Tnel Andre Lacaze 1.

Bask Altn Kitaplar Matbaa* - May* / 1979 Andre Lacaze Tnel (Le Tunnel) Trkesi: Hseyin BOYSAN BRNC BLM Paulo trenin nemini hemen kavrayvermiti. Jri yeleri nnden geerken adalelerini kasarak Apollonvari bir poz ald. Ama ne jri! Elleri krbal, ayaklar izmeli SS subaylar... kii bana kp orasn burasn mncklamaya baladlar. Kollar, baldrlar, kaslar. Sra aza gelince Paulo krba darbesinden nce davranp azn averdi. Bembeyaz, prl prl, eksiksiz dileri olanca gzellikleriyle ortaya kt. Gut, iyi, dedi mncklayan SS'lerden biri jri bakanna dnerek. Rechts, saa, diye karlk verdi Mauthausen toplama kampnn efi olan albay. Saa, bu szck 1943'n bu ilkbahar sabahnda pek nemli bir anlam tamyordu, ama links, sola, dendi mi, istikamet doru firmayd. Kurtulu yok! Ne yazk ki, kafalar kaznm, uzun donlu, sabahn drdnden beri esas duruta bekleyen 2 500 Franszn ou, Paulo gibi, bu esir pazarnn ne anlama geldiinin farknda deildi. Bu klkta bir araya getirilmeleri onlar zaten yeterince artmt. Mahallelerinde bir Alman vuruldu diye rastlant sonucu toparlanm masumlar, bir sayn muhbir Kommandantur'a mektup yazd iin tutuklananlar, okla altna gitmi direniiler, komnistler, pezevenkler, kabadaylar, sahte polisler, karaborsaclar, bunlarn tm hapisanelerde yer alsn diye toplanp buraya getirilmilerdi. Paulo Chastagnier son gruba dahildi. Mesleinin balangcnda nerede karar klacan bilemeden her boyaya boyanm, ne kar satma, ne ktlk, ne de hrszlk zanaatlarnda aradn bulamam, sonunda karaborsann tam kendine uygun bir dal olduuna inanmt. Tam kafama gre i, derdi hep. Ama kafasnda son gnlerde bir boluk meydana gelmi olmal ki, tutuklanmasnn nedenini bir trl anmsayamyordu: Cherche-Midi tutukevinde noktalanan karanlk bir tungsten hikyesi. Tungsten sahteydi. Nazi asll uydurma bir'Belikal olan alc da yle. Aslnda byle acemice yrtlm bir dmen Mauthausen bitirimlerinin holanaca trden deildi, ama serserilerin ou Paulo'ya karanlk yaamlarnn bir yerlerinde rastlam olduklarndan yine de onu kendilerinden kabullendiler. Boyun eerek, Paulo sapna kadar erkektir, diye onayladlar. Ve tabii bu azdan aza yayld. Bitirimler arasnda 23 yanda byle bir ne erimek az buz i deildi. Paulo kampa geldiinde bu kabadaylk unvanyla pek vnyordu. Meslek yaam ylesine hzl ve ylesine kolay gemiti ki, hayatta baarya ulamak iin biraz pervasz olmann, biraz da atp tutmann yeterli olacana nanmt. Bu kamp yerinde bile! stelik gc kuvveti, sal yerinde ve kendini de cin gibi zeki sandndan, milyonlarca Franszn bozgunculuk bedel; o-lan bu tutsakl ilk gn pek ciddiye almadi. Bu oldubittiden de ksa zamanda syrlacama inandndan kampn kapsndan ieri admn atarken bile morali yerindeydi. Ama bu iyimserlik ancak bir gn srd. Palo'nun dayl kimselere skmez olmu, Mauthausen'deki kalabaln arasnda eriyip gidivermiti. Deli bunlar, diye syleniyordu. Deliler ardsna dtk. stelik bakclar zrdeli. Oysa buraya gelirken durumla dalga gemesini bilmiti. Ne hnzr herifler u Almanlar! Bize karlarmza mektup yazp yiyecek, giyecek dolu bavullar gndermelerini sylememizi istediler. Oysa gelir gelmez, kemerimizden baka hereyi alp bizi cscbldak brakverdiler. Ya bavullar? Hepsi karmakark, etiketsiz, adsz, bir kenara ylmt. Ayrln acsn hafifletmek iin gnl alma zaman gemiti. Cepleri dolar ve altn dolu pards-ler, saatler, alyanslar, valye yzkler, alacaklar yerdeki zavalllara koklatmak iin en gizli yerlere saklanan elmaslar, hepsi yok olmutu. En sulugzller bile yok olan hazinelerinin, sevgiyle hazrlanan bavullarnn ardndan alayamyorlard. aknlktan donakalmlard!. Paulo gibi birka glmeye baladlar, bu taknlk neredeyse du yapmakta olan herkese yaylacakt. Aslnda bu garibanlar, Mauthausen'de dula gaz odasnn bir olduunu bilmiyorlard. Kafas alan bir SS canl cenazeleri frna plak gndermek iin bu yolu bulmutu. Gaz amadan nce, ltfen giysilerinizi dzgn koyun ki sizden

sonra gelecekler yararlansn. statistiklere gre ayn giysiyi on kii kui-lanrm. Ama o gn Mauthausen'e Yahudi ya da Rus datm olmamt. Dular da gerekten ykanmak iin kullanlyordu. Ykanmaktan da te, aslnda Franszlar kahkahaya boan ilk kez bit avna tank olmalaryd. Uzun bir dizinin balangc... Eine Lcus... dein To<f: Bir Bit... lm Demek, yazlyd duvardaki pankartta. Ne bir bit, ne bir pire girmeliydi mabede. Nazilere gre Franszlar pis ve mikroplu bir ulus olduklarndan o geceki bit av byk bir titizlikle yapld. Krpma makinas her yan dolanyordu. Kafa, k, cinsel organ, gs, koltuk altlar, hatta kalar bile, bit yuvas olabilecek her yer kaznyordu. Bu tyszler pazarnda insan arkadan zor tanyordu. Yalnz dazlaklarn ehresi deimemiti. Paulo keyifle glyordu, ilk kez bir acemi aylak gibi sahte Belikalya enselendiine bozulmuyordu. Dorusu bu manzara grlmeye deerdi. Byle matrak bir sahneye filmlerde bile rastlanmaz, Paris'e dndnde arkadalarna bunu anlatacakt. Tahta papular, izgili donlar, ortaklaa kafa gz yarma seanslarnda kullanlmak zere sralanms kaldnm toslar, Schwine Fronzosen. Domuz Franszlar kfrleriyle her yandan inen sille, tekme yamuru, ksacas projektrlerle aydnlatlan gerekst bir dekor nnde tam bir hogeldin treniyle karlanmlard. Gece olunca tmarhane bsbtn lgnca bir grnm ald. Blok bana 500 kii, balk istifi tkldlar. Hesaplar eski siyasi srgnlere gre yaplm olmalyd. Karaborsadan imi gbeklilerle, am yarmas gibi kyllerden oluan Franszlar doluunca hesap tutmad. Ama yine de sdrld. Kapolar (*) aresiz kalnca SS'leri yardma ardlar. Tosunlar nlerine gelene kemerlerinin tokalarn yaptrarak, yerdekileri ivili topuklaryla ineyerek ie giritiler. Sonunda kamp rekoru krld, metrekareye be kii, herkes uykuya dald. Bu insan iltesinden dmemek iin birbirlerine sk sk sarlmalar gerekiyordu.' Ertesi sabah Paulo, Mauthousen'i pek o kadar matrak bulmamaya balamt. Bann altnda iki ayaktan oluan bir yastk, srtnda insandan bir yorganla iyi uyuyamamt. te o gn, o tatl glmsemesi silindi, ay sonra toplanma yerinde at tccar SS'lere gsterdii srtmaysa, mteri beensin diye glmseyen bir sokak kzmnkinden farkszd. Ama Paulo utanmyordu. gds bu elemenin son frsat olduunu ve bu tmarhaneden kabilmesi iin btn hnerini dkmesi gerektiini sylyordu. atonun tm omzu kalabalklarnn hazr bulunduu bu toplantnn sonunda altrlacak adamlar seeceklerdi. alrmak demek, dar kmak demekti. Paulo sa tarafa genlerin, am yarmalarnn ayrldn fark etti. Soldaysa ihtiyarlar, sskalar, ii gemiler, boyu guatrdan imi, kafas ylancktan davula dnm() Kapo (Kamerad PoBztot) : Ynetimin igzar mahkmlar arasndan seip, mahkmlar ynetmekle grevlendirdi^ ler. Aslnda Almanlar en glleri bile frna atacak kadar sapktlar. Hedef, doru dular!.. Bu i bu kadar basitti, duman olanlarn kaydn tutmaya yaze yetimiyordu. spanyollar, Macarlar, ekler, Ukraynallar, kadnlar, ocuklar, genler, ihtiyarlar, trenler dolusu insan. Ama yl 1943'd. Alman genleri Sovyetler'le savaa gitmiler, Re-ich'a alacak kol gerekiyordu. Bu siyasete Paulo'nun akl eriyordu. Birka sivri zekl ve tm bitirimler de ayn yolu tutmulard. Gsler iiriliyor, pazlar sklyordu. Srnn ounluu numaray anlayamam ve binbay andrarak tavlayacaklarn sanarak gslerini kertiyor, ksrp tksryorlard. Links, Sola. Sille tokat alann sol tarafna itiliyorlard. Bu gerek ya da yalancktan hastalar artk anslarn yitirmilerdi. Paulo ve yze yakn tekiler sraya girmeleri iin kamy yediler. nde ksalar, arkada uzunlar, herkes yerini abucak buluverdi. Paulo'nun tahmini doru km, kaznm kelleler Mauthausen'i terk etmeye hak kazanmlard. Bir tercman sylenenleri Franszcaya aktaryordu: Byk Reich'i daha da yceltmek iin altrlmak zere seildiniz. Gideceiniz kampn yannda Mauthausen sanatoryumdan farksz saylr. inizden biri kamaya kalkrsa on arkada annda kuruna dizilecek. Bundan byle artk X komando birliine mensupsunuz. Bu szlerin olduka sert sylenmi olmasna karn herkes derin bir soluk ald. plak kafalar baktlar, gzler parlam, hayal gleri olanca hzlaryla almaya balamt bile. Paulo iin tam zamannda olmutu bu i. nk artk sinirleri kopmak zereydi. Hepimizi gebertecekler. aydr bu cmle azndan dmyordu. Geldiinin ertesi gn konunun farkna varmt. Burun deliklerinden szlp grtlaa, tene, ste baa sinen bir garip koku. Bunu ilk kez iki kilometre kadar uzakta, kampa ulamak zere yokuu trmanrken hissetmi, ama o zaman ne olduunu anlamamt. Bu koku yzlercesi pepee yaklan dostlarn kokuuydu; krematoryumdan geliyordu. Bir fabrikann-ki kadar geni olan bacadan gndzleri koyu, kara bir duman, geceleri de rktc krmzlkta bir alev ykselirdi.

Girenlerin saysna gre duman incelir, kalnlar, baca iyi ektii gnler alevler dev bir yangn andrrlard. On yedinci bloun efi yeni gelenlerin morallerini ykseltmek iin olacak, 1941'de spanyollarn geliiyle kamp byttmzden beri bu ate hi snmedi, diye a-klamada bulundu. Paulo nce adamn dalga getiini sanmt ama arabay grnce gerei anlad. Pencerenin nnde durmu, lk mart gneinden yararlanmaya alrken mutfaktan kan arabaya gz iliti. Akam orbada et var, diye seslendi odadakilere, Sonra birden sustu, baklar sabitlemi, gzleri frlamt. Be mahkmun ite kaka srkledikleri yn, rlplak insan cesetlerinden olumutu. Yaklmaya gtrlen kan ekilmi, bembeyaz cesetler. Paulo yemyeil oldu, hayatnda ilk kez korkudan titriyordu. Koku, duman, alev, cehennem arabas, bu lm dansyla dnte arkadalarn artamazd. nk byle bir atmosferde geriye dn fikri artk ok uzak kalmt. Hem Montmartre'l dostlar da bylesine samalklara inanmazlard. Paulo ilk gnler anlatlanlar bo vererek dinlemi, ouna inanmamt: insan derisinden abajurlar - dvmeliler tercih edilir, frengi mikrobu alamalar, kardaki 186 basamakla klan ta zemin... Orada SS'ler mahkmlar arasnda iti kak partileri dzenliyorlard. Oyunun kurallarna gre gller zayflar ittikleri gibi zavalllar lk la ta zeminde.kafalarn kryorlard. Eer kazara clzn teki umutsuz bir saldryla ,-13 gl olan aa atarsa, alacak elemana zarar verdiinden sabotaj sulamasyla aslyordu. Oyunun en nemli incelii babayla oul arasndaki itimeler oluyordu. Mm-kmse Yahudi olmalar kaydyla. Paulo artk bu hikyelere de inanr olmutu. Bizzat tank olduu bir olay gzlerinin iyice almasna neden oldu. Kck bir Polonyal, srk gibi bir baka tutsakla karavana tamaya abalarken biraz orba dkmt, durumu gren bir SS derhal kurunu yaptrverdi. Sabotaj. Tam le vakti, korkudan dilleri tutulmu bin tann nnde enseye sklm tek kurun. ay boyunca her sabah Paulo bloktan karlp kaskat kesilmeden nce soyulan, sonra da dzenli bir ekilde sralanan cesetleri izledi. Gece uyuyabilmek iin yer alyordu, ama moraller de sfra iniyordu tabii. Paulo gibi bir profesyonel, bir eski kabaday bile duruma zor dayanyordu. Krka yakn idama tank oldu. Toplanma, bando, Lili Marlene ve kik! Nedeni? Yemek datmnda agzllk, ceket yakasnda bir bit, hoa gitmeyen bir surat ya da nnden bir SS geerken abuk karlmayan bir kep. Bir metre tesinde lesiye coplananlar, sopa zoruyla elektrikli tellere koturulanlan da izlemiti. rlplak, esas durua geirilen buz gibi geeler, arasra atei dsn diye srta boaltlan bir kova souk su da cabas. Revire gidenin sonu yine frn oluyordu. Ama onu en ok etkileyen, elbiseleriyle kampa gelen on kadar papazn bana gelenler oldu. Nazi okulundan yeni km, gen SS'ler Yahudi yokluundan hemen din adamlarnn peine dtler. Papazlarn eline birer dua kitab tututurulup diz ktrldler. Balarnda eli ccplu bir kapo, dua kitabn drene basyordu sopay, adamlar gece gndz o durumda kaldlar. alar tesinden kalma bu ikence yntemleri Pau-io'yu deliler arasnda kaldna bir kez daha inandird. Kimse bir ey anlatamasn diye grevleri herkesi ldrmek olan deliler. te bu nedenle yemeden, imeden, uyumadan, donarak geirilen aya ve yitirilen otuz kiloya karn, Pau'.o paay kurtarm sayyor ve kendini formda buluyordu. Artk X komandolarndand. Eski serseri, tarihin tanklarndan biri olacakt. O an gelene dek yaama sk sk balanmalyd. Bu pek zor olmad, nk hayvanlarn kaybetmek istemeyen Almanlar, onlar derhal karantina bloklarna tktrlan uyuzlardan, ty bozuklardan ayrdlar. Her on be dakikada bir yoklamaya arlyorlard. Paulo numa-rasm Almanca haykrmay bir abuk renivermiti. Aslnda Almanca konumaya hi yetenei yoktu, ama bir kenarda unutulmak korkusundan, ksa zamanda inanlmaz gelimeler gsterdi. Acht und zwanzig tausend zwei hundert vterzefm, 28 214 demek bir hayli zaman alyordu, ama bunu sylerken yapaca en ufak bir dikkatsizlik sonucu yumruk aznda patlyordu. Tabii patlak dudaklarla bunu sylemek daha da zor olmaktayd. Yoklama, ikinci yoklama, X komandolarnn soluk almaya vakitleri yoktu. Dular, bit ayklama fasllar, sa krpmalar, usturalar, kampn eskilerinden spanyol berberler durmakszn alyorlard. Saatte yz sakal tra edilmekteydi. Gidecekleri yerde Mauthausen adn kirletmemeleri gerekiyordu.

Eski gmlekler ve delik donlar kalanlara braklm, yerlerine yenileri datlmt. Tabii bunlar da boyuna izgiliydiler. Salam kumatan KLM (*) harfleri ilenmi gri ve mavi izgili giysiler. nce i amarlar datld, sonra kapolarnki gibi kaba kumatan, izgili ceket, pantolon ve enine izgili kepler. Sonunda da ayn kumatan, ayn izgileri olan uzun 1 (*) KLM (Konzentrationslayer Mauthausen) : Mauthausen Toplama Kamp. bir kaput. Derken deriden, hem de gerek deriden ayakkablar ve Wehrmacht modeli anaklar. Hani insan az daha SS'lerin bu komando birliini propaganda iin paro-tle atacaklarn sanrd. Paulo yerinde duramyordu. Bu onun ilk niformasy-d ve elinden gelen zeni gsteriyordu. Her yoklamada srayarak abucak arka srada uzunlar arasndaki yerini eliyordu. Esas duru, tekrar esas duru, tercmanlar rahat szcn bilmiyorlard herhalde. Birliin morali yerinde olup karantina bloklarna atlanlarn gzlerindeki haset, hayranla dnyordu. Yar plak, souktan ve alktan tirtir titreen, snav veremeyenler, avlunun ortasnda birbirlerine iyice sokulup top gibi olarak snmaya alyorlard. Ancak bu yolla vcut slarn 37'ye karmaya abalyorlar, baz benciller ne yapp yapp ortada bir yer kapyorlard. Bu geici rahatlklar kam darbeleriyle sona eriyordu. Toplar irileike kapolar bu mikrop yuvalarn datmak iin ayakta uyuyanlara basyorlard kamy. lm olanlar bile paylarna den sopay yemi oluyorlard. Bu arada dnyadan el etek ekmilerin baklar altnda X komando birliinin antrenmanlar srp gidiyordu. Toplu hareket eitimi saatler saati bitmek bilmiyordu. nce, Mtzen ab, kep kar: Tm igal altndaki Avrupa'da gnde yz kez tekrarlanan, bir SS nlerinden geerken ya da kapo konuurken milyonlarca tral kafann yapmas gereken en nemli hareketti bu. Cellada bakmadan onu grmek gerek. Mauthausen'de yasan anlam lm cezasyd ve kampta verilen ilk emirlerden biri de bir SS'in gzlerinin iine bakmann yasak olduuydu. kinci eitim, Saa bak, sola bak, X komandolarnn en abuk rendii hareket oldu. eitli yalardan, eitli zmrelerden oluan bu topluluktakiler, hayatlarnn herhangi bir dneminde, gerek ilk savata, gerek askerlikte, gerekse genlik kamplarnda zaten bu egzersizi ok KNC BLM Tutuklular Mauthausen yokuunu sille, yumruk, dipik zoruyla bir solukta trmanvermilerdi. nileri daha da abuk oldu, sanki X komando birlii kanat takmt. am ormanna inen yama, kurtulduklarn sanan tutuklular sevince bouyor, kafasna gne arpm baz hayalperestler kollarnn altnda ekmekleriyle piknie gittiklerini sanyorlard. Paulo su bana rt serip yemek yiyeceklerini sananlardan deildi. Cierlerine ektii serin hava, karay gren bir kazazedenin gayretli soluklaryd. Ayaklarnn altnda uzanan kara da ylesine gzeldi ki... Birka metre tedeki Cehennem'e hi uygun dmyordu. Byle bir operet dekoruna yle bir tmarhaneyi kondurmak acaba kimin aklna gelmiti? Paulo aydr bu gzelim manzaralara uzak kaldna hayflanyordu. Ama yukarda, tutuklularn elektrikli tellere yaklamalar kesinlikle yasaklanmt. Civar hakknda tek bildikleri, tepelerindeki her zaman puslu, her zaman kuruni renkteki gk oluyordu. Bugn Paulo bir rpda tm gzellii grebilmiti. Ta dipte, ufuk izgisinde tepeleri karla kapl Alpler sralanyor, am ormanlarnn ortasndan uzun bir cva eridi gibi Tuna, cellatlarn senfoni orkestralarnn gzdesi olan, gzel mavi Tuna uzanyordu. Bu an Paulo'nun tylerini rpertti, ama yine de geriye bir gz atmaktan kendini alamad. Az tede kk bir ormana girecekler ve Mauthausen gzden kaybolacakt, oysa kampn dtan grnn belleine kazmak istiyordu. Paulo kendi kendine bu atonun fotorafnn satlp satlmadn soruyordu. Eer bir tane satn olabilse onu gstererek aklamalarda bulunmak daha kolay olacakt. Bak, u atoyu gryor musun? te o Mauthausen,^ Mrderhausen de denir, yani caniler evi, yz bin cesetti ev. Ben orada yaadm. kal henz on dakika olmutu ki, hayal gc onu Paris'e srklemiti bile. ncelen bileine bol gelen teneke bilezik ona tutsaklnn bitmediini anmsatmaya yetti. zerinde 28214 yazlyd, piyango bileti numaras gibi. Belki de kazanan bir numaradr, kim bilir, diye dnd. Komplo ayn ad tayan Mauthausen kynn ilk evleri grnnce piknikiler de koaradm ilerlemeye baladlar. Zu fnf, diye haykrd kapolar. Beerli. Hep beli grup, bu aydnlar iin saym daha kolay oluyordu. Eins, zwei, uygun adm, ky sakinlerine yukardaki atoda anaristleri nasl yola getirdiimizi gsterelim. Bu alma yntemleri

Avusturyallarn pek houna gidiyordu. Manzarann iyice tadna varabilmek iin, kaledeki SS'ler gibi, kaldrmlara ya da pembe beyaz evlerinin pencerelerine sralanmlard. ay nce tirolyen pantolonlu, apur suratl bu ya tulumu tutsaklar ta ve tkrk yamuruna bomulard; oysa niforma tutkunu bu salaklar, imdi mahkm giysilerine bile hayranlk duyup, admlarn oralara uydurmaya alarak ems, zwei diye yanlarsra yryorlard. Paulo yanbamda giden kzl salya, Bok uval, diye mrldand. Ruhe, kesin sesinizi, schnell, abuk olun. SS'ler zebra srsn sessiz sedasz ve alelacele gara gtrdler. Demiryolunun ucundaki tabelda Mcsuthau-sen fertig yazlyd. Fertig, bitti szcnn yukarda stajlarn tamamlayanlar iin zel bir anlam vard. ay nce Compiegne treninden inen yolcularn onda dokuzu bu levhann mezar talar olabileceini fark etmemilerdi. Onlar iin yaam, Hitler'in doduu kent olan Linz hattnda durmutu. Bu fikirlerin muhafz ktasn oluturan SS'lerin materyalist beyinlerinde yeri yoktu. Schnell, lo, aceleleri vard. heyecanl hallerinden X komando birliinin Rus cephesini takviyeye gnderilmeyecei sonucu kyordu. Bu iyi diye dnd Paulo. Muhteem bir tekme, bu kafa cimnasti-ine son vererek bir vagona tklmasna neden oldu. Ynetmelie gre yine bir hayvan vagonu. Sekiz at, krk insan, yz tutuklu. Kap, tekmeci SS tarafndan kapandktan sonra Paulo ieridekileri sayd, bir daha sayd, ieride yalnzca krk kii vard: Be kere sekiz krk, sekiz sra, bir de kapo. Bu iyiye iaret, dedi. Bizi hl adamdan sayyorlar. Ve sonra etrafndaki 'adamlar' incelemeye koyuldu. Yabanc bir gz bunlarn arasnda hibir fark gremezdi. Komik, izgili giysileri, tral kafalar, kl rengi benizleri ve akn baklaryla hepsi birbirinin eiydi. Paulo hemen hepsini tanyordu, ama ay boyunca onlar grmeksizin aralarnda yaamt. Yukardaki, tmarhanede, her birinin resmini teker teker bellee kazmann imkn yoktu. Her ey, Birinci Dnya Sava ncesi sessiz filmleri gibi ok hzl geip gitmiti. Sadece bulank bir izlenim kalmt. Hem o sralar Pauo'nun kafasnda tek bir fikre yer vard: Frna gnderilmemek. ay boyunca dostlar, yurttalar var olmamt onun iin. Tek banayd. Kam darbelerinden saa sola kouarak kurtulmaya alan bu izgili hayaletler birden canlanmaya baladlar. Kendi rkndan, kendi lkesinden insanlard bunlar, kukusuz onlar da frnn nnde titremiler, arabay grdklerinde umutsuzlua kaplmlard. Ama ay boyunca hepsi korkularn kendilerine saklamlard. Bugn ilk kez, soykrmdan kurtulmann verdii sevinle diller zlyordu. Duygulan uyumu olan Paulo, uzun bir sredir hayalet gzyle baktklarnn konumalarn dinliyordu. Ama toplu halde yakarmalar, duygusal patlamalar sinirine dokunmaya balamt. Karsndaki alam suratl durmadan szlanyordu. Daha beter bir kampa, bir ceza kampna gidiyormuuz, artk orada toptan gebeririz. Paulo dayanamayp herife barmaya balad. Kes sesini be salak, zrvalarn kendine sakla... Bu sert k kylyle yanndakileri etkilemi olmal ki, birden vagona bir sessizlik kt. Sarsla sarsla giden tren, belleklerde baka bir yolculuun anlarn uyandrmaya balamt: Vagon bana yz kii, tklm tk Mauthausen'e yaplan yolculuk, Paulo nce vagonun kapsn krp kamay dnm, sonra bunu varacaklar yerde uygulamann daha kolay olacana karar vermiti. ans yokmu, varacaklar yer Mauthausen'di ve Paulo programnda bunu dnememiti. Mitralyz takrtlarna karn atlamadna lanet ediyordu bugn. Bu karlm frsatn ans ayn program bugn uygulayabileceini aklna biie getirmedi. Fanatikler diyarnda kaznm kafas ve Mauthausen plakasyia dolamaya kalkmas lgnlktan baka bir ey olamazd. Be dakika iin hayal gcn kapp koyveren Paulo hemen toparlanp gerekler dnyasna donuverdi. Vakit gesin diye yol arkadalarn incelemeye koyuldu. nce kapodan balayalm: Tam bu iin adam. Bundan daha alak bir insan msveddesi dnlemez. t, hrsz, haJn, cani, cinsi sapk, hepsi ayn kasketin altnda bulumular. Herif tek bana bir hapisane gibi. nsan kafas yerine, yelken kulakl, kapkara dili ve tek gzl, e-vet tek gzl, kpkrmz bir et yn. Franszlarn hemen Neunoeil adn taktklar bu ya ba belirsiz tek gzl canavarn sesi bile berbatt. Adam konumuyor, havlyordu. Gerek bir masal canavar. Eh! Bylesine kozlara sahip iren kpek herkesi korkutuyor ve vagonu kaplayan karanlk, dehet duygusunu daha da artryordu.

Samanlar zerine dzgnce sralanm oturan krk kelle susuyordu. Neunoeli kez, Ru'he, susun, diye barmt. Millet Mauthausen'de emirden nce sopaya a-tm olduundan bu yetip de artyordu. Aslnda vagondakiler belki de bu korkun grntnn altnda iyi bir tip o-labileceini dnyor, ama ilk adm atmaya ekmiyorlard. Paulo kader arkadalarn yle bir gzden geirdikten sonra her drt tutukludan birinin kopuk takmndan olduunu anlad. Toplam bir dzine kadar. Compieg-ne hapisanesinde karaborsaclk yapt sralar kendisiyle alveri yapan kk serseriler ve imdiki klklarndan utanan kabadaylar. nce Korsikal Campana kardelere gz takld. On iki kez takipsizlik karar, yedi kez cinayetten tahliye, bellei yanimyorsa Mauthausen bu meleklerin ilk kodesiydi. Sa yanlarnda Montparnasse'li Riton, Gaite soka pezevenklerinden, yannda bir baka meslekdai: Pierrot Martin, kt zerindeki meslei profesyonel boksr. Riton'un arkasnda Strasbourg'lu Berck. nemsiz ama tehlikeli, nk az buuk Almanca bilir. Bu irkeften uzak durmal, diyen Paulo incelemesini srdrd. Pezevenklerin hepsi bu kadard. Ayn vagonda satc yeter de artard bile. Yasa d i tutanlarn geri kalanlar iki gruba ayrlyordu: Hrszlar ve ekiyalar. Sonuncular zellikle silh dayayp para kazanma yolunu tutmu, zihinsel faaliyetten yoksun genlerden oluuyordu. Meslek yaamlar ksa srmt. Compiegne'e geldiinde kendisine tantrlan bitirim karsnda oturuyorlard: Marco, Gegene ve Roland, Boulogne Emniyet Sand soygunundan sa kurtulanlar yani. etenin geri kalanlar Mauthausen'de kl olmutu. Hapishanede durmadan ona yaamlarn anlatan iki serseri daha: Sahtekr Aime Vica-ire ve yirmi yanda bir gangster tasla olmasna karn epey yetenekli olan Ange Belloni. Bu yumurcak da seim gn pazlarn iirip durmutu. Aslnda hi de ar ie gidebilecek apta deildi, ama ufak tefekliine ramen tipi SS'lerin houna gitmi olacak ki, onu da X komando birliine dahil edivermilerdi. Gittike hzlanmakta olan trenin grltsne karn vagonun iindeki sessizlik iyice ezici bir hale gelmiti. Krk ustural kafa, havlamaya balayan kopoya korkuyla baktlar. Neunoeil kendine bir dost bulmutu. Paulo'nun az nce gznden kam olan Pozzi, tek gzl canavarn karsna oturmu, gevezelik ediyordu. Namussuz herif, krk dkk Almancasyla Paris'teki Gestapo'yla iyi ilikilerinden sz ediyor, Almanlara hi de dman olmadn, tersine onlar beendiini belirtiyordu. Tutuklanmasnn nedenini yanlg olarak niteliyordu Nicht politik, ich bin e in Berufsverbrecher. Zwcnrig Jahr prison. Politiker ile ins Krematortum. Siyasal deil adi suluyum. Yirmi yl hapis. Politikaclarn hepsi kre-matoriuma. Canavarn ses tonu ykseliyor, ulumalar iddetleniyordu. (Crematorium, ille pclitiker. Btn politikaclar frna. Bu kez havlamalar tm vagondakilere, krk ustural kafaya hitap ediyordu. Kremotorium, Kremotorium, Scheisse politiker. Frna, frna bok politikaclar. Vagondaki on serseri, Biz de senin gibi kopuk tak-mndanz, politikac deiliz, diye haykrmak istediler, ama sonunda susmay yelediler. Nem Neunoeil szlerini, Ruhe, susun, diyerek noktaladndan vagon yine tefekkre dalmt. Politikaclar, politika d olanlar, serseriler, namuslu kiiler... Bu izgili halda kimin ne olduunu karabilmek iin insann Paulo gibi dnyay tanmas gerekirdi. O bile baz ehreler karsnda kararszla dyordu. rnein u koca kafal, gen Brtanyalmn hi de korkmua benzer bir hali yoktu, tersine neden burada olduunun bilincinde gibiydi. Yanndaki babas yandaki adam gibi direniilerden olmalyd. Bu iki tip kaytszlklaryla Paulo'nun sinirine dokunuyorlard. Onlar ilk kez Compiegne'de fark etmiti, hep birlikte dolarlard; sonra da Mauthau-sen'de de Campana kardeler gibi birbirlerinin peinden ayrlmaz, yoklamalarda, dayaklarda hep birlikte olurlard. Bu srpriz yolculuk holarna gitmi gibi glmsyorlard. Herhalde o biim deiller ya canm, diye sylendi kendi kendine. Sonra az nce tersledii aptal suratl kylye dnd. Bu herif Mauthausen'den kurtuluunu ya stoklarna borlu olmalyd. Hl da idare ediyordu, ama ilk geldii gnk pancar gibi, kanl canl surat imdi gl pembesine dnmt. Yine de yeil suratlarn yannda salkl bir grnm vard. Yanndaki gen kylsyse erimi, bitmi, safi omuz kalmt.

Vagonda krsal kesim temsilcileri de oktu. Paulo'-nun tahminlerine gre be, alt kii. ncelemesini srdrrken, ne garip sava, diye dnyordu Paulo. Kyller, pezevenkler, putlar, her cinsten sava var... Tam yerli yerine oturtamad on be kii kalmt. ki, renci, yirmi yan altnda, herhalde lise rencisi olmalydlar. Sonra krklk, ellilik, bakml burjuvalar, ilk kam darbesiyle kendilerine gvenlerini yitiren bir iki subay. Ve birka nemsiz kii. Direniiler mi, isiz gszler mi, sokaktan toplananlar m? Paulo artk kafa yormuyordu. Bkm, usanm, bunca ahalinin arasnda kendini yapayalnz hisseder olmutu, flerinde dost edinelebilecei bir kii yoktu. Serserileri kmsyordu, aptallara zaten tahamml yoktu. Galiba atodaki kr etkisini gstermiti. Kamp kapsndan girerken yaama onca bal olan Paulo kta kendini bombo, km hissediyordu. Oysa umutsuzlua kaplmamalyd. Herhalde lme gnderecekleri adamlar skca giydirip kuatacak deillerdi ya. Paulo artk bir ey anlamaz olmutu. O da dierleri gibi bir bilgi bekliyordu. Kaponun durumu bilmesi gerekirdi, ama herif yeni grevini kutlamak amacyla adamakll kafay ekmiti. Az ak, gzler sabit, durduu yerde kayklm, horluyordu. Tren drt saattir gidiyor, sessizlik bitip tkenmiyordu. Sert bir makas deitirmeyle Neunoeil uyand. Canavar suratn iddetle tahtaya arpmt. Tek gzl, nce Almanca, sonra Franszca, Scheissdreck, bok,, bok, diye homurdand. Sonra da bu acl uyan gln bulan bir cretkr olup olmadn anlamak iin tek gzyle tm vagonu tarad. Neyse ki Pozzi kalkta balatt yacln srdrmek iin ortaya atld. Ganiniz m yand, ef? Kapolarn can yanmaz, dedi Neunoeil. Sonra da hayatn anlatmaya koyuldu. Her olay sanki mthi ilgin-mi gibi Pozzi'nin gzleri hayretle alyordu. Gayrete gelen vardakiler de aralara hayranlk dolu sedalar yerletirmeye baladlar. Hava yumuam, az sonra vagonun ii ar kovanna dnmt. Herkes yanndakine efin maceralarn naklediyordu. ans varm, dedi Aime Vicaire, Paulo'ya Hitler olmasaym, Dsseldorf hapisanesinde ryecekmi. -mr boyu hkm giymi. Bu suratla dikkatleri zerine ekmemesi olanaksz zaten, diye karlk verdi Paulo. Burjuvalardan biri alak sesle, Almanlarn kamplarda disiplini salamak iin hrszlardan, katillerden medet ummas inanlr gibi deil, diye mrldand. Tm sava yasalarna aykr bu. Hl anlamamsn, diye szn kesti Riton. Amca, sen politikay nerede rendin? nan bana, daha ok eyler reneceksin. Zaten sizin gibiler yznden buralara dmedik mi? Kasa soyguncularnn arasnda sessiz sedasz oturan, kibar tipli, srk gibi bir herif sze giriti. Ar olun ocuklar, tartmak ie yaramaz, Hepimiz ayn irkefin iindeyiz. Bizi nereye gtrdklerini anlamaya bakalm. Bence, kuzeye, Polonya'ya, tanksavar birliklere verecekler bizi. Scak giysiler datmalarnn nedeni de bu. Siz ne fikirdesiniz, dostum? Dostum, diye hitap ettii Brtanyalmn yapk kardeiydi. Herif hl srtyordu. Ben ayn kanda deilim. Bizim birlik Mauthausen'e bal, garnizondaki SS'leri o kadar uzaa gndermeleri mantk d. Bence yolculuk ksa srecek ve kampmz Avusturya'da ya da snra ok yakn bir yerde olacak. Konuma gittike yksek bir dzeye ulayordu. Bu herifler adam olmaz, diye dnyordu Paulo. Mbarekler sanki tayini km albaylar, yalandka salaklayorlar. Birden kibcr konumalar kesiliverdi. Essen, yemek, diye haykrd kapo. Ve herkes ekmek somunlarna saldrd. Saygdeer kurmaylar kodes kularna dnvermilerdi. Hayvanlar gibi kuru ekmeklerini diliyorlard. Kapo cebinden bir sustal karm, ekmeinin arasna koymak iin incecik salam dilimleri doramaya balamt. Mengene gibi eneleri Rozzi'nin a baklar altnda sandvii tmeye koyulmutu. Ekmekler oktan yarlanmt ki, Neunoeil dolu azyla, evirmesi iin Pozzi'ye yeni bir emir buyurdu, Haberiniz olsun, bu ekmek gnlk yiyeceiniz. Piknik birden duruverdi. Herkes elindekini kaputunun bir kesine tktrmaya abalarken konumalar yine balad. Yanlmsn, dedi kk Brtanyal arkadana. gnde Avusturya'nn dna klr. Yine de pek uzaklara gideceimizi sanmyorum. Bu hzla gnde ok yol alnmaz. Yalnzlktan bezen Paulo, Tmarhaneden ne kadar uzak olursak o denli iyi, diye sze kart. Sen Parisli misin?

27 Hayr, Bask blgesindenim, dedi Brtanyalmn dostu. Ne i yapardn? Tarih retmeniyim. Ya arkadan, o da m senin memleketten? Aslnda gencin Brtanyal olduunu pekl anlamt, ama domuzuna soruyordu. Hayr, o Brtanyal. Saint-Malo'dan. O da m retmen? Evet, beenemedin mi? diye sze girdi kk. Meraklanma, ben aydnlardan deilim, cimnastik retmeniyim. Bu szlerde saldrgan bir hava vard, ama Paulo anlamazlktan geldi. Neden tutuklandnz? Direnii miydiniz? Beraber deildik, dedi yals. Beni ihbar etmiler, tutuklandm. Nedeni yok. Ben de yle. Epey oldu mu? Bir buuk yl. Bir buuk yl m? Nasl dayandn bu kadar? Compi-egne'den nce neredeydin? Paulo, kafadarlarn kendinden ekindikleri duygusuna kaplmt. Fresnes'de, hcrede. Ve neden tutuklandn bilmiyorsun ha? Siz beni budala yerine mi koyuyorsunuz, yoksa muhbir filan m sandnz? Palavralarnz bana vz gelir. Ben serseri takmn-danm, sizi de umursadm yok. Hepiniz ayn bokun so-yundansnz benim iin, direniiler, kzllar, Amerikallar, hatta Almanlar. imdi de kahramanlk oyunu ha! u halinize bakn. Sizin gibiler yznden... Bana bak pezevenk, sana soran olmad. Kk cimnastik hocas yumruklarn skm, karsna dikilmiti. Mavi gzlerinden ateler kyordu. Paulo da doruldu. Hafif gelirsin, yavru. Dayak yemek istersen her zaman hazrm. Az bekle, varacamz yere gelelim, o zaman neeni bulursun. Sesler ykseliyor, Neunoeil'in tknmasn izlemekten bkanlar tartmaya karyorlard. iir kafasn, diye seslendi daylardan biri Paulo'ya. Kibar iskelet, Utanmyor musun, ayn vatann, evlatlarsnz, demeye kalkt. Susun ulan. imdi hepimiz sopa yiyeceiz. Neunoeil nc sandviini bir kenara brakm, elinde sopas, ayann altna gelen kemikleri eze eze, saa sola sopa indirerek yaklayordu. Branyah'nn nne dikildi. Ayaa kalk, sermeli, abuk Scheisskbei, bok kovas. Wc*s willst du? Ne istiyorsun? Boks mu? Gut, men Herr. Tamam efendim. Sonra gerilip gerilip yumruunu gencin suratna patlatt. Hayrettir, kk beden retmeni sarslmad bile. Tm gcn deneyen Neunoeil bile armt bu ie. Hrsndan kudurup kamsn gencin yanaklarna indirmeye balad, bir kez, iki kez, kez. Kan szmaya balaynca canavar sakinleti. Kiminle dalamak istiyordun, pis Frarisz. Hadi, syle, yoksa yaptrrm. . Hi kimseyle, ef. Kimseyle mi, kimseyle, ha? Bu kez canavar kamc-syla sa solu taramaya balad. Paulo da tekiler gibi kulann arkasna bir tane yedi. i biten ef aklamalarda bulunuyordu, Hl Mauthausen'de saylrsnz frengili kpekler ve Mauthausen'de dvmek yasaktr. Cezas da im. Sonra yaptklarndan memnun kalarak yarm brakt sandviine giriti. Ama dayak faslndan tkanm olacak, yiyemedi ve Pozzi'ye dnerek elindekini uzatt.

Du, Mensch, essen. Sen ye. Reddedilir gibi deil bu. Pozzi sandvii havada yakalad, ama herkesin gz nnde, efin di izlerini tayan bu art yemek pek houna gitmemiti.

inden, ayn durumda olsayd nasl davranacan kendine soran Paulo, Pis herif, hi irenmeden yiyor, diye sylendi. Ama herhalde kendi de ayn eyi yapard. Vicdan muhasebesi yeni havlamalarla yarm kald. Aile schiufen, schnei Herkes hemen uyusun. Krk tutuklu lahzada kaputlarnn iinde yok oluver-diler. Bir eyrek sonra hepsi horluyordu. aydr ilk kez frnn alevlerinin kbuslarn etkilemez olmutu. Uyandklarnda gn vagon tahtalarnn aralarndan ieri szyordu. Uyuduklar srece tren lm kampndan biraz daha uzaklamt. Gerinirken ilk akllarna gelen aralarna 100 kilometreye yakn bir mesafe girdii dncesi oldu. Neunoeil de ayn eyleri dnm olmal, nk birden herif daha az irkin, daha az zalim grnr olmutu. Tek gz glmsyordu bile denebilirdi. erisi bok kokuyor, dedi ayaa kalkarken. Sch-nel!, zwei Matn. abuk siz ikiniz kovay baaltn. Gidip vagon kapsnn srgsn at. Vagonun iine dveren gne, tutuklularn gzlerini kamatrd. ki metre telerinde, tel rgsz, nbeti kulesiz, enfes bir manzara uzanyordu. zgrlk iki adm telerindeydi. Atlamak yeter. Krknn da aklndan ayn ey geti. Hadi day, atlasana! Srasdr... Bu sz Paulo'yayd, syleyen de kk Brtanyal. Dayaa eyvallah diyor, ama hakareti kaldramyordu. Unut beni, diye karlk verdi Paulo bezgin bir sesle. Silh namlusunun vz geldii kavgacy izgili niforma yola getirmiti. Vagondaki tm yrekliler, soyguncular, direniiler, subaylar, tedhiiler ayn durumdaydlar. Hepsi de duraksamasna bir kulp buluyordu: Hangi lkedeyiz? Ne hzla gidiyoruz? Bu yemyeil krlarda koan mavili bir zebra tam bir hedef olur, vb... Gerek neden bu kahramanlarn korkuyor olmalaryd. Hepsi de yakalandklar takdirde kendilerini, enseye sklacak bir dzine kurundan ok daha baka lmlerin beklediini biliyordu. SS'ler bunu eski Roma'ya uygun bir gsteri haline dntrmek ve sille tokat, tm tutuklulara izlettirmek amacn-daydlar. X komando birliindekiler de kamptan ayrlmadan nce byle iki olay izlemek zorunda kalmlard. te bu nedenden tr ardna kadar alm vagon kapsnn nnden kr manzaralar geip gidiyor, fakat ie-ridekiler hibir giriimde bulunmuyorlard. Tren bazen yavalyor, hatta arasra duruyordu bile. Neunoeil mthi keyiflenmekteydi. Tutsaklarnn birer ikier kap yanndaki kenef kovalarna gitmelerini izliyordu. Kendine gveni tamd. SS'ler tarafndan ynetilen kurumlarda on yldr tek bir firar olay grlmemiti. Bo karnlarna ramen yine de tenekeler doluyor ve onlar boaltmakla grevli Ange Belloni bu kenef bekiliinden hi holanmyordu. Bitirim dostlarnn, hele salak kyllerin sidiiyle, bokuyla oynamak, onun gibi gen ve hrsl bir yeni yetmeye ar geliyordu. stelik Neunoeil de ona kancay takma benzerdi. ki kenef grevi aras anlalmaz bir dille ocua kfrler yadryor, yerli yersiz tokad yaptryordu. Ange Belloni hrstan ve utantan titriyor, ama kimse ona acmyordu. Konvoy Mauthausen'i terkedeli 24 saat olmutu. Hl fikrinde direnen tarihi, Gnein durumuna baklrsa gneye doru gidiyoruz, dedi. Mzmz kyl, Hepsi ayn kapya kar, diye karlk verdi. Manzarann gzellii birliin moralini etkilemiyordu. Aslnda bu bitirimler tek kiinin krk kiiyi susta durdurmasn hazmedemiyorlard. Gszlklerinin bilincine varmalar bu kabadaylar en ok etkiliyor ve zgrlk grnts nlerinden kayp getike bsbtn huzursuz oluyorlard. Neunoeil bir kez daha ortal toparlad. Essen, yemek, diye haykrd. Karnlar emirle doyuruluyordu. Ekmek paralar ortala kt. Gece bazlarnnki yok olmutu. Uyurgezerin biri de tarih retmenininkini yrtmt. Paulo nce ihtiyarn alayacan sand, ama adam gzyalarn iine aktarak, barp armak yerine Brtanyal arkadann kulana fsldamakla yetindi. Uyurken ekmeimi almlar. Zarar yok, a deilim. Hem zaten unun urasnda az yolumuz kald. Delikanl hi ses etmeden elindeki ekmei ikiye bld ve iri paray arkadana uzatt. Ak renk, glen gzleri, hi tartma kabul etmeyeceini belirtiyordu. htiyar renmen hem ok duygulanm, hem de ok ackmt, ekmei kapt gibi yemeye koyuldu. Olayn tek tan Paluo'ydu. Grdklerinden ok etkilenmiti. Ayn durumda olsa herhalde ekmeini geri alabilmek iin cinayet bile ileyebilirdi. Bu iki srtk ehre onu sinirlendirmemi, artmt. Herifler vagondaki on bitirime bedeldiler. stelik ekmei yrten mutlaka daylardan biriydi. rnein, tam yanbalarnda uslu uslu ekmeini kemiren Riton.

Tren yavaladnda, alktan lenler son lokmalarn iniyorlard. Az sonra durdu. Ormann ortasndaydlar. Kapda beliren bir SS tm manzaray bozdu. Silhnn namlusunu tenekelere dorultmutu. Schweine Frcnzosen! Domuz Franszlar! diyerek nndeki tutsaa tkrd. Her olay bir ncekini bastryordu. Paulo iyiden iyiye bezmiti. Her eyden. Ama zellikle kendinden, korkaklndan, arkadalarnn cesaretsizliinden tiksiniyordu. Amma boktan heriflermiiz. Tren hareket etti. Dekor deiiklii yine kara dnceleri datmaya yaramt. Yoku kyorlard, lokomotif zor ekiyordu. ok gemeden ayrlar, ormanlar yerlerini kapkara, sarp kayalara braktlar. Daa trmanyorlard. Manzaradan etkilenmeyen tek kii Neunoeil'd. Domuz herif esrarengiz kampn yerini biliyordu mutlaka. Pozzi de durumu akm olmal ki, biraz kendi merakndan, biraz da arkadalarna yaranmak amacyla hafiften sorgu suqle giriti. Hl Avusturya'da myz, ef? Avusturya diye bir ey yok, cahil herif. Reich var yalnz, Byk Reich. Her tarafta bitiveren toplama kamplaryla tm Avrupa Reich'a dnt. Hepsinde bulundum. Ya bizim gitmekte olduumuz? Orasn da bilir misiniz, ef? Hayr, salak herif, oras daha kurulmad. Acaba disiplin Mauthausen'dekinden daha m sert olacak? Yeni kurulan kamplarda disiplin cezas verilmez, a-nnda infaz edilir. Mauthausen'deki spanyollara yapld gibi. Aile koputt. Hepsinin ii tamam. Yapt akaya glmekten az daha bouluyordu. Tm vagon kulak kesilmi, onlar dinliyordu. Suratlar iyice asld. Biraz toparlanm olan Paulo bu umutsuzluu gidermeye alt. Samalyor bu put, o da bizim gibi bilgisiz. Geldiimiz yerden daha beteri olamaz. Azmza slacak, ama yine de Mauthausen'den iyidir. Ben de ayn kandaym, dedi tarih retmeni; Pau-lo'nun amacn anlamt. Hem artk Avusturya'da olmadmzdan eminim. Ya Macaristan'dayz, ya da Yugoslavya'da. Almanlar yabanc bir lkede kitlesel cinayetlerden ekinirler. Bu umut dolu szckler vagonu bir batan bir baa, kulaktan kulaa dolat. Heyecan yatm, herkes gzn daa dikmiti. Birden buz gibi bir rzgr ieriyi alabora __ 00 __ ^^ \J\J ^^ etti, Neunoeil ayaa frlayp kapy kapatt. Yuvay karanlk basm, sesler duyulmaz olmutu. NC BLM Neunoeil yalan sylemiti. Yolculuun gn srmeyeceini ok iyi biliyordu, kapy da yavrular souk almasn diye kapamamt. SS'ler ona yolculuun akam zeri biteceini haber vermilerdi, tarih retmeninin tahmin ettii gibi varacaklar yer yabanc bir lkeydi. Bu koullar altnda firar pek de lgnca bir olaslk grnmyordu. SS' ler yardmclar uyarmlard: Bir firar durumunda kapo da, pijamal dostlar gibi doru ipe gidecekti. Neunoeil'in eli aya boanmt. Tek gzn amas gerekiyordu. Srtn kapya dayayp karanlkta oluabilecek hareketleri izlemeye koyuldu. Tren yavalam ve durmutu. Ruhe! Susun! diye haykrd. Kimse kprdamasn. Krk tutsak nemli ann gelip attn anlamlard. Kouan ayak sesleri bekleyii sona erdirdi. Aile raus. Herkes dar, Nazi kamplarnn kilit szckleri. Gnn ya da gecenin herhangi bir saatinde barakalar boaltan, Avrupa'nn her yanndan gelen lm trenlerini karlayan szckler. Bir saniyede vagondakilerin hepsi ayaa frlamt. Neunoeil kapy atnda iti kak dar ktlar, nk ge kalanlarn sopa yediini renmilerdi. Ama hesaplarnda yanldlar, nk karlama treni herkesi kapsyordu. Tez canllar perona atlar atlamaz sopay da yediler. Enselerine, Tnel F: 3 bellerine, kaburgalarna inen can yakc darbeler. Muhafzlarn dipikleri ilemeye balamt. Ama, hayrettir, dayaa bu kez kfr dolu haykrlar elik etmiyordu. SS'lerin sch-neil'leri, ics'lar, geh mi'lar deta fslt gibi kyordu. retmen haklyd, beyler burada kendilerini anavatan-larndaki kadar rahat hissetmiyorlard. Anlalan Macaristan'a m, Yugoslavya'ya m ait olduu bilinmeyen esrarengiz ky, gardan pek

uzakta deildi. Birka dakikada tm tutuklular boalm, Neunoeil de rahat bir soluk alabilmiti. Sorumluluktan kurtulduuna gre bu gece aslmaktan da kurtulmutu. Z fnf diye haykrd. Beerli ol. Emin olmak .iin bir kez daha sayd. Boyu dolaysyla her zamanki gibi son srada yer alan Pauio, av kpei gibi saa soia gz atyordu. Srtna yedii bir dipikle keif almalar sona erdi. Alak sesle verilen yry komutuyla beraber X komando birlii harekete geti. Eins, zwei, feks, rechts, birlik kl gar binasna doru uygun adm ilerliyordu. Ama bu geit trenini kimse izlemiyordu, istasyon bombotu. Birlik barakalar geti ve on bee yakn, eski gazojenii kamyonlarn farlaryla aydnlanan bir akla vard. Aralarn birka metre tesinde, elliye yakn SS, yz kadar kadn, erkek, ocuktan oluan sivillere engel oluyorlard. Kyllerin klk kyafetinden ve davranlarndan Alman olmadklar belliydi. Peki kimdi bunlar? Macarlar m? Yugoslavian m? Halt! Durun! diye bard birliin bandaki omzu ka-kabalk ve bu komut saftan safa yayld. Hazr ol, beeri! sralann. Hep ayn oyun, saym, bir saym daha. Dre huna'ert Stcken, Kcmmcndofhrer, diye haykrd gen bir assubay topuklarn aklatarak. yz para! yi demiti assubay. Akamn bu ge saatinde, da yoluna sralanm, izgili pijamal bu garip yaratklara baka ne denebilirdi? Grdkleri karsnda akna dnm siviller de yle dnyor olmalydlar. Sakin kylerinde bu forsalarn isi ne? Bu klklara brnmek, kafalarn usturalatmak iin ne yapmlard acaba bu haydutlar? Ekiyalarn bir prangalar eksikti! Tutsaklar kadar nbeti vard. Her kiiye bir SS dmesi Paulo'nun cann skmt. Eli silahl, sansn ocuklar da rahat grnmyorlard. Bu kahramanca grevlerinin bunca izleyici toplamasna arm, bir an nce kamyonlarn hareket etmesini bekliyorlard. Utanlarn gizlemek iin. Ama ge kalmlar, siviller aralarn arasna adamakll sokulmulard. Dikkatli ve dost bakl bu izleyiciler arasnda mahkmlar dipik darbeleriyle kamyonlara tktrmak zor olacakt. Solgun, bezgin ehreler kylleri korkutmuyor, tersine bazlar el sallyorlard. lerinde ta olmayan dost eer. X komando birliinin Reich snrlarnn dnda olduu kukusuzdu. Birden tutuklularn orasndan bir ses ykseldi Hangi lkedeyiz? Trzic, Yugoslavya, diye bard siviller. Fransz msnz? Evet. Yaasn Franszlar. metre telerindeki mehul dostlardan ykselen bu haykr hepsini duygulandrmt. Omuzlar dikleti, gzler buuland, serseriler, subaylar, renciler, burjuvalar, hepsi bir ho olmutu. Zebra srsn garip bir titreim sarmt. Paulo'nun tyleri diken diken oldu. Grdklerinden biraz utanm gibi, Bu adamlar kimleri alkladklarn bir bilseler!.. diye sylendi. Gereki dnceleri gerek arkadalarnn, gerekse hayranlarnn umutlarn kracandan sesini ykseltmedi ve etrafdakilere, Saolun, delikanllar, saolun, beyler, haklarndan geleceiz, diye seslendi. Ama sylediklerine inanmyordu. Grdkleri bu scak ilginin gardiyanlarn hatasndan ileri geldiini anlamt. Alak herifler, onlar gece vakti, kimse grmeden esrarengiz kamplarna gtrmek istemilerdi. Yanlmlard, ama gidecekleri yerde, tel rgler ardndan onlara sevgi gsterisinde bulunacak kimseler kacan da hi sanmyordu, Durumdan yararlanmalyd. Boyu hepsinden uzun olduundan kk bir ocuun att ekmei grd. Ama SS'in biri de durumu fark etmiti. Karn guruida-yanlarn umutsuz baklar altnda hrsla ekmei inedi ve yrd gitti. Bu arada ban evirmemiti bile. Endieli baklar kamyonun kasasna taklmt. Uygarlkla ilikileri sona ermi bulunuyordu. SS'lerle kapclar, gzlerden uzakta eitimlerini srdrebilirlerdi. Cesur ky gei Mauthausen'in sekin birliklerini yeterince tedirgin etmiti. SS'ler gecenin karanlna gmlp bir an nce hesaplarn grmek istediklerinden, tutsaklar harekete geen kamyonlara koarak yetitiler. lk dnemete dipikler almaya balad. Herkes otursun, yola bakmak yasak! Bunlar ikinci kez tekrarlanmayacak talimatlard. Gln bir nlem, nk yolun zaten seyredilecek bir yan yoktu. Sada da, solda uurum, hepsi de kapkara, ne bir ev, ne bir iaret levhas, ne de bir hayat belirtisi. ok gemeden dnemeten dnemece girmeye baladlar, tutuklular birbirlerinin zerine yklyor, kemii km klarnn zerinde zplyor, kafalarn ve omuzlarn saa sola arpyorlard.

Elenceye son vermek amacyla1 Paulo yamndakinin koluna girdi. ok gemeden hepsi ayn eyi yapmlar ve ackl durum sona ermiti. Durumu fark eden SS'ler mdahale etmediler. Onlarn akl, namlularn dorulttuklar dadayd. Bu ayrnt Paulo'nun gznden kamamt. Sandaki komusunun kulana eilerek, Yol gvenli deil, diye fsldad. Biri bu salaklara bu lde posta soyguncular olduunu sylemi, bunlar da inanmlar. 07__ o/ yleye benzer, ama kovboylarn yerini eteciler alm galiba. Komusu meer tarih retmenymi! Zrvalama, a'iye balayan Paulo, SS'lerin kuku doiu baklarla yolu szdklerini grnce sustu. Herhangi bir olasla kar ilk silah sesinde yerinden frlayabilmek iin yanndakinin kolundan syrld. Pauio gerek kiiliini bulmu, lmeye ve ldrmeye hazr, olanca gaddarln taknmt. Kendi sralarnda iki SS vard; iki efe kamyonun arkasnda. eteciler yaniarna gelse bile atlayp kaamayacak kadar yakndlar. Paulo'nun hayal gc ileri gitmiti. Elinde olmadan retmenin koluna yapt. Gereklere dnm, srsne katlmt. Yine de sormadan edemedi. Civarda eteciler olabileceini nereden kardn? Manta yakn bu. Dalk bir blgedeyiz, Makedonya' dan Dalmaya'ya dek bu dalar etelerle doludur. Kant da, trmandka muhafzlarmzn tedirginliklerinin artmas. Adamlar bizlerle pek ilgilenmiyorlar, geeceimiz haber alnmsa, partizanlarn baskn yapabileceinden korkuyorlar. Kampa varp, tel rgler ardna atldmzda baskn olasl da azalr. Bizim gibi garibanlarn geiini neden nemsesinler? Trzic'de halkn davrann grmedin mi? Bunlar Sloven, Franszlar severler. Bizden nce Napolyon da buradan gemiti, biz de ayn yol zerindeyiz. Viyana yolu. Yani bizi tekrar Avusturya'ya m gtryorlar? aarm buna, byle bir durumda bizi Yugoslavya'da dolatrmalarnn hibir anlam yok. Koruyucu melekler bizim ortalk yerde grnmemize pek sevinmediler. Da geitlerinden birinde duracaz sanrm", ama neresi olabileceini kestiremiyorum. u anda Karawanken Dalarndan geiyoruz, ama Trzic'le snr arasnda nemii bir yerleim merkezi anmsayamyorum. Neunoeil yeni bir kamp kurulacandan sz etti ya!.. Zamon getike Paulo'nun partizanlarn mdahalesi konusundaki umutlar da azalyordu. Yol, boyuna dnyor, kamyonlarn motorlar zor ekiyordu. Dorua yaklayorlard, Pauio sonunda o gece bir saidr olmayacana karar verdi. retmenin kulana eilerek, Seninu tarihi yol da pek tenhaym, diye fsldad. Tarihi karlk vermedi. O da etecilerden bir eyler ummutu. Birka saate kadar zgrlkle aralarna yepysni dikenli teller girecekti. Dadaki gezinti uzadka uzuyor ve yeni emirier veril-meyii bir panik havas yaratyordu. nanlmas zor, ama bu cehennem kaknlarnn gnlk taynlar olan kfrlerin ve dayaklarn eksiklii onlar rahatsz etmekteydi. Kendilerine dnme frsat verilmesi hi holarna gitmiyordu. Bu gece nerede yatacaklard? Akam yemei yiyecekler miydi? Ne gibi ilerde altrlacaklard? Yoksa ssz da-banda hepsini temizleyecekler miydi? Bu daralm beyinler iin ne ok sorun! Bir an nce gidecekleri yere varp iba yapmak istiyorlard. Dilekleri ok gemeden gerekleti, konvoy durdu, seslere baklrsa karlama alld gfoi coplarla oluyordu. Esrarengiz kamp karanlkta zorla seilen drt tahta barakadan ibaretti. Kouan glgeler de SS'lerin dipik vurarak barakalara soktuklar ilk kamyondan inenlerdi. Projektrler yand. imdilik SS'ierin grevi en ksa zamanda kamyonlar boaltp yz tutukluyu kampa yerletirmekti. Grevlerini saat gibi yapyorlard. Her adama bir dipik, kafasna, ellerine, neresine gelirse, Aile raws, schnell, Herkes dar, abuk. Kamyon bana on saniye ve koar adm kl blgeyi gei. Bir grup asker baraka kapsnda durmu, girenleri sayyorlard: Eims, zwei, zehn, hundert. Beylerin hesaplar doru kacakt, nk sopa yamuru srgnlere gz atrmyordu. Paulo da tekiler gibi kk kousunu baaryla bitirdi. Girdii baraka adamakll karanlkt. Neu39 noeii bir dzineye yakn meslekdayla basamaklarda duruyordu. Karanlkta kamlarn saklad duyuluyor, ama pek isabet grlemiyordu. Barakaya dalan bir ot minder alyor, sonra yine ayn hzla dar frlyordu. Kapda yine dayak fasl. Aklllar minderleri kafalarna koyarak darbeleri hafifletiyorlard.

Kapdaki skkla karn minder harekt abuk bitti. Be dakika iinde yz srgn, koltuklarnn altmaa mina'erleryle hazrolda bekliyorlard. Kapolarta SS'ler konuklarn bir an nce yataa gndermek istediklerinden, sry birka kez saydktan sonra e ayrp, bara ara barakalara kovaladlar. Paulo ve Neunoeil'irv vagonundaki-lerin ou, kendilerini numaral blokta buldular, ama tek-gz onlar karlamaya gelmemi, iki numaral bloa atanmt. Onun yerine kasketli bir dev, ustalkla kulland co-puyla karlama trenini srdryordu. Bu da eski kula kesiklerden, diye tahmin yrtt Paulo. Herkes ieri girdiinde dev, atlak sesiyle, Schnei aile schcfien, Schweinerei abuk, herkes uyusun, pis herifler! diye bard. Neunoeil'le'ayn okulda okumu olmallar. Ayn bitirim dilini kullanyorlard, ama bunun eli dayaa daha yatknd, copuyia yatakhanenin yerini gsteriyordu. Her giren az ya da ok nasibini ald, ama ieride onlar baka bir srpriz bekliyordu. Karyolalar, evet, gerek karyolalar. D grdklerini sandlar. stelik ilk hesaba gre, herkese bir yatak. ayhk Mauthausen eitimi sonunda Nazilerin bu burjuva detini kamplarndan kaldrdklarn sanmlard. Moralleri birden ykseldi. Eii sopal kapo olmasa, kendilerini klalarnda sanp yastk kavgasna tutu-uvereceklerdi neredeyse. Ama devin, Ruhe, susun! diye haykrmasyla herkes sessiz sedasz minderini yaymaya koyuldu. Paulo dipte, pencere kenarnda bir yataa yerleti. Kazam, kasketini ve izgili giysilerini dertop edip yastk yapt. Otuz saniye sonra koca vcudu srtst uzanm, kafas derinlere dalp gitmiti. lk kez gzel eyler dnebiliyordu. Bir yatak! aydr midesini kazyan al.a ramen, kzarm tavuk yerine yatak dlemiti hep. Yamur altnda be saat esas duruta beklemek ya da eksi be derecede rlplak bir gece geirmek bile ona balk istifi, st ste uyumak kadar kt gelmemiti. Bu dudak dudaa uyuyularda veremlilerin mikroplarndan d kopar, kollarnn arasnda lenler ya da uyurken altna karanlar onu dehetten dehete drrd. lk kez, Mauthausen'deki 17 numaral blokta, bu durumda uyurken lm arzulamt. X komando birliine katldna krediyordu; yle ya, hi SS'ler gebertecekleri adamlara yatak verirler mi? yi trene binmiiz, diyen Pauio hemen uyayuverdi. DRDNC BLM Kafasna yedii bir darbeyle dlerinden uyand. Yatan yumuakl, lkl onu ok uzaklara srklemiti. Yere indiinde bir sre kendini toparlayamad. Aufsteben, ayaa kalk, diye haykryordu kapo. Uydurma dleri yok etmenin ilac dayak olmalyd. Kafasn toparlayan Paulo arkadalarn izledi. Bir grup donlu herif yatakhane kapsnn nne ylmt. O zaman Paulo tmyle ayld, saat daha gecenin 1 Tiydi, bit muayenesi iin uyandrlmlard. Ba kapo tm haseram Mauthau-sen'de kaldndan emin olmak istiyordu. Bir taburenin stne kurulmu, yanna da kendi gibi yeil genler tayan iki yardmcsn almt. Birinin sol pazusundd, zerinde "Sehrefaer' (*) yazl siyah bir kolluk vard. Yazc harl ha-.nl bir eyler yazyordu, gren de bitler zerine bir istatistik hazrladm sanrd, ama yanna yaklatnda adamn herkese adn, soyadn, yan ve mesleini sorduunu fark etti. Bu formaliteler tamamlandktan sonra ava balanacakt. Yazc dzgn Franszcasyla mesleini sorduunda Paulo bir an duraksad. aydan beri ilk kez numarasndan baka bir eyiyle ilgileniliyordu, hazrlksz yakalanmt, iyi bir karlk vermeliydi. Mauhausen'de baz zibidilerin kuafr, ofr, elektriki, a ya da hastabakc olduklarn ileri srerek iyi yerler kaptklarn biliyordu. Ama kimi yalanclarn bunu pahalya dediklerini de duymutu. Oysa Paulo'cuun kar satmak, saflar bountuya getirmek, mano tcp'omak dnda elinden bir ey gelmezdi. Sorgu sual eden kasketli puta kaldrm serserisi olduunu syleyemezdi ya. Daha iyisi aklna gelmediinden sonunda, ofrm, deyiverdi. Kim bilir, belki ormandan odun getirmeye, ya da kasabadan erzak almaya gnderirler, diye dnyordu. Yazc adn bir stuna yazd, Paulo da srtarak arkadalarnn yanna gitti. Hepiniz soyunun, gmleinizi, donunuzu sol kolunuza aln, birer birer bit kontrol kurulunun nnden geeceksiniz. Kurul gl bir lambann altnda toplanmt. Neunoeil de Gralarndayd. Beyler byle gece vakti toplaklarma gre herhalde heyecanl anlar yaanacakt. En arkadaki Paulo ar ar ilerliyordu. Gmleinin kolunda kanl canl bir bit bulmutu. Hrsla trnaklad, gzleri etrafta gezinirken el yordamyla baka biti olup olmadna ' akyordu. Kapolar ve yazcy artan bir durum Paulo'yu da (*) Yazc.

 42 hayrete drd. rlplak geit treni yaptrmakla alal-tlacaklar sanlan doksan plak kafal, hi de aresiz ve zavall durmuyorlard. Her yatan, her evreden, her boydan bu adamlarn ortak noktalan, zayflklarna, kuruluklarna, gergin derilerin altndan frlayan kemiklerine karn hepsinin gzel vcutlu olmalaryd. aylk Mauthausen rejimi bile kollan, kalalar, omuzlan saran kaslar tmyle eritememiti. Mauthausen'de Almanlarn ounun sapk olup genleri, iri yapllar koruduklarn, ihtiyarlarla sskalar ezdiklerini renmilerdi. Bit heyetinin nnden geerken ufak tefekler de omuzlarn kaldrp glmseyerek daha gen ve din grnmeye abalyorlard. nsan kendini, zor beenir mterilerin doldurduu bir kerhanede sanrd. Herifler Marki de Sade rol oynamaya baylyorlard. Dayak frtnas nc sradaki orta yal Franszn banda patlad. Ne kylye, ne de hayduta benzeyen, sradan bir vatandat bu, Kapolardan biri adamn donunun kvrmlar arasnda bir bit bulmutu. Knie nieer, diz ok. Scheisskbel, bok kovas, uyuz kpek, diye haykrd kurul bakan. Kampa bit soktuun iin aslacaksn. Sonra da drt numaral bloun sorumlusuna dnerek, Fnf m zwanzig, Karl! diye ekledi. Fnf u rid zwoinzig, yirmi be, yani yirmi be sopa. Ama yle sradan bir dayak fasl deil, grkemli bir tren. Kar! ar ar ayaa kalkt, odann ortasna bir tabure koydu. Bakan treni izlemek iin muayeneye ara vermiti, Neunoeil bitliyi kulandan tuttuu gibi tabureye srkledi Karn taburenin stne, ayaklan ve eeri yere deecek ekilde yerletirdi. Adamn kafasn dizlerinin arasna alan tek-gz, elik gibi kollaryla adamnki'eri tutuyordu. Kurbann k iyice gerilmi olduundan fasl balayabilirdi. Rahata dvebilmek iin Kari da soyundu, ama celladn asl amac, gbeinden grtlana dek, yar belinden yukarsn kaplayan dvmesini gstermekti. Gsnde, srtnda, kollarnda hi bos yer kalmamt. Gs ksmn pupa yelken bir spanyol kadrgas kaplamt. Srtn koca memeli bir sr plak kz igal etmiti. Tmyle zevksizliin doruundayd. lk darbe kayg a'olu sessizlii yrtt. Fransz kprdamamt. Drdncde dudaklarndan bir yakar ykseldi. Blok efleri birlikte sayyorlard: V;er, fnf, seehs, s'een. Dvmeli yorulduundan bir baka kapo arkada da devreye girdi. Birinin sopas kurbann srtndan kalkarken brnn-ki iniyordu. Adamn srt ve k mavili krmzl iri izgilerle donanmt. Deri yarlyor, kanlar szyordu. Neunoeil dizlerinin arasndaki kafay brakp, Fnf ursci zwanzig, diye seslendiinde, zavall olduu yerde kald. Baylmt. aresi kolay. Tekgz onu sillede kendine getirdi, sonra da beline tekmeyi yaptrd gibi dehet iindeki arkadalarnn arasna frlatt. Bu sadizm seans sradakileri ylesine etkilemiti ki, frsattan yararlanp giysilerini bir kez daha gzden geirmeyi akl edemediler. Ona yakn bit bulundu ve bunlar tayanlar sradan taburenin stnden getiler. Kontrol, tokat sesleri, lklar, inlemeler arasnda srp gidiyor, bitlerin says da azalyordu. Saygdeer kapolgr buraya elenmek iin toplanmlard, bit fasl sona erdiinden tutsaklarn tabureye yatrmak iin yeni bir eyler bulmalar gerekiyordu. Sonunda kar yolu yine Neunoeil buldu. Yeni oyunun ad temizlik teftiiydi. Srayla yazcnn nne gelen tutuklulara cinsel organlarnn tepesini gstermeleri emrediliyordu. Ucunda fazla deri olup, ba da belirgin olmad m, basyorlard sopay. Sshwe'ns, dornuz, diye haykrarak stne saldranlara kar zavall kurbann tek aresi nn kapamak oluyordu. Pauio mahcup delikanllardan saylmazd, ama grdkleri onu da hayrete drd. Bu ayran kabarm heriflerden oluan jri karsnda organlarn gstermek zorunda 44 kalma ne kadar alalttc bir durumdu. te bu olay Pigal-le'ii arkadalarna anlatamazlard. Ama o da tekiler gibi organn tutarak kurulun nnden geti. Dayak cezasna arp-trlmamt. statlarn canlan sklm, gitmeye hazrlanyorlard. Dvmeli, sopasn sallaya saiicya plaklar yatakhanelerine soktu. SchLcfen ios, und rcrgen frh ile cufsiehen ver Uhr. Ruhe Haydi herkes uyusun, yarn sabah saat drtte ayakta olacaksnz. Susun! Bu son emir yataktan yataa fsldamaian engelledi. Hem zaten mideleri bulanm, konuacak takatleri kalmamt. Bouna anlamak iin kafa yormamal. ilk gece tm tutuklular ayn kamdaydlar.

Paulo uyumadan nce durum muhakemesi yapyor ve hep ayn sonuca varyordu: Onlar bu da bana, bilmem nerelerini seyretmek iin toplamamlard herhalde. altrmak iin getirmilerdi. Ama ne gibi bir ide? Bu klkta ancak ta krmaya yararlard. Tymek iin feno deil, diye dnd. Ve bu umutla uykuya dald. Yine dayakla uyand o gzelim dlerinden. Ama bu kez nerede olduunu kefetmek iin vakit harcamad, hemen yataktan frlad. timaya donla m, yoksa niformayla m gideceklerini tartanlar sopay yiyince toparlandlar. Dvmeli, pis kokan tutuklulardan holanmadn ve her sabah ykanmalarn izleyeceini haykryordu. Aile Waschrcum, schneMS Herkes banyoya abuk! Ykanmak da ayr bir lem! lk drt kii, da pnarlarnn sularyla doldurulmu kocaman kovalan sonra gelenlerin srtna boaltarak ykyorlard. Kaytarmaya alan yiyordu copu. Dorusu bu kampta gelenekler kaybolmamt. Sabahn drdnde buz gibi du, sonra dayakla snma, iyi valla! Tek gmlekleriyle kurulandktan sonra, beerii olarak kahvaltya iniliyordu. Kaffee. Bir anak ak renk, sidik gibi su. Neyse ki bu bulak suyu scakt da, midelere verdii hararet ekmek yemediklerini unutturuyordu. Son yudumunu fleyerek ierken, eh, ksmet ie orbasna, diye dnd Paulo. Sabahn drdnde iine ektii da havas iyice itahn amt. leye kadar daha sekiz saat vard. Nasl bekleyecekti? Sandndan da zor oldu. Alktan mideleri kaznanlarn gzlen nnde dilim tereyal ekmekle bir paket i-ko'atay midesine indiren Dvmeli, gnlk program bildirmek zere susmalarn emretti. nceleri Almanca nutuk-atmaya alt, sonra sopann dilinin daha kvrak olduunda karar klarak elini copuna att. DcSmesGher! War spricht ceuisch eterin? inizde Almanca konuan var m? Pozzi iki adm ne kt. Almancasma pek gveneme-diinden sallanp duruyordu. Alsasl kk pezevenk Berck ileri atld. leh spreche dautch, Chef! Ben konuurum, ef. Gu! iyi! u kpeklere syleyeceklerimi ilet. ki kez sylemeyeceim. Berck arkadalarna dnerek g bela efin emirlerini tekrarlamaya alt. Bu alan Almancas Franszcasmdan iyiydi. imdi derhal yatakhaneye gidip giyineceksiniz. Ama kaputlarnz almayn, katlayp baucunuza koyun. dakika sonra yoklama iin, beerii olarak toplanacaksnz. Yoklamadan sonra leye kadar alma. Sonra yann saat yemek molas ve tekrar iba. Saat altda dn ve ekmekle kahve. Programn rktc bir yan yoktu, ama Dvmeli'nin copu kt kt sallanyordu. efin szleri bitmemiti, Berck evirisini srdrd. ef, akam kahvesinden sonra gidip yatacaklarn sananlar ac bir srpriz bekliyor, diyor. O saatten sonra bizlerle zel olarak ilgilenecekmi. Dardaki almadan sonra saat sekizdeki akam anna kadar ieride alacak-rnz. Bu kez de Kari iin. ef blounun en gzel blok olmasn istiyor. Bu konuda bize gvenmek istiyormu, ama tm Franszlar miskin olduundan sopasna daha ok g-venecekmi. imdi daln. dakika sonra herkes giyinmi olarak toplanacak. Sopaya gerek kalmadan herkes yatakhaneye kotu. Anlalan bu kk kampta her i koaradm grlecekti. Paulo kaputunu devirirken hesap yapyordu: Sabah beten akam sekize kadar, bir saatlik yemek molas dnda gnde on drt saat alacaz, demek... Onun gibi hi almam biri iin bu dert deildi, ama sendikal proleterler iin haftada krk saatlik almadan sonra ne byk deiiklik! Peki, bylesine bir almaya kar bizi nasl besleyecekler acaba? Eer 'Mauthausen'deki gibiyse sekiz gne kalmaz, hepimiz gebeririz. Galiba u Tanrnn cezas Neunoeil yalan sylememi: Alte kaputt Franzo-sen... Franszlarn hesab temam. Mauthausen'in ncleri spanyollar gibi. Gelecek hakkndaki bu karamsar tahminler hzn kesmedi. Koarken giyinerek itima yerine yetiti. Gne henz domutu, erken geldiinden, Mauthau-sen'den ktklarndan beri kapolarla SS'lerin esrarengiz ta-vsrlarla szn ettikleri bu da kampnn ne biimi bir yer olduunu kefe alt. lk aklna gelen, kimse grmeden ikence ve adam ldrmek iin bundan iyi bir yer olamayacayd. Dnyann hibir hapisanesinde byle doal duvarlar yoktu. Kuzeyde, gneyde, douda, batda, her tarafta dalar, hem de ne dalar!.. Koyun otlatlacak tatl yamalar deil. En usta daclarn be yreklerini hoplatacak dimdik, sipsivri kayalar. Bu tuzan tek k Paulo'nun

gece kmaz sand, 1e! rglerin yz metre ilerisinden geip tepelere trmanan .zikzakl yoldu. Paulo bulunduu yerden yolun byk boll mn grebildiine gre, kuleierdeki nbetiler, yolun bir metresini bile gzden karmyorlard. Tymek iin bu yoldan bakasn bulmal. Umutlan krlmt. Kamp gerekten pek kkt. Yz metreye yz, eimli bir alana be, alt tane baraka kondurulmu, hepsi de elektrik direkleri ve sipsivri dikenli tellerle evrilmiti. Her elli metrede bir kule, her kulede de bir mitralyz ve bir projektr. En iyi rgtlenmi bakaldrlar bile bastrlmaya mahkm! Ama tm bunlar kahraman SS'ler iin yeterli bulunmam, kendi barakalarn da hemen dikenli telin ardna kuruvermilerdi. Yattklar yerden bile tutsaklarn gzleye bileceklerdi. Toplu bir bakaldrdan bu derece korktuklarna gre X komando birliini yaman gnler bekliyor demek t L Belirsiz bir sre iinde yaayaca bu dnya Paulo'nun hi houna gitmemiti. Buradan tymek, Mauthausen'den kamak kadar zordu, yani olanakszd. Morali bozulmu, dleri yklm, bir an nce yoklamann yaplmasn bekliyordu. Belki bir yenilik olur da dnmeye zaman kalmazd. Dnmek ok ac veriyordu. Yoklama yine dayakla balad. efler kendilerini pek tanmayan SS'lere yaranmak amacyla bir esas duru iin basyorlard yumruu, copu. yz tutukludan can yanmayan kalmad, ama sonunda yle mkemmel bir kare oluturdular ki, kamp komutan, gururdan kulaklarna dek kzaran baefendiye, Aferin!! Adamlarnz salama benzer, umarm irket memnun kalr. Mauthausen'de iyi seim yapmlar, demekten kendini alamad. Sonra ss kpei gibi etrafnda dnenip duran gen assubaya dnerek, Komutan Ziereis'a bir teekkr mektubu hazrlayn, dedi. Esrarengiz kampn yneticisi iini biliyordu. Bu esir tccar iin elindeki adamlarn uzman iiler olmalarna ge^ rek yoklu. Deneylerine gre Mauthausen'in rasyonel yntemleri sayesinde en beceriksiz bir aydn bile maden iiinden daha yksek randman veriyordu. Teslim edilen hayvan srs iindeki rencilerin, pezevenklerin, brokratlarn ve isiz gszlerin yzdesini bilmek bile istemiyordu. Nasl olsa sopa kimin neye yetenekli olduunu ortaya karrd. Bu kel kafal kazklarn grnts houna gidiyordu. Etraflarnda tur atp, hibir kamburun, gbein, iilerinin atletik grntsn bozmad kansna varnca, koa karnna ramen bir srayta krsye kt. He;I Hitler, Arbeit, diye haykrd komutan sa kolunu kaldrarak. Hell Hitier, diye bart yardmclar. Hepsi bu. Efendilerin honutluundan rahatlayan ka-polar ii daha ileri gtrmek istediler. Hogrl komutana herkesin bir an nce almak istediini gstermeleri gerekiyordu, im Gleich Schritt Morseh, links, zwo, drei, vier, links... istikamet kamp kaps. Dikenli tellerden oluan kaplar iki yana ald. Ama yol tkalyd. Tepeden trnaa silahl yetmi SS yola dizilmilerdi. Anlalan bu i gn Hitler ynetimine pahalya mal olacakt. Yanlarnda, her iki metrede bir silahl bir SS'le tutuklular beerli sralar halinde bilinmeyene giden kk yolu trmanmaya baladlar. nlerinde Kommandofhrer ve birka assubay, on metre kadar gerilerinde de gen Nazilerden c'uan bir grup, ellerinde makinelileriyle yryorlard. En arkcda budaylar gibi sapsar bir gen alt tane dev gibi Alman oban kpeini srklyordu. Byle bir kafile krlara papatya toplamaya gidiyor olamazd. Yana doru en ufak bir kayma, derhal bir dipik darbesiyle dzeltiliyordu. Dmdz gitmek zorundaydlar, ama manzaraya gz atmalar yasak deildi. Sandklarndan ok daha vahi ve ssz bir yredeydiler. Trmandka dalar daha yksek, daha umut krc, amlar daha dev gibi ve i kapatc grnyorlard. Yolun bile dmanca bir havas vard. ncelikle her yz metrede bir, uurum kenarna konmu talardaki numara: 333. Bu mendebur lkede 333 tane numaral yol olamayacana gre, bu da SS'lerin bir uydurmasyd. Ufukta ne bir ev, ne bir da kulbesi vard. Havann son derece temiz ve berrak olduu byle bir yrede kimsenin oturmamas ne garipti. Belki de SS'ler gizli kamplarna tank olmasnlar diye buradakilerini srmlerdi. Yoku gittike dikleiyor, soluklar zorlayor, kimsede takat kalmyordu. Neyse ki yaklamlard. Dan yamacndaki aasz alan antiye olmalyd, bir grup niformal da iilerin geliini bekliyordu, iki yz metre sonra tutuklular ne iin buralara tandklarn reneceklerdi.

Ama daha nce bir olay, da ba olsun olmasn yine Mauthausen atmosferinde olduklarn onlara anmsatt. Yolun sa tarafnda, kayalar arasnda kk bir kilise vard. Ha karanlarn yannda gzcler bitiverip baladlar dipiklemeye. Scheisse Ketolsks, pis Katolikler, diye haykryorlar-d. Sonra da kyamet gnnn yldrmlarndan korkmadklarn belirtmek istercesine kiliseye doru tkrmeye baladlar. Pek dindar olmayan Pauio bile grdkleri karsnda gazaba geldi. Bunlar Mauthausen'deki papazlar dvenlerden de beter. : Bu da banda bile Nazilik retilerini unutmamlard. Sa taraftaki otuza yakn SS'nin tkrk ve kfr sa-namdan sonra birlik mola verdi. Saat daha alt olmamt, ama bu ilk alma gnnde bir saniye bile kaybetmek istemiyorlard. Yeil genli bir kapo bakanlnda yirmier kiilik gruplar ayrld. Bir ddk sesiyle, Arbeit, ch-nell, abuk iba, haykrlaryla tutuklular, kapolarn peJnel sinden alana doru komaya koyuldular. Paulo ve arkadatan drt ayak ilerliyorlard. Sabah iyi balamt. Son gelenler anca dorulabilmilerdi ki, kapo emirlerini yadrmaya .balad. Yukardaki u iki aa ktn gryor musunuz? ite onlar yola indirmeye alacaksnz. abuk tarafndan jiniz bitince yine kp tekileri getirirsiniz. Haydi i bana! Aalar da aat hani, en grbz oduncu bile zor kaldrrd bu ii. Ama burada itiraz kimin haddine! Zayflna karn salam yapllardan biri otan Paulo bile omuzunda amn arln hissettiinde yklacan sand, sonra boyu dolaysyla aac neredeyse tek bana yklenmi olduunu fark etti. Namussuz yoldalar bacaklarm bkyorlar, hatta uyann teki kte deta aslyordu. Hrstan lgna dnen Paulo arkadalarna barmaya balad. Gidin de baka bir enayi bulun, put alay. Sonra da aya taklm gibi bir metre kadar yana kayverdi. Bylelikle tek bana tad yk srtndan atvermi ve ktk yuvarlanrken arpmasn diye yana kamt. Aa yan izenleri yere ykt, fkeli kapo da yere serilenlerin bana kp bast sopay. Sadece abucak toparlanveren Paulo daya atlatm, intikamn1/) tadn karyordu. Kazanmt. nat kapo da bu hacimde bir aac ayn boyda insanlarn tamas gerektiini renmiti. Daha sonraki ktklerde Paulo payna den arl kaldrd. Ama alt saat boyunca alt, hem de ba dndrc bir tempoyla. ni uasnda kapolar sopa atmyorlard, nk aacn biri yuvarlandnda yukardaki SS'ler haykrmaya balyorlard. Randman gerektiinden, kt bir darbe sonucu tm ekibin ve ykn yuvarlanmas ilerine gelmiyordu. Buna karn, drt ayak trman srasnda dayaa izin vard. Deiiklik olsun diye cop yerine srtta iyi ses veren aa dallar kullanlyordu. Hem gne, stmaya baladndan beri bu srtlar plakt, Aytardan haziran olduundan bu delice alma en sska___ K-I ____ ^^^ \J l ^^^ lan bile ter iinde brakmt. Dayan kard kanla ter birleiyor ve vcutta izgiler oluturuyordu. leyin kapolar yoklama amacyla adamlarn topladklarnda bir yararl srsyle karlatlar. Ne yazk ki, bu ssz yerde bylesine iier acs bir tabloyu izleyecek kimse yoktu. Her tutuklu srtnda koskoca bir tala sradaki yerini almt, ddk sesiyle harekete getiler, yz metre uzunluunda metre eninde bir duvar yrmeye balamt sanki. Kampa doru ilerliyorlard. Byk bir ta sein, demiti kapolar, korkaklar igzarlk edip dev gibi kayalar iki arkada yardmyla srtlamlard. Paulo her zamanki gibi orta yolu semiti. Ta etkileyici bir grne sahip olup fazla da ar deildi. Bir iki akgzn tan kk bulan kapolar, kendi bulduklar kayalar da eklemilerdi. Kampa yaklatklarnda ilerinden birou dizlerinin stnde yryordu. Alyorlar, ama talarn brakmyorlard. Yorucu bir alma gnnden sonra bylesine bir ykle, bu hzla bir da yolundan inmek iin adamn piramitler devrindeki esirlerden biri olmas gerekiyordu. nsan bu kiileri grnce herhalde bunlar gayrete getiren duygunun barbar dmana kar g birliinde bulunmak olduunu filn sanrd, oysa bu kurbanlarn paylatklar tek duygu yemek ihtiyacyd. Bu dayanlmaz arzu eydir sregeliyora'u, ama 1200 metre ykseklikte alt saat sren "yorucu alma sonucu X komandolar birer hayvan, haline gelmilerdi. Herkesin kafasndaki tek dnce orbayd. Nasl? Sade su mu? Yoksa hafiften etli, patatesli falan m? orba u an yz ta taycnn tek amacyd. Durumlarndan yaknmalar, yurtta braktklarn anmalar,, Almanlara svmeler daha sonra. Arkalarndan telli kaplar kapanp talar da yerlerine dizildikten sonra yz ift a gz mutfak ynne dikildi. . Ama bir tabak orba iebilmek iin trl koullar koymutu bu Almanlar. .

