*n C!si#a ent e $n #o36 ($esto a o3Dti#o & e% e#e(to #o es(ondiente. E% sa-o #a a#te !sti#o de $n a%i3ento ($ede, e%a#iona se #on $n dete 3inado #o3($esto, en tanto A$e e% o%o es at i-$i-%e a %a #o3-ina#i*n de n$3e osos #o3($estos /o%Dti%es #ada $no de %os #$a%es B$e%e de Co 3a diCe ente. 'o C%a/o se entiende %a sensa#i*n (e #i-ida, ( in#i(a%3ente (o %os sentidos de% "$sto & e% o%Cato, ( od$#ida #$ando se in"ie e $n a%i3ento. 'o eje3(%o a% in"e i $na C esa se ( o6 d$#en $na se ie de sensa#iones "$stati/as e%a#ionadas #on s$ #a D#te D#ido & d$%#e, a %a /e5 A$e se "ene an sensa#iones a o3Dti#as, ( od$#idas (o %os #o3(onentes /o%Dti%es de %a C esa. E% C%a/o de %a C esa se #o es(onde #on %a sensa#i*n "%o-a% (e #i-ida (o e% "$sto & e% o%o de %a C esa a% se in"e ida. En %as C $tas & Bo ta%i5as, %os a#eites esen#ia%es son %os #o3(onentes 3Ds i3(o tantes de% C%a/o . At i-$tos de sensi-i%idad A$!3i#a #o3In +a$diti/a & /is$a%,: E% o!do es e% * "ano 3enos i3(o tante, a$nA$e ta3-i4n inte /iene en %a /a%o a#i*n "%o-a% de% a%i3ento. 'o eje3(%o, en a%"$nas -e-idas, se ($ede #a(ta e% des( endi3iento de #a -*ni#o, e% sonido de% %!A$ido ($ede inCo 3a so- e %a densidad, %i"e e5a, $nt$osidad, et#. Ot os sonidos ($eden ad/e ti so- e %a C es#$ a & te0t$ a, (o eje3(%o, e% sonido de $n 3o dis#o en $na 3an5ana, %a C a#6 t$ a de $na 5anaBo ia, e% #o te de $na (atata, et#. Los #o3($estos es(onsa-%es de% #o%o de %os a%i3entos se #a a#te i5an (o se $n " $(o de s$stan#ias #on di/e sas ( o(iedades C!si#as & A$!3i#as. Los #o3($estos #o%o eados ($eden #%asiCi#a se en dos " $(os, e% ( i3e o, A$e #ontiene " $(os # o3*Co os +#a otenoi6 des, anto#ianinas, -eta%a!nas, #a a3e%o, #o%o antes a tiCi#ia%es & %a#as, & e% se"$ndo A$e %o Co 3an s$stan#ias #oo dinadas #on 3eta%es +3io"%o-ina, #%o oCi%a, et#.,. Los #o%o es de %os a%i3entos Ban de se %os t!(i#os de %a es(e#ie & %a /a iedad. Las /a ia#iones de% #o%o t!(i6 #o ($eden indi#a 3o3entos de 3ad$ a#i*n ade%antados, et asados o a%te a#iones en %a #onse /a#i*n. Los a%i3entos nat$ a%es tienen s$ ( o(io #o%o , (o %o A$e en ( in#i(io (a e6 #e !a #o3o idea% s$ 3anteni3iento a %o %a "o de% ( o#eso de t ansCo 3a#i*n (o a##i*n de% #a%o , a#ide5, %$5, #onse /antes, et#. Sin e3-a "o, %os #ons$3ido es ( eCie en en dete 3i6 nados a%i3entos $n #o%o #onstante, A$e no /a !e ent e %os diCe entes %otes de Ca- i#a#i*n de $n ( od$#to. La /a ia-i%idad nat$ a% de %as 3ate ias ( i3as Ba#e A$e este #o%o no 3a6 %i5ado so%o ($eda o-tene se 3odiCi#Dndo%o de Co 3a a tiCi#ia%. At i-$tos e%a#ionados #on Ca#to es 3edioa3-ienta%es & so#ioe#on*3i#os: En a" i#$%t$ a & "anade !a, #o3o -ase de ( od$##i*n de a%i3entos, no so%a3ente se #onj$"an as(e#tos t4#6 ni#os, sino ta3-i4n as(e#tos 3edioa3-ienta%es, so#ia%es & e#on*3i#os. E0iste $n eCe#to de %a a#ti/idad a" !#o%a intensi/a, so- e e% 3edio a3-iente A$e se 3aniCiesta en %a deCo es6 ta#i*n, %a e osi*n de% s$e%o, %a (4 dida de %a -iodi/e sidad, a#$3$%a#i*n de 3eta%es (esa6 dos en e% s$e%o, et#.

1-8

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

At i-$tos de sensi-i%idad so3est4si#a: La sensi-i%idad so3est4si#a estD e%a#ionada #on %as sensa#iones A$e %os a%i3entos eje #en so- e %a (e sona indi/id$a%. 'o eje3(%o, e% o%o & sa-o de a%"$nos A$esos ( od$#e sensa#iones dis(a es en %os indi/id$os, o i"inando tanto e3o#iones a" ada-%es, #o3o desa" ada-%es. E% o%o de $n (an e#i4n Be#Bo ( o/o#a sen6 sa#iones, "ene a%3ente a" ada-%es A$e in/itan a s$ #ons$3o. E% sonido de% # $jido de $na "a%%eta o $nos #e ea%es, esti3$%a a s$ #ons$3o. A%i3entos, #o3o %os #a a3e%os, o #o3o %os ( od$#tos de a%ta te#no%o"!a a(a e#idos e#iente3ente en e% 3e #ado #o3o i3ita#iones de 3a is#os, no tienen nin"In #o%o ( o(io, & (a a Ba#e %os 3Ds at a#ti/os de-en #o%o ea 6 se a tiCi#ia%3ente. Las es($estas e3o#iona%es esiden en %a a3!"da%a de% siste3a %!3-i#o. E% eA$i%i- io e3o6 #iona% de(ende ent e ot os Ca#to es de% eA$i%i- io a%i3enti#io. 'o eje3(%o, a%"$nos a3inoD6 #idos ( o#edentes de %as ( ote!nas dan %$"a a ne$ ot ans3iso es, ot os a ne$ o(4(tidos, A$e 3od$%an estos inte #a3-ios, sin 5in# se #a e#e !a de o%Cato, e% deseA$i%i- io de D#idos " asos (e t$ -a %a /isi*n, sin "%$#osa no Ba& ene "!a, sin sodio no Ba& t ans3isi*n ne /io6 sa, et#. O%o es, #o%o es, sa-o es & te0t$ as son ( o(iedades A$e inC%$&en 3a #ada3ente en %a a#e(6 ta#i*n o e#Ba5o de %os a%i3entos (o (a te de %os #ons$3ido es. A t a/4s de %a /a%o a#i*n senso ia% $ o "ano%4(ti#a, se 3iden, ana%i5an e inte ( etan %as ea##iones A$e ( o/o#an %os at i-$tos o #a a#te !sti#as de %os a%i3entos s$s#e(ti-%es de esti3$%a a %os sentidos de% o%Ca6 to, %a /ista, e% "$sto, e% ta#to & e% o!do. La (e #e(#i*n de $n at i-$to senso ia% #onsta de dos CasesR %a Case ( eatenti/a, donde se dete#ta %a inCo 3a#i*n senso ia% & se ana%i5a, & %a Case donde se #onst $&e e% (e #e(to. Inte /ienen, (o tanto, no s*%o %a inCo 3a#i*n e#o"ida (o %os sentidos, sino %a ( o(ia Cisio6 %o"!a & %as e0(e ien#ias /i/idas A$e Ban (odido 3ode%a %as 3oti/a#iones & %as e0(e#tati/as & A$e dete 3inan A$4 inCo 3a#i*n se ( o#esa, A$4 (at ones de -IsA$eda (a a en#ont a 6 %a, et#. De aA$! A$e no e0ista %a (osi-i%idad de A$e dos /a%o a#iones sean id4nti#as. Todo ( o#eso de /a%o a#i*n o "ano%4(ti#a de $n a%i3ento %%e/a i3(%!#ito +Ki". :.@, #$at o Cases o ni/e%es de 3edida +C!si#a, senso ia%, (e #e(t$a% & Bed*ni#a,. En %a eta(a C!si#a, e% a%i6 3ento es a#e(tado o dese#Bado, e0#%$si/a3ente (o %a a(a ien#ia e0te io . En %a eta(a sen6 so ia%, %os a%i3entos son /a%o ados (o %os diCe entes * "anos senso ia%es, de esta eta(a se (asa a %a Case de (e #e(#i*n, donde se e#$ e a %os e"ist os e0istentes so- e e% a%i3en6 to & 4ste se j$5"a, a#e(tDndo%o o dese#BDndo%o, en C$n#i*n de $nos dete 3inados at i-$6 tos /a%o ados. Esta I%ti3a Case de %a a#e(ta#i*n o no de% a%i3ento es %a deno3inada Bed*6 ni#a, donde se #onj$"a %a (a te de satisCa##i*n A$e e% a%i3ento /a a o#asiona so- e e% #on6 s$3ido .

1-9

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

.ista O!do Ta#to Est $#t$ a C!si#o6 A$!3i#a de %os a%i3entos So34sti#o

A(a ien#ia Coni#i3ientoL3e3o ia Con#e(toLE0(e#ta#iones

A#e(ta#i*n (o %a a(a ien#ia Ni/e% Cisio%*"i#o A#e(ta#i*n (o %a te0t$ a Ni/e% Cisio%*"i#o A#e(ta#i*n (o e% sa-o A#e(ta#i*n de% a%i3ento

Te0t$ a G$sto O%Cato Coni#i3ientoL3e3o ia Con#e(toLE0(e#ta#iones K%a/o Ni/e% de 3edida

K!si#a +I,

Senso ia% +II,

'e #e(t$a% +III, !*i*) $0()"$l;/#i&).

Qed*ni#a +I.,

:i(,0) 7.1. :)%!% $ "i5!l!% *!

T) )E$ + &)li40!. La a(a ien#ia e0te na, (a a %a 3a&o !a de %os #ons$3ido es es e% at i6 -$to 3Ds o-/io (a a deCini %a #a%idad. E% sentido de %a /ista (e 3ite /a%o a dos #$a%idades i3(o tantes de% a%i3ento, s$ #o%o & s$ as(e#to. A3-as son %as ( i3e as sensa#iones o "a6 no%4(ti#as A$e e% #ons$3ido a( e#ia & A$e a 3en$do, %e in#itan o %e desani3an (a a %a #o3( a de $n a%i3ento. A este es(e#to, %os ( od$#tos o-tenidos (o t4#ni#as e#o%*"i#as, es(e#ia%3ente C $tas & /e d$ as, a%"$nas /e#es des3e e#en C ente a %as #on/en#iona%es, a% enC enta se a %a i3(e Ce##i*n a%#an5ada (o %a no a(%i#a#i*n de ( od$#tos Citosanita ios, %o A$e (od !a da %$"a (o eje3(%o, a C $tas 3an#Badas, #on #o%o no $niCo 3e, et#. Ade3Ds, %os ( od$#tos e#o%*"i#os, en C es#o en "ene a% & a no se A$e est4n #%asiCi#ados #o3e #ia%6 3ente, no ( esentan $n ta3a)o & #a%i- e $niCo 3e & ($eden ( esenta $na a(a ien#ia 3enos /istosa A$e %os #on/en#iona%es. En %as /a%o a#iones ea%i5adas a Bo ta%i5as C es#as de Boja an#Ba, se 3$est a A$e %as o-te6 nidas (o t4#ni#as de ( od$##i*n e#o%*"i#as ( esentan 3a&o #a%i- e & #o%o es /e des 3Ds intensos, #o3o #onse#$en#ia de %os a(o tes de Ce ti%i5antes nit o"enados de s!ntesis. E% 3a&o #a%i- e de %os /e"eta%es de ( od$##i*n #on/en#iona%, en o#asiones es $n s!nto3a de no #a%idad, &a A$e #o3o se Ba e0($esto ante io 3ente, se t ata de (%antas #on e%e/ado #on6 tenido en a"$a & es#aso #ontenido en 3ate ia se#a & #o3o #onse#$en#ia 3eno ( o(o 6 #i*n 3ine a%. En e% ensa&o ea%i5ado a $n tota% de 79 3$est as #o es(ondientes a #o% #Bina, e% /a%o ( o3edio de% (eso - $to tota% C$e de @@7>.8 " (a a %as e#o%*"i#as & de ?9>@.= " (a a %as #on/en#iona%es, es de#i , en ( o3edio e% ( od$#to #on/en#iona% ( esenta $n :J.<M 3Ds de (eso A$e e% ( od$#to e#o%*"i#o. Esta diCe en#ia ($ede se ta3-i4n /entajosa (a a %a AE, &a A$e e% #ons$3ido en o#asiones, ( eCie e %a #o3( a de (ie5as de #o%es #o3(%e6 tas #$&o (eso a( o0i3ado sea de @999 ", de Co 3a A$e este #a%i- e id*neo (e 3ita ea%i6 5a e% #ons$3o Ini#o de toda %a /e d$ a, sin ne#esidad de se##iona %a. 'o %o A$e e% e0#e6

1.0

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

si/o ta3a)o de %as Bo ta%i5as, a /e#es, se #on/ie te en $n at i-$to de #a%idad ne"ati/o. En 3$est as de %e#B$"a o3ana ta3-i4n se ( od$#e e% 3is3o eCe#to, donde %as de ( o#eden6 #ia #on/en#iona% ( esentan en ( o3edio $n 8:.7M 3Ds de (eso A$e %as e#o%*"i#as. Una 3etodo%o"!a e#o%*"i#a (a a a$3enta e% (eso de %as Bo ta%i5as de Boja an#Ba es 3ediante %a aso#ia#i*n de #$%ti/os. La %e#B$"a o3ana aso#iada #on Binojo Ba ( esentado 3a&o (eso - $to, a$nA$e sin e0isti diCe en#ias si"niCi#ati/as +Ki". :.?,, esto ($ede se de-ido a A$e %as (%antas aso#iadas, (oseen 3a&o s$(e Ci#ie de s$e%o & (o tanto 3eno #o3(eten#ia adi#a%, (o ot a (a te, ($eden e0isti eCe#tos sin4 "i#os en %a aso#ia#i*n, A$e ( o/o#an A$e %a n$t i#i*n /e"eta% sea 3Ds eCe#ti/a. Ade3Ds, se #o es(onde $n 3a&o #on6 tenido en a"$a #on $na dis3in$#i*n de% (eso - $to, de 3ane a A$e %as %e#B$"as aso#iadas (oseen 3a&o es ( o(iedades n$t iti/as, &a A$e $n 3a&o (eso se #o es(onde #on $n 3a&o #ontenido 3ine a%.
=99 :79 :99 J79 J99 779 799 >79 >99 879 A%$&i)*$ N$ )%$&i)*$