Bir tercman Bloklarn nnde beerli sralann, dedi. Esos duruta tabii. Ve kk parmak, izgili pantolonun dikii hizasnda, yz a adam bir eyrek saat karavanalarn gelmesini beklediler. Garip bir grn vard bu orbann, mora yakn krmz. Arka sralardaki bir kyl, Pancar bu, dedi, kimse de bu uzmann szlerine kar kmad. Pancar aydr Mauthausen'de yuttuklar bulak suyundan iyiydi elbet. stelik orbann koyu bir grn vard. Dvmeli, orbann damlasn ziyan etmeden anaklara dartmda usta kesilmiti. ok hzl altndan datmda herkese eit pay dmyordu. Tabii itiraz eden yoktu, ama baz zavalllar, ef yapt hatay fark eder de onarr dncesiyle karavann nnde sallanyorlard. Ama yararsz. Tehdit dolu baklar karsnda Dcnke schn Chef. Teekkr ederim, ef, diyerek usulca uzaklayorlard. Alarn bu numaras Dvmeli'nin sinirine dokunmaya balamt. fkesi bit muayenesinin ilk kurban olan adarn cazda patlad. Zavallck anan uzatm, biraz daha doldurulmasn beklerken, hrsndan kpkrmz olan ef, Bir kepe daha istiyorsun, ha? Al yleyse, diyerek demir kepeyi adamn suratnn ortasna indiriverdi. lk vuruta adamn azndan kanlar boandr, ikinci, nc darbelerde plak kafadan adamakll kan akmaya balamt. Kepe de kana bulanmt, yaratt dehetten keyiflenen kapo, kepeyi silmeye bile gerek grmeden orbaya daldrd. Kanlar, krmz pancar sularyla kaynat. Korl anaklar adamna gre doldurmu, doksan kiilik datm bittikten sonra karavanann dibinde en aa on kiilik orba artmt. Kak kullanmadan, kanl orbalarn ayakta ien tutuklular a gzlerle artan szyorlard. Kim bilir, belki ef tombala eker gibi numara okur ve kalan datrd. Umduklar gibi olmad. ef oktan kime ne vereceini kararlatrmt. lk srada Pozzi vard. Neunoeil onu arkadana tavsiye etmi olmalyd. Vagon faslndan beri epey pikinlemi olan Pozzi, Vie! c&nke, Chef, viel ctanke! ok teekkr ederim, ef, diye koarak geldi. Tm arkadalarnn ldrc baklar altnda anan azna kadar doldurdu. kinci kepe pezevenk tercman Berck'e gitti, sonra Dvmeli, Friseur, kcmm her, Mensch! Berber, buraya gel be herif! diye seslendi. Kara kuru bir herif kalabaln arasndan syrld. Paulo ne denli ofrse. o da o kadar berber olmalyd. Ama kampta moda olan sa kesim ekline baklrsa numarasn pekl srdrebilecekti. Berber de payn ald, karavana hl boalmcmit. Herkes merakla datmn sonunu bekliyordu. Dvmeli inadna ardan alyor, bo baklarn sralar arasmda gezdiriyordu. Du, kcmm her! Sen gel! Piyango Ange BeNoni'ye vurmutu, delikanl anan kapt gibi kotu. Du, du, ciu, sen, sen, sen, diye devam ediyordu Dvmeli. Hep ilk sradakilere iaret ediyordu. Paulo ansllarn hepsinin gen, hem de ok gen olduklarn fark etti, elbette bu bir raslant deildi. Bu adamlar tanmayan biri, Dvmeli'nin bu seimi iyi yrekliliinden, 18'inden kkler bol yiyip abuk bysnler, diye yaptn sanrd. Ahlkszln uzman olan Paulo kcoonun IHI davrannn nedeninin acma duygusu olmadn hemen anlamt. Bunun gerek nedeni tm meslektalar gibi, Dvmeli'nin de tam anlamyla cinsi sapk oluuydu. Kendince bloundaki olanlara avans vermekteydi. Ange Belloni de efin niyetin! anlamt, ama karn zil aldndan renk vermedi. Dvmeli, genleri, amacna uygun olanlar karavana sbana aryor, ocuklar anaklar iyice dolsun diye nnde diz ktke serserinin kalbi de deta eriyordu. Dili incecik dudaklarnn arasnda dolanp duruyor, bir dv-meci tarafndan mr boyu srmeienmi, gzleri fldr fldr dnyordu. Bu haliyle Hamburg'da, vitrin arkasnda mteri bekleyen orospulara benziyordu. Birden o llk tavrlar yok oldu ve bir ana'a canavar maskesini taknarak kepeyi, arlmad halde yanllkla gelen bir zavallnn kafasna indirdi. Adamcaz ufak tefekti, ama ya tutmuyordu. Istekii biie olsa ans yoktu. On drt yandaki Polonyal ve Rus ocuklara alm olan Mauthausen kapoiar krpe etten bakasna bakmazlard. anandaki son pancar krntsn da temizleyen Paulo, ast astk kestii kestik kapolara, ocuklarn na! kar koyacaklarn merak ediyordu. Mauthausen'de izlemi olduu olanlar hayatlarndan ikyeti deildiler, ama onlar bu ie ok gen yata altrlmlard. Bu kar budalas Franszlar ne tepki gstereceklerdi? Ya lene dek dayak yiyecekler ya da heriflerin zevkini yapacaklard. Pauio dnrnemeyi yeledi. Kabaday grn onu bu tuzaklardan koruyordu. efi isteklendirmeyecek kadar erkekti. Ama herif karlk taslamaya kalkarsa, o baka.

te o zaman ayvay yeriz, diye dnen Paulo, ekici grnmemeye karar verdi. Bir ddk sesiyle kendine geldi. Yemek fasl sona ermi, iba zaman gelmiti. Bu i karnlarla1 yoku trmanmak pek zor olacak. Tanacak aa kalmadndan Kommandofhrer yeni bir i bulmutu. Bu kez do gibi kayalar tayp dzenli bir ekilde sralayacaklard. Herhalde duvar yapm iin olacakt ama antiye efi bu konuda bilgi vermeyi gereksiz bulmutu. Yine dayak ve kfr eliinde yola kld. Alla kaputt. Franzosen aile syphiiitikert, aile Krema-torrumm. Nicht zurck Fmrtkreich, frrtmer Arb-s-X,fert?g Fro. ufelo. Franszlarn hepsj frengilidir. Hepsi yaklacak. Fransa'ya, dnemeyecekler, hep alacaklar, kadm:da yok. Bu szlere el kol hareketleri de elik ediyordu. aydr duyulan bu kfrler artk kimseyi etkilememekteydi. Ama ie dayak da karnca verimlilik epey dyordu. Aslnda ok budalaca bir tutumdu bu; anlalan SS'ler iin randman kadar adam eitmek de nem tamaktayd. in bittiini belirten ddk ttnde, alan temizlenmi ve talar yol kenarna duvar gibi sralanmt. Bu tr almalardan hi akmayan Paulo bile SS'lerin amacnn dan bu blmn temizlemek olduunu anlamt. Peki, c ma ne amala? Bunu iilere aklamay gereksiz bulmulard. Herhalde yeni bir kamp ina etmek iin deil. Yol amak iin de olamaz. Greceiz, diye sylendi Paulo. ' Akam kahvalt olarak kahve ve bir santim kalnlnda bir dilim ekmek verdiler. Herhalde zerine yksk kadar margarin konmu bu kuru ekmek dilimiyle ertesi sabah antiyede alacak gc bulacaklarn sanmyorlard. ki yo! akla geliyordu: Ya bu SS'ler gerekten randman istiyorlar ve iilerini byle kt beslemekle yemliyorlard; ya da daha kts, i filan palavra olup adamlar ldrmek ni-yetirdeydiler. Yava yava SS'lerin psikolojisini akmaya balayan Paulo grnn doru olduundan emindi. Gelecek gn-Jerde yiyeceklerin dzelmesi ya da antiyede ilerin hafiflemesi beklenemezdi. Tam tersine. Program hi de i ac deildi. Paulo tek k yolu olarak kamay gryordu. Ne pahasna olursa olsun. Ama tymek frsat bulana dek nasl dayanmal? Son lokmasn da yuttuundan bsbtn karamsarla kaplmt. Saat alt buuk, gelecek yemee daha on sekiz saat vard. Yine bir ddk, bu kez yemein bittiinin ve kamp ii almann balayacann belirtisiydi. ki saat sonra ortalk iyice kararacak, o zamana kadar estetii bozan aa kkleri toparlanp, barakalarn etrafndaki tm delikler tkanacakt. Yukarda, antiyede olduu gibi, Almanler da dzletirmek sevdasna tutulmulard. Bir anda kk kamp bir karnca yuvasna dnd. Kazmalar, krekler, el arabalar, ilk sopa darbeleriyle harekete getiler. Bu kez blok efleri titizleniyordu. evresi dzensiz bir blok, hretlerine gige drr, kt not almalarna neden olurdu. Birok kt not da kapoluun elden gitmesine kadar vardrrd ii. Hayatndan son derece memnun olan Karl'n patronlarndan azar iitmeye hi niyeti yoktu. Ona rtbesini, sopasn ve kasketini verdikleri gn zavall serseri dnyann en mutlu adam oluvermiti. Sivil hayattayken ou kez a gezerdi. Oysa burada etmi, ekmekmi, patatesmi, patlayncaya kadar tkmyordu, iki kodes arasizmaritilik yaparken, burada istedii kadar sigara, hatta sigar bile buluyordu. Alkolden retilen schnaps ve kaak konyak da eksik olmuyordu. Ksacas, yllar yl kenef kaplarnda bo yere ksmet bekleyen Dvmeli sonunda her istediini yaptrabilecei bir olan hareminin bana gemiti. Kari durumun farkndayd. zgrl kesinlikle istemiyordu. Hele vatan savunmas iin canlarn veren asker yurttalarn grdke iin iin glyordu. Toplama kamplar hep kent dnda kurulduundan hava saldrsndan da korkusu yoktu, Kapoluk ideal meslekti ve Kari mrnn sonuna kadar bu grevde kalmak istiyordu. Kurucularndan sayld bu yeni kamp lem bir yer olacakt. Bu da banda kendilerini pek yoksul hisseden SS'ler hizmetlerine bavuracaklard. Kamplarda paraya gerek yoktu, birka altn di sktn mu, zenginsin demekti, karton karton sigara alrdn. Sigara demek ayn zamanda biftek, ya, iki ve ak demekti. Dvmeli geirecei gzel dakikalar dndke neredeyse zil takp oynayacakt. Altn dili birka tutukluyu imdiden gzne'kestirmiti. : Oysa tutsaklar onunla ayn kanda deillerdi. Mauthausen alannda kasm kasm kaslarak kendilerini buraya attklarna piman olmaya balamlard. Geldikleri yerden hi de fazla yemiyorlar, stelik yorgunluktan, dayaktan canlan kyordu. Orada olsalard, hi deilse bu saatte yatm olurlard. El arabalaryla oradan oraya komaca saat sekiz buua dek srd. Ddk sesi, itima, AKes sch* lalen, herkes uyusun, ve gn sona ermiti.

Hemen hemen 24 saattir oturmadan komular, yk tamlar/dayak yemilerdi. Bunca yorgunluktan sonra, normal olarak k sner snmez uyumalar gereken tutuklular uyku tutmad. Eer konumak kesinlikle yasaklanmam olsayd korkularn, kayglarn birbirlerine amakla biraz rahatlayacaklard. Sessizce dnmeye ve dua etmeye koyuldular. Ruhsal k, minderlere serilmi gvdelerinkinden daha ac vericiydi. . ..".''..BESNC BLM X komando birlii ancak on gn sonra' bu delie tklmalarnn amacn renebildi: Kendilerine katlan Avusturya'yla igal edilen Yugoslavya arasndaki snr oluturan Karawanken Dalarnda, iki kilometrelik bir tnel amak iin SS'ler onlara gveniyorlard. te hepsi bu. Bylesine stratejik nemi olan bir ii, konunun tmyle yabancs olan bu iskeletler alayna verdiklerine gre, Almanya'da i grecek kimse kalmama benzerdi. Tnel aldnda panzer birlikleri her zaman Trjeste'ye, Adriyatik Denizine inebileceklerdi. Nazilerin bu adamlara besledikleri gven'akl aJr gibi deildi. Grevlerinin tnel amak olduunda hibir kukular kalmamt. Yamataki temizlenen alan, maynlar, kasa kasa dinamitler, haval matkaplar ve daa saldrmak iin emir bekleyen kazmal, krekli insanlarla dolmutu. , 58 Tutuklular on gndr da havasndan ilallah dedikle: rinden, o kadar istekli deillerdi. Ayrcalksz tm, i grmeden kalabalkta kaynayarak vakit ldrlen Mauthausen' i aryorlard. Oysa bu lanet yerde bu cehennemin ad Loibl-Pass'd - gzden uzak kalmaya olanak yoktu. En silik suratlar bile niformalara ve iki kez kaznm kafalara ramen tannr olmulard. Her drt kiiye bir SS dyordu, buna i>ir de kapolar eklenince coplanmadan iki saatten fazla zaman geirmek olanak d kalyordu. Madem sonunda herkes dayaktan ve alktan geberip gidecek, bari Mauthau-sen'de lselerdi! Bu karamsar dnceler tm komando bir-iiindekileri sarm, Paulo da bunun dnda kalmamt. Ba dndrc hza ayak uyduramayan kiilerin revirde toplanmaya baladklarn fark ettiinden beri Pauk/nun frnda yanmak kbusu yeniden balamt. Cellatlar baarszlklar kaderlerine yolcu etmek iin revirin iyice dolmasn bekliyorlard. Mauthausen ve obur bacalarna mal gtrecek bir konvoyun masraflarnn kmas iin belli bir saynn stnde insana gerek duyuluyor; oysa revirdeki bo yataklar bir trl dolmak bilmiyordu. Bu bekleme gnleri 'hasta'lar iin hayattan koparlm birka gnd, onlar da gece gndz srtst horlayarak bundan yararlanyorlard. Balarna gelecekleri unutmaya alarak 'uyuyan doyar' diyorlar, ama her gn biraz daha artan 'has-ta'lar grdke rperiyorlard. tekilerse yasama olanca gleriyle aslmaktaydlar. Tnel harekt balamt. yi amo onlara bunca eziyet edip a brakmak nedendi? Pauio'nun mantna gre bunun bir tek aklamas vard: Almanlar bu tneli bir an nce amak istiyorlard, onlar tek ilgilendiren, ilerin olanca hzla yaplmasyd. Gszler tempoyu drecekleri iin istenmiyorlard. Tutulan yol son derece basitti: Tnel, revir, 'Mauthausen, krematoryum ve sonra ters ynden: Mauthausen, tnel, revir... Bir ksr dng. ._. 59 __ Ama insan lm sese bile, kolayca lemiyordu ki: revire gidebilmek iin ancak sedyelik olmak gerekiyordu. Yoklamadan sonra yarlm kafalaryia revire gidenlere iki diki atlp kafalar ktla yalandan sarldktan sonra almaya gnderiliyorlard. Patlak dudaklar, ezik burunlar ve kpeklerin diledii bacaklarn gsterenlerse, zerine dikili kzl hayla hastabakc olduu anlalan assubgy tarafndan krbala kovalanyorlard. On gndr Loibl'da olan bitenleri anlatmak gerekten zordu. Ancak kayalarn arasna gizlenmi bir kamera bu isteri atmosferini d dnyaya gsterebilirdi. afaktan geceye dek, nce antiyede, daha sonra kampta u!uyar canavarlarn sopayla kovalad rkek zebralarn saa sola kamalar... On drt saat boyunca koca koca talar, ktkler, el arabalaryla kouan insanlar... On drt saat sreyle karton filmlerdeki hzla hareket eden kazmalar, krekler... On drt saat kafalar kupalarn sopalarndan, bacaklar kuduz kpeklerin dilerinden saknmaya almak... Bunlara ek oiarak 1200 metre ykseklikte haziran gneinin kavurduu spsska vcutlar... Geceyarrs kbuslarn ve uykusuz gecelerin devri kapanmt. Akam, saat sekiz buuk oldu mu, efin klarn sndrlmesi iin ekile boruya vuruunu az kii duyuyordu. Yorgunluktan len pek ou uyumu oluyorlard. Yedikleri dayaklardan doru drst yatamayanlara rtlerinin iine bzlp bu sessizlik ve huzur dolu dakikalarn tadm karmaya alyorlard. Uyumadan nce herkesin son dnd vatan oluyordu. Sevgi dolu, huzur dolu dnceler... Herkes rtsnn altnda dostluk ve itenlikten oluan bir evren kuru--yordu. Kabadaylar bile bar dolu lkelerinde oynadklar bitirim rollerinin glnlnn ve. alaklnn bilincine

varmlard. buuk aydr, hele zellikle on gndr tekilerden daha 'erkek' olduklarn pek kamtlayamamlardt. Onlar da etraflarndaki burjuvalar, nanemollalar -gibi gk karmadan dayak yemiler, klarn sapk kapolann sopasna amlar ve gayretke iiler gibi almaya komulard, Bu vicdan muhasebesi saatlerini en iyi atlatanlar, neden burada olduklarn bilen direniiler, komnistlerdi. Hatta ektikleri eziyetlerden gurur duyuyorlard. rtlerin altna bzldklerinde alamyorlar, sadece bu iin uzamas sonucu glerini yitireceklerine hayflanyorlard. Konzentrcttonsfger'lerin kurnazca hazrladklar dzen, etkisini en saf kahramanlar zerinde bile gstermeye balamt. Yaam ne kadar zorlarsa tutsak da o denli ona aslyordu. Utan, gurur ya da gzya, duygularn tahlil edildii tek yer yatakt. PauJo do, tekiler gibi, gn boyunca hep yatak saatinin gelmesini bekliyordu, ama onun amac pembe dncelere dalmak ya da zeletiri yapmak deil, sadece uyumakt. Her akam sabrszlkla srnn yatakhaneye gidi saatini bekliyor ve yamndakilerle tek kelime etmeden kendini yatana atyordu. Tm umudu bit yoklamasna kaldrlmadan, sabaha dek deliksiz bir uyku uyuyabilmeki. Her gn biraz daha arlaan alma koullarna ramen beslenmenin yetersiz kal sonunda gcnden yitirip frna postalanmak korkusu yine en zayf yanyd. Her gn bir kepe orba, bir dilim ekmek... Tek deiiklik iki gnde bir margarin yerine bir dilim salam verilmesi. Bu rejim Maut-hausen'de idare edebilirdi, ama bu g alma koullary-ia asla. On gn iinde tutuklular tannmayacak kadar zayflamlard. Bu, zellikle sabahlar rlplak ykanmaya giderken ya da bit yoklamas srasnda belli oluyordu. Yzler ve gsler gneten yanm olduundan sskal gizli-, yorlard. Karawanken'ierin saf havas da anlarna okuyordu. Bylesine bir ahk, dnyann hangi hapisanesinde olursa olsun isyana neden olurdu. Birka gndr dadaki otlar yemeye balamlard. Beslenmiyorlarsa da hi deilse bi-

raz tokluk duyuyorlard. Ya da i i yenen salyangozlar ve saatlerce inenen am sakzlar. Bu lgnca yemek fasllarnn sonunda X komando birliinde ishal salgn ba-gsterdi. Gndzleri akhava keneflerinin, geceleri de mazot varillerinin nnde kuyruklar belirmeye balamt. Her iki durumda do kapolarn ilac aynyd: shale kar dayak. Gnde birka kez kenefe gitmek sabotaj sayldndan cezas yirmi be sopa. Gece varil tap ortal kirtelecein-.den, o da sabotaj elbet. Ot. ishal = dayak devresi sonucu adamlar iyice hayalete dnmt, ama enelerin ilemesi, sonucu delilie yarabilecek alk tutkusunun tek aresi olduundan tutuklular otlan, salyangozlar, smklbcekleri, aa kabuklarm attrp dayaa eyvalah demeyi srdrdler. Ve gelilerinden on gn sonra, bu koullar altnda kayalara saldrya getiler. Eline bir kazma tututurulan Paulo heyecanla Kom-rrKrndofhrer'in balama iaretini bekliyordu. Bugn 28 214 numarann kendini SS'lere gstermesi gerekiyordu, ilk kazmay vuracak on be kiinin arasna seilmiti. Ne onur! Genellikle byle bir durumda bu simgesel hareket bir bakana yaptrlrd. Ama Loibl tnelinde iiler dknt, alma yntemleri de pek zel olduundan, SS'ler bu treni aile arasnda kutlamaya karar vermilerdi. On be kiilik grubun ou nc bloktand. Pozzi, Campana kardeler, miskin kyl, tarih retmeni ve beden retmeni arkada, Oran'l Jo, Ange Belloni ve fiziki durumu elverili birka kii daha SS'lere bunun ilk tneli olmadn gstermek hevesindeki bakaponun dnda bu iten anlayan yoktu. Sabrszlanan herif ddk sesiyle Paulo'nun kazmasna yapt. Szde nasl kullanlacan gstermek istiyordu. Paulo iinden, herifin benim hesabma vurduu her kazma kazan saylr, diye dnyordu. Sahtekar gzlerindeki hayranlk belirtisi kopoyu bsbtn gayretlendiriyordu. Salak herif ancak soluk solua kalnca kazmay sahibine verdi. Gsteri bir eyrek srmt. Kazmay aian Pgulo iin iin glyordu. plak kafasndan szlen terleri silerken, Sen de benim gibi yap, miskin, dedi kapo. nemli olan SS'lerin onu alrken grm olmalaryd. Be dakika sonra Paulo'ntm yanma vardnda rencinin pek yetenekli olmadn anlad. Bu ince uzun tutuklunun mrnde ilk kez kazma kulland ve bu hzla tnelin ancak sava sonuna yetiebilecei belli oluyordu. Paulo bir an, tekrar kaz dersi greceini sanarak sevindi. Ama ne yazk Kcmmandofhrer de ayn eyi dnm olmal ki, kamsn evire evire geliyordu. Paulo deli gibi saa sola kazma vurmaya balad. Kam slk alarak ensesine indi. Paulo acdan kazmasn frlatt gibi elleriyle yzn kapad. Kk Kom-mandofhrer kollarna, beline de vurabilirdi, ama anlalan tnelin abuk bitmesinden

yanayd. Eer eli kazma tutabilecek her adam dvecek olsa, sonunda ii kim bitirecekti. Bu yzden Paulo fazla hasar grmedi. Ensesi kanyor, gz yanyor, ama eli hl kazma tutabiliyordu. Ald ders teki tnel komandolarn da harekete getirmiti. Yine de, bir saat sonra koca dada atklar kck delii grebilmek iin epey iyimser olmak gerekiyordu. stelik bu delii Pozzi bir bana am saylrd. Abone olduu ift porsiyon orba gcne g katmt; Hem stelik Lauristan sokanda muhbirlik oynamadan nce bir istimlak irketinde alp kazma sallamt. Durumu fark eden SS'ler de Pozzi'ye fiske dokundurmadlar. Hatta ara-sra yanlarndan ayrlmak bilmeyen Kommandofhrer'in gut. iyi, gutlarn bile ald. Bu gzalt; Oran'l Jo'nun sinirine dokunmu, Bu herif ne dikilip duruyor basmza, diye szlanmaya balamt. .. -. - : . '.-< / Haklyd-, kazma gsterisi sadece onu deil, isiz gsz teki SS'leri de balarna toplamt. Bir iki assubgy fotoraf ektiler. Paulo eski alkanlndan tr nceleri yzn saklamaya alt, sonra yapt samal fark ederek gld. Ne yazk ki, bu gereki fotoraflar asla gremeyecekti. Stratejik bir tnel ve zebra klndaki tutuklular ancak gizli belgeler arama saklanrlard. Yazk, diyordu Paulo kendi kendine. Bu klkta nasl grndm bilmek isterdim! buuk aydr ayna yokluundan, d grnnde meydana gelen deiiklii grmeme ansna sahipti. Eer grebilseydi, kukusuz, fotorafn beenmeyecekti. Tutukland srada son derece yakkl bir delikanl olan Paulo tannmaz hale gelmiti. Kvrck salarnn dnda, sekiz gnlk pis sakal, kk avurtlar, dayaktan ufalm gzleriyle, tpk kader arkadalar gibi, zavall bir sokak serserisine benzemiti. O da gibi omuzlar bile erimi, iki bklm saa sola koturmaktan, metroya yetimeye alan kambur memurlara dnmt. ekicilik bu cehennemde bir ie yaramyordu. Irzna geilmek dnda. Kampta ayna bulunmay Paulo'nun moralinin daha beter bozulmasna engel oluyordu. Hem zaten aynaya ne gerek vard, arkadalarna baksa kendini grm gibi olurdu. Ama Paulo kendini hl tekilerden iyi durumda sanyordu. yle ki, neredeyse fotoraf eken SS'le-re poz verecekti. Oysa SS'ler kendi dalgalarnda, ellerine kazma alp poz vererek birbirlerinin resmini ekiyorlard. Bu sayede Paulo da kazmasn bu amatr artistlere verip yirmi dakika kadar elendi. Sonunda yaptklarnn usutez-lk olduunu fark eden SS'ler tydler. Ortada bir tek Kom-mandfhrer kalmt. Alak herif kaybedilen zamann acsn i karma k niyetindeydi. Azna kadar dolu bir el arabasnn peinden kam-syla koarken, Arbeit! aln! diye uluyordu. Korkak bir krekinin azna kadar iri talarla doldurduu arabann srcs Ange Belloni'ydi. Bu eri br arazide deme renber byle bir arabay koturmaktan ekinirdi. Hele Belloni gibi ocuk yapl bir gen nasl kvrsn bu ii! Kam darbelerine ramen araba ilerlemiyordu. Be metre tedeki Paulo, olayn nasl sona ereceini merak ediyordu. Gl ekibine byle bir clzn nasl kartna sinirlenen Fhrer, Yrr, Fransz iti, miskin, uyuuk, diye haykryor, her kfrde kamy da indiriyordu. nsanst bir gayretle son bir kez yklenen Belloni, beceremeyince el arabasn brakp herife dnd. Sayn Kommandofhrer byle bir karlk beklemiyordu. Kamsn atp silahna davrand. Ama Ange Belloni'nin niyeti ne dvmek ne.de yaknmakt. Gc yetmediinden laf ebeliiyle durumu kurtarmay amalyordu. leh will Arbeit, Kommctrrcfteftitrer, almak istiyorum, diye giriti, leh will Arbeit ama araba zu viel ok dolu. Bes-ser zwe4 araba, iki araba olsa zwei kleine iki kk araba fr schnelie Arfoeit. O zaman daha abuk alabilirim. SS kalakalmt. imdiye dek hibir tutukluda bu creti grememiti. Bu aknlk Belloni'yi kurtard. Olanca soukkanllyla arabadaki talarn bir blmn indirdi ve normal bir ykseklie geldiinde srerek gitti. Paulo rahat bir soluk ald. Belloni iin korkmutu ama tank olduu sahne, kiisel sorunlarna karn hl bakalar iin kayg duyabileceini gsteriyordu. SS silahn ekip Belloni'ye dorulttuunda ok heyecanlanmt. Belloni'nia kurunu suratna yiyeceini sanmt, ama imdi tehlike ge-Cip Belloni'nin sakin sakin arabasn srdn grnce iinden ocuu kucaklamak geldi. Bu ortamda byle bir gsteri herhalde aknlk uyandrrd. Hem Paulo da heyecanlarn da vurmaya alk deildi. Belloni'yi arkada kabul ettiini belirtmek amacyla arabasn bylesine ykleyen herife svmekle yetindi. O herif de yakmmalaryla nl kylyd.

Aalk herif, cirkef, diye bard Paulo. Bir daha byle gayretkelik gsterirsen kazmay kafana yersin! aran ay, Sana ne oluyor be! diye karlk verdi Arabalar iyice doldurmazsam daya yiyecek sen deilsin! Ben senin kazmana karyor muyum? Miskin herif, sen de! Ay da ayyd ha! Pauio bo verdi. Deli gibi kazacak kadar enayi deildi. Yine de kmas ie yarad: Belloni'nin e! arabas tayabilecei kadar doluyordu. Paulo'yo glmseyerek karlk verdi gene. Bu cenabet yerde gleryz grmek anormal saylrd, Ange Belloni'nin mahzun ocuk yz aydnlandna gre, ok duygulanm olmalyd. Hem bu ormanda Ange Belloni'nin dostlua herkesten ok ihtiyac vard, geceleri tm arkadalar uyuduu halde, onun dinlenmeye hakk olmuyordu. Dvmeli Karl'n ocua abay yakt belli olmutu. nceleri ef, Belloni'nin anana ift porsiyon orba koymakla balamt. ocuk bu duruma aldrmamt. Ama canavar geceleri yatann etrafnda dolanmaya baladnda, delikanl durumda bir yanl anlalma olduunu, bu iten holanmadn aka sylemek zorunda kalmt. Yeryznde srf putlarn yaadn sanan Kar! pek bozulmutu. Belloni'nin kendisini beenmedii iin yatmak istemediini sanyordu. Birka gn eitli batan karma yntemleri denedi: Kendine dikkat ediyor, her akam tra olup kolonyalar srnyor, sivil gmlekleri giyiyordu. Hatta kalas iyice ortaya ksn diye izgili pantolonunu bile daraltmt. Ama btn bunlar Ange Belloni'yi tavlamaya yetmedi. ocukcaz durumun farkna varp kendisiyle dalga gecen arkadalaryla iki kez dvmek zorunda kald. Sonunda iyice fkelenen Dvmeli maskesini kard. Bir anda sokak orospuluundan kan tutmu boaya dnmt. Yumrukla, kepeyle, sopayla, eline ne geerse onunla Ange Belloni'yi dvyordu. Sabah yoklamada', leyin yemekte, akam kahvaltda, gece, hele geceleri, en sudan bahanelerle drt kez ocuu kaldrp kma yirmi Tnel tedhiiler, komnistler, Yahudiler cezalandrlmalyd, ama neden o? ledii su iin ancak ay yerdi. Avukat tutmasna izin vermediklerine yanyordu. Yaral elleri deildi asl sorunu. Kafasnn ii daha kt durumdayd, bu tnelin bir fare kapan olduuna inanmaya balamt. Bu seilmi iiler aslnda keye sktrlm farelerdi. Ta toplarm gibi yapp, uyuklayan nbetilerin arasndan tymeye kalkmak olacak i deildi. Tek kurtulu yolu dad. Yani tam bir kmaz. Ange Belloni istedii kadar, Paulo'nm tekilerden daha salam olduunu sansn. Eski kabaday zrhnda atlaklar meydana geldiinin farkndayd. Kafam fazla alyor, dndke de bsbtn saptyorum, diye mrldanyordu. Anca vurdumduymazlar dayanr bu cehenneme. Anlamaya kalkmamal, ay hakl. Acaba kendi gibi dnen bakalar da var myd? Campana kardeler olamazd. Kafese kapatlm, vahi hayvanlara benziyorlard. Kafalarnda avclarna uygulayacaklar ikenceleri kuruyor, ama ldrc fkelerini gardiyanlarna gstermemeye dikkat ediyorlard. Aslnda bellerinde silahlar olmadan kimseyi korkutamazlard, Pozzi bile beceriksiz krek sallamalarna bakarak onlarla dalga geiyordu. Korsikal kardeler iin Loibl bir slahhaneydi. Poz-zi'ye gelince, tm gcn iine vermiti, kafas da yacla alyordu: SS'lere yaranmak dayak yememek iin; kapolar ya la mal , orbay ift iebilmek iin. Bu taktik sayesinde vartay atlatmaya bakyordu. Belloni'nin u an tek a'erdi namusunu kurtarmakt, gelecei sonra dnecekti. Ay boyuna homurdanyordu, ama bu szlanmalar herhalde herifte doduundan beri vard. Buraya neden getirildiini anlamaya almamt. mr boyunca gnde on sekiz saat almt, ha kyde gbre kreklemi, ha burada talar, deien bir ey yoktu. Tek derdi grtlayd. Kafas son zamanlarda yabani hindiba, patates kabuu ya da salyangoz 68 rtoplayp kimseye grnmeden mideye indirmeye alyordu. Herifin hayvan gibi almasn izleyen Paulo, .En iyisini bu herif yapyor, diyordu. Ben her eyi enine boyuna dnmekle sonunda saptacam. Yine de dnmemek elinde deildi. Tm kader arkadalarnn durumlarna isyan etmeden hayvanlar gibi altklarn grdke, Durun ulan, deli bozuklar, diye gr-lemek geliyordu iinden. Kendi mezarnz kazdnz grmyor musunuz? Tnel filan bahane, sonunda iine sizi gmecekler. Hepinizi. Tabii sesi kmad, ama iin iin da ta eritmeye alan heriflerden nefret etmeye balad. Tnel hepsinin sonu olacakt. Herhalde sskack kollaryla koca da dele-bileceklerini sanmyorlard. Alktan, yorgunluktan biteceklerdi. Birka gn ya da birka ay sonra, ne fark eder, nasl olsa

Mauthausen'den taze kuvvet yetiirdi. Bu fikirleri arkadalarna yayp ortal kartrmak istemiyordu, ama fkesi dayanlmaz olmutu. Tepeleme dolu bir arabay itmeye alan tarih retmeninin yanndan geerken, Bir de kendilerini erkekten sayyorlar, diye laf att. htiyar sanki Paulo'nun durumunda aksayan yann ar-kndaymcasna anlaml bakt. Karlk vermedi, ama Paulo bu bak karsnda utanp ban nne edi. Galiba erkeklikten uzak olan benim, diye dnd. Bu adam ela partizanlarn basknn beklemi, gereklemeyince ac ekmiti. Ama Paulo'yla aralarndaki fark, onun alamadan a ekmesiydi. Ya da lmesi. Bu bak Paulo'nun saldrganlnn gemesine yetmi ama onu huzura kavuturmamt. imdi de kendine kzyordu. Boktan bir sutan buralar boylam olduu iin vicdan azab ekiyordu. Hi deilse birka ibirlikiyi temizle-seydi ya. Ceza yine ayn kalr ama o zaman yaptnn karln ekiyor olurdu. Birden zavalllar snfna soktuu retmenle, beden 69 r-r eitimci arkada gznde deer kazanmlard. Asl zavall kendisiydi. Kk Brtanyalmn tasasz hareketlerle arkadann arabasn dolduruunu izledi. Beden retmeni hi kendini yormadan, gereksiz abalara yer vermeksizin alyordu. Yntemi hi de fena deildi, akamlar Brtanya-l da gibi aydan ok daha az yorgun oluyordu. Yznde de sakin, hatta dinlenmi bir ifade vard. Oysa bu tnelin balarna sadece d krkl ve ac getireceinin bilincindeydi kukusuz. Gcn tketmeyerek daha uzun sre ac ekmeye hazrlanyordu. Baskl arkada gibi sonuna dek formunda kalacakt. Paulo sivil hayatta da kavgac ve vatansever kahramanlara rastlamt, ama o bu tr kahramanlklar aptalca bulur, vatan millet nutuklar atanlarla iin iin dalga geerdi. Oysa bu sirkte durum bakayd. Kahramanlar ne bir vg, ne de madalya bekliyordu. in bittiini belirten ulumalar, tahlillerini sona erdirdi. Kazmasn yerine brakt, yerden bir ta alp koarak arkadalarna katld. ALTINCI BLM Bir sredir antiyelerde ve kampta dolaan bir sylenti haziran aynn son gnlerinde gerekleti. Bu kez dedi-koduluktan km, baefendi blok eflerine resmen bildirmiti: Mauthausen takviye gnderiyor. Kimse byle bir olaya sevinip sevinmemek konusunda karar veremiyordu ama kukusuz saylarnn bir hayli kabark olduu tahmin edilen yeniler, buradakilerin yaamlarn deitireceklerdi. Acaba bunlar doru Fransa'dan m geliyorlard, yoksa ilk treni karan eskiler arasndan m? Hi deilse Mauthausen'den, kim bilir, belki de anavatandan haberler alaaklardr. Bloklorda, antiyelerde, keneflerde hep bu konudan sz ediliyor, kulaktan dolma haberler kh i ac, kh kayg verici oluyordu. Kahredici bir ayn sonunda, tka basa dolan revirdeki-ier bu konuda bo hayallere kaplmyorlard. Ne araba srecek, ne de ta toplayacak gc olanlar kap dar edilecekti. Oysa bu haber tekileri heyecana getirmiti. Paulo bile meraklanyordu. Ne dersin, bu .geli iyi olacak m? diye Riton'a sordu. Neunoeil tarafndan ikinci bloun oda efliine getirilen pezevenk eskisi, Kime yarayaca belli olmaz, diye karlk verdi. Canm revirdekilere yaramayacan biliyorum, bizim iin ne olur? Bizim iin pek bir deiiklik olacan sanmyorum, ama taze kuvvetle birlikte yeni kapolarn geleceini de unutma. Neunoeil'e baklrsa herifler eskilerden betermi. Hele Fritz adl bir arkada gelecekmi ki, ortala duman attrrm. Anladm. Bu haberlerden sonra Riton'u brakp ekip gitti. Bir sredir Pauio eski kula kesik dostlarna yan iziyordu. Blok eflerinin knda koup yaclk yapan kabadaylar gln buluyordu. Kendilerini kurnaz sanyor, aralarnda bir dayanma birlii kurmak istiyorlard bunlar. Hele yirmi yandaki Maurice de la Bostoche adl gen pezevenk, ii daha da ileriye gtrm, yatan Neunoeil'in ranzasna tamt. Hi utanmyordu. Ama buradan kurtu-lursa i evresindeki dostlarnn yzne zor bakard. Bu arada yiyor, iiyor, sigarasn tttryor, i saatlerinden sonraki angaryalara katlmyordu. Neuneoil ona bir grev vermiti: Blou ieklendirmek. nanlr gibi deildi. Ksa bir sre nce silah tayan, avaz avaz kar sattn haykran delikanl imdi ta krp dayak yiyen arkadalarnn arasn-

da papatyalar, gelincikler topluyordu. O biim zevkli adamd dorusu! Hazrlad buketler son derece uyumlu oluyor, hele aralarna bir kar iei ya da drt yaprakl yonca sktrnca Neunoeil zevkten drt ke oluyordu. Aklar gittike bymekteydi. Maurice arkadalarnn nnde bu duygusal gsterilerden ekinmiyordu. Sadece dii roln Neu-noei'in stlendiini sylemekle temize kacan sanyordu. Yatmadan nce yemesi iin hazrlanan domuz yanda pimi patatesleri, Ben onun pezevengiyim. O benim orospum, diye savunuyordu. Ama ne yazk ki Bastil pezevenginin bu yutturmacalar bir grg tan tarafndan rtld: Francois adl gen bir Burgonyal istemeden rntgencilik etti. Yatt yerden efin iltesinin bir blm grndnden, ocuk tm ayrntlaryla O'lan biteni izlemiti. Kendi gzlerimle grdm, diyordu. Maurice'in altta yattn bizzat grdm. Grdklerinden hayrete den delikanl bunu herkese anlatmt. Akam, revirden mutfaktakilere kadar tm kamp sakinleri Maurice de la Bastoche'un bekretini kaybettiini renmiti. Ama kimse bunu yzne syleyemiyordu. Neunoeil olan gz gibi sevdiinden olaylar pahalya mal olurdu. Tek gzl, olana alc gzle bakan teki kapolardan bile huylanr olmutu. Herkes onun kadar ansl deildi. Baz bloklarda olan bulmak iin epey zorlamalar olmutu. Bir grup gen Belloni gibi kahramanca direnmi bir blm iki anak fazla yemei grnce raz olmu, tekiler. se dayaklar balaynca yelkenleri suya indirmilerdi. Kimse genellikle yirmi yan altnda olan bu ocuklar ayplamyordu. Yaanlan lgnca gnler insanlar hogrl klm en yallar, en daylar, en onuruna dknler bile ef isterse, seve seve yatana girebileceklerine inanmlard. erefini korumak, dayaa dayanmaya balyd. Herkes Belloni gibi olamazd, ite bu yzden Maurice dndaki olan72 lora kurban gzyle baklyordu. Bu konuda olduka dar grl olan Paulo bile onlara bahane buluyordu. ki ocuk babas bir kuzeyli olan birinci bloun gzdesine acyor, ocuklarn grebilmesi iin yemesi gerek, diyordu akayla kark. Ama kiisel olarak, gze arpmamak taktiini uyguluyordu. Gzel delikanl arayan bir kaponun gzne arpmamak iin kepini iyice kafasna geiriyor, fazla kabaday grnmek de istemiyordu. nk Dvmeli gibi, bknlardan, klhanilerden holananlar da vard. Salk durumu dzelmeye yz tutmutu. Yaralar kabuk balam, ilk gnlerdeki arlar, szlar, tutulmalar kaybolmutu. Akamlar yine yorgunluktan lyor, alktan midesi kaznyor, ama dayanyordu. Morali bile iyiye gidiyordu. nceleri kafasna takt konulardan birer birer kurtuluyordu. Artk daylk unvanna boveriyor, meslektalarnn vgsn, yergisini iplemiyor, buraya neden dtn bilenlerin horgrsne aldrmyordu. Her gn da biraz daha kemiren tnel deliine bile bo-veriyordu artk. Bir ddk sesiyle tekiler gibi dnmeden kazma krek, ta toprak, orba peinde komaktan deta zevk duymaya balamt. sMauthausen'den gelen duman kokulu konvoy haberi bile onu bu adamsendeciliinden ayramad. Sadece yemek konusundaki tartmalara katlyordu. Aslnda itiraf etmemekle beraber, bir aydan ksa bir srede baya iyi bir kaz iisi olmakla, gurur duyuyordu. Kayann zayf yerini bulup kazmay indirmek, ufalanan paralarn dkln izlemek houna gidiyordu. Onun bu eyyamc tutumu Pozzi, ay ve bu konuda iddialar olan teki doutan iilerin sinirine dokunuyordu. Beceriksizliiyle, tembelliiyle alay etmek zevkinden bile yoksun kalyorlard. Almanlarn tneli ciddiye aldklar gnden gne ortaya kyordu. Bunun iin buradaydlar ve memnun kaldklar kiileri frna gndermeye niyetleri de yoktu. Paulo'ya gre bir yl srecekti du i, bir yl sonra motorize birlikler soluk solua kalmadan, souktan donmadan Karawanken Dalarn aabileceklerdi. Loibl * Pass'n nemli bir antiye yerine dntn anlamak iin teknik okul mezunu olmaya gerek yoktu. Her yanda mantarlar gibi barakalar bitiveriyordu. Sadece kamp alanna, ikisi, iki yz kiiyi iine alabilecek genilikte yeni baraka kurulmutu. Sanki yeni tutuklular ok saldrgan insanlarm gibi SS'lerin kamp da kat geniletilmiti. in tatl yan, mutfaklarn da bytlmekte olmasyd. Paulo haklyd, bu yatrmlar ancak bir ylda amorti olurdu. Yine de bu hareket tnel civarmdakinin yannda hi kalyordu. Yzlerce aa sklm, tonlarca ta yer deitirmiti. Dadaki kk delik de yirmi metre derinlie ulamt. Dnyann en iyi ustabas bile bu kadar ksa srede bunca isi kamazd. Yine de gerek bir tnel aabilmek iin rencileri, gangsterleri, kylleri, burjuvalar kullanmak sakncalyd. Ellerle kazlm bu san delii Wehrmacht genel kurmaynn arzulad dev eser olmaktan ok uzakt. Uzman bir mhendis gerekliydi.

Adam yazn ilk gnleriyle birlikte antiyede bitiverdi. Olan biteni grnce sivil vicdannn szlayacan sananlar aldandlar. Ne gezer, diline baklrsa Avusturya asll olan bu uzman, el arabasn krd iin lin edilen bir zavally kl kprdamadan izledi. SS'lerle kapolar bu nemli kiiye programn hzla ilerleyiinin srrn gstermekle gurur duyuyorlard. Adam eitli yerlerden kayalar yokladktan sonra alma kapolarmn efi Hans'a ve Kommandofhrer'e emirler yadrmaya balad. Anlalan gz Demir Ha ni-anmdayd. X komandolar bylesine duygusuz biri karsnda d krklna uramlard. 333 numaral yolda ilk beliren siville dayak fasllarnn sona ereceini sanmlar, hatta ilerinden baz kubeyinl'Jer, kimse utan verici sskalklarn fark etmesin diye, orbalarndgki patateslerin artrlacana inanmlard, oysa Nazi partisi yesi mhendis olan bitenin yabancs deildi. Paulo'ya gre, bu antipatik adamn gelii bile tnelin biteceinin bir kantyd. Yava yava frn imgesi siliniyor, ceketlerin gsne dikili numaralar artk lm numaralar olmaktan kyordu. Yine de baz deliler kapolarn palavralarna kanarak, Buchenwald gibi baz kamplarda hoa vakit geirildiine inanyorlar ve oralara gnderilmek iin hasta grnmeye bakyorlard. Bu uyutmalar ne yazk ki dinleyici bulmu ve revirin otuza yakn mdaviminden bei, alts bunlara kanarak hasta pozuna girmilerdi. Kalpleri umutla dolu, sabrszlkla yeni konvoyun gelmesini ve bu yolla aclarnn dinmesini bekliyorlard. Derhal kamyonlara doldurulup bir baka merkeze gnderileceklerini sanyorlard. tekiierse mmkn olduu kadar kaytarmaya bakyorlard, iilerin tek oturabilecei yer olan keneflerin nnde bekleyenler son hadde ulamt. Numara abuk akld, basknlar artrld, ama yine de kn tutamayanlarn geit treni kesilmedi. Kenefe kafalarnn yarlacam bile bile gidiyorlard. Oturmann bedeline razydlar. Kapolar da bunu anlam ve kenefe girmeyi yasaklamamlard. Onlar paylarn kta alyorlard. Tm kenefler dolunca keyifleri yerine geliyor, ikier ikier usulca barakann yanna sokuluyorlar ve birden feryad bastklar gibi melmi, gerek ya da numaradan sanlarn plak kafalarna basyorlard sopay. Kouma darda da srp gidiyor, SS'ler, kafasn m koruyacan yoksa donunu mu tutacan bilemeyen tutuklularn sraya sraya kamalarn kahkahalarla izliyorlard. Bir anlk dinlenme epey pahalya mal oluyordu ama merakl kulaklardan uzak, dedikodu yaplacak baka yer yoktu. Doutan geveze olan Franszlar kenefleri okul bahesine evirmilerdi. Kapolar durumdan honuttular. Bu yolla bir rpda bir sr tembeli sktrdklar gibi olgun insanlar da numarac renciler durumuna drmek holarna gidiyordu. te bu kampa dmeye layk olmadklarna inananlara en gzel ders. Bu kampta bulunmak bile, kiinin makbul bir insan saylmadn ve onu buna inandrmak iin her yolun mubah olduunu gsteriyordu. Birka haftaya kalmaz, en dayankllar bile yalanlarndan, srtkanlklarmdan, miskinliklerinden utanr hale gelirlerdi. Paulo daha o kadar dmemiti ama bu kk oyunlar 'kabilir miyim, efendim' diye izin istemeler, onu ciddi ekilde sinirlendirmeye balamt. Herkesin kapoiarm oyununa gelmesine mthi fkeleniyordu. Etrafna bakn ip adam gibi birini aradnda, Canm bunlarn hepsi de boktan deil ya, diye syleniyordu, Ama tarihi ve arkada gibi gerek yurtseverlere yanamak zoruna gidiyordu. Onlarn gznde hl adi bir suluydu. Trende geen olaydan beri iki yolda ondan ekmiyorlard. Hergele takmna el atarsa daha abuk sonuca varacan sandndan Belloni'yi gzne kestirdi. Bu yavru, yiitlik snavn vermiti, ustasnn ne demek istediini kolayca anlard. Karavanay elinin tersiyle itip, dayakla doymay ye tutmas iyi not almasna yetmiti. u kk Ange' kutlamal, onu biraz glendirmeliyim. Tek kurtulu yolunun Almanlara kar kmak olduunu anlamal. Eer bizi krematoryuma postalamak iin emir almlarsa olanlar da bizimle yanar. yleyse... Bir blok efinin houna gitmek ansszlna urayp da adamn isteklerini reddetmek Paulo'ya gre tam bir direni rneiydi. Mauthausen'in ilk gnlerinde evresinin saygsn kazand kabadaylk unvanndan rahatsz olmaya balamt. Yeryznn en iren yaratklar tarafndan ynetilen bu garip lemde, yeralt dnyasnn kartviziti, bir utan belgesinden baka bir ey olamazd. Paulo gemiiyle balarn koparamad srece bakaldr konusundaki kuramlarna kimsenin kulak asmayacan hissediyordu. r- 76 Pezevenk Riton, Berck, 'Maurice ve benzerleriyle kprleri koparmal! Yeralt krallarn kenefe atmal! Ama Campana kardeler ve Bellonl gibi boyun emeyenleri kol lama l lyd .

Bu silah ustas kardelerin namlar blok eflerinin kulaklarna gelmiti. Campana'lar isteseler ahlakszlkta e olanlarla arkadalk kurabilirlerdi. Ne de olsa cinayetin de bir Enternasyoneli vard. Ama Korsikallar buna boveri-yor ve gk demeden sabah akam sopa yemeyi ye tutuyorlard. Uygun zaman bekler gibiydiler, Paulo onlara gvenebilirdi. Belloni gibi ayn blokta yatp ayn i ekibinde olduklarndan konumak kolay olacakt. Paulo hemen propaganda faaliyetine gemeye karar verdi. Campana'lardan biri bo arabasyla yanma gelmi, kardeinin doldurmasn bekliyordu. Paulo frsattan yararlanarak, Riton dedi ki... diye sze balad ama bitiremedi. ki karde bir azdan, Bize o puttan sz etme, dediler. Bu yarg Paulo'nun kafasndakilere uyuyordu. Dorusu ondan daha putu bulunmaz, ama Riton haberleri Neunoeil'den aldndan, dinlemekte yarar vardr. Bana bu konvoyla Mauthausen'in en aalk kposunun da buraya geleceini syledi. Ad Fritz'mi. Hepsi put bunlarn. Korsikal kardelerin sz daarcklar pek zengin deildi. Paulo szlerini srdrd. Bu herifin gelii ortal bsbtn kartracak. Eski ekip zaten canmza: okuyor. Eer bu batakhaneden kacak olursam, bunlardan biri elime dmeye grsn. Bizim Franszlarn onlara yaclk yaptn grnce deli oluyorum. En az Almanlar kadar aalklar var aramzda. Paulo btn sylemek istediklerini kardelerin anlayaca dille sralamaya almt, ama biraderler, Putlar... diyorlard da baka bir ey sylemiyorlard. Araba dolunca aynldrlar, Paulo tartmay srdrmeyi 1 *- 77 gereksiz buldu. Tnelin azmda kaponun rktc glgesi belirince, kazma vurularn hzlandrd. Kolay ufalanan kayay paralarken. Don Kiot'luk oynamann doru olup olmayacan dnyordu. Ba belaya girebilirdi. ok dikkatli olmalyd. Campana kardeler dar kafal olmakla beraber geveze deil, hele dedikoducu hi deillerdi. Paulo ilk adm atmt. Devam etmeli, iyi niyetlileri seip, Berck, 'Maurice ve Riton gibi ktl dokunabilecekleri srden ayrmalyd. Paulo .alacakaranlkta kazmaclar, krekiler arasnda kimlere gvenebileceini kestirmeye alyordu. Oranl Jo! Kk hesaplara yanamaya ok yatknd. Tutsakl iyi bilir havalardayd. Oysa bu cehennemden kurtulu yolu tekti. Bu kafa yaramaz. Gayretke Pozzi de yle. htiyar tarihiyi gz tutuyordu. Konunun kendiliinden almasn ye tutard ama aksi gibi herif Campana kardelerden daha az gevezeydi. Yorgun argn arabasn sren Belloni'nin gelii Paulo'-yu rahatlatt. ocukla fazla girie gerek grmeden konuabilirdi. Kazmasn saplayarak nn kesti. akna dnen Belloni arkasna bakp kaponun olmadn grnce arabasn brakt. Ne oluyor? Arkadann bu ani k onu korkutmutu. Ne oluyor? diye sorusunu tekrarlad. Hi, diye karlk verdi Paulo. Gevezelik etmek istedim. Belloni yutmad tabii, srtt. Paulo'nun syleyecek nemli eyleri olmalyd. Bacaklarmn stnde duramyorum. Yarn ayamn zerine bir kaya drp revirin yolunu tutacam. Gerisine Allah kerim. Paulo yerinden frlad. Traa balamann srasyd. Topla kendini yavrum. ki gne kalmaz revir Mautha-usen'e tanacak. Gerisini anlaman iin resmini yapmama gerek yok. Anlyorum Paulo ama yetti artk. Benden paso. Hadi, hadi, Ange, toparlan azck. imdi pes demenin sras m? Beni dinle, bir fikrim var. Tek fikrin tymektir. Hayr, tymek lgnlk olur. Yz metre bile gidemezsin. Tam tersine ben burada kalmak fikrindeyim. Sonuna dek. Ciddi mi konuuyorsun Paulo? Belloni armt. Bu gidile hepimiz gebereceiz. Olabilir, burada belki srnrz ama Mauthausen'de yanarz. Baka seim yok, burada kalp hayata almalyz. Paulo kazanmt. Belioni'yi iine gmld sessizlikten karmt. Anlat yleyse. Hi de kark deil, diye anlatt Paulo. Bu tneli istiyorlar, bitene kadar da bizi temizlemezler. Ben sonucu grmek niyetindeyim. Biliyorum, epey zaman alacak, ama bu bizim tek kurtulu

ansmz. Byle bir tnel ancak bir ylda biter, belki o zamana dek sava da sona erer. te hepsi bu. Ange bir saniye dndkten sonra, Fikrin pek parlak deil, dedi. nanr msn, bunlar ben de dnmtm, sonra sava bitsin bitmesin bizi temizleyeceklerine inandm. ok ey biliyoruz. Tamam, eyvallah, ama yine de hemen kzarmaktan iyidir. Sen beni dinie, ne olursa olsun burada kalmalyz. u birka ay atlattk m, iler daha da kolaylar. imdiden rgtlenmeliyiz. Bizi temizleyeceklerini anladmzda tyme yollarna bakarz. Senin plann bir bakaldr falan m? Yoksa kendini Sing - Sing hapisanesinde mi sanyorsun? Buradakileri adamdan sayarsan yanlrsn. Sinek bunlar. yi ya, asil sineklerle ilgilenmeli. Hem sandndan ok erkek var aralarnda, senin kafan salt hergelelere kayyor. Bu ie katlmak iin onurlu olmak yeter. Onurmu! Belloni karlk verecek zaman toparlamak, iin arabasnn koluna yapp gidermi gibi yapt. Paulo engel oldu ve kulana eilerek, Evet, onur, dedi. Tpk Dvmeii'ye s...titip gitmesini sylediin zamanki gibi. Bu iyi bir numarayd. Gururu okanan Belloni dikildi ve. srf i olsun diye son bir uyarda bulundu. Senin onurlu adamlarn sadece karavanalarm dnyorlar. Sonucundan korkmasalar birbirlerini bile yerler, Sana inanmyorum. Burada en geerli olan bir dost bulmak. Sen benim tek dostumsun, tekiler umurumda deil. Yanlyorsun, Ange, eer kmak istiyorsan ancak hep birlikte karz. Bu cehennemde dayankl olmak art, kendimizi vazgeilmez gstermeliyiz. Bylece i bitmeden nce bizi deitirmeye kalkamazlar. Biraz sarslma benzeyen Beiloni, Zor olacak, dedi. Paulo'nun bir sredir kafasndan geirip de syleyemediklerini ortaya dktrmt. Bu gayretkelik harekt ona uygun deildi. Hem Pauio'ya da uymazd. Bu deiikliin nedeni neydi acaba? Paulo dncesini anlam olacak, aklamalara giriti. Bak Ange, ben de arkadalar gibiyim. Bu delie balandnda neredeyse aklm yitiriyordum. lk gn ben de senin gibi kar yol olarak reviri dndm. Dipte krek sallayan kk Brtanyal aklm bama getirdi. ocuk onun bunun olan olmad, yine de mcadelesini srdryor. Ona iyi bak, fazla zayflamad, eer onu bizle olmaya inandrabilirsek iyi olur, hem abuk sinivereceklerden de deil. Ancak byle adamlarla birlik olursak dayanr ve kurtuluruz. Riton ya da Berck gibi irkeflerle deil. Grmyor musun, on be gndr boulacak gibiyim. Gze arpmamak iin ne yapacam ardm. Senin zel bir durumun olduunu biliyorum, ama meraklanma, Dvmeli'nin bu kaprisi de geer, dayanman gerek. Birbirimize destek olup herileri yenmeliyiz, ama aramzdaki ayrk otlar da temizlenmeli. Kabadaylardan ya da tekilerden-. Biraz haklsn, diye onaylad Ange Belloni. Aslnda tmyle hak veriyordu ona ama asla byle bir kuramn yzde yz destekleyicisi olmak durumuna dmek istemiyordu. Bu ana dek o tek soylulua, yeralt glerinin onuruna inanmt. Aabeyi Paulo'nun bu deiik gr tarz tm eitimini altst ediyordu. i akaya vurmaya alt. yi ama Paulo, bu senin dndne direni derler. ok iyi dedin dostum, evet direni, ama enayice bir direni deil. Onlarn savalarna aldrmyorum, ben bar bir insanm. Benim direniim krematoryuma kar ve bunu da tek bama srdrebilirim. Eer salaka davranmz, birbirimize amur atmay ya da hastalk numarasna yatmay srdrrsek, sonunda hepimiz kebap oluruz. nce aramzda bir dayanma salayp u tneli bir bitirelim. Sonra bakarz. Sanki toprak iilii oynamak houma m gidiyor sanyorsun? Budala deilim. Ama bu delilerle iin tek kar yolu bu. Haklsn bir lde. Seninle olmak isterdim. zellikle Dvmeli'yle olan didimeme bakp alay edenlere gnlerini gstermek isterim. Biliyorum, biliyorum, onlarn hesabn ben grrm. Eer bana yardmc olmak istiyorsan, nce u heriflere almak gerektiini, hasta pozuna girmemelerini anlat. zellikle baltalamadan, surat asmadan vazgesinler. u tneli yapmakla mutlu olduumuzu gsterelim. Belloni anlamt. de gerek duyuyordu, Paulo'nun syledikleri onu artmakla birlikte houna gitmiti. Artk bir amac vard. Arabasna tekrar el attnda ark mrldanyordu. Paulo da memnundu. Campana kardelerle iki lakrd, Belloni'yle be dakikalk bir sohbet, iyi bir balang olmu tu. Paulo gibi bir serserinin, bir aylan sk almaya ba-

lamas tekileri artacakt. Bu aknlk bir an nce olmalyd, nk gnden gne X komando birlii yeleri kendilerini tam bir tutsak olarak grmeye balamlard. Evet, bir aya kalmadan, farkna varmadan birer tutsak olup kmlard. Autobahn olay iin SS'lerce toplandklarnda, en akl ktlarn bile bir eyler sezinlemesi gerekirdi. Byk ba hay-, vanlar gibi kafatasnn ortasndan krpma makinesiyle bir yol geirilmesi, en aptallarna bile artk adamdan saylma-dklarn gstermeye yetmeliydi. Ama bu durum komandolar sadece gldrmt. En ask suratllar bile, alndan enseye kadar uzanan parmak geniliindeki bu yolu arkadalarnn kafalarnda grerek basmlard kahkahay. Ka-palar buna Autcbafu, diyorlard, gerekten de tpk ormann ortasndan geen bir otoyola benziyordu. Bu orijinal sa kesim biimi pratikti de, bylece berberler her hafta yz kafay tralamaktan kurtuluyorlard. Ve kafann tam ortasndan geen drt santimlik erit en azl firar merakllarn bile dizginliyordu. Zaten firar bugnden yarna gerekletirilebilecek bir i deil! Paulo'nun kafasnn asl takld, bu Autobahn' n alaltc etkisiydi. izgili pijamalar, unutulmu adlarn yerine geen numaralar gibi bu do Loibl'deki plak kafalarn ancak bir hayvan srs kadar deerleri olduunun simgesiydi. Kapolar bunu anlam olmallar ki, kendi salarna usturayla belli belirsiz bir izgi ektirmekle yetinmilerdi. Bylelikle kendilerini skartadan ayrmay becermilerdi. Srnn krplma gn pazard. Komutan bu gn raporuna dinlenme gn olarak yazyordu. Alak herif, dinlenmenin yalnzca kendisi ve yorgun askerleri iin geerli olduunu belirtmeyi unutmutu tabii. Mahkmlar iin deil. Onlar pazarlar kapolarm emirlerine braklyordu. Sayn blok efleri de SS'leri aratmayacak numaralar hazrlyorTnel F: 6 _ 82 lard. Tm tutuklular artk, u pazartesi gelse de alsak, demeye balamlard. Her pazar lgnlk nbetleri anla birlikte balyor ve koaradm ya da esas durula sryordu. Yatma saatine dek. Ykanmaya, itimaya, angaryalara koaradm, temizlik muayenesi ve dier aratrmalar iin esas duru. Yrmek, oturmak, konumak; dayaktan kanmak yasak, emirleri, nutuklar dinleyip Almanlarn souk akalarna glmek zorunluydu. Gnde on kez anadan doma geit treni yapmak, her saatte bir orasn tutup muayeneden gemek, yatak yapmak, ayakkab cilalamak, sabunsuz amar ykamak, orap dikmek ya da giysilerini yamamak Paulo'yu ldrtyordu. Yine de bu alaltc, kk angaryalar yapyordu. Hem de glmseyerek. Programnda ngrd gibi dikkat ekmemek iin. Paulo kafasndan geenleri tekilere amak iin pazardan baka bir gn beklemeye balamt. Bir sabah tnelde kk Brtanyaly kenara sktrd. Delikanl kayalardan kopan talar tnel azna ymakla grevlendirilmiti. Paulo kazmasyla kayalar ufalyor, ya da gereken boyutlarda olanlar arabasna dolduru-yordu. Paulo sze giriti. Benden korkma arkada. Sana byk para kartmam. teki karlk vermedi, ama baklar umut vericiydi. Umarm hl vagonda olanlara kzmyorsundur. Neu-noeil'in sana atacan sanmamtm. oktan unuttum. Ondan sonra ka kez boyumuzun lsn aldk. Eer dvseydik zlrdm. Sen de herhalde, deil mi? Elbette, ama dvmek istediim Fransz yok sanma. rnein Pozzi... Paulo hemen konuya girecekti. Brtanyal bir bitirimin tekini ktlemesini kukuyla karlad. Paulo hemen bu duraksamay fark etti, ok beklemeden aklamalara giriti. Bak yavrum, pirelenmeyi brak, Keye ekilmek bir yarar getirmez. Hepimiz ayn bokun iindeyiz ve kaslmaya devam edersek bundan kurtulamayz. Ben sana gveniyorum. Houma gidiyorsun, sapna kadar erkeksin. Senin u ihtiyar da yle. Bu bok uvalnda sizin gibiler az. Gznzde yalnzca bir serseri olduumu biliyorum. Yine de kodese girmeden nce kimseye zararm dokunmadan is tuttuuma tanklk edecekler vardr. Ve bir aydr da... Yorulma, biliyorum. Haklsn, kinci olmamal ama... evet, -sana pek gvelnim yok, on alt ay nce gvenmek yznden bama gelmeyen kalmad. Brtanyal rahatlamt. Paulo'nun onun iin zel olarak kopard orta boy ta arabasna koyduu gtoi gitti. Az sonra koarak geldi. Paulo yine sze giriti. spiyoniadlar myd? Ne ispiyonu?

Yani ihbar m edildin? Ele mi verildin? Yalnz ben deil, btn grubum. Hepimizi tutuklad-lar. Gestapo ajan olan sahte bir ngiliz sayesinde. lk kez serseriler dnda bir kii tutuklanma nedeninin yanllk olmadn kabul ediyordu. Bu kampta kurallar, daha ok gemi olaylar hakknda susmak olduundan, Br-tanyalmn bu itiraf Paulo'ya gvendiini gsteriyordu. Soygun, vurgun dndaki olaylar tabii. nk Loibl'da bu tr becerileri olanlar bire bin katarak anlatrlard. Paulo, Br-tanyalnn bu ak szll karsnda arm grnmedi. Glerek ekledi. Sahte ngiliz, ha? e bak, benimki de sahte Belikalyd. Nedeni ayn deildi tabii, ama sen sonuca bak. Adn ne senin? Joel Le Goff. Ya senin? Paul hastagnier. Dostlarm Paulo der. Biliyorum. Burada epey tannmsn. r- 84 . Bir eye yaramyor ki. Gryorsun ite, ben durmadan "Paulo dostumdur' deyip krk trl kazk atan sahte daylar yerine seninle konumay yeliyorum. Dorusu kamp halk epey kark. Ben serseri takmyla ilgilenmiyorum. Tek dostum var, o do senin 'ihtiyar' dediin retmen. nan bana, iyi insandr, dostluuylo bana destek oluyor. ok gzel, ama yeterli deil, yavrum. Burada benim de dostlarm var. Ama ne yazk ki pek bir ie yaramyor. Szgelii, bu kafesten kurtulabilmek, bu da lak lak etmekle olmuyor. Bu konuda bir fikrim var. Talar gtrmeye hazrlanan Joel durdu. Ne konuda? Tymek mi? O kadar abuk deil. Budalaca bir firardan baka bir kurtulu yolu dndm. Ama bu tek bama kvrabileceim bir ey deil, onun iin sana aldm. Joel Le Goff d krklna uram gibiydi. Talar gtrp girie boaltt, sonra tekrar geldi. Heyecan kaybolmu, Paulo'nun direnme ve dayanma konusundaki planlarn ayp olmasn diye dinliyordu. Bu tnel, diyordu Paulo. Tek ansmz, inan bana, Kamaya kalksan katandaki bu izgiyle derhal enselenirsin. Hepimiz birlikte kamalyz, ama bu da zaman ve rgtlenme gerektiriyor. Joel karlk vermeden dinlemiti. Ar ar uzaklat. Daha fazlasn renmek istemiyordu. Paulo sonunda Bn> tanyalylo konuabildii iin rahatlamt. Onurlu davranlaryla onu g durumda brakan kk Joel artk Paulo'yu kmsemiyord. Birden yeralt dnyasnn takt prangann o denli ar gelmediini fark etti. YEDNC BLM Mauthausen'den beklenen takviye birliklerinin gece gelii Paulo'nun kurduu planlar altst etti. Delik yirmi metreye vardndan beri madenci diye adlandrlan tneli iileri kazmalarn, kreklerini, el arabalarn bir kenara braktlar. SS'lerin yanma emir almaya giden kaponun yokluundan yararlanarak Pozzi'nin evresini aldlar, sorular birbiri stne sralanyordu. Ka kiiler? Yanlarnda kapolar da var m? Hepsi Fransz m? Kimse ayrntlar bilemiyordu. iMillet uyuduktan iki saat sonra gelmiti yeniler. Sabah itimadan nce Neunoeil' le konuma frsat bulan Pozzi, bir eyler biliyordu. Ben de sizler gibi daha onlar gremedim, dedi. Tek bildiim, yine dayak treniyle karlanmlar. Sabahn ikisinde Neunoeil burnundan soluyordu. Arkada Fritz de gelmi mi? Belloni korkuyla sormutu. Evet tatlm, o da yolcular arasndaym. Gelir gelmez de Fransz olanlar hakknda bilgi toplamaya balam. Ha. di yine iyisin... Ange bu hareket karsnda bembeyaz olmutu. Meydan okur gibi Pozzi'ye doru ilerledi. Ama Paulo daha nce davranp yumruunu Pozzi'nin azna yaptrmt bile. Pozzi'nin enesinden kanlar szlmeye balad. Elinin tersiyle dudan silerken, Pis kpek, diye sylendi. Etrafta kapo olmadna! dua! et. Gerekten de Paulo yanlarnda kapo olmad iin byle bir harekete geebilmiti. Bu alak ibirlikiye haddini bildirmek gerekiyordu. Aza inen bu yumruk bir uyar nite-

ilginleydi. Pozzi bir giriimde bulunmad, ama sinsi baklarndan yarlan dudan kolay unutmayaca okunuyordu. Paulo birka gne dek bunun acsnn kacan biliyordu. Pozzi gidip aletini ald. Bilgi toplama seans sona ermiti. Tozlu geitte be saat boyunca yalnzca kazma krek sesi duyuldu. Kimse azn aamyordu, ama plak kafalarn ounun Paulo'yu dnd belliydi. Gze ald risk byk olmakla birlikte gerekliydi de. Bu yumruk olay belki birounu yreklendirirdi. Daha gayretlenirler, onlar gayretlenince SS'ler de yerlerine bakalarn koymay dnmezlerdi. stelik yeniler de pek stn kiiler deillerdi. Kefen beyazlnda bir sr iskelet. Anlalan Mauthausen'de lm onlar fazlaca okamt. Anormal irilikteki gzlerinde dehetin prltlar vard. Yine de o cehennemde bir ay daha kalabildiklerine gre epey dayankl olmalydlar. Birka Campiegne'den tandk ehrelerdi. Bir blm Polonyalya benziyordu, ama plak kafah ty skletleri ayrt edebilmek bir hayli zordu. aretleri grlmese bile, yal vcutlarndan kapolar hemen fark ediliyorlard. Hele enine boyuna bir tanesi, durmadan elindeki ak yeil su hortumunu kafasnn stnde eviriyordu. Paulo bunun nam ok duyulan Fritz olduunu tahmin etti. Dvmeli, can dostunu bulduuna ok sevinmitiEsas duruta bekleyen adamlarna dnerek, Size dostumu takdim ederim, dedi. lk kez kimse glmek zorunluunu duymamt. Hepsi eski dostlarn bulup iki laf etmek, Fransa'dan, savatan haber almak umudundayd. Fritz'in tanma treni el skmak yerine dayakla oldu. Bu da bitince yirmi dakika sonra tekrar toplanmak zere daldlar. ti kak arasnda, Paulo'yla Belloni, stleri hl krematoryum kokan hayaletler arasndan tandklar bulmaya lna kar kendini tutmasn bildi, ama bu kez Belloni ce-lllenmiti. Put! diye haykrd. Kimin olan olduunu anlarsn imdi. Poulo araya girmese kavga kanlmaz olacakt. Ange yumruklarn skmt bile. Paulo kolunu havada yakalad. Brak u kar klklnn cezasn vereyim, diye haykryordu delikanl. Ama Paulo frsat vermedi, bu arada Po?.zi de svt. Paulo kolunu gevetti. Deli misin, nesin? Neden herifin azn burnunu krmama izin vermedin? Az nce yediin daya unuttun galiba, kampa dnnce bana gelecekler de cabas. Sen bir an nce gebermek mi istiyorsun? Benim niyetim yok. Pozzi'yle benim de grlecek hesabm var. Onu dilim dilim dorayacam. Sz! Gerekirse bir yl daha beklerim. Ya ben? Paulo'nun szlerinden sonra Ange yatmt. Sende i yok, hep samalyorsun. Ya bana gvenme ya da deimeye bak. Hl kendini Pigalle'de sanan dv horozlar istemiyorum. Hesaplamann modas geti artk. Anladn m, delikanl, bitirimlerle iim yok benim. Pepe'nin kmo taklacana Brtanyallar dinleseydin. Erkek diye ben bunlara derim. Paulo mahsustan abartyordu. Aslnda Brtanyallar onu pek etkilememilerdi. Ama arkadan daha temkinli davranmaya yneltmek istiyordu. Mahzun ocuk kreini alp Oran'l Jo'nun arabasn doldurmak zere gitti. Paulo do frsattan yararlanarak Basklnn yalnz brakt Joel'e Yanat. Kapo ihtiyar bu seme ekipten ayrmt. htiyar artk gne altnda, isterik SS'lerin elence kayna olan aa tayclar, niteliksiz iilerin yannda alyordu. Birlikte almamz seni rahatsz eder mi? diye sordu Poulo. Dalga m geiyorsun, diyen Joel, Neunoeil'in brakI t izleri fark edince, Pozzi yznden mi? diye ekledi. Evet, ama nemi yok. Hi canm acmyor. Hem stelik bir ie yaradlar. Artk herkes aramzdaki bu irkefe kar tetik olacak. Kurtulu gn ona bunun hesabn sorarz. Kurtulu dedin de, gerekten arkadan Dede'nin sz-ierine inanyor musun? yle. Bu ileri bilir. Sava onun alanna giriyor. Bizimle olmas huzur verici. Eer szleri gerekse bizimle olmas ok iyi. renci mi? Evet fen bilimleri. Belnim gibi Rennes'de. Bir gn sana yksn anlatrm. Paris'te, Raspail bulvarndaki Lute-tio otelinde matrak anlarmz vardr. Bilir misin oray? Anlatrm. Dede benim iin bir karde gibidir. Paulo etrafa umut saan Dede hakknda daha ok ey renmek istiyordu, ama Joel'in fazla bile konuup piman olduunu hissettiinden, arkadan rahatlatmak iin konuyu deitirdi.

Farknda msn, bu leden sonra epey ansl saylrz. Uzun sredir bir kapo bile gzkmedi. Haklsn, yenilerin peinde olmallar. Yeni gelenleri rktmek en nemli grevleri. Mauthausen'e vardmz ilk gnk karlamalar anmsosana. Bir ara olan bitenin aka olduunu sanmtm. Doru ya, unutmuum. Geldikten iki saat sonrasna kadar boyuna glmtm. Oysa drt aydr tavanlar gibi sabahtan akama koturup duruyoruz. Bu yar hi bitmeyecekmi gibi geliyor. Sen ne dersin? Abartyorsun. Sana ne oluyor Paulo? Ben senin elik gibi moralin olduunu sanrdm. Yoksa benimle dalga m geiyorsun? Uzun uzun dndm. Sen ve arkadalarn bu ii daha iyi kvryorsunuz. Biz hayatta ok eyler grdk. nan, benim de kafamz bozulduu gnler var. Bense sabah akam utan iindeyim. zellikle moralim bombok, oysa sizleri ayakta tutan bir g var. Vatan-m, savam, bu safsatalarnza inanmyorum ama bunlarn iyi birer ila olduunu anlyorum. Hele u senin Baskl dostun. Etcheverry mi? Otuz yldr partidedir. Yapma yohu, ihtiyar komnist mi? Ya sen, Dede, sizler de mi kzlsnz? Kesinlikle deiliz, ama sava, direni, yani senin deyiminle safsatalar konusunda Etcheverry'le fikirlerimiz ok yakn. Joel hafiften Paulo'yu inelemiti, gen bitirimin bunun altnda kalmaktan baka aresi yoktu. zr dilerim, diye karlk verdi. Seni kzdrmak istememitim, ama sizin gibi heriflerin sava isteyen rk heriflerin yannda olmanz beni artt. Paulo'nun sesi adamakll ykselmiti. Fazla barma, sinirlenme, dedi Joel. Sen savamak istemedin de ne oldu? imdi benimle ayn noktadasn. Olabilir, ama buraya dmeden nce bazlarnn cann yaktm iin mutluyum. ki yl keyif srdm. Gebersem bile tatl anlarm var. Oysa ben ldkten sonra bile, kaybettikleri paralarn ardndan alamalarn srdrecek pek ok insan var. O gzelim paracklar meyhanelerde, barlarda deve yaptm. Joel sert bir tavrla, Benim de mutluluk duyduum anlar oldu, dedi. Ama bambaka bir trden. Herhalde atacak deillerdi. zellikle Paulo hi istemiyordu bunu. Bu kaytsz kitleden, deer verdii ender kiilerden biriyle orbadan baka eylerden sz etmek houna gidiyordu. Az nce moralinin cann sktn itirafa balamt. Moralden vicdann kastetmek istiyordu, beden eitimi hocas da bu fark anlamt. O halde bir kez daha tafra satmaya alarak, gangsterlik gemiiyle gurur duyduunu syleyerek saf Joel'i incitmek neden? Oysa biraz daha az ukala ve kompleksiz davranp pekl, Bak dostum, sana sylemem gerek. Mutsuzum ve bunun nedeni de gemite deerli hibir ey yapmam olmam, diyebilmeliydi. Deminden beri lak lk edip duruyoruz da bir saattir kimsenin bizimle ilgilenmediini fark etmiyoruz, diyebildi. Bu sana bir ey ifade etmiyor mu? Bo eyleri tart-maktansa bu tnele kafamz sokup rahat soluk alabildiimiz iin birbirimizi kutlamalyz. Joel ses karmaynca yineledi. Drt aydr ilk kez anslyz. Senin mutluluklarn anlyorum, ama ben kendimi aryorum. Neden buraya dtm bulmalym. Sen cezan aradn ve kabul ettin. Ben de buna alyorum, buna nedenler aryorum, anlarma dnyorum. Canna okuduum herifleri dnmek beni biraz rahatlatyor. Hatta ara sra suratlar gzmn nne geldike basyorum kahkahay. Rahatlyorum. yleyse sen glmene devam et. Bak Jojo, bana darlma. Surat asma. Ne dersen de, arna konu. lk kez byie bir frsat elimize geti. Darda, gne altnda canlar kan arkadalar dn. Ben durumu deerlendiriyorum. Bu delikte alt ay bile kalmaya razym. Hatta senin gibi bir suratszla bile. deta duygusal bir konuma olmutu. Joel glmsemeden edemedi. Paulo isteine ulatn grnce szlerini srdrd. Sen benim her szme bakma. Sabahtan akama dek canm kyor diye gemiimi silip atamam. Birden izci gibi dnmeye balarsam putun teki olur karm. Hayr, yaptklarma piman deilim. Sadece yapamadklaTnel F : 7 08rma hayflanyorum. Anlyor musun? Evet, anlyorum, ama az nce ben de haklydm. Senin yapamadklarn ya da benim yaptklarm, ayn noktadayz. Hi deilse gelecekte...

Gelecek, gelecek, diye szn kesti Paulo. ite benim kafam kurcalayan bu. Senin morali salam dostlarnn geliiyle gelecei daha az karanlk buluyorum. Bir eyler yapmaya kalkarsam yalnz kalmayacam sanyorum. Beiloni'ye, Korsikal kardelere fazla gvenim yok. Herkes gibi gnlerini geiriyorlar ve kck kafalarnn iinde de fazla bir ey yok. Karavana! Bu da olduka umut krc. ok katsn, Paulo. Kendime kar da yleyim. Bu herifler gibi sadece karavana dlemiyorum. Kzlar, zgrl dlyorum. Bugnk deiiklik beni bsbtn etkiledi. Hangi deiiklik? Gremiyor musun? Kr msn? Birka saattir nereye gittiimizi biliyorum. Sava alt aydan az srerse kurtuluruz. Anlyor musun? Atekeste yine burada oluruz. O zaman tam formumda olurum. Bu tnel ok nemli, bizi buradan baka bir yere gnderemezler. Sava ne kadar aleyhlerine olursa bize olan gereksinmeleri o denli artar. Paulo doludizgin gidiyor, heyecann arkadana da alyordu. Joel'in surat asmasna neden kalmamt. Senin yannda Dede bile ktmser kalr, dedi. Bu alt ay seninle geirmek isterim. Dalga geme benimle. Hep birlikte geireceiz. Ne kadar kalabalk olursak moralimiz o denli salam olur. Garibanlar brakrz, karavana peinde kosunlar. Bizler uzmanlamaya bakarz. Chastagnier Paul F : 9 J^ti., m burada kalp beklemekten baka kar yol gremiyora'u. Alt ay, dedi yksek sesle. 1914'lerin Almanlar imdikilere gre ok daha valyece davranmlard. Naziler firar istemiyorlard. Ama Avrupa'y bir batan bir baa yamaladklarndan, da ta kontrol etmek zor oluyordu. Sonunda tutuklular firar fikrinden kendi kendilerine vazgeirme yolunu setiler. Herkes baaramad takdirde bana neyin geleceini bildiinden, merakls ok olmuyordu. Paulo saa dnyor, sola dnyor, bir trl uyuya-myordu. Loibl'da uykusuz bir gee geirmek, ilk kez bana geliyordu. stelik kimseyle iki laf edemiyordu. numaral blok horultulara gmlmt. Dede bile rahat rahat uyuyordu. Tnelin dibinde, kem gzlerden uzakta, Paulo'ya u-zun uzun Brtanyal dostundan sz etmiti Joel. Dede tutuklanmadan nce tm Brtanya blgesini kapsayan byk bir direni ann nemli grevlilerinden biriymi 1942'nin Ocandan beri tutukluydu. Fresnes'de, bir yldan uzun bir sre hcrede tutulmu, haftalk sorgulamalarda azndan hibir ey karmamt. Hayatta kalmasnn nedeni aznn sk olmasyd herhalde. nk yaptklar nedeniyle birka kez kuruna dizilmeyi hak etmiti. Paulo kk beden retmeninin yarm yamalak anlattklarn anmsamaya abalad: Menard'n, ailesinin Ren-nes'deki kk villasnda tutuklan, son ana dek telsizin banda oturup eflerinin ele getiini bildiren mesaj sonuna kadar yaynlamas. Almanlarn telsizleri yakalayan kamyonlarnn evin etrafnda dolandn bile bile, gemisini terk etmeyen bir kaptan gibi grevinin bandan ayrlmamas. Bu zverisi sonucunda Brtanya blgesinde Almanlara kar sava hl srp gidiyordu. Joel kendinden de sz etmiti. Bir sabah duvarlar kaplayan krmz, afilere, 'Soyad le Goff, ad Joel ya, 22, suu terrist,' yazyordu. Alnnda hl Gestapo'nun mahzenlerinde yirmi sefer yedii dayaklarn izlerini tayordu. Menard'la birlikte Lutetia otelinin nndeki baarsz kama giriimlerinin izi olarak kafasndaki dipik yaralar. Dostluklar orada balamt. Bylesine yrekli kiilerin burada eli kolu bal oturmay semeleri normal deil, diye dnyordu Paulo. kinci konvoy geldiinden beri kampta Joel ve Dede gibi fanatik Alman dmanlar epey oalmt. Bu lm gnllleri neredeyse bir bl oluturacak kadar kalabalktlar. yi rgtlenip silahlandklar takdirde Wehrma-cht'a duman attrrlard. zellikle SS'lere. Hatta tekiler, garibanlar, ben - bir- ey - yapmadm'clar, anlamaya - ne -gerek'iler bile ie yararlard. Kula kesikler zaten byle bir frsatta ne mal olduklarn gsterir, katillik yeteneklerini ortaya dkerlerdi. Paulo krematoryum kbusunu unutmu, tepeden trnaa silhl, acmasz X komando birliini dlemeye dalmt. Anlalan uykusuz gece byle geecekti.

D gc yataklar arasnda doludizgin dolayordu. Aylardr dvlen, horlanan, kendi kendilerinden utan duyacak kadar aalanan bu insanlar aslnda Fransa'nn gcn temsil ediyorlard. Evltlar gnde on sekiz saat, klarnda cop, kouurken Fransa ne lemleydi? 1943 ylnn Austos aynda Fransa, alevlerden mucize sonucu kurtulan bu drt yz ocuunu hi umursamyor-du. Ya Kzl Ha neye yaryordu? Kayp kiileri aramakla grevli kiiler herhalde eblehler arasndan seilmilerdi. Loibl'daki Franszlar salyangozlar otlar, aa kabuklarn yiye yiye gebersinler, cicili bicili yiyecek paketleri herhalde onlara gnderilecek deildi. Oysa Joel'in, Dede'nin, Etcheverry'nin subaylara zg esir kamplarnda olmak haklaryd. Bylelikle Dede ktphanede alr, Joel tel rglerin ardnda bile olsa idman yapacak yer bulurdu. Loibl'da basket takmlar, bri ekipleri, tiyatro truplar, korolar vb... kurulabilirdi. Ama Fransa onu kurtarmak iin aba gsterenleri umursamamakta direniyordu. Neden anavatan onlarla ilgilenmiyordu? Sesini kartmyordu? Mauthausen bacaklarndan haberleri yok muydu sanki? Fransz gizli servisleri elbette her eyin farkndaydlar, ama drlt kmasn diye bilmezlikten geliyorlard. Mareal bunlar duyduunda herhalde, Sava bu, deyip geitirmitir. Elli bin, yz bin lnn yer ald Ver-dun mezbahasn gren biri iin bu elbet vzlt saylrd. Mauthausen'deyken d, Paulo Fransz vatandalarnn sistemli bir ekilde kymndan ihtiyar yneticinin de sorumlu olup olmadn sorard kendi kendine hep. Ama o gnlerde kafas daha ok kendi geleceiyle ilgiliydi. Retain onda tatl bir an olarak kalmt. Eer Mauthausen'e bu n yargyla gelmi olsayd, Mareal'in iine geldiinde vatandalarn kolayca harcayabileceini anlamas iin be ayn gemesi gerekmezdi. Bunun kant, on altnc bloun komnistleriydi. Cumhuriyet 1939 ylnda gvenlik nedenleriyle hepsini ieri tkmt. Retain bu kt Franszlar bal gibi Hitler'e armaan etmi, geride onu katillikle sulamayacak vatandalar kalmt. Ayrca Fransz Devlet Bakan on iki bin spanyol gmenini de Almanlara teslim edivermiti. Bu hareketi belki daha da utan vericiydi. ' Sonu on bin l, ortak dmanlar faizme kar aslanlar gibi dven ve kendilerine kucak aan cmert Fransa'da gvenlik iinde olduklarn sanan adamlar katillere sunulmutu. Paulo sk sk, Mauthausen'in her tann altnda bir spanyol'un kan vardr, szn iitmiti. Kafasnda Mauthausen'in anlar artk berrakln yitirmiti. Ama Loibl'daki direnilerini yitiren ihtiyarlarla, sapk kapolarn ldresiye dvdkleri genlerin ac feryatlarn Fransa'nn duyabilmesi olasl tmyle ortadan kalkmt. Acaba bu feryatlar duysa anavatan silha davranr myd? Bu ac lmden de beterdi. Onur konusunda bunca titiz geinen bir lke, ocuklarna yaplan bu cefay nasl karlard? Bunu nasl duyurmal? Akdeniz'in iki yannda ellerini kirletmeden savan bitmesini bekleyen bu beyleri nasl uyarmal? Mareal'e nasl, Oullarna ikence ediyorlar, onlarn rzna geiyorlar, onlar ldryorlar... bir eyler yap, denebilirdi? yice heyecanlanan Paulo, kim olduunu, neden orada bulunduunu unutmutu. Kendini iyi vatandalarla, vatanseverlerle bir tutuyordu. Loibl Fransa'nn sorunu. Bu lm ukurunda bulunmak, bir direni hareketiyle e saylr, diye dnyordu. Horultular giderek artan evresindeki berdu ordusunun, Fransa'nn vatanseverlik telini titretemeyeceinr biliyordu. Kolu baca olmayanlara, surat darmadan o-lanlara halk acr, ama onlar grnce kaldrm deitirmeyi de ihmal etmezdi. Fransa hibir zaman irkinleri, arpklar sevmemitir. Bu delice dnceleri srasnda asl sorunu unutuyordu. Dostlara ihtiyac vard. nk Fransa'y sarsmak, onu uyandrmak ve harekete geirmek iin eski bir kanun kaann hezeyanlar hibir ie yaramazd. Paulo'nun, mdat, bizi ldryorlar, diye barmas belki Paris'te bazlarnn houna bile giderdi. Budala idealistleri aramas, onlarla iliki kurmas, onlarn scakln duymas gerekiyordu. Byle fkeden ku-: durmasnn nedeni de, tm arlarnn, kalbinin lklarnn karlksz kalmasyd. Paulo bilmiyordu ama, ihtiyar Etcheverry ikence taburesinin dibinde hareketsiz yatarken, Ange Belloni Dvmeli tarafndan paralanrken ya da alevler yirmi yandaki bir genci yalayp yutarken, kalbi konuuyor ,ac lklar atyordu. Bu korkun olaylar srasnda Paulo kendini dnmeyi unutuyordu. Ka kez gz pnarlarna gelen yalar zar zor tutmutu.

Hadi be Tanrnn cezas an, alacaksan al artk! diye patlad. Yavaa yatann stne oturup prtlarn giymeye koyuldu. Aslnda tmyle giyinmek, iini etmek, bir eyler yaparak kafasndaki kara bulutlar datmak istiyordu, ama saatinden nce giyinip dolamak vmeli'nin hi houna gitmezdi herhalde. Paulo kafasndakileri unutmak iin durduu yerde saymaya balad... bir... iki... ... on... yz. Ding, ding, ding!... Aile raus, schneli, Waschraum... Paulo yatandan atladnda yere dmemek iin karyolaya tutundu. Bacaklar tutmaz olmu, uykusuz geen gecenin sabahnda kafas boalmt. On alt saat nasl dayanacakt. ON KiNCi BLM Kein Stern heute, Mensch. Steine etig. Talar tamam, bugn ta yok. Paulo, Mezar Kakm'nn (*) tekmesinden tam zamannda syrlarak ellerini tatan ekiverdi. Yeni Komnan-dofhrer aksi bir tipe benziyordu. Bu ufack tefecik, kr kr, sar benizli, Bismarck gibi ular yukar kvrk bykl, demirha nian tayan ihtiyar, tabancasnn klfna vura vura baryordu. Paulo kaarken, Adam kendini hl Verdun'de sanyor! diye homurdand. Birinci Dnya Sava'ndan kalma bu moruklar ie almak SS'lerin nereden aklna geldi? (*) Mezar Kakn: Esirlerin yal Kommandofhrer'e taktklar isim. _ 135 Kommandofhrer'lik gibi nemli bir mevkiye bu dedeyi atamak, aka gibi geliyordu, ama iin asl ilgin yan, bunan, Bugn ta yok, fertig talar, demesiydi. SS'lerin ok holand bu maskarala son verilmesi ne anlama geliyordu? Emir herhalde yukardan, komutandan kaynaklanyordu, ama eninde sonunda geberecek herifleri yormama karar almak nereden kmt? Oysa bu tasz ini ve bunun hep byle devam edecei haberi izgililer takmn pek sevindirmedi. Aptal herifler, korkularnn kayna olan tnelin aslnda mttefikleri olduunun farknda deildiler. Komutandan nce onun sz geiyordu, pembe dada alan kara azdan sanki katillere bir uyar ykseliyordu. Ar olun beyler, kyma son verm, yoksa tnel bitmez ve bunun hesab da sizlerden sorulur. Kimse bu mesaj alamad. X komandolar hibir eye inanmamaya, hele SS'lerden gelecek bir iyilie hi konmamaya koullanmlard. Ana kural kukuydu. Hele iyiye benzer haberler bsbtn gvensizlik yaratyordu. Bir haftaya varmadan krematoryuma gidii durduran bir olay daha oldu: Mesleki adan geerli bir neden olmadka, izgiyi atrmak oyunu durdurulmutu. Tutuklular bu kez rahatlamlard. Artk akamlar o iren kara duman grmemelerinin tek nedeni tneldi. Krematoryum cra sra Ramsauer'in kurbanlar iin alyordu. i gzlemcisi kapolar tornistan etmilerdi. Artk milleti izgiye doru deil, delie doru koturuyorlard. Hem delikler de ikilemiti, biri toprak hizasnda, iki metre boyunda, be metre eninde, tekiyse daha yukarda. Paulo hemen, eski bir maden iisi olan bir Fransz - Polonyal melezini yakalad. Bilgisini ortaya dkmek frsat kt iin sevinen Stanislas, o garip diliyle Paulo'ya bir tnel dersi vermeye giriti. ki delik, Belika: yntemi. Buradaki gibi zemin ok salam olmad zaman bavurulur. Kaya sertse Alman yntemi ye tutulur. Yani aadan balayp ykselinir. Bizde aadaki delik vagonetlerin yryecei raylar demeye yarayacak, Asl i yukardaki kk delikte. Onu saa sola genileteceiz, destekler koyacaz. Paulo cici Polonyaly biraz yalamak amacyla, Bak sen! dedi. Az buz ey bilmiyorsun sen de. Madenciliin yannda tnel hi kalr yahu. Ama ta tozu cierlerin canna okur. Buradan syrlabilirsek ilk i bir rntgen ektirmek olmal. Herhalde daha epey srer, deil mi? Uzunlua bal. Ykseklik ve eni tahmin edebilirim. Yirmi tonluk kamyonlarn geebilmesi iin on ikiye on iki yeter. Buradan Avusturya'ya ka kilometre olduundan sz etmediler mi? ki galiba. ki... iki kilometre... bir yl... delmesi, geniletmesi kolay... Sonra imentolamak. Eer Avusturyallar da bizim hzmzla alyorlarsa i abuk giter. Acaba kar ynden kazanlar da bizim gibi tutuklular m? Paulo teki yakay hi dnmemiti. Mutlaka Avusturya tarafndan da kazya giriilmiti, yoksa Yugoslavya tarafndaki ekip kazar da kazar, on yi! Krawanken'in karnnda dolanr dururdu.

Akam her ey anlald. Yoklamadan bir eyrek sonra Avusturya'da alacak gnlller istendi. Sradan krk kii bir kenara ayrld. Bu andan itibaren bu kiilerin barakalarna girmesi ve kalan arkadalaryla konumalar yasaklanmt. amarhanenin yannda onlara zel bir yatakhane hazrland. htiyar Etcheverry'nin de kafilede yer al Paulo'da bu seimin bir rastlant sonucu ortaya kt kansn vermedi. Neunoeil, Fritz ve Dvmeli gibi blok efleri kafa kafaya verip bu gnlller listesini saptamlard. Srgnler arasnda ne genler, ne de gc kuvvetL yerinde olanlar yer almt. Sabahn krnde kafile tepelerin yolunu tuttu. Kader arkadan yitiren Joel ok kederli duruyordu. Bu zeki ve gl adamn gidii Paulo'yu da zmt. Joel'in kulana eilerek, Buraya fazla dayanamazd zaten, dedi. Takma kafan. Kuzeyde kurulan yeni antiyeye sevinmelisin. Bu demektir ki, tneli X komando birlii tek bana yapacak. Bize ihtiyalar var ve bu epey srecek. Anlyor musun? htiyar dostunu unut, hem kim bilir, delik bitince belki onu tekrar grrz. Gzleri ufka dalm Joel sylenenleri duymuyor gibiydi. Paulo onun dua ettiini sand. Birka gn sonra ikinci, daha sonra da nc bir konvoy ilkini izledi. Sonuncusu Mauthausen'den yeni gelenleri kapsyordu. ki blok efi de kuzeye gittiinden yerlerine Mauthausen yenilerini gnderdi: Bir Avusturyal, Sladek, yeil -genli, iren, disiz drdnc blou devrald/ ve Edy, safkan Alman, ama ilk grnte epey sempatikti. Biimli ve kvrak gvdesi boyunun ksaln gzlerden karyordu. Her yanndan salk ve g fkryor, iri yeil gzleri ve illeri dikkati ekiyordu. Tabii oda meslekda Sladek gibi ecinseldi, ama saldrgana benzemiyordu. Yanl anlalmaya yer brakmamak iin SS ynetimi, numarasnn altna ecinsellere zg pembe geni kondurmutu. Ama herifin bunu takt yoktu. Havlamayan, dvmeyen, tatl bir kaponun gelii drdnc bloktakileri mest etmiti. Ama teki yeni, Sladek tam bir tmarhane kaknyd. fkesi Neunoeil'inkinden de, Dvmeli'ninkinden de beterdi. Barrken, dverken salyalar akyor, Hitler'inkinden beter gzleri fldr fldr dnyordu. Aslnda bu gzler en byk tehlikeydi. Kfrlerin kime ynelik olduu anlalmyordu. Ancak tekmeyi, silleyi, copu yiyince anlyordu insan hedefin kendi olduunu. Baefendi yeni gelenlerden on dokuz yandaki bir Rus delikanlsn kendine ayrmt. ocuk ok zayf, arno ok gzeldi, ona doduu kent olan Sebastopol adn takmt. Bu duvarlarn ardnda bir Sovyet vatanda. Kzl Ordu'nun savalarn ondan dinleyeceklerdi artk. Sebastopol'un kurumundan geilmiyordu. ki yldr eteci olan ocuun yakalanmadan nce grmedii kalmamt, yakalandktan sonra da tabii, ama bunlar hevesini krmamt. Kampa geldiinde ilk ii kendisinin, yresinin komnist genlik rgtnn yesi olduunu bildirmek ve faist istilclarn sava kaybetmekte olduklarn yaymak olmutu. Aslnda SS'lerin ala giren bu sivri dili kurt yavrusunu yukarya bildirmeleri gerekirdi, ama Sebastopol'un yle gzel bir yz, yle ekici gzleri vard ki, ba-efendi tm ihtiyata bo vererek, sylenenleri duymazlktan gelmeyi ye tuttu. Eh! Baefendi boverdiine gre, bu markist tlerden yararlanmamak iin neden kalmyordu. Gen Rus'un da kendisiyle ayn greve verilmesi Paulo'yu ok sevindirdi. Yatak komusu Dede, i arkada Sebastopol olunca bu iyimserler sayesinde Paulo'nun da morali ykseliyordu. kisi de, Almanlarn hesab tamam, diyorlar, bu da ona yetiyordu. Sabahn altsnda makineler cehennemi grltlerine balyorlard. Dinamit fasl da ayr bir lemdi. On dakika iinde bir sivil deliklere dinamit lokumlarn yerletiriyor, fitili ateliyor ve 'Aile raus, herkes dar' emri veriyordu. Kafasna bir kaya paras yemek istemeyen alelacele k-deliine komak zorundayd. Bu tnelin bir orijinallii de alanlarn balksz olmalaryd. Almanlar herhalde copla kalnlam bir kafann elik kadar dayankl olduuna inandklarndan buna gerek grmemilerdi. Ama asl zor olan krekilerin durumuydu. Adamlar patlamadan be dakika sonra maskesiz ieri dalp, gaza ve toza karn ortal temizlemek zorundaydlar. Balangta boulacan sanan birka kendilerini dar atmlard. ksrerek, tkrerek, gzleri kpkrmz, 139temiz havay ilerine ekip, iendeki gazn kmasn beklemilerdi. Bu giriim bir hafta nce olsa, sabotaj saylp hemen defterleri durulurdu. Oysa bugn, sadece sille tokat tekrar ieri sokulmakla

yetiniliyordu. Ama bu iti kak her patlamadan sonra bir eyree yakn zaman kaybna neden oluyordu. Gn bittiinde bu ak bir saate varyordu. Bamhendis Herr Putz duruma el koydu. Tneideki-lere kendi imalat uydurma bir maske datt: Gaz yutul-mamas iin slatlp aza alnan pamuk . Putz'un pratik zmlere yetenei vard ve sngeri de basit bir tampon deildi, iplerle boyuna balanyordu. Bylelikle eller bo kalyor ve almak iin gaz tabakasnn yok olmasn beklemeye gerek kalmyordu. Korumasz kalan gzler bu iten zararl kyor ve on dakika sreyle herkes alyordu, bu vesileyle aylardr ilerine attklar gzyalarn dar dkenler de oluyordu. iyi ki bu bamhendis Putz geldi! Yoksa SS'ler dnyada maske numarasn akl edemezlerdi. Loibl'in gerek efi artk Putz'du. Daha dorusu, onu da delme ileminde grevli olarak seen firma: niverselle Hoch und Tiefbciu Aktiengesailschaft. Merkezi Viyana. Sayn mhendis, antiyenin her yanna firmasnn adn yazdrmt. Demek insan hem nasyonal sosyalist davaya, hem de kapitalistlere hizmet edebilirmi. Yrrlkteki ii cretlerine baklrsa Universale iyi kr edecekti. Yoklama srasnda gece mesailerinin de balayacann iln edilmesi kimseyi tedirgin etmedi. ki vardiya yaplp her biri on iki saat alacakt. Gece almas baladktan bir hafta sonra millet ne biim kazk yediini anlad. Putz efendi bu hesab blok eflerini dnmeden yapmt. Gerekten de namussuz heriflerin aydr sabahn beinden akamn yedisine kadar kampta yalnz kalmaktan canlar sklyordu. tekileri ellerinden kardklar saatte gececilerin dndn grmek herifleri epey keyiflendirdi. Her sabah alt buukta ellerinde coplar, kafalarnda eytanlklaryla kapnn nne dizilir oldular. Zor bir gecenin sonunda, yorgunluktan bacaklar titreyerek gelen yavrular akama dek ellerindeydi-ler artk. Bu toz iindeki herifleri nce bir gzel ykayacaklar, sonra bit muayenesine sokacaklar, derken cinsel organlarn yoklamas, bylece iki saatlerini zevkle geireceklerdi. Putz gececilerin ok bitkin dtklerini fark etti ve bunlara her akam, ie kmadan nce bir kak domuz ya yedirilmesini emretti. Ama bu kilolarca ya bazlarnn akln bandan almaya yetti. Bata blok efleri tabii. Her sabah yz serserinin o gzelim patateslerini kzarttklar, soanla et kavurduklar yalarn midelerine indirdiklerini grnce zvanadan kyorlard. Ne ziyankrlk, Schweine Frorazosen'-!ere hadlerini bildirmek iin tam bir neden! lk datm gnnden itibaren bu ayrcalkl davran nedeniyle gececiler tm kampn antipatisini ektiler. Herifler ya havyar yer gibi yiyorlard. Bazlar bir gn nceden saklad ekmei de buna katk ediyordu. Bir eyree yakn eme eme yiyorlard dilimlen, tabii izleyicilerin karsnda. Bu ya koklayabilmek iin tek are gece ekibine szvermekti. Girebilmek iin entrika, kalabilmek iin canla bala alma gerekiyordu. Paulo bunca dehet dolu bak karsnda i rahatlyla ekmeini yiyemeyeceini anlad. Hem artk ii temiz da havas zlemiyle dolmutu. Gaz, ta tozu, sarsnt ve uykusuz geceler canna okumutu. Putz o ya alsn da mnasip bir yerine srsnd. ON NC BLM Paulo tnelden atlma plann uygulamaya koyama-dan, eyll ortalarna doru kan bir haber, bu giriimini ertelemesine neden odu. Cumartesi enlii kaldrlmt. Bu, her eyi deitiren, mthi bir olayd ve haberi, Bunda bir anormallik var! diye karlayan deva bulmaz birka ktmserin dnda, herkes, artk kendilerinin gerekten ise yarayan kiiler olarak kabul edildikleri biiminde yorumladlar. Budalann budalas Serpette bile sevinten kekeleyerek, Tnel davasnda bu vartay atlattk! diye bayram ediyordu. Oysa SS'lerle kapolar ellerinden geldiince kar koymulard. Olay ilk haber veren, Neunoeil'le dorudan ilikisi olan (gerekten de yle) Maumau de la Bosteche oldu. Neunoei! yalan sylememi, enliin bittiini bildirmiti. ilk cumartesi tutuklular ne yapacaklarn bilemeden sersem sersem beklemeye balamlard. Bloklara girip yataklarna m uzanmal? Yok canm. Yere mi kmeli? Ona da kimse cesaret edemedi. Bu zavalllar asl tedirgin eden ellerinde kazma krekleri olmayyd. Yani ellerini ceplerine sokup teneffste lise avlusunda gezinen renciler gibi volta m atacaklard? Tm kafalar, bir sululuk duygusu, bir utan kaplamt. Bir emir gelsin de ne olursa olsun, yeter ki bu bekleyi sona ersin. Sonunda istekleri yerine geldi, Dvmeli ve beinci bloun efi, ek asll, zrdeli Max bir azdan havlamaya baladlar. Emirlerin ne olduunu bile anlamadan tm tutuklular sraya girivermilerdi. Kim size sraya gir emrini verdi, dalkavuk herifler? gzarlk m ediyorsunuz?

142 efi sraya girmeden, esas durua gemeden dinlemeye kalkmak olacak ey mi! Tm Avrupal srgnler, Almanca konuuldumu ancak ip gibi sra olup dinlenmesi gerektiini neler pahasna renmilerdi! Kari ve Max'm fkeleri tmyle sahteydi, ama millet, emir emirdir deyip sralar bozdu. Bugn Menschen tatildir. Ne i, ne angarya, ne enlik, komutan ve niversele firmas sizin pazartesi gnne iyice dinlenmi olarak balamanz istiyorlar. Aslnda bizler beden eitiminin de ok nemli olduuna inanyorduk, ama tnel daha nemli. abuk bitmesi gerek. Daha sonra bakasn, sonra bir bakasn, sizler ie yaramaz hale gelip, sobalk olana dek boyuna tnel kazacaksnz. Hadi imdi daln, tembeller alay. Haftasonu elencelerini engelleyen bu tepeden inme karar canlarn skma benzerdi. Ama komutan, SS barakalarnn ardndaki villasndan onlar drbnle izleyebilir, Putz da yolun te yanndan olup bitenleri grebilirdi. Bu sonuncusu, deerli iilerini perian eden lm yarlarn kaldrmak iin epey diretmi olmalyd. Bu yeni karar zerine kafa yormaya balayan Paulo'-nun dnceleri vmeli'nin, Kche, mutfaa! diye barmasyla yarda kald. Herif mutfakta altracak adam seiyordu. iki srayta a gnlllerin arasna katld. Blok bana iki kii isteniyormu. Dvmeli seimini yumruklany-la yapt. Paulo da ansllar arasndayd. ki dakika sonra, kendi gibi seim yumruunu suratna yemi bir genle, mutfaktan sorumlu kaponun nnde esas durutaydlar. Blok ve knye numarasn sylerken, herif sempatik bir tip, diye dnyordu. Giysisini ssleyen, hrszlarn simgesi yeil gene ramen aba hi de serseriye benzemiyordu. Krk yalarnda, dmdz, kr sal, kibar halli biriydi. Ceketi ve pantolonu tl, gmlei tertemiz, ayakkablar prl prl. Paulo stnn bann derbederliinden utand. Yalnz bu centilmen fazla koku srnm-t. Bu da ayn yolun yolcusu, diye mrldanan Paulo yine de adam antipatik bulmamt. Sanki konuklarn kabul edermi gibi, mutfak kaposu kenara ekilerek on tutukluya yol verdi. rnek mutfan gezdirmek ister gibiydi. Gerekten de mutfak tertemiz, prl prl ve mis gibi kokuyordu. Hrpaniler alay bu labo-ratuvara ne i grmek iin geldiklerini anlayamadlar. amurlu ayakkablar ve tnelin tozunu tayan prtlaryla buray sadece kirletebilirlerdi. Hafif bir lejyoner aksanyla Franszca konuan sayn kapo, onlar patates soydurmak iin armt. sterseniz oturabilirsiniz, buyurdu. Gnlller nasl davranmak gerektiini bilemiyorlard. Ne dayak, ne kfr... aknlktan hibiri kprdayama-d. Kapo dev bir tencerenin kapan aarak iinden kard baklar datt. Haydi beyler. Soyulacak patates dan gren Paulo'nun yreine inecekti. Koskoca bir patatesi eline alrken, iyi ama, btn bunlar kime, diye dnyordu. ayda bunlarn yans kadar bile yemedik. SS birlikleri iindi elbet, ama grmek bile hoa gidiyordu. Forsalar ie giritiler. Scack, bembeyaz, halanm patatesleri soyup tencereye atmak zorunda olmak ilerini eritiyordu. Tehlikeyi ilk gze alan Paulo oldu. Elindeki patatesi .ikiye bld, bir parasn azna att ve inemeden yuttu. Bouluyordu, bir yandan da gz kapodayd. Adam hibir tepki gstermedi. Paulo'nun yanndaki kk kyl de grmemiti. O zavallck da ceplerine kabuklar doldurmakla meguld, Paulo bir giriimde daha bulundu. Durum tehlikeliydi, ama bu ikence de dayanlr gibi deildi. Sonu neyse katlanacakt! Alt buuk ayn al birden bana vurmutu. Byle bir frsat bir daha elde edemeyeceklerini anlayan on iskelet, boulurcasna tknmaya giritiler. Kapo kapya gittiinden artk korkular da kalmamt. Ad Ernst olan nazik aba geri dndnde halanm patateslerin yars, alktan lenlerin midesine gitmiti. Karn doyan Paulo adam izlemeye koyuldu. Ernst budala deildi. Patateslerin ne kadarnn yok olduunu anlamt. Ama hibir ey sylemiyordu. Baklar adamlarn zerinde, ama belli ki kafas ok baka yerlerde dolayordu. Paulo adama gittike snmaya balamt, onunla dost olmak istiyordu. Mutfakta yamak olarak almak hi de fena olmazd.

Adam kendine baktnda, bir orospu gibi hafif bir glck att. Bu putu tavlayabilirdi belki. Ama bouna, kapo belli ki kendi dlerine dalmt. Paulo teselliyi yine patateslerde arad, ama artk midesinde yer kalmamt. Arkadalar da ayn durumdaydlar. Gzleri kaym, yemekten sarho olmulard sanki. Belki her cumartesi ayn yardmclar seerler! Bu patates cmb duyulursa, mutfak angaryasna seilebilmek iin millet birbirini yerdi. Birden Paulo'nun kafasnda bir imek akt. Ayakkabsn balamak iin eildi, ama balamak yerine backlar zd, pantolonunu iyice ekerek paasnn uunu topuunun altna ald, sonra da backlar iki kez smsk balad. Kayak pantolonuna benzemiti giysisi. Bylelikle ayak bileklerinden yar beline kadar ieriyi patatesle doldurabilirdi. Kemer yerini tutan sicimi geveterek tencerenin dibindeki son bir ka patatesi iine att. Kapo yine ortadan yok olmutu, ama arkadalar Paulo'nun yaptn taklide cesaret edemiyorlard. Cebe atlacak birka patates belki idare edilebilirdi, ama byle birka kiloyu kaldrp gtrmek deta lgnlkt. Sanki bir soygun sahnesi izliyorlard, dolar ya da altn yerine adi patateslerin i edildii bir garip soygun. kta ans sadece Paulo'ya gld. Tutuklularn ou gen kyl gibi ceplerine kabuk doldurmulard. Kapo kapda durmu, Ceplerini gster ve iindeki pislikleri p tenekesine at, diye uyanda bulunuyordu. Adam tatl tatl, deta glmseyerek konuuyordu. Kabuk yerine cebine patates tkan birka gzpek hafif bir tokatla atlattlar. Aman Tanrm, bu operet kaposu arkadalarndan ne kadar farklyd. Paulo bo ceplerini gstererek nnden geip giderken bir el gsne dokundu. Ama tatl baklarda bu yoklamann sadece bir numara olduu okunuyordu. Adam Paulo'yu aramayacakt. Ve aramad da. Paulo bir an nce bloa ulap hazinelerini saklamak iin neredeyse bir kou tutturacakt. Ama bacaklarnn arasndaki bu patates yn ve karnnda guruldayp, soluunu kesen yedikleriyle bu hi de kolay deildi. Patatesleri ezilmesin diye bacaklarn ap yava yava giderken, nallah hemen yoklama dd almaz, diye dua ediyordu. Neyse ii zor olmad. Bu kez sra saklayacak yer bulmaya gelmiti. Aksi gibi Dvmeli barakann kapsn tutmutu. Kari tra olmak iin bu saati bulmutu. Etrafnda ar gibi olanlar kaynyordu. Amalan efendilerinin gzne arpp akam yemeinde bir kepe fazla koparabilmekti. Berber de takm taklavatyla ortala yaylmt. Seans uzun srecee benzerdi. Dvmeli her gn kafasn iyice kaztr, sonra yalar, daha sonra da i bayltc bir kolonyayla ovalard. Ne yapalm, ben de itimay beklerim. Tnel F : 10 -146 Neyse, itima da akam kahvesi de kolay geti. Arkadalar bloun nnde volta atarlarken Paulo yatakhaneye girdi. Yat anndan nce uyuma izinleri vard, yine de Paulo, Dvmeli'nin nnden geerken, Gut Ncscht, Chef, diye srtmaktan ekindi. yi geeler miskin! imdi i emin bir zula bulmaya kalmt. Minderin altna koymak budalaln dik ls olur, patatesler yatan dan ne kadar uzakta olursa o denli az kuku ekerdi. Herhangi bir yata semek de tehlikeli, patatesler yokoluve-rirdi. Hayr, ilgi ekmeyen, apayr bir yer bulmalyd. Ne yazk ki, bu tklm tklm yuvada bo yer bulmak kolay i deildi. Tamam, buldum! Keneflerin arkas, evet, kimse oraya elini uzatmaya cesaret edemezdi. Hele boyal trnakl Kari, asla. Loibl - Pass'n kenefi bir mazot fsndan ibaretti. E-vet, bu f sabah dolup taar, biri de onu gtrp ana ukura boaltrd. Eyleme gemeden nce klarn snmesini bekledi. Ama dayanamyor, pantolonunun zerinden sevgililerini birer birer sayyordu. On sekiz tane, gelecek cumartesiye kadar gnde tane. Sonra da stoklar tazeleriz. Bir saat sonra on sekiz patates, bok fsnn ardndaki yerlerini almlard. Merakl baklardan ya da srayabilecek boklardan korumak iin tahtalar iyice sktrmt. Midesinde, barsaklarnda btn gee dinmek bilmeyen gurultular beynini de etkilemi olacak, tatl dlere dalm, sabah uyandnda o her seferki dehet duygusu grtlana yapmamt.

Pazar gn kamptakiler iin pek gzel geti. Bir iki angarya, itima, organ muayenesi, birka tokat, ama hepsi o kadar. O eytani pazarlar gemite kalmt anlalan. Eer haftasonlar byle dinlendirici geerse tneldeki almalar da daha ekilir olurdu. Evet, antiyelerde iler kazklamt. Pazar tatil gn olduundan pazartesileri dinlenmi srtlara sopalar, dipikler yayordu. Dayak fasl artk SS'lerin, kapolarm zevki olmaktan kmt. En yksek verimi elde edebilmek iin sopaya bavuruyorlard. Sanki savan gelecei, Almanya'nn kaderi buna balym gibi herkes anla bala bu tnel kavgasna katlmt. Tabii ilk gze batanlar da en n saftaki kazclard, Paulo durumu akmt. Domuz yana bo verip bir an nce baka bir greve gemenin yollarn aryordu. Yiyecek dkn agzller ok olduundan bir haftaya kalmadan yerine Dvmeli'nin torpillerinden birini bulup, antiyenin br uunda toprak dzeltenler arama katld. Allahtan 1943 ylnn Eyll ay rekor saylacak bir gzellikte geiyordu. Gne hazirandan daha ok styor, hava kupkuru ve rzgrsz. Tnelin karanlnda kkrda-maktansa temiz havada, gs bar ak almak, on yal dilime bedeldi. Paulo bulunduu yerden, kendilerine yaklaan i gzetimcisi kapolar ya da Mezar Kakn'n ok uzaktan grebiliyordu. Bylelikle ani basknlardan, dayaklardan da syrlm oluyordu. Etraf inceleme frsatn buldu. Deliin girii, yolun byk bir blm, aada marangozhane, demirhane, yemekhane. Biraz kprdaynca da kampn bir blm bile grnyordu. Bunlar hep kafasna kazmaya abalyordu Paulo. Bu arada grevini de ihmal etmiyordu tabii. Kayalar krarak zemini ray denebileek duruma getirmekle ykmlydler. lk sabah Mezar Kakn onlar peine takp tnelin ok uzandaki bu tenha yere getirdiinde hepsinin iini tatl bir heyecan duygusu kaplamt. Bu sakin ke hepsini deta tymeye zendiriyordu. Ayn fikir ihtiyar savann da aklna gelmi olmal, her aacn altna. tier kayann ardna eli silhl bir nbeti dikilmiti. Mezar Kakn giderken aralarndaki tek Polonyaly sorumlu olarak seti. eritsiz kapo topuklarn aklatarak dehet bir selm akt efendisine. Anlalan pinponun gznde Franszlar pek makl kiiler deillerdi. Bu hnc Ver-dun savandan beri geliyor, siper arkada on ba Hit-ler'e, yirmi yl sonra kendine ektirenlerin ocuklarndan intikam alma frsat verdii iin dua ediyordu. Ebedi dmann, Scheisse Franzcsen, diye bir kez daha alalttm sanarak ekip gitti. Oysa ihtiyar yanlmt, nk Polonyalnn kini ok daha yeni ve tazeydi. O akrtl selam sadece bir aldatmacayd. Adam lkesinin kann emen katillerle ibirlii etmek niyetinde deildi. Grev konusunda bilgi vermek iin tutuklular topladnda bunu belirtti. Korkmayn arkadalar, kapoluk etmek niyetinde deilim. stediiniz gibi hareket edebilirsiniz. En glleriniz kazmalar, arabalar kapsn, eer burada kalmak istiyorsak almamz gerek. Paulo adam beendi, oyuna kurallarna gre katlsa kazmaya yapmas gerekirdi, ama sska bir ihtiyarn elindeki kree asld. Polonyal bu hareketi grmt. Paulo neredeyse piman olup ihtiyara kreini geri verecekti, ama babalk sylene sylene kayay ufalamaya girimiti bile. Bok herif benden daha formunda, hem belli ki bu iin yabancs deil. Aslnda bunun yalan olduunu, akama kadar ok i kmas iin kendi gibi genlerin kazmalar almas gerektiini biliyordu. On dakika sonra krekilerle arabaclar gelip molozlar tasnlar diye kazmaclar kollarn indirmilerdi. Polonyal kendi kazmasn brakarak bu iareti vermiti. Hem de Paulo'nun tersine, bir gencin kazmasn almt. Bo arabalar geri dndnde kazmalarn ie balam olmalar gerekiyordu, ama dinlenme srp gidiyordu. Aletlerin mzii susmu, insanlar kprdamaz olmu, antiye sessizlie gmlmt. Birden herkes ayn eyi dnmeye balad: Konuabiliriz. Yksek sesle konumak, aklna geleni syleyebilmek, sznz kesecek Ruhe'le-rin, coplarn korkusu olmakszn konuabilmek. Kabul gnlerinde bir azdan konuan teyzeler gibi hepsi birden konumaya baladlar. Tam bir sz ishali, kimse cmlesini bitiremiyordu. Kendilerini gzlemekle grevli nbeti kordonunu da unutmulard. Neyse ki kt SS'ler sesin gidebilecei mesafeden uzaktaydlar. LoiW cehenneminde bir zgrlk adas kefedilmiti Paulo hem ok seviniyor, hem de teki arkadalarnn duyaca hasedi dnyordu. Hey! Arkadalar, diye seslendi. Eer yarn da burada olmak istiyorsanz laklak brakp almaya balayn. Sonra yerdeki talar e! arabasna doldurmaya koyuldu.

Gevezeler emir almasna bir anda susup ilerinin bana kotular. En ok aran 'Sorumlu' oldu, nk zavall on dakikadr bunu sylemeyi dnyor, ama Franszlarn gznde igzar damgasn yememek iin susuyordu. Paulo'nun karmas iine gelmiti. Yemek molasndan az nce baefendi etraf kolaan etmek zere yanlarna geldi, hibir szlanmada bulunmadna baklrsa almadan memnun kalmt. Hatta Polonyalnn yanndan geerken, Du gutt Kapo diye iltifat savurdu. Bu hareket yarn hepsinin ayn yerde alacaklarn belirttiinden kimse ses karmad. , dinlenme, i ve akamzeri dayaksz, cezasz, hatta fazla yorulmadan kan ie baknca hepsi arp kaldlar. u tnel yapm tutuklularn organizasyonuna braklsa herhalde daha verimli olurdu. Ama gel de bunu Avrupa'nn dzen ampiyonlarna anlat. Paulo'nun korktuu bana geldi. Btn kamp, daha ilk geceden, tm olan biteni duymutu. Neyse ki son sz Mezar Kakn'nnd yoksa Neunoeil'n, Dvmeli'nin adamlar oktan bu tatl ie katlrlard. Ertesi sabah demiryolu antiyesinde yine bir gn nceki ekip alyordu. Havalar hl iyi gidiyordu. zgr toprak iilerinin gsleri adamakll tunlamt. Bu putlar leminde bronz tenli olmak geerliydi. Herifleri tavlamak amacyla deil, ama bembeyaz, salksz grnl olanlar daha ok dayak yiyorlard. Beyaz tenden szlen kan, alaklart daha ok tahrik ediyordu. Paulo'yla dostlar bu antiyeyi pek sevmilerdi. Herkes uyum iinde alyor, yorulanlar mola verdiinde kimse takaza etmiyordu. Hatta adam bakalarnn grmesini engelliyorlard. kinci akam teftiten sonra Mezar Kakn daha da memnun grnyordu. Bu etkin organizasyonu ya da kiileri deitirmek niyetinde deildi. Yirmiler etesi aralarnda bir dayanma kurmay, birbirlerini daha az kusurlu grmeyi becermilerdi. Paulo tekilere oranla kafas daha ok ileyen ikt tiple ekip oluturmutu. Heriflerin ikisi de eski daylardand: talyan asll, Marsilyal Angela Baroni ve Parisli Pierrot Martin. Bu seim Paulo'nun kafasnn nasl ilediini de gsteriyordu. ldrleceklerini sandnda direniilerin szlerinden medet umuyor, ihtiyar Etcheverry gibi komnistlerden teselli bekliyordu, oysa ler biraz dzelmeye yz tuttu mu, kendi evresinden serserilerle iliki kuruyordu. Tek gzl Baroni bayla nam salm, Campieg-ne'de bile etraf titretmi, ama Mauthausen'de fiyakas skmez olmutu. Pierrot Martin enesi dk bir profesyonel boksrd. Eski aalardan birinin de dostuydu. Durmadan bandan geenleri anlatmak istiyordu. Ah! Pauio, benim yanmda vaktin nasl getiini an Ilamayacaksn! Yeniliyordu. u an Paulo'nun kafas Paris'ten ok u-zaktayd, bu pezevenk boksr eskisinin anlar hi ilgisini ekmiyordu. Bir sabah sahtekr bir ifadeyle, Sen ka kiloda dvyordun? diye sordu. Orta sklette, diye karlk verdi Pierrot kaslarak. yi, o zaman dnte ty sklette dvrsn, hem daha da kolay olur. Szleri yutulur gibi deildi, sska boksr bir daha azn aamad. Patates kabuu koleksiyoncusu kk kyl de Baroni'ye haddini bildirmiti. Koca herif tka basa dolu arabasyla giderken kyl de bo arabasyla geliyordu. Bo araba hzla gidip doluya takld ve ikisi birden devrildiler. Kusura bakma, dedi ocuk, Topla bunlar ahmak, abuk. antiyedeki dostluk havasna kendini kaptrm olan ocuk Baroni'nin aka yaptn sanmt. Kzma Angelo, yardm ederim. Topla dedim, tezek kokulu. Baroni gzn kapam, i ktye gidiyordu. Durumun ciddiletiini farkeden kyl kar kt. Eer srar edersen dklenleri tek bana toplarsn, pezevenk. Baroni'nin gz imekler akyordu. Bir daha syle bakaym. Pezevenk dedim, ne olmu, uyuz herif sen de! ocuk stne gidiyordu, herifler ii brakmlar, iki arabalnn evresine toplanmaya balamlard. Sra Ba-roni'deydi. Paulo'nun elindeki krei kapt gibi, son bir tehdit savurdu. Bir daha sylesene, sbyan bozuntusu, suratna kazmay yiyeceksin. Pezevenk... pezevenk. Krek kprdamad. Marsilyal serseri, Dua et ki b-

am yanmda yok, diye sylenmekle yetindi ve tm komandolarn alayc baklar altnda eilerek, o katil emeklisi eliyle yerdeki talar arabasna doldurmaya koyuldu. Setii arkadalarnn kpeke davranlar Paulo'yu d krklna uratmt. Tutsaklnn, bu ilk mutluluunun ine etmilerdi. Ne yapp da herifleri yakasndan silkelemeliydi? Arzulad ey kendiliinden oldu. Tnel aznda biriken ta ve topraklar 333 numaral yolu tkamaya balamt, kamyonlar zor manevra yapar olmulard. Sonu olarak demiryolu antiyesine ok adam verildi. Putz'un emriyle Mezar Kakn orada alanlarn saysn katna kard. Yeni yol iin ayrlan gnlllerin arasnda Joel ve Bel-loni'nin dnda birka tandk ehre daha vard: Altn dili ihtiyar Pepe, iki numaral bloktan Burgonyal Francois, Korsikal kardeler (birlikte elbette) ve ikinci konvoyla gelen yeniler: Dede Menard'n ekibinden iki Brtanyal, Lagri-ve adl Marsilyal bir boksr eskisi. Bu sonuncusu ringi braktktan sonra hayatn silhl soygunlar yaparak kazanmaya balamt. Paris - Marsilya treni olay da marifetlerinden biriydi. Szn ksas, yeniler Fransz kabadaylarndan oluuyordu. Aralarndaki tek yabanc Sebastopol'a'u. Mezar Kakn ilk ekipten ylesine honut kalmt ki, yenilere grevlerinin ne olduunu sylemek gereini duymad. Bu ii, grevin baaryla yrmesinin sorumlusu olarak grd sempatik Polonyalya brakt. Ama 'kapo'-sunun yirmi yerine altm kiiyle baetmesinin g olduunu sandndan ona bir yardmc atad: Jawohl'den baka Almanca kelime bilmeyen kap gibi bir Fransz. Du Kapo. Jawohl, bastne. Bylece kamyoncu Bay Marcel nl bir kapo oldu. Yollar canavar, arkanl, palavrac bir tip olduundan Franszlar duruma sevindiler. Ama ya fs herif bu atamay titreyerek karlamt. Eh! O da bu kadar iri yar olmasayd! Herif bu yalan Mauthausen'de bile eriteme-diine gre geldiinde kim bilir ne biimdi? Her eyin karneye bal olduu, igal altndaki bir lkede nasl bu kadar iman olunurdu? ibirlii, karaborsa ya da direni, neyse Marcel'ci fazla sulamamal. nemli olan sonunda bu cehenneme dm olmasyd. Geriye bu iki eritsiz rtbeliye grevlerinde yardmc olmak kalyordu. Mezar Kakn arkasn dner dnmez altm tutuklu eflerine bo verip kendi a-ralarnda gruplamaya baladlar. Paulo da kk Bello-ni'yle Joel'i yanma ekti. Buraya gelin arkadalar. Baroni ve Pierrot gelmeden ie koyulun. Ekip oluturacaz. Hadi Joel, vur u kazman kayaya, abuk. Paulo cmleyle arkadalarna burann avantajlarn sralamaya giriti. Bu kez kimse bizi gremez. Ama yine de bamzda kapo varmasna alrz. Da galeta gibi gevrek, kum gibi dklyor, neyse ki Mezar Kakn iin farknda deil. Akam ii grmeye geldiinde bunu bizim gayretimizin sonucu sanyor. Her yarm saatte bir eyrek dinleniyoruz... Hadi imdi boverin, ene alalm. Joel kazmasn brakmaya karar veremiyordu. Kukulu gzlerle saa sola bakmyordu. Oysa Paulo gibi eskiler oktan arabalarnn zerine ya da yere melmilerdi. nanlr gibi deil, dedi Belloni. Drt aydr ilk kez deliler gibi komuyorum. Mezar Kakn neden bu kadar hogrl... Bunun altndan bir ey kmasn? Hibir ey kmaz. Syledim yo, hzl ve sk alyoruz, durup dinleniyoruz, sonra yine alyoruz, gn byle geiyor. Burada ii sermek yok. Dayak ve kfrn olmay tuhafma gitti. nsan burada kendini tatilde sanr. Paulo konuklarnn honut kalna sevinmiti. Hi deilse onlar bu gzel ann tadn karr, gemiteki anlaryla kafasn tlemezlerdi. Joel bir trl oturamadndan Paulo, Nen var senin? demek zorunluunu duydu. Sen de mi bunun altnda bir apanolu aryorsun? Hayr, hayr. Brak da u sessizliin, u manzarann tadna varaym! Konu yleyse... hatta ark bile syleyebilirsin. i abartmayalm, Paulo, sen de benim kadar bilirsin ki bu rahatlk fazla srmez. Sence ka gn sonra demiryolu denmeye balanr? diye sordu Belloni. On be gnde yol dzelir. Dnemeteki u koca a-ac gryor musun? Orada duracaz. Ya sonra? Sonra raylar denecek. Hatta ray denmesine bizim i bitmeden balanr. Yani beyler, bence iki hafta iimiz var, fazla srmez.

Hesab doru kt. 1 ekimde yz metrelik bir demiryolu tnelden kp byk aacn dibindeki ukurun banda son buluyordu. Son raylar henz denmiti ki, kk bir dekovil hattn dzgn olup olmadn kontrola kt. Makineyi yrten sivilin yannda mhendis Putz, basamakta da ihtiyar Mezar Kakn yer almlard. Moruk lokomotifi kendi y-netiyormu gibi kasldka kaslyordu. Dekovil dne gemeden, kafasn patlatmak pahasna atlayan Mezar Kakn ddk alarak komandolar toplad. Paulo ve dostlarnn tatili sona ermiti. htiyar, Doru tnele, emrini verdi. Altm kiinin hibirini artmad bu, ama Loibl'daki allagelmi yaamn ok dnda olan bu gnler srasnda hepsi sonunu dnmekten kanmt. Sra olmu, tehdit dolu, rktc kara delie doru yrrken kaybettikleri iyice kafalarna dank etti. Duruma en ok hayflananlardan biri de Paulo'ydu. Bu tatl yaam srasnda bile bir olay, ona sadece kafas kaznm, damgal bir tutuklu olduunu ammsatmt. Scan youn olduu bir leden sonra Mezar Kakn dinlenmeyi bir yana brakp ekirge gibi kagelmiti. Bir el arabasnn stne kp bir yandan araf kadar, damal mendiliyle alnn kurularken, te yandan kopoya geli nedenini anlatyordu. Akam yoklamasna kadar srecek kk bir angarya iin bir gnll istiyordu. Ama angarya, bir gezinti kadar ho bir i olduundan, bu -dl hak edecek biri olsun, diyordu. Zavall Polonyal da iyilik yapyorum diye, Paulo'yu salk vermiti. Angarya gerekten de, antiyeler evresinde, nbet yerleri boyunca bir gezintiden ibaretti. SS'ler susuzluktan yanm, eflerine iecek gndermesini sylemilerdi. Bira falan deil, dalardan szlen buz gibi pnar suyundan istiyorlard. Pnarn dibinde koca bir damacana ve bir Wehrmacht marapas duruyordu. Mezar Kakn nce damacanay doldurttu, sonra da yoldaki SS'lere gtrmesini iaret etti. Aile Peten irinken, jeden rsach ein ander, schnell. Mensen. Nbetilere srayla su gtreceksin. Paulo syleneni anlamakta glk ekmedi. Gevortert, emredersiniz, Herr Kommandofhrer, diye karlk vererek susam askere yneldi. Alak herif ancak yedi sekiz marapa itikten sonra doydu. Eer hepsi byle krba gibi ierse yandk, boyuna pnara gidip geleceiz, diye dnyordu Paulo. Alman marapay geri verirken tnel aznn yz metre tesinde, bir kayaya tnemi, el'kol iaretleri yapan bir baka arkadan gsterdi. Paulo yine yollara dt, bir an lm izgisini am almaktan korktu. Aldatt beni Mezar Kakn, bu su tama ii bir numara, beni srtmdan vuracaklar. Ama kulaklarnda nlayan kurun deil kfrler oldu. Schnell, Mensen. Scheisse Fnanzosen. Oh! Bylesi daha iyi. Paulo koar adm ikinci Poston'ine gitti. O da birincisi gibi kana kana iti, bir gzel geirdi, sonra bir nc arkadan iaret etti. Schnell, Scheisse Fransz. Hele bu seferki epey uzaktayd, Paulo bu da banda, zgrln yanbanda kendisini nasl yalnz braktklarna ayordu. Herhalde Mezar Kakn drbnyle kendisini izliyordu. Adama bakmak iin ban evirdiinde, ilgiyle kendisini szen bir bak, daha dorusu yedi bak-lo karlat. Hundenfhrer ve kaylarn ekitirip duran alt canavar kpek. Demek moruun bovermesinin bir nedeni varm. Paulo yine de durumdan honuttu, pnar bandan her su dolduruunda kuytu bir yere gizlenip k-pekli SS grmeden birka marapa su iiyordu. Pis dudaklarn o kutsal Alman marapasna dokundurduunu grse herhalde sonu iyi olmazd. Susuzluu giderilecek nbeti says otuz kadard, ounlukla gney yakada bulunuyorlard. Mezar Kakn bu en scak keye herhalde en berbatlar yollam olacakt, ilk rastlad nbeti, doldurduu marapay uzatan Paulo'yu tokatlamakla ie balad. Esas duru. Komm her, yakla, FKTIUOS syphilitik. Herif sadece su ierken esas duruta beklemesini istemekle kalmam, marapay da iki kez alkalamt. Alt kez itikten sonra son yudumla azn alkalayp Paulo'-nun suratna tkrd. Bunu da yapt, diye iinden sylendi Paulo nefretle. Bana bunu yapt. Namussuz, daha yirmisinde bile yok. Silhna davranmadan onu boabilirim. Kim olduumu bilmiyor alak. ocuk ne bilsin karsndakinin day olduunu. Derisinin altndan frlayan kaburgalar, erimi kaslaryla Paulo, srktan farkszd. Kavgada bu besili delikanly alt edecei de kukuluydu. akasnn beenilmediini gren asker, azn bir kez daha, hem iyice alkalad, bu kez dilerinin arasndaki lahana paralar da frlamt. kez suratna tkrd. Paulo ses karmadan bu ikenceye boyun edi. Hem de esas duruta. Bu son alaln yannda yedi aydr ektikleri hi kalrd.

Numaras bittikten sonra sivilceli SS gbeine vura vura gld. Durumu gren bir sonraki nbeti de sabrszlkla Fransz mal tkrk hokkasnn kendisine yaklamasn bekliyordu. Herif susuzluunu bile unutmutu. Ve bu sahne on kez tekrarland. Paulo, su, salya, ve lahana paralar yamuruna tutulmutu. Bu iren bulamacn iine fke dolu gzyalar da karmt, ama SS'ler bunu fark-edemediler. Son seanstan sonra Paulo ykld. Gzyalarna engel olmak iin dudaklarn sryordu. Neyse ki kimse bu durumunu grmedi. Benim yerimde bir bakas olsa ne yapard? Kar koymak lm demek. Ses karmamakla hi deilse hayatta kaldm. Bunlar gebertmek iin yaamam gerek. Hepsini temizleyeceim. Joel'le Dede de ayn ekilde davranrlard. En kabadaylar, Campana kardeler bile. te buydu Loibl - Pass, size her eyi yapabilirler, suratnza tkrrler, suratnza sarlar, rznza geerler, her eyi, her eyi yapabilirlerdi. imdiye dek kimse bir ey diyemedi, bundan sonra da diyemezdi. Ama bu tatsz olay demiryolu antiyesinde geirdii tatl gnlerin bilanosunu yaparken onu fazla etkilemedi. Bir sinema yldz gibi kararm, formunda, stelik de zamandan kazanmt. Loibl'da drt ay, Mauthausen'de , Cherche - Midi'de , on ay, neredeyse bir yl olacak. Bu Tanrnn bels sava daha ne kadar srerdi ki? Uygun adm yrrken, Az daha diimi skmalym, diyordu kendi kendine. Az daha diimi skp hepsinin canna okumalym. IOimdi nereye verilecekti acaba? Herhalde tnele, nk yol sayesinde boaltm hzlanmt. Vagonlarn doldurulmas iin orada adama ihtiyalar olacakt. Program pek i ac grnmyordu. Kaybolmaktan korkarmasna yannda yryen Jo-el'le Belloni'ye bundan sz etmekten kand. Frsat kardk, bir daha da ele gemez. Gne banyosu yapacamza tymenin yollarn aramalydk. Yazk oldu! Bir aya Avusturya'da, teki Yugoslavya'da gezinip durma frsatn ele geirmi birinin bu szleri etmesi pek tuhaft. Belki de kendi yerinde Joel olsa bundan yararlanrd. Brtanyal karlk vermeyince, sz deitirdi. Belki de iyi ettik. Etrafmz ifte SS kordonuyla sarlyd, yirmi metrede bir dikilip duran nbetiler tavan gibi avlard bizleri. Belloni, Artk gz kapal tehlikeye atlmayacak kadar ac ektik, diye szn kesti. imdi keklik gibi avlanmann yeri deil. Delikanl herkesin kafasmdakileri ortaya koymutu: Bu Lolbl cehenneminden tek tek tyemeyeek kadar a ekmilerdi. ON DRDNC BLM Tneli iin adam isteyen Putz'la sk bir pazarlktan sonra, Mezar Kakn, usta iilerinin bir blmn ona brakmaya raz olmutu. Aralarnda Joel, Belloni ve Paulo'-nun da bulunduu grup yeni bir antiyede alacakt. Kara deliin tm komandolar yutacandan korkan Paulo rahatlamt. Yeni yerleri tnel aznn hemen yanbandayd. Yorulanlar izlemek iin drbne gerek kalmayacak, yine isiz gsz kapolarn elencesi olacaklard. Gne ocuklarnn ii zordu. Felaketlerin tek bana gelmeyecekleri kuralna uygun olarak mutfaktaki patates seanslar da ayn hafta iinde sona erdi. Paulo zaten bunun ok srmeyeceini tahmin ediyor, ama kapo gzeli gz yumduundan frsat karmak istemiyordu, Kchenkapo'nun o gzel gzleri tmyle kapataca kimin aklna gelirdi! Bir sabah, herkesin aknlk dolu baklar altnda, Ernst tnele yol alan kolda yer ald. Hem de arkadalar gibi en bata, ya da en arkada deil, sradan bir mahkm gibi ara yerde. Bu iyi kalpli adamn suu neydi? Hogrl oluu mu? Yoksa SS'ler, kaybolan patatesleri fark etmiler de hrszlarn suunu ona m detiyorlard? Paulo bu iin kendine de dokunabileceinden korkmaya balad. Ama Ernst'in kepi hl bandayd. eritleri de s-klmemiti. Bu ite bir bit yenii vard. Durum, o dramatik olaydan sonra, akam akla kavutu. Gm sal kapo Ernst, efi olan, kentin sorumlusu gen SS avuuna akt. Paulo pantolonuna kilolarca patates doldururken a-dam herhalde sevgilisini dnyordu. Anlalan o zamanlar da kumrularn aras pek iyi deildi. O yata bir ocua sevdalanmak ne ac! Sonucu kestirmek zor olmamal: Beni terk edersen ben de mutfaktaki grevimden istifa ederim. Kk avu yal sevgilisinden bkm olmal ki, bovermii.

Tnele geldiinde Ernst grevli Alman'a gzel sonbahar gneinden yararlanmak iin darda almak istediini sylemiti. Deli bu, o gzelim yeri brakp buralara dmesi olur ey deil. O sralar Paulo daha olayn nasl biteceinden habersizdi. Ama adam kimselerle konumak niyetinde deildi. Btn bu patrtnn iinde yalnz, yapayalnz duruyordu. El arabas boalr boalmaz krek iisinin nne getiriyor ve dolarken, ge bakyordu. Dolar dolmaz kapt gibi yine gzleri havada, koturuyordu. Paulo glckler yapm, gz krpm, adam hi oral olmamt. le yemeinde de tm konumalardan uzak, bir keye ekilmiti. Kuyrua girip anana orba doldurtmu, ama onu da obur Marcel'inkine boaltmt. Bu iten yac herif krl kmt. leden sonra Ernst yine ayn ie koyulmu, etraf artk onunla ilgilenmekten vazgemiti. Kazma sallayan Paulo'nun gzleri bir an herife takld. Joel'in kolunu yakalayarak kulana, una bak, herif ldrm yahu, diye fsldad. izgiye doru gidiyor. Gerekten de Ernst ardndan bo arabasn srkleyerek yasak blgeye doru ilerliyordu. una bir seslenmeli, dedi Joel. Paulo, senin sesin grdr, abuk, yoksa ok ge olacak. Bover canm. Belki de tymek niyetinde. Grmemi gibi yap. Eer mutfak kaposu gerekten tymeye niyetlenmi-se, plan hi de parlak deildi dorusu. Posten'lerden biri adam grmt bile. Halt, dur, Kapo, halt, zrck, hemen. Ernst duymuyordu. Arabasn brakm, seslenene deil de, tam nnde duran bir baka SS'e doru, dmdz ilerliyordu. SS'lerin ikisi birden barmaya baladlar. Duyan kim, Ernst gzleri havada, ayn ar admlarla sendeleyerek yryordu. Kreklerin sesi kesilmi, antiyeyi tam bir sessizlik kaplamt. Herkes Ernst'in durmayacan anlamt. Nbeti SS'ler zor durumdaydlar. Aylardr tandklar, onlar besleyen bu Aiman zararsz bir adamd, kamplarda geen bunca yldan sonra herhalde kamayacakt. Hem byle ba ak, yar plak, sadece bir izgili pantolonla nereye gidebilirdi? Belki de adam ieyecek bir aa alt aryordu? Yok canm, Ernst ldrmt ve amac izgiyi amakt. Nbetiler yerlerini brakp bara ara, hatta yal-vararak adama doru ilerliyordu. Ernest hibir ey duymuyordu. Ge bakarak izgiyi at. Ah! Keke bu adam bir Fransz ya do Polonyal olsayd, o zaman sorun yoktu. Kcrar an gelmiti. Genden bir komut ykseldi: Mezar kaknyd baran; annda silahlar patlad. Mutfak efinin tun rengi srtnda be, alt delik belirdi. Adamn her yanndan kan fkryordu. Zavall aba! in asl korkun ve ac yan Ernst'in bu haliyle birka metre daha yryn srdrm olmasyd. Terketmeye karar verdii bu sevgisiz dnyaya meydan okur gibi... Sonra birden dizleri bkld ve yzst yere dt. Bitti, atclar yerlerine dndler ve Mezar Kakn 'firar giriimini' saptamak zere gzlemci olarak lye yaklat. Bir tekmeyle cesedi evirdi ve koca silahn lnn alnna dayayarak tetii ekti. li kaponun gzel gzleri hl ge bakyordu. Bu korkun sahne, bunak Kommondfhrer dnda antiyedekileri derinden etkilemiti. Onun olayda tek grd, kfl silahn kullanma olanann domasyd. Ama bunu raporuna yazmayacakt elbette. Ernst'in ak yznden lm olmas mahkmlarn mo-raii zerinde kt etki yapmamt. Neredeyse adam bir kahraman olarak greceklerdi! ken akamla birlikte krematoryumun alevleri barakalar aydnlatt.. Paulo bile bu bahtsz aya tekilerden fazla zlmemi, ama ! zerine yaplan kaba saba sakalar onu gldrememiti. Ernst'le birlikte patatesler de Tnel Ve ertesi gn, sanki yazn kaybettii zaman kapatmak istermiesine yamur yad durdu. gn gece de durmad sular. Putz szde, iyilik olsun diye kaputlarn giyilmesini nerdi, ama onlar da ceketlerin ucuz kumandan yapldndan suyu emiyor ve srta yapp kalyorlard. ok grm geirmi bir ihtiyar, Buradan sa karsak lene dek romatizmadan kurtulamayz, diyordu. En iyisi plak almak. Aslnda plak almak fena fikir deildi. le molasnda gen bir Polonyal i gzetimcisi kapolardan birine Polonya'da tarlada alanlarn bunu sk sk uyguladklarn sylemeye alyordu. lk damlalar dnce soyunuluyor, giysiler kuru bir yere saklanyor ve bitene dek yle allyordu. Yamur dinince hemen giyiniriz, kimse nezle bile olmaz.

Kapo karlk olarak, Sert git de bunu Mezar Ka-kn'na anlat, budala, dedi. Bu teklif de orada kald. Pa-ulo yamurun ardndan gelecek kar dnyordu. Bu kaygsn Joel ve Ange'a da at. Kara kadar daha ok var, diye kestirip att Ange. nce u yamuru hallediverelim hele. Ceketle kaputun arasna imento torbalarnn ktlarn koymaya ne dersin? Hem suyu engeller, hem de bizi str. stelik dayaa da yarar var. Yemekhanenin arkas imento torbas dolu, leden sonra bir iki tane yrtebilirim. zlme, Paulo, kara da yarar olur. Paulo'nun sesi kmad. saattir ald du sinirlerinin canna okumutu. Belloni'nin sayesinde drdnc gn biraz rahatladlar. Beinci gn de yamur dindi, prl prl bir gnein ortal stmas beklenirken, yerini buz gibi bir yel ald. Drt gn suda yzp beinci gn rzgrda kalan insanlarn bronit ve zatreeden revire tanmalar gerekirdi. Ama kimse akam vizitesine kmaya cesaret edemedi. Cahil doktorun inesiyle teki dnyaya yolcu edilmekten Korkuyorlard. Bu ykseklik, bu temiz hava, yaralar iyi ediyor, mikroplar ldryordu. Ramsauer'in bacas epeydir ttmyordu. Bu arada Mauthausen'den yeni bir konvoyla birka Moskof'la yarm dzine kadar Fransz geldi. Aralarndan ufak tefek bir Parisli yahudi de kmasn m? Acaba Mauthausen'li SS'ler ne amala bu numuneyi saklamlard? Elie Katz (adn deitirmek gereini bile duymamt) kendisine aknlk dolu gzlerle bakanlara srtarak sanki, Eh! Elbette Yahudiyim, n'olmu yani? demek istiyor gibiydi. Adam gerekten tam anlamyla iyimserdi! Loibl'in SS'leri sonunda bir Yahudi ele geirmenin kendi 'Yahudilerine' kavumann sevinci iindeydiler. Schwein Jtle, konim 'hier, Domuz Yahudi buraya gel, diye seslenip duruyorlard. Numaraya da gerek yoktu, Ju-de diye seslenmek yetiyordu, kampta bir baka Yahudi yoktu naslsa. Adamn ilk gnleri, snnetli olup olmadn anlamak amacyla yaplan muayenelerle geti. Bu saldrlar sonunda tm tutuklular kk Katz'a sempati du/maya balamlard. Bu garibin Mauhausen'-de kalmasn terziliine borluydu, o aralk kampta terzi sknts ekilmi ve Katz da alt ay atlyede almt. Adamn bir merak da koleksiyonculuktu. izgili kumatan bir torba yapm, bunu iple donuna balam, her bulduunu iine atyordu: Tahta paralar, sabun krntlar, iplik, kt, engelli ine. Uyurken bile hazinesinden ayrlmyordu. Belki on kez torbasna kapolarca el kondu, on kez tabureden geti. Ama ona vz geldi. Loibl'a geldiinde yanndaki on birinci torbayd. Her zaman yz glen, yaama bal, bu iyimser kiinin gelii iyi olmutu. Yanllkla kurtlar arasna den bu kk Yahudi bile paasn kurtardna gre, tekiler iin de kurtulma ans var demekti! ^- 165 Paulo ekin sonlarnda bir sabotaj giriimi sulamasndan paasn zor kurtard. Bir akamst, itimadan bir saat nce, omzunda bir bir baltayla Pozzi yanma geldi. Balta Paulo iindi, kazmalarn karamad bir kt kesmekle grevliydi. Ktk ve kkleri arabalarn gelip geiine engel olduklarndan, yoklanmadan nce bunlarn temizlenmesi gerekiyordu. Bir Fransz iin en utanlacak durum olan kapoluk eritlerini yeni takm Pozzi, bu iin bir an nce hallolmasn istiyordu. Paulo'yu grevlendirmesindeki ama, yarlan dudann cn almak olmayp, delikanlnn gcnn kuvvetinin yerinde oluuydu. mrnde ilk kez eline balta almasna ramen, usta bir oduncu gibi ie giriti. Ama topran altnda taslar varm, ne bilsin Paulo, onuncu vurutan sonra Pozzi'nin yepyeni baltasnn hali harapt. Paulo'nun elinden baltay kapt gibi barmaya balad kapo. u yaptn ie bak, sersem, balta ie yaramaz artk. Buna sabotaj denir dostum, dur hele, derdini Rapportfh-rer'e anlatrsn, imdi gidip aracam. Ve dediini yapt alak. ki dakika sonra Helmut, koltuunda baltayla kageldi. Paulo'nun nne dikilerek anormal tatllkta bir sesle, Bunu sen mi yaptn? diye sordu. Burada sabotajclara ne yapldn biliyor musun, Dreck-mnmn? Paulo'nun d kopmutu. Bozulan bir alet, ie yaramayan bir balta, nemli bir konuydu. Bu kez iim tamam! Kendisini ispiyonlayarak lme mahkm eden 'vatandan' lanetlemeyi bile unutmutu. Korkudan titreyerek baklarn yere indirmi, hareketleri dinliyordu. Dreckrajinn, bok herif. Baltann iniini fark etmedi. Neyse ki kesmeyen tarafyd kafasna inen. Helmut'un yanldn sandi, oysa yanlan kendisiymis. Bylesine nemli bir su iin bile Rapportfhrer onu cezalandrmak niyetin166 de deilmi. Eses duru, diye hrlad. Kprdamak yasak.

Paulo bu kez .de ummad bir yerden yedi darbeyi. Acaba kim alacak diye ayaklarnn dibindeki baltaya bakarken, Helmut gerilip olanca gcyle kasklarna bir tekme yaptrd. Bir an bu ucu demirli da ayakkabsnn bar-saklarn detiini sand. Uluyarak iki bklm yere yld. Ama Helmut bu kadar abuk brakmak niyetinde deildi. Bou bouna kendini korumaya abalayan Paulo'nun her yanma basyordu tekmeyi. Delikanl dorulmazsa hali dumand. iMauthausen'li eskiler, yenilere ilk t olarak asla yerde kalmamalarn sylerlerdi. Ama Paulo hayalarn tuta tuta dizleri zerine srnmekten baka bir ey yapamyordu. Helmut adam izlemeyi gerekli grmeden Pozzi'ye seslendi. Kapo, unu al, gtr iet. Sonra da baltay alarak tamirhanenin yolunu tuttu. Olacak ey deil! Herhalde yanl duymutu. Acaba d m gryorum? diye kendi kendine soruyordu ierken. Demek artk Naziler adam ldrmekten ok, i yaptrmakla ilgileniyorlard. yleyse artk kuruntuyu, gelecek zerine mterek bahisler oynamay brakp, sala solla ilgilenerek vakit geirmeye bakmalyd. Siviller arasnda iki lokomotif srcs Paulo'nun ilgisini ekiyordu: Dekovili yneten, esmer, yakkl talyan, btn gnn karanlk delikte geirmekten sklyor olmalyd, Gen bir Yugoslav olan teki srcyse malzeme tayan vagonetleri getirip gtryordu. O da halinden honuta benzemiyordu. Paulo bunlarn zorla m altklarn, yoksa gnll m olduklarn akamamt. Gnll olsalar herhalde byle surat amazlard. teki siviller, uzman iilerden, kamyon ofrlerinden oluuyordu. Ha! Bir de Frau Ramsauer'le ayn gn gelen esmer kz vard. Hemen her akam yoklamayla yatma saati aras kz uzaktan da olsa grebilme frsatn buluyordu. ki yz metre kadar uzaktaki sivil kamp barakalar arasnda dolaan, ufak tefek bir glge. Gnn birinde Rapportfhrer'in, Dvme-li'den, yklan bir duvar onarm iin on gl kuvvetli adam istemesiyle arad byk frsat ele geti. Her Almanca sze kulak kabartan Dede Menard hemetr Pauio'ya haberi yetitirmiti. Sivil kamptaki bir angarya iin on kii aryorlar, hemen sen de katl, oralar kefe gitmekte yarar var, Karl'a yana! Be dakika sonra Paulo, Dede ve sekiz plak kafa kamp kapsndan kyorlard. nce, elinde kamsyla Helmut, en arkada da silhl SS. On tutsaa drt beki. Bana bak Dede, senin Almancan iyi mi? Anladn biliyorum, konuman da iyi mi? Neden geldiinde tercmanla talip olmadn? Sakn bunu bakalarna da syleme. Acaba neden Dede bu zelliini belirtmekten kanyordu? Yolun te tarafndan kamplarna bir gz atan Paulo, Siviller bizi byle gryorlar demek, diye sylenmekten kendini alamad. Tmarhanedekilere benziyoruz. Tnelde bizlerle temas etmekten kanmalarnn nedenini daha iyi anladm. Onlar korkutuyoruz. Bu yzden duvarlarm onarmaya gelenlere aldran olmad. Elli kiinin yalnzca iki tanesi yanlarna yaklamt. Aralarnda o kz da vard, meer ne gzelmi! Paulo armt. mkn olsa bu rezil klkta grnmemek iin koup bir alnn ardna gizlenirdi. Yazk, dlerinin perisi umduunu bulamayacakt. Paulo'nun duyduu rahatszlk arkadalarn da etkilemiti, onlar da grnlerinden utanyorlard. Neyse ki buraya bir tanma treni iin deil, i yapmak iin getirilmilerdi. Helmut, sivil kampn efini selamlamadan nce Arbeit, diye haykr168 dr. Sonra kza hafif bir selam verdi, geen seferki rastlamalarn unutmamt. Bu kez Yugoslav kz konumaya balad: Gl Morgen, Rappcrfhrer. Yklan duvardan en ok kendi barakas hasar grmt. Kayan topraklar kapy ve amarlarn asl olduu pencereleri yarya kadar rtmlerdi. Pencerede ilemeli, pembe i amarlar rzgrda zgrlk, uygarlk ve ak bayraklar gibi sallanyordu. Bu kzn her eyi houna gitmiti Paulo'nun, yz, vcudu, hatta sesi biie. Onun aznda Almanca bile ekilir hale geliyordu. Artk istese bile atlamayacak kadar kazlmt kafasna. Rapportfhrer eski olay unutmam ve bir bahane uydurarak Yanka'nn (kzn ad buydu) yanndan uzaklaver-miti. Geride kalan kafadar, gerek yzlerini Yanka'ya gstermekten ekinmediklerinden, Arbeit, schnsll, Sch-weine Frcnzosen, diye bararak ie girimilerdi. Ne gzel de ad var, diye dnyordu Paulo. Yanka, ne tatl, tam ona gre. Kzn kaamak baklarndarv onun da kendisini fark ettiini anlad. Ama utanm olmal ki, kulbesinin arkasna kaverdi. Kaps alnca da hemen ieri dalp amarla-nn toplamaya giriti.

pten kazktan kurtulma heriflerin baklarndan kpkrmz olmutu. p boalnca zr diler-mi gibi hepsine glmsedi. Paulo sanki baklarn ve glmsemenin kendini hedef aldn sanmt. Yanlmam, nk be dakika sonra Yanka elinde bir paketle dar kt ve Paulo'nun yanba-na brakverdi. aran Paulo teekkr etmeyi bile unutmutu, durumu gren olup olmadn anlamak iin etrafna bir gz etti. Yanka oktan gzden kayboluvermiti. Paulo ulusa paketi nce kreine ald, sonra da cebine att. Alelacele bir yoklamadan sonra paketin sigara dolu olduunu anlad. Ekmek, ya, yiyecekle deiebilece" i paket paket sigara. Nbetiler bir ey grmemilerdi, ama arkadalar olup bitenleri karmamlard. Hele yanbandaki Dede Menard. Agzllerin, baklar cebine dikilmiti. Sigara verdi, dedi etrafndakilere. Tanr akna byle a kurtlar gibi gzlerinizi bana dikmeyin. Haydi i bana. Durumu kurtard, ama Dede uyumamt. Ka paket? Drt paket? Yans sende kalsn, yarsn paylarz. Hasta msn sen? Yarsn onlara veririz, kalann biri benim, biri senin. Tamam m? Gkten inen sigaralarn sevinci onlar kime borlu olduunu unutturmamt. u kz bir kez daha gelse de, arkadalar adna ona teekkr etsem. Ama kz vedalama srasnda gelirse Rapportfhrer'in yannda hibir halt edemezdi. Nasl yapmal? Hey, Dede, yannda bir kalem var m? u Yugoslav kzna teekkr etmek istiyorum. O isterik Helmut'un yannda beceremem. Dede ceketinin bir kenarndan gdk bir kalem karp Paulo'ya uzatt. Al bakalm, bizde ne ararsan bulunur. yi ama, kza hangi dilde teekkr edeceksin? Almanca, sen bana hecele, mersi matmazel, diyelim yeter. Hem nasl sylendiini de biliyorum. Danike schn Frctsu'en, Doruke schn' nasl yazarsn? iki kelime, DANKE ve SCHOEN. Sonuna Fraeuieln'i eklersin. Olmad, Froe-ufeirt dersek kzar. Yugoslavca matmazel nasl denir? , sylendii gibi yazlr. 170 171 Paulo vakit geirmeden barakaya doru yrd, az nce yerde bir kt paras grmt, kreiyle onu yana ekti, sonra da ayakkabsn balarms gibi eilerek byk harflerle Dcrtke schn Gcspedcna, yazd, ktta bos yer kaldndan bir kalp izip iine de Paulo 28 214 yazd. yi ki acele etmiti, nk ok gemeden Helmut, yannda kamp efi ve Yanka'yla kageldi. Paulo kdn drde katlayp kreine koydu, biraz da toprak ald ve hepsini evin kapsna doru att. Kzn gznden kamad herhalde. Anreten, yoklama. Yanka gidenleri uurlamak niyetinde olduundan, Paulo pusulasnn bulunup bulunmadn anlayamayacakt. Kz kendisine glckler yollamakta devam ediyordu. Paulo kafa sallamalar ve aktrmadan el kol iaretleriyle kzn kd grmesini salamaya alt. aran, hatta biraz da rken kz, birka saniye durak-sad. Bu sempatik kocaolan ne demek istiyordu acaba? Saklanmak m? Sakn yatann altna gizlenmek istemesin? Sonra baklar kt parasna takld ve gzlerini kapayarak grdn belirtti. Paulo rahatlamt, onun da buralarda bir dostu, bir su orta vard artk. Helmut'la sivil efin konumalar srdnden Paulo da frsattan yararlanarak kz incelemeye koyuldu: Ufak tefek, ama biimli, kala, bel, gsler dzgn. Omuzlara dklen siyah, prl prl salarn evreledii yz daha da gzeldi. ri, duman rengi gzler ve kpkrmz etli dudaklar. Bu dilberin da banda ii ne? Yazk sana Yanka genliine gnah, beni bover, ek git buradan. Efns, zwei, tos... ekip giden kendi oldu. Helmut en geriden geldiinden kza son bir gz atma olasl da kalmamt. Dn yolunda kafas baka hesaplarla meguld. Yirmi sigara on orba' eder. zgrken gnde krk sigaraya bana msn demeyen Paulo, ala yenilmi, izmaritilii yeleyerek, yepyeni sigaralarn yemekle deitirmeye karar vermiti. Yine de bu mutlu olay kutlamak iin akam bir tane tttrrm.

Akam kahvesi ve kara ekmekten sonra Dede'yle mal-jar paylamak zere ykanma yerinin arkasna getiler. Pelerinden sr halinde sekiz angaryac geliyordu. Birden hepsi yac kesilmilerdi. ilerinden biri tekilerin de duygularna; tercman olarak, Hey, Paulo! dedi. Sivillerin karyla aran iyi bakyorum. Bu klkta bile karlar kesiyorsun. Haydi arkada, aln sigaralar da yaylann bakalm. Fazla gevezelik yok ha! Aslnda heriflerin, karlar gibi, sigaralarn tttrerek teki arkadalarna caka satarak, Paulo'nun en keskin bir zampara olduunu anlatacaklarndan emindi. Havadis ka-polarn kulana gitse bile zarar yoktu, bu kampta gpta edilmek acnmaktan yedi. Paulo, Dede dahil, milleti ekerek mutfaa doru yrd. ki dakika sonra srtn barakaya dayam, ilk sigarasndan nefes ekiyordu. Tam Paulo'nun sevdii gibi kara ttnden bir Yugoslav drava's. Midesinin ta^ derinlerine inen u dumann verdii keyfe diyecek yok! Paulo duman flemeden, rzgra karp yok olmasn, yzne, gzlerine sinsin diye hafife dar koyveriyordu. zmaritin dudan yaktn hissettiinde, Aman canm bir iki kap eksik yerim, diye sylendi. Yatmadan nce bir tane daha yakacak vaktim var. kinci sigarada daha toparlanm, bu kez kafas kza taklmt. Bulunduu yerden sivillerin kampn gryor, fakat Yanka'nn barakasn seemiyordu. Gece kmeye balamt. Ayaa kalkarken, Hadi bakalm, yolcu yolunda gerek! diye konutu. Yarn daha erken gelir, bir tane daha ttrveririm. Ertesi akam da, daha sonraki akamlar da hep ayn yerde geirdi. Sigaralar da birer birer duman olup havaya savruldu tabii. Bu doal dekor, unutmamak iin yatakhaneden daha elveriliydi. Ne nbeti kulelerine taklyordu gz, ne de ortalkta dnp duran izgilere. Yeryznde bir kendisi vard sanki, bir de kardaki kz. Ama kzcaz, belal ann orada olduunu ne bilsin! Tm hafta boyunca kz ancak kez seebilmiti. Derken korktuklar balarna geldi. nce yamurla kark, topraa deer demez eriyen taneler ve 2 kasmda bir gecede tm kamp kaplayan kar. Sessiz sedasz gelivermi ve kimseye sezdirmeden otuz santimi bulmutu. Olayn tek tan baefendiydi, uykusuz herif gecenin ikisinde ddk alarak herkesi ayaklandrd. Be dakika sonra tm kamp giyinmi kuanm, kreklere sarlp temizlie girimiti. nce bloklarn evresi, sonra itima alan ve SS'lerin silh kuanp dizildikleri yol. Karnp komutan da balarndayd, adam kar yznden tnel almalarnn aksamamas iin almalara gzclk ediyordu. ok gemeden sopalar do almaya balad. Kendilerini dnyann en hzl alanlar olarak gren Loibl.-. Pass'-llar kendi rekorlarn kryorlard. Paulo bu kez tnelde alabilmenin yollarn dnmeye balamt. Yoksa souktan geeri rd i. Ama buna frsat kalmad. tima alannda delie yeniden nasl gireceini dnrken, numarasnn okunduunu duydu. Acht wncf zwcmzig taussnd zwei hmder vr-erzehrt... Evet, ama niye? Sralarn arasndan kar kmaz Almann biri onu tuttuu gibi kenardaki bir grubun yanna savuruverdi. Nord-fekl! Kuzey, herkesin tek korkusu SS'ler, kapolar dahil! Kimse orada ne olup bittiini bilmiyor, ne szan bir haber ne de bir geri dnen vard. Hem dan o yan Avusturya'ya, Byk Reich'a aitti, Mauthausen'e gitmek iin snr gemeye de gerek kalmyordu. Aptallaan Paulo inanmak istemiyordu. En umutsuz anlarnda bile bunun bana gelebileceini dnmemiti. Kuzey ha! iyi ama, neaen onun gibi eski ustay oraya yollasnlar? Kimdi bu kaz atan? Ya Dvmeli, ya Helmut. Birincisi Belloni yznden, orospuluundan, ikincisi de krlan balta yznden ya da kz kskandndan. Kar ya iyiden iyiye artmt, Paulo kukuyla barakalara girme emrinin veriimesini bekliyordu. Gitmeden nce Joei'le, Ange'la, Dede'yle vedalamak istiyordu. Bakalarn umursaa' yoktu. Etrafndakilerden, sadece ikinci bloktan Burganyal Franois'yla bir yaknl vard. On dokuz yandaki bu pervasz gen de Neuneoil'n hmna uramt. Dalma emriyle birlikte milletin kardan kurtulmak iin barakalarna koumas bir oldu. Ortada yalnz kuzey kampna gidecek yirmi bahtsz kalmt. Kar yollar kapatabileceinden komutan bunlarn derhal yola karlmalarn buyurmutu. Haydi, ileri mar..." einfe zwei, istikamet k kaps. Paulo ve arkadalar yrek paralayc vedalamalardan da kurtulmulard. Be ay geirdikleri bu delikten, elleri, cepleri bombo gidiyorlard.

Kapda bir baka grupla karlatlar. Bunlar merkezden kendilerine katlmak zere gnderilmi inlilerdi. Evet, evet, sar derili, yayvan burunlu, ekik gzl, gerek inliler. Bir an panie kaplan Paulo, Allah Allah, Almanlar yoksa in'e kadar uzandlar m? diye sylendi. Geri ekilmeye baladklar sylendiine gre olamaz, peki ama nereden kt bu inliler? Yoksa Gestapo bunlar Avrupa'nn batakhanelerinden, Napoli'den, Amsterdam'dan m toplad? Oysa aklamas ok basitti. Bunlar Mool asll Sovyet vatandalaryd. Ne Rusa, ne Almanca, ne de FranszF : 12 rtbeli bir SS. Hrszlk yukarya bildirildiinden i bu kadarla kalmayacakt. Loibl'li tutsaklar, kapolarm bir araya gelip ilerinden .birini lin etmesine alktlar, ama barakalarnn tam karsna kurulan daracana gneyde bile rastlamamlard. Loibl'da ie yarar adamlar ldrmekten vazgeeli ay olmutu, bu daraac herhalde etrafa dehet salmak amacyla hazrlanm bir dekor olmalyd. Merakllar ok gemeden aydnlandlar: Toplama d-dyle blok efi bir sandalyenin zerine kp nceden hazrlad nutkunu semeye balad. Tercman da ie koyulmutu. iinizden biri, tm Franszlar gibi ie yaramaz bir Fransz, ekmek ald. Dn akam itiraf ettiinde onu bizzat cezalandrabilirdim, ama burada da Mauthausen'de olduu gibi her ey yasalar erevesinde yaplr. Hrsz asker olmadndan kuruna dizilemez, aslr. Sabotajclar nasl bir sonun beklediini grmek iin hepiniz olacaklar jbretle izleyeceksiniz. Bu kpek, arkadalarndan birinin ekmeini almakla tnel almalarnn randmannn dmesine neden oldu, bu sabotajdr, cezas da lmdr. Bu yeil genli, profesyonel hrszn szleri dinleyenleri dehet iinde brakmt. Randmanm... sabotajm, .herif herhalde tm leden sonrasn bu nutku ezberlemekle geirmiti. Herhalde blf yapmyordu. Acaba1 Pierre-feu ne dnyordu? Adamn yann yumru suratnda hibir anlam yoktu. Bekleyi dayanlmaz bir hal almt. ok gemeden iki kapo Pierrefeu'y tuttuklar gibi daraacmn altna srklediler. Ellerini arkadan balayp bir masann stne kardlar. nc bir cellat, ilmei boynuna geirdi ve abucak yere atlad. Blok efi masay ekti. Pierrefeu'nn i gzkapaklarmn arasndan beliren baklarda aknlk okunuyordu. Anlalan o da arkadatan gibi bunun sadece bir kandrmaca olduunu sanmt. Yalvar dolu bu son bak, en katlarn bile yreini 179 eritmi, Paulo'nun suskunluuna da bir son vermiti. Ama da ta nlatp, lanetler yadracana1, yalnzca1 titremekle yetindi. Birka metre tesinde sallanan bu cesedin bana gelenleri belki on kez hak ettiini dnyordu. Gerekten de bir aydr, yaptnn arln dnmeden Paulo da iki kez orba srasna girmeyi det edinmiti. Bir gn, bir Rus'un bu numaray yaptn fark edip hemen onu taklide girimiti. Paulo'nun enselenmemesinm nedeni, Rus'un numarasnn epey kurnazca olmasyd: Datmda ilk sralardan birini' alyor, barakann dibindeki yatana gidip bir dikite orbasn bitiriyor, sonra pencereden dar szlp ta blok boyunca uzanan sraya bir kez daha giriyordu. Bu arada bir avu karla anan iyice temizlemeyi ve blok efine prl prl bir anak uzatmay da ihmal etmiyordu. Pierrefeu tek rnek olarak kalmad, ama onu izleyenler, aklamasz, nutuksuz kurunu yemekle kaldlar. ounluk Ruslar temizleniyordu, oysa saylar Fransz ve Polonyallardan fazla deildi. Paulo'ya gre bunun nedeni Dou cephesinde durumun Almanlarn aleyhine gelimekte olmasyd. SS'ler de bunu gizlemiyorlar ve her cinayetten sonra silhlarn tekrar doldururken, Bir Ivan eksik olsun! diye syleniyorlard. Paulo aralk ortalarnda bir leden sonra vurdumduymazlk konusundaki rekorunu krd. Cinayet gzlerinin nnde ilenmi ve onu izleyen sahneye kendi de karmt... s gzetimi kapolarmdan biri Paulo'yu uyurken drterek uyandrmt. Kamp dnda grlecek bir i varm. Onunla birlikte bir Polonyalyla gen bir Rusu da kaldrmlard. Kopoya verilen emre gre bu Rus ocuu sa dnmeyecekti! Olay her zamanki seneryoya uygun biimde cereyan etmiti. Ruski, git u tahtay getir. Tahta, izginin dmday-d tabii. Angarya da cesedi tamaktan ibaretti. Dram pek abuk oynand, ama Paulo yine de makineJilerin tokrtsmdan nce katil SS'in Stalingrad'm bedelini deyeceksin, diye bardn duydu.