:i(,0) 7.2. E3!&#$ *! l) )%$&i)&i'" *!l &,l#i5$ *! l!&6,() &$" 6i"$7$ %$40! !l /!%$ 40,#$ F(G. I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

'a a e% #aso de %os C $tos #!t i#os, se o-se /a A$e en "ene a%, %os C $tos de% #$%ti/o e#o%*6 "i#o ( esentan /a%o es de (eso $nita io %i"e a3ente s$(e io es a %os #on/en#iona%es. En este sentido E% Oo--ia +@<<<, en#ont * en $n est$dio #on na anjas de %a /a iedad TasBin"ton na/e% A$e e% (eso de% C $to a$3enta-a #on %a Ce ti%i5a#i*n o "Dni#a. A$nA$e e0ista 3$#Ba /a ia-i%idad es(e#to a% (eso $nita io de %os C $tos & %os Ca#to es inC%$6 &entes sean 3I%ti(%es, en ( o3edio (a a %a /a iedad de #!t i#os #%e3en$%es, %os /a%o es de %os C $tos #on/en#iona%es estDn a% ededo de %os =9 ", 3ient as A$e %os e#o%*"i#os a%#an6 5an %os @?7 " (o C $to. 'a a e% esto de /a iedades est$diadas +na/e%ina, neUBa%% & oPits$,, no se o-se /an deCe en#ias si"niCi#ati/as es(e#to a% (eso $nita io de %a C $ta, a$nA$e s! e0iste $na %i"e a tenden#ia a% a$3ento de% ta3a)o en %os C $tos de ( od$##i*n e#o%*"i#a +Ki". :.8,. En ot o ensa&o %%e/ado a #a-o #on j$d!a " ano +'Baseo%$s /$%"a is L., (a a e/a%$a %as 3ejo6 es #ondi#iones (a a %a ( od$##i*n en #ondi#iones 3edite Dneas, se ensa&a on 79 e#oti6 (os diCe entes & se #o3(a * e% #$%ti/o -ajo %os dos siste3as de ( od$##i*n. Ade3Ds de %os (a D3et os n$t i#iona%es ta3-i4n se ea%i5a on ot as #$antiCi#a#iones e%a#ionadas #on e%

P!%$ 40,#$ F(G

1.1

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

(eso $nita io de %a se3i%%a, e% /a%o ( o3edio de se3i%%as (o /aina, e% nI3e o de /ainas (o (%anta, e% nI3e o de %*#$%os (o /aina, %a eCi#a#ia de %%enado de %a /aina & e% (eso tota% de se3i%%as (o (%anta. Los es$%tados (onen de 3aniCiesto A$e %as #ondi#iones e#o%*"i#as (a a %a ( od$##i*n de j$d!a " ano son 3Ds ade#$adas +'a%o3a es et a%., ?998,. En #$anto a% (eso $nita io de %a se3i%%a se #on#%$&* A$e inde(endiente3ente de% "enoti(o est$diado, e% (eso $nita io de %as se3i%%as de j$d!a C$e a( o0i3ada3ente $n @7M s$(e io #$ando %as t4#ni#as de ( od$##i*n C$e on %as e#o%*"i#as +Ki"$ a :.>,. Ade3Ds, e% nI3e o de se3i%%as (o /aina C$e ta3-i4n s$(e io , %a eCi#a#ia en e% %%enado de %as /ainas, as! #o3o %a ( od$#6 #i*n tota% de se3i%%as (o (%anta & (o tanto (o $nidad de s$(e Ci#ie.
E#o Con/

879 899 ?79 P!%$ F(G ?99 @79 @99 79 9 Cl! !",l!% N)5!li") N!O6)ll

OPi#%,

<)0i!*)* :i(,0) 7.3. <)l$0!% *!l /!%$ i"*i5i*,)l *!l 30,#$ &1#0i&$ !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! &,l#i5$ + l) 5)0i!*)*. I"#!05)l$% LSD )l 9-L *! &$"3i)"9).

9,7 P!%$ F(G /$0 %! ill) 9,>= 9,>J 9,>> 9,>? 9,> 9,8= 9,8J C$"5!"&i$")l Ti/$ *! &,l#i5$ :i(,0) 7.4. <)l$0!% /0$ !*i$ *!l /!%$ ,"i#)0i$ *! l) %! ill) !" 7,*1) (0)"$ !" 3,"&i'" *!l %i%#! ) *! /0$*,&&i'" F!&$l'(i&$ + &$"5!"&i$")lG. I"#!05)l$% LSD )l 9-L *! &$"3i)"9). E&$l'(i&$

:$0 ). Las Co 3as de %os a%i3entos C es#os no ( o#esados atienden a $na di/e sidad A$e estD en C$n#i*n de %a /a iedad, t4#ni#as de #$%ti/o, #ondi#iones a" o#%i3Dti#as, et#. 'e o (a e#e %*"i#o A$e e% #ons$3ido aso#ie dete 3inadas Co 3as #on/en#iona%es a #ada a%i6

1.2

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

3ento. En este sentido es #$ ioso est$dia #o3o %os ( od$#tos e#o%*"i#os ($eden ( esen6 ta Co 3as 3Ds #oBe entes #on e% ti(o de a%i3ento & #on %a /a iedad de% 3is3o. Las " DCi#as de 3osai#o, 3$est an 3ediante e#tDn"$%os #on D ea ( o(o #iona% a %a C e6 #$en#ia de #ada ti(o de Co 3a (o %a /a iedad. La a%t$ a de %os e#tDn"$%os +eje de o dena6 das, es ( o(o #iona% a %a dist i-$#i*n de (o #entajes de %a /a ia-%e #o es(ondiente & %a -ase de% e#tDn"$%o +eje de a-s#isas, es ( o(o #iona% a %a dist i-$#i*n de (o #entajes de %as ot as /a ia-%es. La Ki". :.7 3$est a e% 3osai#o ent e %a Co 3a de% C $to #!t i#o & %a /a iedad (a a e% #$%ti/o e#o%*"i#o +de e#Ba, & #on/en#iona% +i5A$ie da,.

<)0i!*)* :$0 ) O/a%ada EsC4 i#a A(%anada Con na/e% 'i a3ida% <)0i!*)*

:i(,0) 7.-. Di%#0i4,&i'" *! 3$0 )% *! l$% 30,#$% &1#0i&$% !&$l'(i&$% F*!0!&6)G + &$"5!"&i$")l!% Fi9@,i!0H *)G.

Se o-se /a, A$e %a Co 3a de %os C $tos #!t i#os e#o%*"i#os & #on/en#iona%es es, en %a 3a&o6 !a de %os #asos, %a #a a#te !sti#a a #ada /a iedad. Las Co 3as o/a%ada +(a a e% " $(o de %as na anjas, & a(%anada +(a a e% " $(o de %as 3anda inas, son %as de 3a&o in#iden#ia en %a 3a&o !a de /a iedades. Los C $tos #on o3-%i"o, inde(endiente3ente de %as /a iedades A$e %o #a a#te i5an, tienen $na 3a&o in#iden#ia en %os de ( od$##i*n e#o%*"i#a. Las (eA$e6 )as ano3a%!as en %a Co 3a de %os C $tos #!t i#os se en#$ent an en %os de ( od$##i*n #on6 /en#iona% (a a %as /a iedades O taniA$e & C%e3en/i%%a, donde se Ban %o#a%i5ado deCo 3a#io6 nes, en #on# eto Co 3as (i a3ida%es, A$e (od !an esta e%a#ionadas #on %as a(%i#a#iones de ( od$#tos Citosanita ios. Estas 3a%Co 3a#iones en %os C $tos #!t i#os (od !an o#asiona $na de( e#ia#i*n de% C $to #on/en#iona%, (o des/ia se de %as Co 3as #%Dsi#as de% C $to. Se Ba est$diado %a /a ia#i*n de% !ndi#e de Co 3a en B$e/os de "a%%ina, + e%a#i*n ent e e% an#Bo & %a "o de% B$e/o, (o se $no de %os (a D3et os de #a%idad C!si#a en este ti(o de a%i6 3entos. Desde e% ($nto de /ista #o3e #ia% $n B$e/o a%a "ado o e0#esi/a3ente an#Bo no es a#e(tado en e% 3e #ado. Los a%a "ados ( esentan $na 3a&o ( edis(osi#i*n a s$C i ot$6 as o Cis$ as A$e des3e e#en %a #a%idad Cina% de% B$e/o. Los e0#esi/a3ente edondeados, no son a" ada-%es a %a /ista, dan $n as(e#to (o#o a#e(tado & no son -ien e#i-idos en e%

1.3

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

3e #ado. La Co 3a 3Ds id*nea es %a A$e se en#$ent a en e% inte /a%o de :8 a :7. La Ki". :.J 3$est a e% /a%o o-se /ado (a a e% est$dio de% B$e/o, donde %os de ( od$##i*n intensi6 /a o #on/en#iona% ( esentan /a%o es 3$& a%a "ados, #on de( e#ia#i*n de s$ #a%idad, 3ien6 t as A$e %os B$e/os e#o%*"i#os ( esentan $na Co 3a *(ti3a (a a e% 3e #ado.
E#o%*"i#o Intensi/o

:< := :: :J :7 :> :8 :? :@ :9

"*i&! *! 3$0 ) F

Ti/$ *! 6,!5$

:i(,0) 7... <)l$0!% *!l 1"*i&! *! 3$0 ) *!l 6,!5$ !&$l'(i&$ ! i"#!"%i5$. I"#!05)l$% *! &$"3i)"9) )l 9-L.

D,0!9) $ #!I#,0)= A% 3asti#a $n a%i3ento se ( od$#e $n a#to de a( e#ia#i*n te0t$ a% de %os a%i3entos, e% #$a% (e 3ite deCini a %os 3is3os #o3o # $jientes, si es$%tan de %a C a#t$6 a C D"i% & #on (o#o esC$e 5o. Los 3ate ia%es #e%$%a es son 3Ds # $jientes #$anto 3a&o es e% ta3a)o de s$s #4%$%as & 3Ds " $esas son %as (a edes. E% #a D#te # $jiente & Ci 3e de %as C $tas & /e d$ as se aso#ia #on %a t$ "en#ia de %as #4%$%as, (e o %a adBe en#ia ent e e%%as ta3-i4n es es(onsa-%e de %a d$ e5a. La Ci 3e5a & e% #a D#te # $jiente desa(a e#en si se (ie de %a adBe en#ia ent e %as #4%$%as, #$ando esto s$#ede (o eje3(%o en %as 3an5anas, se di#e A$e tienen $na te0t$ a Ba inosa. Las /a%o a#iones -asadas en %a sensa#i*n de %a te0t$ a de %os a%i3entos +#a D#te # $jien6 te, d$ o, et#., son e% es$%tado de di/e sas (a$tas en %as A$e inte /ienen e% e(ite%io "$stati6 /o, %a %en"$a, %os dientes, %a sa%i/a, se)a%es a$diti/as & e% ( o(io a%i3ento so3etido a deCo 6 3a#iones, (o todo e%%o no es de e0t a)a A$e %os intentos de #o e%a#iona estas sensa#io6 nes #on ensa&os 3e#Dni#os si3(%es sean, #on C e#$en#ia, (o#o satisCa#to ios. E% #e e- o inte" a eCi#a53ente todas %as sensa#iones & da %a (e #e(#i*n de $n -o#ado # $jiente o " a6 n$%oso. La e/a%$a#i*n t4#ni#a de este (a D3et o se o-tiene 3ediante e% $so de $n (enet *6 3et o, ( esionando so- e e% a%i3ento & 3idiendo %a C$e 5a eje #ida & %a B$e%%a A$e deja so- e e% 3is3o. En %a ind$st ia de %as 3an5anas, %a te0t$ a se 3ide $ti%i5ando $n (enet *3et o esC4 i#o de = 33 de diD3et o & se e"ist a %a C$e 5a eje #ida & %a ( oC$ndidad de %a (enet a#i*n. De esta 3ane a se 3idi* %a d$ e5a de $n " $(o de 3an5anas e#o%*"i#as & #on/en#iona%es de %a 3is3a 5ona de ( od$##i*n +Ki". :.:,. Los es$%tados (onen de 3aniCiesto A$e %as C $tas de ( o#eden#ia e#o%*"i#a, ( esentan si"niCi#ati/a3ente 3a&o d$ e5a A$e %a de ( od$##i*n

1.4

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

#on/en#iona%, (o %o A$e %a sensa#i*n de # $jiente, A$e se !a $n at i-$to (ositi/o, estD 3Ds a#$sado en %as 3an5anas de ( od$##i*n e#o%*"i#a.
@9.9
H1

=.9 J.9 >.9 ?.9 9.9 E&$l'(i&$ Ti/$ *! 30,#) C$"5!"&i$")l !" )"9)")% !&$l'(i&)% + &$"5!"&i$")l!%. I"#!05)l$% *! &$"H

D,0!9) FP(&

:i(,0) 7.7. <)l$0!% *!l *,0!9) FP( & 3i)"9) )l 9-L.