Stalingrad' hl hazmedememilerdi. Demek bu baarszl unutturacak baka zaferler de elde edilememiti. Byle bir cmle, eskiden olsa Paulo'yu umuda board, oysa bu kez kl bile kprdamad. Onun ilgisini eken, lnn yepyeni ayakkablaryd. Barakann arkasna brakp, gidip yatn. Yarn yakarz. Bu havada kokacak deil ya! Paulo gidip yatmad. Hemen cesedin bana^ koup eski ayakkablaryla yenileri deitirdi. ocuk ufak tefek olduundan, stelik kanl kurun delikleri de pek gze battndan giysileri deitirmeye cesaret edemedi. Ama kemer ie yarad tabii. Cepler, umduu gibi, bombotu. Paulo yaptklarnn irenliinin bilincinde deildi. Bu l soyma sahnesi de kuzey anlarnn bulanklnda yok olacakt naslsa. Delrken Max adl bir Polonyalnn katli olay hepsine ty dikti. Pierrefeu gibi, oluk ocuk sahibi Max do iki kez ekmek almak suunu ilemiti. Fransza yaplanlar ona pek dokunmam olmal ki, hafta sonra ayn halt ilemiti. Aslnda Max eski kabadaylardand. Nam Mauthausen'de onu izlemi, sonra gneye, en sonunda da buraya ulam, Polonya kolonisinin hayranln kazanmt. Tartmasz, Polonyallarn efi olmas doald, ama blok efinin olan olan bir kk Polonyal, Max'i takmyordu. Olana her rastladnda, Seni mahkemeye verip vatandalktan attracam kk put, diyordu Max. ki keresinde de tokat att. Yapmamalyd, lgna dnen kk sapk, durumunu korumak iin areyi, bu tatsz herifi sevgilisine ispiyonlamakta grd. Gz hep Max'ta olduundan ikinci ekmei aldn grnce derhal efe yetitirdi. Aslnda bu ekmek hikyesi olmasa da, Polonyalt kabaday temizlenecekti. SS'ler adamn Polonya ordusunda subay olduunu renmilerdi. Ordusu teslim olunca adem etecilere katlm, Molotof kokteylleriyle Almanlara kan kstrmt. Birka kez yaralanp iyiletikten sonra kendini Mauthausen'de bulmutu. ou kez ans yaver gidip kl pay lmden kurtulduundan bu defa da paay kurtaracan sanyordu. Aldanyordu, ipin ucunda deilse de, askerce, kurunlanarak can verecekti. Bunu Max'a mjdeleyen blok efi, lmeden nce epey ac ekeceini sylemeyi unutmutu naslsa. Balang olarak, kuzeydeki tm kapolarn am: dallaryla giriecekleri sk bir dayak fasl. Canna okuyun, demiti baefendi. Tnel iin ona ihtiyacmz yok. Dayak o gne dek Loibl'da grlenlerin ok stndeydi. Kafasn krmak, artk ie yaramayacak ellerini paralamak serbestti. Akam, gndz ekibi dndnde, kendinden gemi Polonyaly yatana atmak iin iki kii gerekti. Drt saat sonra, gecenin bir vaktinde tm blok izme grltleriyle uyand. Aralarnda Rapportfhrer'in de bulunduu SS kagelmislerdi. Tutsaklarn kokusunu- duymamak iin burunlarn tkamlard. nlerine dikilen plak kafalara tkrerek doru Max'm yatana gittiler. Ayaa kalk, Polonyal it, diye buyurdu Rapportfhrer. Seninle gezmeye gideceiz. Polonyal uyanmt, ama ne kalkacak, ne de yryecek hali vard. ki kapo adam kaldrdlar, dorulttular ve kapya doru yataklar arasndan, arkasndan iterek yrttler. Loibl'da ilk kez biri gece kaldrlp gtrlyordu. Kimse ne konumaya, ne de kprdamaya cesaret edebiliyordu. Bir lm sessizlii iinde mahkmlar kulaklarn dikmi, silah seslerini bekliyorlard. lk duyduklar barmalar olau, lecek adamn deil, cellatlarn barmalar. Altndan, altndan ge, boklu Polonyal. Gece vakti Rapportfhrer'in aklna parlak bir fikir gelmiti: Herifi tel rglere trmandrp, kar tarafa getii anda cayrty balatmak. Kuledeki, projektrn yakp makinelisini dorultmu nbeti saylmasa bile, kii naslsa herifi skalayamazlard. Ama kaan deil tellere trmanacak, ayakta duracak hali bile olmadn dnememitiler, bu nedenle, Altndan ge! diye haykryorlar-d. Yapacak ey yok, nk Max onu tellerin altna iten izme darbelerine karn, umutsuzluun verdii gl, iki koluyla srklara smsk sarlm, lene dek direneceini belirtiyordu. Rapportfhrer plannn iyi ileyeceini sanmt, oysa kuyruu titretmemek iin direnen bir mezar kakn yznden iki dakikada bitecek i, tm kamp uykusundan ediyordu. Yarn hallederiz bu ii, dedi blok efine. Herifi geri getirin, yarn da almaya gndermeyin. Birka saat sonra gndz ekibindeki Polonyallar, tnele gitmeden nce, Mauthausen'den beri onlara bir cesaret ve vakar simgesi olan adamn yatann nnden birer birer getiler. Syleyecek sz bulamadklarndan, gzyalarn ilerine aktarak, sadece sopadan iyice kabarm o elleri

skmakla yetindiler. Max bana gelecekleri anlam, nnden geenlere, Bu sabah beni ldrecekler, cm al, diye haykryordu. Faistlere lm, yaasn Polonya. Akam arkadalar tnelden dndnde Max yanmt bile. Ama bu i sanld gibi sabah olmam, Max cellatlarn iyice kudurtmak iin leye kadar izgiyi gememekte diretmiti. Emri yerine getirmekle grevli yeni yetme SS astsubay kurallara sk skya bal olduundan ate emri verememiti. leyin Polonyalsn hl canl gren Rapportfhrer neredeyse kalp krizi geiriyordu. Yemekten sonra hemen duruma el koymu, bir saat sonra da inat etenin hesab grlmt. Ama adam lmeden nce yine bir halt kartrmt. Eskiden tanklarnn karssna kt gibi, dmanlarnn karsna dikilerek suratlarna tkrm ve Faistlere lm. Yaasn Polonya, diye haykrmt. Panzerlerin ldremedii bu kahraman, kendi vatandalarndan biri, korkusundan, alndan tm deer yarglarn unutmu bir ocuk tarafndan kallee ihanete uramt. Her blokta, her kampta byleleri vard. Paulo bu konuda da kafa yormak niyetinde deildi, zaten onu dnmeye "zorlayacak ya da oyalayacak her eye toptan karyd. Gittike daha az konuuyorlar ve hi kimseyi dinlemiyordu. Koca karak geip, buzlar eriyip, kar yok olmaya baladnda, Paulo da bitkisel hayatndan syrlmaya koyulduunda yepyeni bir olay yine allak bullak etti. Bir sabah yatandan atladnda acdan deta bacann krldn sand. Neyse korktuu bana gelmemiti, ama atlamann etkisiyle dizini felce uratan, bir tr mafsal kesesi svs birikmesiydi. G bel tnele gidenlerin arasndaki yerini ald. Ama gelen geti, gelen geti, itile ka-kla en son safta buldu kendini. ndekiler kampn telli kapsna varmadan, Durun! diye bard i gzetimcisi kapo. Bu herifin nesi var? Dizimi bkemiyorum, yataktan kalkarken oldu. Gster bakaym miskin, indir pantolonunu, kar donunu. Eer yalan sylyorsan sonu ac olur. Aslnda herif Loibl'da yan izmenin mmkn olmadn biliyor, ama det yerini bulsun diye byle yapyordu. Kpkrmz diz imiti. Kaponun merak giderilmi bulunuyordu. Git, blok efini bul, dedi. almadan affedildin, ama senin yerinde olsam pek sevinmem. 184 Paulo bacan srye srye bloa giderken, bu salaka lkrdlar do neyin nesi, diye dnyordu. Bu Nordfeld faslnn kapanmas demekti. Kendi gibi i gremeyen birka arpkla birlikte ok gemeden gneye postalanacaklard. Ne yani? Gnde saysz kez, ayn derecede cann yakan dayaklan yerken, imdi dizi uf oldu diye bu cehennemden kurtulacak myd? Yok canm-, olamazd! Yoksa... birden keyfi kat... yoksa bu i, iyilemez, kt bir ey olmasn? O zaman gneye yolculuk, sonsuza yolculuun balangc olurdu. Neyse ki kafasndaki karanlklardan abuk syrlmasn bildi. Kendi gibi geri gnderilenlere katld. Bunlardan biri de tarih retmeni Etcheverry'di. Paulo konumadan nce biraz duraksad. Ya, eski tfek bu davrann ok bencilce bulursa. Neyse ki ilk yaklam ondan geldi, ihtiyar koluna giriverdi. Bama gelenlere deta seviniyorum, dedi Paulo, Yoksa bir ay daha dayanamazdm. Senin neyin var? Hem hibir eyim yok, hem de her yanm bombok, bittim artk ben. Onlara gre fazla yalym. Ama bir inede beni yo>k edivermelerine aldrdm yok, sava kaybettiklerini biliyorum, tek tesellim bu. Ben elimden geleni yaptm, biraz da genler urasn. Yapma yahu babalk, neelen biraz. Bizi Mauthau-sen'e postalamyorlar ki, gneydeki revire gidiyoruz, ba-efendi syledi. Haydi cesaret, orada toparlanrsn. Kendi elleriyle kazdklar tneli bir batan bir baa katedip gney yamacna vardklarnda gndz ekibi gitmi, gececiler de henz gelmemiti. Paulo da onlara katlmak, srtlarna vura vura onlarla akalamak isterdi. Hey! Bana bakn! lmedim ben yahu! Ve onlar sorulara bomak. Yarm saat sonra gneyin kaps arkalarndan kapand, doru revire gtrldler. Fkara kuzeyliler mundarlklarn gl gneylilere bulatrmamalydlar. Paulo ve yol arkadalarna revirin dibinde kck, penceresiz bir cdai ayrlmt, bulac hastalklar odas.

Her birine bir yatak gsteren Polonyal hastabakc, yi akamlar, diledikten, sonra ekledi. Yarn- saboh Binba Ramsauer sizi muayene etmek ltfunda bulunacak. ktktan sonra kapy dardan iki kez kilitledi. Paulo koyglanmamt bile. Ne Ramsauer'in korkusu, ne de bu abartlm nlemler, tnelin iyi tarafna gemi olmann verd'ii keyfi karamamt. Az nce teker teker barakalar saym ve iki katma ktklarn fark edince sevinmiti. Gneyin alan kollara ihtiyac vard. Ufu iyileir iyiiemez i bana koulaca kukusuzdu. ki gne kalmaz beni de tekilerin yanna yatrrlar. Tatil kokusu alm bir okullu gibi heyecan iindeydi, rty bana ekti, ama bir trl uyuyamad, ON ALTINCI BLM Sabahn beinde zil aldnda Paulo oktan uyanmt. Ama onu erkenden uykusundan eden gneyde bulunmann heyecan deil, krka ykselen ateiydi. Geceyarsmdan nce dizinin iinde birtakm dolaplarn dndn hissetmiti, sanki demirden bir pene ieriyi buruyordu, saatler getike ac daha da' artmt. Paulo artk ne uyuyabiliyor, ne de gelecek iin tatl dler kurabiliyordu, tek istei bir an nce hastabakcnn gelmesiydi. Neyse sonunda anahtar kilitte dnd. Selam kuzeyliler. Bu sabah naslsnz bakalm? inizde Fransz var m? Sabah gelen, geceki hastabakc deildi. 186 ki kii var, dedi Paulo. Alacakaranlkta gelenin yzn pek iyi seememiti, ama konumasnda Paris lehesini sezince sevindi. Ik yanmca d krklna urad, nk kendisi ne kadar ofrse, Parisli Daniel de o kadar hastabakcyd. Ama ocuk on bir aydr kendini yutturduuna gre belki biraz bir eyler renmiti herhalde. Daniel, buraya baksana, diye seslendi. Bacam kmldatamyorum, tahta kesildi sanki. Sen epeydir buradasn, bu ilerden akarsn, ne olabilir acaba? Daniel karlk vermeden nce rty kaldrd, ara-sra sanki anlarm gibi homurtular kararak i dizi inceledi. Roln yle iyi beceriyordu ki, Paulo neredeyse, Aman doktor, derdime bir are, diye szlanmaya balayacakt. 'Doktor' yine de namusluymu, anlamadn itiraf etti. Ama Paulo'nun moralini ykseltmek iin yine de bir eyler syledi. nce ateini alalm. Otur bakaym, u dereceyi de sok. Kna deil, burada yasak. Azna sok, ayn kapya kar ya! Sonra seni muayene ederim. Paulo'nun gerekten krk ksur atei vard. Dainel'in yz burutu: Otuz dokuz buuun zerinde atei olanlara Ramsuer'in zel merak vard. Vizite balamadan nce ne yapp yapp bu atei drmeliydi. Sana bir avu aspirin yutturacam. Bastm zaman acyor mu? Uy! Uy Dur! diye uludu Paulo. Baylacam acdan. Tamam, anladm. Qek doktor Jaryk'i araym. Fazla kprdanma, yoksa atein daha da kar. Daniel ne Echeverry'e, ne de tekilere bakmadan frlad gitti. Paulo, galiba ilk kez Parisli olmam bir ie yarad, diye dnyordu. Be dakika sonra Jaryk adl ek, yannda revirin ikinci doktoruyla kageldi. Paulo, Paris'te yaayan bir Solon* yal olan bu yeni doktoru Mauthausen'den anmsyordu, orada kendini hastalkl gsterip acndrmaya alanlar tersleyerek uyarm, epey kiiyi kurtarmt. Onu grnce Paulo'nun morali dzelir gibi oldu. yi Franszca konuan Jaryk, Bacan gster, dedi. Anlat, nasl oldu? Dtn m? Tekme mi yedin? Hayr kendiliinden oldu, sabah kalktmda byleydi. Kuzeyden buraya zar zor yrdm, tneli batan baa getik. Ama bu gece bacak kprdamaz oldu. Ne zamandan beri atein var? diye sordu Polonyal. Bilmem, ilk kez bu sabah bakld. Krktan fazlaym. ki doktor baktlar, neyse ki bacan evirmekte olan Paulo bu baklar grmedi. Yoksa' atei biraz daha artard. Bu seninki sv birikmesi deil, dedi Jaryk bir sre sonra. Dizin kpkrmz. Bence bu bir iltihap. Nasl olur? dedi Paulo. Dizimde hi yara olmad ki, en son kpekler srdnda biraz zedelenmiti, onun da zerinden alt ay geti. Hem kuzeyde kpek de yoktu.

Hayr dostum, kpek filan deil, dedi Polonyal. Bu ierden olan bir ey, eski bir birikim ortaya kyor, ama zaman kt semi. Hadi imdi sen dinlen, ben meslek-damla konuaym. ki doktorun olduu iin anslsn. ki doktor en utaki bo yatan kenarna oturdular. Paulo ne dediklerini duyamyor, ama konumann uzamas bsbtn huzurunu karyordu. dakika sonra yanna geldiklerinde anlama benziyorlard. Senin dizinde bir eklemi iltihab var. ok mu ar? Nasl kaptm ben bunu? yi tedavi grmemi bir belsoukluu neden olabilir! Belki, dedi Paulo. Aslnda bundan emindi ama iki bilginin karsnda klmek istemiyordu. Beni kesecek misiniz, doktor? Hayr, dizini deleceiz. Dayankl msndr? Evet, merak etmeyin, diimi skmasn bilirim. yi ama bunu kim yapacak? Herhalde Ramsauer deil! Ona sylemeyeceksiniz, deil mi? Hadi, hemen yapn, ne olur! Durumun ciddiliini kavrayan Paulo, bir an nce her ey olup bitsin istiyordu. Eer baca dzelmezse elveda Loibl, elveda tnel, elveda hayat. Topal adam iyi alamaz, eh, alamayann da dumann ge savuruverirler. ki doktor kenara ekildiklerinde herhalde bunu da konumulard. Bakn doktor, deldikten sonra topal kalmayacam ya! Beni uyutmayn, her eyi renmeliyim. Yok canm, yok aslanm, diye karlk verdi Jaryk. Bu tr bir eklem iltihab abucak iyileir. Sinirlenme, yoksa cann daha ok acr. Birazdan yine geliriz. Adamlar ktklarnda hi de kaygl bir halleri yoktu. ki olaslktan biri: Ya Paulo demin konumalarn fazia ciddiye almt ya da adamlar her gn lme mahkm olan ok kii grdklerinden artk almlar ve acdklarndan gerei saklamlard. Tam gneye dndm, diye sevinirken, yoksa lmeye mi geldim buraya! Paulo'nun gzleri yaard, ama bun-Jar fke deil, umutsuzluk yalaryd. Ah! Bu badireyi bir atlatsa salna nasl bakacoikt! Daniel'in tktrd aspirinler iyi gelmi, sancs hafiflemiti. Ah! u doktorlarm gelse de iimi gr verseler. Kap ald, ama gelen Ded Menard'd. Paulo onu nce tanmad, adam mthi deimiti. Sonbahardan beri en aa on kilo almt. Yz gz dzelmi, baklar bsbtn prltlar saar olmu ve izgili niformas, lekesiz, tertemiz, deta yepyeni olmutu. Bu yeminli Alman dman herhalde putlua filan balamad. diye dnd Paulo. Ama tm arkadalar tnelde ter aktrken bunun bu saatte, bu girilmesi yasak yerde ii ne? Dde aknln anlam olmal ki, hemen aklamalara giriti. Selam Pauio. Ben elektriki oldum, buraya da bir ampul deitirmeye geldim. Bak, grdn m, fizik bilgisi de Loib'da geerli. Fiziksel grn gibi. Kuzey nasld? Berbat. Oradan konumayalm daha iyi. Revire neden dtn? ok da zayflamsn. Burada arkadalarla seni besleriz. Sakn tnelde zatrreye filan yakalanm olmayasn? Hayr, ok daha vahim. Dizimde bir iltihap var. Dede yataa kt, Paulo bir on, hep sivil hastanelerde olduu gibi elini avularnn arasna alacan sand. Buna da amayacakt! Ama Dede sulugzllerden deildi. Konumasn srdrd. Ramsauer daha seni grmedi mi? Hayr, ama yaknda grr. lk nce senin bu odadan kurtulman gerek. Jaryk'le Konuacam. Byk odada gze batmazsn. Ama Jaryk beni grd bile. Hatta bu ii delmekten s-z ettiler. Tamam, bunu sen teki odadayken de yaparlar. Herhalde akllarna gelmedi. Hemen konuacam. Sabahtan beri gzlerini amam olan Etcheverry'e de yle bir gz attktan sonra kp gitti. Bir saat sonra Paulo byk odaya tanmt. Ramsauer geldiinde, onu gneylilerden biri sanp stnkr muayene edecek, gzelim hastanesini kirleten kuzeyin lelerine yapt gibi mutlak temizlemek iin bir neden aramayacakt. Elektrikinin kofas alyordu, Paulo ona nasl teekkr edeceini bilemedi.

Yeter, yeter, diye kestirdi Dede. nemli olan senin iyilemen. Kendimi baya iyi hissediyorum, herhalde aspirinden olacak. sauer birazdan sevgili hastalarnn hatrlarn sormak zere oraya gelecekti. Dudaklarnn arasna iki beyaz kaeyi sktrarak, Hadi, yut bunlar, diye sylendi. Geri kalanlar da sakla. Sakn gnde alt taneden fazla alma, bol bol su i ve ie. Daniel de sempatik bir ocuk, diye dnyordu Paulo. Kuzeydeki vahilerden ne kadar farkl herkes. Burada uygar kiiler arasndayz. ftevir de cennet gibi bir yer. Dayak korkusu olmadan insan btn gn uyuyabiliyor. Birden Daniel'in sesi ortal nlatt. Esas duru! Kalkamayacak durumda olanlar iin esas duru, yatakta dimdik oturmak, kollar gs zerinde apraz tutmakt. Ramsauer'in geit treni bitene dek, can ekienler dahil, herkes ayn pozisyonda durmak zorundayd. Ramsauer Paulo'nun nnden geerken duraksad, sonra Jaryk'e dnerek sordu. Yeni mi? Javvotl, Obercrzt. Evet, bahekim. Nesi var? Dizini vurmu, Cberarzt, nemli deil. Obencirzt pirelenmiti. Yataa yaklat ve Paulo'ya, Bacan gster, diye bard. Bu alak herhalde mrnde hi mafsal iltihab grmemiti, yoksa iin zerine byle bastrmazd. Hem de yum-ruuyla! Sabah akam kompres yapn, hafta sonundan nce tekrar greceim. Sonra yanndaki yataa geti. Paulo ulamamak iin kendini zor tutmu, aptal herif incelemesini fazla uzatmasn dtye sadece kk bir 'ay'la yetinmiti. Kompres lafn duyunca iin iin gld. Zavall salak, yanlyorsun, bana1 slfamit gerek. Senden anlanlann bir blm zaten midemde gurulduyor. Mcadeleden mikroplarn m, slfamitlerin mi galip 192 kaca henz belli deildi, ama le istirahatinden sonra arnn hemen hemen yok olduu kesindi. Yavaa dizini kvrmay denedi. Bu da iyiye gidiyordu, hemen iki kae daha yutmaya karar verdi. Ziyaret saatinde revir ar kovanna dnmt. Her yatan ayakuunda iki mahkm, hasta arkadalarnn hatrn soruyordu. skemle olmadndan ziyaretiler ayakta duruyorlard. Ara sra, bir ikisi Paulo'ya da gelip, Gemi olsun, diyordu. Onun ziyaretileri Dede, Joel ve Belloni'-ydi. ocuklar boyuna kuzeyden sz ediyorlard. Bakn arkadalar, dedi sonunda, Bir kendi suratlarnza bakn, bir de benimkine. Hepiniz bebek gibisiniz, bense lam faresine dndm. Ne yapn edin, beni de oraya gndermeyin. Kuzeye gitmektense burada lmeyi ye tutarm. Tabii aslnda kimsenin bebee benzer yan yoktu. Burada kalman salayabiliriz, dedi Belloni. Ben Dvmeli'yle konutum. Ama sandn gibi deil, sonra anlatrm. Dede'yle birlikte onu kafakola alabilirsek seni nc bloa alabiliriz. Dede, yoksa sen de mi Dvmeli'yle iyisin? Ben giderken herif defterini drmeye hazrlanr gibiydi. Elektrik davas, dostum. Ona bir gece lambas yaptm. Bok deliini aydnlatmas iin, diye ekledi Ange. Burada aktan sz etmek iin toplanmadk. Pauio'-nun bu szleri kafadar da kahkahaya bodu. Beni yanna almas iin ona ne syleyeceksiniz? Belloni hi dnmeden, Bir yolu var, dedi. Senin pezevenk olduunu syleriz. Herifin d bu. Yani Paris'te bir ecinseller kulb filan m ilettiimi sylemeli? Nasl istersen. nemli olan senin serseri takmndan olduun, politikayla ilgin olmadn iyice anlamas, herif politikaclarn can dman. __ 103 __ ^ | ^o ^^^ Bu garip kampta yetkililere uzatlacak en etkin tavsiye kart, dolu bir sabka fii oluyordu. Dede ayaa kalkarken, Bu akam ona aarz, dedi. Hadi acele edin, neredeyse an alacak. Sen de Paulo ilalarna dikkat et, nk Dvmeli pezevenk olduunu bilse bile, seni Ramsauer'in

ellerinden koparacak gce sahip deil. Hadi imdi bir gzel uyu, yarn iin yryp yrmediini anlatrz. Olup biten Paula'yo aka geliyordu, oysa kafadar kendilerinden emin grnyorlard. Gerisi slfamit-lerin etkinliine kalmt. Paulo pabucunun iine saklad poetten kard iki hap hemen azna att. imdi yaplacak bir ey kalmt: Uyumak, rty iyice kafasna ekip terlemek. Aslnda bugn dizinin ii ve krmzl azalm atei de biraz dmt. Mthi de at. Elinde sprgesiyle Daniel'in nnden getiini grnce seslendi. Hey, hastabakc! u dereceyi versene bana. Ateim azald galiba! Daha vakti gelmedi aslanm. Daniel koca ovucunu hastasnn alnna dayad. Ama sabaha gre daha az ateli olduunu fark edince, Haklsn be, bir baksak fena ol--maz, diye dereceyi uzatt. Ate otuz dokuzdu. Gecenin bu ilerlemi saatine, ziyaretilerin verdii heyecana ramen otuz dokuz, yksek ate saylmazd. Sabah gzlerini atnda nce kendini kuzeyde sand. Tepeden trnaa pslakt ve yordu. Gece terlediinden gmlei, amarlar sklacak kadar yat. Dokuz saat aralksz uyuduundan kendini bir ty kadar hafif hissediyordu. Ah! Bir derece gelse, sanrm artk bitti, iyiletim. Yataa oturup topuunu ar ar kna yaklatrmaTnel F : 13 r- 194 yi denedi. Mucize Paulo biraz daha zorlad. Gerekten en ufak bir ac duymadan iki dizini de ayn ekilde kvrabiliyordu. rtsn att gibi dizlerini kyaslamaya giriti, grnte ikisi de aynydlar. Az sonra derecenin otuz yedi buuu amadn gren Daniel de, Mucize, diyordu. Hemen gidip doktorlara haber salaym. nanamayacaklar, aslnda ikisi de senin iin epey kayglanyorlard. Paulo uslu uslu doktorlarn gelmesini bekledi. Onlar da mucizeyi grdler. Ac da, ate de yok olup gitmiti. lk konuan Polonyal Jerome oldu. atm kaldm. Dn berbat bir mafsal iltihabn vard, bugn hibir eyin yok. Ka slfamit aldn? Alt, ikier taneden kez. Bu olamaz, slfamitlerin etkisi ge olur. Yok dostum, senin dizin kendi kendine iyileti. Yzde bir rastlanan bir ans. Ne zaman kmak istersin? Hemen, doktor. Paulo kendini tutamamt. Olanaksz, dedi Jaryk. nce Ramsauer'in grmesi gerek. Az sonra vizite iin geldiinde dizinde kompres olduunu grmeli. Yoksa sayn binba kzar. Yemekten az nce Ramsauer nnden geerken bacan iyice at. Kamyla kompresi yere atan Oberorzt, Dizin nasl bu sabah? diye sordu. Fert'g, iyileti, dedi Paulo. Kompresse gut. Kompres iyi geldi. DarUke schn vJei, Doktor. Paulo'nun ileri gittiine hkmeden Jaryk szn kesti Bu adam iyilemie benzer, Oberarzt. Herhalde kompreslerden... Eer siz de uygun grrseniz akam kartalm. Jo. Scfmelf. Evet abuk. Schtell, hem de nasl! Ramsauer'in kz izni vermesinden bir saat sonra Daniel, Paulo'ya D6de'den bir pusula iletiyordu, i tamam. 195 Dvmeli seni kendi blouna ald. Yoklamadan sonra sent bulacam. Kd yrtan Daniel, Haydi, kalk ve yatan dzelt, dedi. Seninle birlikte kuzeyden gelen ihtiyar bu yata alacak. Paulo zavally oktan unutmutu. Heyecan dolu bu iki gn srasnda unutmas olaand, ama Joel'e arkadann burada olduunu haber vermemesi balanr gibi deildi. Daniel bir baka hastabakcnn da yardmlaryla ihtiyar militan byk odaya geirdi. Adamcaz artk ayakta duramyordu. Paulo'yu canlandran gney havas onu hi etkilememiti. Paulo bir an nce yoklamann yaplp Dede'nin kendisini almaya gelmesini bekliyordu. Yatanda yatan ihtiyar grmek tm neesini karmaktayd. Bu morgdan bir an nce kurtulmalym.

Ayn anda kap ald ve bata Dede Menard olmak zere bir sr plak kafal ieri dald. Neyse, elveda' revir! ON YEDNC BLM Dede'yle Ange, Paulo hakknda kim bilir neler anlatmlard ki, Dvmeli onlar kaplarda karlad. Sanki bir baka blok efinin kuunu karmasndan korkuyordu. Kamm hier, pezevenk. nc bloa hogeldin, dedi Paulo'ya. Paulo revirle nc blok arasndaki yirmi be metreyi utana skla alm, Ded6 Menard'la Angel'in arkasna snarak ekine ekine yrmt. Dvmeli'nfn bu tavrn grnce doruldu, ahlkszln bakenti Hamburg'un bu en byk putunu d krklna uratmamalyd. Seiam Karl, beni blouna aldn iin teekkrler. Dvmeli srtna bir aplak indirerek, Gel benimle, dedi. Yazcm numaran alsn. efin odasna giren Pauio neredeyse aknlktan kk dilini yutacakt. Bir grup plak kafal, zerinde patateslerin kzard sobann etrafna sralanmt, masann etrafnda oturanlar, esrarkeler gibi, bir sigaray elden ele dolatrarak nefes ekiyorlard, yatan stne kmelenmi be alt gen de bir eyler tkmyorlard. Btn bunlar masann bir ucunda bilek greine tutumu iki i gzetimcisi kaponun gzleri nnde oluyordu. Dede Menard haklym, Loibl ... Pass'da ok ey deimiti. ef girince herkes ayaa kalkt, ama kimse Mauthausen usul esas durua gemedi, bu daha ok, emrinde-kileri rahat ettiren, babacan Dvmeli'ye gsterilen bir yaknlk belirtisi gibiydi. Etrafa bakmadan yazhane niyetine kulland masann bana gelen Dvmeli, Paulo'yu yanna ard. Rapportfhrer'in yanndaki yazcm gelene kadar biz de biraz gevezelik edelim. Ayn anda konuuna bir para ekmekle, ii ya ve domuz sucuu dolu olan bir taba uzatt. A msn arkada? ekinme, yemene bak. Dvmeli'nin zel tercman yanlarna gelince, Paulo hemen adama dnerek, nce efe yemek iin teekkrlerimi bildir, dedi. Ve haziran aynda ona, ofrm diye yalan sylediim iin zr dilediimi de. Pezevenklikle geindiimi sylemekten utanmtm. Hem tnelde bizim meslekten olanlara ihtiya duyulduunu sanmyordum. Tercmann szlerinden sonra kopan kahkaha Paulo'yu rahatlatt. Anlalan iyi bir puan almt. Dvmeli iki bklm olmu, kahkahadan krlyordu. Sonunda kendini toplayarak tercmann kulana eildi ve Ona yanldn syle, dedi. Pezevenklik burada en geerli meslek. Bana baksn yeter. Benim sayemde yryor bu tnel, iileri. 197 -SS'leri, hepsini ben altryorum. Sosisler, sigaralar, ekmekler hep Karl'n blouna yayor. Paulo frsattan istifade on santimlik bir sucuk para-; sini ekmeksiz yutuverdi, sonra do aktrmadan efin ban alp bir ekmek parasna ya srmeye koyuldu, Kari tercman drtt. Adn sor unun. ': Tercmandan hzl davranan Paulo, Chastagnier, dedi. Ama Montmartre'da buna Paulo derler. Dvmeli epey etkilenmiti. ; Montmartre, schn. Blanche alann bilir misin? Anlatsana. ,; Tabii bu koca put iin Paris, Montmartre, kenefleri > kar klnda dolasanlaryla nl Blanche alanyla noktalanyordu. Blanche alannda i yok artk, dedi. imdi i gece kulplerinde halloluyor. Savatan sonra konuum olursun Kari, seni oralarn kral yaparm. Kari bu nezakete aynyla karlk verdi. Bunu bilseydim seni kuzeye yollamazdm. Ama artk seni brakmam, Paulo. tiraf etti alak! Paulo alt ayn intikamn almak amacyla koca bir dilim ekmei kapt gibi yalamaya balad. Ama kt antlara dalmaya ne gerek vard. Gneye dnm, koca reisle yaknlk kurmu, onun masasnda konuk olmu, yiyeceklere ve umutlara yumulmutu. Belloni'nin fikri gerekten dhice bir bulumu! Yazcnn geliiyle Dvmeli de ciddileti. Schreiber, yeni bir adammz var. Numarasn al ve onu betonculara ya da marangozhaneye yaz, tnele verme, ak havaya ihtiyac var. Jawohl Blackcrttestes, diye karlk veren yazcnn baklar aknlk doluydu. aran sadece o olmam, odadakiler de gevezelii brakp kuzeyden gelen bu sra merakla bakmaya balamlard. Paulo bu yldrm akna bir anlam veremiyordu. Dvmeli yazcya; emirler yadr, "IQQ ., I9O ~^ may srdryor, gzdesini tepeden trnaa donatmak istiyordu.

Git depodan ona yeni bir takm giysi bur. Ceket, pantolon, i amar, gmlek, kep. Bulursan ayakkab da al. Sonra Paulo'ya dnerek ekledi. Blouma layk olman istiyorum. Soyun. Paulo bir an duraksad. Sakn bu yaknln altndan bir apanolu kmasn? aka maka derken on bee yakn tann nnde bekreti kaybetmek de vard! Haydi soyunsana, diye steledi Kari. Anadan doma, kuzeyin bitlerinin bloumu istila etmesini istemiyorum. Bu szleri son derece nazik bir ekiide, deta fsldayarak sylemiti. Paulo bu kez efin, orasn burasn grmek amacnda olduuna iyice inand. Bama bu bely Ange sard! Nasl syrlacam bu iten? Zaman kazanmak iin, Akam epey serin, dedi. Yazcnn yeni giysileri getirmesini bekleyeyim. Dvmeli soyunmak iin bunca nazlanmann nedenini anlayamamt. Soyun dedim, diye serte kt. yorsun sobann yannda dur. Haydi bakalm! stelik kn on be kii izleyecek! Bir saate kalmadan tm kamp olan biteni renecek. Paulo iinden Ange Belloni'ye sve sve soyunmaya giriti. Belki de Dvmeli onun sska, iskelet gibi vcudunu beenmezdi! Paulo gsn kertiyor, dizlerini skyor, kollarn sallandryor, arpk urpuk grnmek iin elinden geleni yopyordu. Aslnda bouna zlyordu. Dvmeli iri yanlardan holanmazd. O ufak tefekleri, 1.60'lklar tutuyordu, ok gemeden pembe yanakl, ufak tefek, sarn, Lksemburg'lu sevgilisi de odaya girdi. KaTn tm ilgisi o yana yneldi. Sonunda giysiler de geldi. Paulo yeni izgili giysileri^ .198 ni alrken, Dcrrke schn, Chef, demeyi ihmal etmedi. Bu kez Belloni'nin neden bunu on i>ir ay nce akl edemediine hayflanyordu. KaTn Lksemburg'lu dostuyla fkrdamasndan ya-; rarlanan Paulo, yatmadan nce sobann evresinde snmaya alan teki mahkmlara kart. Neredeydin ahbap? Seni ld sandk. Kuzeyden nasl kurtuldun? Zor muydu oralar? Kuzey bir kamp deil, bir yatakhanedir. alrsn, yatarsn, sonra tekrar alrsn, tekrar yatarsn. Bunun dnda bir ey yok, ha buradakilerin yars kadar yemek, iki kat da dayak yersin. Alt ay boyunca hibir ey grmedim, vurulanlarn dnda hibir olay olmad. Kuzeyin lafn bile etmeye demez. Gece iyice bastrdndan gecikenler alelacele ieri dalyorlard. Yeni gelen bir grubun iinde Ange ve Joel'i grd. Grte Nocht Chef, diye selam verip tyerken, Kari, Joel'e bast tokad. Sonra da Paulo'nun etrafndakilere giriti. Paulo da ister istemez kafasn korumak iin kolunu kaldrmt. Aslnda1 bu davran hi de ho deildi. Dvmeli ard, hatta alnd. Bu pis heriflerin odam kokutmasn istemem. Buras Kari ve Karl'n dostlarnndr. Paulo'nun Karl'n dostlar arasnda yer ald artk iyice belli olmutu. Ar ar kalkp kapya, dolaysyla sobaya yakn olan yatana gitti. Minderin zerine uzanrken, bu kskanlara pek gvenmemeli, diye dnmekteydi. Sabah, tnele trmanrken kendini epey formda hissediyordu. Tam ie giderken, Dvmeli yemek anan kontrol etmek bahanesiyle iine domuz ya sokuturuvermiti. Gk masmavi ve rzgrszd, saat dokuza doru gne kard. ilk gnmde byle iyi bir havaya toslamak da pek gzel, diye sevindi Paulo. Beton karma makinas hemen gzne arpmt. Hem de biri tnel giriinin sanda, biri solunda olmak zere 200 iki tane vard. Herbirinin banda onbe kii alyordu: Bata bir kapo, kum ve imento torbalarn tamak iin drt kii, kovalarla su tayp alete boaltmak iin iki kii, iki kii krekle kartrmak iin, geri kalanlar da betonu el arabalarna doldurup tnele tamakla grevli olanlar. Eskilerden Marcel yanma yaklaarak, Sen benimle gel Pauio, dedi. Anlalan ustaba oydu. Sen ne i bilirsin? Hi. Ama u el arabalarn hi sevmem. O zaman kartrmaya katl. Yorucu deildir. yi. Yedek kapo geimliye benziyordu. Herhalde Dvmeli ona da iki kelime fsldamt. Kartranlardan biri de u kurnaz Belloni deil miydi? Hah! dedi Paulo, Dede'yle sen revirde fazla konumadnz. Artk rahata konuuruz.

Senin kman bekledik. Ama nce sen Dvmeli'yle aranda geenleri anlat bakalm. ler iyiye benzer. Eh, artk bize de bir teekkr edersin. Fevkalde, saol. yi ama, neden siz revirden kar kmaz toz oldunuz? Dorusunu istersen, biz bu iin yryeceinden pek elmin deildik. Karl'n gazaba gelip sopa atmasndan korktuk. Bravo dorusu! Neyse olan oldu. u halime bak tepeden trnaa yenilendim, karnm tka basa doldu, stelik bana admla hitap ediyor. Ama bana soyunmam sylediinde korkmadm desem yalan olur. Ange kkrdamaya balad. Paulo devam etti. Neyse ki olan geldi de bizi unuttu. Tanr akna sen ona neler sylemitin? Hi. Senin de put olduunu sylemitim. Nee? Evet, put, hem de ba put, yani Paris'teki en byk o biimler kulbn ilettiini syledim. yi ama bu zrvalara kand m? yleye benzer. Tabii bu arada onun kiiliinden, ynetiminden ne kadar etkilendiini, savatan sonra kulbn yeniden dzenlediinde onun gibi bir yneticiye gereksinme duyabileceini de eklemeyi unutmadm. Ha, imdi anladm, dedi Paulo. iyi ama bu apal gerekten savatan sonra byle cancier olacamz m sanyor? Oysa onu ne sprizler bekleyecek. Hem de ne sanmak, yalnz o mu? Bu akam greceksin, tm bloklarda bu byle, Eddy, -Max ve zellikle Ne-unoeil. Herifler neredeyse kontrat imzalayacaklar. Aaa, inanlr gibi deil, yahu herifler bize aylardr kan kusturdular, imdi nasl byle dnrler? Dur bakalm, kan kusturma fasllar bitmedi ki, serserilerle olanlar kar, geriye yzlerce dayaklk adam kalr, bunlar tekiler iin de sopa yerler. Kyllerle fabrika mdrleri onlar ilgilendirmiyor. almaktan nefret eder byleleri. Bunlar yeralt dnyasnn adamlarna gveniyorlar ve onlar bol bol besleyip hrpalamyorlar. Belloni blok eflerinin yardmclarnn listesini karrken Paulo garip bir duyguya kapld. yle ya, bir yldr erefini korumu, temiz bir isim yapmt, imdi birden bu deiiklik neye? Ange bunu dnmemi olmalyd. Paulo szn kesti. Bak Ange, bir iki gn sonra karnm iyice doymu olur, sen de gidip Dvmeli'ye durumu anlatrsn. Bu profesyonel irkeflerle bir sepete konmak houma gitmedi. Paulo'nun teklifine aran Ange, syleyecek sz bu-; iamad, yanl iitmi gibi arkadann yzne bakakald. Aldrma Ange, dalga geiyorum. Aslnda son derece ciddiydi syledikleri, ama iki lokma fazla yemek ar basmt. Belki alalmadan yararlanmann da bir yolu olabilirdi. Ange bunu bilirdi herhalde! Bak Ange, ben kuzeye yollandmda senin durumun da hi parlak deildi, Dvmeli'yle nasl baa ktn? Re^ 202 r-, revirde, sonra anlatrm demitin. ok basit dostum, dediin gibi direndim ve sonunda Dvmeli bkt. Paulo'nun tam olarak inanmadm sezen Ange ayrntlara geti. Dorusunu istersen imdiki olann ona ben buldum, bundan ncekini de. Yamdan mdr nedir, bu genleri ekiyorum. ocuklar genliklerini kskanan ihtiyarlarn kendilerini itip kakmalarndan bkp bana geliyorlar. Dvmeli de bunu fark etti ve bar yaptk: Glckler, bol yemekler, masasnda oturmalar. Hem sonra Dvmeli'yi elendiriyordum da, ona Paris argosunu retiyorum, benden vazgemez oldu. Peki, tekiler ne dnyor? Bozulanlar oluyor mu? Bata ok vard ama imdi epey azald. Bir iki ihtiyar keinin dnda kimse aldrmyor, Loibl'da kskanla yer kalmad artk, en byk deiiklik de bu. Bak, u iko patates Marcel bile bir saattir ene almamza gz yumuyor. Aslnda bu gz yummann nedeni imentonun gecik-mesiydi. Nitekim gelir gelmez yardmc kapo konumalarn kesti, Paulo'ya dnerek, Belloni sana ne yapacan anlatr, dedi. Sakn ok imento koyma, torbalar sayldr, hem betonumun bozulmasn da istemem. Betonuymu, hini dedi iinden Paulo. Bu herif belki put deil, ama onlardan daha aalk. Herifin dedii gibi is pek yorucu deildi, Ange'la Paulo, iki krek arasnda konumalarn srdrebiliyorlard. Ya savatan ne haber? diye soruyordu Paulo.

Sonun yaklat beJli, ama tam olarak ne olup bittiini kestirebilmek zor. Dedikodular SS'ler kanalyla kapo-lardan geliyor. Birgn bakyorsun, daha yirmi yl buradayz diyorlar, ertesi gn kafay buldular m bambaka konuuyorlar. Amo her ey o .denli kark ki. Bir de sivil Yu-goslavlar var, onlar da havadisleri partizanlardan toplu203 yortar ve olaylar kendi istekleri dorultusunda abartyorlar. En iyisi benim gibi yapp tka kulaklarn. Zaten alt aydr kuzeyde kulaklarm tkal gezdim. Ama burada zgrle yakn bir hava var. Belki haklsn, ama ben d kurmaktan holanmam. Eer doruya yakn bilgiler edinmek istiyorsan Dede'ye bavur. Bana bilgi vermekten kamyor, ok konuuyor-muum. Onu sktr, sen belki becerirsin. O bunlar nereden reniyor? Yemin et! Sz. Hadi anlat. Peki. Emin deilim ama Dede artk paralardan bir radyo yapm galiba. Hi amam. Ama bu sylediin ok nemli. Ben bir ey sylemedim. Emin de deilim, bana yle geliyor. Git Dede'yle konu, belki sana syler. Baka bilenler de vardr herhalde! rnein? rnein Joel ve komnistler. Ama onlar da ok kat herifler. Proleterler ve direniilerin dnda kimseyle ilgilenmiyorlar. Burjuvalar ve DeGaulle'clerden de ekiniyorlar. Dede onlar etkiliyor, nk ocuk onlar kadar Nazi dman. Bana burun kvryorlar, ben de onlar takmyorum. Aslnda Paris'i Almanlar yerine Ruslar igal etse durum daha parlak olmaz. Ange'in szleri gerekten uzak deildi. Aldrma Ange, dedi Paulo. Ben buradaym ya, artk her ey deiir. Biraz kilo alaym, kendi direniimizi kendimiz kurarz. imdiye dek ikimiz iyi dayandk, bundan sonra da syleyecek szmz olacak. Bu akamdan tezi yok Dede'yle konuacam. Komnistler bana vz gelir! Onlar bizi istemezlerse ne yaparz, biliyor musun? Ne yaparz? Biz de tyeriz. Bo bulunan Paulo arkadann moralini ykseltmek iin ilk aklna g'eleni syleyivermiti, ama szleri etkisiz kalmam, Ange aknlktan elindeki krei drmt, Hi deilse deneriz, dedi Paulo. Her zaman buna karydm, ama anlattklarna baklrsa koullar bir hayli deimi. Kar eridi, bu konuyu yeniden ele alabiliriz. ki saate yakn bir sredir kimse onlarn bulunduu keye gelmemiti, bu da disiplinin ne denli lakalatn gsteriyordu. Dede'yle Joel'e de danrz. Tandm kadaryla onlar da gidicilerdendir. Ange'n yz glm, Paulo'sunu bulmutu. Kahkahay basarken, Tam zamannda geldin, ben de epey hamlamaya balamtm, dedi. iko Marcel'in czr czr sesi keyiflerini kard. Dalga geeceinize biraz alsamza. Sizin yznzden gecikiyoruz, on dakikaya kalmaz Mezar Kakn tepemizde bitiverir. Paulo'nun varlyla kendine gveni artan Ange, Kapa eneni, gemii boMu, diye dayland. leri gitmiti. Ya, madem yle kk bey, al el arabasn, ancak gidersin. Brak onu canm, diye mdahale etti Paulo. imdi hzlanrz, betonun da gecikmez. Ama eritsiz kapo laf dinlemek istemiyordu. Ange Belloni'nin elindeki krei kapt gibi, suratna doru sallayarak, imdi hzlanmak ie yaramaz, dedi. Benim makinem sizin keyfinize gre ayarlanmaz. Hadi al u arabay da tneldekilere beton ta bakalm. Bir daha sefere baban yanda bir adamla nasl konumak gerektiini renirsin. Amma posta koydun ha babalk, anladk, gidiyoruz. Yemee a'ek daha ldrecek iki saat vakti vard Pau-lonun. Belloni'nin yerini ay kadar sevimli bir Rus almt. Ama Ange'n szleri onu ylesine heyecanlandrmt ki, iki saatin nasl getiini bilemedi.

Yemek srasnda Angela birlikte Joel'i kstrdlar. De-de'nin radyosunu haber alna ok aran Brtanyal nce bilmezlikten geldi, ama sonunda, Evet, doru, diye onaylamaktan kendini alamad. Ama yalvarrm, susun-Hele sen Ange, etrafnda dnenip duran olancklara sakn azndan bir eyler karma. Bir duyulursa, Dede de, bunca emeklerimiz de yanar. Hangi emekler? diye sordu Paulo. Kapolarn, jandarmalarn, hatta SS'lerin morali zerine alyoruz. Alman radyosuna inanmyorlar, ama teki radyolara kulak vermek de arlarna gidiyor. Dede, Lozan' dinlemeyi baard, hemen her akam bize son havadisleri yetitiriyor, biz de gereken yerlere yayyoruz. Bunlar oradan buradan Almanlarn kulaklarna ulayor, nereden ktn anlayamyorlar. Organizasyonumuz kusursuz, kimsenin bir eyden kukuland yok. Ange'la sen nereden rendiniz? Yemin ederim kimse bir ey sylemedi, diye sze kart Ange. Ama benim gzm etrafta fr dner, sizler de iyi numara yapamyorsunuz. Bu sonuca tahminler yaparak ulatm. Joel, Belloni'nin gzlerinin iine bakarak Haklsn, dedi. Hi ihtiyatl davranmyoruz. Ama senden de, Paulo'-dan da bu srr saklamanz istiyoruz. Yine de arkadalarma bu srr sizin bildiinizi sylemek zorundaym. Hafiften sinirlenmeye balayan Paulo, Arkadalarn kimler? diye sordu. Joel bir sre durakladktan sonra, Dostlarm, Loibl'-m direniileri, diye karlk verdi. Bir hayli olmallar. Ange'n numaranz akmasna amamal. Tersine saymz bir hayli az, ama yava yava emberi geniletiyoruz ve umarm sizler de katlrsnz. Harekat balaynca herkese gerek duyacaz. Arkadalarnn ciddi tavr Ange'la, Paulo'yu etkilemiti. Onlara Byk Gece'den, Harekt Gn'nden sz ediyordu, stelik eski beden retmeninin hi de aka* yapar gibi bir hali yoktu. Korkutucu ayrntlara geiyordu: ...ideolojik farkllklara bakmakszn bir komuta grubu oluturduk. Size buna kimlerin katldn sylemeyeceim, ama komnistlerin ounlukta olduklarn tahmin edebilirsiniz. nsiyatif onlardan geldiinden, stelik partili Polonyal ve Ruslarla iyi ilikiler rmde olmalar sonucu dsardaki partizanlarla da temas kurabildiklerinden bu normaldir. Bu koullar altnda harektlarn ynetimini onlara brakmazlk edemezdik. Duyduklar Paulo'yu adamakll artm, komnistlerin eylemin yrtlmesini ellerine geirmi olmalar cann skmt. Sana gelince, Paulo, diye srdrd konumasn Joel. Dvmeli'den- kopardn fazla yiyecekler ve baka ayrcalklar konusunda hi kayglanma. Eer bunlar gszlerle paylarsan kimse sana yan gzle bakmaz. Dmandan ne kopara bilirsek krdr, yle ya da byle, farketmez. Ceketinin altndan domuz yal ekmeini karan Paulo, yleyse paylamaya hemen balayalm, dedi. Hadi Joel, al yarsn, biz de Ange'la geri kalann blrz. Bu akam umarm Kari bana bir tane daha verir. Joel sandvie kararsz gzlerle botoyordu. Hem almak istiyor, hem de az nceki szlerinin yanl deerlendirilmesinden ekiniyordu. Paulo glerek bu zor duruma bir son verdi. Hadi canm, fazla titizlenmene gerek yok, zaten sabahtan beri bunu seninle paylamaya kararlydm. Hadi, abuk ye, iba saati getdi. Yemekhaneden knca Paulo eskr alkanlkla tnele doru yrd, Hey Paulo, diye seslendi Ange. Akln nerede? . Geri dnen Paulo, Joel'in sylediklerine takld kafam, diye karlk verdi. Ne dersin? Bunlar beni rktyor. Dorusunu istersen beni de. Bence Yugoslavlar kampa saldrmadka bunun gereklemesi olanaksz. Joel bu k'onuda birey sylemedi, savan gidii hakknda da. Bu akam Dede'yi konuturmaya bakaym. Senin fikirlerin bana daha yakn geldi, Paulo. Hangi fikirlerim? Tymek, canm. Doru ya! Unutmuum. Evet, tymek, bunlar g!bi toptan savamaktan daha az tehlikeli. Yine a'e bizi kendi cephelerine kabul edip etmeyeceklerine bakalm. Beton dolu arabasn srmeye alan Belloni, Kabul etseler bile bu beni amyor, dedi. Komnistler de bir bok deil.

Paulo tnelin kara aznda kaybolana dek arkadann ardndan bakt. Aksam Ange'la birlikte ykanma yerinin arkasna, Jo-el'le bulumaya gittiler. Beden retmeni, Paulo ve arkada ok ey bildiklerinden onlar da rgte almak istemi, ama komnistler kar kmlard. Bizim cephede serseri takmna i yok, demilerdi. Chastagnier'ye ve arkadalarna gveniyorsan, konumayacaklarna dair sz versinler, ama onlar aramzda grmek istemiyoruz. Sonu olarak ykanma yerinin arkasnda yalnzca Joel'le Dede Me-nard vard. Paulo ve arkadan kzdrmamak iin iki Brtanyalf, komnistlere bu konuyu atklarndan ve reddedildiklerinden sz etmediler. Ama suratlar aslmt. Hava Dede sayesinde yumuad. Seni gidi kk sinsi, dedi Ange'a. Simdi de kaplar dinliyorsun, ha? Ama sen de baka eyleri dinliyorsun, diye atld Paulo. Hem seninkiler daha ilgin. Son havadisler nasl? Benim bir eylerden haberim yok, hl Stalingrad'da kaldm. Dede bir kahkaha patlatt. Stalingrad tarih oldu, arkada. Ruslar imdi Kiev'de. Almanlar ekile ekile sonunda kendilerini anayurtlarnda bulacaklar. Benim tneldeki barakama urarsan, sana bir ey gsteririm, daha iyi anlarsn. Joel, Bugn Lozan' dinledin mi? diye sordu. Hayr, bir trl yalnz kalamadm. Ama yaknda Londra'y bulacam. Paulo bu heyecan dolu Dede'yi, kat grl prensip adam Joel'e ye tutuyordu. Anlalan bu sempati karlklyd. Az nce bulutuklarnda Dede iki serseriye yemin ettirmek yerine, olay son derece basit bir ekilde anlatmt. Madem bu ii rendiniz, aznz sk tutmakta yarar var. Almanlarn kulana gelebilecek bir fslt, sizin kanalnzla bana kadar ulaabilir. imdi de yoldalar rahatlatmak iin bana sz verin bakalm. Neden Dede, Paulo''ya bu kadar yaknlk gsteriyordu? Gneye dndnden beri ona gerek bir dost gibi davranm, doktorlara bavurup slamitler verdirmi, Dvmeli'yi tavlayp kuzeye gnderilmesini engellemi, imdi de bu son durumda onlara gvenini aka gstermiti. Dede'nin kendi burjuva renci evresinin tmyle dnda- olan bu Parisli kabadayya kar bir zaaf duyduu apakt. Paulo'nun azndan kan her sz, durum ne kadar ciddi olursa olsun, kk renciyi kahkahaya bouyordu. Sonunda sklan Joel oldu. Kesin beyler. Buraya dalga gemeye gelmedik. Ne yani, dostumun anlattklarndan sonra alayacak mydk, dedi Paulo. Kuzeye yollanrken Moollar grnce, Almanlarn Pekin'e ulatklarn sanmtm, oyso bugn yuvalarna doru ekildiklerini rendim, izin ver de biraz yzm glsn. Sahi, kuzeyde Almanlarn ekildiklerinden habersiz miydiniz? diye sordu Dede. Eh, dostum, sana alt aydr tm olan bitenleri anlatmaya kalkarsak, gece yarsna kadar bitiremeyiz. Kabataslak syle. Bu meret daha ne kadar srer? En fazla ay. Bilemedin yaz sonu. Ama gelecek kn savala gemeyecei kesin. yi ama nasl bu kadar emin olabilirsin? Savan ne lemde olduundan habersizim. Bak canm, dedi Dede. Sana1 ksaca zetleyeyim: Son Alman da Afrika'dan ekileli epey oldu. talya daha Alman dolu. Ama Amerikallar, ngilizler, hatta Franszlar da orada. yi ama talya burnumuzun dibinde deil mi? Tam yambamzda, dedi Ange. lk kez konuuyordu. Ama oraya varana dek karl dalar amak gerek. svire radyosuna baklrsa mttefiklerin ilerlemesini engelleyen de bu dalarm, dedi Dede. Daha baka neler renmek istiyorsun Paulo? Her eyi. En nemlisi kartma, bugnden yarma bekleniyor. Bu, Hitler'in sonu olacak. Dou'dan, batdan, gneyden, hatta buradan, Yugoslavya'dan bile sarlm olacak. Belki tnelimiz o zaman baka bir ie yarar. Sevinle kayg arasnda bocalayan Paulo, Savan buralara da urayabileceini sanr msn? diye sordu. Mutlaka, bir milyona yakn Yugoslav partizan dalarda bekliyor. efleri Tito, Avusturya'ya girmek isterse, yollar buradan geecek. Almanlar stratejik tnellerini bize kazdrrken bu olasl hi

dnmediler. Beyler, galiba biz bu ii kendi yararmz iin yapyoruz, bence bouna yi-tirmedik burada geirdiimiz bir yl, belki tneli hzlandrTnel F:14 makta do yarar vardr. Fazla ileri gitme, dedi Joel. Bunlar hep varsaym. Bu tnel Yugoslav direniini bastracak panzerlerin gelmesine de yarayabilir. Biraz sabredip imdilik almalar ar yrtmeli, hatta arasra da baltalgmal. Akam kmt, drt arkada ayrldlar. Hepsi ayn bloktaydlar, ama bir arada grnmeleri dikkati ekerdi. nce tek bana Joel gitti. ki dakika sonra Paulo'yla An-ge mutfak tarafndan bir tur atarak onu izlediler. Admlarn hzlandran Pauio, Seni tanyamyorum, Ange, dedi. Btn gece hi azn amadn, oysa ne ilgin konulardan sz ettik. Hemen hepsini biliyordum. Peki, bunlar seni sevindirmiyor mu? Sen de Joel gibisin, suratn hep ask. Kayglym, Paulo, hep son anda bir felketin olacandan korkuyorum. Beni dinle Paulo, en iyisi tymek. tmsn sen. Hi riske girmeye deer mi? Bence en iyisi imdi yiyip iip kilo almak, bol yemek, az alma. Sanki Paulo'nun kafasndan geenleri anlam gibi, Dvmeli de ban pencereden kartm, srtyordu. Eh! Yemek demek, Kari demekti! ON SEKZNC BLM Paulo bir haftada gneyin havasna giriverdi. zinden dnen bir kapc gibi saa sola sorular yadrarak, savan, Dede Menard'n sand gibi , olmad, be ayda bitip bitmeyeceini soruturdu. Mahkmlarn ou ayn kandayd, ama ihtiyattan ya da batl inanlardan olsun, tarih sylemekten kanyorlard. Soruturmalarna herkes, Kendimi Fransa'da bulunca savan batiine inanrm, karln veriyordu. Paulo bir yandan da kafasn, yeni yiyecek kaynaklar bulmaya zorluyordu. Kamp snrlar iinde her yol denenmi saylrd. iler arasnda dolanp duran sivil Avusturyal ve Yugoslavlarm cirit att antiye kalyordu geriye. stelik siviller artk tneli kullanmaya balamlar, otomobile atladklar gibi en yakn Avusturya kenti olan Klagenfurt'a alverie gidiyorlard. Snrn her iki yakasnda oturanlar kendilerine bu kolayl salayanlara kran duyuyor olmalydlar. Deliin iinde alan ansllar herhalde bu gidi geliten yararlanmann yollarn bulurlar, diye dnyordu Paulo. nce, tekrar tnelin iinde almay dnd, ama sonra vazgeti; kapc kulbesi gibi, gney giriinin tam yanma konduruluvermi betoniyer, iliki kurmak iin hi de kt yerde saylmazd. Ange de ayn kandayd. Biz burann krallar olacaz, sivilleri kolayca tavlarz. Hi ekinmemeli. Herifler dravalar nereye koyacaklarn bilmiyorlar. Biraz gayret etsek bir ttnc dkkan aabiliriz. Ben de sana ayn eyi teklif edecektim, dedi Paula. Sigara stoku burada banka hesab yerine geer. Sonunda sigara avna kmaya karar verdiler. Biraz para yaptk m, Pepe'den bir iki di satn alrz. Bu havalide birka gram altnla bir pusula ve da ayakkablar almak iten bile deil. Yugoslavian mutlaka altn Alman markna ye tutarlar. Yine baladn! diye szn kesti Paulo. Sana ka kez olaylarn gidiini bilmeden d kurma demedim mi? nce kilo almaya karar vermitik, unuttun mu? Sigaralar da buna yarayacak. u haline bir bak, sskack gsnle yedi aylk domulara benziyorsun! Epey bozulan Ange, Ben hibir zaman iman olma 212 -^ dim, dedi. stelik, buradan tyebilmek, dalara trmc bilmek iin hafif olmak gerek! Kuzey cehenneminde yaamam olan Ange, arkadann her eyden nce biraz soluklanmak istediini, yeni bir sorunun yaamn zorlatrmasndan ekindiini anlaya-myordu. Tam biraz rahat etmiken bu kez de firar denemelerine girimek lgnlk deil miydi? Karn tok, srtnda yeni giysiler, ii hi zor deil, hava ak ve scak, herkesle dost arkada, eee? Daha ne istemeli? imdi kanann yollarn aramann zaman m?

Haydi, frsat kt ve Ange'la kamay becerdiler diyelim, barut kokulu dalarda ne bulacaklar? Buradaki gibi sakin bir yaam deil herhalde. Yok canm, sigaralar karn doyurmaktan baka bir eye kullanlamazd. Ertesi gn, gen bir talyan olan srcye yanatlar. Vagonlardan bri kt balandndan yardm istercesine evresine bakmyordu. Sana bir el atalm arkada! diye seslendi Paulo. Fransz msnz? diye sordu teki. Bene, iyi, ben de Franszca bilirim, ikiniz de yukar kn, uca gidin, arlk yapn, ben de aadan kancay takaym. Arza abuk giderildi, talyan, Grazte molto, teekkrler, diyerek araca yaklat. Ange kolundan yakalayarak, Hey, gzel ocuk, byle kaamazsn. Bize biraz sigara atsana, dedi. aran talyan bakakald. Tnelde almaya balad-mdanberi ilk kez bir mahkm onunla byle konuuyordu. Genellikle plak kafal sefiller glckler saarak izmaritini atmasn beklerlerdi. Yardm ister gibi saa sola baknd, etrafta ne bir kapo, ne de SS vard. Ah, cctpito! Sigaram bitti! D'otecordo arkadalar. Cebinden kard paketin iinden iki tane ekti. Baksana sen! dedi Paulo. Bizi dilenci mi sandn? Ange, u cimriye verdiklerini iade et. Bu kez talyan gerekten korkmutu. Sivil bir iiye gereken saygy gstermekten uzak bu iki hayduttan bir an nce kurtulmalyd. Sigara paketini Pauio'nun ayaklarnn dibine frlatt gibi, aracna atlad ve ekip gitti. Ange kahkahay basarak, Herif hi de gnlden vermedi, dedi. Paulo, bence bunu yardmseverler stesinden karabilirsin. Sen yle san. Onu haftada, bir paket haraca balayacaz, greceksin tp tp getirecek. yz kilometre te. de lkesi Almanlara bakaldirrken, bu herif alaklarn hizmetinde alyor. Be dakika sonra iki ortak ilerinin bana dnm, hl kkrdayorlard. Kollarnn altnda elektrik kablolaryia tnelden kan Dede 'Menard yanlarna yaklat. Ne o? Ne fkrdayorsunuz? Bir dost edindik. talyan src. Bak bize ne verdi! Ange prl prl paketi karm, gsteriyordu. Makarnacy tanyor musun? Elbette, gnlllerden deildir, ama yine de ihtiyatl olun. imdiye dek 'bize pek hayr dokunmad. teki src bundan da beterdir. Siviller arasnda en tutarl tip Yanko adl Yugoslavdr. Bizdendir o. Paulo bu szlerden Yugoslavm partizanlardan olduunu anlamt. Ama onun asl ilgisini eken adamn ad oldu, Yanko... Yanka gibi. Kz oktan unutmutu. Kuzeyin yolunu tuttuundan beri onu da dlerinden silip atmt. Kzcaz ona drt paket de sigara vermemi miydi? Hey Dede! Yanka kz hl buralarda m? Seni gidi Paulo! Houna gitmiti deil mi? zleceksin, tatile kt, daa gitmi. Hemen yaknda, Almanlarn pek dolamaktan holanmadklar bir yerde. Yani partizanlarn yannda m? Evet, amer sen bunu bilmemi ol, nk kz tekrar gelecek. Dede, Yanka aa, Yanka yukar konuup dururken, Pauio bu kzn kederli gecelerde dlerinde tuttuu yeri anmsad. Ama artk ok ey deimiti, Yanka ne kadar 'harika' olursa olsun, imdilik nemli olan sadece getirecei sigaralard. nk tnel azndaki kk ktlk bekleneni vermemiti. Haraca yanamayan talyan, iki kafadara her rastlaynda suratlarna glyordu. Neyse ki Yanko denen adamcaz iyi km ve arasra yanlarndan geerken onlara bir paket sigara atmaya balamt. Ama yine de stoklar pek azd. Ange sistemli bir biimde, tnele girip kan her aratan istiyordu. Da jandarmalar bile bu dilencilikten kurtulamyoriard. Ama asl numaras Avusturyal gen bir SS'i tavlamas oldu. Gen sava Ange'a arasra sigara veriyor, karlnda da havadis topluyordu. Tabii Belloni sadece kt havadisleri veriyordu... Amerikallar Roma'da... Ruslar Prusya'da... Menard'n radyosunun haberlerini bile gemiti. Akamlar, SS barakalarnda yas tutuluyordu herhalde. Ve bylece Belloni'nin sigara stoku oaldka oalyordu. Bir gn bunlarn hepsini ok nemli eylerle trampa edecekti. ki arkada iyice kaptrmlard kendilerini bu oyuna... Zgaretten, bitte, bitte schoen, Ltfen, sigara, ltfen, glckler, selamlar, dmandan koparlan her sigara onlar neeye bouyor ve saatler inanlmaz bir hzla geiyordu.

Pauio ciddi eylemler konusunda Belloni'ye gven duymuyordu. Ama bunu yzne sylediinde, ocuun kalbinin krlacandan korktuu iin tam konuya girerken sz deitirmek zorunda kalyordu. Ange, ikinci blokta bir kedi olduu gerek mi? Evet, olann biri sivil kamptan kaldrm ve doum-gn armaan olarak Neunoeil'e vermi. Sahi yahu, put ka yana bast? Ne bileyim? Herifin ya ba belli deil ki. Bu da doru, gvdesi delikanl, kafas moruk. Neyse, aslnda daha nemli bir konudan sz etmek istiyordum sano, bilmem fark ettin mi? Neyi? Tnelden henz bir kamyon geemez. Biliyorum. Ne olmu? Bu demektir ki daha buradayz. ok nemli. nk kamyonlarn ve zrhl aralarn buradan geecei gn bizim iin, zurck Mauthausen, demektir.. Yaptmz tnelden bizi Mauthausen'e geri gtrrler. te o gn, tatl hayata elveda. Tatl hayatm, ne biim laf bu. Ben bu haYattan bktm. Olaylar ayn adan grmyorlard ki! Belloni gibi gneyden ayrlmam olanlar, iinde bulunduklar durumu normal gryorlar, ok ar ilerlemi olan gelimeyi fark edip sevinemiyorlard. Hep daha fazlasn istiyorlard. Hattn br tarafndakilerden de hayat gzel bulanlar vard: Universale irketi yetkilileri. Eer herkes ayn evkle alrsa tnel vaat edilen tarihten nce bitecekti. Bu da irket iin ok nemli bir noktayd. Son gnlerde herkes Umiversate irketinden talep edilecek paradan konuur olmutu... savatan sonra elbet! Tazminatlar bu Avusturya irketine epey tuzluya mal olacakt. yle ya, dokuz yze yakn ii, gnde on drt saatten bir yllk alma! Herkes payna decek parann hesabna dalmt... hatta bazlar topluca harekete gemekten sz ediyorlard... davay Limoges'lu avukata verirlerdi. Glmeyin, ciddi konuuluyordu bu konular. Pauio haklyd; paray almay garantilemek iin bu tneli savatan sonra bile tamamlayabilirlerdi. Bilemedikleri tek nokta, Universafe'in demeyi yapm olduuydu. Evet, onlarn haklarn SS'lere demilerdi. Tnel iini alabilmek iin irket kk bir maddeye katlanmak zorunda kalmt: ilerin iMauthausen'den salanmas. Yksek bir cretle tabii, bunun iine iilerin barndrlmas, giysileri, beslenmeleri, salk kontrolleri, sigortalan ve efbet cenaze masraflar da giriyordu. SS'ler btn bunlar stlenmi, fakat Urauersetle'in nakit demesini istemilerdi. ilerin cretleri dorudan doruya Himmler'in kumbarasna gidiyordu. Paulo'nun iinden Ange'a, Etrafna bir bakn hele! demek geliyordu. Herkes mutlu, kapolar, SS'ler, Universa-le'in yetkilileri ve zellikle lkeleri arasnda mekik dokuyan Avusturyallarla Yugoslavian Loibl yolgeen hanna dnd, artk yalnz deiliz, bize bir ey yapamazlar. Sen de neelen, yararlan bundan. Ama Ange'n bu iyimserlik dersini anlad yoktu. Bana bak yavru, dedi Paulo. Zulada ka paketimiz var? Sekiz. Ange'in suratnda bir glmseme belirmiti. Sence bunlar neyle dei toku edebiliriz? Syledim ya... Pepe'nin altn dileriyle, bence en iyi Yatrm. Arkadann keyfi yerine gelsin diye her dne hazr olan Paulo, Galiba haklsn, diye karlk verdi. Yine de-ihtiyarn takma dilerinin ne amala kullanlaca konusunu havada brakt. ocuu fazla umutlandrma-mal, ama kalbini de krmamalyd. Her neyse, tyelim ya da kalalm, yine de sekiz paket pek bir ey saylmaz. imdiki hedefimiz stoku artrmak olmal. Gven bana, dedi Ange umutla. Paulo onu hep byle umutlu ve heyecanl grmek istiyordu. Kafas yine sigara avclna alacakt. Bu arada durum daha dzelir, Ange firar fikrinden uzaklard. Paulo, Loibl - Pass'da kalmaya kararlyd. Kurduu dler bile kampn ve antiyenin snrlarn amyordu. Firar ya da bakaldr dleyenler cehennemin dibine! O bu rahatln tadn karmak istiyordu.

ans yokmu, herkes ayn fikirde deilmi. Bir cumartesi sabah, kalk emrinin biraz gecikmesini umarak, miskin 'l/ miskin yatanda gerinirken, dnya bana ykld. nanlmaz bir haber yatakhaneyi bir anda allak bullak etti. Gece ekibinden birka Rus, SS'in kafasn yararak kamlard. Bir saniyede her ey kverdi. ON DOKUZUNCU BLM Gneyin be yz tutsa tek bir vcut gibi itima alannda sraya dizilmilerdi. Aile raus, herkes dar, Bu szler hibir zaman iyiye iaret deildi, stelik bu kez kapolarn ses tonlar tehdit edici deil, tersine kendileri bile korkar gibiydiler. Anlalan, bata kapolar olmak zere, Ruslarn kan btn kamp deyecekti. Alanda toplanan mahkmlar, torpil yemi bir geminin yolcularna ya da alev alm bir sinemadaki mterilere benziyorlard. lmn soluu enselerindeydi. SS barakalarnda, hatta yolun kar tarafndaki jandarma barakalarnda bile bir kouma, bir tela vard. Kaplardan, pencerelerden, yar plak, yar uykulu, ama eli silhl Almanlar dar frlyorlard. Bu, madalyaya susam gz-peklerden otuz kadarn seen komutan, balarna geerek tnele doru komaya balad. Gidenlerin ardndan bakan Paulo, fkeli gzkmesine karn komutann iin iin sevindiini tahmin ediyordu. Pi-amal keller, tahta tabanl ayakkablaryla bu dimdik dalarda fazla uzaklaamazlar, akama kalmaz enselenirlerdi. Mahkmlar bir soluk aldlar. efin harekt bizzat ynetmesi, ancak dnte hesaplamaya oturulacan gsterirdi. stelik kaaklar yakalam olursa hesaplamaya bile gerek kalmayacakt. u an orada bulunanlarn kafasndan geenler gerekr- 218 ten ok ilgin lmeliydi. Kaanlar yakalanmal m, yaka-lanmamal m? Mauthausen kurallarna gre her kaak iirt on kii kuruna dizilirdi. Peki, ka kiiydi kaak Ruslar? En iyisi fazla dnmemek! nsan av srdke sryordu, gne dalarn ardnda kaybolmutu bile. Baefendi sorumluluu yklenip herkesi barakalarna yollad. Kapdan kacak olan kendi ellerimle boarm, diye de bir tehdit savurdu. Konumak da yasak. Daln, katil srs. Herifin asl amac bir an nce kurmay heyetini toplayp dnte komutann sulamalarna ne karlk vereceklerini hazrlamakt. Sayn Lag^ralteste1 irkefe batmt, kpeklerin kaaklarn izlerini bulmalar iin dua ediyordu. Saatler geiyor, kapolardan gelen havadislerle olay biraz olsun aydnlanmaya balyordu. Rus Kzlordu men-subuymu. ri yar, kzl sal olan eflerini hemen herkes anmsyordu, herif kuzeye gitmeden nce nc blokta kalmt. Hatta Paulo bir gn bu herifin minderinin altndan ekmeini aldndan kukulanmt. Sabahn nden nce gerekletiren kama olay ancak saat altda anlaldndan kaaklar saat ilerdeydiler. Daha bile fazla, nk kendini beenmiin biri olan SS nbetilerinin ba, Taze Fasulye dedikleri assubay habere bir trl inanamam ve gece ekibinin iki yz iisini defalarca saymt. Tnelin iki giriinde de be SS nbetisinin silah elde bekledii byle bir gecede firarn olabileceine inanamyordu. stelk o gece gneyden alma1 ekibi gnderilmemiti. Komutan da ayn tepkiyi gstermi, olay yerine gelir gelmez, nce tneli tepeden trnaa tarayarak, bir kede uyuyup kaldklarn sand Rusu aratmt. ki kilometre gidi, iki kilometre geli, bu da kaaklara bir saat kazandrmt. Ruslar herhalde bu budalalklar hesaba: katmamlard. imdi her ey apak ortadayd. Rus sakin sakin dizel lokomotifiyle gney kaprsndan kp Yugoslavya ve partizanlarn yolunu tutmulard. stelik iren, izgili giysilerini karp SS niformalar giymilerdi. Gney kapsndaki salaklar da rtbelilerle karlatklarn sanarak kaaklar bir de selam akarak uurlamlard. i, tnelin aranmas srasnda ortaya kt, evet uyuyan birileri vard ama bunlar, don gmlek, kanlar iinde yatan SS'di. Biri oktan lm, dier ikisi de sucuk gibi balanmlard. Heriflerin kafalar, srtlar kazmayla yarlmt. Btn bu ayrntlar Dvmeli anlatmt. Titriyordu. Kim-biiir, belki bunu yapanlarn saysz kez tokatlad zavall yaratklar oluu da onu etkilemiti.

Gidip yatn, diye haykrd. Sonra da ekledi. Giysile-ierinizi kartmayn. Bu, gecenin hareketli geeceine iaretti. Karl'n anlattklaryla olay dakikas dakikasna yaam gibi oldular, ama bir nokta karanlkta kalyordu: Kaaklar, o gece ilk kez olarak, gneyden ekip gelmeyeceini nereden renmilerdi? Hem nbeti says az olduundan, hem de saldrya getiklerinde gney yakasndan rahatsz edici tank olmadndan bu durum ilerine yaramt. Gestapo'nun siviller arasnda aratrmalar yaparak zmeye alaca bu konu dnda, her ey son derece ak seikti. Peki, ya olaylara tank olan teki Ruslarn sessizliine ne demeli? Orada alan elliye yakn Rusun hibiri iki yz metre zaklklarmdaki i gzetimcisi kopoya Beslenmemiti. Tam tersi, yarallarn saat kan iinde yatmalarn izlemilerdi. Bu ne biim bir dayanmayd? Daha da anlalmaz olan, bu elli kiinin neden tekilerle kamam olmalaryd. Paulo ve Ange'dan sigaralarn esirgeyen, dekovil srcs cimri talyan'n da ba dertteydi. Vagonlarn dolduunu grp geri geri gittiinde, yalanc SS silahlarn ekip lokomotife atlamlar ve vagonlan taktrmadan srmesini emretmilerdi. Nbeti SS'lere gre, lokomotif tm klarn yakarak gney kapsndan geip gitmiti. Biraz aran nbetiler durdurmaya kalkmlar, ama srcnn yanndaki niformallar grnce vazgemilerdi. Src yok olmutu. Gnll olarak m gittii, yoksa zorla m kaaklara elik ettii bilinemiyordu. Gece ilerledike Paulo, Bulamayacaklar, diye syleniyordu iin iin. Baardlar, zgrler artk. nanlr gibi deil! Zorla gtrlen talyanm yerinde olmak iin neler vermezdi! Firar delisi Belloni de u an uyuyamyordu herhai-de. Bu olaydan sonra Loibl'den tymenin iyice zorlaacan dnyor olmalyd. Darnn dayanlmaz sessizlii bloklar da etkilemi, kimse azn amaz olmutu. Gece yarsndan az nce ayak sesleri duyulduunda herkes kendi geleceini dnmeye koyuldu. Komutan Winkler ve adamlar eli bo dnmlerdi. talyan bile bulamamlar, utan dolu, sessiz, ama intikam arzularyla yanp tutuarak geliyorlard. Komutann tiz sesinden ale rctus'un duyulmasyla barakalarn boalmas bir oldu. Alann bir bandan tekine sralanm, Winkler'in otuz gnlls namlularn ilk sradakilere evirmi, patlatmak iin iaret bekliyorlard. Komutan az kprerek, Hepiniz katilsiniz, diye haykrd. Bu bir emir deildi, ama baefendi yle kabullendi ve bir gz iaretiyle blok eflerinin ve kapolarn tek tek herkesi dvmeye balamalar bir oldu. Hesab grlen SS'ler ne de olsa kendileri gibi Almand. imdiye dek yaplanlarn en iddetlisi olan dayak fasl sona erince Winkler'in sesi duyuldu. Btn Ruslar bir adm ileri ksn. tiraf etmek ok zordu, amo bu szler Rus olmayanlarda byk bir rahatlk yaratt. Herkes derin bir soluk almt. > Fritz'le Neunoeil sopalarn hazrlam sinsi sinsi ortadaki Ruslara doru yaklarken, Helmut'la Mezar Kakn, Weg kapos, ekilin, demek zorunda kaldlar. Rus olmayanlarn hepsi barfakalarna gnderildi. Sa-bah kuzeydeki tm Ruslarn da getirilmi olduunu grdler. Mutfan nne yz elli kii sralanmt. afak sktnde Ruslar hl esas durutaydlar. SS' lerle kapolar yorgunluktan ya da uykudan yklanlar uyandrmakla grevliydiler. Akama dek byle yemeden imeden durdular. Konumadan da. Zaten konumalarna izin verilmi olsa, hep bir azdan, Faistlere lm, diye haykrmaktan baka bir ey yapamazlard. Yirmi drt saattir Mauthausen'le telefon konumas kesilmemiti. Mauthausen komutan Ziereis, Bu is sizin becerilerinizin stnce, hepsini bana gnderin, diyordu. Ruslarn gidii akam yoklamasna rastlad. Winkler kalanlara bundan byle bir firar olaynda, bire on deil, bire tmnn feda edileceini ve disiplinin arlaacan bildirdi. Ruslar balarnda bir SS'le, beerli kollar halinde gidiyorlard. Ne ceplerinde ekmek, ne ellerinde bir baka ey, srtlarnda prtlaryla gidiyorlard. O eski psk giysileri de krematoryuma girmeden nce srtlarndan alacaklard. Heyecann yenemeyen Dede Menard, Joel'le Paulo'yu mutfaa daru srklemiti. Kurbanlar gzden kaybolmadan nce, birok adan kendine benzeyen Sebastopol'u son bir kez selamlamak istiyordu.

Dayak yemek bahasna gidenlere yaklaan Dede, Selam Sebastopol, diye seslendi. Yine grrz. Onlar yeneceiz. Yaknda! zlme Dede, diye seslendi o da. leceimi biliyorum, ama ne gam, bizden kii kavgay srdrecek. Beline yedii bir dipik konumasn engelledi. Ama se. si dipii indiren SS'in ulamalarn bastrd. ...biz nemli deiliz... bylesi daha iyi. Bu kez aznn ortalk yerine yedi. Basefendi, katil Otto vurmutu. ren emellerine yanamayan delikanlya mthi bir hn duyuyordu. Elinden gelse onunla krematoryumun kapsna kadar giderdi. Dede, Joel ve Paulo derhal toz oldular. Burnundan soluyarak dnen Kari dvecek kimse bulamad. Ertesi gn, Mautha en 'den, Winkler'e artk Loibl'e Ruslarn gnderilmeyecei bildirildi. Bu herifleri cephenin ya da partizanlarn,ok yaknlarna sokmann gerei yoktu. Yava yava dalarda srp giden aramalar azald ve yz elli Rusun duman olduu haberi gelince tmden kesildi. Olay kapanm, herkes eski yaamna dnmt. Ancak mahkmlar bu kadar abuk unutmadlar; firar ba konuma konusuydu hl. Srp giden tartmalar sayesinde kampn gerek politik grnm de belirginlemeye balamt. Mauthausen'den geldikleri gnk kompozisyon adamakll deimiti. Genlerin hemen hemen tm, direnii olsun olmasn, Ruslarn kanl yntemlerini onaylyorlard. Buna karlk 'yallar', yani otuzun zerinde olanlar, ciddi kiiler bunu hararetle reddediyorlard. Tm olanlardan sonra artk kamann sz bile olmaz. Topumuzu birden temizlemek iin SS'ler byle bir frsat bekliyorlar. Bundan byle kaanlar katil saylrlar. Bunak, korkak, Retain gibi konuuyorsun... Tartmalarn yumruklamalara dnmesini nlemek zorunda kalan gizli rgt yeleri, sandklarndan daha nce aa kmaya balamlard. Bu kez sz konusu olan yiyecek deil, politikayd. Bu da kzllarn konusuydu. Sakin olun yoldalar... birlik... Bu zoraki mdahale kt zamana denk gelmiti, nk kendi aralarnda da fikir ayrlklar srp gidiyordu. Yalarna gre, militanlarn ve taraftarlarn Sovyet kardelerin ka konusunda deiik grleri vard. Olayn-heyecanna kendini kaptran Paulo, genlerin safnda, Dede, Joel ve Ange'n yannda yer almt. nn de zayf yanlarn, mantkszlklarn biliyor, yine de yallara kar onlar koruyordu. Winkler'in tehditlerine karn, firardan iki gn sonra, disiplin yine gevemeye balad. Ruslarn kzardn duyan SS'lerin tm fkeleri yatmt sanki. Bu beklenmedik yu-. muama firarn yaratt tartmalarn sona ermesine de neden oldu. Parti sorumlular da ktklar gibi abucak karanlklara gmlverdiler. Ama ihtiyar Etcheverry'nin lmnn kaytszlkla karlanmas komnistleri epey zd. YRMNC BLM Bir akam Ramsauer yoklamadan sonra , inesiyle adamcaz teki dnyaya postalayvermiti. Olay ertesi gn i dn duyuldu. Epeydir kara duman ykselmediinden, bu kez merak konusu olmutu. Kim yanyor acaba? Yorum yok! Herkes bunu bekliyordu, haberin yaratt znt kahve datmnn iti kakn engellemedi. Akam birka kii toplanp, sadist doktor inesiyle yaklarken ihtiyarn neler dnm olabileceini tarttlar. Acaba katilinin geliini grm ve ine bir haner gibi kalbine saplanrken, onu ve rkn lanetleyebilmi miydi? htiyarn leceini herkesten iyi bilen Paulo yine de haberi duyduunda grtlann dmlenmesini nleyemedi. Etrafndakilere zntsn gstermemek iin yerinden kalkp dar kt ve revirin yolunu tuttu. Kafas dalgn oldu225 undan bir grup arkadayla oradan kan Joel'i fark edemedi. Bizimle gel! tekiler toz olmulard. Paulo ilk kez gney kampnn komnist eflerini toplu halde gryordu. Arkadalarn korkutuyor muyum?