H1G

C$l$0. E% #o%o o#$(a $n %$"a i3(o tante ent e %os Ca#to es A$e deCinen %a #a%idad de %os a%i3entos &a A$e $n #a3-io de este at i-$to ($ede denota %a $ti%i5a#i*n de $na te#no%o"!a in#o e#ta, o (one de 3aniCiesto ( o#esos de a%te a#i*n de $n a%i3ento. E% #o%o es %a ( i6 3e a sensa#i*n A$e se (e #i-e & %a A$e dete 3ina e% ( i3e j$i#io so- e s$ #a%idad. Es ta36 -i4n $n Ca#to i3(o tante dent o de% #onj$nto de sensa#iones A$e a(o ta e% a%i3ento, & tien6 de a /e#es a 3odiCi#a s$-jeti/a3ente ot as sensa#iones #o3o e% sa-o & e% o%o . En dete 6 3inadas o#asiones #$ando no se o-se /a #o%o , e0isten ( o-%e3as (a a identiCi#a %os sa-o6 es. 'o todo e%%o, %a a#e(ta#i*n de $n a%i3ento (o (a te de% #ons$3ido de(ende en -$ena 3edida de s$ a(a ien#ia &, (o tanto, ta3-i4n de s$ #o%o . En e% #$%ti/o #o3(a ati/o de %e#B$"as se Ba o-se /ado A$e %as de ( od$##i*n #on/en#iona% ( esentan $n #o%o /e de en %as Bojas de esta es(e#ie, 3$#Bo 3Ds intenso A$e %as de ( o6 d$##i*n e#o%*"i#a +Ki". :.=,. Estas diCe en#ias son de-idas a% a-$so en e% e3(%eo de Ce ti6 %i5antes nit o"enados de s!ntesis en %os siste3as de ( od$##i*n #on/en#iona%. Me e#e %a (ena se)a%a A$e (a a a%"$nos ( od$#tos, #o3o (o eje3(%o %as %e#B$"as, este at i-$to de intensiCi#a#i*n de% #o%o es des( e#iati/o, &a A$e e% #ons$3ido dese#Ba %as Bojas intensa6 3ente #o%o eadas de /e de.

:i(,0) 7.8. A/0!&i)&i'" 5i%,)l *!l &$l$0 *! l!&6,()% !&$l'(i&)% + &$"5!"&i$")l!%.

1.-

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

La /a%o a#i*n de% #o%o en %as %e#B$"as se #o es(onde ta3-i4n #on %os ni/e%es de #%o oCi6 %as ( esentes en %as Bojas. Los es$%tados indi#an A$e %as %e#B$"as de ( od$##i*n e#o%*"i6 #a #ontienen 3eno ni/e% de #%o oCi%as tota%es A$e %as de ( o#eden#ia #on/en#iona% & en (e !6 odo de e#on/e si*n +Ki". :.<,, siendo %as es(onsa-%es de %os ni/e%es de #%o oCi%as, %as Bojas e0te nas de %as %e#B$"as.

9,7 9,> Cl$0$3il) #$#)l 9,8 9,? 9,@ 9 I"# EI# C$"5!0%i'"

I"# EI# E&$l'(i&)

I"# EI# C$"5!"&i$")l

:i(,0) 7.9. C$"#!"i*$ !" &l$0$3il) #$#)l F (K( *! )#!0i) 30!%&)G !" l!&6,() 0$ )") *! &,l#i5$ !" &$"5!0%i'", !&$l'(i&$ + &$"5!"&i$")l !" 3,"&i'" *! l) /)0#! *! l) 6$7). I"#!05)l$% LSD )l 9-L.

En e% est$dio #o3(a ati/o de C $tos #!t i#os, e% !ndi#e de #o%o de% C%a/edo es si"niCi#ati/a6 3ente 3a&o (a a %os de #$%ti/o #on/en#iona%, este a$3ento de #o%o ($ede esta o#asio6 nado (o %as diCe en#ias en %a Ce#Ba de e#o%e##i*n, & (o %o tanto en s$ estado de 3ad$6 e5. Qa& A$e se)a%a A$e (a a %a dete 3ina#i*n de% #o%o en %os C $tos #!t i#os, en todos %os #asos, se t ata de C $tos e#o%e#tados en #a3(o, A$e no Ban estado so3etidos a des/e 6 di5a#i*n en #D3a as, ( D#ti#a $s$a%3ente $ti%i5ada en ( od$##i*n #on/en#iona%, (e o no ad3itida en #it i#$%t$ a e#o%*"i#a, donde %os C $tos son e#o%e#tados en s$ 3o3ento *(ti6 3o de 3ad$ a#i*n, e%%o ($ede o#asiona #o%o es 3enos intensos & (o %o tanto (o#o at a#6 ti/os (a a e% #ons$3ido , A$e se Ba a#ost$3- ado a %os C $tos #!t i#os de e%e/ada intensi6 dad de #o%o en %a #o te5a. Las diCe en#ias o-se /adas en %a #o te5a de %os C $tos son t a6 d$#i-%es ta3-i4n a% #o%o de% 5$3o de %os C $tos. Es de desta#a A$e /a iedades de C $tos #!t i#os #o3o %a San"$ina, en %a #$a% se ( od$#e 3Ds s!ntesis de s$stan#ias (o%iCen*%i#as, e% !ndi#e de #o%o es estad!sti#a3ente s$(e io en %os #!t i#os de ( od$##i*n e#o%*"i#a, (o %o A$e %a s!ntesis, (o (a te de %os C $tos, de #o36 ($estos antio0idantes es 3a&o en e% #aso de %os e#o%*"i#os +Ki". :.@9,. 'o ot a (a te #$ando se j$5"a 3ediante #ata o anD%isis senso ia% e% #o%o de %os 5$3os, e% #atado Ba /a%o ado 3ejo %os 5$3os ( o#edentes de C $tos #!t i#os e#o%*"i#os. Las ( eCe6 en#ias de %os #atado es C$e on Ba#ia %os 5$3os #on e% #o%o 3Ds ana anjado /i/o A$e ( e6 sentan %os e#o%*"i#os, C ente a %os (D%idos de %os #on/en#iona%es.

1..

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

E#o%*"i#o "*i&! *! &$l$0 *! l$% &1#0i&$% FICCG ?7 ?9 @7 @9 7 9


N)5!li") N. L)"!HL)#! S)"(,i") S)l,%#i)")

Con/en#iona%

N.R)%6i"(#$"

<)0i!*)*!% :i(,0) 7.10. "*i&! *! &$l$0 *! l$% &1#0i&$% F!&$l'(i&$% + &$"5!"&i$")l!%G *!l (0,/$ *! l)% ")0)"7)%. I"#!05)l$% *! &$"3i)"9) )l 9-L.

Uno de %os (a D3et os de #a%idad de %a &e3a de% B$e/o /iene dete 3inada (o e% /a%o de% #o%o , 3edido se"In %os # ite ios de %a es#a%a 2o#Be. Los "$stos de %os #ons$3ido es tien6 den a %a -$s#a de #o%o es a%tos en %a es#a%a 2o#Be, #e #anos a %os @86@> ($ntos. En %a Ki". :.@@ se 3$est a %os ni/e%es de #o%o de %a &e3a de %os B$e/os, en C$n#i*n de% siste3a de ( od$##i*n. Se o-se /an diCe en#ias si"niCi#ati/as es(e#to a% #o%o de %a &e3a, ( esentan6 do %os B$e/os de ( od$##i*n intensi/a $na /a%o a#i*n # o3Dti#a de %a &e3a s$(e io +@@.7=7, a %os de ( od$##i*n e#o%*"i#a +<.=@<,.

:i(,0) 7.11. C$ /)0)&i'" *!l &$l$0 *! l) +! ) *!l 6,!5$.

La Co 3$%a#i*n de% (ienso en %a dieta de %as "a%%inas de ( od$##i*n intensi/a ( esenta en s$ #o3(osi#i*n %$te!na & #anta0antina, A$e son #a otenoides (i"3entantes, $ti%i5ados #o3o aditi/os a%i3enta ios (a a 3odiCi#a %a #o%o a#i*n o i"ina% de %a &e3a, de 3ane a A$e %as

1.7

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

diCe en#ias 3ost adas ent e %os dos " $(os de B$e/os ensa&ados, ($eden se de-idas a %a in"esta de estos #o%o antes, (o %as "a%%inas de ( od$##i*n intensi/a. A%"$nos est$dios Ban ($esto de 3aniCiesto A$e $na in"esti*n e%e/ada de #anta0antina ( o6 d$#e $na a#$3$%a#i*n de (i"3entos en %a etina A$e ($ede aCe#ta a %a /isi*n. Las diCe en6 #ias de #o%o en %a &e3a de-idas a %a ( esen#ia de #o%o antes en %a dieta de %as "a%%inas de% siste3a intensi/o, (onen de 3aniCiesto %a 3a&o /entaja en %a #a%idad de %os B$e/os de ( o6 d$##i*n e#o%*"i#a & e% 3a&o /a%o -io%*"i#o de estos B$e/os, a% no ( esenta en s$ #o36 (osi#i*n este ti(o de #o%o antes, int od$#idos en e% (ienso de %as "a%%inas de ( od$##i*n intensi/a. Ol$0. E% a o3a de %os a%i3entos C es#os, no e%a-o ados, /iene dete 3inado (o e% #onteni6 do en #o3($estos a o3Dti#os A$e ( esentan, & en deCiniti/a (o e% #ontenido de a#eites esen#ia%es A$e #onten"an, &a A$e %os #o3($estos a o3Dti#os estDn ( esentes en e%%os. E% endi3iento de a#eite esen#ia% de %a #o te5a de C $tos #!t i#os en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o +Ki". :.@?, indi#a e% 3a&o ni/e% de a o3as e0te nos A$e ( esentan %os C $tos e#o%*"i#os, atendiendo a %as diCe en#ias estad!sti#a3ente si"niCi#ati/as en#ont adas. Ade3Ds, en #on6 j$nto, se Ba o-se /ado A$e e0iste $na e%a#i*n di e#ta ent e e% endi3iento en esen#ia & e% #ontenido 3ine a% +3a&o en %os C $tos e#o%*"i#os, & B$3edad +3eno en %os C $tos e#o%*6 "i#os, de %a #o te5a de %os C $tos.

9.J A&!i#! !%!"&i)l FLG 9.7 9.7 9.>7 9.> 9.87 E&$l'(i&$ C,l#i5$ :i(,0) 7.12. R!"*i i!"#$ FLG *! )&!i#! !%!"&i)l *! l) &$0#!9) *! 30,#$% &1#0i&$% !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! &,l#i5$. I"#!05)l$% LSD )l 9-L *! &$"3i)"9). C$"5!"&i$")l

Los a#eites esen#ia%es o esen#ias son ( od$#tos %!A$idos /o%Dti%es, o-tenidos a (a ti de $na 3ate ia ( i3a /e"eta%, (o a ast e en #o iente de /a(o de a"$a, dotados de o%o "ene a%3ente a" ada-%e A$e se en#$ent an en %os /e"eta%es en #o3(osi#i*n #o3(%eja. Ko 3an (a te de e%%os $n " an nI3e o de #o3(onentes, identiCi#Dndose en 3$#Bos de e%%os ent e @99 & @79 #o3($estos, Co 3ando A$!3i#a3ente (a te de $n " $(o -astante Bete o6 "4neo +' i3o YICe a, @<<7,. Gene a%3ente estDn Co 3ados (o 3e5#%as de Bid o#a -$ os o de i/ados o0i"enados de Bid o#a -$ os. Los " $(os 3Ds i3(o tantes son te (enos o ses6 A$ite (enos, a%#oBo%es & 4ste es, a%deB!dos, #etonas, Ceno%es, 4te es & (e *0idos.

1.8

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

Las esen#ias se ( od$#en en %as #4%$%as "%and$%a es es(e#ia%es, /asos se# eto es, "%Dnd$6 %as s$(e Ci#ia%es o (e%os "%and$%a es A$e se en#$ent an sit$ados en /a ios * "anos +Boja, C%o o (a te de e%%a, C $to, &e3a, ta%%o o #o te5a, a!5, se3i%%as, et#.,. E% a#eite esen#ia% a#os6 t$3- a a esta #ontenido en %as #4%$%as /e"eta%es en Co 3a de "%*-$%os. Si toda %a (%anta #ontiene a#eites esen#ia%es es 3$& ( o-a-%e A$e #ada * "ano (osea $no de diCe ente #a%i6 dad & #o3(osi#i*n A$!3i#a. Ma&o endi3iento en esen#ias se Ba o-tenido en e% #aso, tanto de %a (a te /e"etati/a #o3o de %as se3i%%as de Binojo de ( o#eden#ia e#o%*"i#a +C$ad o :.@,. Ade3Ds %as se3i%%as a#$6 3$%an $na ( o(o #i*n e%e/ada de a#eite esen#ia%, C ente a% a#$3$%ado en %a (a te Be -D#ea. C$ad o :.@. 2endi3ientos en a#eites esen#ia%es de se3i%%a & (a te Be -D#ea de% Binojo e#o6 %*"i#o & #on/en#iona%.
MATERIAL <EGETAL 'a te Be -D#ea. C$%ti/o #on/en#iona%. 'a te Be -D#ea. C$%ti/o e#o%*"i#o. Se3i%%as. C$%ti/o #on/en#iona%. Se3i%%as. C$%ti/o e#o%*"i#o. P!%$ ,!%#0) F(G 7?99 7>99 >?99 >999 P!%$ )&!i#! F(G @.8= ?.@> @=.7 @<.J R!"*i i!"#$ FLG 9.9?: 9.9>9 9.>> 9.><

'o %o A$e se #on#%$&e A$e %a (%anta de Binojo #$%ti/ada -ajo t4#ni#as de AE es 3Ds a o3D6 ti#a A$e %a #o es(ondiente en #$%ti/o #on/en#iona% &a A$e e% #ontenido en a#eite esen#ia% de %a (a te Be -D#ea de% Binojo e#o%*"i#o es $n 8?M 3Ds A$e en %a (%anta #$%ti/ada -ajo t4#ni#as #on/en#iona%es. A %a (a , %a #a(a#idad de ese /a de n$t ientes es 3a&o en %as se3i%%as e#o%*"i#as, &a A$e e% endi3iento en esen#ia es $n @9M s$(e io . Tanto so- e %a #o3(osi#i*n de %a esen#ia, #o3o so- e e% endi3iento de %a 3is3a, %os Ca#6 to es a3-ienta%es +a%tit$d, s$e%o, #ondi#iones #%i3Dti#as, a)o 3eteo o%*"i#o,, %a (a te de %a (%anta, /a iedad, edad de %as (%antas, e#oti(o, #%on a tiCi#ia% se%e##ionado, %a-o es #$%t$ a6 %es, Ce ti%i5antes, 3o3ento de %a sie"a & siste3as de e0t a##i*n, son dete 3inantes (a a %a /a ia-i%idad de %a 3is3a, teniendo en #$enta A$e se Ban #ont o%ado todos %os Ca#to es, e0#e(to %os de(endientes a% siste3a de ( od$##i*n, se ($ede $%ti3a A$e %as diCe en#ias o-se /adas son de-idas a %as t4#ni#as a" on*3i#as e#o%*"i#as & #on/en#iona%es. La #a a#te !sti#a ( in#i(a% de a3-os a#eites es s$ a%to #ontenido de 4te 6aneto% Cen*%i#o, A$e es %a -ase de% sa-o anisado o %i#o oso. 'o #onsi"$iente, estos a#eites se $ti%i5an a /e#es en %i#o es, #onCite !a, ( od$#tos Ca 3a#4$ti#os en %os A$e se ( e#isa ese sa-o . E%

1.9

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

Binojo tiene $na 3a #ada a##i*n antis4(ti#a de-ida a %a Cen#Bona, & #a 3inati/a +e%i3ina#i*n de "ases, (o e% aneto%, ade3Ds de e$(4(ti#a +di"esti/a,. De% anD%isis de %os #o3(onentes de %os a#eites & s$ (oste io identiCi#a#i*n, 3ediante # o6 3ato" aC!a de "ases63asas, se #on#%$&e A$e en %os a#eites esen#ia%es de% Binojo, e% #o36 (onente 3a&o ita io es, en todos %os #asos e% a#eto% +C$ad o :.?,. Siendo este #o3(onen6 te $n ?9M s$(e io en e% #aso de% a#eite de se3i%%a e#o%*"i#a. E% Be#Bo de ( esenta 3a&o #on#ent a#i*n de% #o3(onente 3a&o ita io, /a%o a 3Ds (ositi/a3ente %a #a%idad de estos a#eites, &a A$e $na de %as #$a%idades 3Ds ( e#iadas en %os a#eites esen#ia%es es A$e e% #o3(onente 3a&o ita io, ( esente $n e%e/ado " ado de ($ e5a. E%%o (e 3ite A$e %a ind$s6 t ia ($eda $ti%i5a a#eites esen#ia%es nat$ a%es, CD#i%3ente ($ iCi#a-%es. C$ad o :.?. Co3(osi#i*n (o #ent$a% 3a&o ita ia de %os a#eites esen#ia%es de se3i%%a & (a te Be -D#ea de% Binojo e#o%*"i#o & #on/en#iona%.
>ERB?CEA >ERB?CEA SEMILLA SEMILLA ECOLGICA CON<ENCIONAL ECOLGICA CON<ENCIONAL C$ /$"!"#! #R F i",#$%G L DE ?REA TOTAL L DE ?REA TOTAL L DE ?REA TOTAL L DE ?REA TOTAL

A"!#$l A"i%)l*!6i*$ Li $"!"$ E%#0)($l :!"&6$l :!"&6$") :i#$l O#0$%

@9.<J= @9.>J8 J.:7J <.7<? @9.@>? :.=@@ ?9.@J8

JJ.?<J <.98J =.78? >.988 8.9:7 @.@7= @.@>@ J.>7<

J:.@89 J.8>J @@.<@@ >.9@< 8.88: @.@:> ?.9<< 8.<=>

:<.=8@ 6 >.:89 :.<J> 6 7.=== 6 @.7=:

J:.J?9 :.7?8 7.::> :.:7< 6 7.7=> 6 ?.:>9

En e% est$dio de #o3(onentes de %os a#eites esen#ia%es ( o#edentes de %as #o te5as de C $tos #!t i#os, en #on# eto de %os C $tos de %a /a iedad %ane6%ate. Se Ban identiCi#ado ?@ #o3(onentes (a a %os a#eites de %os C $tos e#o%*"i#os & ?8 #o3(onentes (a a %os a#eites de %os C $tos #on/en#iona%es. De e%%os, e0isten = #o3(onentes identiCi#ados A$e ( esentan $na #on#ent a#i*n s$(e io a% @M, (a a %os a#eites de #o te5as de #!t i#os #on/en#iona%es A$e #onstit$&en e% <@.7JM de %a C a##i*n /o%Dti% de %as #o te5as de estos C $tos. De %os C $6 tos e#o%*"i#os se Ban identiCi#ado J #o3(onentes 3a&o ita ios +W@M, A$e ( esentan e% <J.?JM de esta C a##i*n /o%Dti% +Ki". :.@8,. Ent e %os #o3(onentes, e% %i3oneno #onstit$&e e% 3a&o ita io de% a#eite esen#ia% de na an6 ja, (e o #o3o Bid o#a -$ o, no #ont i-$&e a s$ a o3a, 4ste es de-ido a #o3(onentes o0i6 "enados, ( in#i(a%3ente a%deB!dos. E% #ontenido de d6%i3oneno (a a %os a#eites de #!t i#os de %a /a iedad #on/en#iona% es de $n J7M C ente a %a e#o%*"i#a #on $n =8M. En e% #aso de%

170

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

%ina%oo% es a% #ont a io, e0iste 3Ds #antidad en %a #on/en#iona% #on $n <.=M C ente a %a e#o6 %*"i#a A$e a(enas %%e"a a% 8M. E% o#tana% & e% aneto% se identiCi#an so%o en %os a#eites e#o6 %*"i#os, #on #on#ent a#iones ent e ?.=68.>M, es(e#ti/a3ente. En %a /a iedad #on/en#iona% se o-se /a %a identiCi#a#i*n de 3Ds #o3(onentes, desta#ando %a ( esen#ia de% a6te (ineo%, a#etato de te (ineo%, de#ana%, ?6#a en6>6o%, %i3onenodio% & TD6@, A$e ondan /a%o es a% ede6 do de% @.?M Basta e% 8.JM, desta#ando %os 7.?M de %a #a /ona. La #o3(osi#i*n de %os a#eites de #o te5as de #!t i#os, ade3Ds de %os Ca#to es e0te nos, de(ende D de %os Ca#to es int !nse#os a %a /a iedad. 'o e%%o, en %a Ki". :.@> se 3$est a %a #o3(a a#i*n ent e %a #o3(osi#i*n de %os a#eites esen#ia%es de %a #o te5a de C $tos de %a /a iedad na/e% #on/en#iona% & e#o%*"i#a, A$e diCie e, de %a ana%i5ada (a a %a /a iedad %ane6 %ate. Ent e %os #o3(onentes 3a&o ita ios (a a e% a#eite de #o te5as de na/e%, desta#a e% d6 %i3oneno, en ( o(o #iones 3$& si3i%a es (a a %os dos ti(os de a#eites +#on/en#iona% & e#o6 %*"i#o,. E% af6t$&eno, se"$ndo #o3($esto en i3(o tan#ia ( esenta ta3-i4n C a##iones 3$& si3i%a es (a a a3-os ti(os de a#eites. 'o ot a (a te e% %ina%oo% estD 3Ds ( esente en e% a#eite #on/en#iona% +?.@?M C ente a% @.7M o-tenido en e% a#eite e#o%*"i#o,. 'o I%ti3o des6 ta#a A$e ent e %os a%deB!dos, en e% a#eite #on/en#iona% a(a e#e e% o#tana%, 3ient as A$e en e% a#eite e#o%*"i#o es e% de#ana% e% #o3($esto A$e a(a e#e 3a&o ita ia3ente. Se"In SDn#Be5 & 'ino +@<<:,, desde e% ($nto de /ista #o3e #ia%, %a #a%idad de% a#eite de na anja se j$5"a ( in#i(a%3ente (o e% #ontenido en de#ana%, (o %o A$e e% a#eite e#o%*"i#o o-teni6 do de %a /a iedad na/e%, ( esenta -$enas #a a#te !sti#as #$a%itati/as, atendiendo a s$ #on6 tenido en de#ana%.
<9 =9 FLG :9 J9 79 >9 89 ?9 @9 9 E#o%*"i#o Con/en#iona%

C$"&!"#0)&i'

C$ /$"!"#!%
:i(,0) 7.13. C$ /$%i&i'" /$0&!"#,)l *!l )&!i#! !%!"&i)l *! &$0#!9) *! l)"!Hl)#! &$"5!"&i$")l + !&$H l'(i&$.

171

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

<9 =9 FLG :9 J9 79 >9 89 ?9 @9 9

E#o%*"i#o

Con/en#iona%

C$"&!"#0)&i'

C$ /$"!"#!% :i(,0) 7.14. C$ /$%i&i'" /$0&!"#,)l *!l )&!i#! !%!"&i)l *! &$0#!9) *! ")5!l &$"5!"&i$")l + !&$l'(iH &).

Se (od !a #on#%$i A$e %os ( od$#tos de ( od$##i*n e#o%*"i#a, son a%i3entos 3Ds a o3Dti6 #os, (o #ontene $na C a##i*n en a#eites esen#ia%es 3a&o . 'o ot a (a te, %a #o3(osi#i*n de %os a#eites esen#ia%es /a a de(ende C$nda3enta%3ente de %a es(e#ie, (a te ana%i5ada, /a iedad, #ondi#iones edaCo#%i3Dti#as, & ( D#ti#as de #$%ti/o. 'o %o A$e es(e#ta a estas I%ti3as, (a e#e A$e %os a#eites o-tenidos de es(e#ies ( od$#idas (o t4#ni#as de AE, #on6 tienen %os #o3(onentes 3a&o ita ios en ( o(o #i*n si"niCi#ati/a3ente s$(e io , 3Ds ($ os & #on $n /a%o #$a%itati/o diCe en#ia%. <)l$0)&i'" %!"%$0i)l. En e% est$dio #o3(a ati/o de B$e/os se ea%i5* $na /a%o a#i*n sen6 so ia% e%ati/a, #on $n tota% de @9 #atado es A$e des#ono#!an e% o i"en de %as 3$est as. La /a%o a#i*n se ea%i5* so- e B$e/os #o#idos +Ki". :.@7, +a3-os ti(os de B$e/os se #o#ie on (o se(a ado #on %a 3is3a #antidad de a"$a, i"$a% te3(e at$ a de #o##i*n e i"$a%es tie36 (os, & so- e to ti%%a, +Ki". :.@J, A$e se e%a-o * de Co 3a inde(endiente, -atiendo %os B$e6 /os ente os (o se(a ado, se #o#ina on #on %a 3is3a #antidad de sa% & de a#eite & -ajo %os 3is3os tie3(os de #o##i*n & %a te3(e at$ a, a $n %ado & a ot o.

172

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

:i(,0) 7.1-. >,!5$% &$&i*$% i"#!"%i5$% Fi9@,i!0*)G + !&$l'(i&$% F*!0!&6)G.

:i(,0) 7.1.. T$0#ill) *! 6,!5$ i"#!"%i5$ Fi9@,i!0*)G + !&$l'(i&) F*!0!&6)G.

E% #o%o de %os B$e/os #o#idos C$e $n at i-$to /a%o ado (eo en %os de ( o#eden#ia e#o%*6 "i#a +Ki". :.@:,, &a A$e %os B$e/os e#o%*"i#os tienen $n #o%o 3Ds a3a i%%o A$e en %os B$e6 /os de ( od$##i*n intensi/a A$e son 3Ds ana anjados, in#%$so des($4s de #o#ina %os. A%"$nos est$dios de 3e #ado, #o3o e% de 2o#Be +Qe nande5 et a%., ?99@,, indi#an A$e %os #ons$3ido es -$s#an B$e/os de #o%o es oji5os o na anjas 3$& C$e te, (o %o A$e %os tonos a3a i%%entos 3$& - i%%antes de %os B$e/os de ( od$##i*n e#o%*"i#a no se aso#ian #on $n B$e/o de #o%o es a#e(ta-%es, de-ido a A$e %a a( e#ia#i*n de% #ons$3ido estD 3odiCi#ada (o %os (at ones de /enta de %os B$e/os de ( od$##i*n intensi/a, #$&o #o%o de %a &e3a ($ede se 3odiCi#a #on #o%o antes, a)adidos #on e% (ienso. La te0t$ a o sensa#i*n A$e ( od$#e %a est $#t$ a o dis(osi#i*n de %os #o3(onentes de% a%i6 3ento, e% "$sto o sa-o & %a /a%o a#i*n "%o-a% de %os B$e/os #o#idos Ba sido #$antiCi#ada

173

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

de Co 3a si3i%a (a a a3-os ti(os de B$e/os, a$nA$e %os de ( od$##i*n e#o%*"i#a se Ban /a%o ado #on ni/e%es s$(e io es, es de#i , e% #atado se de#anta Ba#ia %os at i-$tos de te06 t$ a, "$sto & /a%o a#i*n "%o-a% A$e ( esentan %os B$e/os #o#idos ( o#edentes de "a%%inas (onedo as de "anade !a e#o%*"i#a.
@> @? P,"#,)&i'" @9 = J > ? 9 C$l$0 T!I#,0) G,%#$ Gl$4)l E#o%*"i#o Intensi/o

:i(,0) 7.17. R!%,l#)*$% *! l) 5)l$0)&i'" %!"%$0i)l !" !l 6,!5$ &$&i*$.

En e% #aso de %a /a%o a#i*n de %a to ti%%a, se o-se /a A$e e% #atado a( e#ia 3enos e% #o%o de %as to ti%%as de B$e/os e#o%*"i#os A$e %as de %os B$e/os intensi/os +Ki". :.@=,, de-ido a ( eCe en#ias 3a #adas (o %a #ost$3- e & %a aso#ia#i*n de% #o%o intenso, a $n B$e/o de #a%idad. Ade3Ds es (osi-%e A$e %os #o%o antes de% B$e/o intensi/o s$C an de" ada#i*n, (o e% eCe#to de %a te3(e at$ a a(%i#ada en e% ( o#eso de e%a-o a#i*n & A$e 3odiCi#a %a a( e6 #ia#i*n /is$a% de% #o%o de %a to ti%%a. Los #atado es a( e#ian ta3-i4n #on 3a&o ($nt$a#i*n %a te0t$ a & e% "$sto de %as to ti%%as de B$e/os e#o%*"i#os, a% i"$a% A$e en e% #aso de %os B$e/os #o#idos, tienen 3ejo (a%ata6 -i%idad & son B$e/os #on 3$#Bos 3Ds 3ati#es de sa-o A$e %os B$e/os ( o#edentes de %a a/i#$%t$ a intensi/a. La a( e#ia#i*n Cina% indi#a A$e %as to ti%%as A$e ( o/ienen de B$e/os e#o6 %*"i#os estDn 3Ds a#e(tadas, A$e %as intensi/as.
>,!5$% !" #$0#ill)
@? @9 = J > ? 9 C$l$0 T!I#,0) G,%#$ Gl$4)l E#o%*"i#o Intensi/o

:i(,0) 7.18. R!%,l#)*$% *! l) 5)l$0)&i'" %!"%$0i)l !" l) #$0#ill).