Joel'in bozuk olduunu sezince durdu. Kk Brtan-yal epey sarslmt, len dostunu yakndan tanyan biriyle konumak istiyordu. Bak Paulo! Sen onunla kuzeyde alt ay birlikte yaadn, k nasl balad? Ac ekti mi? Orada ok mu zorland? Yok canm, farkna bile varmad, k yava oldu. Bu cehenneme katlanamayacak kadar ypranmt zaten, kendi de biliyordu bunu. Onunki deta doal bir lmd. Belki, ama ben dndnden beri onunla konuamadm iin kendimi balamyorum. Dinleyecek durumda deildi, onu yormak istememitim. Haklsn, ama onu her akam grdn, o da seni grd, belki de o yzden hafta dayand. Dostunun lm Joel'in kararlln daha da artrm, yz sertlemiti. Bunu da o katil SS'lere deteceiz. u dumana bak, etraf kokla biraz. Ah! Alaklar, bunu pahal deyecekler. yle bir adama nasl kylr? Tm yaam boyunca zgrlk iin savat. yl spanya'da arpt, iki kez yaraland, hastaneden kar kmaz da Fransa'da kodese attlar onu. Daladier'nin emriyle... Sonunda Clairvaux, Compiegne, Mauthausen ve ihtiyar bir kpek gibi ineyle ldrld Lo-ibl. Aclarla, mcadelelerle dolu sekiz yl. Ah, alaklar, alaklar! Paulo, Etcheverry'nin bu gnll parya yaamn ezbere biliyor ve Joel'in fkesine katlamyordu: htiyarn onu en ok etkileyen yan, suratna yumruk ya da kna sopa yedii zamanlardaki boyun eiiydi. Ne yakndn, ne de Joel'in u anda yapt gibi cellatlarm lanetlediini duymutu. syann iinde gizlemiti. Joel'le birlikte nc bloa doru yrrken, kimsenin umursad yok, diye dnyordu Paulo. Orada bir arkadalarnn duman ttyor, herifler hl orba derdin-deler. Bunu Joel'e sylemedi. Bana msaade Jojo, yorgunluktan bittim, gidip yatacam. Az sonra yatt yerden, Galiba bu Ruslarn yapt iyi oldu, diye syleniyordu kendi kendine. Tyme merakllar yatr azck. Ertesi akam, yoklamadan sonra Herr Kommandant konutu. Haeftlirsg, Rus mikrobu temizlendi. Baladnz bu tneli bitirmeniz iin sizlere gveniyorum. Birka aylk daha i var. Barbarlara ve onlarn yanda Amerikan Ya-hudilerine kar uygarlmz koruduumuzu unutmayn. Sabotajclar acmadan kurunlanacak, iyi alanlar da dllendirilecektir. dl m? Bu da nereden kt? Bunun altnda ne yatyordu? Rus katillerin yerlerini alacak yeniler yola kt, bu vesileyle en iyi Fransz ve Polonyal iileri kapo yaparak dllendireceim. Blok efleri bunlar bana bildirecek, giysilerinde Mauthausen'in eridini tayanlarn bu onura layk olmaya alacaklarn umarm. erit takma treni iin yeni iilerin gelmesi beklendi. Yz kii kadardlar. Anlalan bunlar Mauthausen'de fazla kalmam, gelir gelmez tra edilip, giydirilip buraya postalanmlard. zgrlkten, sivil hayattan yeni ayrldklarndan moralleri yerindeydi. Bunlardan son sava haberleri de alnabilirdi. Tnel F : 15 226 Paulo yeniler arasnda tandk ehreler aramaya koyuldu. Bouna! ounlukla etecilerden, sabotajclardan, demiryolu iilerinden oluuyorlard. Bunlar Joel'e gre adamlar, diye dnd kaygyia. Oysa bouna kayglanm! nk acemiler bu gneli dadan epey halanmlard. Burada tekrar savaa girimek niyetinde deildiler. Ufakln biri temiz havay cierlerine ekerek, Ne gzel yermi buras! Mis gibi hava! diye sylenip duruyordu. Hakliydi delikanl, yeni gelenler iin gerekten gzel yerdi Loibl! Baksana yavru, diye takld Paulo. Sen bizle dalga m geiyorsun? Buray gerekten beenmiyor musun? Yoksa bizi iletmek iin mi konutun? Yok canm, gerekten beendim buray... baksana gk Akdeniz'den daha rnavi, renkler bir ressam paletinden km gibi. Havann temizliini hissetmiyor musun? Siz bu gzellikleri grmeyecek kadar ek kalmsnz burada. Bu szler karsnda Paulo da manzaraya bir gz atmaktan kendini alamad. Bir de derin soluk ekti cierlerine. Bak yavru, byle soluk al, ine ek, boalt, cierlerini temizle, sonra tnelin tozuyla dolacaklar. Neden? Herkes orada m alyor? Hayr, darda da i var. rnein, ben ak havada alyorum.

Bana da bir yerin var m? Bakarz. ocuk nemli biriyle tantn sanyordu. Benim adm Jacques. Jacques Lepreux, Savoie'lym, Chamonix'den. ki ay nce dalarda yakalandm. nce tm arkadalarm gibi kuruna dizileceimi sandm, sonra bir mucize oldu, gruptan tek sa kalan benim. imdi neden burada olmaktan mutluluk duyduumu anlyor musun? Hem, dalarn yabancs da deilim. Ka yandasn? On sekizime basal bir ay oldu. ocuk! Paulo birden kendini bu ocuun yannda e-pey yal hissetti. Genlerin yannda rahat ediyordu. Ama daha nce Loibl'e gelmi olanlar, ihtiyarlarn arasnda kaynam, onlar gibi mzmz, kavgac tipler olmu, genlikleri uup gitmiti. Seninle gelenler arasnda ok gen var m? diye sordu. Franszlardan m? Hepsi gen. Yugoslavia^ Polonyallar da yle. Zaten etecilik ancak yirminin altndakilerin iidir. yle deil mi? Haklsn, iyi ki geldiniz. Burann boucu havasn deitirirsiniz biraz. Haydi Jacqout, yarn grrz. ki gn iinde Paulo tm genlerle tant, Franszlarn hepsi savan bitmesinin, 'birka haftalk' i olduuna inanyor, bu nedenle tyme fikrine iltifat etmiyordu. Polonyallar da belki iyimserdiler, ama suratlarndan bir ey belli olmuyordu. Dou cephesinden haberler vermeye de nedense pek yanamyorlard. Neyse ki bunlar iki dzine kadardlar, yani Yugoslavlarn ancak yars kadar. Yugoslavlara gelince, bunlar olduka hareketli, balarna gelenlerden yaknmayan, hatta kendi lkelerinde olduklarna, partizan kardelerinin yaknlarnda bulunduklarna sevinen tiplerdi. Hele bir tane, arkadalarnn Tito diye ardklar gen vard. Bu palyao yzl, omuzsuz delikanlnn nasl partizanlk ettii anlalr gibi deildi. ocuun tfeini asabilecei kadar bile omzu yoktu. Edebiyat rencisi o-lan Tito Franszca da biliyordu. Geldiinden beri boyuna Franszlarla konuuyor, onlardan yeni szckler kapmaya, dilini gelitirmeye alyordu. Yugoslav renciler arasnda Paulo'nun gzne arpan biri daha vard, atletik vcutlu, ok yakkl bir delikanl olan bu gen olduka iine kapankt. Aslnda d grn biraz Paulo'ya benziyordu. Mein Neme ist Kcrravic, Alexandra, Belgrad'lym. Ya sen? Ben Parisliyim. Adm Paulo. Sen de renci misin? JQ, tp... Ya senin meslein? Ben... Yalan sylememek iin sustu. Sabkal olduunu sylese tp rencisi epey arrd herhalde. Ya Franszca geveleyen u arkadann ad ne? Ona Tito diyorlar. Dalga m geiyorlar? Gevelemek... dalga gemek... Yugoslav uvallad. Nicht vorsten. Do you speck English? Anlamadm, ingilizce bilir misin? little, biraz, diyen Paulo bast kahkahay. Gerekten de Sheakespeare'in diliyle anlamaya alan bu ki zavallya glmseyecek gibi deildi. I have not understand that you say. Ne dediini anlamadm. Your friend... what is his name? Arkadann ad ne? Tito mu? Paulo, Pigalle batakhanelerinden edindii ngi-lizcesinden pek emin deildi. No, It's a sunname, a name of war. His true name is Ugrin end his forname Grgo. In French Guergo. Hayr, soyad o, yani savataki ad. Asl ad Urgin'dir, ilk ad da Grego. Franszcada Guergo. Okey, anladm. Paulo ksa kesmeyi ye tuttu ve Guergo'nun evresini saranlara katlmaya gitti. Franszca dersi srp gidiyor ve Ange Belloni serserisi Tito'ya hocalk ediyordu. Ne kadar kfr varsa sralanyor ve millet kahkahadan krlyordu. Franszlar, Yugos-lavlar, tm genler, burada tutsak olduklarn unutmulard sanki. Ange da firar fikrini silmiti kafasndan. Paulo'yu grnce, Aln beyler, dedi. Profesr Chastagnier'yi yle alalm, size yeni szckler retir. Paulo onlara Abort'un franszcasm sylesene.

Paulo da oyuna katlmak zorunda kald. Bir alay karl vardr: Kenef, ayakyolu, hela vb... Kahkahalar oald. Paulo hepsini bir bir szyor ve notlar veriyordu. Birden gzleri tam karsndaki gence takld. Bu yzden gerek olamazd! Bu yemyeil, koskocaman, frayla ekilmi gibi gzler ancak bir kzda bulunabilirdi. Ya bu usuz bucaksz kirpikler! Alnm gibi kalar, kalkk burun, pembe dolgun dudaklar. Gld zaman daha da beter oluyor, bembeyaz, dzgn dileri ortaya kyordu. ldrmak iten deil! Bu ocuun gzellii deme Hollywood yldznda yoktu. Paulo kendinde deildi, hocal brakm, ocuu gzleriyle yiyordu deta. Ona almayacakt herhalde. Yok, ama bu irkinlikler dnyasnda, kz kadar gzel bu ehre onu sersemletmiti. Kendini toparlad. Birden sapkla balayacak deildi ya! Yavruyu fark eden Belloni'ye seslendi. unu grdn m Ange? nanlr gibi deil! Kz gibi yahu! Mauthausen doktorlar yanlmadlar herhalde. Onu buraya yollamadan nce soyup yoklamlardr mutlak! Evet, ben de fark ettim, gzleri srmeli, dudaklar? boyal gibi. Kapolar bunun iin birbirlerine girecekler-Neyse ki olduka iriyar, bizimkiler ufak tefeklerden holanrlar. Haklsn, dedi Paulo. Kapolar tam sapktr. Bu de-likanlysa erkekten ok kza benziyor. Yani, bu, az nceki heyecanm son derece normaldi, demeye geliyordu. Yugoslavlarm gelii, gzel ya da irkin olsunlar, ok nemliydi: Loibl Yugoslavya snrlar iinde olduundan bu herifler de kendi lkelerindeydiler. Partizan dostlar on230 lan olup bitenlerden habersiz brakmazlard. Bu gelenler yrede abuk duyulur, diye hesaplyordu Paulo. Ve partizanlar da duruma kaytsz kalamazlar, Almanlar da Tito'ya bulamak istemezler. Grevleri tnel amak, haydut kovalamak deil. Bu kez morali iyice ykselmiti. Mzmzlar, sorunlar, vicdan, hatta gemiin aclar, hepsinin cehenneme kadar yolu var. Bundan byle LoiblM yenilerin gzyle grmeliydi, akalaarak, gzel havay iine sindirerek, hatta - neden olmasn - ilerinden birinin yapt gibi ark syleyerek. Eskiler, tima yerinde bara ara ark sylemek ha, deli bu ocuk, diye syleniyorlar ve her an sesi kesi-verecek cobun inmesini bekliyorlard. Yaniyorlard. Herr Kommandant'n kk nutkundan hibir ey anlamamlar, Loibl'de yine bir eylerin deitiinin bilincine varamamlard. Artk mahkmlar gebertmek yerine altrmak istiyorlard. sterlerse akyarak alsnlar! Penceresinden kafasn uzatan Dvmeli oktan havaya girmiti: Brcvo, prime, eme crnrfere, Mensch, bir ark daha, diye haykrd alklarla. arkc iki bklm selam vererek, Danke schoen chef, <c$nke, diye karlk verdi. Du bist Spaner? spanyol musun? Jcwohl chef. Vcy a cantor, Adios Muchachos'u syleyeyim, ister misin? Te gusto? Madem Dvmeli de bu ii olumlu karlad, bu kez tm blok, eskiler, yeniler, koro halinde baladlar: Acos Muchcchos. Gompanercs de mi vide... Sekiz gn nce korkudan titreyerek dolatklar itima yerinde halka olup oturmu, bu modas gemi tangoyu syleyen mahkmlar ok garip bir grnm oluturuyorlard. Eskiler, her an kapolarm ya da kulelerdeki nbetilerin susmalarn haykrmalarn bekleyerek, korkuyla mrldanmaya balamlard. Sonra sesler ykselmi ve bu Arjantin tangosu dalarn doruklarna ykselen bir bakaldr arksna dnmt. Dvmeli bunu anlayamam, ama baya heyecanlanmt. Adios Muchachos ona Mauthausen'de spanyollarn olduu gnleri anmsatyordu. Elinde byle bir arkc olunca ne gzel geceler dzenlerdi blounda. Arkadalarn kskandracakt! Gel buraya, dedi spanyola. Gitar almasn da bilir misin? Jcwohl chef. Szm sz, yarn bir gitarn olacak. Gerekten de namussuz Dvmeli ne yapm etmi, sivillerden bir gitar edinmiti. Artk her gece nc blokta enlik vard. Tm blok efleri, olanlar orada toplanyorlard. kram olarak: Margarin, salam, schnaps ve sigara. Karl'm barakas kabareye dnmt. ark, dans bilmeyenleri ya da suratn beenmediklerini sille tokat yatryor, sonra cmb balyordu.

Paulo bu lemlerin abonelerindendi. Blok efi arkadalarna caka satmaktan holanan Kari, yeralt dnyasndan kiilerle ilikileri olmaktan gurur duyuyordu. Es ist ein pezevenk, demiti Eddy'yle Sladek'e Paulo iin. Paris'te bir gece kulb var, ortak olacaz. spanyol'a da ark syleteceiz. Paulo sylenenlere kar kmyordu. Sadece dmenine bakyor, karnn doyuruyordu. Tka basa dolunca, kokteylde hizmet eden ev sahipleri gibi, ellerinde tepsilerle yiyecek dolatran olanlardan trtkladklarn da ceplerine indiriyordu. Bu Dede iin, bu Joel iin. nc bloktaki elence geceleri belki romantik ol232 maktan uzakt, ama bir iaret niteliini tayordu: Tm Lo-ibl ark sylemeye balamt. Daha dorusu, artk antiyede, tnelde, keneflerde, yemekhanede akyanlara deli gzyle baklmyordu. Cehennemde yaayan bu insanlar iin ark sylemek, gelecee gvenin ilk gerek iareti olmutu. Bu arada yeni Fransz kapolarn atanmas da fkeyle karlanmad. Bunlar, Pozzi, Riton, Neunoeil'n olan Ma-umau, hastabakc Daniel, kamyon srcs Marcel ve bir ki igzardan oluuyorlard. Yeni efler bu atamadan -deta utanmlar ama reddedememilerdi. Polonyallar ya da baka herifler olacana varsn Franszlar kapo olsun... Genel kan buydu. Oysa Paulo olaylar ayn gzle grmyordu. Dvmeli'-nin teklif etmeyi denedii eriti herhalde elinin tersiyle iterdi. Bunun nedenlerinden biri de sonradan komnistlerin hesap soracaklar korkusuydu. Kamp son gnlerde iyice karmt. Kuzeyden gelenler, kuzeye gidenler, Mauthausen'e giden SS'ler, gelen yeniler, sayn komutan pusulay arm gibiydi. Gidenlerin arasnda Ramsauer'in de ad geiyordu. Hem de kendi isteiyle deil, zorla gnderiliyormu! Bu gzel habere herkes at, acaba neden Mauthausen ineli katili geri istiyordu? Herkes gibi kapolar, SS'ler, blok efleri, hatta siviller bile merak iindeydiler. Sonunda i anlald. Herif Loibl Pass'a iilerin yaralarm iyiletirmek iin gnderilmi, ldrmek iin deil. Winkler de adam birka kez halam. Ama herif lgnn biri olduundan gz ldrmekten, kesmekten, bimekten baka bir ey grmyormu! stelik hekimlik yetenei de yokmu, bundan SS'ler bile ikyeti olmular. Barda taran, geen haftaki apandisit ameliyat oldu, dedi Daniel. Deli herif hastay sol taraftan kesmi, ek doktor Jar-yk. hemen kar km. lgna dnen Ramsauer ameliyat tek bana yapabileceini gstermek iin adam odadan kovmu. Kasaplk drt saat srm! Elinde tp kitabyla kesip biiyormu. Ameliyat edilen yirmi be yandaki gen, en az kez aylm, ama delinin baklarn grnce tekrar uyuyor numaras yapyormu. Olay revirin duvarlarnn dna tanca Herr Kommandant da hemen frsattan yararlanm. Haber resmiyete dklnce, Paulo Joel'e, Grdn m, bak Etcheverry'nin c abuk alnd, dedi. Alak herif, bu kadar ucuz kurtulamaz. Yemin ederim onu tekrar bulacaz ve di bir sulu gibi asacaz, inan bana. Benim de kars Martha'yla grlecek hesabm var. O pembe kna yaptracam sopay. Ramsauer'in yerine gelen doktor da kamptaki iyimser havay bozmad. Atletik yapl, her yanndan salk fkran, gler yzl, gen bir doktor! Hemen geldii gn herkesi plak olarak muayene etmek istediini syledi. Hem de itima yerinde deil, gerek bir doktor gibi odasnda, teker teker. nnden her geene, Saln yerinde mi? diye soruyordu. Ne garip soru! Ne karlk verilebilir ki? Sra Paulo'ya gelince, o da glmseyerek, iyiyim, doktor, dedi. yi yleyse, hep yle kal. Sradaki... Sradaki ask suratyla Joel'di. Ben de hasta deilim. Dn bakalm. Bir daha dn. Yan dur imdi. -Ne ola ki? Paulo pirelendi. Aslnda salon doktoru Joel'in vcut yapsnn kusursuzluuna hayran kalmt. Doktor Jaryk'e dnerek, Bakn sayn meslektam, dedi. Karnzda erkek gzelliinin bir rnei var. Bu a-dam Apollon heykelinin tpks. u iskeletine bakn... ve kaslarna. nanlr gibi deil.

Joel ne yapacan armt. Knda dolaan baklardan utanm, kpkrmz olmutu. Onu aknlktan kurtarmak iin, Hadi Apollon msveddesi, gel artk, dedi Paulo. Kskandn m? Aylardan beri ilk kez glmsyordu Joei. ltifat herkesin houna gider, ama bunun Irk budalas bir Almandan gelmesi ok anlamlyd. Paulo yerini salamlatrmann yollarn aramaya balamt. Marel aysnn kapo olmasyla alay etmemeli, diye dnyordu. Sabah ilk ii Marel'e gidip, Yanl anlarsn diye seni tebrik etmeye ekiniyorum, ama inan ok sevindim, demek oldu. Sen u cenabet Pozzi gibi adam canndan bezdirmezsin. yle dndne ben de .sevindim Paulo. Ben bir ey istemedim. ten hi ylmam. Bilirim, tembel deilsindir, umarm yiyecein de artmtr. yle mi dersin? Bilmez olur muydu ay! Paulo'nun fazla yiyecek dileneceinden korktuundan hemen sz deitirdi. Paulo, benim ekibimde altn iin ben de ok memnunum. iin kayglanma. Arasra gz yumarm, Yalnz Mezar Kokn'na yakalanmamaya bak. Anlaacamzdan emindim. Arkadalarma da syledim. Marcel kt deildir, rtbesi ban dndrmez, dedim. Herif maymt, Paulo bastrd. Belloni'nin de bize katlmas iin sana gveniyorum. Benim Rus gitti, yeri bo. Bir arkadam daha var, Brtanyai Joel. Onu da aramza al. Merak etme, iyi alr. Belloni'yi oldu bil. teki iin rapportfhrer'le grrm. Ayn Marcel becerecekti bu ii. Paulo rtbeyle ie gin'mekle iyi etmiti. Gerekten de bir hafta gemeden arkada bir arada almaya baladlar. Artk saatler daha abuk geecekti. O kadarla da kalmad, bitirimler birer birer dmeye baladlar: Altn dili Pepe, Yahudi Katz, Pierrot Martin, gzel gzl arkadayla nl Tito ve kuzeyden transfer Burgonyal Francois. Artk dinlenme saatleri epey keyifli geecekti. te mays aynn son gnleri bu sevimli ekiple geti. Hava gzel, gne scack. Saat ondan itibaren darda alanlar ceketlerini fora ediyorlard. Loibl'e geleli bir yl olmutu. Bunu ilk fark eden Belloni oldu. Beyler, bugnn ne olduunu biliyor musunuz? Barakalarda duvar takvimi yoktu. Kimse tam karlk veremedi. Hem gnn tarihini bilmek ne deitirirdi ki? Kimsenin randevusu yoktu. yleyse ben size syleyeyim: 1 Temmuz 1944. Bu lanet yere ayak basal tam bir yl oldu. Paulo da yle. A-cemer siz buna ne dersiniz? Bir yl, dile kolay! On yldr buradaymm gibi geliyor,)/ dedi Pierrot Martin. Ben de, diye kestirdi Paulo. Ama yine de bir yl doldurduumuzu sanmyordum. Alt ya da ay desen inanrdm. Neeleri onlar herkesin sevgilisi yapmt, le tatillerinde hemen evrelerinde bir halka oluuyordu. Kafas bozulan ya da anlatacak matrak bir yks olan gelip onlar buluyordu. En abuk sabuk sz bile kahkahalarla karlanmaktayd. ki haftada ne byk deiiklik! Loibl ark sylemesini, glmesini renmiti. Kkrtmann snrnda dolaan bu nee kapolarda, SS'lerde bir tepki uyandrmyor, onlar sinirlendirmiyordu. Gardiyanlarla mahkmlarn arasndaki ilikide de bir deiiklik olmutu, artk birbirlerine ayn gzle bakmyorlard: Ne mahkmlar korkak, ne de gardiyanlar kinci. Galiba, sonunda herkes bu nefretten, iddetten, korkudan bkmt, madem ki servenin sonuna dek birarada yaanacak, yleyse bunlara ne gerek vard? Ya ayrl nasl olacakt? te bunu bilen yoktu, ama o gne a'ek Almanlar gerek askerler gibi, Paulo ve arkadalar da klsik sava tutsaklar gibi davranmakta yarar gryorlard. Alaklarn ala Helmut bile artk emirlerini glmseyerek veriyordu; sanki bu her eyi siiermi gibi, Bir akam verecei haber onu ok sevindiriyor, ok heyecanlandryormu gibi, Artk ailelerinize yazabilirsiniz, dedi. Ve her mahkma zeri damgal, pullu bir kart datmaya balad. Pulun zerinde profilden bir Hitler resmi vard. Nazi dehetinin tanklarna ailelerine mektup yazma izni vermek akl alacak ey deildi. Bu SS mekanizmasnda bir eylerin koptuunun en ak kantyd. Himmler de rzgrn

dndn anlam olacak, yeni icatlar karyordu. tima yerinde toplanm mahkmlar bu habere sevinemediler, grtlaklarna bir ey tkand. Aileleri! Bir yldr onlar anmsamamak iin ellerinden geleni yapmlard, imdi ellerine tututuruverilen kartlarla yaralar yeniden kanamaya balamt. Analara, baclara ne yazmal? Olan biteni anlatamazlar ki! Karta iyice baktklarnda daha iyi anladlar: ki satra zaten edebiyat dktrlemezdi. Kk yazyla bir cmle ancak sard bu bolua. Paulo yazacak kimsesi bulunmadndan aldrmad bile, ama bazlar imento torbalarndan yrttklar kt paracklalarna msvetteler yapmaya balamtlar. Srtk Helmut yardmlarna yetiti. ok yorulmayn, salnzn yerinde olduunu bildirin yeter. Buna zorunlusunuz, yoksa kartlar yerine ulamaz. Salm iyidir. ki szck. pckler ve imza da girdi mi kart doldu bile. Bylesi daha iyi, diye dnyorlard. tiraf etmemekle birlikte, ektikleri aclar satrlara dkmek onlara daha zor geliyordu. Hem gerekten salklar yerindeydi. Revirde Mauthausen'e postalanmak iin bekleyenler dnda! Kartpostallar, revirdeki yarallara, veremlilere, kalp yetmezlii olanlara da datlm, onlar da kutsal yalanlarn yazmlard: Salm iyidir. Mesajlar yerlerine ulatnda bir blm belki oktan lm olacaklard, ama bir yl aydr kendilerinden^ habersiz olan yaknlar umutla yaayacaklard. Srprizler bu kadarla da kalmad. Ertesi hafta, Helmut herkese bir frayla bir tarak datt, Bir haftaya kadar bizi salverecekler galiba, diyordu Paulo. Temiz pak olmamz istiyorlar. Bu fikir cici doktordan kmt. Adam mikroplara sava amt. Loibl rnek kamp olma yolundayd. Helmut'-un tehditlerine karn moraller biraz daha ykseldi. Bu tuvalet eyalarndan sorumlusunuz. Krar ya da-kaybederseniz yerine yenileri verilmeyecei gibi, bir de ceza yersiniz! Tuvalet eyalar! Fra hadi neyse, ama ya o trmk? Kare biimi, bir santimlik, sk dilen olan bu nesneyle ancak kpeklerin bitleri ayklanrd. Bu arada kapolar do aktrmadan salarn uzatmlard. ok deil, iki santim kadar, bu kadar da Autobahn'iarn kamufle etmeye yetiyordu, Winkler de ilerin tkrnda yrmesi iin Dan-ton yakal gmlekler, beli trk ceketler gibi, bu disiplinsizlie de gz yumuyordu. O da Mauthausen'in babalarnn gnn birinde haber vermeden Yugoslavya'deki ubelerini teftie geleceklerini ummamt. Tnelden, arabalarna kurulmu bir sr omzu kalabalk getiinden, Ziereis'le kurmay heyetinin gelii hi gze arpmad. Patronu kimse tanmamt. Adam kampa gelince kriz geirdi. Ulumalar yatakhanelerinde uyuyan gece ekibindekileri yerlerinden sratt. Pencerelere kouarak olup biteni izlediler: Ziereis alana blok eflerini sralamt. efin yardmclarndan biri adamlarn salarn ekiyor ve basyordu tokal. Sonra da Ziereis sulu ense-Jerde kamsn gezdirdi. Cezalandrma fasl yarm saatten fazla srmt. Her akam kaznp, parlatlan kafas sayesinde Dvmeli bu dayaktan kurtulmutu. Mauthausen'in zindancs, yardmcs Winkler'e gve-nemediinden krplmaya bizzat gzclk etti. Akam yoklamasnda Otto ve yardmclar nerelere saklanacaklarn bilemez olmulard. Keplerini karttklarnda mahkmlar glmemek iin kendilerini zor tuttular. Bir numaral dman, katillerin efi, dehet saan Ziereis lerini almt. Korktuklarnn tersine, efler bu kk dmelerinin acsn karmaya kalkmadlar. Neunoeil, Sladek ve Eddy de artk her akam Kari gibi kafalarn kaztyorlard. YRM BRNC BLM Bugnden itibaren sigara imenize izin var. Haftada be sigara alacaksnz. Bu dl size niversele firmas veriyor. Daha iyi almak suretiyle bunu hak ettiinizi gstereceinizi umuyor. Bu mutlu haber Paulo'nun kafasnda anlar aldrd. Sigaralar, binlerce sigara gelecekti kampa, Alman marklarndan farksz! Haftada be sigara, gnde bir bile deil, bu haberin adam sevinten havalara uuracak bir yan yok, dedi Belloni, arkadann neesine bir anlam verememiti. Senin kafan ar iliyor olum. in tatl yan bunlarn byle damlalkla verilmesi. Tiryaki bir kez imeye balad m, dnsene, esrarketen beter olur. Daha ok bulabilmek iin birbirlerine girecekler. Eh, biz de onlara ^istediklerini verecez. Nasl? Daha orasn bilmiyorum, ama nemi yok. nemli oian Loibl parasnn tedavle km olmas, Datlacak miktar Universale'in saptadn sanma. irketin haftada-en aa yirmi tane verdiine eminim. Gerisini kta baefendi i ediyordur. Zulasn kefetsek yeter.

aktm. Fikrin houma gitti. yi de biz bunlar nerede saklayacaz. Bir de akamlan Karl'dan ardklarn var. Ben de sana bundan sz edecektim. Dvmeli'ndeo de, putlarn oturak lemlerinden de bktm. Millete mum. tutmak benim iim deil. Yamur yaarken kpn doldurmasn bil. Herif seni alncaya dek bekle. Yok arkada, olanlara glck datmaktan, kart putlara kavuk sallamaktan bktm artk. Her an kfretmemek, salamlarn klarna sokmamak iin zor tutuyorum, kendimi. stelik gnn birinde herifin birinin karma geip hesap sormasn da islemem. Beni anladn m? Haklsn, ben de brakacam bu takm. Dvmeli kendi bana bulsun olanlarn. yi ama bunlar ona nasl syleyeceiz? Aldrma, nemli deil. Paulo hamisiyle balarn nasl koparacan, ondan* ald avantalarn yerine ne koyacan dnrken yepyeni bir olay bunu da halletti. Ramsauer'in yerine gelen doktor yeni bir numara karm, iki dii meslektan ge-tirtmili. Doklor hastalarn C vitaminiyle iyi edemeyeceini anlaynca, bunu kklen halielmeye karar vermiti. Tm rk diler, anestezisiz falan, ekilecek! Paulo olay, birinci bloktan ilk hastalar revirden karken renmiti. Lagrive azn tularak, Tanrnn cezalar! diye syleniyordu. Krk yama kadar azmda bir rk di yoktu. imdi u halime bak. Kasaplar yalnz dileri deil, kprleri, protezleri de karyorlard. Altnlar da Mauthausen'in kasalarna gidiyordu. Paulo hemen Pepe'yi dnd. Yamaclardan nce herifin altnlarna sahip kmalyd. Moruun kald ikinci bloa kotu. Seni severim Paulo, ama ben de enayi deilim, diye karlk verdi babalk. Altnlarm okutmay kendi bama da beceririm. Seni beklemedim zaten.o ii, oktan yaptm. Paulo gzlerine inanamyordu, ihtiyarn aznda sadece drt tane az dii kalmt. Bunu da ekecek deiller ya! Ekmeimi kakla yiyecek deilim herhalde! Paulo'nun mthi can sklmt, demek bir bakas ondan nce davranmt. Pepe kendi dilerini kendisi ekmemiti ya! Riton ala halletmitir bu ii. Neunoeil'n bir el atmasyla gece vakti becermilerdir bunu. Hele Belloni yavruca, neredeyse alayacakt! zlme be! diye teselliye giriti Paulo. Evet, herkes aznda bunun gibi hazine tamaz, ama yine de ba-"ka ilgin mteriler bulunur. Elimizi abuk tutmalyz, yarn sra Neunoeil'n blounda, br gn de bizde. Ne yani, sen mi di ekeceksin? yi ama neyle? Bo ver, ben her eyi dndm: alma yerim tnel olacak, alet olarak da Dede'den bir kerpeten alrm Yeter. nemli olan gnllleri bulmak. nce benim kt yola dmeden nce diilik okulunda okuduumu saa sola yay. Sonra da karlk olarak bir hafta boyunca bir fcap fazla yemek vereceimizi bildir. Nasl olsa buluruz. Altn kime okutacaksn? Dert deil yahu. Yugoslavlar altnn birka gramna bavul dolusu mark verirler. Yanko'yu dndm. Ange hemen ava kt ve ertesi gn, iba yapah bir saat ancak olmutu ki, srk gibi bir Fransz beton karma fnakinasmn banda belirdi. Aranzda bir dii varm? Benim, dedi Paulo. Bir derdin mi vor? u alt diim sallanyor. Altn stne monte edilmitir, haydutlara armaan etmek istemiyorum. Sen bunu ekebilir misin doktor? Burada bana doktor deme, adm Paulo. Gster bakaym. Evet, oynuyor. Cann tatl mdr? Mauthausen'den beri acya altk. iyi yleyse, saat onda gel. Buraya deil. Tnele. Girince yz elli adm say, danda bir girinti vardr, orada beni bekle, ben de aletlerimi alr gelirim. Alet dedii basit bir ivi skc kerpetendi. Pasl deilse bile eli kulanda. Neyse ki di bir aslta kt. Biraz kanamakla birlikte hasta memnun kalmt. Git azn alkala. Diini bir sivile vereceim. ki, gn sonra da yirmi tane sigara alacaksn. Hem de drava-lardan. Becerebilirsen bu yirmi orba eder.

lk mteri memnun ayrlmt, Paulo'nun sonradan rendiine gre, bu ampiyon diinin renimini maymuncukla yapm olduu dedikodularna da kuiak asmam. Ama olay bir gnde tm kampa yayldndan Chas-tagnier muayenehanesini rafa kaldrmak zorunda kald. Bylesi daha iyi, diyordu Ange'e, Geen yl kuzey de kprsn bir sivile satan bir Polonyaly temizlediler. Altn kaakl nedeniyle. Yanko'dan sr kmaz ama yine de bu ii tadnda brakmal. Hem bu herifin dii bir hayli ar, bizi bir ay geindirir. Paulo, Yanko'nun bu frsatn zerine atlacan sanmakla yanlmt. Bir ders daha ald, Ben sava veriyorum yolda, kaak deilim. Sigara, sana imdiye dek nasl verdimse yine veririm, ama altnn istemem. Bu bir burjuva madenidir. Yine de Paulo'ya bir yol gstermekten kanmad. Tnel F : 16 Lokomotifteki talyana git, kaybolann yerini alana. Faistin biridir, ama sivil kampn tm karaborsasn o yrtr. Yine de dikkatli ol. Paulo sonunda isteine ulat. On paket sigaray ken-dine aidi, yirmi tane de mterisine kald. Bu arada revirdeki kasaplk srp gidiyordu. Tm rk azlar, dolgulu diler, altn diler, yldrm hzyla hastabakcnn tuttuu kvete dyorlard. Orada alanlarn sylediklerine gre adam ba drt di ekiliyormu. Ama rekor Leon babadayd, bu yal kylnn bir seansta 23 dii ekilmiti, uyuturucusuz elbet. Adamn az yeni domu bir bebeinkine dnmt. Rapportfhrer bu grnten zerre kadar duygulanmam ve adama iki aspirin yutturup, gece vardiyasna yazmt. Bir saate kadar bir eyin kalmaz. Adamcaz btn geceyi tnelde kan tkrerek geirmiti. Ama afak sktnde yine ayaktayd. Dayanma gc konusunda Loibl'de bir hayli rekor sahibi vard. Kasap diiler haralarn alp ekip gitmilerdi. Dv-meli'nin sofrasn terketmeye kararl olan Paulo yeni gelir -kaynaklar aramaktayd! talyan'dan edindii sigara stoku rimeye balamt. Sadk dostu Belloni'yle her konumalar, Ne gibi bir dmen uydurabiliriz? sorusuyla noktalanyordu. Derken, inanlmaz bir haber kamp birbirine katt: Gelecek haftasonu, Mauthausen'de olduu gibi, Loibl'de 'mahkmlar aras boks yarmalar balayacak! Paulo'yla Angel bunun altndan ne kabileceini derhal kestirdiler: Mterek bahis! Ne karl? Sigara elbet! Tamam Ange, tamam! dedi Paulo. Baka ey bul-Tnak iin kafa yormaya ne hacet, ite ksmet kapmzda! Soks davasnda stme yoktur. Ben mterek bahsi hazrlarm, sen rdekleri bulursun. Yldrm ziyareti srasnda kamptaki almalar olumdu bulan Ziereis onlar dllendirmiti. Mauthausen'de boks gnleri bir lem olurdu: Gardiyanlar, mahkmlar, karanti'nadakilerle revirdekilerin dnda herkes ringin etrafna toplard. Mauthausen buraya boksr gndermeyeceine gre eldekilerdsn bir eyler karmak zorundaydlar. Franszlar arasnda be profesyonel vard: Lagrive, Pierrot Martin, Michael Pommier, frtna gibi bir gen olan Parisli Temper, bir de kuzey ringlerinin yllanm ustas Perrimond. Bu be profesyonele kar aralarnda lgn Burgonya-l Franois'nin da bulunduu amatrler de figran sayl-mazlad. Sonra gen Polonyallar, Yugoslavian Belikallar da hevesliydiler. Paulo'nun akl birisine taklmt: Joei! Boks yapp yapmadn bilmiyorum ama vcut olarak: hepsini takar, diye dnyordu. Beton iiliinden de an-lamyordu, ustas kesildi, boksu da kolay kvrr. Ona bir iki kelime fsldamal. Mthi bir outefcfer olur. Her an srpriz yapabilir. Paulo bunlar dne dursun ring kurulmutu bile. Drt metreye drt boyutunda, ipler yaslanan sratacak kadar gergin, genel llere uygun, portatif bir ring. Paulo, Joel'i tavlamaya alt. Bana bak Jojo, umarm sen de yazlacaksn, base-fendinin neler vaat ettiini bilmiyor musun? Her gn ift porsiyon ekmek ve orba, dv akamlar ya ve reel. O devrimci yoldalarnla tasarladklarnz iin iyi beslenmen gerek, bu frsat karma. Hem, sz aramzda, senin skletinde dven profesyonel yok, hepsi hi eldiven giymemi aylar. Sen bunu denemi miydin hi? Biraz meslein saylr! Elbette canm, temelini bilirim, ders verdim, ama hi gerek ma yapmadm. Sandmdan da iyisin, hepsinin canna okursun. Kabul ediyor musun?

Pek ilgimi ekmiyor, kazma krekle idman yapmak benim daha houma gider. Aslnda arkadalar dvmek pek ho olmamal, ama onlar zaten buna alklar deil mi? Tamam oldu bu i, pazar iin beni de yazdr. u andaki kilomu bilemiyorum. 48'le 51 aras olmalym, sinek siklete yazdrsan iyi olur. Ertesi pazar herkesin hor grd Joe! birinci raund-da rakibini nakavt ediyordu. Bu hz Paulo'ya yaramad. Joel abucak ii bitiriverdiinden bire be sigara bahisleri fazla baar salayamad. stelik herkes Joel'in ustaln grm olduundan gelecek iin durum pek parlak grnmyordu. teki karlamalar srprizsiz geti. Tam profesyoneller, Templier, Perrimond. Pommier ve Pierrot Martin fazla zorlanmadan acemi rakiplerini yeniverder. Lagrive yarmadan ekildii iin kaybetti. Baefendi Otto sevincinden kabna samyordu. Hor grlen kamp ne mal olduunu gstermiti, tm kapolar, blok efleri, yarmann sonuna dek kalmlar, angaryalar, domuzluklar unutulmutu. Daha sonraki pazar ve haziran aynn tm pazarlar bu tren byle srp gitti. Joel'i artk blok efleri 'boksr' diye armaya balamlard, masadan masaya davetliydi her gece. Paulo da Dvmeli ve haremini brakmaya iyice karar vermiti. Konuyu atnda, bir gn! maceras yaamakta olan Kari olumlu karlad. Zaten masum grnl bir Yugoslav gencini alabilmek iin masasnda yer almasn bekliyordu. Paulo hep ayn saatlerde gelen bir sinzit arsn bahane etmiti. Ne zaman istersen gelirsin, mein Lleher PCM, burada evinde saylrsn, demiti Kari. Dargn deiliz... deil mi koca herif? Savatan sonraki projelerimizde de bir deiiklik yok. Of! Srtndan koca bir yk kalkmt. Minderini yatak-tanenin en dibine tad. Paulo artk gnde iki sigaradan fazlasn da imez olmutu, o bile boazndan zor geiycr-'du, iki sigara iki yemek demek, duman olup uacana, r245nein Dede Menard gibi kimseden bir ey istemeyen bir dostu doyurabilirdi. Aslnda bu kampta yardm edilmeye lyk tek kii Dede Menard'd. nk Dede karlk olarak gzel sava haberleri veriyordu, 6 haziran sabah kartma yapldn duyunca sevincinden alad. Deli gibi nce antiyeleri dolat, sonra tnele girdi, haber herkese duyulsun istiyordu. ktlar... ktlar... bu sabah afakta... Normandi-ya'yci- Gruplamalar olmasn diye hzl hzl yrrken yanndan getiklerine byle sylyordu. Haber barut gibi nce sivilleri, jandarmalar dolam, sonra biraz deimi olarak SS'lere varmt, sonunda Sayn Komutan askerlerine bir brifing yapmak zorunda kald. Komutanm, Amerikallarn batya kartma yapt gerek mi? kartma giriimi demek istiyorsunuz herhalde. Mareal Rommel onlar denize att. Dieppe'deki gibi. Ancak birka saat kalabildiler. Oysa Dede kartmann baarl olduunu biliyordu, ama radyosunu alp Neunoeil'e ya da Dvrne'ye dinletemezdi ki! Her gn getike o da umutsuzlua kaplyordu, ne kadar ar ilerliyordu bunlar! Bir keresinde Paulo da Dede'yle birlikte haberleri dinlemiti: ...Pskov garnizonu Sovyetlere teslim oldu... Alman birlikleri Vitebsk'e doru ekilmeye baladlar... Bastrdk onlara, bastrdk! diye haykrmt Pauio. Kendi dilinde-byle haberler dinlemek onu neredeyse sarho etmiti. svireli spiker srdryordu: u anda aldmz bir habere gre Romanya'da onstanza kenti de teslim olmu, iyi akamlar sayn dinleyiciler, haber bltenimiz sona ermitir. D6de radyosunu bin paraya ayrd ve paralar elektrik tellerinin, eski lambalarn, kondansatrlerin arasnda yok etti. Krk yl arasalar burada bir radyo sakl olduunu anlayamazlard. Tehlike getiinden Pauio dinlediklerinin aklamasnn yaplmasn istiyordu. Dede benden daha erkekmisin be! Zor kmt azndan bu szckler. Hayatnda imdiye dek kimseye byle bir itirafta bulunmam, bylesine kompliman yapamamt. Ha! Bak unutuyordum. Buraya sadece kerpeteni iade etmek iin gelmedim. Joel ve Ange'la seni de bizim eteye almaya karar verdik, kar koyarsan bu ii zorla yaparz. Joel boksa baladndan beri drt kiiye yetecek kadar yiyeceimiz var. Bugnden itibaren yrttmz her eyin drtte biri senin. Bunu sana bildirmem iin beni grevlendirdiler, itiraz hakkn yok. Saolun, ama hi ihtiyacm yok. Bu elektrik tesisat-laryla ben de yolumu buluyorum.

Hi tartma, bu byle. Sen de bir katkda bulunabi-lirsen ne l, onu da blrz. Az sonra iinin bana dndnde Paulo keyfinden slk alyordu. Keyfin yerinde bakyorum, dedi Ange. Nedir seni bu kadar mutlu eden? Bir saattir neredeydin? Lozan'da. aktn m? Olamaz! Anlat. Paulo'nun haberlerden kard zet biraz karkt ama, her cmlenin sonunu 'bastrdk, bastrdk' diye baladndan tm i arkadalar kreklerine dayanm dinliyor ve sylenenlere inanyorlard. Zevkle ie sarldlar, yaam gzeldi, ufaktan bir ark tutturdular. Bu nee dolu hava, sonunda Marcel'i rahatsz etti. Almanlarn yenilmesine elbette sevinmiti ama bu miskinlerin ii ark sylemeye kadar gtrmeleri, ya bana bel getirirse? Ortal bulandranlar da Paulo'yla Belloni'ydi. ___ OAJ ___ _**f l -j..J. Onlar buradan kaydrmalym! iko Marcel rtbesi geri alnacak diye korkudan titriyordu. Ama baka hesaplardan da ekindiinden ii kallee halletmeye karar verdi. Birka gn sonra Alsas'l ka-po Bayer kageldi: Eksiini tamamlamak iin iki kiiye ihtiyac varm. Becerikli ve salkl olsunlar, demeyi de ihmal etmedi. Ve sonunda Paulo'yla Ange'i semez mi! Bu kancklk Marcel tarafndan yle iyi dzenlenmi ve el abukluuyla yle alelacele tezghlanmt ki, iki kafadar nce bu dmeni akamadlar. Hatta Paulo byk bir saflkla sordu. Senin orada ne i greceiz? Betonlar kalba dkeceksiniz... ok kolay, greceksiniz. Hi yapmadk bu ii, senin talar bozmayalm sakn. Canm dkm beceremezseniz, betonlar tarsnz, diyen Alsas'l glmeye balad. Bu pis glckler Paulo'yu uyandrd. Marcel domuzu en iyi iki iisi gidiyor, diye yalandan suratn asmt. Dur bakalm, Bayer. Belki adamlarmn arasnda bu konuda tecrbesi olan bakalar vardr. Ama kapo oktan Ange'i iteklemeye balamt bile, aresiz, Paulo da peinden geliyordu. Marcel'in nnden geerken, Namussuz, bunun hesabn soracam senden, dedi. Aslnda yeni i, rahat bir yerdi. Yine ak havada alyorlar, hem sa sol tarafndan rahatsz edilmiyorlard. Yahu, buras mendeur Marcel'in yerinden ok daha rahat be! dedi Paulo. Ta tamak olmasa yle, ama bu meretler pek ar. Haklyd Ange. Ik gnn sonunda Pauio'nun srt tutulmu, bacaklar tutmaz olmutu. O Marcel alana yapacam bilirim ben, diye dert yanyordu geceleri yatak komularna. fkeden kuduruyor, ama yorgunluktan, gzn kapar kapamaz kendinden geiveriyordu. gne kalmadan ne ars kald, ne de tutulmalar, kaslar yeni hareketlere almt artk. Belloni keyifsizdi son gnlerde. Yz hi glmyor, yalnz szlanmak iin azn ayordu. Sinir krizi yakndayd. Nedeni? Drt ya kk olmas. Frtna onlar on sekizinde, on dokuzunda, yirmisinde yakalam, doru drst erken olmadan, silh tutmadan, oy kullanmadan, almadan, hatta karlarla hemen hemen yatmadan onlar buralara srklemiti. Byklerin budalalklarnn kendilerini ilgilendirmediini sylyorlard. Bakalarnn gnahlarnn bedelini dediklerine inanyorlard. Paulo'nun yatlar, yani 23'le 30 arasnda olanlar daha hazrlklydlar. 1836'dan beri bu felketin balarna geleceini hissediyorlard. spanya, Mnih, seferberlik, gln sava, bozgun, Petain ve dmana boyun ei! Paulo, Ange'n bu huzursuzluunu anlyor, fakat onu bu durumdan syrlmak iin bavurduu akalar, sigara, yemek numaralar, firar zerine dler kurmak, hepsi sonusuz kalyordu. Ange bata kendi gelecei olmak zere, her eye bo veriyordu. Bir samalk yapacana eminim, diye dnen Paulo'nun ii iini yiyordu. Bir lgnlk annda, kamaya alacan ve sonunun frnda biteceinden korkuyordu. Oysa Ange baka bir 'son' semiti kendine, revir. ten, SS'lerden, kapolardan, tnelden, her eyden, ama zellikle etrafn saran geri zekllardan bkmt. Burjuvalar, siyasal sulular ya da sabkallar, hepsini mavi - gri

izgili bir uvala doldurup stlerine smak istiyordu. Bu nefretin dnda kalan tek kii Paulo'ydu. Daha nce de syledii gibi, tek dostuydu o. Bir akam suskunluu brakt. Paulo, bir karara vardm: Pazartesi revire yatacam, Deli misin sen? Galiba, daha fazla saptmamak iin yatmak istiyorum zaten. Bir gn koarak izgiyi amaktan korkuyorum. Hi deilse orada, rtlerin altna bzlr, hi bir eyi grmem, Anlyorum seni, aslnda burada durumumuz iyi, temiz havada alyoruz, Ramsauer lgn gittikten sonra revir ok tehlikeli olmaktan kt, ama yatabilmek iin ne bahane bulacaksn? Eklem dokular iltihab. Nerde bu iltihap? Aslnda u anda yok, ama pazartesi olacak. Anladm. Jeanblanc yntemi ha? Bildin. O numara hi amyor. Jeanblan'n iltihaplar bacaklarnda oluuyordu. On be gn revirde kalmakla bir bacak iyileiyor, hemen teki iltihaplanyordu. ki aydr Jeanblanc revir dnda grlmemiti. Beiloni'den daha kk olan bu ocua bu yntemi kim retmiti? Be alt balgam ineye ektii gibi, baldra ya da kalaya rnga ediveriyor, gn sonra kzartlar, ate balyor ve doru muayeneye. Doktor iren bir cerahatle karlanca, eklem dokular iltihab tehisiyle yatryor, ondan sonra gelsin pansumanlar, scak banyolar ve on be gn yatak istirahati. Ange da kafasna koyduunu gerekletirdi. nesini bizzat Jeanblanc yapt ve delikanl haftasonu revire yatt. Doktor revirdeki yarm dzine eklem dokular iltihab karsnda akna dnmt. Bu salgn da nereden kmt? Hem bildii kadaryla bu iltihap bulac bir hastalk deildi. Yaam koullar, kt beslenme, srmenaj ve -zellikle dayak sonucu alan yaralar elverili bir zemin hazrlyor, ama baz hastalarda bir yerde iyileen iltihabn baka bir yerde patlak vermesi anlalmyor, diye dnyordu. Hemen raporlar yazmaya, istatistikler hazrlamaya girimiti. Aslnda Jaryk, teki meslekta Daniel, tm revirdeki-!er Jeanblanc numarasn biliyorlard. Zaman zaman doabilecek kt sonular konusunda ocuklarn kulaklarn da bkmlerdi, ama gen lgnlar inelenmeyi srdryorlard, ihtiyarlar bunca zaman salkl olarak koruduklar vcutlarna bir zarar vermek istemiyorlard. Kamptaki iki kuan -aras iyice almt. Paulo bu konuda taraf tutmamaya, 'isteyen istediini yapar' diyerek bulamamaya bakyordu. Ama aylardr beraber olduu Ange'm yokluu onu epey sarsmt. gnde bir, akamlan revire, onu yoklamaya gidiyor, yemek gtryordu. ocuk ona teekkr bile etmiyordu. Paulo'-nun anlattklarnn hibiri onu ilgilendirmiyor, sanki Loibl'-in dnda yazyor gibiydi. Paulo birlikte alt Pompon'la yaknlk kurmutu. teki ne kadar iine kapalysa, bu da o denli gevezeydi. Konumalar daha ok gelecek zerineydi. Zaten son gnlerde sivil hayata dn, herkesin ortak konusu olmutu. Bunun iki nedeni vard: Birincisi artk kartmann gerek olduuna en ktmserlerin bile inanm olmalar, dieriy-se gneli bir leden sonra Karawanken'lerin zerinden geen uak filosu. Dede deli gibi barakasndan frlam ve bara ara gruptan gruba komutu. Uan kaleler bunlar... Amerikallar... US Air Force... Dakotalar... Viyana'y bombalayacaklar. Balarnn stndeki bu fantastik baleye, kanatlarnn altndaki bombalarla gelip geen bu dev uaklara inanmaz gzlerle bakyorlard. Almanlar da artk bugnden itibaren olaya baka bir gzle bakarlard. Alman hava kuvvetleri bunlara nasl izin veriyordu? Beni dinleseydiniz anlardnz budalalar... Normandi-ya'da bir tek uaklar umad, nk hepsi Rus cephesinde ve sinekler gibi avlanyorlar. Cesaret arkadalar, kazandk. Bu srprizin etkisinden kurtulan Almanlar, Ruha, Schr&ll, Arbeft... Scheisskubel! Susun, abuk iba, bok herifler! diye haykrmaya koyuldular. Ama gklerdeki gsteri, ertesi gn de, daha sonra da srd, havann ak olduu gnlerde, haziran aynn ilk yarsnda Amerikallar hep tepelerindeydi. Herhangi bir bombardman durumunda tnelde hl snak olamazd. Winkler herhalde onu kanlaryla kazanlarn iine girmelerine engel olmak canavarln gstermezdi. Cannn kymetini bilen ve Menard'm radyosundan A-merikahlarla ingilizlerin Noel'den nce Almanya'da ta stnde ta brakmayacaklarn renen Paulo, sevgili tnelini gn getike a'aha ek seviyordu. Artrk Pompon'un kar kz hikyeleri de amaz olmutu. Paulo savatan, sadece savatan konumak istiyordu. Ne Paris, ne kzlar, ne de kt numaralar... Sonunda zaten kapo

Bayer, memleketlisi Pompon'u da ald gibi aa kesmek zere baka bir greve gitti. Onlarn yerine randman tutkusu bir Avusturyal gelmiti. Paulo da buradan tas tara toplamak istiyordu. Gzleriyle antiyeyi taradnda baklar hep kara delie taklyordu. Bir akam delie dalan bir grup sivilin arasnda Yanka'y grdn sand. D grmedim ya... oydu elbet... Bir an nce emin olmalym. Karnn tuta tuta kenefe doru kotu, oradan da Menard'n barakasna. Hey Dede, az nce tnele giren Yanka myd? Olabilir, dn ie balad. Ne i yapyor imdi? Bamhendisin sekreteri. Olamaz! ardn m? Yoksa onun yer silip cam temizlediini falan m sanyordun? Yok canm, daha ilk gnden onun kaliteli biri olduunu anlamtm. Hem de yrekli. yleye benzer... yi ama kuzeyde ne ii var dersin? Ne bileyim? Alverie gidiyor herhalde. Klagenfurt buradan 20 kilometre tede, orada her ey bulunur, partizanlar bile! Dalga geme... partizanlarma... Avusturya'da ha? Hem de nasl! Dalarda snr ne gezer! Esneklik etecilerin balca niteliidir. Belli olmuyor ama Lcibl her yandan sarlm durumda. Peki Tito niye karnpa saldrmyor? diye heyecanla sordu Paulo. Bunu sana sonra anlatrm, bugn vakit yok. O kadar meraklysan Yanka'ya sor, akam dnecek nasl olsa. Bunu da biliyorsun? Oed, Paulo'yu kapya doru iterek, Benim bilmediim kald m? diye sylendi. Haydi, yallah, kapatyoruz. Paulo akamdan tezi yok Dvmeli'ye torpil yaptrp tnelde almann arelerini arayacakt. Temiz havann, gnein, uan kalelerin, bumbumlarm can cehenneme! Nasl olsa bir anlatan kar! Yanka'y yakndan grmek, onunla konumak, dalarda olup bitenleri onun azndan duymak, ok daha nemliydi. Mezar Kakn itima ddn ald an kz da tnelden kyordu. Paulo yine dikkatini ekmeyi bildi. Kz hemen onu tanmt, yzne tatl bir glmseme yayld. Tand beni, diye bayram ediyordu. Demek k yzmde fazla iz brakmam! Selmlatlar.. Kendi belki fazla deimemi, ama kz tannmaz hale gelmiti. Daha gzel olmutu. Eskisinden on kez daha gzel. Hafif kilo alm, yz bronzlam, yanaklar bakr rengi, kuzgun karas salar daha da uzamt. Bu grnt Paulo'nun kararlln bsbtn arttrd. l YRM KNC BLM steinin iyi karlanaca konusundaki tahmininde yanlmamt Paulo ama gndzler dolu olduundan, sadece geceleri alan bir onarm ekibine seilmiti. Akam dokuzdan sonra, siviller kamplardan kamadklarndan Yanka'y grmeye pek frsat bulamayacakt. Fritz'e bavurmadan nce bu konuda bilgi almad iin kendi kendine kfrediyordu, dn iin ok geti artk. stelik baefendi de kendisine ok yumuak davranmt. Bir aya kalmaz gnei grrsn, longer. O zaman herkese bol bol i olacak. Bakapo ne demek istemiti acaba? Bu esir tccarnn azndan kan szler pek bo olmazd... 'herkese bol bol i... tnelde.' yi oma iin ou zaten bitmemi miydi? Bunun altnda da bir bit yenii vard ve bunu bir an nce bulmak gerekiyordu. Ama szlanma gnleri abuk geti ve fkesi ancak bir gn srd. ok gemeden havann gzelliinden, gnein scaklndan en ok yararlananlarn gececiler olduunu anlamakta gecikmedi. Ne bo angaryalar, ne de bit muayeneleri blyordu uykularn. Ziereis'in teftiinden sonra ;Wink-ier, Brakn iyice dinlensinler, diye buyurmu, blok efleri de boyun emilerdi. orba iin kuyrua girmiyorlar, kahvelerini imenlere serilip iiyorlar, istedikleri saatte du yapyorlard. Uaklar yine tepelerindeydi. Kari bile Pi-galle'deki ie balamalarna az kaldna inanyordu, Fransa'ya yerlemeyi iyice kafasna koymutu.

Hamburg kcputt... fcttig fr Karl. Karl iin Hamburg bitti artk. Yaasn Paris, diye bloktaki Franszlar tavlayacan sanyordu. 254Kocaolann onu eski bir dostmu gibi barna basacan hi ummayan Paulo, Bu da hesapta yoktu, diye sylendi. Artk sinzit numaras da yrmezdi. En iyisi, oyunu srdrp, heriften azami yararlanmaya bakmakt. Sonunda Paulo her le kendini Dvmeli'nin zoraki konuu olarak buldu. Kari artk kendini tmyle Paris'teki gelecek gnleri, dlemeye verdiinden, yenenen iilsne bakt yoktu. Domuz yanda kzarm patatesler, zerine reel srlm margarinli ekmekler, mein lieber Paulo'ya ne verilse azdr. Haftada iki kez de, intihar eden ann yerine gelen Kuchekapo'nun zel olarak hazrlad bir gula sunuluyordu. lk gnler birer rahatszlk hisseden Paulo sonunda, Joel bile bunu reddetmezdi, demeye balamt. Bu samimiyetin yalnzca yemek saatlerinde kalmasna da zen gsteriyordu. Arasra daylk bile taslyordu. Hey ef, bugnk gulata i yok, abamn kulan ek, ya da u ya konusunda amma da cimri davranyorsun yahu! gibilerden. Bu efelik Karl'n houna gidiyor, yemek gnden gne bollayordu. Bazen Paulo iyice karnn doyurduktan sonra, artklar Gece tnelde yerim, diye anana dol-duruyordu. Bu hareket Karl'a dokunuyor, o da kendi stoklarndan eklemeler yapyordu. Tabii bu yiyeceklerin akam Dede'ye ve dinlendii iin morali dzelip itah alan An-ge'a datldndan Ovmeli'nin haberi olmuyordu. Kari yemekten sonra, blokun arkasndaki otlara serip dinlenmesi iin bir de rt veriyordu Paulo'ya. Her leden sonra, yatakhanenin pis kokusundan uzak, ak havada, dolu mideyle yaplan bu ekerlemeler tm vaatlere, dnlere, Kari sen benim dostumsun, szlerine deiyordu. Paulo le uykusuna, banyoda bulduu eski bir dondan kesip uydurduu bir sliple yatyordu. Kulelerdeki nbetile-r bile bu kuytu yeri gremeyeceklerinden, Dvmeli bu duruma izin veriyor, kendisi dvmelerine zarar gelebilecei korkusundan buna yanamyordu, yoksa oktan soyunup 'dostunun' yanbana uzanverirdi. Paulo bu yalnz geirilen saatlere baylyordu. Yatt yerden grd manzara, Karawanken'ler de o kadar gzeldi ki! Dnde da keileri gibi doruktan dorua atlyor, Almanlarn, tutsaklarn olmad, zgr lkelerde dolayordu. Srtnda niformasnn bulunmay da bu dleri etkiliyordu tabii, ama soyunmasnn asl nedeni gneten yanmakt. Kh srtn, kh gsn dnerek nlardan yararlanmaya bakyordu. Son gnlerde biraz kilo da almt, eski kilosuna varmaya az kaldn sanyordu. Akamlar, gndz grevlisi arkadalar bu deiimi fark ediyorlard. Da insan bambaka yapyor, diye sakalayordu. Yurda dndmde Megeve'e yerleirim artk! Gne banyolarnn gizli amalarndan biri de Yanka'-ya ho grnmekti. Be yz kii arasndan o sska, pis grnne ramen kendisini seen bu kza, seiminin ne denli yerinde olduunu gstermek istiyordu. Bir ay sonra gndzclere katlrsn, demiti Fritz, jte o zaman kza teiniz, bakml, bir plaj Apollon'u gibi yanm, plak gsyle gzkecekti. Her sabah, i dn bir gzel ykanyor, di temizliini de hi ihmal etmiyordu. Dvmeli'nin berberi haftada iki kez sakaln tra edeceine sz vermiti, salar halletmek daha zordu elbet. ki krplma seansndan birini amal, diye dnyordu. Son gnlerde akl alt tarafna taklmt. Karn iyice doyup biraz da dinlenince, kafas yiyeceklerden ok kzlara almaya koyulmu ve. epeydir unuttuu cinsel duygular uyanmaya balamt, teki arkadalarnn ne durumda olduklarn merak ediyordu. En dorusu bunu hastabakc Daniel gibi, gc kuvveti yerinde olan birine sormakt. Oysa, o aralk kafalar yine hep yiyecek zerine alyordu. Almanya'nn kmeye balamas yiyeceklerin azalacan belirtiyordu. Ama temmuz balarnda beklenmedik bir ey oldu. Kampa her yandan yiyecek yad. Bu Fransa'dan gelen bir kamyon dolusu koliyle balad. Paketlerin hepsi etiketliydi ve etiketlere sevdikleri tarafndan adlar yazlmt. Hangi mucize sonucu izieri

bulunmutu? Kefetmek zor olmad: zerlerine salm yerinde yazlm nl kartpostallar sayesinde! Evet, anlalan bunlardan birka adreslerine ulamt. Datm iin baefendinin ard ansllar byk bir ok geirdiler, dndklerinde hepsinin gzleri yalyd. Bu yalar biraz sevdiklerinin yazlarn grmenin verdii heyecandan, biraz da en iyi yiyeceklere el koyup, kupkuru biskvileri, bayatlam yiyecekleri veren Otto ve hempalarna duyulan fkeden geliyordu. Yamaclar aceleden birok paketin iindeki listeyi almay unutmulard. Gzyalarn tutamayan bir ihtiyara, Bu, krn anandan para yrtmeye benziyor, dedi Paulo. Daha beter, diye karlk verdi babalk. Karm tanrm, bana bunlar yollayabilmek iin kendi aylarca a dolamtr. u listeye bak, yok yok. Paulo, bu yama edilen yiyeceklerin bir blmnn kendine yarayacan dnememiti. Dvmeli'nin dolabt tka basa dolduundan fazlasn dostlarna armaan ediyordu. Pauio kesinlikle reddetti. Kari, arkadalarmn hakk olan bu yiyecekler benim grtlamdan gemez. Aslnda bu kadar incelik gstermesine de gerek yokmu, nk sonunda soyulan koliler herkese yarad. Blok efleri, olanlar, berberleri, yazc, patlyasya doyduklarndan haklan olan gnlk yiyeceklerini, orbalarn, margarinlerini, ekmeklerini datmak zorunda kaldlar, bylelikle kurbanlar da hrszlar kadar doydu. Derken bu kez Avusturya'dan geldi yiyecek ykl kamyonlar. Alman Kzlha zorlamalar sonucu gndermiti. Bunlar ilki kadar ekici deildi: Biraz et, bir ton patates ve kurutulmu sebzeler. Epey bol olan bu sonuncular btn k orba iileceini gsteriyordu. nceleri bunun tad fena gelmedi, ama sonra millete yle bir bkknlk geldi ki herkes seve seve, isteyene orba payn datr oldu. Temmuz balarnda yiyecek bir sorun olmaktan kmt. Artk efler karavanann datmna gzclk etmiyor, isteyen istedii kadar yiyordu. Midesinde bo yeri olann el kaldrmas yetiyordu. Bu rejim sonucu herkes kilo almaya, ehreler topar-laklamaya balamt. Millet SS ynetimini dize getirdii iin Kzlhaa dua ediyordu. Oysa gerek bambakayd, bir kez daha bunu ortaya koyan Dede Menard oldu. D gryorsunuz beyler. Hitler yumuam ha! Gldrmeyin beni... Hitler yumuadysa bunun nedeni mttefiklerin kamplarnn Alman tutsaklarla dolmasdr. Alman Kzlha bunlara bavurunca, onlar da, 'Siz bizimkilere kamyonlarn ulamasn salayn, biz de buray hallederiz,' demitir. Dede uydurmuyordu bunlar, svire radyosu Bat cephesindeki Almanlarn sapr sapr dkldklerini anlatyor-du. Birlikler Amerikallara teslim oluyorlarm. Alman usul yldrm sava bitmi artk, sra pazarla, diplomasiye gelmi! Loibl - Pass ya da baka yerlerdeki Franszlar pazarlk konusu olmular. Herkes bu fikirlerin doruluuna inandndan kampn morali uaklarn getii gnknden daha da ykseldi. stelik alk bir numaral tutku olmaktan km, konumalaTnel rn konusu yine sava olmutu. Direniiler adam ayartmaya koyulmulard. Kahraman olduklar gnlerin tanklarnn ou dnya deitirmi olduklarndan Loibl'dekileri tavlamaya bakyorlard. Sabkallar, toplananlar, hi-bir-ey-yapmam olanlar bu davrana bozulmuyor, tersine, Haklsnz yenme-meli, diye tevik ediyorlard. Paulo daha da ileri gidiyordu: Ben Mauthausen'den nce direnii tanmadm. Dede, dnte sahte kahramanlarn balonlarn sndrmek iin sana ve arkadalarna gveniyoruz. YRM NC BLM Temmuz aynn nemli olaylarndan biri de, mahkmlarn kapolar ve blok eflerinden oluan Alman takmn futbolda 6 - O yenmeleriydi. Ma Otto organize etmiti. stelik adamlar oyuncu yokluundan takmlarna Macarlarn, Polonyallarn, eklerin, Yugoslavlarn en usta oyuncularn almlard. O gn dalar, talar Haydi bastr Fransa, feryatlaryla inlemiti. Bu eri br, yokulu sahada oynamak da ayr bir iti. Baefendi kalelerden birini nc bloun nne yerletirmi, eline top geiren Paulo da ne kadar paslandn anlamak iin egzersiz yapm, bir eyrek sonra soluk solua kalp pes etmiti. Aklnn ermedii, kendi yanda, kendinden beter durumdaki on bir arkadann oyunun sonuna dek dayanabilmi olmalaryd. Bunun aklamas kazanma hrs olmalyd herhalde. Genler bu alanda da Fransa'nn baarl olmas gerektiine inanp, glerinin sonuna kadar dayanmlard.

Oyunun sonunda fkeden kplere binen Otto, Futbol fertig, bitti... Kalbe zararl. Herr Kommandant yasak etti, diye haykrmt. Tabii kimse yutmamt. Oysa boks srp gidiyordu. Dayak yiyen boksrler bile ringi glerek terk ediyor ve revire gidip pansuman yaptrmak akllarna bile gelmiyordu. Pazartesi de hepsi ilerinin banda oluyordu. Oysa arkada Fritz bir Fransz tarafndan yenildiinden beri Otto bunu da kaldrmak istiyordu. Kapolarn en gls, yirmi yandaki bir velede nakavt olmutu. O pazar ringin etraf tka basa dolmutu. Pijamallar-dan hi biri, bir Almann dayak yemesini karmak istemiyordu. Arkadalar Burgonyal Franois'ya gvenmiler, ama Fritz'in nakavt olacan dnememilerdi. Paulo inanmt bir tek. Her taraf tka basa sigara dolu, resmi hakem Neunoeii'n saymasn izlerken neredeyse kalbi duracakt. Sie... ben, GO... acht, neu.. eun! Zehri! diye haykrmt Paulo. Sonra da arkadalarnn kulana eilerek yavaa, On! kazandk! diye eklemiti. Kazandk! derken abartmyordu. Gerekten de Franois'y biraz da o yetitirmiti. Mideye indir... gerisini bo ver... yaptr karnna yumruu. lk balarda Fritz ok rahatt. Karnna inen salan, sollar rastlant sanm, hep enesini korumutu. kinci rauntda Francois yakn dve geip, aparkatlar, kroeleri hep mideye indirdiinde i iten gemiti. Batan nemsemedii yumruklar bu kez eki etkisi yapmaya balam, karacieri ezilmiti. Bu btn raunt boyunca srp gitmi, tam pes edecei srada gong imdadna yetimiti. Oinlenme srasnda hem biraz toparlanm, hem de bu alak Franzosen'in nereye varmak istediini anlamt. Son raunda hzl girmiti, ya pes edecek ya da bir yumrukla Fransz yere serecekti. Tak, tak... iki yumrukta Francois iplere takld. Kalabaln slklarna karn Neu-noeil de rahatlamt. Ama Burgonyal Mauthausen'den beri yumruk yemeye ylesine almt ki, bana msn demedi. Yalnz yumruk yemek mi, eskivlerde de ustalam-t, Fritz'in on yumruundan dokuzu havay dvyordu. Sonunda sert bir kroeyle man bitimine yirmi saniye kala Loibl canavar yere serildi. Paulo'nun gs kabarmt. Yetitirmesi tm umutlarnn tesinde bir baarya ulamt. Yurda dndnde devam et olum. Bu klasnla gen yata ok baarlar elde edersin, derken, gerei sylyordu. Asrn mandan sonra Paulo, sigara stokunu arttracak yeni malar peine dt. Ama Fritz'in elenmi oluu ilerki malarn ilginliini azaltmt. Geriye sadece Franszlar ma dzenledi. Tam bir kztrmak iin bir Kuzey - Gney bac dzenledi. Tam bir fiyasko! Kuzey'den gelen Polonyallar ilk yumruklarda yerlere serildiler. Paulo kendi aralarnda, fazla hrpalanmadan ike malar dzenlemek sevdasmdayd. Bylelikle hem millet elenir, hem boksrlerin karn doyar, hem de kendi ufaktan sigara stokunu artrrd. Bu konuyu ilk olarak her matan galip kan~ Pommier'ye at. Baksana Michel, arkadam Joel'le karlaacaksn herhalde, o da hi yenilmedi. Sen daha tecrbelisin, yener-sin amma.. Bir eyler kartrmak niyetindesin galiba Paulo? Yere mi yatvereyim yani? Yok canm, ama fazla sert vurmak zorunda da deilsin. Anlarsak, sigaralar da paylarz. Ben say hesab ya da beraberlie oynarm. Ne dersin? Fena olmaz... eer arkadan da bu ie yatarsa... Ama bak yumruklarn kontrol etsin ha!.. Merak etme. Arada ben varm. Onun da kulan bkerim. Her matan sonra arkadalarnn cann yaktna hayflanan Joel sevinerek kabul etti, Paulo'ya elini uzatarak, Anlatk, dedi. Sevdim bu fikrini. Hem Pommier her zaman beni yener. Otoritelere bu ike ma teklif etmek iin iki ampiyonun da nce etraflarndaki rakipleri temizlemelerini beklemek gerekiyordu. Pommier bu ii kolay halletti. Joel'e gelince, o da iyi gidiyordu, ama Leblond'la yapt son karlamada beklenmedik bir srpriz oldu, bilek kemii krld. Paulo arkadan tuttuu gibi doru revire gtrd. Doktor Jaryk'in tehisi kesindi. Bilein krlm evlat. On be gn kprdatmayacaksn, hzl girimisin. Rakibinin alnn da tenis topu gibi iirmisin. imdi eline sert bir ey balayacam. Wink-!er bu ii akmasn, boksu

sevmez, seni doru Mauthau-sen'e postalar. Bence sen revirde yatma, masajlarla, sk bir bandajla idare ederiz. Nerede alyorsun? Darda, el arabas sryorum. Kazmayla almaya bak. Sol elinle tabii, tek yapabilecein i budur. Boksa gelince, iki haftadan nce sz bile edilemez. Paulo'nun ksmetine, Pommier . Le Goff finali iin tasarlanan gn bardaktan boanrcasma yamur yamaya balad, ma bir hafta sonraya ertelendi. Joel ilk gnler, kazma sallarken bileinin acsndan duramaz hale gelmiti, sonra sonra biraz alt. Budalalk ediyoruz galiba, diyordu Paulo. Maa kamayacan bildir. Zaten ister tek yumrukla, ister iki yumrukla, Pommier'ye kar... Kukusuz haklsn, ama bu dv beni elendiriyor. Pazara elim iyileir. Belki bir ey kantlayamam ama hi deilse gzel bir ma karrz. Bu da bende bir an olarak kalr. Beni bu zevkten yoksun brakma. Joel'in heyecan itendi. Geriye, dvn iyi gemesini beklemek kalyordu. Bu da Pommier'nin kendini oyuna kaptrmayp yumruklarn ayarlayabilmesine balyd. Eer ma etinleirse Brtanyal'nm elini de orada brakmas iten bile deildi. Belirtilen gnde oynanan ma ncekiler gibi ra-und srseydi, Joel'in eli de salam kacakt. Ama bir tr unvan ma olduundan, Neunoeil, boksrlere sormadan, kendi bana bir karar alm ve nakavt olmad takdirde man alt raund sreceini ilan etmiti. Korkulan baa geldi ve Joel'in eli fazla dayanamad. Beinci raundun sonunda yine eli atlad. Neyse ki Paulo beraberlie oynamt. Pommier elinden geleni yapm, ldrc sa yumruunu kullanmam, hasmnn zorda olduunu hissedince basky gevetmiti. Oysa Joel ustaya eriebilmek iin kendini zorlam ve izleyicilere hayranlk dolu 'oh!' lar ektirerek srdrmt. El kitaplarndan rendiklerinin tmn ortaya dkm, harika eskivler yaratmt. Maa kendilerini ylesine kaptrmlard ki, Paulo, Ne oluyor bunlara byle? diye sylenmeye balamt. Deli mi ne bunlar? Bu boktan eldivenlerle bir hzl vurula biri k-st oturacak. Sigaralara veda o zaman. Bunu nlemek iin devre arasnda hemen Joel'in yanna gidip heyecann yattrmaya alyordu. Jojo elin! Dikkatli oli Bu kez krlrsa soluu nerede alacan biliyorsun! Bouna. zleyicilerin heyecanyla bsbtn coan Joel'in bir ey dinledii yoktu. eneye vurduu bir kroe sonucu elinin atladn hissettiinde acdan bir lk att, neyse ki gzel vuruu iin salonun barlar arasnda duyulmad. Yanbandaki Neunoeil bile iitmemiti. Pau-lo'nun durumu akmas iin l duymasna gerek kalmad. Joel'in suratndan okunuyordu. Allah kahretsin! O kadar da sylemitim. Eit durumdaydlar, beraberlik iimizi grecekti. Meer Joel'i iyi tammyormu. Bunca heyecanl izleyici karsnda abandone edeceklerden deildi. Porrrmier'-yi bir keye kstrp kulana fsldad: Dikkat et Michel, sa elim yine krld. Anladm. Yakn dvrz, fark edilmez... Bundan sonrasn Joel'e aslarak, dinlenme ayaklarna yatarak, bu arada Joel'i de kollarnn arasnda tutarak srdrd. Tek gzne ramen durumu gren Neunoeil onu hizaya getirdi. Man sonunu, ikisi de birbirlerine sarlarak getirdiler. Bunun sonucu beraberlikten bakas olamazd. Paulo iin iin seviniyordu. Biti gongu aldnda hemen koup sigaralar toplamadan nce Neunoeil'n iki boksrn de kollarn kaldrmasn bekledi. Oysa sayn hakem baka kandaym, tutup Joel'in kolunu kaldrd. akna dnen Paulo, etrafmdakilerin slklarna bile katlmad. Tm sigara stoku uup gitmiti. in kts bunu Pommier'ye nasl anlatacakt? Keke Neunoeil Pommi-er'yi galip ilan etseydi. Herkes sonuca itiraz ediyordu, ama Neunoeii'n aldrd yoktu. Paulo'ya bahtsz orta Pommier'yi teselli etmek dyordu. Neunoei! yakt bizi, diye giriti. Hi aklma gelmezdi. Fevkaladeydin Michel. Merak etme sigara borcumu deyeceim. Bo ver canm, sigaralara aldrdm yok benim. Beni kudurtan kk dmem oldu. Sesinde fkeden ok a vard. Sert bir azar bekleyen Paulo rahatlad. Kk dmek mi? Kim seni kk grd? Sar msn, itirazlar duymuyor musun? Almanlar bile kar ktlar. Galip sensin. Evet... evet. Sen istediini syle. Pommier pek ik-

na olmua benzemiyordu. Biraz dnnce son numaralarda fazla ileri gittiine ve Neunoeil'n kendisini gerekten yorulmu sunabileceine inanmt, Yok., aslnda su benim, fazla numara yaptm. Adamn davranndan etkilenen Paulo, Rvan u-nutma Michael, dedi. Rahat kazanrsn. Joel'in fkeli baklarn grnce sustu. ocuun ac dolu yznden rvann olamayaca okunuyordu. Bandajn altndaki eli bir et yn halinde olmalyd. Bu kanl olaya neden olan Paulo korktu. Bir hi iin cannzn yandn dndke kendi kendime bozuluyorum, dedi. Biz sana kzmyoruz ki, yaknmyoruz da. Deli mi Michel? Paulo karlk verecek zaman brakmad. Beyler boksu ben de ok severim, ama bu eldivenlerle olmuyor. Gelecek pazar, maa kmay reddedin, grev yapn. Almanlar sizi zorlayamaz. Neyse ki bir akam, yoklama srasnda baeendi Lo-ibl'de artk boks malar yaplmayacan iln ediverdi. Herr Kommandant Loibl'in bir spor salonu olmad kansnda. Yumruk sallayacanza kazma sallayn. Bundan byle disiplin kurallar da daha sertleecek. Sonra ok yemenizden de ikyeti, buna lyk deilmisiniz. Tatl gnler sona erdi miskinler alay. Otto'nun nutkunun en can sks taraflar 'disiplin' ve 'yiyecek' konusundaki szleriydi. Radyosunun bandan ayrlmayan Dede, nanmayn, atyor, dedi. Her gn binlerce Alman teslim oluyor. Sadece Fransa'da yz binlerce Alman tutsak var. Yiyecekleri ksamazlar. yleyse bu szler niye? Menard bunun karln birka gn sonra verebildi: Hitler'i ldrmek istemiler... Rus cephesindeki bunkerine bomba atmlar. Fhrer yaral, ama hayattaym. Spikerlerin dediine gre gerek bir mucize! SS birlikleri Almanya'da ve cephelerde geni bir bastrma harektna girimiler, birka saatlik dalgalanmadan sonra bakaldran garnizonlar yerle bir etmiler. Loibl'-liler, SS'lerle jandarmalarn birbirlerine dtklerini grme frsatn karmlard. Patlamaya ramak kalmt, diyordu Dede. Sinsice birbirlerini kolluyorlard. Winkler'in vidalar sktrmasnn nedeni de bu. Glen, syleyen, boks yapan bir kampn sorumlusunu kara listeye almak Gestapo iin iten bile deildir. Dede bunlar dalga geermi gibi sylemiti, ama Almanlarn birbirlerini gzledikleri de bir gerekti. Sonunda bu haberden ve sonularndan en az etkilenenler mahkmlar oldu. Yiyeceklerin azalmas bile morallerini fazla etkilemedi, oyunun dardan oynandn anlamlard. Bylece austosun sonu gelmi, yalar da balamt. Herkes bu inanlmaz yazdan fotoraflar olmadna hayflanyordu. Joel de bu konuda Paulo'ya yaknmt, a-ma onun asl istedii Pommier'yle yapt maa ait anlard. Her eyimi, hatta mrmn bir yln bile verirdim, demiti. Almanlar filme ektiler, hatta ilerinden bir jandarma teleobjektif kullanyordu. SS'lerin gzleri nnde dven mahkmlar... Hadi canm sende, unut bunlar Jojo. Neyse.. diye kederli bir sesle konutu Joel. Ama o an anmsadka gzleri parlyordu. Hey gibi Joel, krk eline ramen, hayatnn en gzel saatini yaamt. Bu da savan, devrimin ona pek uygun olmadn gsteriyordu. YRM DRDNC BLM Disiplinin sertleeceini sylerken Winkler son derece iten konumutu, ama blok efleri, i gzetimcisi kapolor ve sivil mhendisler bu fikirde deillerdi. Hatta, bata Mezar Kakn olmak zere, gece gndz iilerle temasta olan SS'ler bile ilerin gleryz ve rahatlkla daha iyi yrd inancndaydlar. Dizginlerin gevemesiyle adamlar bu tnelin kendi eserleri ve Universole'in de patronlart olduuna inanmaya balamlard. Her ey tkrnda giderken yine dayaa, cezaya dnmek, bu arkn ileyiini bozacakt. Sonunda Mezar Kakn'yla mhendis Putz bu konuda Herr Kommandant'n kulan bktler. Tnel yetimezse bunun da hesab sorulurdu! Aptal ef, bir leden sonra isterik Fhrer'inin, bou-lurasna, nasyonal sosyalist bilginlerin yeni silahlar oluturduklarn, kendi kendine giden uan bombalarla komnist ve Yahudi dmanlar toz edeceklerini sylediini duyunca, derhal tm kampn itima yerinde toplanmasn istedi.

Heeftnge, zafer yakndr. Bu giri, toplananlarn, herifin kafasnn yerinde olmadn dnmelerine yetti. Oysa millet tembellik ve sabotajlar konusunda her zamanki kafa tlemelerden birini bekliyordu. Ama adamcaz, az nce dinledii efi gibi, heyecandan boulurcasna zrvalayp durdu. Szlerinin sonunda ilk sradakiler adamn hkrdn fark ettiler. Dede haberden etkilenen arkadalar yattrmak iin, Bu sylenenler doru olsa bile Almanlar iin ok ge, dedi. Bir haftadr yle hzl ekiliyorlar ki, sonunda silhlarn atacak alan bile bulamayacaklar. Hem bir ey olmutu. Winker'in gizli silhlar samalndan ok daha etkin ve nemli bir olay: Paris kurtulmutu. Bylesine bir haberden sonra ef istedii kadar salyalarn saarak konusun, kamp ahalisi uan bombalarn nereye koyabileceini biliyorlard. Hem sadece Franszlar deil! Paris, zgrln bakenti kurtulmutu. te bunun iin hkrlrd, zaten kimse de geri kalmad. Bu patrtmn iinde Neunoeil ve Kari bile srtlarna dosta aplaklar yediler. Paris kurtulmu! Bu, zorunlu olarak savan sonu demekti. Neunoeil ve rekas da aptal gibi bunu kutluyor, erefe kadehler kaldryorlard. Yaasn Paris! Gross Paris! diye haykryordu sarho Kari. Bloundaki Franszlar da koro halinde Yaasn Paris, Kari! diye karlk veriyorlard. Sonra da alak sesle, Eh! Sra imdi senin knda, koca put, diye ekliyorlard. Herkesin enesi almt. htiyarlar 'kstlamalardan baka bir ey bilmeyen,' genlerin sokulmad bir birlik kurmulard. Genler de buna karlk hep ait taraftan sz ediyor, dnte ka karyla, nasl yatacaklarn hesaplyorlard. Kuaklar arasndaki ayrlk her gn biraz daha belirginleirken, yeni bir blnme nedeni daha kt: Sosyal farkllk. Oysa kafalarnn kaznd, ayn gln giysilerin kuamld ilk gn, bu farklln temelden ortadan kalkt sanlyordu. O gnden beri, bir kez olsun ne bir aydn bilgilik taslamaya, ne de bir burjuva, ii ya da kyllere fiyaka yapmaya kalkmt. Almanlarn olmad bir Fransa'da, bir Paris'te herkes haddini bilmek zorundayd, yle birdenbire deil, usulca, dosta, bu doutan bahtszlara birlikte yaanlan ac gntere ramen yine a'e sadece bir serseri olduklar hissettirilmeye balanmt. Ne zaman istersen bizde kalabilirsin. Karn, ocuklarn da getir. Domuz kzartrz, kestaneyle beslenen hayvann nasl olduunu grrsn, diyordu varlkl bir ifti, Renault'da alan bir iiye. teki ii akaya vurmaya alyordu. Yandn dostum. Alt tane veledim var, yirmi drt kii gibi yerler. Bol keseden davetler yayordu. Hatta tarihler bile saptanyordu: Ekim'de gel, ava da karz. Sever misin? Vaatler, szler grla gidiyordu. Bazlar imdiden i dnmeye balamlard. 268 Dert etme olum. Benim fabrikaya mdr yardmcst alrm seni. Maan da bol tutarz. Gzleri kamaan proleterler, yoksulluklarndan kurtulma frsatn tanyan bu yeni efendilerine kul kle oluyorlard. Bir de gln duruma denler vard. Bir banka memuru, herkese 'siz' diye hitap etmeye koyulmu, bir yl boyunca Neunoeil'n oraplarn yamam olan eski bir soylu bozuntusu kaslmaya balamt. Bu arada Riton, Maumau, Pierrot Martin ve birka pezevenk daha toplanmlar, Amerikallarn Paris'e girmesiyle ilettikleri karlarn ka dolar biriktirebilmi olduklarn tartmaya girimilerdi. Her hareketleriyle ilerinin tkrnda olduunu, knca kimseye el avu amayacaklarn belirtmek ister gibiydiler. zellikle Riton tm kstahlyla, u apallara bakn hele, diyordu. Daha buradan kurtulmadan ortalk kurmaktan, beraber almaktan sz ediyorlar. Yetmedi mi yahu?' Beyler, benim pistona ihtiyacm yok. ki kari var elimde, yeter de artar bile. Bu kadarla kalsayd iyi, ama bir pazar gn duta iyice ileri gitti. Almanlar zamannda iin tad yoktu. Kzlarmn tm getirdikleri yiyecee, giyecee gidiyordu. Zaten mark boktan bir paradr. Bunu duyan gen bir komnist sze kart. Sussan iyi olur. Bu anlattn dmanla ibirliinin dik ls! u k bokluya bakn hele! Yavrum, Almanlara Pa-risi ben vermedim. birlikiymiim! Ya bu szn geri alrsn ya da1...