174

:. AUMENTO DE LOS AT2I;UTOS SENSO2IALES DE CALIDAD: AS'ECTO, TEVTU2A Y KLA.O2

A$nA$e e% #o%o de %os B$e/os e#o%*"i#os tiene $na a#e(ta#i*n 3eno /a%o ada, (o e% 3o3ento, de-ido a %os #Dnones esta-%e#idos (o e% 3e #ado, %a 3a&o (a%ata-i%idad & 3a&o "a3a de sa-o es %e oto "an a %os B$e/os ( o#edentes de %a a/i#$%t$ a e#o%*"i#a $n 3a&o /a%o de #ata "%o-a% A$e a %os B$e/os de ( o#eden#ia intensi/a, ade3Ds de% esto de at i-$tos (ositi/os A$e #on%%e/an todos %os a%i3entos A$e estDn ( od$#idos -ajo e% a3(a o de %a a" i#$%t$ a & "anade !a e#o%*"i#a. Co3o #on#%$si*n a este a(o tado se (od !a de#i A$e %os a%i3entos de ( od$##i*n e#o%*"i6 #a ( esentan, en "ene a% 3eno es #a%i- es, a$nA$e %as Co 3as de %os 3is3os se ada(tan 3Ds a %as t!(i#as de %as /a iedades, sin deCo 3a#iones. Los #o%o es so- e todo, %os /e des, es de#i , %os #ontenidos en #%o oCi%as o %os e%a#ionados #on %a a(%i#a#i*n de Ce ti%i5antes nit o"enados de s!ntesis & %a Cotos!ntesis, son 3Ds intensos en %os a%i3entos de Boja de ( o6 #eden#ia #on/en#iona%. La int od$##i*n de #o%o antes en %a #o3(osi#i*n de %os (iensos de %as "a%%inas de ($esta de siste3as #on/en#iona%es, ind$#e a B$e/os #on 3a&o intensidad de #o%o de &e3a, a$nA$e #on $na e(e #$si*n so- e %a sa%$d (e j$di#ia%, (o e% a%to ies"o en %a in"esta de estos aditi/os de% (ienso. Ade3Ds, %os a%i3entos e#o%*"i#os son 3Ds a o6 3Dti#os.

17-

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 176

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 177

=. TI'IKICACIN DE LOS ALIMENTOS ECOLGICOS Y CON.ENCIONALES

8. TIPI:ICACIN DE LOS ALIMENTOS ECOLGICOS Y CON<ENCIONALES


E% anD%isis dis# i3inante se $ti%i5a (a a #%asiCi#a o ti(iCi#a a distintas o-se /a#iones o indi6 /id$os en " $(os a%te nati/os. Esta #%asiCi#a#i*n se eCe#tIa a (a ti de %os /a%o es de $n #on6 j$nto de /a ia-%es 3edidas so- e %os indi/id$os a %os A$e se ( etende #%asiCi#a . Cada indi6 /id$o ($ede (e tene#e a $n so%o " $(o. E% o-jeti/o ( in#i(a% de% anD%isis dis# i3inante es #a%#$%a %as #o3-ina#iones %inea%es de %as /a ia-%es #%asiCi#ado as A$e 3a0i3i#en %a diCe en6 #ia ent e " $(os. Las C$n#iones o-tenidas 3ediante estas #o3-ina#iones %inea%es son %as C$n#iones dis# i3inantes. 'a a e% anD%isis dis# i3inante #o3(%eto A$e (e 3ita #%asiCi#a %os C $tos #!t i#os en C$n#i*n de% ti(o de #$%ti/o, se Ba $ti%i5ado #o3o /a ia-%es #%asiCi#ado as, e% #ontenido en 5$3o, #o 6 te5a, /ita3ina C, s*%idos so%$-%es, a#ide5 tota%, as! #o3o e% " oso de %a #o te5a, s$ !ndi#e de #o%o & s$ #ontenido en a#eites esen#ia%es. 'a a e% #D%#$%o de %as C$n#iones dis# i3inan6 tes A$e a&$den a diCe en#ia ent e %os dos siste3as de #$%ti/o, se Ba t a-ajado #on $n tota% de << 3$est as de #!t i#os, & #ada 3$est a estD Co 3ada (o > C $tos. Se Ba o-tenido $na C$n#i*n #an*ni#a dis# i3inante, estad!sti#a3ente si"niCi#ati/a a% <7M de #onCian5a, #on $n a%to ni/e% de #o e%a#i*n & #on %a A$e se e0(%i#a e% @99M de %a /a ia-i%idad. Se o-se /a A$e %os (a D3et os A$e 3Ds #ont i-$&en a %a #%asiCi#a#i*n son %a a#ide5 tota% & e% #ontenido en a#eite esen#ia% +Ki". =.@,. Mediante esta #%asiCi#a#i*n se indi#a A$e %os C $6 tos #!t i#os de ( od$##i*n e#o%*"i#a se #a a#te i5an (o $n 3a&o ni/e% de a#eites esen#ia6 %es, & 3a&o #ontenido en s*%idos so%$-%es, en #o3(a a#i*n #on %os de ( od$##i*n #on/en6 #iona% A$e se #a a#te i5an (o ( esenta 3a&o a#ide5, & " oso de %a #o te5a.
@,7 @ 9,7 9 69,7 6@ 6@,7 6?
:i(,0) 8.1. C$!3i&i!"#!% !%#)"*)0i9)*$% *! l) 3,"&i'" *i%&0i i")"#! !" l) &l)%i3i&)&i'" *! l$% 30,#$% &1#0i&$% !" 3,"&i'" *!l #i/$ *! &,l#i5$.

177

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 178

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

En e% est$dio de% B$e/o, e0iste $na est e#Ba e%a#i*n ent e e% #o3(o ta3iento de %os (a D6 3et os de #a%idad inte na en C$n#i*n de A$e (e tene5#a a $n siste3a de ( od$##i*n e#o%*6 "i#o o intensi/o. Esta inCo 3a#i*n se o-tiene a (a ti de %a 3at i5 de #o e%a#iones de %os (a D3et os A$e e#o"en %os /a%o es de #ada 3$est a & de s$ #o es(ondiente siste3a de ( od$##i*n. Las /a ia-%es A$e estDn #o e%a#ionadas ent e s! & A$e son ade3Ds s$Ci#iente6 3ente inde(endientes de ot as, se a" $(an en Ca#to es. Cada Ca#to estD #onstit$ido (o $na #o3-ina#i*n %inea% de $n s$-#onj$nto de %as /a ia-%es o i"ina%es & es inde(endiente de %os ot os Ca#to es. Los es$%tados indi#an %os t es (a D3et os A$e 3Ds inC%$&en en %a #%asiCi#a#i*n son %as $ni6 dades Qa$"B, e% #o%o de %a &e3a & e% #ontenido en ( ote!na +Ki". =.?,, de Co 3a A$e %a C$n6 #i*n #%asiCi#ado a se !a: 9.<J?97? Unidades Qa$"B69.8>=< 2o#Be69.9:=< ' ote!na. Se o-se /a A$e %os B$e/os e#o%*"i#os se #a a#te i5an (o $n 3a&o /a%o de %as $nidades Qa$"B +siendo este (a D3et o e% de 3a&o (eso es(e#!Ci#o a %a Bo a de %a #%asiCi#a#i*n,, 3eno /a%o de% #o%o de %a &e3a & $n ni/e% 3$& si3i%a , a %os intensi/os, de% #ontenido en ( ote!na +a$nA$e este (a D3et o es #%a a3ente diCe en#iado ,. En $n est$dio de %e#B$"a se ea%i5* e% anD%isis de e%a#iones 3ediante $n anD%isis Ca#to ia% de 7 /a iantes de% 3ate ia% /e"eta% +B$3edad, #eni5as, nit atos, 3o%i-deno & sodio, #on e% Cin de intenta e0(%i#a e% 3e#anis3o de %a a#$3$%a#i*n de nit atos en %as Bojas de% 3ate6 ia% /e"eta% +e#o%*"i#o & #on/en#iona%,, inde(endiente3ente de% siste3a de ( od$##i*n & de% ti(o de ie"o eCe#t$ado, teniendo en #$enta %a "%o-a%idad de %as 3$est as ana%i5adas.

@ E#o% *"i#o ? Int en si /o @:. J

P0$#!1")

@7. J @8. J @@. J <. J 9 ?9 >9 J9 =9 @99 @?9 > @> @? @9 J = C$l$0

U.> .

+! )

:i(,0) 8.2. Cl)%i3i&)&i'" *! %i%#! )% *! /0$*,&&i'" *! 6,!5$% F!&$l'(i&$% ! i"#!"%i5$%G !" 3,"&i'" *! l)% ,"i*)*!% >),(6, &$l$0 *! +! ) + &$"#!"i*$ !" /0$#!1").

E% es$%tado de% anD%isis Ca#to ia% indi#a A$e e0isten t es Ca#to es ( in#i(a%es #on %os A$e se #onsi"$e e0(%i#a e% :>.@@M de %a /a ia-i%idad de %a tota%idad de 3$est as ana%i5adas +Ki". =.8,.

178

=. TI'IKICACIN DE LOS ALIMENTOS ECOLGICOS Y CON.ENCIONALES

1.2 :)&#$0 3 0.9 0.. 0.3 0


Ni#0)#$% H0.3 H0.9 H0.. H0.3 0 0.3 0.. 0.9 :)&#$0 1 M$ N) C!" i 9)% >, >, !*)* i#)#

1.19 0.89 0.-9 :)&#$0 2 0.29 H0.01

:i(,0) 8.3. R!/0!%!"#)&i'" *!l )"8li%i% 3)&#$0i)l *! F6, !*)*, &!"i9)%, "i#0)#$%, !l )#!0i)l 5!(!#)l )")li9)*$ F!&$l'(i&$ + &$"5!"&i$")lG.

$li4*!"$ + %$*i$G !"

En /ista de %os es$%tados & atendiendo a% Ca#to @ de% anD%isis Ca#to ia%, se ($ede #on#%$i A$e, $n a$3ento de %a B$3edad en %as %e#B$"as #ond$#e a $na dis3in$#i*n de% #ontenido 3ine a%, inde(endiente3ente de% siste3a de ( od$##i*n, siendo 3Ds a#$sado en %as %e#B$6 "as ( od$#idas #on/en#iona%3ente, (o %o tanto, $na dis3in$#i*n de %a #a%idad n$t iti/a & 3eno esisten#ia a% a%3a#ena3iento. De% Ca#to ?, se ded$#e A$e, $n a$3ento de %a #on6 #ent a#i*n en nit atos #on%%e/a a $n a$3ento de% #ontenido en sodio, (o tanto, ($ede "ene6 a eCe#tos t*0i#os a %as (%antas si %a a#ti/idad de %a nit ato ed$#tasa es de3asiado e%e/a6 da, ( od$#iendo ade3Ds, a#$3$%a#i*n de nit itos. 2es(e#to a% Ca#to 8, no se ($ede de#i A$e $n a$3ento de 3o%i-deno #ond$5#a a $na dis3in$#i*n de %os nit atos, a$nA$e ($eden e0isti inte Ce en#ias de-ido a% anD%isis de %a "%o-a%idad de todas %as 3$est as /e"eta%es, tanto de ( od$##i*n #on/en#iona% #o3o e#o%*"i#a.