Paris'in kurtuluu Riton'u da daylatrmt. Neunoeil'n adam bir yldan beri ilk kez efeleniyordu. Ama kk komnist tnmad. Hibir eyi geri almyorum. Ne yolla olursa olsun. Almanlardan para aldna gr ibirlikisin, eneni kapatmanda yarar var. Son gnlerde sen ve arkadalarn ok. gze batar oldunuz. ocuk yalnz olsayd Riton mutlaka yumruu indirirdi ama aralarnda Joel'in de bulunduu bir grup direnii ./ evrelerini sarvermilerdi. Paulo da oradayd, ama peze-:;: venk, Joel'in yumruklarndan korkuyordu, ii tatlya balamak istedi. Eh yani aka bile yapamayacaksak... Bunun da bir snr var. Senin yaptna kkrtma denir, dedi Joel. Sana ne be boksr! Ben u ask suratl yavruyla konuuyorum. Kin gtmediimi anlamas iin Paris'e dnnce koynuna elimdeki kzlarn en gzellerini sokarm. Kzlarn seni oktan ekti, dedi Paulo. Brakmady-salar bile, kapoluk yaptn syleyince naslsa eker giderler. stelik bir puta uaklk ettiini de eklersek... Paulo sonunda iini dkmt ya! Bembeyaz olan Riton, Grrz! diyerek gmleini bile giymeden dar frlad. Yznn solgunluu dayak yemek korkusundan ok, mahkeme gibi nne dikilen bu adamlarn yaratt paniktendi. Sava bittiinde hesap soracak bir mahkeme! Belki de nnda hkm verip infaz edecekler! Bu adan bakldnda kurtulu hi de pariak grnmyordu. Bu tartmadan sonraki gnlerde savatan sonra ne yapacaklarn konuan gruplarn arasna sokulmamaya dikkat etti, kurtulutan sonra ne yapaca belli: Tetikte olacakt. Erken ten tek kii o deildi. Paris'in kurtuluu tm sorunlar zmemi, sava srp gidiyordu. Herr Komman. dant bunu adamlarna bildirmeyi bir grev sayd: Wehrmacht, Siegfried hattnda mevzi ald, dnyann hibir gc onu oradan skemez. Dede de bu szleri onaylad. Hitler ve szcs Goebbels boyun emek yerine, vatan topranda sk bir savunmaya gireceklerini soylyorlard. Kadnlar, ocuklar, ayakta durabilen ihtiyarlar, silh altna alnyorlard. Loibl'de taynlar her gn biraz daha azalmaktayd. Eyll yamurlar da kara dnmt. Her eye eyvallah ama burada bir k daha kalmak, dayanlr gibi deil, diye homurdanyordu Paulo. Sonunda hi deilse gz grmesin diye Fritz'e bavurdu. Hey ef! Bana bir aya kalmaz seni tnele alrm demitin. Ne haber? Haklsn lounge, Gelecek hafta galerilere giriiyoruz. Ama madem bu kadar acelen var, yarn gece ekibine katlma. Lcgerschreifoer'e adn yazdr, benim gnderdiimi syle. Paulo teekkr ederken, hayret, scheisekub!, demedi. Franois'nin verdii ders herifi kibarlatrm, diye dnyordu. Birka gn sonra komutan yine krsdeydi. Haeftlinge! Yaknda tnel motorize konvoylarn geebilecei kadar genilemi olacak, ama Mauthausen'e dneceinizi sanmayn. Burada baka tneller de kazacaz. Son gnlerde bazlarnzn dndklerinin tersine daha yllarca burada kalacaksnz. Bunu unutmayn... Yllarca! Bu byn iinde kk tneller kazmak davas olmasa basacaklard kahkahay. Neyi saklamak istiyorlard? Cephane herhalde. Yiyecek olacak deil ya! Paulo hemen Joel'le Dede'yi buldu. Onlarn suratlar da karmakart. Sanrm anladnz, dedi. Herif bu sava srdrmeye kararl. Bizi SS'lerinin nne siper edecek. Bu delinin Loibl'i blokhavza evirmesine engel olmalyz. Tek umudumuz sizin partizan dostlarnz. Saldrsnlar. Hem de bir an nce, kardan evvel! Galiba tek kar yol da bu! dedi Joel, Sen ne dersin Dede? Ben baka bir yol dnn beyler, derim. Partizanlar asla byle bir lgnla girimezler. Bizi umursamadklarndan deil, tam tersi, her eyi biliyor ve bize ok acyorlar, ama emirler kesin: Kampa saldrmak yasak. Nedenini de akla yleyse. Yanko'ya baklrsa pek ok neden var. En nemlisi,, byle bir eye kalktklarnda hem kuzeyi, hem de buray igal etmeleri gerekiyor. Jki kamp arasnda, yze yakn SS ve otomatik silhl jandarmalar olduundan ok adam kullanmalar gerekecek. Bunun askeri adan getirebilecei de

koskoca bir hi. stelik baardklar takdirde besleyip, donatmak zorunda kalacaklar binlerce kii olacak, oysa bugn ancak her eteciye bir silh dyor ve yan a yar tok yayorlar. Sonra biz, onlar gibi gece gndz dalarda frdnmeye alk deiliz. Hadi anm, dedi Pauio. Biz ok daha dayanklyz. Dan ne olduunu o partizanlara biz retiriz. Olabilir. Bu arada buraya saldrdklar takdirde vereceimiz ar kayb da unutmayalm. Ancak onda birimiz kurtulabilir. Byle bir riske girmeye demez. Paulo tam tatmin olmamt. Yineledi: Duyduumuza gre Tito'nun adamlar hi de duygusal tipler deilmiler. Bir eksik bir fazla l onlar iin ne fark eder ki. Bunun altnda baka nedenler olmal. Dede, sakn Polonyallardan ekiniyor olmasnlar? Sanmyorum. Yanko byle bir imada bulunmad. Kampn kompozisyonu, zellikle biz Franszlarn ok kark olmamz da onlar kukulandryor, olabilir. Hepimiz komnist deiliz, direnii de! Bence saldrdan kanmalarnn ana nedeni ok kan dkleceinden korkmalardr. Ne yani kendi bamza bu ii halletmemizi mi bekliyorlar? Kesinlikle hayr, kayplar daha ar olur. Kzl Orau'-nun rzas olmadan bakaldran Varova'ya benzeriz. yi ama ne istiyor bu hyarlar? Belki de uslu uslu tneli bitirmemizi. Bu onlara da yarayacak, dalar kardan geilmez olursa bu yolla Avusturya'ya girerler. Aslnda hesaplan hi de aptalca deil. Ayrca biz burada olmasak yz SS ve jandarmann kendileriyle uraacaklarn, oysa imdi bize gz kulak olmak zorunda kaldklarndan, onlarla dalaamadklarm da dnebilirler. Bylesine mantkl dncelere verilebilecek karlk yoktu. Joel, Paulo'dan daha ok d krklna urama benziyordu. Anladm, dedi. Bir ie yaramak istiyorsak firardan baka kar yol yok. Kimbilir, belki buna da kardrlar. Yanko, u kaak Ruslar nasl karladklarndan sz etmedi mi? Evet, holarna gitmi. SS'ieri geberterek kaan adamlar kusursuz savalar olurlar. Demek zor kullanarak yaplacak bir firar ya da bir bakaldr ilerine geliyor. Zayflar gider, gller kalr. Anlamyorum bunu. Ar ol, dedi Paulo. Dede'nin" ne demek istediini anlayamadn. Bu i ok kayp verilerek biter, yoksa besleyecek boaz says artar. Bizi istemiyorlar, onlara ayak ba oluyoruz. Anladn m? yle demedim, dedi Dede. Ufak tefek gruplara bir ey dedikleri yok. Buna da pek gnll deiller aslnda. Ve hakllar da. Onlara ne verebiliriz? Garnizon hakknda bilgi mi? Bizden fazlasn biliyorlar. Bence onlara yardmn en iyi yolu, SS'lerin tas tara topladklar gn ierde patlak verecek bir harekt hazrlamak. Bence de, dedi Joel. Ama anladm kadaryla Yu-gosiavlar kiisel firarlara pek kar deiller. Bu kimin katna da bal tabii. Bu konuya deinilmesinden holanmayan Paulo suratn asarak, Bence u gnlerde firara kalkmak byk bir samalk olur, dedi. Ruslarn bana gelenleri unut273 mamalsn, Joel. Hepsi temizlendi. partizan adayna kar, yz elli kii, biraz ar! ite bende bu nedenle kitle halinde bir kama taraftarym. Zarar ziyann ok olmamas iin bir pln bile yaptm. Akam, alt buukta, gndz ve gece vardiyalarnn yolda karlatklar saate denk gelmedi. O anda altm SS'e kar yz kii oluyoruz. Karpit lambalarmz ve iine ta dolduracamz anaklarmzla nbetileri gebertir, silhlarn da alrz. Uurumla dan arasna sktlar m ileri tamam. Hey boksr, her kolun kndaki nbetileri unutuyorsun galiba, arkadalarna aldrmadan bir ate atlar m ki aarlar kuzkusuz hibirimiz sa kmayz. Ama o ara bizde silahlanm oluruz. Eer kan d-klecekse iki taraftan da dklr. Cimnastiki hafiften keileri karmaya balamt anlalan. Paulo szn kesti. Sen iyisin galiba! O ok sevdiin lkeni grmek niyetinde deilsin anlalan. Demek kurtulua birka hafta kala ortalk kana bulanmal ha? Dede, u herif kak deil de nedir? Ama fazla stelemedi. Deminden beri dinledikleri zaten tm hevesini krmt. Anlalan bu k da burada geecekti. Gece olup uyusam da bunlar kafamdan atsam, diye dnyordu ac ac. Bu karanlk tabloda yine bir numaral yer igal eden al unutmutu. Stoklan bol bol harcadklar o lgn austos gnleri geride kalm, kamp sahasnda kfl bir ekmek kabuu bile bulunmaz olmutu, ierden umut

kesilince millet sivillerden yiyecek koparmann yollarn denemeye balamt. Onlar da savatan sonra balarnn belya girmesini istemiyorlarsa anlayl davranmak zorundaydlar. Paulo bu fikrini, boks devrinden nce sigara dilenTtinel mekte stn baar gstermi olan Ange'e at. Bu kez onlardan sigara deil yiyecek isteyeceiz. Ekmek ii, ya, eker, ne olursa... Biz dilenci deil tutsaz. Ayn fikirdeyim ama bunu nasl koparacaz? Bir martaval uydurmak gerek... bir yerlere gml altn... ne bileyim... ne olursa... ama bu art. Uyuttuumuzu anlayana kadar sava biter. Sen darda alyorsun, kazlar topla, tnele, bana getir. Ben onlar uyuturum. Ange pek hevesli grnmyordu. Paulo bu i biraz ya. Siviller yalarn, ballarn ancak takas yoluyla verirler. Ama bir yol daha var. Neymi o? Byk i! Ama yrrse ay karnmz doyar. Sylesene be! Neymi o? Soygun!> Dalga geiyorsun. Nereyi soyacaz? Buray. Marangozhaneyi. Kay yrteceiz. On metrelik bir kay. Servet eder. Haklsn, byk i! dedi Paulo, biraz dndkten sonra. Bu fikri beendii belli oluyordu, tek tasas bunu kendisinin daha nce dnmemi olmasyd. Harektn ynetimini stlenerek avunmaya alt. ki nemli nokta var, dedi. Birincisi, gze batmadan kay dar karabilmek. kincisi, onu kimsenin aklna gelmeyecek bir yere gizlemek. Bence almak en basit taraf, gerisi iin de bir eyler buldum sanrm. Plannn baar ans tmyle uygulamann hzna balyd. Kronometreyle almalar gerekiyordu, be dakikada. antiyelerde ve tnelde alanlarn aletlerini yerlerine braktklar altya be kalayla, toplanma saati olan alt aras. Genellikle makine paydostan yarm saat nce durdurulur, kalan srede de talalar sprlrd. Harekt gnnn balama saatinde Paulo, koltuunun altnda bir imento torbas parasyla tnelden kp rahat admlarla allklara yrd. in bitimine birka dakika kala bile, skmak Loibl de normal sayldndan kimse ilgilenmedi. Keneflerin etrafndan dolap marangozhanenin arka kapsndan girdi. Ange da onu bekliyordu. Sonunda gelebildin. ansmz var, hepsi stlerini silkelemek iin dar ktlar. Ben de bunu umuyordum. Haydi, acele edelim. Ban ver, otuz saniyede bitirmemiz gerek. Ya gibiydi kay. Be saniyede kesildi, yirmi saniyede sarlp imento torbasna konuldu, zerine birka krek kum serpildi ve Paulo su yerini terk etti. timaya ge kalmaktan korkarmasna koar adm tnelin azna e-ritiinde, Ange da stne hazine torbasn oturttuu el arabasyla marangozhaneden kyordu. Mal, buralarda en ok grlen nesne olan imento torbasnn iinde tama Paulo'nun ustaca bir buluuydu. Ama saklama yerleri daha da matrakt. leden sonra kapnn yanbana, tnelin duvarna torbann boyunda bir delik delmiti. Arkadan fark edince, Bravo yavru! dedi. Alty bir gee kay mezarna gmlmt, kafadarlar deliin azn geni ve yass bir tala rttler. Kampa doru inerlerken susuyorlard. Bu kay hrszl Paulo'nun bir buuk ylda evirdii en byk numarayd. Tutsaklk zincirinden syrlabilmek iin be dakikann yettiini anlamak onu artmt. Ange yeterince olgun olsayd, tek cmleyle ona duygularn yle zetleyebilirdi: Yavru, bana bak. Artk boktan bir herif saylmam. Dorusu, bu becerdikleri, Loibl'de yaplabilecek en kt i, sabotajd. Onlarn yznden tnel kimbilir ka gn gecikecekti. Hrszlk aklr aklmaz, yani sabah altdan itibaren ortalk altst olacakt. Genel arama tarama, sulularn ortaya kmas iin kolektif ceza tehditleri, soruturma... vb... Soygun ok ustaca dzenlendiinden onlar bulmalarna olanak yoktu. Mezar Kakn kendini kurtarmak iin, Soygun ge-

ce olmutur, diyecekti. Alet paydos saatine kadar alt iin bu szlere inanlacakt. Hem o byklkteki bir kay hangi mahkm fark ettirmeden tayabilirdi? imdi sra bunu okutmaktayd. Bu beyler yatana kadar, aa yukar sekiz gnden nce harekete geemeyiz, diyen Paulo eskisinden daha beter bir karaborsac olan yeni talyan srcye yanaana dek sekiz gnn gemesini bekledi. Hey makarnac, baksana, ayakkab yapmak iin deriye ne dersin? Gerek bir deri! talyan da yaman kt. Kay? dedi. Sen armtn demek? Ne kadar istersin? Bunu son derece olaan karlamt. Paulo iini ekti. arm gibi yapt. Ben ardm demedim ki. Sadece aracym. Polonyallarn ii bu. Eer alc deilsen bo ver! Ben kazancma bakarm. ekip gidermi gibi yapt. talyan kolundan tutarak, Kim demi, elbette iigileni-rim, dedi. Dostlarn bu kaya ne kadar istiyorlar? Kay m? Deli misin? oktan paraladlar onu. Her birinde bir paras var. Para alman gerek. talyan'n gzlerindeki agzl bak fark eden Paulo, Polonyal numarasnn gereksiz olduunu anlamt. Okey! Yarn bulabildiin kadar ok para getir. u senin Polonyallar bunun karlnda ne istiyorlar? Ttn istiyorlarm, dedi Paulo. Yiyecek istiyorlarm, domuz ya, eker, margarin, beyaz ekmek gibi eyler, bul bulutur bunlar. Oldu, istediklerini bulacam. Ve maln srm, alm gibi, kazasz belsz, rahata oldu. imdi iki kafadarn tek derdi bunca yiyecei kimselere sezdirmeden tkmabilmekti. Alc istenen miktarlar zerinde pazarlk etmemiti. Herhalde deri paralar kar yakadaki plak ayakllar a-rasnda byk rabet grmt. Tka basa beslenmelerine karn yine de ellerinde bol miktarda kay paras kalmt. Bir sabah talyan koca bir dilim jambonlu sandvii yediini grdnde Paulo'nun kafasnda bir ampul yand. Hey, Allahlk herif, o yediinden bize yok mu? Bktk senin uydurma margarininden. Bunu bulmak zor. Tm janmbonu satn almanz gerek. Brak numaray. Kaa jambonun tm? Fiyat yok. Bin mark... belki daha fazla... bilmiyorum. imdiyedek sana verdiklerimin bir o kadar daha deri versem bana da bulur musun? talyan sandviini bir kenara brakp, parmaklaryla hesap yapmaya giriti, sonunda, Olabilir, dedi. Ama sz vermiyorum. Yarn cevabm alrsn. Ertesi gn drt kiloluk jambon gelmiti bile. Paulo kayn bulunacandan korkuyordu, imdi ii rahatlamt, jambon bulunsa bile sabotajlk bir yan yoktu. Bu arada tnelde de bir eyler oluyordu. Sabotajlar balamt. Raydan kan vagonlar, erilip bklp ie yaramaz hale getirilen madeni ubuklar, yok olan dolu imento torbalar, betonun iinde kaybolan kazmalar, krekler. Yazk ki ihtiyar Etchverry bu gnleri gremedi, diye hayflanyordu Paulo. stelik bu sabotajlar bir grup gz dnm eylemcinin ii de deildi, hemen herkes katlyordu bu amataya. Birden herkes yamndakine gvenir olmutu. 'Dmanlnn cezbesine kaplan Paulo da cokuyla bu hareketlere katlyor ve her geen gn biraz daha direniilerin gzne giriyordu. Sabkal gemii, serserilikleri unutulmutu. Btn bloktakileri sevmeye balamt. yle ki, jambonunu tm tnelde alanlarla paylaacakt nerdeyse. Kendisini aralarna alan bu insanlara sevgisini nasl 278belirteceini dnrken bulduu fikir, herkesi heyecana getirdi. Belirli gnlerde kuzeydeki SS'lere gula gtren lokomotifin srcsn etkisiz hale getirmek. Herifi etkisiz hale getirmek derken, kendisine bir ey yapacamz sanmayn. Aracn yoldan karacaz, onarm ekibi tekerlekleri raya oturturken bir baka ekip de karavanalar acar gerekeni yapar, sonra yine kapatr. Her gula gn bu numaray yrtrz. Tabii konvoyu durdurma yntemlerimiz deiik olur. Bir gn dadan kayalar inip yolu tkar vb... Giriiminden o kadar emin grnyordu ki kimse tartma gereini duymad, i!k gula soygunu, kay soygunu gibi, son derece rahat bir ekilde gerekleti. talyan her yandan nne kp kk trenini yoluna koymasna yardm eden Franszlara nasl teekkr edeceini bilemiyordu. Paulo

arkadalarna, duman tten gulaiar keplerine doldurmalarn salk vermiti. Tka basa et paralarn dolduruyor, sonra da tnelde, karpit lambalarnn nda, maarada ganimetlerini paylaan haydutlar gibi, etlerini blp yiyorlard. Havalarn soumasyla tnelde almak isteyenlerin de saylan artmt. Joel, Jeanblanc, boksr Pommier yeni katlanlar arasndaydlar. Ama Ange yoktu. ocuk jambondan payna deni bile istememi, eskisinden beter iine kapanmt. Herkese, komnistlere, puslara, burjuvalara, hatta kabadaylara bile dman kesilmiti. Son gnlerde yeni bir eklem dokusu iltihabyla revire yatmak zereydi. Budala ocuk, ineyle orasn burasn dese dese sonunda Mauthausen'i boylayacakt. Paulo arkadana ok acyor, ama nevrozunun vard boyutlara kar aresiz kalyordu. Elveda Ange... kimbilir, belki sava daha nce sona erer. Herkes bir gn kaplarn alp, yi akamlar beyler, bitti, evlerinize gidebilirsiniz, denecei gn dlyor, ama bundan sz etmeye cesaret edemiyordu. Hi deilse tneldekiler. Tehlikeyi sezen sorumlular, Winkler bizleri gmme emrini alm... ya gazla zehirleyeceklermi... ya da dinamitleyeceklermi... gidisinden szler yayyorlard. Aslnda serven o trl de bitebilirdi. Anlalan X komando birlii son ana dek heyecan iinde yaayacakt. te bu nedenle Paulo, komnistlerin amalarn ok iyi anlamasna ramen onlara kar kmyordu. Etraftaki-ler gibi o da, ray paralarndan mzraklar, demir paralarndan lobutlar yapmaya balamt. Bu aletler ta ynlarnn altna gizleniyordu. Tnel yava yava bir silah deposuna dnmekteydi. Bir sabah, komnistlerden bir grup Paulo ve arkadalarnn yanna gelerek bu silh faaliyetlerine bir son vermelerini istediler. Aralarnda Joe! de vard. Paulo, diye sze balad. Arkadalarm almalarn takdirle karlyorlar, onlara tercman olmak beni de mutlu ediyor. Gnn birinde bizim saflarmza katlacan biliyordum zaten. Bundan gurur duyuyorum. Ar ol ahbap, diye szlerini yarda kesti Paulo. Brak konuaym. Palavra atmyorum, gerekten bize katldna ok sevindim, stelik buna tek bana karar verdin.. Sen neyin peindesin arkada, diye yine szlerini kesti Paulo. Bilmeyen bana nian vereceksin sanr. Alay etme. Syleyeceklerim ok ciddi. Biraz ileri gittiin kansndayz. Plansz programsz sabotajlara giriiyorsun, haval ekileri yok etmek, imento torbalaryla basket oynamak, bunlar ocuka eyler. Bugnden itibaren sen ve arkadalarn, yoldalarn tmnn onaylamayaca eyleri yapmayacaksnz. Tam karln vermeye hazrlanyordu ki, Brtanyal konumasn yine balad gibi gayet tatl szcklerle tamamlad. Bunu bir ihtar oiarak deil, dosta bir uyar olarak kabul et. Yakalanman istemiyorum. Senin ne yrekli olduunu biliyoruz, bunu kantlamak zorunda deilsin. Direnile, meydan okumay birbirine kartrma. Arkadalarmla benim asl houmuza giden yann efeliin deil, deyim yerindeyse: eytanln. Gula olayndaki gibi... O olayn ans Paulo'yu gldrd. Joel haklyd. Hem tneldeki ocuka sabotajlardan kendi de holanmamt. Kayglanma Jojo, dedi. Bunu iKinci kez syletmeyeceim sana. Bu olaydan sonra Paulo kendini tmyle yemek arma iine vermi, mutfaktaki Marsilyaldan edindii iki kepeyle, etleri rekor saylacak bir srede toparlamay becermiti. Bu yeni teknikle lokomotifin durmasna bile gerek kalmyordu. Her saldrdan sonra Paulo'nun itibar biraz daha ykseliyordu, ama gzel bir akam, Yanka dHberinin tnelde belirivermesiyle Paulo'nun prestiji de dorua ulat. Kuzeyden gelen kza sarld gibi pt. Hem de yirmi tann nnde. alma bitmi, ar ar ka doru ilerlerken Yugoslav kzma rastlad. Kzcaz vagonlardan birinden dklm pislik ynnn banda durmu, nasl aacan dnyordu. Mahkmlar utangalklarndan kza yardm etmeden geip gidiyorlard. Dikkat edin matmazel, dedi Paulo. Size yardm edeyim. Asln boynuma. Ve kz boynuna sarld, hem de pislie basp ayakkablarn brakmaktan korktuundan sk sk sarld. apkn delikanl kzn memelerini gsnde hissetmek iin sk sk bastryordu. Bu durum houna gitmi olmalyd ki engeli atktan sonra da kz kollarn zmedi. Bir sre sonra yanan

ekmeye karar verdiinde, Paulo dudaklarn daldrmt bile. Sonradan, tanklar da, ifadelerinde kzn da duygusuz kalmayp zarif ellerini serserinin kaznm kafasnda dolatrdn ve gzel vcudunu haydudunkinden ekmediini sylemilerdi. Bylesine bir servenin birka saat iinde tm kampa yaylmas olaand. Ah, u Paulo! Hnzr herif! Tm Franszlar civarn en gzel kzn bir vatandalarnn elde etmi olmasyla gurur duyuyorlard. Paulo herkesi dlere daldrmt. nemli olan kz becermek deil, bu kk partizanla dostluk kurmakt. D dnyayla tek balantlaryd o. Paulo bunda da baarl olmutu. Gelecek kez az nce kz sarlmaya ikna etmek-iin yapt gibi kulana eilip, Ben Paulo 28214, diye fsldamaya da gerek kalmayacakt. Karanlkta, el yordamyla nasl olsa onu tanrd artk. YRM BENC BLM Tm kampn en nl mahkmu olmak, hele bylesine ho bir nedenle, Paulo'nun gururunu okuyordu. Kskancn birinin gidip SS'lere ispiyonlamasna da aldrd yoktu pek. Kk Yugoslav kzyla artk sk sk buluuyorlard. Akamlar millet iten, souktan, alktan, bitmek bilmeyen savatan yaknrken, o sanki, Siz de benim gibi yapn beyler, demek ister gibi glerek dinliyordu. Kzla pmekten ileri gitmiyorlard, ama olsun, 500 plak kafa, 100 sivil, 200 jandarma ve SS'in arasndan kendisini semiti ya! Loibl'in kiral gibi gryordu kendini. Bir sabah ie gitmeden az nce Joel yanna yaklat. Paulo, itimadan nce sakin bir keye ekilelim. Sana nemli bir ey syleyeceim. Yalnz kaldklarnda, Brtanyal hemen sze girdi. Bu gece tyyorum. Paulo sarsld. Bunu hi beklemiyordu, imdiye dek, hep tm kampn ayaklanmasndan yana olan Joel nasl olur da byle bir karar verebilirdi? yice akla. Anlamadm, dedi Paulo. Bildiim kadaryla firara karydn. Yoksa bize numara m yapyordun sahtekr? Byle konumaya hakkn yok. Grup halinde kayoruz. Hayr, Paulo, sana hi numara yapmadm, bunun kant da u anda sana almam. Dahas var, bize katlman istiyorum. Fena kstrlmt. Jojo ge kaldn, ben de kayorum. Ne? Evet dostum. ardn m? Biraz. nk sen firar szcnden bile hasta oluyordun. Benimle dalga m geiyorsun, yoksa benimle kamaktan korktuun iin mi uydurdun? Dur bakalm, terbiyeni takn yavrum. Ben bir ey syledim mi o gerektir. Yanka dzenliyor bunu. imdi ciddi olduumu anladn m? Tabii, kz bu ii kvrr. Ama... darda. nce kmak gerek. Nasl yapacaksn? Biraz zor bir soru, Paulo saptrmaay alt. Korkma, bu gee tymyorum, ama senin sylediklerin benim de biraz iimi bozdu. Keke daha nce konu-saydk. Yalnz deildim ki dostum... Artk bizimle gelirsin. nemli olan bir karara varman. Bunu beklemediimi itiraf edeyim, ben buraya sana vedaya gelmitim. Dede'yle birlikte en yakn dostum sensin, size adresimi brakp, bir ey olduu takdirde aileme bildirmenizi isteyecektim. Bak, kt da urada.. imento torbasnn ucuna yazd notu yrtarken gzlen sulanmt. Madem sen de kayorsun, buna gerek yok. Dede yalnz gider. Belki de ben bizzat grrm onlar. Jojo pek iyimser gzkmyorsun. Evet, iin zor bir yan var. Ve beni de buna srklemek istedin ha? ldrmsn sen! Tam sonuna yaklarken, ne gerek var! Ben usul usul hazrlanp, her ey tamam olunca kaacam. Hadi, brak u ii, kovalayanmz yok. Yanka'ya senin de gelip gelemeyeceini sorarm. Hayr Paulo geri dnemem artk. Bu akam, mesainin bitmesine az kala olacak bu i, korkma, biz de bunu iyice dnp tandk. Hadi dostum, gremezsek elveda. Sana da iyi anslar. Dada buluuruz.

Ve glerek ekip gitti. Joel yalan sylememi, gerekten iyi planlamlard. Paulo lene doru alt yere giderek ondan bilgi ald. Saat gibi hazrlanmt i, eer firar o gece gereklemeyecek olsayd, Okey, ben de varm, diyebilirdi. Ama Yanka'ya bunu yapamazd. Kzla ertesi gn iin randevular vard, Joel de bu plan bir baka gne erteleyemez-di, nk her ey Almanlarn bir yanlgsna, hemen ertesi gn dzeltilecek bir yanlla dayanyordu. bitmeden nce hava kararmaya baladndan, k saatine dnlecek, yani saat drtten itibaren darda alanlar, tnel giriinden itibaren elli metre apndaki bir dairede toplanacaklard. Bir haftadr mesainin son saati karanlkta yaplyor, stratejik noktalara konulmu eitli projektr ve lambalara ramen bir antiyeden tekine dolaan zebralarn siluetleri zor seiliyordu. te Joel ve arkadalar bu durumdan yararlanmak amcandaydlar. Altya on kala cereyan kesilecek ve veryansn kaacaklard. Gen Tito klavuzluk edecekti. Bir grup arkada kararlatrlan saatten be dakika nce ne yapp yapp Almanlarn ve i gzetimcisi kapolarn bir blmn tnel azna toplayacaklard. Elektrik merkezinin anahtar Mezar Kakm'ndayd. Dede Menard alterin uuna uzun bir sicim balayacak ve diardan ekmek suretiyle cereyan kesecekti. Ode bir o-narm bahanesiyle merkeze szm ve gerekeni yapmt. Paulo anlatlanlar hayranlkla dinliyordu. yi ama, siz gidince Almanlar Dede'nin bana ecekler, dedi. Cereyan kesmek iin tek yol transformatrn alteri. alter indiinde de DdeVMezar Kakn'yla tartyor olacak. Bylelikle en son kukulanlacak kii odur. htiyar, merkeze yol alrken byk bir olaslkla koup bakmas iin anahtar Dde'ye verecek. Gryorsun ya, her eyi dndk! yi ama, -Dede, ihtiyarla konuurken ipi nasl ekip alteri indirecek? Elbet o ekmeyecek. Komnistler bunun iin baka birini grevlendirdiler. Denemesini ok yaptk, kimse bir ey fark etmedi. Bylesine titizlikle hazrlanm bir plan karsnda ne denilebilirdi ki! Size iyi anslar! imdi iim rahat, bu i kolay yrr. Yaknda Tito'nun yannda buluuruz. Ama btn bunlara karn, akam Joel ve dostlarnn uslu uslu kampa inen kafilede yer aldklarn grnce hayretten kk dilini yutacakt. Ayrntlar ertesi gn rendi: Son dakikada hep beraber firar plann uygulamaktan vazgemiler. p taklm, tm hesaplar yolunda gitmi... ama antiye dahil, civarn grnts deimi! Her yan bembeyaz bir rtyle kaplanmt. Tanrnn cezas kar! Saat besten az nce, sinsi bir dman gibi inivermiti. Dalar, barakalar, toprak, her yan bir saat iinde on santimlik bir kar tabakasyla kaplanmt. Yol tam bir kayak pistine dnmt. Karn aydnl yannda lambalar ve projektrler kandil gibi kalyorlard. Yolda istedii kadar ipini eksin, bu akam hi gece olmayacakt. Bu durum karsnda, Tito dahil, hepsi kuzu kuzu kampa dnmlerdi. Geriye Ded Menard'n ipini skmesi kalyordu. Ertesi gn, saat deiiklii uygulamasyla zaten ona gerek kalmayacakt. Zavall Joel iin ne byk bir d krkl! Kahve datmndan sonra yanma gelen Paulo'ya, ansmz denemeliydik! diye dert yanyordu. Deli misin! Tavanlar gibi avlanrdnz, bu saatte de piiyor olurdunuz. Bouna szlanma, bu kez benim davet-limsin. Hem bizim i bu kadar rizikolu deil. Moralini ykseltmek iin en iyi yol, yeni olaslklarla gz boyamakt. Paulo, Joel'in kulak kesildiini fark edince, Bu musibet kar kt oldu, ama bunu bir uyan olarak almal, dedi. Eyllde erimi olur, bu cenabet yerde bile eyll yaz saylr. Ciddi bir ey hazrlamak iin nmzde bir ay var. Kar bana g veriyor. Etrafmzn byle sarl olduunu grmek beni bsbtn kamlyor. Yarn Yanka'y da biraz sktrrm. Bana gven, bu yolculukta sen de olacaksn. Yava yava umutlanmaya balayan Joel usulca sordu. yi ama, plannz nedir? Paulo'nun bu konuda hibir fikri yoktu. Bir eyler uydurmaya alt. Diyelim Yanka bir siville kol kola tnele girdi ve bir saat sonra... benimle kt. Tabii sivil giysiler srtmda. teki de kuzey kapsndan kar. Zor deil ha? Her ey Yanka'nn benim soyacam sivilin antasnda giysi getirmesine bal. Ve zellikle bir peruka. Fevkalde! Fevkalde... fevkalde ama bir kii iin. ki sivil, iki giysi, iki peruka olunca i zorlayor. stelik Yanka'nn arkadalarnn biraz da bize benzemeleri gerek. ok iman olmamallar... Yok, bu Allahlk yerde bizim kalplara uygun iki kii bulmak zor, ama merak etme, kafam alr, baka bir yol dnrm. Joel tm kibarlyla, Benim yzmden iinin zorla-

masna gerek yok, dedi. Fikrim ok gzel, bunu uygulamalsn. ki kii olunca uvallanr. Ben kalmakla da yararl olabilirim. Hem bizim firar baarlm olsayd, yine de tm kampn elimize geecei gn grmemek beni zecekti, iki aya kalmaz nasl olsa bu i biter. Oysa Paulo ne yapacan bilemiyordu. Gitmeli mi? Kalmal m? Siville kyafet dei tokuu fikrini Yanka'ya am, kz da bundan pek halanmt. Bugnden yarma, Her ey hazr Paulo, falanca gn gidiyoruz, diye karsna dikilebilirdi. Bunun dncesi bile rpertiyordu Paulo'-yu, biraz heyecandan, biraz da korkudan. Sonunda Yan-ka'y frenlemek yolunu seti, her bulumada kz biraz daha pp seviyordu. Yavrucak eer fingirdemekten holanyorsa olaylar hzlandrmaya gerek duymazd naslsa! YRM ALTINCI BLM Yirmi drt saat gemeden yaz, dorukiar dahil, tm dalar yeniden etkisi altna almt. Paulo yanlmamt, bu kar yalnzca bir uyaryd, ama bunu byle bilip, Yan-ka'yla tarih saptayacana savsaklamay ye tuttu. Konu aldnda sevgilisini d krklna uratmamak iin, hl iin peindeymi gibi davranyor, plann gelitirmekten sz ederek onu oyalyordu. Doa da onlara bu gecikmelerinde yardmc oluyordu. Hava yumuam, aalar hl yapraklyd, gece olunca, yldzlarla bezeli gk sanki onlara, Acele etmeyin kumrular. Yarn, br gn, tm hafta hava gzel geecek, diyordu. Ama ne yazk ki, her ey atmosfer koullarna bal deildi, insan etkeni de vard iin iinde ve Almanlar huysuzlanmaya balamlard. Olaylar, nce jandarmalarla dank partizanlar arasnda birka ate teatisiyle balad. Sonra hemen her gece silhlarp atlar oldu. Tito'nun adamlar arpmak niyetinde deillerdi, bunu herkes gibi Winkler de biliyordu, ama kendini ok etkinmi gibi gstermek amacyla, hemen ilk olaylarla, Alarm! Alarm! diye ortal velveleye vermi, en nemsiz bir glgeye bile devriye zerine devriye gndermiti. Bu sava havasnda Loibl'in yaz bandan beri srdrd rehavet elbet bozulacakt. On be gn sonra SS'ler kt alkanlklarna dndler. nce yumurk, sonra dipik ve sonunda bir sabah garip bir Polonya'lya izgiyi arttlar. Bu ani terr karsnda akna dnen Paulo daha nce tymediine hayflanmaya balamt. lk atmalarla Yanka da ortalktan toz olmutu. Herhalde blge efi Lo-ibl garnizonundaki bu elektrikli havadan kayglanp kz geri armt. Kukusuz geri dnecekti, nk kz dmann ininde dalardakinden ok daha yarar salyordu. Hatta Paulo'ya Yanka araclyla bir mesai gndermi, ksa bir sre iin gittiini, projelerinde bir deiiklik olmadn bildirmiti. Bu satrlarnda itendi belki, ama artk Paulo bu kolay kan yryeceine inanmyordu. SS'ler son gnlerde ok huysuz olmulard. Paulo'nun tek umudu, Winkler'in bu sama sapan savana bir son vermesiydi. Herifin Mauthausen'e kar sorumluluu tnelin ve galerilerinin bitmesini gerektiriyordu. Kzldericilik oynamay deil. Emrindekilerin ou bu durumdan honut kalmam ve tutsaklara yaknmaya balamlard. Loibl'in gbei olan tnelde bir balant kuruldu. Romanyal gen bir SS ilk adm att. Adam nne gelene, Schalsse Krieg, kt sava, demeye balamt. Onaylanmayacak gibi deil, mahkmlar da sonunda usulca, Schcisse Krieg diye karlk verir oldular. Ama bu bir kkrtma da olabilirdi. Ancak gen SS elinde ekmekler ve digaralarla geldii gn btn buzlar eridi. Dcnke scho-erii, VieJen Dank. Bu olaand Nazi az buuk Franszca da bildiinden hemen senli benli oluverdiler. lk ba eken Pompon oldu: Kmeradi, arkada sen iyi bir adama benzersin. Sonra da tekinin bu iltifat kabullendiini grerek, ekledi. Alman deilsin herhalde, ne haykryor, ne de vuruyorsun... Nesin sen? Romanyal. Bkre'den. Tahmin etmitim. yi ama SS'lerin yannda iin ne? Kk asker de bunu pek bilemiyordu. Ya da bundan utan duyuyordu herhalde ama hi kzmad. leden sonralar denetleme bahanesiyle mahkmlarn arasna sokuluyor ve hepsiyle dostluk kurmaya alyordu. Amacnn ne olduunu anlamak epey vakit ald ve bunu ilk Joel kefetti: ok hrsl bir herif bu Romanyal. Fazla bilgisi olmadan SS'lere yazlm, ama Rusya'da ve Mauthausen'de grdklerinden sonra, bugn kendini Almanya'dan epey uzak hissediyor. Akdeniz uygarlna merakl, Romanya-talya - Fransa - spanya arasnda faizme dayal kutsal bir ittifak dlyor. Sz aramzda biraz gerek, ama yine de ona gvenilebilir.

Romanyal, Loibl'de kafas almaya balayan ilk SS deildi; komnistler Zimmermann adl bir Avusturyaly da yanlarna almlard. Onu snamaya da gerek kalmamt. Dorudan doruya partizanlarn genel kurmay tarafndan salk verilmiti. Titocular arasnda rtbesi bile vard: Yzba! Nasl bu ileri becermi, belli deil. Ama bu civarda domu olduundan kendini Alman'dan ok Yugoslav hissetmesi olasl. Joel'e baklrsa, yrenin tm etecileri ocukluk arkadalarym. Komnistlere Romanyal gibi yiyecek ve sigara yerine bilgi tayordu. Havadisleri pek i ac deildi, rnein galerilerin kazlmasndan sonra X komando birliinin kuruna dizilecei sylentiler arasndayd. Gariptir, bu sevimli- haberler Joel'le arkadalarnn! morallerini hi etkilemiyordu. Winkler buna vakit bulamaz, diyorlard. stelik drt bir yandan sarlm olan adamlar bylesine bir soykrma bulamak istemezler. SS'ler arasnda bir isyan olasl Paulo'yu ok tedirgin etmiti. Hepsi Winkler'e kar kacak deillerdi ya! Bata Helmut, Mezar Kakn, Dcudoune ve Mikado gibi paranoyaklar. Fhrer'lerine ihanet eden SS'lere lm kusmak bunlar keyiften mest edecekti. Kt ve iyi SS'ler, jandarmalar, bir de frsattan istifade partizanlar da daldlar m bu ie, sonunda kimin kurunu yiyecei belli olmozd. Bu lm enliinden sadece blok efleri yakalarn syrabilirlerdi. nk bir sredir tarafszlk oyununa girimilerdi. Winkler ya do Helmut havladnda, onlar da sille tokat giriiyorlar, ama herifler arkalarn dner dnmez coplarn klarna sokup bir zr dilemedikleri kalyordu. Kimlerin kazanacan oktan anlamlard, bunlar Amerikallar, ngilizler ve onlarn mttefiki Franszlar olacakt. Hem Franszlarla adamakll dost olmulard. Bu nedenle son gnlerde herkesin birbirine att, barut kokan tnelin dolayna pek sokulmuyorlard. Kara delikteki havay pek beenmeyen Herr Kommandant kuzeyden bir i gzetimcisi kapo getirmiti: Herman. Eni boyuna denk, a bakl, alnnn ortasnda yumurta kadar bir i bulunan bu canavar tnelde dehet sayordu. Elindeki ar, elik feneri, her nne kan izgilinin srtna, beynine indiriyor, her gn sryle adam revirlik ediyordu. Doktorun protestolarna ramen Mezar Kakn bu yarata gz yumduundan, sonunda direniiler buna bir hal aresi bulmaya karar verdiler. En lmllar, herifi mhendislere ikyet edip kuzeye gndermekten sz ediyorlar, ounluksa geberip bir metre beton altna gmmeyi Tnel F : 19 neriyordu. Cesetsiz bir cinayet. Ama iin kt yan Almanlar byle bir vatanseverin kaacana inanmayacaklarndan her yan altst edeceklerdi. Sonunda bir i kazasna karar verildi, rnein adamn, bana bir kaya yuvarlanabil irdi pekl! lerinde Pommier ve Burgonyal Francois gibi iki as dvnn de bulunduu bir acilciler grubu yznden komplo neredeyse yatyordu! Adamlar canavar duvar dibine ierken kstrmlard. Bir kz bile gebertecek gte bir yumruk ensesine inmi, aln da kayaya arpmt. Ayldnda bu ii kimin yaptn hi merak etmedi, nasl olsa tneldekilerin tm deyeceklerdi bunun hesabn. yle ki Mezar Kaknn bile saldrdan haberdar etmedi. Hata etmiti, nk gn sonra bir boaltm bacasnn altndan geerken kafasna bir vagon dolusu ta yediinde, SS'ler bunu sadece bir tedbirsizlik olarak grdler. Adamlar tam boaltm balayaca srada, birinin fenerli canavar deliin altna itiverdiini ne bilsinler. Herman'sa bunu anmsayamayacak kadar hrpalanmt. Cici doktor yaralarn iyi edene dek tm tnel bayram etti. Paulo da sevinmiti, ama bu iddet trman karsnda biraz da rkyordu. Yarn bir baka bokluk olacak ve bu kez SS'ler de burunlarn sokacaklar. Birka gn sonra Loibl'in en yumuak, en sevilen insan olan gene direnii Felix'in bana bir kaza geldi. Bunun nedeni de Herman'n bana gelendeki gibi bir'kapakt. st katta alan Felix karanlkta nn grememi ve bacadan aa yuvarlanmt. Aksi gibi aada vagon yoktu, raylara arpt. Be alt metrelik bir d. Kolunu bacan kmldatamadan yere serilip kald. Besbelli bir yerleri krlmt. Kaza yerine ilk yetien arkadalar tehisi koydular: Belkemii krlmt. Baka areleri olmadndan giriteki nbeti SS'lere haber vermek zorunda kaldlar. Heriflerin geliiyle sahne tam bir dehete dnt. 291 -, nce zavally tembellikle sulayp tekmeleyerek ayaa* kaldrmaya altlar, gerekten kprdayamadn anlaynca da, Sabotaj, diye bastlar yaygaray. Sonunda revire kaldrmaya karar verildi, ama sedye olmadndan el arabasna konmasn emrettiler. Yaralnn yan sra yryp alay etmeyi de ihmal etmiyorlard. Fertg... Krematp*-lium. Felix son bir gayretle

dorularak, Put SS'ler! diye barmaya balad. Acnn ve nefretin iyice boukla-trd sesi tnelin bir ucundan dierine yanklanyordu. Bana gelenin nemini ve dzelemeyeceini anlam ve tm tutsaklarn gnn her saatinde kafalarndan geirdiklerini cellatlarn yzne haykrmaya karar vermiti: SS'ler siz, hepiniz putsunuz! Hitler de put... Himmler de! Go-ering, Goebbels, hepsi paylarna deni aldlar. Baka kfr aramyor, ama iyice anlalsn diye her' dilden sralyordu: Eneuiati... Yebon... EncuU'ertb Almanlardan biri, azndan kpkler saarak makinelisinin namlusunu Felix'in nne dorulttu, ama bu fkeyi daha da arttrmt. Bassana tetie be korkak put! Son bir feryatla kas-kat kesilip kald. Bu can ekimeye tank olanlar bunca cesaret karsnda allak bullak olmulard. Felix, mdat! diye bara-bilirdi ya da Anacm! diye feryat edebilirdi, hibirini yapmam rnek bir direnii olarak son szleri dmana hakaret olmutu. l cellatlara atlan bir el bombast gibiydi ve bembeyaz olmu suratlarna baklrsa hedefine de ulamt. Partizanlarla atmalar yattndan Paulo yaknda Yanka'nn dneceini umuyordu. Bunca olaydan sonrai tnelde bulumak epey zor olacaa benzerdi. Hatta imdiden, darda almann yollarn aramann daha iyi olup olmayacan dnr olmutu. Yeniliyordu aslnda, nk darda hava daha gergin olup insanlar yok yere harcanyordu. Polonyalnn ldrl292 meinden be gn sonra, vatandalarndan biri daha nedensiz temizlendi. ki gen SS adam ldrmek onurunu bir lrl paylaamamlard. Sen ldreceksin, ben ldreceim, diye ekie dururlarken zavall garip de izginin ardna itilmemek iin bir aacn arkasna snmt. Katillerden biri nian aldnda, kadersiz, hemen aacn br yanna kouyor, oradaki harekete geince de bu yana kayordu. abuk hareket etmek zorundayd, nk her atta, kolundan, omzundan ya da kalalarndan deri paracklar syrlyordu. Sonunda bu saklamba oyunuyla sadist cellatlarna daha ok zevk verdiini anlam olacak ki, snandan kt. Parampara, kan iindeki izgili pijamasyla adm ilerledi ve esas durua geti. Bu davranyla sanki, Oynamyorum, demek istiyor ve at yarmasn, yzlerce tann gzleri nndeki adi bir cinayete dntrmek istiyordu. Hemen yanbana konan kuun avcda uyandrd aknlk gibi katiller de app kaldlar, bir an herkes adam balayacaklarn sand. Ama bu SS'ler Mauthausen Yksek Sadizm Okulu'ndan diplomalydlar. Senaryolarnda bir kopukluk olmutu, o zaman lm bir kurtulu gibi bek-leyeln bu Schweine PoWk'm iini bitirmek iin baka bir yol bulacaklard. Bu kpee ok kurun harcadk, diyerek kurbanna yaklaan SS yerden bir kazma alarak Polonyalnn kafasu na geiriverdi. Arkada sanki byk bir marifet becermi gibi, Fevkalade! diyen teki de tfeinin kabzasyla ie katld. Bir sana! Bir bana! Onlarn oyunlar hl srp gidiyordu. Akam cinayeti tm ayrntlaryla Joel'den dinleyen Paulo isyan etti. Umarm bu olay senin, sonuna kadar kalmak niyetini de deitirir Jojo. dedi. Bu herifler vampir be! Ben senin bunlarn arasndan da bozguncular kaca fikrine katlmyorum. Bir sonraki cinayet, SS'ler mutfanda grevli kambur Alman mahkm Rudolf'un ldrlmesi bu szleri hakl karyordu. Astlarnn arasndaki honutsuzluklar fark eden Winkler bununla tm vatandalarna da bir uyarda bulunuyordu. Tm vatan hainleri byle lecekler. Akam Helmut rapordaki bu cmleleri stlerine basa basa okudu. Bu tehdit resmen, saylar bir hayli az olan Alman ve Avusturyal mahkmlara hitap ediyordu, ama kapolar, blok efleri ve SS'ler de gerek amacn ne olduunu kolayca anladlar. Alman kan tamak bir pasaport, bir zr nedeni saylmyordu. Kamplara ilk srlenler, ilk aslanlar, ilk yaklanlar Almanlar deil miydi? Personele ihtiya olduundan sava srasnda buna bir son verilmiti, ama artk Almanya kendi topraklarna ekilmiti. Herr Kommandant, kukusuz, ok soru soran adamlarna bir gzda vermek amacyla, SS'lerle ilikilerini normal srdren, onlara sofrada hizmet eden, dillerini konuan, bu zararsz yarat, kamburu kurban olarak semiti. Buna bozulanlar kolayca kendilerini ele vereceklerdi. Ama ne yazk ki kimsenin sesi kmad.

Oysa cinayet son derece tahrik edici bir biimde tezghlanmt. Zavall sakat dostlukla, akalaarak vurmulard. Hep ayn bahane, firara teebbs, izgiyi gemek, ama bu kez iki katil, Madalyal ve Hrvat, ylesine kurnazca davranmlard ki, be yllk kamp tecrbesi olan Rudolf bile durumu cakamamt. Haydi gdip emeden taze su dolduralm, demiti Madalyal. Sofraya getirdiin su iilir gibi deil. Ve sonra, iki eski dost gibi, SS barakalar boyunca uzanan yoldo gle syleye yrmlerdi. Rudolf kovasn kamburunun stne oturtarak yrmeye alyor, teki de tabancas klfnda, elleri cebinde ilerliyordu. Derenin yaknma geldiklerinde Madalyal durup, Bu amurla botlarm kirletmek istemiyorum, dedi. Sen yalnz git Rudolf, ben burada beklerim. Kamburun duraksadm grerek, Sakn tymeye kalkma ha! diye takld. Bu srtmdakiyle fazla uzaklcamazsm zaten. Gl ylesine sahteydi ki kambur panie kapld. Dediini yaparsam ldrecek beni, diye dnyordu. Bu odun ya da su numarasna yzlerce kez tank olmutu... ama te yandan, hi bir su ilememiti ki, eer sakatl bir nedense oktan temizlenmi olmas gerekirdi. Sana gvenim yok, yalnz gitmeyeceim, deyip kovann zerine oturdu. Eer Madalyal gler ve birlikte gelirse bouna kayglanm demekti, tersine fkelenirse... Katili bunu da dnmt. Ne kzd ne de gld. Haklsn, dedi. Kurallara aykr. Bir Posteri araym, sana elik etsin. Tam o srada, rastlant bu ya, kirli ilerdeki orta Hrvat oradan geiyordu. Rudolf'u dereye gtr, yalnz gitmekten korkuyor, buyurdu Madalyal. Kambur kovasn kapt gibi yrmeye koyuldu, ara-sra arkaya dnp Hrvat'n gelip gelmediine bakyordu. Herif trk mrldanarak geliyordu. Tfeini omzundan karmamt bile. Dere bana vardnda, boa korkmuum, diye dnyordu Rudolf. Byk bir rahatlkla diz kerek su doldurmaya giriti. deal pozisyon. Hrvat trksn kesmeden silahn indirdi ve... bum... tek kurunla kamburundan vurdu. Akam yoklamada, Helmut usule uygun olarak bir mahkmun kamaya yeltenirken vurulduunu duyurdu. Blok eflerinin gzlerinin iine bakarak, ldrlenin bir Alman olduunu bildirdi. On be gnden az bir srede drt temizlik olay, btn milleti kara dncelere sevk etmiti. Beinci cinayete de, bir kazaya kurban gitmekten korkan Riton irkefi neden oldu. Bir firar giriimi sonucu ilenen bu cinayet, Paulo'nun da fikir deitirmesine neden oldu, Yanka'yla ya da yalnz kama projelerini bir sre rafa kaldrmaya karar vermiti. Kampta olsun, tnelde olsun, her yere lm korkusunun sinmi olmas bir yana, birok kiinin saa sola aktrmadan firar planlar yaptklar ortaya kmt. Riton denen bok sinei olmasa, on kiilik bir komando mangas oktan tym olacakt. Sekiz Fransz, bir Yugoslav ve bir de Polonyaldan oluan bu grubun planlar ok basit olup, kar nedeniyle ertelenecek trden de deildi. Tersine, karn yamasyla bu fikir kafalarnda olumu ve uzun sre yerden kalkmamasna dua eder olmulard. Schncekommand, kar komandosu ad altnda her sabah yryerek da geitine trmanyorlar ve aksam yolu temizleyerek iniyorlard. Kar henz ok kaln deildi, ama ancak on kii olduklarndan ileri rahat bir hafta srerdi. Kamp yukardan gzlerine son derece zararsz ve derli toplu grnm ve daha ilk gnden bu f-ikir kafalarn kurcalamaya balamt. lerinden birinin aka yollu- hep birlikte tyme nerisi, ksa zamanda ciddi bir ekilde benimsenmiti. imdiye dek kimse byie gzel bir frsat eline geirememiti. Baar anslan ok yksekti. yle ki, kapoluk grevini yrten Riton serserisi bile bu kafileye katlmay istemiti. yle olmas da gerekirdi, nk akam bir bana kampa dnd takdirde sorgusuz sualsiz atee atlrd. Grupta Campana karde lerin bulunmas da ona baka seenek brakmamt. Kaplanlar k uykusundan uyanmlard. Riton bu bell kardelerden SS'lerden daha ok korkuyordu. Harekt baltalamaya kalkt takdirde iki amansz dman kazanaca kesindi. Dolaysyla boyun emek zorundayd. Kafasndan tam olarak nelerin getiini bilebilmek 296 zordu ama bu ie o kadar hevesli grnd ki, harektn ynetimini ona braktlar, Onun emriyle grubun en glleri refakati SS'leri etkisiz hale getireceklerdi. Bu SS'ler, genellikle Taze Fasulye dedikleri assubayla, efinin Au-gustin diye bard apal bir erdi. Gzlerini kan brm Campana'lar temizlemek taraftarydlar, ama silah sesi tneldeki ye tepedeki SS'ieri harekete

geirebileceinde, herifleri bayltp balamak daha emindi. Sonra da partizanlarn yerini bilen bir Yugoslavn nderliinde hep birlikte uuruma atlayarak kurtulacaklard. Saldrya geilecek yer zenle seildi: Ne tnelden ne de yukardan grlen, iki dneme aras dz bir yol. Herhangi bir terslik ktnda yedek yerler bile bulunmutu. Harekt gn, beklenen saatte on tutsak heyecanla Riton'un kararlatrlan iareti yermesini bekliyorlard. leri arkadalar, demesiyle harekete geilecek ve herkes nceden bilinen grevini yerine getirecekti. Aksilik bu ya, kk birlik nceden kararlatrlan yere gelmeden Taze Fasulye ileri kartrm, tutsaklardan biri olan noteri ararak ar gelen kaputunu tamasn istemiti. Herif soyunup, kaputunu katlayana kadar vakit gemi ve birliin dzeni bozulmutu. Taze Fasulye otuz metre kadar gende kalmt. Kararlatrlan ikinci yol doru ilerleyen kaaklar, geride kalmakla bir ey kaybetmi olmayacak, diye dnyorlard. Bu kez koullar tmyle yerine getirildi, batakiier ylesine yavalamlard ki, Almanlar ilerlemeleri iin nle-rindekileri tekmelemek zorunda kalmlard. Buna ramen hibir ey olmadan dnemece vardlar. Riton dut yemi blble dnmt. Campana'larn biri, gzlerinden ateler fkrarak, Sen neyin peindesin? diye sordu. Herif hi tnmad. Durum elverili deildi, ahbap! ok yavaladk. Taze Fasulye de gzlerini benden ayrmyor. Normal hzmzla yryelim ki bize dikkat etmesinler. Gelecek dnemeten sonra hazr olun, saldracaz. Aslnda bu sahtekrn amac besbelliydi, etraf uyutmak istiyordu. Ve biri kp duruma hkim olmad takdirde bu istei gerekletirecekti de. Ama artk yeni oyunlara kalkmak iin vakit epey geti. imdi biri kp, leri arkadalar, diyecek olsa, millet aracak ve duraksamalar zaman kaybna neden olacakt. En dorusu, Korsikal katillerin yaratt korkunun galebe alacan umarak, namussuzun emir yermesini beklemek olacakt. Kaabilecekleri yollarn sonuncusuna yaklarken kk gruptakilerin kafalarndan bunlar geiyordu. Herhalde sekiz Fransz byle dnyorlard, Yugoslavia Polonyal dostuna gelince, onlar oktan toz olmulard. O takr tukur dilleriyle, Fransz kopoya gvenilemeyeceini konumu ve iareti beklemeden, dnemeten hemen sonra- atlamay kararlatrmlard. Dndklerini uygulamaya koyduklar srada, ans da onlardan yanayd. Taze Fasulye'y'e mezi drbnleriyie kar dorua trmanmaya alan bir da keisini izlemeye dalmlard. Sekiz Fransz olan biteni akana kadar biraz vakit gemiti ama' onlar da iki kaa izlemeye hazrlanyorlard. Taze Fasulye'yle mezi elli metre kadar arkalarnda kalmt, ama salaka bir tutumla tm kafalar efleri Riton'a dnd. Ne bekliyorsun? dedi Noter. Hadisene, bar, emir ver. Herif azn atnda hepsi bir an nce atlamak iin uurumun kenarna sralanmlard. Ama azndan kanlar duyanlar donup kaldlar: Kefttmandofhrer... Jkommandbfhrer... zwei Mann weg! ki kii kat! Alak! Ne orospuymu meer! Geride kalanlar durdurmakla kalmam, kaanlar da ispiyonlam. Kaaklar, karn derinlii nedeniyle kar yamataki aalara henz ulaamadklarndan lme mahkmdular. Bu beyaz rt zerinde ne de gzel hedef oluturuyorlard. lk ate saivo-suyla ykldlar. Biri temelli dp kald, teki seke seke ilerlemeye alyordu. i rahatlayan Taze Fasulye dikkatini yola evirdi. Altes, hepiniz yatn, Schebse Frjnzosen, diye hay-krarak tetie bast, kurunlar yere yatanlarn kafalarndan teet geti, gz dnm herif daha da ileri giderek yardmcsn da, ilk parman kprdatacak olann beynine kurunu yaptrmasn emretti. Artk takip balayabilirdi. Karn zerindeki ayak izlerine basa basa! i!k yaralnn bana vard. Polonyalyd bu, kendisini neyin beklediini ok iyi tahmin ettiinden son bir gayretle katilinin silahna saldrmaya kalkt. Canavar ruhlu astsubay kfrlerle tetie bast gibi adamn beynini datt. Sayn Riton kendini pek rahat hissetmiyordu herhalde Augustin zorlamam olsa bile, o yine utancndan yerlere yatacakt. Campana kardelerden biri ne yapp yapp kulann dibine yanaarak, deyeceksin bunu namussuz! diye fsldad. Ele verdiin Polonyal gibi, hayatnla deyecek-sin. Bundan kukusu yoktu, stelik Taze Fasulye'nin yadrmakta devam ettii kurunlara baklrsa, bir lm daha vicdanna oturacakt. Ama bir eyrek sonra kagelen herifin surat adamakll aslmt. Er 1st weg, kat, diye hrlad adamna.

Ama silah sesleri, boazdan, tnelden, hatta kamptan bile duyulduundan SS kollar dan tozunu atmak zere yola kmlard. Bu da geebilmesi iin kk Yugoslavn epey ansa ihtiyac olacakt. Ama yine de becerdi, haberi ertesi gn, Yanka getirdi. Peindeki itlere ramen, kan ter iinde partizanlara ulamay baarabilmiti. SS'ler etecilerle atmaya girmektense tornistan etmeyi ye tutmulard, ama grn kurtarmak iin Winkler, akam raporunda iki kaan yakalanp ldrldklerini bildirdi. Bu komnist kpeklerin cesetlerini, kurtlar kular yesin diye dada braktk. Hepinize ders olsun! diye szlerini iletti evirmen Helmut. Gerekten de bu dram Franszlara bir ders oldu, ama Herr Kommandant'n sand anlamda deil. Ritcn'un canavarca tutumu herkesi etkiledi, zellikle Franszlar utantan yerin dibine girdiler. Aslnda Poloyallarn hesap sormalar gerekirdi, ama adamlar 1940'dan beri ac ekmeye ylesine almlard ki fazla sarslmadlar. Brakalm Fran-szlar, kirli amarlarn kendi aralarnda temizlesinler! Riton sekiz tank sayesinde, yurda dndnde idam ya da mr boyu tutuklu kalmay hak etmiti, ama bu arada imdi de bir eyler demeliydi. Almanlar arasndaki itibar bunu olduka zorlatryordu. Zwei Mann weg, diye yrtnmas onu kahraman yapm, Almanlarn gzbebei olmutu. Kamptakilerin ii iini yiyor, ama elleri kollar bal kalyorlard. Tek areyi Riton'la konumakta buldular. Bu iten zararl kan Taze Fasulye oldu, adama resmi bir uyanda bulunuldu. Yardmcnz tekilerin banda tutacanza, hepsini ldrp birlikte kaaklarn peine dmeliydiniz. Byle bir durumun tekrar halinde siz de cezalandrlrsnz. Tito'cu SS, Zimmermann yetitirmiti bu azar fasln, Paulo yine panie kapld. Byle bir durumun tekrar halinde? O zaman, ya ben de aralarnda olursam? SS'ler kaaklar rahata kovalasnlar diye ya beni de temizlerlerse. Hay Allah, al basna belay! Yugoslavn kandan iki gn sonra srann kendisine geldiini sand. O gn. Almanlar korkutma numaralarm yle iyi tezghlamlard ki, on kii lm korkusuyla tir tir titrediler. Eski bir Alman numaras olan rehineler oyunu. Neyse ki bu yalnzca elenmek iin dzenlenmiti, herkes korktuuyla kald. Ama ne korku! Tanrm... Ey yce Tan300 rm... Anneciim... lmek istemiyorum... Taze Fasulye1-nin yine o! l olacan dnmekle hata ediyorlard. Tam tersi, kym bsbtn hzlanacakt. Az nce krematoryumun nnde duyduu korku, unutulacak trden deildi. Bana ayn numaray bir kez daha yutturamazlar, diye sylenip duruyordu fkeden kudurarak. Yuvamza kavutuk... yuvamza kavutuk... daha sylensinler avanaklar! Benim yuvam darda, Yugoslavnki gibi... Bu tr akalardan sonra Yanka'nn keyfini bekleyemem artk. Bu kez art olsun kaacam. Kapld heyecan ona, tnelin dibinde gnde on iki saat altndan, on mahkma iki nbetinin gz kulak olduu Schneeikcmmando trnden angaryalara katlamayacan unutturmutu. Firar, Rus subaylarnn yapt gibi, deliin iersinde gerekletirmeye almalyd. Ama onlar kiiydiler, yardaklar dnda... Elbet bu ie merakl olanlar var, diye kendini kandrmaya alyordu. Ama ciddi bir plan olmadan kim yanar bylesine rizikolu bir ie? Ange lgn belki? O zavallck da revirde yeni bir iltihab iyiletirmeye abalyordu. Bir ksa, Paulo onu da kendi alma ekibine katmaya kararlyd. Durmakszn yaan kar tm yreyi rtmt. Paulo'nun bekleyileri boo km, delikanl korkulan sona varmt. neyle oynaya oynaya Mauthausea kur'asn kazanmt. Numaras akldndan ceza olarak deil, niversele son gnlerde aylaklk eden pek ok kii olduuna karar verdiinden, postalanmt. Mutfaklar, bloklar, amarhane, atelyeler ve zellikle revir dalgaclarla, dolmutu. Rakamlarn sraland rapor Mauthausen'e ulatnda karl pek sert oldu: Tm hastalarn, yallarn, parazitlerin toplanmas, kafalarnn iyice kaznmas, tm muayenelerden geirilmesi ve merkeze postalanmas, Zie-rei, atosuna Yugoslav bitlerinin girmesini kesinlikle istemiyordu. Gidecek olanlarn ie yarar giysilerinin tmne el kondu ve onlarn yerine paavralar verildi. Yurtlarna gideceklerini sananlar, bu souk lkede ar- 302 Jan arkadalarna giysilerini brakmaktan memnundular, yle ya, nasl olsa artk sivil giyineceklerdi. irketin gzden kard 150 kiilik kontenjan dolmadndan, gnlllere bavuruldu. Yirmi kii kt aralarndan. Bunlar, dedikodulara kanm, Kzlha araclyla lkelerine gnderileceklerini sanmlard. Kalanlarn bir blmyse hayatlarnn frsatn kardklarn sanarak

hayflanyorlard. Birbirlerine destek olmaya alan bu hayaletler kolunun gidiini izlemek korkun bir eydi. Tm revir boaldnda, buz gibi bir yamur altnda yarallar, krk derece ateli-Jer, Kzlhala buluacaklarn sandklarndan son derec mutluydular. Cimri Winkler benzin harcanmamas iin kamyonlar kartmamt. Tnelini kazmak iin canlar kan bu insanlar on be kilometrelik kaygan bir yolu yrmek zorundaydlar. Yolculuun ac bir ekilde noktalanacan hisseden Paulo. Ange'm gitmesini engellemek iin btn gn deli gibi rpnm, Fritz'e, Davmeli'ye, hatta Otto'ya bile bas vurmutu. Bouna, Belloni revirin abonelerinden olduu iin kontenjana dahildi. Gara varmadan nce tymeye bak. Tek ansn bu. Orada gebereceksin. Yaya gideceinizi bilmi olsam, ne yapar eder, ben de katlrdm. Byle bir firar frsat ele gemez... Ange bir garip bakmt. Ne? Her firardan sz ediinde kendini tersleyen Paulo muydu byle konuan? stelik ylesine yorgun ve halsizdi ki... ok ge! diye karlk verdi. Eer vakit gelmise... ne denir? Umarm yine grrz. Eer sen de sa kabilirsen... Kamaya kalkmayaca besbelli. Hasta bacayla seke seke kamp kapsndan ktn grnce, Paulo kendini zor tuttu. Ama onu asl artan gencin, Eer sen de sa kabilirsen... demesiydi. Ange kurtulduunu sanmyordu herhalde. Ayn soruyu itima yerinde toplanan tm kamp sakinleri kendi kendilerine soruyorlard. Belki de bu Kzlha hikyesi gerektir, oysa bu cehennemde... Heyecan yattktan sonra Paulo kafasn toparlam*-t. Numarac herifler, hibiriniz buna inanmyorsunuz ya! Sakn Loibl serveni, kk gruplar halinde. Mautha-usen'e dnle son bulmasn... Ertesi sabah uyanr uyanmaz Joel'i bir kenara ekti. Bu kez kafana dank etmitir umarm. Senin direniiler ufak ufak Mauthausen'i besleyecekler. Yaknda, burada adam ba iki SS'le kalacaz. Gzelim projelerinizi o zaman grrm. Evet, bu an geldi, dedi Brtanyal. Akam toplant var, bu konuyu greceiz. Neyi greceksiniz? Bana bak, bugnk kafileye katlmana ramak kalmt, duraksamaya hakkn yok. Ka-malsn. Mauthausen'de ne ie yararsn ki? Birlikte kaalm, bir planm var. Joel alayc bir sesle, Yanka m? diye sordu. Hayr. Ha, hi ondan haber aldn m? Evet. Geri .dnm. Olamaz! Paulo sevincini saklayamamt. yleymi ya! Sivil kamptaki iine dnm, ama eteci efleri, yaz makinesinin bandan kalkmamasn emretmiler. Artk ne tnelde gezinti, ne de Paulo'yla akda-lk var! Grev aktan ncedir. Cesaret sevgilim. Yaknda greceiz. O akam Yanko kzn bu mesajn Paulo'ya iletti. Elindeki kt parasn belki onuncu kez okurken, Bu samalk da neyin nesi? diye homurdamyordu. Cesaret... cesaret... yaknda. Anlald. Kendi bamzn aresine yine kendimiz bakacaz. Bu ayrln kz zm olup olmamas umurunda bile deildi. Bencilce dnyordu. Herhalde mncklama fasllarn aramaya vakti olmamt, kafas bambaka konular-,la doluydu bu aralk. Ama eer kz onu zleyip bir dmen uydurursa, karln vermekten geri kalmazd. Sununla bir yz yze gelsek de ciddi ciddi konusak, sivil giysili .birini bulmaya ikna edebilsem, git, bunlar syle kza, dedi Yanko'ya. Bir ift tatl szck bile eklemedi. Aslnda hata etmi... Karlk olarak kupkuru bir cevap geldi: mknsz! Kendi olanaklarnla tymeye bak. Yanko sana ne yne kaabileceini anlatr. nek kar! diye patlad Pauio. Beni silkeledi. Hemen. Joei'i bulup gerei ssleyip psleyip konuya girdi. Oldu saylr Jojo. Bizi bekliyorlar. Yanka izlenecek yolu bulmu. Bize firar planlamak kalyor. Beden eitimi retmeninin umursamazl d krklna uratmt, biraz da palavra skmay denedi. Dede aklma geldi. Yemek saatinde bir onarm bahanesiyle bizleri yanma aldrsn. Kabul eder mi dersin? Olabilir, git sor bakalm, ama bende i yok. Dn toplantda bir karar aldk. Kalyoruz. Hem de sonuna dek. Yneticilerimizin Mauthausen konvoylarna dmemeleri iin nlem aldk. Bu yre

askeri adan nem' kazanyor. Bizim tneldeki rolmz de yle. lk saflarda olacaz. Tekrar silahlanmak amacyla yaamm srdryorum. Partizanlara katldn takdirde sanki silahlanmaya-caktn do, sersem sen de! Eer raz olursan gne kadar tyeriz. Tito'nun yanmdakilerin bizi istemediklerini pekl biliyorsun. Onlara ayak ba oluruz. Gel unu itiraf et, sen arpmak iin tyme merakls deilsin. Joel'in nnde bunu yalanlamak ok zor oluyordu. yice sinirlenip ksa kesti. yleyse eyvallah dostum. Yalnz giderim. Ama inan. bana, burada kalmakla savaa katlmak frsatn da yitiri-yorsun. Anlalan kzllar bu De Gaulle-cnn iyice beynini ykamlard. Disiplin budalas bir ahmak olup kmt, fikrini deitirecei yoktu. Gaiba1 asl amac Loibl tugaynda rtbeli bir subay olabilmekte. Kiisel eylemden ok ordu meraklsyd. Ama yalnz tymek Paulo'yu da pek amyordu. zellikle' tnelden. Zor kullanmak gerektiinden, en aa drt kii olmalarnda yarar vard. Gvendii adamlardan ikisi, Joel'le Ange, imdiden saf d kalmlard. Geriye Dede, Pompon ve Francois ile Pommier gibi iki boksr kalyordu. Onlarn da firara niyetli olduklar kukuluydu. Buna karlk kk Tito gibileri dnden hazrdlar. Bu konuyu oluk ocua amadan nce Dede'nin fikrini almakta yarar vard. Bu zek ve bilgi kumkumas herhalde olaand yollar bulabilirdi. Hem stelik onunla dorudan doruya konuya girilirdi. Dede, ben tyyorum, diye saldrya geti. Ve nceki gn Ange'a olduu gibi armasna zaman yermeden szlerini srdrd. Evet, sonunda kararm verdim. Benimle gelip gelmeyeceini renmek istiyorum. Tito'nun yannda yerim hazr, sana da tek sunabileceim bu. Ama nce buradan kabilmek gerek. Az nce Joel'in suratnda grd hafif srtla Dede, Partizanlarn yardmn Yanka'ya m borlusun? diye sordu. yle. Ama sana her eyi ak ak anlatmakta' yarar var. Kzcaz nce beni bizzat karmak iin plnlar hazrlamt, ama tatilden dndkten sonra Almanlar onu kskaca aldlar, imdi tek yapabilecei katktan sonra ne Tnel F : 20 yol izleyeceimi bildirmek oluyor. Hi yoktan iyidir. Dede o kadar ilgisiz dinlemiti ki Paulo alndn sand. Tito'cularla temas kurabilmek iin benim yardmma ihtiyacn olmadn biliyorum ama hi deilse bu da birta-,km ileri kolaylatrr. Sen nasl kaabileceimize kafa yor, yeter. Bu konuyu dnmek iin beni beklememi olduuna da eminim. Elbette, dedi Dede. Azndan tek kan sz de bu oldu Bu kez yan izdii apakt. Oysa gizli radyonun kral, tehlikelerden yamayan, gzpek bir genti. Anladm, dedi Paulo. Sen de bir eyler hazrlamtn galiba. yi oturtmutu. Bu kez renci kaamad. yle Paulo, diye itiraf etti. Ben de tmyle hazr-Janyordum. Her ey tamam. Geen k olduu gibi, ilk kar frtnasyla tepedeki telefon tellerinin kopmasn bekliyorum ve... elveda Lojbl. Aylardr bunu kuruyorum. Neden elektriki olduumu sanyordun? Anladm kadaryla Joel'le ayn fikirde deilsin. O, grevinin burada kalmak olduuna inanm... Onunki de baka tr bir arpma yolu. Benim grevim, zevkim diyelim, haber yaymaktr. Ancak parmaklarm hareket ettii zaman mutlu olabiliyorum, dnyann bu garip kesinde bana bu aleti yalnz partizanlar bulabilir. Kararnn mantkl olduuna bir kez daha kendini inandrmak isteyen Paulo, Bunun dnda, sanrm sen de burada kalmann budalalk olduu fikrindesin? diye yineledi. Kukusuz, bence iler ktye dnecek. Dnk olay-Jar beni adamakll rktt. Kar bir balasa... Kar... kar... diye dnyordu Paulo. Bu benim hi iime gelmez. Tam tersine, kardan nce kamak zorundaym. Sonunda bir an nce gidip bakalarnn kaplarn almak amacyla Dede'ye elini uzatt. Eh! imdilik iyi anslar. Dede'nin firar peinde oluu bir an nce harekete gemesini zorunlu klyordu. Anlalan firar, Loibl'de bir sabit fikir haline gelmeye balamt. Bu cehennemde edindii, dost olmadan

kamak zorunda kalacakt. Hepsinin bir zr vard, zavall Ange yaka paa gtrlmt, ama yine de bir yldan fazla sredir karde gibi yaadklar kiilerden, dostluun ve gvenin en gerekli olduu bir srada ayr dmek zor geliyordu. Kukusuz, bakalarna bavuracakt. Francois, Pompon, onlar da yabanc saylmazlard, onlarn da ne yaman olduklarn biliyordu, ama ne yazk ki ayn ey deildi ki. Dede, Ange ve Joel gibi genlerle bu berbat yerden tymek bile okul duvarndan atlamak gibi geliyordu insana. Arkada arkadaa... Kararn verdikten ve hibir eyin kendisini bundan dndremeyeceini anladktan sonra, kendini duygusalla brakt. Yaamnn en nemli, belki de son saatini yaamann arifesindeydi. Ama genellikle olduu gibi, imdiye dek-tat sevinleri, kzlar, paray, zgrl dnmek yerine Loibl'deki dostu taklveriyordu kafasna. Eninde sonunda u gerei kendi kendine itiraf etmek zorunda kald: u boktan yaam boyunca rastlad kiiler iinde yalnzca bu n sevmiti. Ksa bir sre nce her ey drdnn de kaderinin ayn olacan gstermiti, aylar gemi, dostluklar en ac deneylere bile dayanm, sava sona ermeye yz tutmutu... Ve birka gn iinde ekip zlmeye balam, her biri kendi ynlerinden kaderi zorlamaya koyulmulard. Ange, Mauthausen'e kar yar g-n olarak sava veriyordu, Joel kanl kavgasn srdrmek iin burada kalmaya azimliydi, Dede onarm iin kendine elik edecek SS'in bana kancasn indirmek amacndayd ve kendi.Paulo, u anda ne yapacana karar verememi ama tymeyi kofasna koymutu. Buralara nasl geldik? Birbirimize ok alamadk galiba, diye yaknyordu. Ama zarlar atlmt bir kez, inceldii yerden kopsun! Eer frtnadan sonra buluma sofrasna gelemeyecekler olursa, onlarn anlar daha da gzel olacakt. Eski sava-tlarrt yemekleri i kapatc olur zaten. Herkesle cancier olmakszn yurda dnmek onlarn kiiliklerine daha uygun dyordu. Asl kayg veren, drt kiiden hangilerinin dnebileceiydi. Bu durumda hepsinin dnebilmesi ancak bir mucize olurdu. YRM YEDNC BLM Paulo ne kadar srar ederse etsin, Joel'le Ded kararlarndan dnecee benzemiyorlard. O da areyi hemen o akam yeni gnlller aramaya kmakta buldu. u ie bakn, hemen o akam ilk adamn buldu: Pompon. Kap gibi herif! stelik ayaklar yere basan cinsten, Paulo'nun uydurduu plana hi duraksamadan evet dediine gre, plan da gerekten salamd herhalde. Oysa ne kadar da basitti. Rusun bavurduu are: Kk tren. En nemli ayrcalk araya kan girmemesi. Kontrol grevlisi SS'ler vagondaki toprak ve ta ynlar-,nrt altna gizlenen kaaklar grmeyeceklerinden ka gayet rahat olacak. Almanlar istedikleri kadar sivri ulu sopalarn batrp dursunlar, kuku ekecek bir ey bulamayacaklar, amo sopalar da fazla derine inmeyecek, nk gerek demenin elli santim kadar yukarsnda bir deme tahtas daha var! Paulo kafa patlatmalannn sonunda buna karar vermiti. Cifte taban! Tpk Paris'in gvensiz sokaklarnda, karanlk gnlerde elinde dolatrd bavullar gibi. l Buluun tam bir deha eseri! Geliyorum, diye barmt Pompon. Elbette daha ortada halledilmesi gereken yzlerce sorun vard: kinci taban neyin zerine tutturulacak? Boaltm yerine vardklarnda vagonlardan nasl klacak? lk i gee ekibine katlabilmekti, gerisi bir organizasyon sorunuydu. Blok eflerinin kulana fsldamak yetti de artt bile. Ertesi pazartesi i'ki kafadar gece ekibindeki yerlerini almlard. lk adm atlmt. Bundan byle Pompon bitmez tkenmez anlarn, kar kz hikyelerini anlatmad takdirde tm gecelerini firar plann oluturmakla geirebilirlerdi. Kayg duymaya gerek yokmu. Pompon bambaka bir insan olmu, etrafn ilgisini ekmek, sa solu gldrmek amacn gden o sulu geveze gitmi, yerine akl banda biri gelmiti. Yoksa korkudan dili mi tutuldu bu herifin? diye meraklanyordu Paulo. Yok, Pampon'un davranlarmdaki bu kkl deiim ok daha nceden, hemen hemen bir ay nce olmutu. Kereste iini brakmaya kendi kendine karar veriinden beri... Evet, darda almak zorlam, kt havalar etkilemeye balamt, ama dostu kapo yannda olduka hi deilse kimse sabahn krnde gelip onu izgiye doru koturmazd. yleyse neden hibir zorlama olmad halde delie dnmt? Kafasnn iinden neler geti kim-bilir? diye kendi kendine sorup duruyordu Paulo. Firar dncesi olamazd. nk kereste tamak bahanesiyle ok daha rahat tyebilirdi. Herhalde Pompon, Paulo'nun son ansyd! ift tabanl firar projesini daha nce kiiye amt. Otelci olsun, Pommier olsun, hatta Burgon-yal Francois bile yan izmilerdi. Hele Pommier gibi bulun yaz ringlerde aslan kesilmi birinin, Yok arkada, ben

yokum. ok ektim, ak boald artk, demesi adamakll artc olmutu. Otelci direniiler grubuna ihanet edemeyeceini ileri srmt. Aslnda bunda biraz haklyd da. Komnist olmayan pek ok kii gizli rgt tmyle ele geirmemeleri iin komnistlere kar otelciyi destekliyorlard. Paulo bir kez daha bu karara boyun edi. Ama en beklenmeyen, Burgonyal Franois'nin reddedii oldu, bu onu tam bir d krklna uratt. Oysa fnf urscS zwcnzig kral ok iten nddenler ileri srmt. Seninle firara kalkmak gerekten pek ho olur. Ama te yandan hesaplama saatinde Almanlardan fazla uzakta olmak istemiyorum. Onlar teker teker paralama zevkini bakalarna brakamam. Sonra da kahkahayla eklemiti. Gizli rgt beni siyasi komiser tayin etti, sorumluluklarm' var artk... On sekiz yanda tutuklanan bu ocuu da mazur grmeli. Ne de olsa Loibl'da erkek olmutu. Ayn zamanda yldz. Onu tymeye armak, dl datm treninden yoksun brakmak demek olurdu. Paulo fazla stelememiti. imdilik otelci ya da Francois yerine Pompon'un gelmesine seviniyordu. Pompon da kendi kendine birtakm sorular sormasn diye daha nceki sonusuz giriimlerden, hatta Joel ve Dede'den bile sz etmedi. Sonra birden korkuya kapld. Pompon'a ne kadar..gvenilir acaba? Son anda korkup yan izeceklerden deil, ama ya hastalanrsa, atei karsa, ishal olursa... yo da kafasna bir ta inerse!... Bir yerine iki kii bulmam belki daha iyi olur. Maddi adan da mmkn. Gizlenme yerine kii de rahatlkla sar stelik bu fikir benimdi, ie yarar birini daha kafileye katmak elbette iyi olur. Bir sr hazrlk gerek. kii olunca bunu daha abuk hallederiz. Pompon'a derhal bunu bildirmeli. Onu dmene getirmeye gerek yok. Doru olmaz. Hemen plann uygulamaya giriti. Hey dostum, akima ne geldi, biliyor musun? Sen de hi daclk yapmadn herhalde. Dada yolumuzu nasl bulacaz? Pompon bir sre durdu, arm numaras yapt, oysa dostunu, bu budalaca soruyu bouna sormadn anlayacak kadar tanyordu. indekini abuk boaltsn diye bozulmu gibi davrand. Sert bir sesle, Sen benimle dalga m geiyorsun ahbap? dedi. Yoksa beni snyor musun? Pompon bir eye evet dedi mi, tamamdr artk, verdii erkek szdr. Artk kimse benim seninle gelmeme engel olamaz. Bozulma, diye szn kesti Paulo. Yanl anladn. Kafama bir ey takld. Senden bir ey saklamak sz konusu olmadndan hemen aklayvereyim. Bizim yatakl vagona pekl kii de sabilir, civar, zellikle dalar iyi tanyan bir arkada daha almamakla budalalk etmi oluruz. Dn, lam baarya ulap tyyoruz, bir de bakyoruz ki Nordfled'deyiz! Ne dersin? Pmpon arkadann iini iyice dkmesini bekliyordu. Sustu. iyi bir dac iimizi grr, diye srdrd Paulo. Lepreux aklma geldi. Gerek bir da keisi bu ocuk! ay nce oralarda etecilik oynuyordu. Bu Karawanken orospusunda geitler bulmak onun iin ocuk oyunca olsa gerektir. Ona kar deilsin ya? Vah yavrum vah! diye patlad Pompon. Bir eyrektir lafa nasl gireceini bekliyorum. Btn bunlar bana ilk gnden syleyemez miydin? Yemin ederim nceden bilmiyordum. Lepreux simdi geldi aklma. Onu istemiyorsan bover, szn bile etmem. Hadi be Paulo! Soruyu sorup sonra da karln kendin veriyorsun. Lepreux'yu istemediimi syleyen oldu rnu? Tam tersi, o ocuk houma gidiyor. Biraz skrz. Bakalm o da he diyecek mi? anslar yokmu, Paulo'n n teklifi da keisini hi mi hi ilgilendirmemiti. Nedenine gelince, o da Dede gibi plann yapm, tek bana ekip gidecekmi. Ama ift taban hikyesi pek houna gittiinden o da kendi hazrlad numaray aklayverdi. Son derece basit: Bir akam, tnele trmanrken, tepetaklak uurumdan aa yuvarla-nvermek. Tm ansn ondan yana olmas iin gnlerin biraz daha ksalmasn bekliyordu. Sonunda olanca zgveniyle, tlerin benden nce trmanabHeceklerini sanmyorum, diye eklemeyi de unutmad. Elbette, da keisi o hzyla hepsini kolayca ekerdi. Ne yazk, diye dnyordu Paulo. Ama bambaka bir konu onu iyice korkutmaya balamt: Anszn Loibl'i saran firar salgn. Lepreux'den, Dede'den baken planlar olup da susanlar da vard elbette. Sonunda topumuz da grltye gidecejgiz galiba. Elimizi abuk tutmalyz, diyordu Pompon'a. Orta da Lep-reux'nun gelmeyiine zlmt. Ama areyi bulan yine o oldu. Birden yerinden srayarak, Buldum, diye haykrd. Bir dal daha biliyorum.

Kim o? Paulo deta ulur gibi sormutu. Beinci bloktaki Bearnl. Buraya geldiinden beri be kez bile azn amadndan onu tanmazsn. Ama Almanlarn onu neden iMauthausen'e tktklarn biliyorum. Uaklardan atlayan Amerikallarla ngilizleri Pirenelerin te yakasna geiriyormu. Fransa'nn her yanndan, hatta Belika'dan bile gelip onu buluyorlarm. Yzieresini zevk iin kard Yahudileri saymyorum tabii. Byle bir herifin yannda senin Lepreux ana kuzusu kalr. Bu profesyonelin dikls! Sen de ampiyonun daniskassn, diye keyifle bard Pauio. Bu akamdan tezi yok, senin u Bearnly kskaca alalm. nallah o da apayr bir dmen peinde deildir. Ha, sahi, bu Anka kuunun adi nedir? Hegeboru. Ama yaknlar sadece Hego ya da Buru der. Hatrladm kadaryla Pau'nun gneyindeki bir kyden, aa yukar bu ykseklikte. anslar geri dnmt. Pompon'un aydnlatt Bearnl sevinten havalara srad. Geldiinden beri kafasn megul eden u kayalklarda zgr dolaabilmenin dncesi bile yanaklarnn pembelemesine yetmiti. Bu civar doduum yerler kadar tanyabileceimi sanyorum, dedi. .Arkadalar, benimle yolunuzu kaybetmezsiniz. Yine de bu garibi akl ettiiniz iin teekkrler. O da gececilerden olduundan brifing hemen balad. nce bir ef semeliyiz, diye giriti Pompon. Oybirliiyle, Hego ve ben seni seiyoruz Paulo. Baka ne tr bir seim olabileceini bilemeyen Paulo, ok naziksiniz, dedi. yleyse beyler, hemen program hazrlamaya koyulalm. lk olarak, mz de vagonlar doldurma grevine atanmalyz; ikinci olarak saklanacamz yeri hazrlayacamz malzemeyi elde etmeye giri-meli. Bunu iyi dnmeliyiz, iin ucunda bir ton molozun altnda kalp boulmak da var. Demek ilk iimiz iki metreye yakn, salam, kaln tahtalar bulmak... Drt be tane yeter. Tam uzunluk ls iin birok vagonu lmemiz gerek, nk bilmem siz de dndnz m hangi vagona gireceimiz ancak son anda belli olur. zin verirsen bu tahtalarla ben ilgileneyim, dedi Pompon. Dostum kapo bugnlerde marangozhaneyi ynetiyor. Ona, tnelde kendime bir yatak hazrlamakta olduum mavaln okurum, hem herifi gldrrm de. stediimiz uzunluktaki tahtalar bizzat keser. Fevkalde, bylelikle bir sorunumuz daha halledilmi olur, diye onaylad Paulo. Taban hallettik, i onu nereye oturtacamza kald. Onu da yle dndm. Vagonun drt kesine de bir ba ta oturturuz. Biraz sahamz daraltr ama krk santimlik bir ykseklik salar. Fakat rahat kprdanr ve soluk alabiliriz. Tnel boyunca bunlardan yzlerce var. Drt tanesini armak iin son geceyi bekleriz. Tahtaiarysa ancak harekttan bir saat nce. sabahn drdne doru ortaya karabiliriz. Btn bunlar nerede saklayabileceimizi biliyorum, hemen iki adm tede daha nce bavurduum bir zulam var. Pompon ve Hegoburu neden sabahn drd de gece-yars olmadn soracaklard, ama 'eflerinin, zgveni kendilerini ylesine etkilemiti ki, susmay yelediler. Paulo durumu akm olacak ki, konuya kendi temas etti. Sabahn drd, yani diesel'in son yolculuundan az nce. Eer gece yars harekete geersek, avans asndan ayn kapya kar, nk vagonlarmzn doldurulma-dn gren src olay haber vermek zorunda kalr. Bence gn domasna en yakn saatte harekete gemek daha akllca. Gizlenme yeri, seilen saat, hepsi kusursuz! Ama harektn bal olduu asl sorun, vagonun gney kapsndan k ve boalmasndayd. Koca kancalan kim aacakt? leri girdiklerinde nasl tekrar yerlerine taklacaklard? lk gn, Paulo bu konuda zellikle az konumutu. Hafif bir gz krpmayla sanki, Eee, Yanko ne gne duruyor? der gibiydi. Pompon da fazla sormaktan ekinmiti, ama bugn, her ey hollolmua benzediinden sabrszlkla Pa-ulo'nun plannn ikinci blmn aklamasn bekliyordu. nsan yaamn tehlikeye attnda artk az sklnn pek gerei yoktu. Ne yazk ki patron da bu konuda pek bir ey bilmiyordu. Sadece SS kontrolundan sonra tren diesel'den ayrlp kk dekovili tarafndan boaltma yerine doru ekildiinde, iki yardmcnn kaaklar bulunduklar yerden karacaklar biliniyordu. Diesel'in bir tutuklu olan srcs nbeti mahallini gemek hakkna sahip olmadndan kancalar baka iki kiiden biri karacakt: Dekovil srcs ya da yardmcs der Bremser. Ama hangisi? Src m, yardmcs m?

te iyi bir seim iin Yanko'ya bavurmak art oluyordu. Ama adam gndz altndan ona bir mesaj gn-derebilmek iin Dede'nin yardm gerekliydi. Cevabn gelmesi gecikebilirdi. Hem ne biim bir cevap gelecekti? Bir sr karlksz soru Paulo'yu kararszla zorluyordu. Durumun gln farkeden Pompon yardma kalkt. eri saklanmamz iin bir sorun yok. Doldurma yerinde alan bir sr arkada var. Canm o konu tamam, ben de onu dnmyorum, ama yine de kimden yardm isteyebiliriz? Komnistler az sk ve iyi rgtldrler, belki onlar olur. Baka soru var m? Patavatsz Bearnl, Var, diye yaptrverdi. Gizlendiimiz yerden ne zaman kacaz? Boaltma grevlileri tarafndan molozlarla birlikte silkelenmek bana koymaz. Uurumlardan yuvarlanmaya alm. Ama sizler... Bu kez Paulo herifleri oyalama siyasetini bir yana brakarak, oraya varmayacak aslanm, dedi. kiniz efe bana gvenin, yeter. Size sz veriyorum, boaltmadan nce biri kancalar aacak. Yolun uundaki o sivili tanrm, her biri tekinden alaktr. Eer bir aksilik olur da tymeden oraya varrsak senin dediin gibi molozlarn arasnda kaynamayz. Tersine kene gibi vagona yapacaz ve demir ubuklarmzla o alan beyinlerini deeceiz. Azlarn amamalar gerek. Bu szler Pompon'u keyiflendirdi. Brak silahlarla ben ilgileneyim. nan bana, lastik cop olmayacak bunlar. Bu szler zerine Paulo kayglarn fazla belli etmeden oturumu kapatt. En ksa zamanda Ded Menard - Yanko kanalyla u kancalarn almas sorununa bir zm yolu bulmalyd. Gerisi nasl olsa kolay! Hafta sona ermeden arkada tek vcut halinde doldurma1 ilerini yrtmeye balamlard. ki gn sonrd da, elli santimlik demir ubuk ve Kapo Bayer'in bizzat ; hazrlad drt tahta jambon yuvasmdoki yerlerini almlard. Plann Dede Menard'a anlatan Paulo onu sadece Yanko'yla temasa gemekle grevlendirmedi. Eer adam kancalan aacak birini salamay kabul ederse, yardm konusundaki istekleri biraz daha oalacakt. Ka annda partizan dostlarn boaltma yerinde bulunmalar da salanabilirdi. Silahl yardmclar bir tr hayat sigortas yerini tutard. Dede istenenleri abuk anlad. Paulo bu grmeden, mesajnn abucak yerine ulaacana inanm olarak ayrld. Ama Brtonyahnm da kendi plan iin civardaki etecilerden medet umduunu ve bu durumun onun iini az da olsa aksatacan dnemedi bile. Dede bu tr kk hesaplarn adam deildi. Bunu ilk haberiyle kantlad: Dekovil srcs talyan program d tutmak gerekiyordu. Tito'nun adamlar tarafndan kara listeye alman bu makarnac, Loibl'da gnll olarak alan tam bir faist, bir haindi. Almanlar adama ok gvendiklerinden silah tamasna izin veriyorlard. Son umut yardmcsmdaydi, Ded sadece adamn Hrvat olduunu biliyordu. Heyecan sonuna dek srecekti anlalan! nk bunlarn aralarnda da iyiler ve ktler vard. Hem de ne ktler!... Mantken herifin Almanlar sevmemesi gerek, diye fikrini belirtti Menard. Yoksa btn gecesini zavall bir serseri gibi vagonlarn cengellerini takp karmakla geirmez, stai kardeleri gibi daa kp klcyla Tito'cu haydutlarn kellelerini uurmay ye tutar. Paulo o geceden itibaren her eyin bal olduu bu herifi incelemeye karar verdi. Emin ol Dede, herifi bir an bile gzden 'kaybetmeyeceim. Kendi azyla engelleri karacam sylemesini istiyorum. Bir yanl anlama ok pahalya mal olur. nemli olan, bu bekleme devresinde heyecan ve telaa kaplmamakt. Hareketlerinde, szlerinde, hatta yz ifadelerinde ll olmak da plannn bir parasyd. Hele ii kesinlikle aksatmamal, yoksa koponun biri iin ar gittiini fark ederse hepsini toptan, haval ekicin bana, toprak kazmaya ya da iskele kurmaya gnderiverirdi. gzarlk da ayn lde tehlikeliydi, o takdirde, ounluu dedikoducu Polonyallardan oluan elli plak kafalnn diline dmek vard. Ksacas hibir ey olmam gi'bi, aym tempoda ii srdrmek, bu arad, zellikle vagonlar dolup ka doru yol almaya baladklarnda, sohbete devam etmek gerekiyordu. Henz dokunamadklar bir sr ayrnt vard. rnein, karn doyurma konusu. Yanlarna yiyecek olarak ne alacaklard? Kampta sregelen alk dnlrse, yiyecek stok etmek son derece zor olacakt. Paulo hemen bu konuyu kestirip att. Fazla arla gerek yok. Eer partizanlar randevularna gelirlerse yiyecek de getirirler. Orada olmazlarsa, hzl komamz gerekir. Hzlt koabilmek iin de hafif olmak gerekir... Sonu olarak yiyecekle bo yere arlk tamayalm.

Ya ayakkab konusuna ne dersin? diye sordu Hego-buru. Paulo terslendi. Ne ayakkabs? Bu ayamzdaki tchta tabanl zmbrtlarla on metrede bir kayarz. Ben yalnayak olmay ye tutarm. Ah, ip tabanl pabularm olmalyd ki... Hey gidi Baskl! diye gld Paulo. Neuneil'nki-Jeri alsana. Hepsi adcrmakll gldkten sonra tekrar konuya dnd. Dalga geiyordum. Hego'nun uyars hi de yabana .atlr cinsten deil. Bu cenabet daa trmanabilmek iin de hazrlk yapmalyz. Eh! Bu ie uygun ayakkab satn alamayacamza gre bize tek bir yol kalyor: Antreman Yapmak. Soluk ve bacak hareketleri. Herhalde tnelde nev fes ama hareketleri yapamayacamza gre bu ii kampta halledeceiz. tima yeriyle dularn arasnda bir tepecik vardr. Yarndan itibaren her gn iki kez gidip geliriz oraya. Paulo artk adamakll rahatlamt. Saat gibi alan ekip, her gece vagonlarn iyice dolduruyor, arasra orayo yollar den kapolar da syleyecek bir ey bulamadan ekip gidiyorlard. Bunca sabrla tezghlanan bu oyunu bozabilecek bir sorun herhalde tnelden kmayacakt. Oysa kampta atmosfer ok daha belirsizdi. Alk ve lmn geri dnyle kskanlklar ve dalamalar da belirmiti. Austos aynda herkes savan bugnden yarma biteceini sanmt, oysa artk bugn bu fikir de kafalardan silinmeye balamt. Ve elbet, blok efleri de ok gemeden klahlar deitiler. Haeftllnge dostlar hi de sava kazanacaa benzemiyorlard. Franszlar, eski ortaklar, yine Scheissklbel'lie dnmler ve dayak yememeleri iin bir neden kalmamt. Her saniye ortal altst edebilecek bir olay kabilirdi. Paulo mezlerine tetikte bulunmalarn, bir mahkm ya da ef kendilerini aradnda ortalktan toz olmalarn, sylemeye gerek bile duymad. rnek mahkmlar olmulard de: Erken kalkp erken yatyorlar, yoklamaya hi gecikmiyorlar, angaryadan kamay p, yemeklerde arszlk etmiyorlard. Hego'yu tanyanlar bunu hi yadrgamam-lard. imdiye dek ne bir dost edinmi, ne de yardm dilen-miti. Geldiinden beri btn bo vakitlerini, evrelerini saran da zncirini incelemekle geirmiti. Karawanken'ler sevgili Pirene'lerinden daha az sevimli buluyordu. Buna karlk Pompon'un yeni tutumu etrafndakiler} epey artmt. imdiye dek hayat dolu, herkesle dost bir tip olarak tanndndan blok arkadalar ok gemeden bu deiiklii fark ettiler. Sonunda o da soluunu tketti, diye konuuyorlard kendi aralarnda, ama, Ne o, frnc? Yoksa sen d mr bunalma yakalandn? gibisinden akalar abuk kesildi. Paulo iin de durum aynyd, onun kuzeydeki moral kntsnn tan olan birka kiinin dnda herkes, bu duvar diplerinden yrmenin, dutan kar kmaz vurup kafay yatmann, gevezeliklere tek heceli szcklerle karlk vermenin ve can skc sorulardan- kanmann ne anlama geldiini merak eder olmutu. Aslnda* moral bozukluu tm Loibl sakinlerinin arasra yakalandklar nezle gibi bir hastalkt. stelik bu aralk sava konusunda da sevindirici haberler gelmediinden, Paulo'nun keyifsizlii de Pompon'unki gibi anlayla1 karland ve pek zerinde durulmad. Ekip bu kararl tutumunu srdrd, kkrtmalara katlmad takdirde gece tnelde olduu gibi, gndz kampta da rahat edebilecekti. Ama, ne yazk ki olaylar bu kaytsz tutumu srdrmelerini engelledi. nce Neunoeil olay! Dostlar Eddy ve Sladek'le kuzeydeki arkadalarn ziyarete giden Neunoeil dndnde kendisini, bloun alar tarafndan boulmu ve paralanm buldu. Akam ge vakit yuvaya dnen ef tavsan kzartmas kokusunu duymad, ama krk yllk tecrbesi sayesinde kedisinin bana neler geldiini kolayca tahmin etti. Bu tek gzl hayvansever derin acsn iine gmp btn blou sopadan geirmeyi ihmal etmedi. Ailahtan ne Pompon; ne de Hego, Neunoeil'in bloundaydlar, ama yine de dostlarnn balarna1 bir ey gelebilecei korkusuyla Paulo'nun gzne uyku girmedi. Sinirlerine hkim olmas sayesinde bir baka tatsz olay da felaket haline gelmeden geitirildi. Bir akamst bana gelenler, geen yazn tkrk yamurunu aratacak cinstendi. Yatanda ktk gi<bi uyurken kukusuz dnde zgrle kavutuunu gryordu baefendi tarafndan uyandrld. Kendi gibi, bir raslant sonucu se-ilmi gecesiyle birilikte sahra helalarn boaltp temizlemekle grevlendirilmiti, Bloun helalarn da deil, 320

kampndakilerini. Sekiz kabinlik! Bir tona yakn sv bok mazot flarna doldurulacak ve yirmi metre tedeki ukura boaltlacak. Bok tama fasl be saat srm, sonunda Paulo'nun izgili niformas bok rengine, arkadalarnn aydr biriken boklarnn.rengine boyanmt. Paulo belki on kez kamay, saklanmay, yatann altna girmeyi dnd, ama her seferinde de sinirlerine hkim olmasn bildi. Ancak, asl sabrn; taracak raddeye getiren, angaryaya katlan kyllerden birinin saka olsun diye bok ynna koca bir ta atmas oldu. Tam o srada Paulo da eilmi kovasn dlduruyord. st ba, surat bok iinde kald. Aralk az, gzleri, her yan... Suratna boktan bir maske gemiti sanki. Paulo tam elindeki bok kovasn kendisini bu hale getirenin srtk suratna geirecekti ku Otto kageldi. Baefendinin gzleri nnde yaplamazd bu. Sonu izgiye doru bir gezintiye kadar varabilirdi!! Paulo tam zamannda kendini frenlemesini bilmi ve kahkahadan drt kat olmu Otto'nun izniyle ykanmak zere dularn yolunu tutmutu. Tm giysileriyle dalmt duun altna. Akam, tnelde vagonunu doldururken fkeden yanp tutuuyordu. Tymeden nce bu tr vakalarla muhatap olmamalyd. Revire Josip adl gen bir Yugoslav geldiinden beri firar konusu daha alevlenmiti. Slovenya tepelerinde yakalanndan, yirmiye yakrv vatandayla birlikte kampa getirilii arasndan on gn gemiti, anlalan Herr Kommandant bir an nce galerilerini faaliyete geirmek istiyordu. Bu acemileri Mauthausen'de pek stnkr muayene etmi olmaldr ki, Ram-sauer'in halefi ocuu yokladnda cinsel organna gmlm bir makineli mermisi buldu. Sabk partizan, .erken acyor, diye yokmmt. Ban anormal iriliini yoklayan doktor, Aksini sylesen inanmazdm, diye karlk verdi. Ama o bile byle bir durumla karlacan ummamt, ilii hafife yardmda kurunu fark etti. Kahraman doktor ameliyata girimeden nce bu deiik vakay herkese gsterdi. Tm kapolarla blok efleri revire dolutular. Ne garip bir para! diye haykrd Dvmeli. Ama kurunu mu, organ m kastettii anlatamad. Vugoslavlarn deerinin bilinmesi iin byle bir reklama ihtiyalar yoktu, ama organa girmi bu mermi olaynn ardnda bir uyar gizliydi: Loibl da artk sava alan olmutu. Akam ."evirde bir tur atan Paulo, mezlerine fikrini belirtmekte gecikmedi. Artk hibir kukum, teredddm kalmad. Josip'le konutum. Buralar kaynayacak yaknda, hem de sanldndan daha nce. Eer bizim Hrvat haftasonundan nce yola gelmezse saldrya geeceiz. Demir ubuklarmzla... tekiler konumaynca devam etti. Dikkat edelim beyler, galiba biraz gevedik, ha? Bir hafta sonra Hrvat olsun olmasn ya zgrz ya da l. Bilmem iyi anladnz m? Sanki onu hakl karmak istermi gibi akam, tnele gitmeden az nce Dede Menard yanna geldi. tamam, her ey yolunda, Hrvat kabul etti. Her eyi Yanko ayarlad. Daha ok anlatacaklarm var, ama vakit yok. Yarn yoklamadan sonra, mutfan arkasnda bulualm. Sana bir ey gstereceim... Hadi gster imdi, daha vaktimiz var. mkansz, karanlk oklu. Ama tekrar sylyorum, i tamam. Bu akam Hrvat'la greceksin. Bu hafta hep gececi ve her yolculuktan sonra birka saniyeliine tnele uramaya alacak. Ad Stefan, az buuk Franszca konuuyor. Yirmi be yanda, ufak tefek bir herif, kafasnTnel F : 21 322 da siyah muamba bir kasket var. Sakn baka birine yanama... Bir sre sonra, arkada vagonlarnn banda bulutuklarnda Paulo susmalarn salayarak, Hego, Pom-pon, beni iyi dinleyin, diye sze balad. Harekt balad. Hrvat okey demi. Vagonu aacak, demir ubuklar almamza bile gerek yok. Biraz sonra gidip onunla konuacam, onayn bir de kendi kulamla duyaym, sonra de gn saptarz. Menard m haber verdi? Menard diyelim. Yanka her eyi halletmi, Menard'a haber vermi. Kzn ne yoman olduunu sylemitim size. ki saat sonra, dolu vagonlanyla komu ekibin geldiini gren Paulo ses etmeden yanlarndan ayrld. aktrmadan tekilerin arasna kararak ilerledi. Saat dokuza yaklayor olmalyd. Diesel'in gz krpan sar klar belirmiti bile. Az sonra src inip, vagonlarn iyice taklp taklmadklarm kontrol edecek ve sonra hop... istikamet k kaps...

Paulo iermi gibi duvara yapp trenin biraz yaklamasn bekledi, sonra admda konvoyu yakalad ve en son vagona asld. Kimse, belki Hego'yla Pompon bile grmemilerdi olanlar. Tek tehlike srcyd, SS'lerin bir Hceflinge'yi byle bir ie komalar ona ok gvendiklerini gsterirdi. Firar gn bu herif bamza i acmasa, diye dnyordu Paulo, iren hzlanrken. Bok sineinin gzne arpmamak iin olduu yere iyice bzld. Gney kapsna ancak alt yz metre kalmt, Paulo iin sorun atlayaca zaman ayarlamakt; hem nbet yerindeki SS'lere grnmemen, hem de son vagonun iyi taklp taklmadm kontrola gelen Stefan'a sesini haykrmadan duyurabilmeliydi. Bylesine bir giriimde metreleri, santimetreleri kl kima bulmak gerekiyordu. Paulo baylyordu bylesi numaralara. Durumun naziklii olmasa, tren durduunda basacakt kahkahay. Tren durmadan on metre nce atlam, az nceki gibi duvara yapmt. Stefan elinde feneriyle yaklayordu. Herif vagonlara evireceine tnel duvarna tutarak Paulo'yu aryordu. Harektn gelecei iin umut verici bir tutum, diye dnd Paulo. Bir noktaya daha sevinmiti. Diesel'in srcs, dekovilinin ilerlemesi iin makasa girmek zorundat kalyordu. Bu da, trenin Hrvatn sorumluluuna kalmas demekti. Demek Almanlar elik mzraklaryla birer birer vagonlar ilediklerinde Hrvat manevra yaparak vagonlar nlerine getirecekti. Bu ok iyi bir noktayd elbet. Kahraman Stefan, beylerin mzraklar fazla kurcaladnda, bir sonraki vagonu nlerine getirebilirdi. Tm izledikleriyle iyice rahatlayan Paulo kendini arayan n nne atlverdi. Stefan... buradaym. Du bs PUO? Sen Paulo musun? Jc, nicht sprechen franszisseh? Evet, Franszca konuabilir misin? Evet... ein... pissel, biraz. Hrvatn Franszcas olduka ilkeldi. Paulo konumay srdrebilmek iin Almanca szckler bulmaya abalarken Stefan aletiyle nndeki vagonun engelini averdi. Yorulmaya gerek yok, her eyi anlamt. Ama gn ve saati saptamak epey g olacakt, Paulo yine o kamp Almancasma bavurdu: Warm rous? Felcher Teg? Ne zaman, hangi gn? Freitag, es ist ein gut Tog. Cuma. yi gndr cuma. Bugn gnlerden pazartesi, demek daha drt gn bekleyeceklerdi. Paulo cumann ok uzak olduunu anlatmak isterdi, ama imdi bu garip Franszca-Almanca orbasyla bu ie kalkmak sabaha dek srerdi. Cumaya okey, dedi. Ama... wieviel Uhr! Kata? Vier Uhr, gut Uhr. ... Saat drt iyiymi. Bir yanl anlalma olmasn diye Paulo tekrarlad: Cuma, Freitog. Saat drtte, vier Uhr. Okey? Hrvat anladn belirtmek iin kafasn sallad, sonra yumruunu kaldrarak ekledi: Smort fascism, slotoetsu ncrodu. Faistlere lm, halka zgrlk! Loibl'daki ve Mauthausen'deki Yugoslavlarn parolalaryd bu, kaynayan Yugoslavya'deki tm eteciler byle haykryorlard. Bu Stefan'n eref sz vermesinden daha nemliydi. engelleri aacakt! zerine ate asalar bile... Paulo veda etmek iin karanlkta adamn elini ararken, teki daha syleyecekleri olduunu belirtmek istermi gibi ceketinden ekti. Vagon... Weiher wogon, hangi vagon? diye sylendi, nnde sralanan on bee yakn vagonu gstererek. Eliyle alnna bir aplak indiren Paulo, Hay Allah! dedi. En nemlisini unutuyordum. Bu herife hangisinde olduumuzu nasl anlatmal? Herhalde o nbeini de aacak deil. Yerden bir kire paras alarak vagona bir gamal ha izdi. Anladn m? Verstehen? Nicht gut, iyi deil, diyen Stefan ceketinin ucuyla ha sildi ve Paulo'nun elindeki kire parasn kapt gibi GNEY yazd, gney kamp gtbi. Hi fena fikir deil, hem gze arpmaz, kuku uyandrmaz. Paulo ksa zamanda bu iin de hallolduuna ok sevinmiti. Gut, Stefan, dedi. Cuma GNEY yazl vagonda. Auf Wiedersehen.

Ve tnelin karanlklarna dald. Arkadalarna durumu anlatmak iin o denli sabrszlanyordu ki, komaya balad. ' Doldurma yerindekiler bo vagonlarn geliini beklerken dinleniyorlard. Pompon'la Hego karsna dikildiler. Uzun siluetini seer semez, Ne haber? dediler bir azdan. s antada keklik dostlarm, Stefan mthi bir herif. engeller konusunda her eyi anlad. Yanlmamz olanaksz. Az nce, oldu bu i, derken biraz acele etmiim. Ama bu kez gerekten oldu bu i! Gereki Bearnl. Ne zaman tyyoruz? diye sordu. Cuma gn. Drt gn sonra saat drtte: Vier Uhr! Belki biraz uzun gelecek, ama fazla srar edemedim. Belki de Hrvat cumartesileri almadndan o gn seti. Almanlar dardan yardm edildiini akarlarsa burunlarn sivil kampa uzatrlar, i banda olmayan Stefan da onlarn geldiklerini grr. Onun da tymeye bol bol vakti olur. Pompon'la Hego'nun sorulacak daha bir sr sorulan vard, ama diesel'in homurtusu duyulmaya balamt bile. Kenara ekilelim, dedi Paulo. Src kpei bizim burada kmeletiimizi grmesin. Yrrken konuuruz... Hem artk her eyi biliyorsunuz, Halledilecek bir ey kalmt: Dede'nin szn edip gstermedii nesneyi grmek. Ne olabilirdi bu? Sakn yrenin bir haritas olmasn? Bu heriften her ey beklenir. Kysnda kesinde kim bilir daha ne haritalar vardr. Ve en mthii, bunlarn zerine toplu inelerle Almanlarn ekiliini de gstermesi olurdu. Akam yoklamadan az nce, Paulo, Menard'la ran-devultklar yere gitti. ocuk daha nce gelmi, gzleri dalarda, oturuyordu. Ben geldim, dedi Paulo, onu dlerinden ayrarak. Ah, Ho geldin! Stefan'la iin halloldu mu? Fevkalde! Cuma gn yola kyoruz, her ey saat gibi yryor. Senin sayende, Dede. Sana ok teekkr borluyuz. Bu ite benim rolm yok, her eyi Yanka ayarlad. Gerekten mi? nanamyorum! Bu kadar becerikli olacan sanmyordum. Ha, bana ne gsterecektin? Bunun bir harita olduuna iddiaya varm. Pek saylmaz, yine de gzlerini iyi aman gerek. Peimden gel ve kolumun hareketini izle. Tamam. iyi. Bak, sivil kamp barakalarnn elli metre kadar solundaki su kk, ak renk izgiyi gryormusun? O-ras bir patika. Gzn ayrma. Tepeye doru zikzak iziyor. Hl gzden kaybetmedin ya? Gryorum, te o yolu tutacaksnz, bakasn deil, Tepeye vardktan sonra bir dere yatana kadar iniyor, sonra ormandan geiyor ve bir sonraki daa trmanyor. Hemen ilk aalarn arasnda bir oban kulbesi bulacaksnz, ite partizanlar orada. Yanka onlara haber vermi. Ama kz ne gn kaacamz bilmiyor ki? Bilecek. Her olaslkla gn madan nce o kulbeye varamazsnz. Bu klkta partizanlarn sizleri SS'ler sanp ate aacaklarn hi sanmam. Haklsn, ama daha Tito'culara ulamadk. Karanlkta! u senin patikay nasl bulacaz? Gpegndz buradan izlemesi kolay. Elbette. Yerinizde olsam dan yamacna trmanmak-tansa yola kadar doru uuruma vururum, daha iyi. Patika onu dikine kesiyor. Sivil kampn klarn da rehber olarak alrsnz. Yoldaki birka metreyi amak biraz zor olacak. Ama yolu bulabilmek iin tek are bu, hem zamandan da tasarruf edersiniz. Paulo uurumu, yolun geilecek blmn, sivil kamp ve zellikle patikay kafasna kazmaya alyordu. Her eyi iyice kafana yazdn m? diye sordu Me-nard. Hem nasl! Bam dnmeye balad. Yarn mealeyi benim Pireneli obana geireceim. Herif trmanma uzman. Hem de gece. Ba dnmesi nedir bilmez herhalde! yi fikir. Ona da anlatmam ister misin?

Gerekmez. imdi uslu uslu kemizde oturup rendiklerimizi tekrarlayacaz. Cumadan nce gremeye-cek olursak imdiden bana iyi anslar dile. Dede. Sana iyi anslar demeyeceim, sadece yaknda grmek zere diyeceim. Dede'nin de yaknda kaaca Paulo'nun tmyle kafasndan kmt. Baarya ulat takdirde, kendisininki-ni yatracak ya da en azndan zorlatracak bir firar iin bunca rpnan Dede gerekten stn bir insand. gn iinde zgrle kavutuu takdirde Paulo'nun tek dncesi Dede Menard olacakt. Ama bunu ona nasl sy-iemeli? Sonunda bulduunu sand! Bak Dede. Ne dersin, Joel'le de vedalaaym m? Sen ve ben Tito'nun tarafna gemeyi baarabilirsek bu, savamaktan baka sz bilmeyen Joel'i kudurtacak. Acaba ona biraz daha srar m edeyim? Unutmu olmal. Ya da inanmam! Bence bu konuyu hi ama. Bu yine de cuma gn gidip elini skmana engel deil. Her zamankinden biraz daha sk elbet. Her szn altn deerinde, Dede! Sylediin gibi yapacam. Ben gececiyim, sen gndzc, belki karlaa-mayz... Yaknda buluabilmek umuduyla!... Yaknda bulumak zere, Paulo, hem de iyi anslar. Bir saat sonra Hego'yla Pompon her eyi renmilerdi. Uuruma dal, yola k, patika, kulbe, partizanlarla randevu... Bulmacann paralan yerlerine oturmu, imdi i tahtalarn yerlerinde durup durmadklarn kontrol etmekle drt ba tan ykleme yerine tamaya kalmt. Bu, programn birinci blm, tnelin iinde halledilmesi gereken yanyd. Daha sonras, dars iin dizginler He-go'ya verildi. Mutfan arkasnda bir eyrek kalmakla pot ikann topografyasn iyice kafasna kazmt. En karanlk gecede bile oray kolayca bulacandan emindi. Gzlem seansndan sonra arkadalarna sevinle ocuk oyunca! diye bildirdi. Sizi oraya gzlerim kapal gtrebilirim beyler. Siz rehberinizi izleyin, yeter. Atladktan sonra dnp dolap ayn yere kmak Pa-ulo'nun en byk korkusuydu. Dalarda kaakla daha beikteyken balayan Hego bu kadar olumlu konutuktan sonra, artk tasalanacak hibir neden kalmyordu. imd<i en zoru, beklemekti. Geceler gemek bilmiyordu. Nazar deer korkusundan, ktktan sonra neler yapacaklarn konumaktan ekmiyorlard. Kafalarna son olarak, cuma gn hangi vagonun iinde kaacaklar taklmt. Evet, baka bir ey dnmeleri olanakszd. Sonunda neden bir buuk yldr beklediklerini kendi kendilerine sormaya baladlar. Paulo halden hale girmi, eitli evrelerden gemiti. Ama ya Hego'yla Pom-pon? Garip bir ortaklkt bunlarnki. Oysa Loibl'da onlardan ok daha uyumlular vard. rnein buraya dmeden nce tananlar. nce partili komnistler ya da ayn hcrede alan De Gaulle'cler, sonra birlikte dolap evirmi soyguncular, komu kylerden birbirlerini tanyanlar, Lksemburglular, Norveliler gibi ayn kk lkenin vatandalar, ksacas bunlar birbirleriyle yapk kardeler gibi yayorlard. Ama Paulo'nun Pompon'la ya da Hego'yla ne gibi bir benzerlii vard? Bir ay nce bu sonuncunun varlndan bile habersizdi. Birinciyle de hibir zaman Joel'te, Dede'yle, ya da kk Belloni'yle olduu gibi sk fk olmamt. Gidi gn yaklarken bir frnc, bir oban ve bir kabadaynn bu doaya aykr kader birlii giderek kafasn daha ok megul ediyordu. Teker teker tm zorluklarn halledildii bu giriimde almayacak tek engel bu durumdu. Belki de servenin sonunda her de yalnzca lm bulacaklard. Madem yle, neden bu dev riski birbirleriyle paylamalarnn nedenlerini aklamyorlard? Bundan Pompon'a be sz etmemiti. u an tam srasyd. nk i yatarsa zaten konumaya frsat kalmaz, baarya ularsa da, herkes yce birtakm nedenler uydururdu. Bearni dnda, o tip yalan syleyeceklerden deildi. Baksana Hego, diye ie giriti Paulo. Sana bu bizim dalgaya katlman teklif edildiinde hemen 'olur'u yaptrdn, u anda seni daha iyi tanm olduumuz iin de buna amyoruz. Ama seni buna iten nedenleri bize aklamadn. lebileceim, kurun yiyebileceini, yakalandn takdirde aslacan biliyorsun. Buras bir askeri kamp deil. Btn bunlar gze alman iin esasl bir nedenin olmas gerek. Sava m istiyorsun, yoksa amacn bir an nce Fransa'ya kavuabilmek mi? Hego arp kalmt. Anlamadm Paulo. Ne yani, her eye yeniden mi balyoruz?

Yok canm, ne ilgisi var? Laf olsun diye soruyorum. Be dakikada bir cuma gn neler yapacamz tekrarlamak adamda sinir brakmyor. Ha, iyi, memnun oldum, diyen dal, kk katr kafasndan verecei karl geirmekteydi... ok basit, Loibl'a adm attmdan bir saat sonra burada durmamaya karar vermitim. Buras benim yetitiim blgeye o denli benziyor ki, civara yle bir gz atmakla hangi yolu tutabileceimi hemen kestirebilirim. Yalnz senin patikan yok yani... ok iyi dostum. Ama niye hl buradasn? nk tam bir fsat gemedi elime. Hep at mesafesindeydim. Almanlar ve kpeklerini ekebilmek iin hi .__ oon __ ^"-a \j\j\j deilse on dakikalk bir avansm olmalyd. Ama imdi sana dorusunu itiraf edeyim: Eer sen beni bulmasaydn, ben belki oktan tym olurdum. Her eyi inceledim. Bir akam, tnete trmanrken dalverecektim uuruma ve... ciao dostlar! Neden gece almay ye tuttum sanyorsun? Tamam, tamam, kukum yok, ama bu benim sorumun Karl deil. Sen savamak iin mi, yoksa Fransa'ya dnmek iin mi tyeceksin? Yurda dnmek mi? Daha o kadar ldrmadm. Bu kafayla tutabileceim tek yol dalar izlemek olurdu. Aslnda dadan daa geilebilir, ama bu da bir yl srer. O zaman da yurda dndmde sava oktan bitmi olur. Demek sen savamak iin dnmek istiyordun? Hem nasl! Bu beylerle grlecek hesaplarmz oldu-, u kansnda deil misin? Pirenelerimde direniileri karmakla yetiniyordum, barydm. imdi elime bir silah alp herkesi sradan geirmek istiyorum. Hah! Neyse, sonunda konutun, dedi Paulo. Birbirimizi daha iyi tandk. Beni onaylyor musun? Elbette! Ben de, diye konumaya katld Pompon. Eh, azn atna gre, imdi de iini boaltmak stresi onda demekti. Paulo frsattan yararland. Yanl anlamyorsam sen de Hego gibi savamak amacyla tyyorsun. Ama aranzdaki fark u, o direni i... Direnii deil! Direnii deil! diye patlad Pom-pon. Oldu olacak Gestapoculuk yaptm syle bari! Kzma! Senin de temiz kaldn biliyoruz. Seni memleketten tanyanlar var. Ama Joel ve yandalar gibi eylem-cili'k etmediini de itiraf etmelisin. Etmedimse ne kar? Bu benim Hego gibi dnmemi engellemez ki. deyecek bir hesabmz var. Sodece bizimkini deil, burada brakacamz arkadalarn hesaplarn da demeliyiz. Tito'culara katldmz duyduklarnda zaten lerini almaktan baka bir ey yapmayacamz bilirler. Greceksin Paulo, eer buradan tkarsak elime geen Alman sa brakmak yok! Yapma yahu! Eski frnc, Paulo'nun suratnda beliren glmsemeden szlerine pek inanmadn anlad. Bana inanmyor musun? Neyse, grnce nasl olsa inanacaksn. Hem sz aramzda, bana bu ii ilk atnda sana hemen evet dediime ardm, deil mi? Kaarken Ruslar gibi birka Alman temizleyip temizlemeyeceimizi bile sormadn. ster inan ister inanma, sorsan ona da evet derdim. Bu salt gerek karsnda Paulo epey aalad. Bir rastlant sonucu setii bu iki herif kendinden daha yrtc kmlard. Ve kama nedenleri konusunda ok daha bilinliydiler. Daha darya kmadan renklerini belli ediyorlard. Savamak iin kayorlar! Bunun bir nedeni, yakalanmadan nce gerekten savamak frsat bulamamalar olabilirdi. Ama nemli olan bugn bunu istemeleriydi. Paulo ak seik bir karlk aram ve tam bekledii olmasa bile bunu bulmutu. Geri dn olana kalmad bir anda dostlarnn i-.yzlerini demeye kalkmak da nereden aklna gelmiti? Mekanizma harekete gemiti. Darda onlar bekleyenler vard. Her n de. Pompon'la Bearnl bozulup, onu bir bana karanlklarda keiyolu aramaya brakarak ekip gidebilirlerdi. Konumadan nce dnmesi gerekirdi. stelik onlarn bu derece kararl, bu denli alma merakls olduklarn renmek kendisini de pek rahatlat-mamt.

Tam tersine, kendi nefreti, kama saati yaklatka! daha da azalyordu. Kukusuz birka gn sonra Tito'nun adamlar eline bir tfek tututurduklarnda onu kullanmaktan kanmayacakt. Putun teki deildi elbet! Ama eer Evine dn, derlerse, bu szlere de bozulacak deildi. Bir kez dar ktklarnda almaktan baka dnecek ok eyleri olacakt. Yemek yemek, almamak, srtst yatmak, atee sokulmak, sigara imek, kafay bulmak, bunlar az ey deildi, hepsi firar etmek iin bir nedendi. Az nce numara yapm ve arkadalar onun kendilerinden oik savamaya istekli olduunu sanmlard. Ekip dayanmas iin belki bylesi daha iyi, ama kamas iin as! drt ana nedeni vard: Yanka ya da herhangi bir kzla yatmak istei, avaz avaz yaklaan k ve yeniden kuzeye gitmek korkusu; adam ldrme olaylarnn balamas ve son yaklatka bunun bir soykrma dnmesi olasl; Belloni gibi anszn Mauthausen'e postaianver-mek. Bu listenin yannda Pompon'un nedeni hi kalrd. Ksacas eer Paulo tyyorsa, bu daha ok cann kurtarmak iindi. Ve eer baarya ularsa, hemen o gn, Loibl'da baz kiiler kendi kendilerine sorular sormaya balayacaklard. Onun lgn ve intihar merakls biri oimayp tam tersi, ihtiyatl ve dzenli olduunu bilenler iki riskten en hafif olann seip semediini soracaklard. in iinde partizanlarn olduunu anlaynca bsbtn aacaklard. Hatta bazlar, Bu babozuk alayn grnce Yugoslav etecileri, Loibl direniileri hakknda kim bilir neler dnecekler, demeye kadar vardracaklard ii. Ya da, Kampta bizi ok daha iyi temsil edecek kiiler vard. Bunlar engellemeliydik... diyeceklerdi. Paulo ve arkadalar firarlarn baardklar takdirde kukusuz hayrla anlmayacaklard. Ruslardan sonra olduu gibi, coplarn valsi birka gn kamp kasp kavura-cakt. Hatta Herr Kommandant daha ileri gidip, kamak niyetinde olanlara gzda vermek amacyla birka kiiyi de temizletebilirdi. Paulo bu olasl da dnm, ama vazgemesi iin bir neden olarak grmemiti. Ne de olsa kamakla kendi cann kurtarm oluyordu. Byk gnn sabah tneli terketmeden nce son bir brifing verdi. Btn gn iyice uyumakla geirin dostlar, nk, akam bize dur durak olmayacak. Dostlara veda edemeyeceinize hayflanmayn. Nasl olsa bir kartpostal gndeririz. Buna ramen kendisi Joel'i yakalayabilmek iin gn-dzclerin dnnden az nce kalkmt. Ona yalan sylemek gerekse bile bu kardele vedalamadan kamas olanakszd. Onun gelenlere bakndn gren Brtanyal yanna yaklaarak, Beni mi aryorsun? diye sordu. Evet. Bu budalaca saatler yznden ancak byle yollarda rastlaabiliyoruz. Nasl olduunu merak ediyordum. Grnte pek fena deilsin, yaznki formunu kaybetmemisin. Sen de yle, Paulo. Hatta imanlamsn bile diyebilirim. Sakn yeni bir yol bulmu olmayasn? Yok canm. Bir sivil arasra ekmek veriyor, o kadar. Beden eitimi hocasnn bellei ok almadan nce,, ufaktan krmak yerinde olacakt. Kamaya niyeti olmadn sylediinden beri bu konuya hi deinmemilerdi. Gnaydn, iyi akamlar, hepsi bu. imdi Joel tutup,. Ee, projen ne lemde? lerliyor mu? diye sorabilirdi pekl. Tek kelime etmedi. Anlalan Joel bu konuyu tmyle unutmutu. Ya da Dede'nin tahmin ettii gibi, buna inanmamt. Yarn firar rendiinde surat ne hal alacakt kim bilir? Paulo biraz utanmt, ama sonuna dek dayand ve Brtanyal ayrlrken, arkadalarnn elini her zamankinden biraz daha fazla ovucunda tuttuunu fark etmedi. Yoklama saati gelmi, be dakika sonra tnele k balayacakt. Uzun gece de yle! Birka saat sonra katedecekleri yolun yanndan geerken Paulo birka sra arkasndan gelmekte olan He-go'ya bir gz att. Bearn'l kurtulua gtrecek yolu baktlaryla yiyordu deta. Hemen atlacakm gibiydi. Az sonra su koyvermeyecei kesin. Birazdan Paulo tekrar arkasna dnd, bu kez tepeden kamp izlemek istiyordu, ama yoklama alann, barakalar, nbeti kulelerini gzden geirirken iinden, Elveda Loibl, beni son kez gryorsunuz, demek geldiyse de, nazar deer korkusundan sustu. yatarsa, geriye dn pek ackl olacakt. u andan itrbaren kafasn samalklara ycrmamolyd. Merakl kulaklardan uzaklar uzaklamaz Pompon'a, Eee Pompon, komnistlerle ii hallettin mi? Sorun yok. ine girdiimizde biri gelip engelleri takacak. Kim gelecek?

Adn vermediler. Ama kayglanma, yolda zamannda yerinde olacak, ne yapacan da ok iyi biliyor. Herifi nceden grsem iim daha rahat olacakt, diye srar etti Paulo. in rahat olsun dedim ya. Her ey yolunda gidecek. Frnc ylesine kendinden emin grnyordu ki, Paulo bu konuda kayglanmay brakp dikkatini baka bir noktada younlatrd: Tahtalarn ve talarn tanmas. Saat ondaki mola srasnda hepsi raylarn yaknna tanm ve zerleri birka krek toprakla rtlmt. Pompon'un -demir ubuu da oradayd. Bu kk i de bitince Paulo, Gelecek kez k yoluna bir gz atarm, dedi. Bakalm bu geenin SS'leri kim? gzar birileri mi, yoksa yan gelip yatanlardan m? Vagonlara i batracaklar ka kii? Eer bu ii srayla yapyorlarsa bizim vagona da yalnz bir kii der! Gece yars lokomotif nc seferine karken, Paulo da, be gn nce Hrvat grmeye giderken yapt gibi, son vagona asld. Konvoy durmadan yirmi metre nce atlad ve duvara yaslanarak etraf kolaana balad. Orospu ocuklar! DCA projektrleri yerletirmi namussuzlar. Ortalk ylesine aydnlkt ki, bulunduu yerden vagonlarn engelleri bile grnyordu. Bunlardan biri iyi taklmad takdirde otuz metreden bile grnrd. Ya Almanlar... Nasl oldu da geen gn bunu fark etmedim, diye hayfland. Bu a'a ok normaldi. Hrvat bulamamaktan ylesine korkmutu ki, gerisini unutmutu. Simdi dndke Ste-fan'n gamal ha kabul etmemekte ok iyi ettiini anlyordu, nk bu kta o iaret SS'lerin gzne arpacak ve dman kpeklerin nasl olup da bunu silmediklerini dnerek pireleneceklerdi. Gney, elbette daha doal ve daha az dikkat ekiciydi. Paulo bu , gndze benzer aydnlatmay arkadalarna sylememeye karar verdi. Onlara iyi bir haber gtrecekti: Vagon bana bir Alman dyor. Hele az nce is banda grd mymntya rastlarlarsa, i yemekten korkmalar iin bir neden yoktu. Epey bilgi edinmiti. Diesel'in yavalamak zorunda kalaca makasa kadar yrd ve bir kntnn ardna giz-fendi. Yarm kilometre yryeceine yine trene aslarak dnecekti. Bu akam, bacaklar ok is greceklerdi. On dakika sonra alma yerine varmt. Neredeyse kayglanmaya balayacaktk, diye karlad Pompon. Bir bakma haklydnz. Oras gndz gibi aydnlk-Eer engeller adam gibi taklmazsa derhal dikkati eker-!er. u senin grevli kzlla mutlaka konumalyz. Bu civarda alyor olmal. Gerekten onu tanyor musun? Vallahi tanmyorum. Ama geleceine eminim. Kzllar atlatmaz... Kim bilir, belki de izinlerini almadan tydmz iirt bize bozuluyorlard. 336 Yok canm. Engel olamayacaklarn 'ok iyi biliyorlar. Beni tanrlar, sen de bu yaz onlar iyi etkiledin. Yeil yaktlar bir kez, geridekiler de onlarn sznden kmaz. Beklediimiz herife gelince, o hl direniiliini srdryor. yle ki, yoklamadan nce ne yapacan bilmiyordu bile. Tnele karken grevi bildirildi ve benim adm verildi. Herifler ok iyi rgtlenmiler. Kukusuz haklsn, diyen Paulo iinden yoldan meraknn galebe alp vaktinden nce bir kefe kmasn diliyordu. Sabahn birine doru bekledikleri adamn geldiini sand. Yanlm. Hem de nasl, nk her vagonun banda durup krekiierle yiyecek pazarl yaparak yaklaan herifin banda bir kasket vard! Allah kahretsin, bir kapo! Paulo neredeyse bararak syleyecekti bunu. Gerekten de bir kapo, hem de bir Alman! Bu da nereden kt? Tanmyorum. Hi grmemitim imdiye dek. Pom-pon'la Hego hemen hemen bir azdan konutular. Nereden tanyacaklar, bu uyurgezer tm kurallar hie sayarak kuzeyden geliyordu. Karanlkta suratna bir yumruk yese ikyet etmeye hakk yoktu. Dikkati bir ayrntya ekildiinde Paulo'nun kafasnda bir eyler kmldamaya balamt. Herifin ceketinde, politik sulularn iareti vard. Loibl'da imdiye dek krmz -genli bir Alman kaposuna hi rastlanmamt. Belki de bu zebrann niyeti kt deildi, azck kula bklrse kendi toprana giderdi. Bu yabanc kapo anlalan tne! kurallarn da pek bilmiyordu. Nasl sze girmek gerektiini iyi bilen Pompon, Gute Nccht, Kopo, iyi geeler, Kapo, diye yanat,

Gute Ncrcht, IKcmerad fFrcnzosen? Ja, Chef. Aslnda kafasna kreini

indirmekten

baka bir ey dnmeyen Pompon, otuz iki diini gstererek srtyordu. Yaamlarnn en nemli olayna saat kala bu herifle yarenlik edilir miydi? Evet, herif srf gevezelik etmek iin gelmiti. Zavall masum, ansnn farknda deildi, saat sonra kafasna bir deil krek yiyebilirdi. Paulo, Eelr bir an nce ekip gitmesini istiyorsak hi Almanca anlamazm gibi yapalm. abuk sklr, eker gider. Tam o srada herif, Sprechen Sie deutscb, Mensch? diye sormaz m! Menschen de bir azdan, Nein! Nein! Nein! diye barmaya baladlar. Normal bir kapo byle bir durumda yaptrrd copu. Ama gariban copunu bile yanna aJmamt. Herif sanki afyon yutmu grbi dolayordu. Eer herif gevezelik edecek adam bulamayp da, Fransz dostlarnn yanna kvrlp uyku ekmeye kalkarsa iimiz i, diye dnyordu Paulo. Ama herif uyumak niyetinde deildi, ortala kazk kakmt sanki. Gidip baka yer yokmu gfbi, tahtalar, talar sakladklar tmsein zerine oturdu. Dehete kaplan Paulo, Bearn'lya baktnda, dalnn, adamn gizli yeri bulduunu sanarak krei kafasna indirmek zere olduunu grd. Aceleye ne gerek var! Bu kesin sonuca bavurana kadar daha saatleri vard. Ona aldrmadan iimize bakalm. Yaknda sklr gider, dedi Paulo, Hego'ya Almann arasna girerek. teki de sanki onaylarmcasma, Arbeit, Mensch, gibilerinden bir sz etti. Her be dakikada bir ayn szleri giderek pel-tekleen bir dille tekrarlayp duruyordu. Herif szp kalmadan nce bir eyler yapmak artt. Tnel Bunu da Paulo buldu. Vagon hemen hemen dolmutu, son krekleri biraz daha serte atnca toprak ve ak; paralan uyuyan kaponun stne dkld. dakika yetti. Herifiolu iki kez stn ban silkeledikten sonra, Sch-isse, diye homurdanarak kuzey yolunu tuttu. Of! On dakika sonra kaaklar hl sinirden titreiyorlard, ama bu olay hi deilse vaktin abuk gemesine yardmc olmutu. Saat ikiye yaklayordu. Diesel sondan bir nceki yolculuuna henz kmt ki, Paulo yaklamakta olan bir glgeyi grerek bard. Bizim herif yine geliyor! Gelen kapo deildi, ama bu da her vagonun nnde dura dura yaklayordu. Birini arar gibiydi. Herif uzaktan onlara seslendi. Pompon burada almyor mu? Bu gelen benimki, dedi hemen Pompon. Bu iin gizlilii kalmad artk. Onunla konumalym. Selene doru ilerledi. Kabul ettiine sevindim yolda. nceden uraman da ok iyi oldu. Kayglanyorduk. engelleri neyle kapatacaksn? Elinle olmaz, ok pasllar, zerine sert bir eyle vurmalsn. Adam glerek, Merak etmeyin, bu konuda tedbirliyim, dedi. Paulo gelene ap kalmt. nc bloktan olan adam, Rauanet'yi ok iyi tanyordu. imdiye dek ne siyasetten, ne de direniten sz ettiini duymutu. Anlalan Paulo, Loibl'i at gzlkleriyle izlemiti bunca zaman. Ertesi gn kiisel sorunu hallolup zgrlne kavutuunda, gzlerinin de alacan umuyordu. O zaman uzun sredir yoksulluu paylatklar bunca insann bir rastlant eseri burada bulunmadklarn anlayacakt. Geri dnmeden nce komnistlerin elisi ne yapacan aklad. buuktan itibaren civarda olacam, vagonetler balannca harekete geeceim, srcnn dikkatini ekmek istemiyorum. eri dalmak iin beni beklemeyin... Saniyede olacak iler. Aman unutma, bizim vagonun zerine tebeirle G NEY yazacaz. Oldu, az sonra grrz, diyen Rouanet geldii gibi kayboluverdi. Saat ikide tahtalarla ayaklar ortaya km, yarm saat sonra da ift taban yerine oturtulmutu. arkada, etrafndakilere sezdirmeden pespee ieri szldler. Deneme baarl olmutu. Vagonu doldurabilirlerdi artk. Bir sre sonra Paulo, Byle deli gibi krektemeye ne gerek var, dedi. Baksanza doldu vagon. Arkadalar oktan getik.

yi grmt. Bylelikle glerini fazla harcamadlar. Drde eyrek kala, toprak ve talardan oluan pramit teki vagonlarla ayn dzeye ulamt. Hangisinin hileli olduunu anlamak iin tam bir Sherlock Holmes gerekirdi. Aletlerini braktlar. Ciddi ilere balamann saati gelmiti. YRM (SEKZNC BLM Birden, sanki onlara bir iaret vermek istermi gibi, dizelin srcs klaksonunu ttrd. Bu numaray pek sk yapmazd, arkada baktlar. Haydi beyler, dedi Paulo. Biniyoruz. Kaputlarnz karn... daha kolay gireriz, hem az sonra trmana getiimizde daha rahat hareket ederiz. Soua gelince, nasl otsa hissetmeyeceiz. Hemen sylediklerini yerine getirdi. stndekileri, az nce tahtalar kardklar yere koydu, zerine kum rtt ve koarak vagonun yanma gitti. Kapa at gibi iki bklm ieri dald, kar n st srnerek teki kapya yapt. Krk santimlik ykseklii olan bu kutuda dnebilmek olanakszd, ancak kollarn bacaklarn kprdatabiliyorlard. Bir de konuabiliyorlard... Haydi kprdayn, diye seslendi. Rouanet orada m? Burada, elinde de tokma. Her ey yolunda. Demir ubuklar almay unuttuk. diye szland Pom-pon. Delie girmeden nce ubuklar alp her birinin elinin yaknna bir tane brakt. Of! Herkes yerinde! Hemen hemen. Frnc btn zorlamasna ramen tam samam, baldr ve omuzlar be santim kadar dar tamt, Rouanet kapy kapata-myordu. Ayann olanca gcyle Pompon'un kalasn iterken, Skn biraz yahu, diye bard. Bir santim, santim, be santim... Kap kapand. engeller yerlerine takld, imdi iyice yuvalara gemeleri kalyordu. Haydi bakalm, diye tokma yaptrd Rouanet. ikinciye indirmeye hazrlanrken tren sarsld. Yerinde bir bakas olsa, Bu kadar yeter, der ya da her eyin yolunda gitmesi iin dua ederdi. Ama Rouanet sorumluluk duygusu gl kiilerdendi. Kapy brakmadan bir sre kotu, sonra arka platforma srad ve bir kez daha yaptrd tokma. Tam o srada byk bir grltyle tren de durmaz m! Bataki vagon raydan kmt. Rouanet frsattan yararlanp bir kez daha indirdi tokman, sonra da hibir ey olmam gibi, tokman omzuna koyup ne olup bittiini grmeye gitti. Vagonun sadece iki tekerlei raydan km ve ykn bir blm kaymt. Herkes ie koyulduu takdirde be dakikada her ey dzelirdi. Millet toplanmt bile. Rouanet tm otoritesiyle, Haydi arkadalar, unu yerine koyuverelim, diyerek tokman atp vagonu elleriyle kavrad. Gerekten sk herifmi. Eer Paulo ve arkadalar, lanet olas vagonu bir an nce yerine oturtmak iin ien damarlaryla olanca gcn nasl harcadn grselerdi, ona bir kez daha teekkr ederlerdi. Ama bu raydan kmann bir kaza eseri olmadn duysalard bsbtn arrlard. yle ya! Alan biri, ancak otuz metre kadar gitmi olan trenin nne bir ktk atvermiti. stelik bu namussuz bir Franszd. Paulo ve mezlerinin hazrladklar dmeni fark etmi, Almanlarn misilleme yapmasndan korktuundan muhbirlik etmek yerine bu budalaca yola bavurarak firara engel olacan sanmt. En bataki vagonda alan bu dlek bile durumu grdne gre, tm doldurma grevlileri, elliye yakn adam da grm demekti. in asl ilgin yan bu alan dnda kimsenin zorla ya da dosta rknaya ba vurarak kaaklar engellemeye kalkmam olmasyd. Ahlaksz olarak nam salan Polonyallar bile. Hepsi firar baarya ulat takdirde balarna gelecekleri biliyordu; yine de o anda, kendileri iin deil, kamakta olan arkadalar iin korkuyorlard. Bu yzden olacak birden koro halinde bir slk sesi kubbeleri nlatt. Si tu vcrs ja Parts Di Ibonjour laux ta m is Bu melodi Paulo'nun saltanat gnlerinde Fransa'ys kasp kavurmu bir arkya aitti, ama bu akam daha ok BBC'nin direniilere, yeni ajanlarn geli gidilerini bildiren zel mesajlarna benziyordu. Okey, tyebilirsiniz! O gecenin ajanlar, uaklar olmadndan boktan bir vagonla yola kan Paulo ve dostlar; yardm ebekesiyse, doldurma blmnn elli tutsayd. Poulo'nun tyleri rperdi, ama gvene layk grmedii bu kahraman dostlara teekkr etmek iin ok geti artk. stelik korkmann ya da duygulanmann da hi sras deildi.

Oysa tren durduundan beri Pompon'la Hego'nun korkudan dilleri tutulmu, dehetten ta kesilmilerdi. Ro-uanet rkinci engeli takt zaman bile kendilerine gelememilerdi. htiyat bir yana brakan Paulo, arkadalarn drtkledi. Hey dostlar, uyann. Gidiyoruz. Pompon fsrt halinde, Neden durduk, ne oldu? diye sordu. Herhalde makas yerinde bir boktuk var. nemli olduunu sanmyorum. Pek Almanca ses gelmiyor kulama. nemli deilmi, aslnda Paulo da bundan pek emin, deildi. Ama 'eflik' grevi gerei gven vermek zorundayd. Biri ona gerek duygularn sorsayd herhalde, Mah-votduk, fare gibi kapana ksldk. Bizim tabut ancak dardan alr, gibilerinden bir karlk alrd. Ama kapana bizzat kendisinin srkledii arkadalarna bu nasl sylenir? Dorusu, kancalarn takld zamanla aldklar zaman arasnda zor anlar yaayacaklarn sylemiti, ama bunu be dakikayla snrlamt. Oysa, hareketten otuz metre sonra balarna gelen bu zoraki bekleme tm hesaplar altst ediyor, endieyi oaltyordu. Neyse ki Tanr yardmlarna yetiti, Si tu was G Paris, slklarla ykselirken, tren de sarslarak harekete geti. Yeil k yanmt. Bu duraklama geiciymi demek. Tnelde Almanlar yokmu. Yakay ele vermemiler. Uf! Sa-olun dostlar! nemli olmadn sylemekte haksz mymm? dedi Paulo. Pompon'la Hego deminden beri ektiklerini renmek zorurvda deildiler elbet. Birden tm zgvenine kavumutu. sabet, nk be dakika sonra karar saati alacak, asl tehlikeyle burun buruna geleceklerdi, kendine gven duymaya ok ihtiyac vard. Gerek dncede, gerek dte, belki yz kez, soluunu tutup tepesinde Almanlarn ayak seslerini duyduu, elik ilerini batrdklar an yaamt. Her eyin o anda oynanacan bildiinden, nbeti SS'lerinkilere benzer demir ubuklarla birok kez deneyler yapmt. Sonu olarak on seferin dokuzunda ubuk yar yolda bir a'kla taklmt. Krk santim derinde olan tahtalara vurabilmesi iin herifte demir gibi kol olmalyd. Ksacas o geceki SS cirit atma ampiyonu olmad srece umut vard. Ha, bir de kafestekilerin kprdamamalar, ksrmeme-leri, kampta tutulmamalan ya da nerede olduklarn unutmamalar artt elbet... Uykusu kam bir itin gelip de burnunu tren boyunca gezdirmemesi de gerekti. Yaplacak tek ey ii ansa brakmak oluyordu. Dualar sayesinde her n de hayatlarnn en nemli randevusuna gtren bu vagonda korkular epey azalmt. Tren yavalayp durduu srada Paulo vagondakiieri panie uramadan, Pompon demir ubuunu eline al, dedi. Eer Stefan bir oyun ederse, ilk kacak olan sensin, kancalar aan sivilin beynine yaptrrsn elindekini. Yardmc gelene kadar elimizi abuk tutmalyz. Olaylarn akn bu ekilde dnebildiine gre soukkanlln taknm demekti. Kontrol daha balamami-t bile. Yaklamakta olan dekovilin sesi onlar geree dndrd. Ve hemen sonra: Gm... gm... Bu arpma dizelin ayrld ve bataki vagonun dekovile balandnn belirtisiydi. zgrle gtrecek olan cici makine! Bir baka grlt daha ve sonra trenin banda elik ubuklarn molozlarn arasna dalarken kardklar ses! Artk konumak yok, dedi Paulo. Sra bize geldiinde kprdamak da yok. Dudaklarnz srn, soluunuzu tu344 tun, l gibi davrann. Anlald m? Pompon'la Hego yle iyi anlamlard ki gklar k-mod, yalnz ubuklarn tiktaklar sessizlii bozuyordu. Bir de hl tnelin nemini tayan plerle izmeleri kirlenen SS'lerin Scheisse Arbeit feryatlar. drt Scheisse Arbeit'dan sonra ayn Atman, Fol-gend! diye bard. Bir sonraki! Bunu lokomotifteki faiste sylyordu. Bu bir vagonun kontrolnn tamamlandn ve tekini yaklatrmasn belirtiyordu. Pauto Fol-gend'leri saymaya koyuldu. ubuklarn sesini de... Vagon bana yarm dzine hrt. Bekleyi dayanlmaz bir hal almt. Folgend: Folgend! Paulo bir solukta, Dikkat, sra bizde, dedi. arkada balarn yere yaptrp ta kesildiler. On saniye sonra vagonlar projektrlerin gndz gibi aydnlatt alana giriyordu. Bir Alman homurdana homurdana vagona trmand. Ve birden stlerindeki her ey hareket etmeye balad. Krak, krak, uyuz herif paldr kldr girimiti ie. Kaaklarn byk bir zenle

oluturduklar piramidin her yan dklmeye balamt. SS, aynn biri olmal, ubuu bir kez tahtaya kadar indi. Gerek tabana eritiini sanan herif o yan brakp, soldan tam Pompon'un zerinden saldrya geti. ubuk yine dibe indi, hem bu kez tahtann atlann da ardndan santim kadar girmi, tam Pompon'un knn stnde durmutu. Bu servenden kurtulurlarsa frnc bu olay arkadalarna anlatt takdirde milleti epey gldrecekti anlalan. Ama bu akam herhalde glecek halleri kalmamt. Tk tk sesleri bu kez yanlardan gelmeye balad, ama Almanlar bu gidile sabaha dek tklatsalar yine de bir ey bulamayacaklard. Herifler Franszlar toprak ynlarnn altna saklanacak kadar budala sanyorlard. Paulo'nun buluu nedeniyle gs kabaryordu. Dorusu ya, bu ift taban tam bir deha eseriydi. Bir iki stnkr tklatmadan sonra sesler kesildi. zerinde 'GNEY' yazl vagon da arama tarama srasn savmt. Almanlardan biri, Fertig, folgend, diye haykrd. Ve bir sonraki vagon lanet olas projektrlerin altndaki yerini ald. Hurra! zgrlkle lm arasndaki snr almt. kafadar yaam tarafna gemilerdi. Paulo el yordamyla Hego'nun elini arad ve iyice skt. Az sonra, on be gndr tm dlerini karartan, korkun tk-tk geri kaldnda, akaklarnn zonklamasndan ve kalbinin deli gibi atlarndan baka bir ses duymaz ol-- du. Bearn'lyla Pompon da ayn durumdaydlar herhalde. Bam-gm, bam-gm, bam-gm, vurular akaklarnda tamtam sesi gibi yanklar yapyorlard. Eer Paulo konumaya cesaret etseydi herhalde, Sakin olun arkadalar, Almanlar duyabilir... derdi sinirleri gevetmek iin. Tehlikenin byk blm gemi olmasna ramen boaltma kadar daha epey atlatlacak vartalar vard.. Uyank bir kpein koku alma duyarl, ya da kontrola yardmc olmak amacyla1 kumanda yerinden ayrlan kalyann yacl rnein. Hatta tren yola ktnda bile tam kurtulmu saylmazlard, ikinci byk heyecan an vard daha: Vagonlarn alaca zaman. Eer ilk grecekleri surat Stefan'nki olursa paay kurtarrlar saylrd. Btn kalbiyle bunu dileyen Paulo yine de iindeki kuku kprtlarn sindire-miyprdu. Neden grevi vagonlarn taklmasna gzclk etmek olan Hrvat daha kendini gstermemiti? rnein, vagonun kapsn tklatabilirdi. Tebeirle iaretlediklerinden nasl olsa kolaylkla bulurdu. yleyse neden? Acaba Paulo derdini iyi anlatamam myd? Daha geride kartrlacak ona yakn vagon kalmt. Stefan' dnmemek iin yoklanan vagonlar saymaya balamt. Paulo. Geriden bu kez... Bir daha eksildi, iki daha eksildi, ... Uzunca bir sessizlik ve sonunda miskin geceyi yrtan bir lk Nbeti, Fertig, diye haykrmakla talyan srcnn iindekilerle birlikte konvoyunu ekip gtrebileceini belirtmekteydi. Of! Of! Of! kaak ayn anda ilerini ektiler. Kpekler ortaya kmam, tren yola km, artk kenetlenen dileri alabilir, skk cierler soluk verebilir, uyuan kollar, bacaklar canlanabilirlerdi. zellikle, dekovilin tm grltsne ramen konuulabilir de ... iyi trene binmiiz dostlar, dedi Paulo. Bu deyimi zaten pek severdi. Eer dostlar karanln iinden yzn grebilselerdi, ifadesinden randevu yerinde Stefan olsun olmasn, onu hibir gcn durduramayacan anlarlard. Ama yalnz deildi. Dostlarnn da kendilerini kapp koyvermemeleri gerekirdi. inin rahatlamas iin konumasn srdrd. Baksana Pompon, demirin hl elinde mi? Geliyoruz. Ne yapacan biliyorsun. Merak etme yahu! Sabk frncnn konumasna baklrsa onun cephesinde de iler yolundayd. Yolunu engellemek kimsenin haddi olmayacakt anlalan. Bearn'lnn sesi soluu kmyordu, ama bir sre sonra dalara trmanabilecei fikri onu ylesine sarmt ki, yerinde rahat duramyor, kpr kpr oynuyordu. Kafese kapatlm bir ayya benziyordu. Onun da yoluna kacak olann vay haline! Tren yavaladnda hepsinin kafasnda boaltma srasnda karlarna kabileceklere ekecekleri ktek ziyafeti vard, ama servenin bandan beri ekipe elik eden ans, onlar bu son snavda da yalnz brakmyordu. Kap kurcaland! Biri amaya alyor! diye bard Pompon. Tren durmadan kapy kurcalayan ancak Stefan olabilirdi. Paulo patlad. Kurtulduk! Bu benim Hrvat, kurtulduk. engelleri skca kapayan ahmaa, Yeboni! Yeboni! diye Srpa svp sayan bu herif ancak Stefan olabilirdi. Zavall Rouanet cesurca davrannn, karde bir partinin yolda tarafndan nasl

deerlendirildiini bilse neler dnrd kimbilir? Ama Stefan epey glyd. Yedi sekiz vurutan sonra ilk engel ald ve bir temiz hava dalgas saklananlarn yzn yalad. teki engel, yani Rouanet'in ilk takt, daha gevekti, bir darbede ald. Artk ifte taban bir tabut olmaktan km, yol alm, i sadece atlamaya kalmt. Hem de ok zaman geirmeden. Birlikte kalm, dedi Pompon, Birbirimizi kaybetmeyelim... Bizi bekle Hego. Bana ne zaman atlayacam syle, yeter... Hazrm. Sabrszlktan kaynayan koca vcudun bir blm dar sarktmt bile. Stefan da harektn hzlanmasn isteyenlerdendi. Schnetl, Schnell, diye haykryordu. Bu Hrvat gerekten salam herifmi! Sadece szn tutmakla kalmam, u an ii bittii halde belki yine yardmna gereksinim duyarlar diye molozlarn zerine oturmu onlar izliyordu Onun da sabrszlandna btklrsa trenin varaca yer pek uzakta saylmazd. Altmzda ne var Pompon? diye sordu Paulo. ok, mu dik? Grebiliyor musun? Bir ey grebilmek olasl yoktu, ay daha yeni km, stelik sabahn drd... biraz sonra katran gibi gece onlar iin yararl olacakt, ama u anda ilerini zorlatr-yordu. Paulo bu ayrnty da hesaplarna katmamt. Yaknmak iin ok geti artk! abuk karar vermek zorundaydlar, yoksa boaltmla grevli ustailerle grtlaklamak da vard iin iinde. Stefan durumu anlamaz olmutu. Krk dkk Franszcasn toparlayarak, Atla, Franzose! Atla, dedi. Haydi beyler gidiyoruz, diyen Paulo vagonun kapal tarafndan destek alarak Pompon'un ceketinin eteine yapm olan Hego'y itti, bylelikle ikisi birden paldr kldr yuvarlandlar. Bir saniye gemeden Paulo da onlar izledi. anslar devam ediyordu. Kararlamadan atlamlar ama en iyi yere inmilerdi. Uuruma yuvarlanmak yerine kendilerini tren yolunun iki metre kadar uzana kst oturmu buldular. O an ancak on be kilometre hzla gittiklerinden sonraki vagon otuz metre kadar ilerlerindeydi. Tam zamannda harekete gemiler meer. Paulo bolua atlrken, Stefan, Sloboda norarfu, diye selamlad. Sloboda, zgrlk... Hego'yla Pompon'u izlemeye alarak yola kan yokuu trmanrken bu szckler kafasnda uulduyorlard. in zor taraf sona ermiti, ama Hrvat'n kastettii anlamdaki zgrle, ancak Yanka'nn arkadalar oban kulbesindeki randevularna geldikleri takdirde kavuacaklard. imdilik ini kolay geliyordu. Karanlkta bir da keisi kadar rahat hareket eden Hego kst oturmu, kayarak tekilere yol ayordu. Paulo'yla Pompon ona yetiene kadar hemen bir sonraki geiti buluyordu. in kt yan ana yola ulaan en ksa yol boaltm yerinin altndan geiyordu. Paulo'yla Pompon ona yetiene kadar hemen bir sonraki geiti buluyordu. in kt yan ana yola ulaan en ksa yol boaltm yerinin altndan geiyordu, yani yu-kardaki siviller p boaltmaya baladklarnda tm molozlar kafalarna yiyebilirlerdi. Buna yakalanmamak iin ok hzl hareket gerekiyordu. Sonu olarak pantolon, don, hatta klarnn derisi bile paralanyordu. Kk grup ancak yamacn yarsna varmt ki, korkun bir gmbrtyle saanak balad. Srayan bir tan ne denli hasara neden olabileceini ok iyi bilen Hego, Karnst yatp korunun, diye haykrd.

yi ki uyarm, nk yattklar yerde bile her biri, akllar dahil, bir kiloya yakn p stlerine yediler. Bombardman durduunda Hego, Haydi, hop, gidiyoruz, dedi ve kayma balad. kinci vagon daha da zararl oldu, bu kez pisliin arasnda uzun tahta paralar da vard ve bunlar derken nlerine kan kk fidanlar da koparp srklyorlard. stelik bu tahta paralar ifte taban oluturanlar deil miydi! Stefan teki boaltcy ie kartrmadan, bir bana temizleyivermiti vagonu. Ama ne malm bu Yugoslav! Onun partizan dostlarn tanma arzular bsbtn artmt, nc vagon iepelerine inmeden yola vardlar. Burada bsbtn dikkatli olmalar gerekiyordu. Her an ilk dnemeten bir otomobil kabilirdi. Ya da cuma gecesi olduundan zilzurna bir grup sivil! Sonra antiyenin merkez projektr, kamp kulelerindekiler... yani dikkat edilmesi gereken bir olay ey! Boaltmdakiler bir ey fark edemediler. ki dakika soluklanp, sonra tekrar yola karz, dedi Paulo. Oldu. Vagondaki yoklamayla, yolun geilmesi bu firarn en telhlikeli aamalarn oluturuyorlard. de bunu bildiklerinden, az nceki derin sessizlik geri dnmt. Oysa zerinde bunca ac ekip, kanlarn dktkleri, namlularnda her an bir kurun bulunan iki sral katillerin refakatinde binlerce kez inip ktklar bu yolda imdi sevin lklar atmay ne kadar isterlerdi.

Hegoburu palavra atmam. Gerekten tanyordu da. Hem de tm tuzaklaryla. En nemli konunun yank olduunu belirtmeden gemedi. En byk lgnln yolun ortasndan gitmek olaca konusunda Pompon'la Paulo'yu uyard. Asfalt yolda tahta tabanl ayakkablaryla yrdkleri takdirde sadece nbeti SS'leri deil, tm vadiyi uyandrabilirlerdi. Durun, dedi Hego. zimizi belli edeceksiniz. Durumu derhal kavrayan Pauio ayakkablarn karmaya davrand, ama Bearn'l engel oldu. Buna gerek yok. Benim arkam sra gelin, yeter. Ve yolun daa yakn tarafndaki, hafif ukur, toprak yere geti. Yerler nemli ve sonbahar rzgrnn srkledii kuru yapraklarla doluydu, kaaklarn admlarnn kard hrt, kulelerdeki nbetilerin kulaklarna rzgrn sesi gibi gelebilirdi. Bu eri br yolu izleyebilmesi iin Hego'nun gerekten kedi gibi gzleri olmas gerekti, ama arkadaker ona zar zor ayak uydurabiliyorlar ve her on metrede bir durup geridekileri beklemek zorunda kalyordu. Sonunda iki aacn arasndaki patikay buldu ve bir keif gezisine kt. abucak indiinde, Paulo'yla Pompon onu grmeden yolun nnden geip gitmilerdi bile. Onlar yakalayarak, Buradan beyler, dedi. Yolu buldum. Artk iimiz kolayland saylr. Kolaylanm! Aman bu herif ne kadar iyimserdi. Pau-!o soluk solua kalmt, ama bu kez drt ayak stnde trmanmak zorunda bile kalsa ara vermeyecekti. nk Dede Menard'n da belirttii gibi zgrle giden bu tek yol, artk d olmaktan km, zerine yrdkleri gerek bir yol olmutu. Durumun nemine ramen nne bir trmanma frsat kt iin sevincini gizleyemeyen Hego, Artk durmak yok, dedi. Bir yldr bu ann zlemiyle yaamt. Ona gre mesele hallolmutu artk: Onu kendi dnyasna, daa brakmlar, zgrlne kavumutu. Hemen baa geti, bu kez arkasndakiler onu duraklamadan izliyorlard. Saat bee doru Mk tepeye varmlard, ama onun ardnda bir tane daha vard. Hem de epeyce yksek. Imaya balayan gnle nlerindeki duvar adamakll belirginleiyordu. Yorulan Paulo, Biraz mola verelim, dedi. Yerinde bir uyar, nk ortalk aydnlanmadan bu cenabete trmanmaya kalkmak, kafay gz yarmak demekti. Patika da bir gariplemiti. Kayalara kazlm kk su yollar gibi birok yne ayrlyordu. Bearn'lmm surat asld. Bir da keisi gibi kayadan kayaya srayarak k yolunu aramaya koyuldu. Yok! Karawanken'ler bu noktada in eddinden beterdiler. are yok, aacaz, dedi. Solda boaltma yeri, sada kampa inen yol. Kayalar aacaz. Elbet aacaklar. Ve de bu ii becerdiler, ama ne bahasna! Drt ayak trmanarak, birbirlerine omuz vererek. Sonunda tm umulann tersine, ilk pes eden Bearn'l oldu. Yavrucak izcilik oynayarak, nce yolu bulup sonra arkadalarn almaya giderek epey yorulmu, sonunda gsz dmt. Yurdundayken Yahudileri ve havaclar karmak iin ka kez gider gelirdi. Ama zavallck da havasn iine ekmekle tm gcne kavuacan sanmt. Bu arada Mauthausen'i, Loibl'i, al, gnde on iki saat zor koullar altnda altn, tmyle unutmutu. Yasnn kaldramayaca kadar ypranmt. Tepeye yirmi metre kala ytktd. Arkasndan gelen Paulo nerdeyse zerine basyordu. Dtn sanarak, Bir yerin krlmad ya? diye sordu. Hayr aabey. Fenalk geldi, hava arpt galiba, hepsi bu. Bensiz devam edin. Toparlannca size yetiirim. Tek kelime konumadan Pauio'yla Pompon onu birer omzundan yakaladlar ve tepeye doru srklemeye baladlar. Hego barp duruyordu. Brakn beni arkadalar, brakn beni, siz gidin, bamn aresine bakarm. Bearn'lmm byle bir teklifte bulunmasna ok ierleyen Paulc, Kapa eneni, diye karlk verdi. Bacaklar krlm bile olsa onu orada brakamazd. 352 Pompon'un do ayn fikirde olduunun anlalmas iin konumasna gerek yoktu. Onlarda Hegoburu'dan daha iri yapl deillerdi, ama yedekleri fazlayd. Son aylarda yiyecek bulmakta pek zorluk ekmemilerdi ve aradaki bu kck, birka kiloluk fark onlar ayakta tutuyordu. Tepeyi ap, Hego'yu bir kavua yerletirdikten sonra bile yklmadlar.

Tatl bir srprizle karlamlard, nlerinde kayalklar yerine, hafif bir eim halinde ormann balangcna kadar inen, zeri ile kapl bir ayrlk uzanyordu. Sonra aalkl bir yama olup tekrar ykseliyordu. Menard'm verdii bilgiler doruysa partizanlarn kulbesi de oralarda olacakt. Hemen hemen baarmlard bu ii. Paulo geri dnp, ektiklerinin sonu olan bu plak platoyu ve orman daha iyi grebilecei ykseke bir yer arad. Bulur bulmaz da gzlemine balad. Aadan pek grnmeyen, aalarn arasndaki yolu fark eder etmez arkadalarn oraya nasl gtrebileceini hesaplamaya koyuldu. Kulbeye giden yol bu olmalyd. Bunu kaybetmemek gerekiyordu, aslnda hemen yola k emrini vermek daha yerinde olacakt ama etrafn gzelliinden ylesine etkilenmiti ki, bir trl tneinden inmek can istemiyordu. Bir buuk yldr bu sakin kuytunun varlndan habersiz nasl yaamt? Normal zamanlarda, bu mevsimde ayrln koyunlarla, ineklerle dolu olmas gerekirdi. Kularla da, oysa Lorbi'de bir tek ku bile yoktu, sereler sanki lm vadisinde umamaya szlemilerdi. Dan iki yz arasnda ne byk fark vard. Ayaklarnn dibinde uzanan yama, yaam, zgrl haykryordu. Oysa teki... Gn adamakll mt, hava son derece berrak olduundan bir kez de yukardan Loibl'in ne menem ey olduunu grmek istedi. Tek bakta hepsini grebiliyordu, boaltm yeri, tnelin girii, hele kamp, bu mesafeden son derece zararsz, hatta gln grnen kamp. ounlukla, gerek fiziksel, gerekse ruhsal adan dayankl be yz , kiinin bunca zaman, bunca ala, ikenceye hi kar koymadan boyun emeleri olur ey deildi. Bu zavall barakalar, bu lahta nbeti kuleleri, elektrik bile tamayan dikenli tellerin sarl olduu clz sopalar, btn bunlar be yz adamn nnde neydi ki! Partizanlar kimbilir ka kez bu gzlem yerine tneyip kamp izlemilerdi. Ve su an Paulo'nun yapt gibi, dardan kuleler ve SS'lerin yattklar yerler makinalyla tarandnda, bir bakaldrnn baarya ulama ansnn epey yksek olabileceini dnmlerdir. Oysa kk parmaklarn bile kprdatmamlard. Kukusuz, Dede Menard'm syledii gibi, besleyecek boazlarn oalmas ilerine gelmiyordu. Kimbilir, belki az sonra Loibl'm be yz koyunundan yanlarna sokulduunda bundan pek holanmayacaklard. Yanka onlar bu srprize hazrlam olsa bile! Neyse, yaknda anlayacaz diye dnyordu Paulo. Saduyu, iki dnya arasnda; snr oluturan bu ayr koar adm amalarn emrediyordu. Amo ne gezer, iindeki duygu, bu cehennemden kama isteine de baskn kyor, gzn kamptan ayramyordu. stelik aada hayat balamt. Karncalar gibi, kk, izgili adamlar itima yerini igale balamlard, birka dakikaya kadar gndzcler iba yapacaklard. Saat tam altda. e gidite olsun, dnte olsun, her ey saatle yrrd Loibl'de. Bu demektir ki tnelde millet toplanm, az sonra komandokrdan sorumlu astsubay sayma balayacak. Bir kez, iki kez, be kez... kii eksik olduunu anlayana dek ko kez!... Firar belirten ate sesleri duyulduunda arkadalarnn syleyeceklerini duyabilmek iin neler vermezdi Pau-lo? p gibi sraya girenlerin arasnda bir fslt dolaacokTnel F : 23 , OCA ___ - vJw" ti: Duydunuz mu Paulo'ymu! Aferin aslana! Bu ie amayacak tek kii Dede Menard olacakt, herhalde ister istemez baklar patikaya taklrd. Ona el sallayabilmeyi ne ok isterdi! Pompon'un kayg dolu sesi Paulo'yu dlerinden ayrd. Eh! Babalk neler kuruyorsun yle? Senin bizi brakp tydn sanmtk! Gzlem yerini terk eden Paulo, Hego nasl? diye sordu. yidir, toparland epey. Gerekten de yanlarna yaklaan Beam l dinlenmie benziyordu. Derin derin soluk alp vererek hafiften idman bile yapyordu. Yola kmalarna1 hibir engel kalmamt. Haydi beyler, gidiyoruz, dedj Paulo. Saat altda ormana varm olmalyz. Beni izleyin, aradm yolu buldum. Koaradiin ayra dald. Az nce izledii kampn grnts onu bsbtn canlandrm, d gc de almaya balamt. Nasl olup da bunca zamandr bu oyuna ka-lanabilmiti? Dardayken budala SS'leri atlatmak son derece kolay gzkyordu. yleyse neden ka kez zavall Ange Belloni-'nin arlarn karlksz brakm, hatta konuyu incelemekten bile ekinmiti. Belloni yitirilmi olsa bile, Dede'yle Joel'e neden fazla srar etmediine kzyordu Onlar, 'byk bir olaslkla, derhal alma ilemlerine giriecek olan delilerin eline brakmt. Aralarndaki dostluu iyi bilen Dvmeli, copunu kapt gibi Joel'le Dede/ye giriecekti.