179

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 180

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 181

<. LOS ALIMENTOS SANOS '2O.IENEN DE SUELOS SANOS

9. LOS ALIMENTOS SANOS PRO<IENEN DE SUELOS SANOS


En e% #on#e(to a" on*3i#o, e% s$e%o es e% #onj$nto de 3ate ia%es de s$(e Ci#ie A$e, a %o %a "o de 3$#Bos a)os, Ban %%e"ado a o dena se en #a(as Bo i5onta%es, A$e %e #onCie en $na se ie de ( o(iedades C!si#as & A$!3i#as, A$e (e 3iten e% desa o%%o de %a /e"eta#i*n & de %a /ida ani3a%. Estas #a(as $ Bo i5ontes de% s$e%o, s$ #o%o , s$ es(eso , & s$ #o3(osi#i*n son e% es$%tado de %a a##i*n & nat$ a%e5a de% 3edio, as! #o3o de %os o "anis3os A$e en 4% Ba-i6 tan. E% s$e%o de-e se #onside ado #o3o $n e#osiste3a, en e% #$a%, %a a##i*n e0te io ($ede des#o3(ensa %o. Esta t ansCo 3a#i*n es %%e/ada a #a-o (o %os Ca#to es edDCi#os, #%i3Dti6 #os & -io%*"i#os. So- e %os dos ( i3e os e% Bo3- e no ($ede inC%$i , (e o en #a3-io e% Bo36 - e si a#tIa so- e e% Ca#to -io%*"i#o. E% Ca#to -io%*"i#o inC%$&e so- e %a 3ate ia o "Dni#a des#o3(oni4ndo%a en s$stan#ias o #o3($estos 3Ds sen#i%%os & en "ene a% so%$-%es, #o3o ( ote!nas, Bid atos de #a -ono o D#idos o "Dni#os #o3(%ejos. Los es(onsa-%es de estas t ansCo 3a#iones son %os 3i# oo "anis3os A$e se en#$ent an en %os s$e%os. La -io3asa edDCi#a es e% #onj$nto de 3i# oo "anis3os, 3i# oCa$na & en5i3as e0t a#e%$%a6 es, A$e a#tIan en e% s$e%o so- e %a 3ate ia o "Dni#a, ( od$#iendo %as ea##iones de B$3i6 Ci#a#i*n & 3ine a%i5a#i*n de% s$e%o. La ( in#i(a% a##i*n de %a Ca$na edDCi#a es so- e %a des6 inte" a#i*n, des#o3(osi#i*n, 3e5#%a & si3(%iCi#a#i*n de %a 3ate ia o "Dni#a. As! ($es %a (a ti#i(a#i*n de %a Ca$na en %a Co 3a#i*n de% s$e%o es indi e#ta. Los 3i# oo "anis3os a#tI6 an so- e %a 3ate ia o "Dni#a (a a o-tene %a ene "!a ne#esa ia (a a s$ desa o%%o & # e#i6 3iento & e% #a -ono (a a %a Co 3a#i*n de n$e/o 3ate ia% #e%$%a , & " a#ias a %a des#o3(o6 si#i*n s$C ida (o este ataA$e, e% s$e%o se -eneCi#ia de %as #a a#te !sti#as A$e a(o ta %a 3ate ia o "Dni#a en %os s$e%os. 'o tanto $na 3a%a a#ti/idad -io%*"i#a ($ede des#$- i se (o $n e0#eso de 3ate ia o "Dni#a. Esto ($ede e%a#iona se #on /a%o es de (Q e0#esi/a6 3ente e0t e3os #on #ondi#iones asCi0iantes (o $na deCi#iente est $#t$ a esen#ia%3ente deCi#ien#ia de Ca, e0#eso de N6NQ>b , te0t$ as #on a-$ndantes %i3os & a enas Cinas, in$nda6 #iones te3(o a%es, #ond$#ti/idad e%4#t i#a 3$& -aja & e%a#iones CLN e%e/adas. Las ( D#ti#as de a" i#$%t$ a intensi/a o #on/en#iona% 3odiCi#an %os eA$i%i- ios nat$ a%es de% s$e%o, dis3in$&endo %os #ontenidos de 3ate ia o "Dni#a, a$3entando %a ( esen#ia de esi6 d$os, in# e3entando %a e osi*n, et#. 'o eje3(%o, $n %a-o eo intensi/o ( od$#e $na e osi*n de% s$e%o a" !#o%a, A$e ($ede a%#an5a e% =9M de %a s$(e Ci#ie #$%ti/ada +A%tie i, @<=8,, #on s$ (oste io e3(o- e#i3iento en #o%oides 3ine a%es & o "Dni#os A$e aCe#tan (a$%atina3en6 te a %a 3i# oCa$na & %a Ce ti%idad de% s$e%o. Ta3-i4n Ba& A$e tene en #$enta A$e $n %a-o eo e0#esi/o o3(e %a est $#t$ a de% s$e%o, ( edis(oniendo a %as (a t!#$%as #o%oida%es a se t ans(o tadas (o e% a"$a de es#o ent!a, Ca/o e#iendo as! %a a#$3$%a#i*n en a"$as s$-te6 Dneas &Lo s$(e Ci#ia%es. La a" i#$%t$ a e#o%*"i#a, #o3o &a se Ba #o3entado, e#$(e a %a #$%t$ a a" !#o%a & C$nda6 3enta s$s ( in#i(ios en %a i3(o tan#ia de% #ono#i3iento de %os ( o#esos nat$ a%es, %as

181

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 182

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

/a iedades & a5as a( o(iadas a %as #ondi#iones de #ada 5ona, %os #i#%os de #$%ti/o dete 6 3inados (o e% #%i3a & e% s$e%o & e% a( o/e#Ba3iento !nte" o & sostenido de %os ( o#esos nat$ a%es. Esto no si"niCi#a a-andona %os 3ode nos #ono#i3ientos t4#ni#os, sino C$nda6 3enta se en e%%os (a a #o3( ende 3ejo %a a5*n de se de %as t4#ni#as t adi#iona%es. E% ( in#i(a% o-jeti/o, & (o tanto diCe en#ia, #on %a a" i#$%t$ a t adi#iona% es %a e%i3ina#i*n de ( od$#tos Citosanita ios & a-onos A$!3i#os. De este ( in#i(io se ded$#en e% esto de diCe6 en#ias ent e %as dos ( D#ti#as a" !#o%as, &a A$e a% e%i3ina %os ( od$#tos, A$e dis3in$&en %a 3i# oCa$na de% s$e%o, %a -io3asa edDCi#a es #a(a5 de ( od$#i , a (a ti de e%e3entos nat$ a%es +#o3o %a 3ate ia o "Dni#a, estos /e"eta%es o ani3a%es, %os n$t ientes ne#esa ios (a a s$ sost4n & e% de% #$%ti/o e0istente, sin ne#esidad de %a a(%i#a#i*n e0te io de ( od$#6 tos A$!3i#os +.an Geste% et a%., @<<J,. Las ( in#i(a%es diCe en#ias ent e %os siste3as de ( od$##i*n a" !#o%a e#o%*"i#a & #on/en6 #iona% se eC%ejan en #$ad o <.@. A% #onC onta %os s$e%os de ( od$##i*n e#o%*"i#a & #on/en#iona% Ba& A$e #ent a di#Ba #o36 (a a#i*n en %os as(e#tos de Ce ti%idad, es de#i en %a #a(a#idad de% s$e%o en s$3inist a n$t ientes (a a e% # e#i3iento de %a (%anta & en %a Ba-i%idad de% s$e%o (a a A$e estos n$t ien6 tes est4n ( ote"idos de %a %i0i/ia#i*n & Ca/o e5#a %a dis(oni-i%idad (a a e% #$%ti/o. Se ($eden distin"$i t es ti(os diCe entes de Ce ti%idad, de(endiendo de %a Co 3a en %a A$e se o-tienen %os n$t ientes, es de#i %a Ce ti%idad C!si#a, %a A$!3i#a & %a -io%*"i#a. C$ad o <.@. ' in#i(a%es diCe en#ias ent e %os siste3as de ( od$##i*n a" !#o%a e#o%*"i#a & #on/en#iona%.
TIPO DE ACTI<IDAD AGRICULTURA TRADICIONAL AGRICULTURA ECOLGICA

Si%#! )

Si3(%iCi#a#i*n ( od$#ti/a de% siste3a. Se(a a#i*n de %os D -o%es, #a3(os, Li"*!% + &!0&$% #$%ti/os, "anade !a & #$%ti/os es(e#ia%i5ados. N,#0i&i'" Ke ti%idad 3ediante Ce ti%i5antes & -io#idas. M)@,i")0i) Me#ani5a#i*n a%ta. S,!l$ Cont o% 3e#Dni#o de %a e osi*n. C,l#i5$% Mono#$%ti/os & es(e#ia%i5a#i*n C$"#0$l *! 3i#$%)"i#)0i$% C$%#!% P0$*,&#i5i*)* E%i3ina#i*n #on ( od$#tos A$!3i#os. ECi#ien#ia ene "4ti#a -aja e in($ts e%e/ados. .a iedades a%ta3ente ( od$#ti/as.

Di/e sidad de siste3a. Inte" a#i*n de %os D -o%es, #a3(os, #$%ti/os, "anade !a & #$%ti/os es(e#ia%i5ados Ke ti%idad 3ediante $na " an -io3asa en ota#i*n. Me#ani5a#i*n 3ode ada. Cont o% -io%*"i#o de %a e osi*n. C$%ti/os 3i0tos & di/e sidad ( od$#ti/a. EA$i%i- io n$t i#iona%, di/e sidad, 34todos nat$ a%es. ECi#ien#ia ene "4ti#a a%ta e in($ts -ajos. .a iedades 3ediana3ente ( od$#ti/as.

182

<. LOS ALIMENTOS SANOS '2O.IENEN DE SUELOS SANOS

La 3!0#ili*)* 31%i&) de% s$e%o se eCie e a aA$e%%os (a D3et os A$e (e 3iten, & de %os A$e de(ende, %a e0isten#ia de %os n$t ientes en e% s$e%o. Estos (a D3et os son #a(a#idad de inte #a3-io #ati*ni#o, s$3inist o de ene "!a, eten#i*n de B$3edad, (Q, et#. Estos (a D6 3et os de(enden en "ene a% de %a 3ate ia o "Dni#a de% s$e%o, ( in#i(a% es(onsa-%e de %a Co 3a#i*n & esta-i%idad de %os a" e"ados (o %a a##i*n de %as s$stan#ias BI3i#as. La 3!0#ili*)* @,1 i&) de% s$e%o es %a #onse#$en#ia de %as a(o ta#iones de %os e%e3entos a t a/4s de ( od$#tos A$!3i#os de s!ntesis, Ce ti%i5antes, & es %o A$e se #ono#e #o3o Ce ti6 %i5a#i*n. E% ( in#i(io -Dsi#o de %a Ce ti%i5a#i*n es %a estit$#i*n a% s$e%o de t es e%e3entos C$n6 da3enta%es (a a e% desa o%%o de% #$%ti/o +NLOL',, en a" i#$%t$ a #on/en#iona% en Co 3a de a-onos A$!3i#os so%$-%es #on %a dosis de a(%i#a#i*n #a%#$%ada de Co 3a #ient!Ci#a, a#o de a %as ne#esidades de% #$%ti/o. En AE, esta Ce ti%i5a#i*n ta3-i4n se ($ede #onse"$i #on %a a(%i#a#i*n de 3ate ia o "Dni#a si se ase"$ a s$ e/o%$#i*n Basta B$3$s. Ade3Ds #on esta in#o (o a#i*n se #onsi"$e a$3enta %os ni/e%es de 3i# oe%e3entos & de o "anis3os /i/os a% s$e%o. La 3!0#ili*)* 4i$l'(i&) de% s$e%o es o#asionada (o %a a##i*n de %os o "anis3os /i/os de% 3is3o so- e %os e%e3entos A$e se en#$ent an en 4%, o-teniendo #o3o es$%tado s$stan6 #ias ne#esa ias tanto (a a s$ desa o%%o #o3o (a a e% de% #$%ti/o. Cin#o #a a#te !sti#as de3$est an A$e e% s$e%o es $n o "anis3o /i/o: 3o/i3iento, es(i a#i*n, "ene a#i*n de #a%o , di"esti*n & e/o%$#i*n. Con e% o-jeti/o de ti(iCi#a & en#ont a (a D3et os diCe en#iado es en %os s$e%os e#o%*"i#os, se %%e/a on a #a-o est$dios en %os #$a%es se #$antiCi#a on %os ni/e%es de Ce ti%idad C!si#a, A$!6 3i#a & -io%*"i#a de diCe entes s$e%os e#o%*"i#os & #on/en#iona%es $-i#ados en 5onas de ( od$##i*n Bo t!#o%a de %a ( o/in#ia de .a%en#ia +Es(a)a,, (%antados en ese 3o3ento de #o% #Bina. Los (a D3et os ana%i5ados en %os diCe entes s$e%os si /ie on #o3o /a ia-%es #%asiCi6 #ado as (a a e% anD%isis dis# i3inante, e%i3inDndose des($4s de% est$dio ( e/io, aA$e%%as A$e 3enos #ont i-$&e on a %a #%asiCi#a#i*n, A$edando #o3o /a ia-%es #%asiCi#ado as, & (o %o tanto #o3o %as A$e 3Ds #ont i-$&en a %a #%asiCi#a#i*n, e% /a%o de% (Q en OC% o (Q (oten6 #ia%, e% #ontenido en C*sCo o asi3i%a-%e & %a a#ti/idad en5i3Dti#a. Ta3-i4n se o-se /* $na #%a a e%a#i*n ent e e% #o3(o ta3iento de %os (a D3et os ana%i5a6 dos en #ada 3$est a de s$e%o en C$n#i*n de s$ ( o#eden#ia +e#o%*"i#o o #on/en#iona%,, (o %o A$e se %%e/* a #a-o $n anD%isis Ca#to ia% #on e% o-jeti/o de o-tene $n nI3e o ed$#ido de Ca#to es #o3$nes inde(endientes e inte ( eta-%es A$e e#ojan %a 3a&o (a te de %a inCo 6 3a#i*n o i"ina% so- e %os s$e%os. Los es$%tados indi#an %a e0isten#ia de #$at o Ca#to es ( in#i(a%es #on %os #$a%es se #onsi"$e e0(%i#a e% ==.9:M de %a /a ia-i%idad de %os es$%ta6 dos o i"ina%es +C$ad o <.?,. Se o-se /a A$e (a a e% ( i3e Ca#to %os (a D3et os #on 3a&o (eso dent o de% anD%isis Ca#to ia% son %a #on#ent a#i*n en (otasio asi3i%a-%e, e% (Q en OC%, %a #on#ent a#i*n en iones nit itos, e% #ontenido 3ine a% tota%, 3ate ia o "Dni#a & B$3edad & %a #on#ent a#i*n de Ca?b, es(e#ti/a3ente. 'o ot a (a te, e% Ca#to > se(a a %a a#ti/idad en5i3Dti#a de% esto de (a D3et os, %o A$e indi#a A$e %os /a%o es de %a a#ti/idad en5i3Dti6 #a son %o s$Ci#iente3ente o-$stos #o3o (a a #onstit$i $n Ca#to inde(endiente en e% anD6 %isis Ca#to ia% A$e ana%i5a %os s$e%os e#o%*"i#os & #on/en#iona%es. Atendiendo a% Ca#to @ de%

183

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

anD%isis Ca#to ia%, se ($ede #on#%$i A$e $n a$3ento en e% #ontenido en 3ate ia o "Dni#a en %os s$e%os est$diados, e(e #$te en $n a$3ento de% #ontenido en 3ate ia% 3ine a%, en $n a$3ento en %a B$3edad, es de#i , de% #ontenido en a"$a adBe ida a %as (a t!#$%as de% s$e%o, & $n a$3ento de% #ontenido de %os iones inte #a3-ia-%es +Ob & Ca?b,, ade3Ds se o-se /a A$e se ( od$#e $na dis3in$#i*n de% (Q (oten#ia% +en OC%,, %o A$e (one de 3aniCiesto A$e %a ea%i5a#i*n de en3iendas o "Dni#as, 3ejo a %a est $#t$ a & #o3(osi#i*n de %os s$e%os +tanto e#o%*"i#os #o3o #on/en#iona%es,. E% t a-ajo se e(iti* en ot a 5ona ( od$#to a, dos #a3(a)as 3Ds ta de. En este #aso se ea%i5* $n anD%isis Ca#to ia% se%e##ionando $n nI3e o ed$#ido de Ca#to es #o3$nes, inde6 (endientes e inte ( eta-%es, A$e e#o"en %a 3a&o (a te de %a inCo 3a#i*n o i"ina%. O-teni4ndose t es Ca#to es ( in#i(a%es #on %os A$e se #onsi"$e e0(%i#a e% =7.=9M de %a /a ia-i%idad de %os es$%tados o-tenidos. E% #$ad o <.8 3$est a e% (eso A$e #ada $no de %os (a D3et os tiene en %os Ca#to es. Se o-se /a A$e (a a a% ( i3e Ca#to %os (a D3et os #on 3a&o (eso dent o de% anD%isis Ca#6 to ia% sonR %a 3ate ia o "Dni#a, %a a#ti/idad en5i3Dti#a & e% #ontenido en C*sCo o & en (ota6 sio. En e% se"$ndo Ca#to , %as /a ia-%es #on 3a&o (eso sonR %a B$3edad, e% #ontenido en nit atos & s$s Co 3as ed$#idas +nit itos & a3onio,. E% te #e Ca#to es %a #on#ent a#i*n en e% ion sodio #on $n @?M de %a /a ia-i%idad de %as 3$est as ana%i5adas. Se o-se /a A$e no e0iste nin"$na e%a#i*n #on %os de3Ds (a D3et os est$diados, es de#i , se t ata de $n Ca#6 to inde(endiente dent o de% anD%isis Ca#to ia%. Atendiendo a% Ca#to @ de% anD%isis Ca#to ia%, es ($ede #on#%$i A$e $n a$3ento de 3ate ia o "Dni#a "ene a 3a&o a#ti/idad en5i3Dti#a & 3a&o #on#ent a#i*n de C*sCo o & (otasio asi6 3i%a-%es & dis(oni-%es en e% s$e%o (a a se a-so -idos (o e% 3ate ia% /e"eta%. E% se"$ndo Ca#to i3(o tante o-tenido, estD Co 3ado (o $na #o3-ina#i*n donde e% 3a&o (eso %o tie6 nen %os (a D3et os de B$3edad, nit atos & s$s Co 3as ed$#idas. Se ded$#e, A$e $n a$3ento de %a B$3edad "ene a 3a&o #on#ent a#i*n de nit atos. Los s$e%os A$e (osean /a%o es e%e/ados de% Ca#to @ & 3Ds -ajos de% Ca#to ?, o-tienen 3ejo es #ondi#iones a" o6 n*3i#as, ta% & #o3o se #o es(onde #on %os s$e%os e#o%*"i#os, & (o #ont a en %os s$e%os #on/en#iona%es se o-tiene 3a&o si"niCi#ati/idad de% Ca#to ?. E% Ca#to 8, no deCine nin"In ti(o de s$e%o ana%i5ado, ade3Ds, e% sodio es e% Ini#o (a D3et o A$e a(a e#e #o3o C$nda6 3enta% sin nin"$na e%a#i*n #on ot o, (o tanto, se t ata de $n Ca#to i3(o tante a tene en #$enta en %os s$e%os +e#o%*"i#os * #on/en#iona%es,. Es ( o-a-%e A$e $n a$3ento de sodio en $n s$e%o dis3in$&a %a a#ti/idad en5i3Dti#a & en #onse#$en#ia $na dis3in$#i*n de %a a#ti6 /idad ed$#to a de %os nit itos a a3onio.

184

<. LOS ALIMENTOS SANOS '2O.IENEN DE SUELOS SANOS

C$ad o <.?. .a%o es estanda i5ados de %os (a D3et os de% s$e%o en e% anD%isis Ca#to ia%.
P)08 !#0$ C!"i9)% FLG >, !*)* FLG /> !" )(,) /> !" NCl C$"*,&#i5i*)* M. O. FLG NHNO3H NHNO2H NT C)2T N)T :'%3$0$ )%i il)4l! C)CO3 A. !"9i 8#i&) :)&#$0 1 0.838-8S 0.79820 69.?7@>J H0.88330 9.>9?J? 0.83.-3 9.@=<7< 0.8-370.90889 0.74094 9.9=<=8 69.@9:7> 69.J?:8@ 9.?J@?: :)&#$0 2 9.>=:99 9.77=?9 H0.82402 69.9J9@9 0.80827 69.9J=>? 0.7983. 9.>@=:@ 9.@7:99 9.>78<@ 9.@=9?7 69.@J=@7 9.J8789 9.9<><7 :)&#$0 3 69.997=8 69.9=J=: 9.9:>?7 9.97=7< 9.?=:== 9.87==: 69.?J>:@ 69.@>J7< 69.98@>< 69.8J:8> 0.73-81 0.92397 9.9<@J@ 69.@?>>8 :)&#$0 4 9.9J?8< 9.99?9< 69.8=9>< 69.8>>J@ 69.9J@<< 9.@8<7= 69.@>:9: 9.9J>7J 9.@78=: 69.@=>@@ 69.>JJ?: 9.9?8<< 9.899=7 0.83748

Zen ne" ita %os #oeCi#ientes #on 3a&o (eso dent o de% Ca#to

De% est$dio se ded$#e, A$e %a ( D#ti#a de in#o (o a 3ate ia o "Dni#a a %os s$e%os #o3o a(o te n$t i#iona%, e(e #$te en $na 3ejo a de %a a#ti/idad en5i3Dti#a de% s$e%o & Ca/o e#e %a dis(oni-i%idad de C*sCo o & (otasio (a a %a (%anta. Ade3Ds, se ed$#e %a a#$3$%a#i*n de %as Co 3as nit o"enadas so%$-%es en e% s$e%o, A$e a% 3is3o tie3(o se /en Ca/o e#idas (o $n a$3ento de% #ontenido en B$3edad de% s$e%o & en #onse#$en#ia s$s#e(ti-%e de se %i0i6 /iados. Es de#i , e% a(o te de 3ate ia o "Dni#a ed$#e %a #onta3ina#i*n de i/ada de %a a#$6 3$%a#i*n de nit atos en s$e%os & a#$!Ce os. 'o ot a (a te, e% i*n sodio es 3$& i3(o tante, (e o en #antidades e%e/adas, (a e#e se , A$e %a /ida de% s$e%o se /e aCe#tada & se o-tie6 nen s$e%os #on 3enos #a(a#idad de Ce ti%i5a#i*n (a a %as (%antas #$%ti/adas. C$ad o <.8. .a%o es estanda i5ados de %os (a D3et os des($4s de %a ota#i*n .a i3a0 en s$e%os.
P)08 !#0$ MATERIA ORG?NICA ACTI<IDAD ENDIM?TICA :S:ORO ASIMILABLE POTASIO ASIMILABLE >UMEDAD NITRATOS NITRITOS AMONIO SODIO :)&#$0 1 0.910190.824.29 0..90-37 0.8.722. 9.@:@::< 69.7@?<J9 9.J>?9@J 69.@>?J:? 9.@J:@@J :)&#$0 2 69.8J78?: 9.9?J@<= 9.>?@9?? 9.9>?97@ 0.870841 0.703894 0..97918 0.9.-792 9.9@>8@J :)&#$0 3 9.@@8>9< 69.9@:@:> 9.8:@=8> 9.?8::>> 9.98<=?: 9.?78>8J 69.@?<:JJ 69.9@<>?7 0.97324-

Zen ne" ita %os #oeCi#ientes #on 3a&o (eso dent o de% Ca#to

18-

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 186

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 187

@9. ;I;LIOG2AKA

10. BIBLIOGRA:A
A:SSA. FA(!"&! :0)"&)i%! *! S!&,0i#; S)"i#)i0! *!% Ali !"#%G. ?998. E/a%$ation des isA$es et -4n4Ci#es n$t itionne%s et sanitai es des a%i3ents iss$s de %ga" i#$%t$ e -io%o"iA$e, @=J ((. ALTIERI, M.A. @<=8. A" oe#o%o"!a. ;ases #ient!Ci#as de %a a" i#$%t$ a a%te nati/a. Ed. Ceta%. .a%(a aiso. ANDRERS, M.U RA<EN, C.A.U LEA, P.C.U SPRENT, C.I. ?99J. A o%e Co sBoot ( otein in sBoot6 oot d & 3atte a%%o#ation in Bi"Be (%ants. Anna%s oC -otan& <:, 86@9. BBC M,"*$.&$ . ?998. neUs.--#.#o.$PLBiLS(anisBLs#ien#eLneUsidh?99@999L?99@9=?7. BA>ORUN, T.U LUQIMONHRAMMA, A.U CRODIER, A.U ARUOMA, O.I. ?99>. Tota% (Beno%, C%a/onoid, ( oantBo#&anidin and /ita3in C %e/e%s and antio0idant a#ti/ities oC Ma$ itian /e"e6 ta-%es. Jo$ na% oC tBe s#ien#e oC Cood and a" i#$%t$ e =>, @7786@7J@. BLANNEMEYER, C.T.U AT>ERTON, R.U :RIEDMAN, M. @<<7. ECCe#t to (otato "%&#oa%Pa6 %oids a%(Ba6#Ba#onine and a%(a6so%anine on sodi$3 a#ti/e t ans(o t in C o" sPin. Jo$ na% oC A" i#$%t$ a% and Kood CBe3ist & >8, J8J6J8<. BUDADDIC, B.U NORAC, B.U LADIC, T.U OBRADO<IC, D. ?99?. ECCe#t oC s$((%e3entation UitB C$ and Yn on antio0idant en5&3e a#ti/it& in tBe at tiss$es. Kood 2es. Int. 87, ?@:6??9. CACKGL. C$ i%i'" *!l C$*!I Ali !"#)0i,%. @<<<. Di e#t i#es (a a %a ( od$##i*n, e%a6 -o a#i*n, etiA$etado & #o3e #ia%i5a#i*n de a%i3entos ( od$#idos o "Dni#a3ente. '$nto :. CAL<O REBOLLAR, M. @<<@. Aditi/os A%i3enta ios. ' o(iedades, a(%i#a#iones & eCe#tos so- e %a sa%$d. Mi a Edito es, Ya a"o5a @77 ((. CAO, G.U RUSSELL, R.M.U LISC>NER, N.U PRIOR, R.L. @<<=. Se $3 antio0idant #a(a6 #it& is in# eased -& #ons$3(tion oC st aU-e ies, s(ina#B, ed Uine o /ita3in C in e%de %& Uo3en. Jo$ na% oC n$t ition @?=, ?8=86?8<9. CANTLI::E, D.C. @<:?. Nit ate a##$3$%ation in /e"eta-%e # o(s as aCCe#ted -& (Boto(e6 iod and %i"Bt d$ ation. Jo$ na% A3e i#an So#iet& Co Qo ti#$%t$ a% S#ien#e <:, >@>6>@=. CEBOLLA CORNECO, C. SOLER, S. NUED, :. ?99?. Conse /a#i*n & $so de /a iedades t adi#iona%es de Bo t!#o%as. En: A#tas . Con" eso de %a SEAE. I Con" eso I-e oa3e i#ano de A" oe#o%o"!a, 7?<678J.

187

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 188

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

DE SILGUY, C. @<<<. La A" i#$%t$ a -io%*"i#a, t4#ni#as eCi#a#es & no #onta3inantes. Ed A# i-ia, S.A., Ya a"o5a, @?< ((. DITTRIC>, N.U LEITDMANN, C. @<<=. Los a%i3entos ;a #e%ona, @@@ ((. -ioa#ti/os. Edito ia% Inte" a%,

DOCE, Di)0i$ O3i&i)l *! l)% C$ ,"i*)*!% E,0$/!)%. +@<<@,. 2e"%a3ento +CEE, n_ ?9<?L<@, de% Consejo de ?> de j$nio de @<<@ so- e %a ( od$##i*n a" !#o%a e#o%*"i#a & s$ indi#a#i*n en %os ( od$#tos a" a ios & a%i3enti#ios. DO L @<=: @6@7. A#t$a%i5ado en di#ie36 - e de ?99@. DOCE, Di)0i$ $3i&i)l *! l)% C$ ,"i*)*!% E,0$/!)%. @<<<. 2e"%a3ento +CE, n_ =J>L@<<< de %a Co3isi*n de ?J de a- i% de @<<< A$e 3odiCi#a e% 2e"%a3ento +CE, n_ @<>L<: (o e% A$e se Cija e% #ontenido 3D0i3o de dete 3inados #onta3inantes en %os ( o6 d$#tos a%i3enti#ios. DO L @9=, @J6@=. DOCE, Di)0i$ $3i&i)l *! l)% C$ ,"i*)*!% E,0$/!)%. ?998. 2e"%a3ento @<=<L98 de %a Co3isi*n de J de No/ie3- e de ?998 (o e% A$e se 3odiCi#a e% 2e"%a3ento +CEE, n_ ?7J=L<@ e%ati/o a %as #a a#te !sti#as de %os a#eites de o%i/a & de %os a#eites de o $jo de o%i/a & so- e s$s 34todos de anD%isis. DORMONT, D. ?99?. ' ions, ;SE and Cood. Inte nationa% Jo$ na% oC Cood Mi# o-io%o"& :=, @=@6@=<. EL BAYOUMY, N.U SIN>A, R.U PINTO, C.T.U RI<LIN, R.S. ?99J. Can#e CBe3o( e/ention -& Ga %i# and Ga %i#6Containin" S$%C$ and Se%eni$3 Co3(o$nds. Jo$ na% oC n$t ition @8J, =J>S6=J<S. EL NOBBIA, M. @<<<. 2es(onse oC TasBin"ton na/e% o an"e to o "ani# Ce ti%i5e F-ioBo6 3$sG and #att%e 3an$ e a((%i#ation. Le0and ia Jo$ na% oC A" i#$%t$ a% 2esea #B >>, @<<6 ?9:. EL MAD:A, I.U AIGN, R.U MUSNAT, E.U :RITDSC>E, D.U CREMER, >HD. @<<=. La " an "$!a de %a #o3(osi#i*n de %os a%i3entos. Edito ia% Inte" a%, ;a #e%ona, <7 ((. :AOHOMS. @<<Ja. TBe State oC tBe To %dgs '%ant Geneti# 2eso$ #es Co Kood and A" i#$%t$ e. KAO, 2o3a, Ita%ia. :AOHOMS. @<<J-. G%o-a% '%an oC A#tion Co tBe Conse /ation and S$staina-%e Uti%i5ation oC '%ant Geneti# 2eso$ #es Co Kood and A" i#$%t$ e and tBe Lei(5i" De#%a ation. Inte nationa% Te#Bni#a% ConCe en#e on '%ant Geneti# 2eso$ #es Lei(5i", Ge 3an& @:`?8 J$ne @<<J. KAO, 2o3a, Ita%ia. :AOHOMS. @<<=. E/a%$atin" tBe (otentia% #ont i-$tion oC o "ani# a" i#$%t$ e to s$staina-i6 %it& "oa%s. KAOgs te#Bni#a% #ont i-$tion to IKOAMgs S#ientiCi# ConCe en#e. A "entina.

188

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 189

@9. ;I;LIOG2AKA

>AGEN, R.E.U SC>REIGERT, B.S. @<=8. N$t ient #ontents oC ta-%e ead& Coods: #ooPed, ( o#essed and sto ed. Conte3(t. N$t. =: n_ ? Gene a% Mi%%s, Minnea(o%is, 8 ((. >ACSLO<A, C.U SC>ULDO<A, <.U SLANINA, P.U CANNE, N.U >ELLENAS, N.E.U ANDERSSON, C. ?997. H$a%it& oC o "ani#a%%& and #on/entiona%%& " oUn (otatoes: Ko$ 6&ea st$d& oC 3i# on$t ients, 3eta%s, se#onda & 3eta-o%ites, en5&3i# - oUnin" and o "ano%e(6 ti# ( o(e ties. Kood additi/es and #onta3inants ??, 7@>678>. >ALLIRELL, B. ?999. TBe antio0idant (a ado0. TBe Lan#et 877, @@:<6@@=9. >EINDE, P.>. @<:8. ECCe#ts oC sto a"e, t ans(o tation, and 3a Petin" #onditions on tBe #o3(osition and n$t itiona% /a%$es oC C esB C $its and /e"eta-%es. USDA Easte n 2es. La-. '$-%. 8:=J, ?<68>. >ERNANDED, C.M.U SEE>ARER, C.U >AMELIN, C.U BRUNI, M.U RANEMAN, R. ?99@. Ca%idad de% B$e/o. E0(e#tati/as de %os #ons$3ido es E$ o(eos. 2OCQE. 7J ((. I:OAM FI"#!0")#i$")l :!*!0)#i$" $3 O0()"i& Cons$%ta: o#t$- e ?997. Btt(:LLUUU.iCoa3.o " A(0i&,l#,0! M$5! !"#%G. ?997.

NAN, C.A. ?99?. ' e/ention and #ont o% oC #onta3inants oC ind$st ia% ( o#esses and (es6 ti#ides in tBe (o$%t & ( od$#tion #Bain. 'o$%t & S#ien#e Asso#iation, ::, @>=@6@>=:. NRAMER, A.U TRIGG, B.A. @<:9. H$a%it& Cont o% Co tBe Kood Ind$st &. 8 d ed. A.I, .an Nost and 2einBo%d Co., NeU Yo P. LABRADOR, C.U GUIBERTEAU, A. @<<@. La a" i#$%t$ a e#o%*"i#a. Qojas di/$%"ado as de% Ministe io de A" i#$%t$ a, 'es#a & A%i3enta#i*n, n_ @@L<9, >8 ((. LEE, C.Y.U STOERSAND, G.S.U DARNING, D.L. @<:?. Nit ate ( o-%e3s in Coods. NeU Yo Pis Kood and LiCe S#ien#es 7, =6<. MAGA, C. @<=9. G%&#oa%Pa%oid sta-i%it& d$ in" tBe e0t $sion oC (otato C%aPes. Jo$ na% Kood ' o#ess ' ese /. >, ?<@6?<J. MAROTO, C.<. @<=J. 'osi-i%idades de ( od$##i*n ta d!a en e% %ito a% /a%en#iano de %os #$%6 ti/os de #o%es #Binas & a(ios. CA'A. MATT, P.U GEIGER, M.U RALC> LIU, P.U ENGELS, C.U NRAPP, A.U STITT, M. ?99@. E%e/ated #a -on dio0ide in# eases nit ate $(taPe and nit ate ed$#tase a#ti/it& UBen to-a#6 #o is " oUin" on nit ate, -$t in# eases a33oni$3 $(taPe and inBi-its nit ate ed$#tase a#ti6 /it& UBen to-a##o is " oUin" on a33oni$3 nit ate. '%ant #e%%. En/i on. ?>, @@@<6@@8:. MERINO, D.C.U ANSORENA, C. @<<8. 2e#o3enda#iones (a a e% #$%ti/o de Bo ta%i5as #on -ajo #ontenido en nit atos. Qo ti#$%t$ a <9, @@6?9.
189

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 190

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

MINETTI, A.C. ?99?. Ma Petin" de a%i3entos e#o%*"i#os. Ed. 'i D3ide. Mad id, ?:@ ((. MIRANDOLA, R.U TUCCOLI, M.U <AGLINI, S.U DE RISI, P. @<<?. Siste3i A$a%itD. ETS Edit i#e. 'isa, ?1 Edi#i*n. MODA:AR, A. @<<8. Nit o"en Ce ti%i5e s and tBe a3o$nt oC /ita3ins in (%ants: a e/ieU. Jo$ na% '%ant N$t . @J, ?>:<6?79J. MORENO PERIS, E. ?99?. InC%$en#ia de% C$%ti/o E#o%*"i#o & de% Siste3a de 2ie"o So- e %a Ca%idad de% Qinojo & Es#a o%a. T a-ajo Kina% de Ca e a. Es#$e%a Uni/e sita ia de In"enie !a T4#ni#a A" !#o%a. Uni/e sidad 'o%it4#ni#a de .a%en#ia, @8< ((. MOURE, A.U CRUD, C.M.U :RANCO, D.U DOMINGUED, C.M.U SINEIRO, C.U DOMINGUED, >.U NUNED, M.C.U PARACO, C.C. ?99@. Nat$ a% antio0idants C o3 esid$a% so$ #es. Kood CBe3. :?, @>76@:@. NRC. N)#i$")l R!%!)0&6 C$,"&il FU.S.G. @<=7. E/a%$ation oC #&#%a3ate Co #a #ino"eni6 #it&. Co33ittee on tBe E/a%$ation oC C&#%a3ate Co Ca #ino"eni#it&. Nationa% A#ade3& ' ess VII. TasBin"ton, D.C. @<J ((. NA<ARRO GARCIA. G.U NA<ARRO BLAYA, S. ?999. H$!3i#a A" !#o%a. E% s$e%o & %os e%e6 3entos A$!3i#os esen#ia%es (a a %a /ida /e"eta%. Ed. M$ndi6' ensa. Mad id, >== ((. NORANORSNI, T.D. @<:@. ECCe#ts oC (otassi$3 and sodi$3 on tBe #ontents oC so%$-%e #a -oB&d ates and nit o"eno$s #o3(o$nds in " ass. ' o#edin"s =tB Coi%. Int. 'otasB Inst. ;e na. PALOMARES, G.U RAIGON, M.D.U ORDOVOU I.U ORTIDHPWRED, M. ?998. TBe inC%$en#e oC o "ani# #$%ti/ation on ( od$#ti/e #o3(onents in d & -ean. Ann$a% 2e(o t oC tBe ;ean I3( o/e3ent Coo(e ati/e >J, @@@6 @@?. PALDNILL, D.A.U TIBBITTS, T.R.U RILLIAMS, P.M. @<:J. EnBan#e3ent oC #a%#i$3 t ans6 (o t inne %ea/es oC #a--a"e Co ( e/ention oC Ti( ;$ n. Jo$ na% A3e i#an So#iet& oC Qo ti#$%t$ a% S#ien#e @9@, J>76J>=. PERISSW, C.U SIDARET, :.U :RANCOISE, P. @<==. TBe eCCe#t oC in#o3e on tBe st $#t$ e oC tBe diet. KAO N$t ition NeUs%ette :68, @6<. PRIMO YX:ERA, E. @<<7. H$!3i#a o "Dni#a, -Dsi#a & a(%i#ada. De %a 3o%4#$%a a %a ind$s6 t ia. To3o II. Ed. 2e/e t4, ;a #e%ona, >J@ ((. RACASEN>AR, <NU OELMULLER, R. @<=:. 2e"$%antion oC nit ate ed$#tase and nit ite ed$#tase in Bi"Be (%ants. 'B&sio%i"ia '%anta $3 :@, 7@:67?@.

190

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 191

@9. ;I;LIOG2AKA

RAIGN, M.D.U DOMNGUEDHGENTO, A.U CAROTHSIERRA, C.M.U <IDAL, E. ?99?a. Co3(a a#i*n de (a D3et os de #a%idad en Bo ta%i5as de Boja an#Ba -ajo siste3as de ( o6 d$##i*n e#o%*"i#a & #on/en#iona%. A" !#o%a .e "e% ?>@, ?J68?. RAIGN, M.D.U DOMNGUED GENTO, A.U MINGUED, M. ?99?-. In#iden#ia de% Ti(-$ n en Co% CBina #$%ti/ada -ajo Siste3as de ' od$##i*n E#o%*"i#a & Con/en#iona%. A" !#o%a .e "e% ?><, 7?7678@. RAIGN, M.D.U PALOMARES, G.U ORTIDHPWRED, M.U ORDOVOU I. ?998. Ca, O, Ke, ' and Na Content in diCCe ent /a ieta%s t&(es oC d & -ean $sin" tUo " oUin" s&ste3s: o "ani# and #on/entiona%. Ann$a% 2e(o t oC tBe ;ean I3( o/e3ent Coo(e ati/e >J, @9<6@@9. RINALLO, C.U MORI, B. ?999. O0a%ate and as#o -i# a#id in PiUiC $it d$ in" " oUtB and sto6 a"e. Ita%ian jo$ na% oC Cood s#ien#e @?, >876>>?. RUD LODANO, C.M.U ADCN, R. @<<J. M&#o Bi5a% #o%oni5ation and d o$"Bt st ess as Ca#to s aCCe#tin" nit ate ed$#tase a#ti/it& in %ett$#e (%ants. A" i#$%t$ e, e#os&ste3s and en/i on3ent J9, @:76@=@. SACILIN, N.U ELICIN, A.N. ?99J. TBe tBin %a&e d &in" #Ba a#te isti#s oC o "ani# a((%e s%i6 #es. Jo$ na% oC Cood en"inee in" :8, ?=@6?=<. S?NC>ED, M.U PINO, C. @<<:. O-ten#i*n de a#eites esen#ia%es de to onja #on#ent ado & est$dio de s$ #o3(osi#i*n. A%i3enta ia ?=J, 7767=. S>EP>ERD, R. @<=9. TBe E$ o(ean a--it C%ea S(i%o(s&%%$s #$ni#$%i +Da%e, in A$st a%ia its $se as a /e#to oC 3&0o3atosis. ' o#eedin"s oC tBe Inte nationa% ConCe en#e on K%eas, 89@6 89:. STEINGO<ER, E.U OOSTER>IRIS, R.U RIERINGA, :. @<=?. ECCe#t oC %i"Bt t eat3ent and n$t ition on nit ate a##$3$%ation in s(ina#B. Y. 'C%an5en(B&sio%o" @9:, <: ((. STONE, R.L.U LECLAIR, I.U PONDER, T.U BAGGS, G.U REIS, B.B. ?998. InCants dis# i3i6 nate -etUeen nat$ a% and s&ntBeti# /ita3in E. A3e i#an jo$ na% oC #%ini#a% n$t ition ::, =<<6 <9J. STOPES, C.U ROODRARD, L.U :ORDE, G.U <OGTMANN, >. @<==. TBe nit ate #ontent oC /e"eta-%e and sa%ad # o(s oCCe ed to tBe #ons$3e as C o3 o "ani# o #on/entiona% ( o6 d$#tion s&ste3s. ;io%o"i#a% a" i#$%t$ e and Bo ti#$%t$ e 7, ?@76???. T>OMASSEN, M.A.U BOER, I.C.M. DE ?997. E/a%$ation oC indi#ato s to assess tBe en/i6 on3enta% i3(a#t oC dai & ( od$#tion s&ste3s. A" i#$%t$ e, e#os&ste3s and en/i on3ent @@@, @=76@<<.

191

alimentos ecologicos def

19/2/08

12:06

Pgina 192

Ali !"#$% !&$l'(i&$%, &)li*)* + %)l,*.

TRUMBO, P.R. ?997. TBe %e/e% oC e/iden#e Co (e 3ittin" a A$a%iCied Bea%tB #%ai3: KDAis e/ieU oC tBe e/iden#e Co se%eni$3 and #an#e and /ita3in E and Bea t disease. Jo$ na% oC n$t ition @87, 87>687J. <AN GESTEL, M.U MERCNQ, R.U <LASSAN, N. @<<J. S(atia% dist i-$tion oC 3i# o-ia% -io6 3ass in 3i# oa"" e"ates oC a si%t&6%oa3 soi% and tBe e%ation UitB tBe esistan#e oC 3i# oo 6 "anis3s to soi% d &in". Soi%. ;io%. ;io#Be3. E0ete . @=, 79867@9. <ATTEM, D.A.U S>ETTY, N. ?997. ;io%o"i#a% C$n#tiona%it& oC e%%a"i# a#id: a e/ieU. Jo$ na% oC Cood -io#Be3ist & ?<, ?8>6?JJ. <ELIOGLU, Y.U MADDA, G.U GAO, L.U OOMA>, B. D. @<<=. Antio0idant a#ti/it& and tota% (Beno%i#s in se%e#ted C $its, /e"eta-%es, and " ain ( od$#ts. Jo$ na% oC a" i#$%t$ a% and Cood #Be3ist & >J, >@@86>@@:. RANG, >.U CAO, G.U PRIOR, R. L. @<<J. Tota% antio0idant #a(a#it& oC C $its. Jo$ na% oC a" i#$%t$ a% and Cood #Be3ist & >>, :9@6:97. R>ITE, N.L.M.U C>ALMERS, D.M.U MARTIN, I.G.U E<ERETT, S.M.U NE<ILLE, P.M.U NAYLOR, G.U SUTCLI::E, A.E.U DIQON, M.:.U TURNER, P.C.U SC>ORA>, C.C. ?99?. Dieta & antio0idants and DNA da3a"e in (atients on %on"6te 3 a#id6s$(( ession tBe a(&: a ando3i5ed #ont o%%ed st$d&. ; . Jo$ na% N$t . ==, ?J76?:@.

192

Você também pode gostar