Zavall Joel, zavall Dede! Admlar hzlanan Paulo iinden onlar cellatlarn penesinde brakmayacana, lerini alacana yeminler ediyordu. Az nce dorukta, kfr yiyecek, dvlecek, rzlarna geilecek, ldrlecek adamlarn toplandn grdnde iini bir bulant kaplamt. Birka gn nce. Pompon kurtulur kurtulmaz eline bir silah 355 geireceini sylediinde, onunla dalga gemiti, ama u an tek arzusu bir silah bulabilmekti. K, yurda dn, yiyecekler, kzlar, bunlarn hepsi bekleyebilirdi. Loibl'de olup bitenleri lm dnyaya yaymak istei bile nemini yitirmiti. Bam, bam, doruktan katillere basvermek atei, ite bu yzden kulbeyi bulabilmek iin bunca sabrszlanyordu. Partizanlar, bu yeni katlanlarn hi de ie yaramaz takmndan olmadklarn anlayacaklard. Aralkl el ate sessizlii bozdu. Alarm verilmiti. Tm iyimserliine ramen Paulo'nun yrei hoplad. Bunu bekliyorlard, oma dalarda yanklanan bu silah sesleri epey etkileyici oldu. Eer Ruslara uyguladklar ynteme bavurulursa, kuzeydeki, gneydeki tm jandarma ve SS'ler seferber edilecek, pelerine deta bir ordu decekti. Allahtan, bu cellatlarn uaklar yoktu. Buna karlk bir hayli kpekleri vard, imdiden gazojenli kamyonlarn homurtularyla kark kpek havlamalar duyulmaya balamt. Bir eyree kalmadan tnelin zerindeki yol insan avclarmla kaynamaya balayacakt. Almanlar uyanmlar, soluk solua tepelere trmanmaktansa, kamyonlarla trmanp arayarak inmeyi ye tutunulard. Bu durumda iki saatlik avansn da deeri kalmamt. Bunu dnemeyen Paulo suratn buruturdu. Kprdanalm beyler. Soldan gelecekler. Kulbeye giden, aalarn arasndaki yolu bulduklarnda bir baka kt srprizle karlatlar: Kimsecikler yoktu. Ne yolda, ne de .civarda Tito'culardan eser yok! Partizanlorm, hh! dedi Pompon. Paulo bu kmsemeyi kendi zerine alndt. Byle syleme, bunlar dzenli heriflerdir, herhalde umulmadk bir olay kt. Birden aklna bir zr nedeni geldi. Randevu cuma gn iindi. Bugn ne gnlerden? cumartesi elbet. Vakit abuk geti, Stefan da gidip haber ve-remediyse eteci yoldalar durumdan habersizdiler elbet. Kulbeye girdiklerinde bir gece nce orada ziyaretilerin bulunduunu anladlar. Ate yaklm, hatta bir eyler yenilmiti. Ama ortalkta ne bir ekmek kabuu, ne de bir kemik paras kalmt kemirmek iin. Anlalan Tito'cular da ktlk ekiyorlard. Broda fazla sallanmaya gelmezdi. Havlamalar yaklayor, hatta derinden derine insan sesleri bile duyuluyordu. Hego syle bir etrafna bakmp gney ynn saptadktan sonra ekip ormana fiald. Randevu saatini kardklarna hayflanan Pau!o henz umutsuzlua^ dmemiti. Ba eken Bearn ldan pek geri kalmamak iin admlarn aarken, kayglanmaya balayan Pompon'u teselliye alyordu. nemi yok moruk. Partizanlar btn buralar tutmular, yaknda onlar buluruz. Sana inanmak isterim, ama arkamzdaki itlerin ulumalarn duymuyor musun? Gittike yaklayorlar. Doruydu dedikleri, kulbede kaybettikleri zaman srasnda geridekiler epey yol almlard. Ama efendiler kpeklerini salvermilerdi. ivili izmeleri, silahlar ve cep-haneleriyle bu tr koulara hazr .deildiler. Hi kayglanma Pompon, diye devam etti Paulo. Bu i gbekliler bizden nce pes ederler. Yeter ki biz dmdz gidelim, saa sola sapmayalm. Neyse ki dac bu ileri bilir. Hego, Pirenelerdeki formunu bulmutu. Burnunu gsteren gnein yardmyla, pusulaya gerek duymadan ilerliyordu. Saat sekiz olmalyd; itima yerinde, zellikle su ortaklar gececiler iin sk bir dayak fasl balamt herhalde. Kaaklar daha da hzlandlar. Bu telan nedeni, aadaki dayak .deil, ormann diklemesiyle oalan kpek seslerinin yanklaryd. nden, arkadan, sadan, soldan, her yandan ulumalar ykseliyordu. Sanki bir srek avn-daydlar. Hego'nun, Beni izleyin, beni izleyin, diye haykrmalarna ramen dehete kaplan Paulo'yla Pompon du-ruverdiler. t grlts eski kaaky zerre kadar etkilememiti. .Gneye, doru gneye. Adam sanki kulaklarna pamuk tkam! Hego'nun duyduu gven, tekileri d etkiledi, ama klavuzdan epey geri kalmlard. Son bir gayretle ataa kalktlar. Dur. kimiz de gebereceiz. Can havliyle Hego'ya yetien Paulo soluk solua herifi tuttu ve zorla ysre oturttu. Yeter derecede soluklandktan sonra, imdi durumumuzu saptayalm, dedi, ki yz metre sonra aalar bitiyor, plak alana kyoruz. Herhalde byle ortalkta gezine-meyiz.

Hego gerekten tam bu koullarn adamyd. Brakn klavuzunuz sizi gtrsn ocuklar, dedi. Dada, paay ele vermemek iin bir kurai vardr: Tepeleri tutmak ve oralardan ayrlmamak. Biz de yle yapacaz. Paulo itirazsz boyun edi, iinden, keke batan epe-leri izleseydik, diye dnyordu. nk imdi Bearn linin dediini yaptklar takdirde, 90 derecelik bir trman onlar bekliyordu. Neyse ki aalara tutunmakla bu i nispeten kolaylamaktayd. Bu kez ilk su koyveren Pompon oldu. Gsn tutarak yldrm arpm bir am ktnn zerine yklmadan nce, Daha ileri gidemeyeceim beyler, dedi. Bensiz devam edin. Tamam, demek kendini feda eden kahraman roln oynamak sras bu kez ondayd. Yar duygulanm, yar fkeli Paulo frncy sarsmaya koyuldu. Senin sz hakkn yok, burada emirleri ben veriyorum. Bu yokuu kmak iin seni tamamz olanaksz. O zaman biz de burada seninle kalrz. Pompon gzyalar iinde, Hayr, istemiyorum, Gide-miyeceimdiyorum. Almanlar yetimeden abuk toz olun, diye karlk verdi. En iyisi bu durumun gemesini, kalbinin normale dnmesini beklemekti. Hem bu lgnca trmantan sonra byle bir dinlenme hepsi iin gerekliydi. Yarm saat kadar oturdular, bu arada kpek seslerinin giderek azalmakta olduunu fark ettiler. tler kulbeden sonra izleri kaybetmilerdi anlalan. Bu Pompon'u glendirdi. yiyim, haydi biraz dara deneyelim. Kpek tehlikesi savuturulduuna gre yollarna daha rahat devam edebilirlerdi. Bunu fark eden da keisi Hego bile yavalad. Hatta g yerlerde geride kalp Pompon'u itiyordu, bu kez ylesine ardan almlard ki dan ormanlk tepesine vardklarnda gne de tam dikey olarak yolluyordu nlarn. Saat on iki ya da yarm olmal. Firar baar lal beri sekiz saat gemiti. Ufukta Alman yoktu, ama partizan da; bu da yeni bir sorun olmutu. Dmann grlebilecei bir tepede mi beklemeli, yoksa dostlar bulabilmek iin ilerlemeli mi? in kts iki tepe vard, bunlar nce paralel duruyorlar, fakat iki kilometre sonra birbirlerine srt eviriyorlard. Sadaki Loibl'e iner gibiydi. Ne yapyoruz? diye sordu Pompon. Kur'a m ekelim? Trmanma fasl sona erdiinden keyfi yerine gelmiti. Ben soldakini tercih ederim, dedi Hego. Yoldan epeyce uzak. Paulo da onu onaylad. Haklsn, daha doru olur, partizanlara da rastlayabiliriz.'Bu ykseklikte snr filan olmaz. Yola kmadan nce bir sre bakmp yrenin corafyasn kafalarna kazmaya altlar. Dalar, yine dalar ve tekrar dalar. Bir iftlik ve tek tuk koyunlar da gze arpanlar arasndayd, ama insana benzer hibir ey yok. zlenecek tepenin seimi tam bir piyango iiydi. stelik biri seildi mi, tekine gemek olanak dyd, aralarnda korkun bir uurum vard. ___ QCQ___ """" J\J\f ^^"^ Hadi, tek mi ift mi oynayalm? dedi Pompon. Samalama, diye karlk verdi Paulo. Oyun oynamyoruz. Soldakine karar verdik. Yalnz, sadaki u bacas tten iftlik evine bakmak isterdim, ama yolumuz oradan gemeyecek. Gerekten beyaz bir duman, dzenii aralklarla ge doru ykseliyordu. erdekiler bu saatte yemek piiriyorlard herhalde. kaak son yemeklerini yirmi drt saat nce yemilerdi. Galiba biraz acele karar vertil'm, diye kendi kendine bozulmaya balamt Pauio. ki lokma yesek iyi olurdu. Ama, te yandan, sa tutup kendimizi Loibl'n tepesinde buluvermek de vard. Olmaz olsun! Solu izlemeye baladklarnda saat ikiye varm olmalyd. Arasra uzaktan uzaa bir havlama sesinden baka t yoktu; aslnda iki yz metre aadaki kayalara dmemek iin cambazlklar yapmak olmasa yolculuk baya rahat geecekti. Hego bu zorluklara gk demiyordu. Nereye baslmas gerektiini tekilere de gsteriyordu, onun sayesinde ilk kilometreyi bir saatte aldlar. Saat bee doru, gne saklandnda, bulunduklar yer leyin yola ktklar noktadan grnmez olmutu. Artk rahat soiuk alabiliyorlard, Tek kayglar kalmt: Partizanlara ulaabilmek. Bunu Alman tehlikesinden kurtulmak kadar, karnlarn doyurabilmek iin de istiyorlard. Temiz havann ve yorucu abann bsbtn artrd alk, dayanlmaz bir hal almt. Paulo yine takm durdurup bir grme yapma gereini duydu.

ilk rastladmz kulbeye dalyoruz, tamam m, Eer ierde Almanlar bulursak ansmza kseriz. Bir saatlik yryten sonra iki yz metre kadar aalarnda bir bina grdler. Hurra! Partizanlar sularn balatmak iin herhalde onlar adamakll doyururlar. Birden suskunlaan hatta kayglanmaya balayan Hego'yo 360 karn Pompon heyecandan titremeye balamt. Yugoslavya'da olduumuza emin misiniz? diye sordu Hego, Bence leden sonra ok sola ark ettik. Kk Bearnlnm szleri dostlar iin tam bir souk du oldu. Aslnda byk bir hizmette bulunmutu, nk iftlik Alman ya da Avusturyallarn elindeydi. Hego haklyd, bir sredir adamakll sola dnmler, etrafta hibir iaret olmadndan arkada Avusturya'ya gemi olduklarn fark etmemilerdi. Allahtan Bearnl bu kukusunu tam zamannda diie getirmiti. Paulo hemen arkadalarn, grnmeden binay gzetleyebilecekleri bir aala srkledi. Ne bir kimse grlyor, ne de bir ses duyuluyordu, ama bacadan tten duman baklrsa burada da birilerinin oturduu kesindi. On be dakikalk bir gzlemden sonra Hego, Beiki ben yamldm, hl Yugoslavya'da olabiliriz, dedi. Kararsz Paulo tam bir keif gezisine kmaya hazrlanyordu ki, sandan gelen adm seslerini ve konumalar duyunca dondu kald. Almanca konuuluyordu ve sesler giderek yaklayordu. stelik konuanlar kadnd, kamak yerine eline bir sopa almay ye tuttu. Sar karlar on metre daha ilerledikleri takdirde balarna gelecek vard. Paulo alak sesle, Bunlar elden karmamalyz, diye fsldad. Ama senaryo sandklar gibi gelimedi. Kanlar ok ar ilerliyorlar, iki metrede bir durup mantar toplamak iin yere kyorlard. Kadnlar sopa menziline girmeden nce kaa grdler. 2u Hilfe! mdat! Evet, Almanmlar. Kanlar civar iyi bildiklerinden sopa yemeden nce bara ara eve doru katlar. abuk kaalm, diye bard Paulo. Tepeye kaalm. yle olmas gerekir, nk karlarn sesine binadan herif frlamt. Ellerinde silhlar, izbandut. Ve arkalarndan da iki koca kpek! 'Jandarmalar! Mahvoiduk!' dedi Pompon bir solukta. eneni kapa a'a komaya bak! ansmz var, karanlk basmaya balad. Herhalde gr zorluundan olacak ilk kurunlar kaaklarn kafalarnn stnden geti. Heriflerin SS okulunda eitim grmedikleri belli oluyordu. Bunlar ya ihtiyattlar ya da gmrk filan, nk ok gemeden kpeklerini de arp evlerine kapandlar. Kimbilir, belki de karlarnn d grdklerini sanmlard. Yine de bizimkilere geldikleri yolu tekrar katedip Loibl'e geri dnmek dyordu. Yapamayacam, diye inledi Pompon. Hego bir yandan onu srklemeye, bir yandan da, Haydi, cesaret dostum, diye yreklendirmeye alyordu. Sabrla, adm adm arkadalarnn yrylerine gzclk ediyordu. Acele etmek zorundaydlar, nk bir saate varmadan ortalk iyice kararacak ve bu tehlikeli yrede yryn intihardan fark kalmayacakt. Bunu hisseden Paulo iftlik gzden kaybolur kaybolmaz uuruma inmeyi ve gn doana kadar orada kalmay teklif etti. Ama bu bile, en aa be yz metre daha cambazlk oynamalarn gerektiriyordu, Hsgo bir kez deha zamansz bir dten kanmak iin nasl hareket etmeleri gerektiini gsterdi. Tpk bir maymun gibi, drt ayak st, kayadan kayaya geiyor, peinden gelen Paulo elini att anda, o kayadan elini ekiyordu, En arkadan gelen Pompon da ayn ekilde davranyor, fakat ikide bir, Bok SS'ler! Putlar! Sonuna kadar yakamz brakmayacaklar anlalan! diye sylenmekten geri durmuyordu. Paulo onu susturmak isterdi, ama sabk frncnn szleri gerei o denli iyi yanstyordu ki Pompon'la Paulo neredeyse yorgunluktan baylacaklard. Neyse ki iftlik ufuktan silindi ve kaaklar bu cehennem yolculuuna bir ara verdiler. On dakikalk soluklanma srasnda izbandu-larn pelerinden gelmediklerini grp rahatladktan sonra, Bearn'l bata olmak zere uuruma inie getiler. Elli metre kadar indikten sonra titremeden bir gece geirilebilecek ideal yeri buldular. Kklerinin uuruma doru bir balkon oluturduu, zemini kuru yapraklardan bir halyla kapl, drt kara amn

aras! te yandan merdiven biimi dizilmi kk aalarn oluturduu bir perde bu yerin tepeden grlmesini engelliyordu. stlerinden gpegndz geecek bir alay asker bile onlar gremezdi. kaak, ertesi gn kendilerini bekleyen olaylar unuta-bilseler yaamlarnn en sakin gecesini geirebilirlerdi burada. Yine de kk bir aksilik vard, yrmeleri sona erdiinden souu hissetmeye balamlard. On iki saat sren yryten sonra terden srtlarna yapan giysileri buz kesilmiti. Arasra buz gibi bir kuzey rzgrnn yoklad bu delikte, scaklk be, alt derece dolaynda olmalyd. afak skmeden nce herhalde sfrn altna derdi. Adam karma servenlerine ok kez tanklk etmi olan Hego duruma el koydu. Soua kar en duyarl olan yer srtmzdr. Bunun iin birbirimize iyice sokularak yatacaz, birimizin gs tekinin srtna iyice yapacak ve her on be dakikada bir ndeki arkaya geecek. Bu, Mauthausen'in karantina bloklarndaki top biiminin bir baka ekliydi. Yoksulluk yeni bulularn anasdr. Oradayken srtnda bir bakasnn scakln duymak ok etkileyici oluyordu ama bu akam bunun da bir baka zevki vard. Baardklar muazzam olayn, birlikte gerekletirilen bu byk servenin pekitirdii bir dostluk duygusuydu bu belki. Byle bir durumda insan uyku tutmaz, ama tketici yorgunluun etkisiyle kendilerinden getiler. Yer deitirmeler nedeniyle belki gecede yirmi kez uyandlar, ama bundan kimse yaknmad, sabah uyandnda zgr olmann verdii tadn yannda bu neydi ki? Gn maya baladnda moralleri yerindeydi. Kuru yapraklardan oluan iltelerinde, doan gne kar geri__ 000 __ ^J\J\J nirken bir gn nceki korkularn, kan iindeki ayaklarn ve kendilerini bekleyen trman dnmyorlard bile. Bir sre sonra Paulo, Eee, arkadalar, biraz kprdanmann zamandr, a'edi. Sabah keyfini Tito'nun yanma vardmzda yaparz. Fcmpcn hl uyur pozu takndndan onu drtkle-mek zorunda kald. Kprdayn dedim, miskin. Hl Avusturya'da olduumuzu unuttun galiba? Avusturya'da! Bu szler frncda bir elektrik etkisi yapt ve yerinden frlayarak Paulo'nun karsna dikildi. Hego civardan tknacak bir eyler bulmaya gitmiti. Bulduklar da hi fena deildi. Haydin kahvaltya! Yabani meyvalardan oluan bir len! On dakika sreyle arkada dutlar, brtlenleri, keiler gibi homur-dana homurdana, avu avu yediler. Yce Tanr bu yreyi hi deilse meyva ynnden zengin klmt. Hego'nun da burnu iyi koku alyormu dorusu! Gkten gelen bu nimetlerin en ho yan damaklara bayram ettiren o tatl ve kokulu lezzetleriydi. Paulo belleini yokladnda en son meyvay Cherche-mdi tutukevinde yediini anmsad. Yanllkla gelen elma, armut dolu bir koliyi geri aiamasnlar diye bir solukta midesine indirmiti. Tabii aradan iki yl gemiti. Son avucu da yuttuktan sonra, Haydi beyler, fazlas ishal yapar, dedi Paulo. Ve geridekilere rnek olmak amacyla, doan gnle iyice ortaya kan tepeye doru ilerlemeye koyuldu. Pom-pon'la Hego da istemeye istemeye kutsal yiyeceklerini brakp yola dzldler, on dakika sonra hepsi tepede bulumulard. Civarda kimse olmadna emin olmak iin bir gz attktan sonra geriye dn yolculuu balad. Gelirken hafif bir eim indiklerinden bu kez yoku kmak gerekiyordu. Ksa zamanda bunu bacaklarnda hissetmeye 364 baladlar. zellikle Paulo. Dierleri sanki brtlen kr canlarna can katm gibi ona yetimi ve gemilerdi bile. imdi de kayadan kayaya srayarak ilerliyorlard. Adamakll formdaydlar. Pauio tm iradesine karn, yarm saatlik insanst abalardan sonra durmak zorunda kaid. Bacaklar sz dinlemez olmu, bu arada Hego'yia Pompon da aray yz metre kadar amlard. Zayflndan utanmasna ramen arkadalarn yardma armak zorunda kald. Ellerini azna gtrerek, Ne oluyor yahu! diye seslendi. Beni gebertmek mi istiyorsunuz? Koarak yanna gelen Pompon, Ne oldu ahbap? diye sordu. Suratndan Paulo iin duyduu kayg okunuyordu. Pauio'su da pes ederse yaman olurdu halleri. Gel seni tayalm. Hi kayglanma. Dn Hego'yia ben sramz savdk. Gryorsun ite, bugn hibir eyimiz yok. Neren aryor? Bacaklarm, her ikisi de, sanki kramp giriyor. Oiur! Vaktimiz bol, ormanda bir sre dinleniriz. Ormana gitmek sz konusu deil. Ya benim dediimi yaparsnz, ya da burada ayrlrz.

O kadar kesin konumutu ki Pompon dostunun bacaklarndan baka bir derdi daha olduunu anlad. Aslnda Paulo Yugoslavya'ya doru inen teki tepeyi tutmak iin, ormanlk yama yerine uurumdan dolamann yerinde olacan anlamt. Kolayca pes diyeceini hi sanmad Winkler'in arama kollarndan gizlenebilmek iin uurumdan baka bir yo! olamazd. Alaklar kulbenin etrafnda da tuzak kurmu, drbnleriyle evreyi gzaltnda tutuyor olabilirlerdi. Oraya kadar tepeden gitmek intiharn daniskas olurdu. Paulo byle bir tedbirsizlii yapmayacana emindi, ama asl emin olamad uuruma inip kmaya dayanp dayanamayacayd. Allmam bir ses tonuyla, Beni iyi dinle Pompon, dedi. Ben pes edersem sakn orman yoluyla tepeye ulamak budalaln yapmayn. SS'lerin hl orada olduklarna eminim. Bizi gebertmek iin bunu bekliyorlar. Buradan, sa kabilmek iin tek yol aa inmektir. Yanlarna gelen Bearn'l ii dalgaya dkmek istedi. Tamam, senin dediin yoldan gideriz, ama bunu da gibi bir mesele yapmann hi gerei yok, stelik trman dnden kolay olur. Klavuzunuza gvenin. Dnk gibi fe-nalamayacama da sz veriyorum. Sen de yle aabey,, kendini bana brak. Dostlar ylesine sevecen, ylesine heyecan doluydular ki Paulo da canlanp bacaklarnn stnde dikildi. Saolun dostlar. Deneyeceim, ini zor deil. Sonrasna bakarz. Pompon rahatladn belirten derin bir soluk ald. Onlar zgrlklerine kavuturan bu dostunu, bu kardeini; asla terkedemezdi, ama onu srkleyerek gtrmek de ileri epey zorlatrrd. Yankdan korkusu olmasa neredeyse bir da havas tutturacakt. Bu kez grup halinde harekete getiler, Hego'nun yry yte ustalklyd ki, Paulo da ok gemeden tahta kesilen bacaklarn unutuverdi. Hatta bu kaplumbaa hzyla bir saatlik yryten sonra, bizzat Paulo tepeyi nerede terkedeceklerini saptad. u aalara kadar, iki yz metre daha yrrz, sonra aa ineriz. Tamam m arkadalar? Aabeyin morali de yerine gelmiti. Aala vardklarnda, gnee baklrsa saat sekizi pek gememiti. Gee basmadan nce aaya inip, sonra da kar yamatan trmanmak iin bol bol vakitleri vard. Ama uurum sandklarndan daha derinse, o zaman i deiirdi. Paulo gzlemlerde bulunmak iin yeni bir mola nerdi. Aada kt bir srpriz olamazd, bir kurt srs ya da ayyla toslamann dnda. Grld kadaryla yukarda da kayda deer bir durum yoktu. Doa, gz alabildiine doa, prl prl bir gnele ykanan orman 3663ar, dalar, uurumlar. Manzarann gzellii ve sakinlii karsnda etkilenen Pauio, anslarnn tekrar gldne inand. yle ya, gne yerine kara bulutlar olsa ya da bu mevsimde her zaman olduu gibi yamur yasa, uuruma inmek yatard. yleyse neden bo yere moral bozmal? Bearn'lnn admlarn izleyerek, gven iinde inmeye koyuldu. Arkasndan da cvl cvl Pompcn geliyordu. Yirmi metre sonra, kcst oturup kaymay denediler. nk tahta tabanl ayakkablarla yrnmyor, kuru yapraklar zerinde kayak gibi kayyorlard, Hego bile zorluk ekmeye balamt. Cesur delikanl nden kayp, tehlikeli yerlerde srtn bir aaca vererek arkadalarn bekliyordu. plak kafalar, izgili giysileri olmasa onlar gren kzak kayan yaramaz ocuklar sanrd. Kayma fasl on dakika kadar srd ve birden kendilerini ukurda buldular. Pantolon ve donlar delik deik olmutu, plak klarn grnce lgnca gltler. teki tepeye trmanmak iin ktklar bir keif gezisi srasnda tertemiz, berrak bir dere buldular. Hemen kafalarn suya daldrdlar. Otuz alt saattir boyuna ter akttklarndan vcutlarnn da suya ihtiyac vard. Pompon yarm litreye yakn su itikten sonra, Brtlenleri sindirmemize de. yarar, dedi. Haklyd. Programn ikinci blmne gemek iin hafiflemeleri gerekiyordu. Trmanmak zorunda olduklar tepenin diklii balarn dndrmt. ndikleri yamala tam bir simetri oluturuyordu, ama bu kez klaryla deil elleriyle, dizleriyle kmak zorundaydlar. Daa saldrmadan nce biraz g kuvvet toplamak Sin dinlenmeye karar verdiler. Dere kenarndaki dz bir tan zerine yaylan Paulo biraz kestireceini bildirdi. Burada gvencede olduumuza gre, fazla aceleye gerek yok. Kk bir ekerlemeye hepsinin ihtiyac vard. Bir eyrek sonra, suyun tatl ninnisiyle de uykuya dalmt.

leye doru ilk uyanan, trmann ne kadar sreceini iyi bilen Hego oldu. Paulo'y drterek uyandrd. Aabey, eer gece basmadan nce iftlie varmak, istiyorsak yoia kmalyz. Aabeyin kendini toparlamas epey zor oldu. Nereye gideceiz? Hangi iftlik? diye syleniyordu dorulurken, Tepesinde ykselen dev yoku onu bir cop darbesi gibi; kendine getirdi. Hiiiih! Olamaz! Buna m trmanacaz? Olur ey deil. Bal gibi olur! Ama Hego'nun Pcmpon'a anlattklarna kulak vermek kouluyla: Dmdz trmanmaya almayn, bir kayak gibi yan yan yryn ve admlarnz sk basn. Bylesi daha uzun srer, mesafeyi , be katna kartr ama halat ve kancalarmz olmadndan baka; aremiz yok. Bylece, sonuncu olmas dileiyle trmana, getiler. lk yarm saatte, epey dinlenmi olan Paulo, Bearn'lnn da yardmlaryla hi sorunsuz ilerledi, hatta bann dnmesinden korktuu halde arasra aaya da bir gz atmaktan ekinmiyordu. Az nce serinledikleri derenin bir, su birikintisinden fark kalmamt. Getikleri yola bakmakla nlerindeki mesafeyi dnmeyi unutuyordu. Knn dibinden ayrlmayan Pompon daha karamsard. Bu gidile iki saatten nce yukarya varamayz. Sylenecek laf m yani! ki saat daha cambazlk edecekler demek! Paulo bacaklarnn gevediini hissetti. Nabz hzlanmt, on dakika sonra iik uyary ald. Dur Hego, cierlerim patlayacak, diyerek talarn-zerine kverdi. Dada soluma zorluu bir kez balaynca gemek bilmezdi; Paulo da on dakikada bir durup soluklanmak zorunda kalyordu. Sonu olarak Pompon'u rkten iki saat drde km oldu. iftlii grebilecek ykseklie vardklarnda gne en ulu aalan bile aydnlatmyordu. Bu trman srasnda Paulo belki on kez leceini sand, on kez de baygnlk geirdi. Ter ellerindeki, dizle-rindeki yaralan yakyor, pabucunun tekini kaybettiinden <am ineleri ayana batyordu. Kulaklar uulduyor, bann iinde kyametler kopuyordu. ki kez azndan krmz bir su geldi, bu da bsbtn moralini bozdu. Neyse ikincisinde Pompon da bunu grm ve sand gibi kan ol-:mayp kara dutun suyu olduunu sylemiti. Sonunda Paulo artk zavall bacaklarn kaldramadndan son metreleri srnerek amak zorunda kald. A-mo hi szlanmamt, bunun farkna varan dostlar kendi yorgunluklarn bahane ederek her on dakikada bir mola veriyorlard. Paulo iin her eyi yapmaya, gerekirse, kendi 'bitkinliklerine ramen, onu srtlarnda tamaya bile hazrdlar. O hl, henz sona ermemi bu servenin ruhu, efleriydi! Hedefe bunca yaklamken beliren bu knt, stelik en gl, en yapllarnda meydana gelen bu knt, son derece mantksz grnyordu. Ashnda Paulo'daki gerek knt ruhsal alandayd, ilik kez sabah yoklamt onu. Birden her eyden vazgemiti, gemiten, gelecekten, yaad andan, her eyden bkmt. Dostlarnn sevgiyle karlk vermeleri ve sonraki ;kayak fasl onu biraz canlandrm, trman srasnda da dmek korkusu ve ellerinin, dizlerinin acs her eyi u-nutturmutu. Ama her eyin yoluna girdii u an depros-yon tekrar balamt. Hem de bir sinir krizine yol aabilecek iddette. Alamyordu, ama sanki sorumlular onlar-m gibi Hego'yla Pompon'a ynelttii baklar ok daha korkuntu. Azndan kan kfrlerin de kimlere yneldii belli olmuyordu. Hezeyanlar giderek artyor, kfr seli durunca, isterik kahkahalar balyordu. Son yz metreyi amak iin o-na yardm etmeyi isteyen dostlar bu lgnlklar grmezlikten gelmek iin kafalarn eviriyorlard. Dorusu da buydu, nk dudaklarnn ucuna gelen, Geldik saylr, Paulo son bir gayret, gibi szckler durumu daha da a rlatrabilirlerdi. Bu kn bir nedeni de yolun sonuna gelmi olmasyd. Yllarn aclar, korkulan, aalanmalar birer haner gibi kalbine saplanyorlard. Tepenin te; yanndaki kk iftlikte, kbusunun son bulacan hissediyordu. Ama bunun getirecei zgrl, yurda dn olasln, hatta almay dnmek yerine kbusuna snyor, en iren anlarna dnyor, suratna yedii balgamlar, plak kna inen sopalar, put eflerin cinse!; organ muayenelerini, tek sz etmeden yedii binlerce takati, tekmeyi kafasndan geiriyordu. Hibiri unutulmadan, atlanmadan anmsanyor ve bunlar Paulo'yu utantan titretiyordu. Eer midesinde bir eyler olsa mutlak: kusard. Bunca zaman, bunca hakareti kaldrmak bir erkee' yakr myd? te yandan, en byk eften en boktan ka-poya kadar, tm bekilerin zrdeli olduu, kimselere hesap vermeden adam ldrbilme hakkna sahip olduklar bir tmarhanedeki tutsaklar ne yapabilirlerdi ki? stelik ldrme hakkn kullanabilmek iin nemli nedenlere de gerek yoktu, adamn suratnn hoa gitmemesi yetiyorda artyordu bile. Sskalar, hastalar, irkinler, sakatlar, kamburlar, orbasn temiz bir ekilde imeyen

ocuklar, iki kez ekmek alan ihtiyarlar, arkadalar firar edenler, hepiniz, hepiniz, nce izgiyi geeceksiniz, sonra da doru frna,. Bir tutsak kampnda ancak iki gnlk cezay gerektiren eylemler yznden bu insanlar kl oluyorlard. imdiye dek dnyann hibir kampnda, hibir savata bylesine hunharlk grlmemiti. Artk sona ermiti, ne kendinden, ne de tekilerden utanyordu, ama fkesi henz gememiti. Her eyi anlatacakt, iyileri de ktleri de. Benciller, korkakla/, saklananlar, klar deilen olanlar, bunlar kurban deildiler Tnel <de neydiler? Ancak Pozzi ve Riton gibi alaklar ktler rasnda saylabilirlerdi. Hepsini ayn kefeye koymak ne derece doruydu? Herhalde u anda savclk oynamann gerei yoktu. Kafesin dna knca ahkm kesmek kolay oluyordu. Tutsaklk arkadalarn, ayrcalksz hepsini, savunacakt. Ama bu program uygulamak iin nce yurda dnebilmek lzm, gerekirse bir sre Tito'nun yannda silhorluk oynayp sonra dnmek. Haydi yallah! Kahramanlar ileri! Doruldu, artk eski Paulo olmutu. Bunalmn can cehenneme! Hego'yla Pompon da durumu anladlar. Suratlarnda en iten glckler belirdi. Pompon, Aabey toparland galiba, demekten kendini alamad. Paulo hi karlk vermeden trmanmasn srdrd, bu kez Bearn'lnm bile nne gemiti. Servenin balan--gcndan beri ekip hi bu kadar hzl ilerlememiti. Bunun nedeni, biraz Paulo'nun sinir krizlerinin yol at zoraki dinlenmeler, biraz da yokuun hafiflemi olmasyd. Sk tutunmak kouluyla ayakta bile durabiliyorlard. On be dakika sonra dorua ulatlar. Hemen yere yatn, diye emretti Paulo. iftlik iki yz metre kadar solumuzda kalyor, bizi grebilirler. Gerekten de, dn uramadklar kk kulbe orackta duruyor, bacasndan hafiften duman ttyordu. Dn Avusturya'da grdklerinden ok farklyd. Bunun daha yoksul bir grn vard. Pencerelerde pancur yoktu, grne gre ne elektrik, ne de telefon; stelik tek odadan olumua benzerdi. Tabii bunlar hep iyiye iaretti. Pauio alak sesle, Meydana kmadan nce bir sre daha beklesek iyi olur, dedi. evreyi de gzden uzak tutmamak gerekiyordu, yie ya belki buralarda da mantar toplayan kanlar vard. Be dakikalk gzlem ve dinlemeden sonra ileri rahatlad: Etrafta otlayan birka sska koyundan baka in cin op oynuyordu. Kpek bile yoktu... Evde yiyecek bir ey bulamazsak hi deilse koyutf keseriz, dedi Pompon. Bou bouna gelmi saylmayz. anndan bezmi bir koyun yanlarna yaklayordu,. Hego da yavaa ona doru srnmeye balad. Samalama, diyerek arkadana engel oldu Faulo. imdi meler, kylleri de bamza toplar. Bu hakl uyar karsnda herkes olduu yerde kald.. iftlik tarafnda kuku verecek en ufak bir belirti yoktu, etrafn sessizlii de srp gidiyordu. Bulunduklar yer bin sekiz yz metreye yakn ykseklikteydi, tm civar, orman, patikay gz altnda bulundurabiliyorlard. Uzaktan gelecek partizanlar... ya da SS'leri grebilmek iin bundan iyi bir yer olamazd. Paulo bir gzyle iftlii izliyor, tekiyleyse .Loibl ve tnelin nerelere dtn kestirmeye alyordu. Yukardan baklnca manzara epey deiik grnyordu, baklar birden iki dan arasndaki uzun atlaa takld, Hey arkadalar, baksanza, diye seslendi. u beyaz: talarn olduu, dm gibi yer, buras itima alanndan grdmz yer olmasn? Hani u keilerin dolata da? ok benziyor... Haklsn, ben.de anmsadm. Pompon'la Hego deta; bir azdan konutular. Yanlmalar olanakszd. Belki binlerce kez grmlerdi oray. Her esas duruta, saa sola bakmak yasak olduundan, yanlarndaki dayak yerken bile onlar bu manzaray izliyorlard. Bu kbus dekoru ylesine kazlrmti ki. belleklerine, silinmesi imknszd. Eeeh! Yabanc yerde deilmiiz yahu! dedi Pompon. Hem bu ok iyi, Yugoslavya'da olduumuz garanti, dedi Hego. Neyse aslnda bunlar nemsiz ayrntlard, onlar buraya iftlik iin gelmilerdi. Paulo konuya dnd. Barakay igal etmeden nce, elimize birer sopa a-

 372 lalm. Salamndan olsun. Yeil dallan baksz koparmak zor oluyordu. G bela bu ii de becerdiler ve ellerinde sopalan, alarak aa inmeye baladlar. Yirmi metre kadar yaklamlard ki, kap birden ald ve kara elbiseli, kara bartl bir ihtiyarck dar kt. Elinde bir tas tutuyordu. Kadndan saklanamayacak kadar yakn ve onu etkisiz hale getiremeyecek kadar uzaktlar. Neyse ki ihtiyarck hayal grdn sanm olacak, Avusturyal edepsizler gibi irretlik edeceine hemen yere diz kt, tasn brakt ve kez ha kard. Gzlerinin nndeki eytanlarn her biri iin bir kez. Frsattan yararlanan Paulo birka adm daha yaklat, bylelikle kadn kendini toparlayp da l basaca srada zerine atlacakt. Bu ihtiyarn ne yapaca hi belli olmuyordu. Dehet lklar atacana hkra hk-ra alamaya balad ve akna dnen Paulo saldrmak-lan vazgeti. Yardm istemek ya da dp baylmak yerine neden alyor? diye kendi kendine soruyordu. Bunun karln Jemen bulamad. Kendi gibi, aknlktan olduklar yerde kalakalm arkadalarnn ne dndklerini renmek iirv onlara dndnde sorusunun karln buldu. FKa-ra kadnn grdkleri insan deildi ki, yrtk paavralarn arasndan kemiklerinin seildii hortlaklard. Bu garip kafalar, bu deli baklar, kendisini almaya gelen zebanilerden bakalar olamazd. Bu grnt karsnda sesinin kmamas son derece doald. Etraf ayaa kaldrmasn da, varsn alasn. Kimbiiir, belki kulbede ondan baka kitnse yoktur, diye dnyordu Paulo. Bunu renmek iin biraz daha -sokuldu, kadn kt yerde, zebanilerin yok olmas iin ta karp duruyordu. Alama nine, sana bir ktlk yapmayacaz, dedi. Sopa tutmayan eliyle kadn yerden kaldrd ve bir tekmede evin kapsn ardna kadar at. tekiler de yaklamlard, hepsi birden ieri dald. Ne bir Alman, ne de bir jandarma, sadece atete bacaklarn stmaya alan bir dedecik. Herhalde ninenin kocas olmalyd bu. Yannda da on be yanda kadar, tatl m tatl bir kz ocuu. Kzcaz tutsakln ne olduunu bilmiyordu herhalde, ama gelenleri grr grmez sanki altnda yay varm gibi srad, ihtiyar, bacaklarnn dermanszlndan olacak, yerinden kprdayamad. Ama baklar dehetle dolmutu. Yine de onlarn heyecan, odaya girerken Paulo, Pom-pon ve Hego'nun duyduklarnn yannda hi kalrd. Aylardr tm dnyalar tela, iddet, lk, dayak ve gece gndz kendilerine ynelik namlulardan olumutu, imdi birdenbire karlarna scak bir aile yuvas grnm kve-riyordu: Ate evresinde toplanan bir aile. Aptala dnmlerdi. Ev sahiplerine kt niyetleri olmadn belirtmek iin sopalarn ocaa attlar. Atmosfer birden deiti ve kk kz yanlarna gelerek: Siz, Frcnzosen? diye sordu. Ne ans! Demek bu yavrucak dillerini de biliyordu. imdi ona her eyi anlatp zr dilerlerdi. O srada talihsiz nine de alya alya ieri girdi, Paulo onu sakinletirmek ve gven vermek amacyla ellerini tuttu. Bouna, gzyalar daha da hzland. Tam bir eme, ama bunlar korku yalar deildi. Ninenin yrecii insanlarn bu durumlara drlmesini kaldramyordu. Almanlarn ok kt davrandklarna dair sylentiler duymutu, ama plak kafal, tier taraflar yara bere iinde, paavralara sarl bu iskeleti grnce pek fena olmutu. Belki de tm bunlarn kendi oullarnn da bana gelebileceini dnyordu, kimbilir? Onlar da, tm Yugoslav genleri gibi daa kmlard. Her ey bir yana, bu kyl kadn ok anlaylyd, elinin tersiyle gzyalarn kurulayp, doru dolaba 374 kotu. Sormaya bile gerek kalmamt. Bunlar da para kesmiyorlard elbet. zr dilercesine ekmek, halanm patates ve st sundular. eytan derhal yiyeceklerin zerine atlp, patatesleri kabuklaryla inemeden yutuverdiler, ama onlar asl ldrtan st olmutu. Dedenin hayret dolu baklar altnda her biri birer litreye yakn st mideye yuvarlad. Dedenin gz etajere kayyordu, anlalan o da biraz iki, rnein slibovic sunmak niyetindeydi. Geberip gitmek iin ideal bir fikir tabii. Zavall adam stn bu konuklar iin hayat iksiri yerine getiini ne bilsin! Ama Loibl rejimiyle mideleri tm esnekliini yitirdiinden ksa zamanda iip kaldlar. Onian ilgiyle izleyen kk kz sanki bir rekor krlmasna tank olmu gibi el rpmaya balad.

Bravo! ster misiniz daha yemek? Tkandk, saolun, kein Pkstz, yer kalmad, diye zr diledi Pompon. Daha iyi anlalmas iin gbeini iaret etti. Paulo da, Dcnke schoers, demekle yetindi. Ama ihtiyarlarn, buraya sadece tknmak iin gelmi olduklarn dnebilecekleri onu rahatsz etmiti. Bir eyler sylemek gereini duydu. zr dileriz efendim, krk sekiz saattir bir ey yememitik... Loibi - Pass kampndan katk. Oray biliyor musunuz? Nasl bilmezlerdi! Kampa en yakn bina bu kulbeydi, o kadarla kalsa iyi, kaaklar barndrmann cezasn da biliyorlard. Paulo'nun bu sama sorusu tam bir ikiyzllk rneiydi. Kk kz bile kamptan haberdard. Loibl'de var kt SS'ler. Partizanlara m gitmek? Konu tam Paulo'nun istedii yne dklmt. Ama kzn ifadesine gre Almanlar arasra bu kulbeye de baskniar yapyorlard. Partizanlar nerede? Hangi ynde? diye szlerini kesti Paulo. Dn geldiler buraya. Partizanlar uzak deil, orman-dalar. Sk gelirler, sizi burada beklerler. Ne eker eydi bu kz! Franszcasn ilerletecek bu yeni dostlar kulbesinde barndrmak fikriyle gzleri parlamt. Anas babas onu tatil yapmas iin dedesinin yanma yollamlard herhalde. Burada da pek elence yoktu. Hem bu gkten inen gen, iren klklarna, plak kafalarna ramen hi de fena saylmazlard. Eh, kz da tam fingirdeme amdayd. Paulo bu fikirleri kafasndan sildi. u an onu sadece partizanlar ilgilendiriyordu. Yryerek ka saatte partizanlara ularz? ki mi m? Cici kz bir kahkaha att. Hayr, ok yakndalar, bir kilometre. Yann gelirler. Bir kilometre! Yani burunlarnn dibinde! Bir saatlik mesafe! Kzn cvltlarn bir yana brakan kafadar baktlar. Geceyi burada geirmeden hemen Tito'culara yollanacaklard. Akamn bu ge saatinde Almanlarn baskn yapmas olasl yzde birdi ama yine de korkulu d grmek istemiyorlard. Kzcaz silhlarn glgesinde uyumann tm konukseverliklerden stn olduunu ne bilebilirdi? Nine de yie, dolaptan rtler karm, odann bir kesini yatakhaneye dntrmeye hazrlanyordu. Hayr madam, burada kalamayz, dedi Paulo, Almanlar geliverirlerse, bizler kaput, tamam. Hemen gidiyoruz. Her ey iin tekrar teekkrler. Kk kz sylenenleri evirdi, sonra bir teklifte bulundu. Partizanlar bulmaya kendi gitmek istiyordu. Paulo oturduu yerden frlad, kz kucaklamak gelmiti iinden. Adn ne senin? Tina. 376 Bak Tina, Fransa'ya dndmzde sana uzun Franszca mektuplar yazarz ve Paris'in en gze! giysilerini yollarz. Haydi kzm gtr bizi, seni izleriz. Ama Tina oyuna gelmedi. Partizanlar bulmaya gideceim, demiti, Sizi partizanlara gtrrm. deil. Arada fark var elbet. Paulo'nun, ...bak gece oldu... bu yata akam tek bana dar kman doru deil... gibilerinden szlerine kulak asmadan, kapy at gibi dar frlad ve gecenin karanlnda kayboldu. Dedeyle ninenin tm konukseverlik gsterileri karlksz kalyor, kafadarlar kayglanmaya balyorlard. On dakika sonra Pompon, Ya kz bizi Almanlara satmaya gittiyse, demek gereini duydu. Samalama, hi de yle hali yoktu, dedi Paulo. Ama yine de bu fikir ortal bulandrm, kaaklarn kafalar ktye almaya balamt. Neden Tina onlarn da gelmesini istememiti? Belki de Fransz dostlarn kaybetmemek iin kk kafamda birtakm karanlk planlar yapmtr. Her ey olabilirdi. rnein, az sonra tek bana gelir ve, Partizanlara rastladm, ama yarn sabahtan nce gelmek istemiyorlar. Burada gecelemeniz gerek... diyebilirdi. Kuku, hepsinin kafasn kapladndan kzn dnn bekleyecek tokatlar kalmamt. Paulo sze giriti. En iyisi biz yine eski yerimize saklanalm. Kz yalnz dnerse, ne yapacamza karar veririz. Gel de bunu ihtiyara anlat.

Kalk iaretini veren Paulo, onlara da, Atf wieder-sehen, dedi. Be dakika sonra kk ekip aalarn altndaki yerlerini alm ve aay gzlemeye koyulmulard. Moralleri epey yksekti, bunun nedeni sadeee karnlarnn dolu olmas deildi, kk kz eli bo dnse bile, yarn bu servenin sona ereceine inanyorlard. Partizanlar buralarda bir yerde olmalydlar. Bu biraz da Pauio'nun sivil yaamda pek vnd koku alma duyusuna daya377 nyordu. imdi de sivil deil iniydi? Birden aklna gelmi gibi, kendi elleriyle dikmi olduu numarasn hrsla skt. Mauthausen cehenneme! Loibl cehenneme! diye haykrarak soluk bez parasn frlatp att. An olarak saklasaydn keke! dedi usulca Hego. Bearn'arnn szlerine aran Paulo fkesini srdrd, Anym! Bu boklu numara m? 28214, putlar! Belki on bin kez sylettiler bana bunu, stne stlk Almanca. Acht und zwcnzig tousen^, zwrei huntfet vierzehn, ezbere biliyorum ortk. Cehennemin dibine! Bu akam ya da yarn, Tito yoldan yanna vardmzda bu boktan giysileri de frlatp atacam. Anym, bunlar yakacam, belki de krematoryumda yanan ilk giysiler buniar olacak... evet yakacam, Fransa'ya plak dnecek bile olsam, bunlar bir avu kl haline getireceim. Paulo iini boaltyordu, stelik glerek sylyordu bu szleri. leden sonraki sinir krizinden ok uzakt. Sivil formuna giriyordu. Yugoslav kyllerin yannda yediklerinin de etkisi vard bunda. Barsaklarndaki gurultu onu uyard, kran dolu baklar kulbeye yneldi. htiyar sandalyesini kapnn nne karm, ellerini azna gtrerek syleyecek eyleri olduunu belirtiyordu. Gelmemizi iaret ediyor, dedi Pompon. Gerekten! Dnn Frcnzosen! diye bard duyuluyordu. Kars gibi, o da yabanclarn kendilerine gvenmemesine bozulmutu. yice geveyen Paulo, htiyar buraya trmansn, ona da rehin alrz, dedi. Ben ak havada bir gee daha geirmeye kar deilim. Hem burada yosun var, daha da yumuak. Herhalde ihtiyarlarn yannda uyumaya pek niyetim yok. Birden Hego, Susun, dedi. Grlt etmeyin, aada bir kprt grdm. __ 378 Pireneli dacnn gerekten ahin gibi gzleri varm. O mesafeden Tina'nm geldiini grmt. Yannda baka biri de var m? diye sordu Paulo. Hayr, yainz. Kprdamayalm. Belki de onu izliyorlar. Sen bakmaya devam et Bearn'l. Kzn talar zerinde, sek sek oynarm gibi, srayarak yryn izleyen Paulo, az nce duyduu kaygdan utand. Gler yzl kk kzn Almanlara haber iletmesi olanak dyd. Frtna gibi kulbeye dald, az sonra yine frtna gibi dan ktnda glmsemesi silinmi, yerini gzyalar almt. Gitmiler! Fransz dostlar gitmiler! Bou bouna tela ettik. Haydi gidip haber soralm, dedi Paulo. Evet gidelim. Kimse kz izlemedi. nn geldiklerini gren Tina bir sevin l atarak ok gibi onlara doru komaya balad. ki dakika sonra, hepsi masada kzn aklamalarn dinliyordu. Partizanlar grdm. Onlara yle dedim: Loibl'dan kaan Fransz bize geldi. Kzn heyecandan boulur gibi olduunu gren Paulo ellerini tuttu. Sakin ol Tina. Partizanlar gerekten grdn m? Onlaria konutun mu? Evet, gerekten grdm. Evet, konutum onlarla. Ka kiiler? Neden onlar da beraberinde getirmedin? Kz kendisine inanmyorlar diye neredeyse alayacakt. Paulo soruturmay kesti. Hem artk kzn yalan sylemediinden emindi, Sana inanyoruz Tina. Ama gidip gelmen ancak yarm saat srdne gre herhalde ok yakndalar. Evet, ok yakn partizanlar. Hi uzakta deiller! Sonunda kendine inandklarndan sevinten lgna dn__ 07Q __ O i \J mutu. Pauio bundan yararlanmay dnd. Bizi onlara gtrebilir misin? Evet, msy.

Bu akam olur mu? Hemen? Evet. Evet, biraz zoraki kmt azndan. Bu aabey kendisini mat etmiti. Nasl oisa bu adamlarn kalc olmadklar iyice anlalmt. yleyse onlara yardm etmeliydi. Haydi gidelim, diye kalktnda Paulo dayanamad, kz kavrad gibi havaya kaldrp yanaklarna iki pck kondurdu. Zaten pembelemi olan yanaklar bsbtn kzard. Hey gidi koca Paulo! Her yatan, her milletten kz tavlamasn! biliyorsun! Sonra sradan, dedeyle nineyi de pt ve Tina'y izlemek zere hep birlikte dar ktlar. Anlalan kiz buralar ovucunun ii gibi biliyordu. Tuttuklar yol tatl bir eimdi. Ama onlar bylesine rahat klan ilk kez korkmadan yol almalaryd. Dndke, bu Yugoslav ailenin daha i!k andan onlara yardmc olduklarn, onlar lkelerini kana boan zalim Almanlarn penesinden kurtarmaya altklarn anlyordu. Partizanlar bulacaklarna da inanyordu, cesur Tina mutlaka onlar uyarmt. Bu da uzun kbusun ksa bir sre sonra sona ermesi demekti. Nazar demesin diye, teki yakada, zgrler arasnda olacaklar n, kurtarclarna nasl sarlacaklarn, neler yapacaklarn dnmek istemiyor, ilerledike kalbinin a-tlar da hzlanyordu. Yorulmak bilmeyen Tina'nm ardndan koarcasna yryorlard. Sevimli klavuz sola dnp dik bir srta trmanmaya baladnda ardndakilerde hi szlanmadan onu izlediler. Bata yavru ceylan, kk grup deta uuyordu. Bu acelenin nedeni, karanlk knce partizanlarn ayak seslerine ate aabilecekleri olaslyd, iyi ama, kzcaz karanlkta nasl dnecekti? O da geceyi bizimle geirir, diye bir karara vard Paulo. Aslnda ii pek rahat deildi. Tepeye vardklarnda kk kz parmayla olduka sk bir all gstererek, te partizanlar orada, dedi. Sonrada Paulo'nun boynuna sarlp az nceki pcn iade etti. Tpk tnelde Yanka'ya yapt gibi, kz sk sk kollarnda tuttu. Tabii bu ocua sarlrken art dnceleri yoktu. Ama, tuhaftr, iki gen ve gzel kz, ona bu cehennemden kurtulmak iin yardmc olmulard. Nedeni? Yakikh- m yani? On sekiz aylk tutsakln onu ne hale getirdii ortadayd, yine de doru drst iki ift sz etmeden, hi karlk beklemeksizin ona yardmc olmalar baka nasl aklanabilirdi? Bu gzlem ok houna gitti. Sen bizimle gelmiyor musun Tina'ck? Kzcaz Hego'yla Pompon'a yanak veriyordu. Hayr, ben eve gitmek, gece oluyor. Ama sizin bana ihtiya yok. Doru gidin, partizanlar yz metrede... iyi anslar. Slrbotfa norodu. Ve yine uarcasna koup gitti. tutsak yola koyulmadan nce, kz gzden kayboluncaya dek ardndan baktlar, kz yok olduktan sonra bile fkara keplerini sallamay srdrdler. Paulo'nun akl hep partizanlarn onlar nasl karlayacaklarna taklyordu. Acaba Tina geleceklerini bildirdi mi? Kukusuz evet, ama onlann ne karlk verdiklerini sylememiti. Tito'cuiarn bo yere adam beslemekten holanmadklar herkese biliniyordu. Paulo, Aman canm, mutlaka anlarz. Bizi Loibl'a geri gnderecek deiller ya! diye kendi kendini kandrmaya alyordu. Ama heyecannn son ana dek sreceinin de farkndayd. Bu son fas! iin harektn ynetimini kendi stlendi. allklardan kar kmaz baa geti. Vagonlarn aranmas dnda, servenin bandan beri hi bu denli heyecan-lanmamt. yle ki, ormandan yana bakmaya cesaret e-demiyordu. Bir insan kprtsn iik fark eden Hego oldu. Dur! diye seslendi. lk alnn ardnda biri var. Sil lahn da bize dorultmu. Farkna varmam gibi yapp yrmeye devam edelim. Alman olsalard oktan cayrtya balamlard, diyerek ilerlemesini srdrd Pauio. in garip yan, karlarndaki her kimse bir trl ortaya kmyor, ama yaklatka silhnn namlusu byyor-du. lerleyen Paulo ok gemeden bunlarn iki kii olduklarn seebildi. Ama srtlarndakini farkeder etmez znk diye duruverdi. Alman niformalar! Ardndan gelen Pompon da durumu akmt. Yandk, tyelim, diye haykrd. Allahtan dediini yapmad. Wehrmacht giysilerine ramen bu iki glge partizandlar, herhalde giysilerini de dmandan almlard. Ama kaak Franszlarn geleceinden haberleri olsun olmasn, onlar grnce kaan kiilerin -zerine ate amaktan ekinmezlerdi. Ortalk yerde kala kalan bu

silhsz serserinin grnts onlar rahatlatm olmal ki, dehet saan namlularn indirmeden allarn ardndan ktlar. Paulo dostluk elini uzatarak, Kemarad! Franzosen! Yoldalar! Franszlar diye haykrd. Heriflerin keperinde-ki Yugoslav komnistlerinin kzl yldzn bile seebilmi-ti. Tito'ya ulamlard sonunda. Kazanmlard. Fertg Lalbl! Loibl bitti! Havay stmak iin, Smart fachismus! Faistlere lm! diye barmay da unutmad. Stoboda narodiu! Halka zgrlk! ki lgn bir azdan haykrmlard. Hemen ayn anda a'a srttlar. Pompon, Hurra! Kazandk! diye havalara srad. Heyecann dizginleyemiyordu. Bir dakika nce, Yandk, tyelim, diyerek az kalsn her eyi berbat etmeye hazrlanrken, imdi hem alyor, hem glyor, Hego'nun, Pa-ulo'nun kulaklarna eilip, Saol! Saol! Brak da seni 382peyim kardeim! diye syleniyordu. Bu sevin gsterilen, iki Yugoslav'n duygulu baklan be dakika kadar srd. indekileri ortaya vurmaktan holanmayan bir tip olan Bearn'i Hego bile pusulay armt. Havalara sryor, diz st kyor, topra pyordu. Paulo da yle. Onlan gren, hayatlarnn goln atm futbolcular sanrd. Aslnda hayatlarn ortaya koyarak bu oyunu oynam ve kazanmlard. Srtlarndaki delik deik izgili niformalar da man ne kadar uzun srdnn kantyd. Tito'u yoldalarn yalca olan bu zgrlk balesine son verdirdi. O da at pat Franszca konuuyordu. Siz Kommissar politik'e gelmek, buyurdu. Zafer sarhou olan Paulo ve arkadalar neden sadece iki kii tarafndan karlandklarn merak etmemiler, bu konuda hi bir kaygya kaplmamlard. ete dedikleri bu muydu? Galiba erken ten horozlara benzedik, diye dnmeye balamt Paulo. Neyse ki Yugoslav ilerini rahatlatt: ete ormanday-m, Parti Kommissar' da yz metre kadar ilerlerinde. kafadar, koruyucu meleklerinin gzetiminde, komiserin nne geldiklerinde, ortalk henz tmyle karar-mamt. isabet, nk keyi dner dnmez gzlerinin nnde beriveren, en yce devrin destanlarna lyk bu tablonun en kk ayrntsn bile karmak yazk olurdu. Krmz yldzl bir bayran etrafna, gslerinde shiar, ellerinde Alman el bombalan, her yanlar mermi dou, delikanllarla gen kzlar sralanmlard. efleri olan komiser henz otuzunda bile yoktu. Tam bir inan ve kardelik tablosu! Bunlarn yannda Loibl'in SS'leri ne kadar zavall kalyorlard! Khin olmaya gerek yok! Galipler burada, De-de'nin, Joel'in ve zavall Etcheverry'nin defalarca syledikleri gibi, Yugoslavya'nn, Makedonya'nn ve Hrvatis-jtan'n her yanndaki bu allklarn arasndaydiar. uer canisi kalbine inesini boaltmasayd ihtiyar retmen tarih kitaplarna kimbilir ne gzel sayfalar eklerdi. Ve bu gerek vatanseverin dm imdi Paulo yayordu. Dede, Jcel ve birok sava gnllsnn dlerini de. yleyse onlarn yerlerine ie svanmal, lerini almalyd. Bu gzel kzlarn, delikanllarn yambanda savamak byk zevk olacakt. Kimbilir, belki Yanka da onlara katlrd. Verdii sz tutmutu yiit kz. Komiser bunu onaylad, firardan haberleri vard, tarih deiiklii nedeniyle adamlar randevularna gelememilerdi. nemli olan, komiserin szlerinden, partizanlarca kabu! edildikleri anlamnn kmasyd. Yanka onlara bu kaan bo yere beslenecek boazlar olmadklarn sylemiti. Artk zafer kesinlemiti. Eski kabadaylardan Paulo savan baaryla noktalam, lm evi Mauthausen'den Loibl yoluyla kurtulmay becermiti. Bu kez, evresinde saygyla halka cian tm taburun heyecan dolu baklar altnda, dostlarn zaferleri iin hora tepmenin ban ekmek ona dt. Aralarndan bazlar Loibl'in ve oradan kurtulmann ne olduunun bilincin-deydiler. Kzlar alyordu, tutsan dans bittiinde herkes birbirine sarld. Paulo, Pompon ve Hego, Fransa'nnki kadar gzel, kendi kk kurtulu bayramlarn kutlamlard. Bu arada Fransa hl ok uzaklardayd ve daha buralarda yaplacak iler vard. Kurtulu'a gelince!... Bu szck biraz zamansz kullanimt galiba... YRM DOKUZUNCU BLM Paris, Mays 1845 Raspail bulvarndaki Lutetia otelinin nnde garip bir kalabalk vard. Bir sr pijamai adam. Sabahn erken saatleri olmasna ramen bunlar ekmek almaya km mahalle sakinlerine benzemiyorlardi: Srgnler geri dnm-

ler. Ve Paris bunlar grmeye gelmemiti. Paris uyuyordu. Yaadklar cehennemi yzlerinde tayan, kl kokulu bu insanlar ykanp paklanp giydirildikten sonra tekrar sokaa salverildikerinde, kimse bir ey anlamayacakt. Bu hortlaklar imdi, otele girmeden nce grmek gerekti. Gelenlere yol gstermek iin abalayan iki polis memuru gzlerine inanamyorlard. Onlar da son derece rahatsz olmulard. Hortlaklar yumuak hareketlerle otelin kapma doru iterken, duruma uygun szckler bulmaya abalyorlard. timeyin, bir yeriniz acyacak. Zaten ok ektiniz,.? yle nazik bir ses tonuyla konuuyorlard ki, Parisli aynaszlar da yelkenleri suya indirmiler, diye dnen srgnler bu fikirlerini aa vurmamay ye tuttular. Giri ok kolayd. Kt falan gstermeye gerek kalmyor, plak kafalar grmek yetiyordu. Bir eit kimlik belgesi!. Otobslerden inen yeni bir grubun arasna karmaya alan, kvrck sal, iriyar genci gren polis hemen yolunu kesti. Yolunuzu ardmz galiba. Buras srgnler iin. yi ya, ben de onlardanm, dedi Paul Chastagnier. Hayr delikanl, gnll iiler baka taraftan. Gardan size yanl bilgi vermiler. Aslnda Paulo ayna kafallarn yannda adamakll srtyordu. Salar yerinde, yanaklar dolgun ve renkli, stelik gzlerinde o korku dolu baklardan eser yok. Giysilerine gelince, biraz garip olmakla birlikte, tutsaklarn giydii paavralardan ok farkl. Bilinmeyen bir ordunun niformas, palaskas, izmeleri de yerinde. Sadece pijamal ke! kafallar ieri sokmak emrini alm polise, kendinin de onlardan olduunu, yedi ay nce bu kamplardan birinden katn anlatmas epey zor oldu. Sinirlenmemeye gayret ederek, Bakn nbeti bey, diyordu. Size ben de srgndm diyorum, brakn gireyim. Zavall polis sonunda baklarn kuyruktaki srgnlerde, dolatrmaya balad. lerinden biri Paulo'ya, Hangi kamptaydn? diye sordu. Mauthausen. Ve katn ha? Bravo! Dediin gibi bravo! Burada Mauthausen'den kimse yok mu? Kimse yoktu, ama Paulo'nun fkeli baklar karsnda polis girmesine izin vermek zorunda kald. Nasl olsa ieride daha birka elden geecekti. Fena rgtlenmemilerdi. Sanki zafer kazanlm yerlerin adlarym gibi pankartlar aslmt: Buchenwald, Dora, Dachau, Oranienburg, Auschwitz, Birkenau, Struthof, Flossenburg, Revensbrck, Neuengamme, Bergen - Bel-sen... Holn dibinde kendisininkini grd, Mauthausen, ve gidip altna dikildi. Arkasndan sevimli bir kadn sesi duyuldu. Ne istemitin delikanl? Mauthausen'den gelenlere zel olarak ayrlm karlama hostesi. Paulo'nun garip garip baktn grnce glmsedi: Mauthausen'deki bir yaknnz m aryorsunuz? Hayr, ben oradaydm, Dou garnda Lutetia oteline gitmemi sylediler. Az nce aynaszla olduu gibi, bu hatuna da, Mauthausen'den Kzlha konvoylarndan baka yollarla klabileceini anlatmak zor olacakt. imdiden suratnda alks bir glmseme belirmiti. Kaal yedi ay olduundan salarm uzad. zr dilerim efendim, bilmiyordum, diye kekeledi kar. Burada bekleyin. Bir subay sizinle ilgilenir. Yalnz kalan Paulo, koskoca bir panonun zerine tutturulmu kayp ilnlarn incelemeye koyuldu. Belki bir taTnel nyan kar diye yaknlarnn fotoraflarn gnderen ailelerin, resimdekilerin salarn ve yanaklarn rtulamaian gerekirdi. yi beslenmi, bol sal bu resimler plak kafallar diyarndan gelenlere hibir ey sylemezdi. Paulo birer birer fotoraflar gzden geirdi. Kadn hl dnmediinden bu kez altlarndaki yazlar da okumaya balad. M harfine geldiinde birden olduu yerde kalakald. Bir Menard vard, Andre, 1922 Rennes doumlu. Dede! Fotor raftaki de ta kendisiydi! Az nce fark etmeden gemiti resmin nnden. Sa ba taral, kravatl bu temiz aile ocuunun koca kafal mahkma benzer bir yan yoktu ki! Ancak iyice bakldnda kurnaz glmsemesi ve zek dolu baklar seziliyordu. Zavall Menard ailesi! Onu son kez kim grm? Kim ondan haber verebilir?

Bilen bir kii vard elbet: Paulo. Ama haberler kt, hem de ok ktyd. Dede ay nce Hrvatistan dalarnda lmt. Yaad gibi, kahramanca. Hem de zgr, o da Loibl'dan kamay baaranlardand. Kardan kopan bir teli tamir iin gtrldklerinde drt arkada, SS'-lerin kafalarn kancalanyla delerek kamlard. Partizanlara ulatklarnda gardiyanlarn silhlar ve cephaneleri de yanlarndayd. Ama o andan itibaren Paulo ve firar arkadalar gibi, onlar iin de yeni bir cehennem hayat balamt. Souk ve alk yerindeydi, stelik ne yatacak yataklar, ne de ykanacak dular vard, eksi yirmi derecede buzla kapl doruklarda gecelemi, her gn SS'lerle, jandarmalarla, Ustailer ve Cetniklerle arpmlard. Tito'nun yannda bir yl kalmaktansa Loibl'da mr boyu kalmak yedir, diyordu Paulo. Abartyordu elbet, ama yine de tnelde 1944 yaz boyunca boks, gne banyosu, hatta yiyecekle dolu tatl gnleri olmutu. Oysa bu vahi dalarda hayat eskisini aratr bir dzeyde srmt. Anlarndan syrlan Paulo, Menard'm kayp ilnn sonuna kadar okudu. Haber verilecek kii: Madam Menard, Alfred de Musset soka, Rennes. Olanlar bir anaya nasl anlatmal? Hele sonunu. Yalan sylemek, uydurmak en iyisi. Olunun, kandan drt ay sonra, srtnda ayn giysilerle, plak ayak, yorgunluktan tkendiini nasl bildirmeli? Geri ekilmek zorunda kalan partizanlar, gsz olduu iin onu olduu yerde brakvermilerdi. Onu en son sa gren Paulo bile, arpma srasnda m ldn, yoksa SS'ler tarafndan giysileri dolaysyla kuruna m dizildiini bilemiyordu. Bu duvarlar dolusu ilnlardakilerin yzde doksan lmt. Baka tandk ehreler aramaya hi gerek yoktu. stelik Loibl'da oynanan finaii de bilmiyordu. Belki de arkadalarn hepsi kuruna dizildi, tnele gmld ya da yaklmak zere Mauthausen'e gnderilmilerdi. Lutetia'da tutsaklktan dnenleri kahraman olarak grmek eilimi vard. Dnenler... dnemeyenler. Paulo'nun da buna hakk yok muydu? Sasa, kimse onu merak edip fotorafn yollamadysa, bu onun suu deildi ki. Evet, salarnn uzun oluu bir sorun yaratyordu, ama bunu a-klamak kolayd. Sonunda peinde gen bir yzbayla, az nceki kadn geri geldi. Paulo'yu gstererek, te, Mauthausen'e bal bir komando birliinden katn iddia eden gen! dedi. ddia eden ne demek? Yzba, Sakin olun delikanl, dedi. Oturun ve bana adnz, soyadnz, adresinizi, doum tarihinizi syleyin. Sonra da yknz anlatrsnz. Paulo anlatyor, yzba da not tutuyordu. Adam sadece kimliine ait bilgileri not etti, bir de formalite gerei tevkif edildii Compiegne'e gnderildii tarihi kaydetti. Sonra da, Madam Dunant sizinle ilgilenecek, diyerek ekip gitti. Keke buraya gelmeden nce kafam kaztsaydm, diye dnyordu Paulo, Ya da hi gelmeseydim. Tymenin yollarna bakarken Dunant kans kolunu tuttu. Gelin, nce biraz karnnz doyuralm. Sonra da bir du alrsnz. Paulo kurt gibi ackmt, kolay m, iki buuk yln al! Kahvalt fena deildi, karn doyduktan sonra kendini daha iyi hissetti. Dularda da hava iyiydi, az nce kendisine surat a-san plak kafallar bu kez dalga geiyorlard. Hey sivil, sen hi deilse salarn ykayabilirsin, seni gidi ansl herif. Ve kahkahalar... Ta gediine koymann srasydi: Benim kafam sizlerden nce kaznmt beyler. Bir buuk yl, ortasnda bir izgiyle dolatm. Sizde Autobohn yok muydu? Bu ayrntlar sonucu onun da kendilerinden olduuna inanmaya balamlard. Hele dezenfeksiyon srasnda iyice benimsediler. Dulardan knca el biimi bir ok gidecekleri yeri gsteriyordu, bu kez beyaz giysili iki hastabakc, vcutlarnn btn tyl blgelerine DDT pskrtyorlard. Kolunu kaldc, dn, bacaklarn a... Tpk Mauthau-sen'deki gibi. Demek Paris'tekiler de bit hummasna yakalanmlard. Paulo kendini tutamad. Hey, asker kardeler, bizler vebal falan deiliz. Bu numaray SS'lerden mi rendiniz? Laf tam yerine oturmutu, tm sfr numaralar homurdanmaya baladlar. Hakl, bunlar ne biim iler... Biz kendi bitimizi kendimiz yok edecek kadar byz.

Bahekimin hyarln zavall hastabakclar dyorlard. Paulo kendini yeniden Mauthausen'e gelmi sand. ri yar bir Parisli, Ben Mauthausen'de deildim, ama svire'den buraya trende iki mahkmla geldim. Btn gn anlatp durdular. Ne renmek istiyorsun? Her eyi! Ve Paulo herifin Mauthausen'in sonu zerine anlattklarn az bir kar ak dinledi. Loibl'da olduu gibi orada da gizli bir komite kurulmu ve eitli uluslardan sekiz yze yakn mahkm askerler gibi rgtlenmiler. Bu kozmopolit ordu, bir ispanyol komutan, bir Rus yarbay, bir Avusturyal yzba ve yirmi deiik lkeden elli subayn oluturduu bir komite tarafndan ynetiiiyormu. Kutsal birlik. Bakaldr bu meslekten yetime adamlar tarafndan en kk ayrntlarna kadar hazrlanm ve bu sekiz yz asi karanlklardan ktklarnda, drtte birinin ellerinde tabancalar, el bombalar, hatta bir de makineli varm. Nasl salamlar, nerelere saklamlar? Bilinmiyor. Ama bu silhlarla, birka Molotof kokteyli, elektrikli telleri kesecek makaslar, halatlar ve merdivenlerle nce kulelere, sonra SS'lerin silh depolarna saldrmlar. Ertesi gn ilk Amerikallar kaleye girdiklerinde, 3500 mahkmdan ayakta durabilenler, ellerinde silhlan, marlar syleyerek karlamlar onlar. Tabii bu arada korkun bir kym da olmu. Muhbirler, kapolar, blok efleri, kaamayan SS'ler kitle halinde, sopayla, elle, hatta tekmeyle lin edilmiler. Ama katillerin komutan Ziereis bu linten kurtulmu, Amerikal bir avu herifin ensesine kurunu bast gibi iini bitirmi. Hay Allah! Gzlerini oymalyd onun! Trendeki arkadalar da ayn eyi sylemilerdi. Sekiz gn nce bu Ziereis bir konvoydaki tm kadnlarn baltayla kafalarn uurmu ve yllar yl orada alan mahkmlar frnlarda yakm. Olan bitenlerin darda an-iatlmasn engellemek iin. Baksana arkada. Arkadalarn hi Loibl - Pass'tan da sz ettiler miydi? SS'lerin oradakileri Mauthausen'e tayp tamadklarn renmek istiyordum. Bu isim bana bir ey anmsatmad, ama o ikisi de fazla ayrntlara girmemilerdi zaten. Bana zellikle kampn kurtuluunu anlattlar. Evet, zr dilerim, devam et. Nasl bitmi olay? ok iyi. Kampta tek canl Alman kalmaynca adamlar bir birlik oluturmular, tepeden trnaa silhlanmlar ve kampta uslu uslu svire Kzlhamn gelmesini bekleyeceklerine, yollarna kan SS'ieri geberterek mttefikleri bulmaya kmlar. nanlr gibi deili Paulo heyecandan ve gururdan titriyordu. Biraz da pimanlktan. Keke bu intikam birliinde yer alsayd! Chastagnier! Adn seslenen, kahramanlara sayg duyanlardan deildi. Ses tonu biraz otoriter, hata saldrgand. Oysa sradan bir acemi erdi. Bu kendini beenmiin ans varm, Madam Dunant da oralardayd. Dutan sonra uzun sal srgn tbbi muayeneye gtrecekti. pheci yzba istemiti bunu, hekim muayenesiyle bu belirsiz herifin gerekten kampta kalp kalmad anlalacakt. Klasik bir otel odas, muayene salonuna evrilmiti. Bir spirometre, bir baskl, boy ls almaya yarayan alet, idrar sondalan, ii il dolu bir ecza dolab, rntgen aygt ve bir tekerlekli sedye. Soyunun delikanl. Hepsini karn, dedi doktor. Koruyucu meleinin srtn dnmesinden yararlanan Paulo, pantolonunu zmeye balad. Aslnda Dunant kars grm grmemi, pek fark etmezdi. Kar yine de sayg edip odadan kt. Lutetia'nn doktoru eskilerdendi. Dokunmak yerins sormay ye tuttu. Daha nce ka kiloydun? Ka yandasn? Ne hastalklar geirdin? Neden tutuklanmtn? O bile bu konuyla ilgileniyordu. Dua girerken hastabakclarn yapt gibi, kollarn kaldrtp orasnda burasnda, SS'lere katlm olduunu belirten bir dvme aramamasna amt. Aslnda Nazi'lere katlan lgnlarn hepsi lrnemiti elbet, orada burada gizleniyorlard, kafalarn kaztp aralarna da szabilirlerdi, ama yine de bu tr bir kontrol gerek mahkmlarn onuruna dokunuyordu. Paulo yanlmt. Doktor, tansiyon, tart, gs ls, az muayenesi gibi yoklamalara gemeden nce sadece genel bilgileri topluyordu. Kamptan kurtulduundan beri fazla bir ey yememi olmalsn.

Oradakinden fazla doymad karnm. Belli. imdi u alete gir bakalm. Birka filmini alacam. Srt, cephe, profil. Onuncu filmde Paulo kayglanmaya balad. Acaba tnel cierlerinde izler brakm myd? Ya da Loibl'da veya dalarda, binlerce kez bir yere snma olana bulamadan yedii yamurlar? Doktor, yaramaz bir ey mi var? Cierlerin iyi. Dada yaadn ve ok sigara imediin belli oluyor. Buna karlk kalbin pek iyi deil. Ayak bileklerin gibi, ok bym. Dinlenmen gerek. Ne i yaparsn? e sonra bakacaz. Yugoslavya'da bir mre yetecek kadar altm. Doktor, lecek filan deilim ya? Yok canm, iin rahat olsun. Fazla ileri gitme, yeter. Hadi git, formaliteler bitene kadar holde bekleyeceine bir odada dinlensen iyi olur. Dunant kars kapy m dinliyordu ne, pantolonunu giyer giymez, odaya dalverdi ve Paulo'yu st kata kard. Bir oda gstererek, Buraya girin, dedi. Bir saat sonra gelir alrn! Biraz yatp kestirseniz iyi olur. Sonra da dardan kapy kilitleyip kt gitti. Klak, klak, Paulo olann farkna vardnda kar uzaklamt bile. Namussuz! Bana oyun oynad! diye haykryordu kapy yumruklarken. Pencerelerin de tokmaklan yoktu, buras bir otel odas deil, bir hcreydi. Yataa uzand. Doktorun kalbi hakkndaki szlerini anmsayp sakinlemeye alt. Bo yere tasalanyorum. birlikiler listesinde adm olmadn grecekler. Tutuklanmn nedeni? Ne olmu yani? Kafa kola aldm karaborsac bir Naziydi, herif ikyet edecek deildi ya! Hem bunca yaptklarmdan sonra bana madalya vermeleri gerek. Paulo'nun isyan durulmutu. Ama bu kez bir tiksinti kaplamt iini. Neyse ne, vz gelir, deyip uyudu. Karnn bir saatini drtle arpmak gerekiyormu, geri geldiinde leni gemiti. Yzba ancak drt saatte bilgi toplayabilmiti. Demek bu firar yksne pek akl yatmamt, imdi de sorularyla artmaya alacakt herhalde. Eh! Eleneceiz galiba, diye syleniyordu Paulo yc-taktan inerken. Drt saatlik uyku iyi gelmiti. Gtrld yemek salonunda, zerinde kamplarn adlarnn yazl olduu masalar vard. zerlerine haritalar yaylm, sorguya ekilenlerin dolduraca ktlar sralanmt. Mauthausen yazl panonun altndaki subayn duyaca sesle, Gvenimiz tamam, diyerek gsterilen yere oturdu. Karsndaki az nce gemiini sayp dkt yzbann yerine, daha sevimsiz, kk rtbeli bir subayd. Sinsi baklarn Paulo'nun zerinde gezdirdi. Aranza hainlerin girebilmesi olasln unutmamak gerek, Bay Chastagnier, dedi. Adam numara yapmyor, konuya dorudan giriyordu. Bakn mfetti bey... Burada mfetti yok. Ordudayz. Jlk puan aldn hisseden Paulo srtt. Dilimin srmesini hogrn, temenim. Ama zerlerindeki daktilolarla tm bu masalar, karlama salonunuz, bana biraz emniyet mdrln anmsatt da. Neyse, hadi bakalm, bana imdi ykn en bandan anlat, tutuklanmann nedeni, Almanya'ya gnderiliin, dnn. Tarihler de ok nemli. Kuralna uygun bir sorgu. Sayn polis memuru tm sevimliliini yitirmiti. stelik sen diye hitap eder olmutu Madem senli benli olduk, yleyse beni iyi dinle. diye patlad Paulo. Sen benim, Almanlarla al takke ver klah olduum takdirde buralara geleceime gerekten inanyor musun? Hem kendimi mahkm diye yutturmaya kalktm takdirde, ilk iim kafam usturaya vurdurmak olmaz myd? Bouna yorulma, beni keye kstramazsn. Bu salanda kuku ekmemesi gereken bir kii varsa o da benim. Ama... diye kekeledi temen, birden yumuam ve yine siz diye konumaya balamt. Sizi keye kstrmak istediim falan yok, Chastagnier. Tam tersi, ben burada size yardmc olmakla

grevliyim. Tutsaklktan dnenlere eitli imknlar tannd, tazminat, zel yiyecek karnesi, giyecek falan gibi... ama dosyanz gelitirmem iin bazi bilgilere gerek var. Sylediklerinde pek haksz deildi. Paulo yatt. stelik giysilere ve yiyecek karnesine ihtiyac vard. Efendim, benim ykm yle balar, diye sze girdi. 1943'te Gestapo tarafndan tutuklandm. Cherche-M-di hapisanesinde ay. Nisan'da Compiegne yoluyla Ma-uthausen'e postalandm. Haziranda Avusturya - Yugoslavya snrndaki Loibl' Pass'daydm. 44 Ekim'inde katm, yedi ay Tto'nun kuvvetleriyle etecilik yaptm. Yeter mi? zr dilerim, bu yerlerin hibirinde bana bir ikametgh tezkeresi vermediler. Aynasz pis sorularna balad. 1943 Ocanda tutuklandm, dediniz, hangi gn? nde, afakta. Mauthausen'de bir numaranz var myd? 28214, ama plakam attm. Numara yetmiti beye. Not defterine bir gz atp, geli tarihiyle uyuup uyumadna baktktan sonra sorulara devam etti. Nisanda dediniz, deil mi, hangi bloktaydnz? On yedincide. ok gzel. Bana kampn bir krokisini izebilir misiniz? Sonra da ayn kdn zerinde kendi blounuzun yerini iaretleyin, mutfan, revirin ne yanna dtn gsterin. Sabr tamaya balamt Paulo'nun. Ya frn? O da ilginizi eker miydi acaba? Etrafna bir gz att, civardaki ayna kafallar uslu okul ocuklar gibi cici resimler iziktiriyortard. O da izmeye balad. Mauthausen, revir, elektrikli tetler, Kremotcfium. Kamp plan epey baarl olmutu. Benziyor, diye onaylad temen. Ukala, bari oralar grm olsa! imdi de gelelim tutuklanmanza. Alman polisiyle neden banz derde girdi? Adam yine not defterine gz att, ama Paulo tersten okunmasn da beceriyordu. Defterde 40'lardan nceki bir' iki vr zvrdan baka bir ey yoktu. Almanlar herhalde Chastagnier dosyasn yakm ya da byte bir dosyay hi amamlard. Nedeni karaborsa, krk milyon Franszn kysndan kesinden bulat karaborsa. O yandan bir ey tutturamazlard. Neden mi tutuklandm? Bunu ben de merak ediyorum, belki siz beni aydnlatabilirsiniz. Defterinizde neler yazyor? Direni hareketiyle ilginiz oldu mu? Hem nasl! ki buuk yl boyunca. Anlatmaya kalkarsam sabaha cfek srer. Grevli dinlemek istemiyormu. Onun asl istedii, tutuklamann nedeniydi. Plan, numaray, tarihleri atamayacana gre bu herif gerekten Mauthausen'e postalan-mt. Ama Paulo'nun bu kendinden emin hali sinirine dokunmutu. Ne yani, bu serseri kendini kahraman filan m sanyordu? Mauthausen'de bulunduunuz srada orada sadece direniilerin olmadn da fark etmisinizdir. Serseriler, sabkallar, ibirlikiler de vard. Siz bu kategorilerden hangisine giriyorsunuz? Grevli, Paulo'yu direniilerden saymamakla barda tarmt. Sabotaj, firar, etecilik, bunlar ne oluyordu? Paulo adamn grtlana sarlmamak iin kendini zor tuttu. Vz gelirsin bana, diye haykrd. Sonra da ban bir dzine kel kafaya doru evirdi. Biraz da onlar yznden patlamt. Dndklerinin ilk gn, ne biim bir davrant bu? Salar ve dzgn grn nedeniyle Paulo'dan kukulanabilirlerdi, ama cehennemden kurtulanlar kamplarnn plann izmeye zorlamak, aralarna nifak sokmak iin abuk sabuk sorular sormak, bu olacak ey deildi. Aralarnda ibirlikiler bile olsa ne kard yani, hi deilse adamlarn ailelerini grp, karlarn, ocuklarn, analarn kucaklamalarn bekleyemezler miydi? Petain buna, Franszlarn bellekleri zayftr, demekte haklym! Bu zavalllar utan verici bir hastalk ta-yorlarm gibi byle gizlice karlayp polis soruturmalarna tutacaklarna, onlar iin zafer taklar hazrlamalydlar. Gidenlerin yerini alelacele kapan ordudaki, bakanhk-lardaki, hatta kerhanelerdekilere sormalydlar bu sorular. Bunlar Fransa pastasn bir yl nceden paylamtlar. Nasl olsa, can km, yorgun dnenlere bundan pay kmayacakt, neden bu kadar amata ediyorlard?

Belki de yllardr ld sanlan bu hortlaklarn dn canlarn skm, rahatlarn bozmutu. Bunlarn ou, rhbar sonucu Almanlarca yakalanmlard, muhbirlerin kim olduklarn da biliyorlard, yoksa bundan m korkuyorlard imdiki grevliler? Bu sersem ne cesaretle kendine serserilerden, sabkallardan, ibirlikilerden hangi gruba ait olduunu soruyordu. Ayn soru Joel'e de sorulacakt. Paulo, bu durumda Brtanyalnn yznn alaca ifadeyi dnd. Chastagnier, terbiyeli olun. Yorgun olduunuzu biliyorum, ama bunun da bir snr vardr. Kamplarda da ayn byle konuuluyordu ahbap. Bizimle ilgileneceksen oralarda staj grmeliydin. Askeri gvenlik sorumlusu budala deildi. 'pheli ki-i'den bir ey renemeyeceini anlamt. stelik bir de rezalet kma korkusu vard. imdiden teki masalardan da homurtular ykselmeye balamt. Daha ne kadar srecek bu?... Burada uyuz it muamelesi gryoruz... Tamam, tamam, yiyecek karnesi alman iin yazacam. Paulo adam izliyordu. Grevli, karsndakini Fresnes hapishanesine gnderemedii iin epey hayflanyordu herhalde. Ayan Fransa topraklarna attndan beri grp duyduklar anda fkeden ok bir tiksinti duygusu uyandrmt. Bu boktan toplumda deien hibir ey yoktu. Herkes yine 1943 ncesi gibi snflandrlyordu. Polisler yine polis, imtiyazllar yine ayn, bunaklar daha beter bunams ve srgnden dnenler de can skntsndan baka bir ey getirmiyorlar. Dokuz aydr bunlar gelmeden ok daha iyi yaamlard. u anda tek arzusu buradan tymekti. Yaad kahramanlk serveninin sonunda, hasta bir vcut, bombo cepler, bir kat giysi ve byk bir olaslkla - kimse o yokken kirasn demediyse - evsiz barksz kalmt. Kukusuz direniilere madalyalar datlacak, evler bulunacak, maalar balanacakt. Ama kendisinin ne bir eyi, ne de bir hakk vard. Oysa kamp sresince ne bir pislie bu-

lam, ne de bir alaklk etmiti. Srgnler dahil, hepsinin cehenneme kadar yolu var, diye sylendi. Ama fkesi yatmt. Lutetia'ya gelirken neler dnm, ne dler kurmutu oysa. Kahraman bir sava gibi karlanacan, kutlanacan sanmt. Holden geerken yksek sesle, Srgn, direni, ordu,, hepsini tattk. Bunlar benim iin bitti artk, diye sylendi. insanlar da, onlardan da bktm artk, diye ekleyebilirdi tabii. yldr, gerek bedensel, gerekse ruhsal olarak binlerce plak insan grmt. Artk gz kzlardan bakasn grmek istemiyordu. Dner kapdan kaca srada Dumant kars onu kolundan tutup bir odaya soktu. Geici kimlik kart, yiyecek karnesi, bir kostm ve bir tt ayakkab alarak tam bir sivil olacakt. Neden olmasn? diye kuyrua girdi. Fakat vestiyerden kanlar grnce vazgeti. Askeri otoriteler nereden toplamlard bu inanlmaz renklerdeki, darack giysileri? Mauthausen'in pijamalarn aratmyorlard. izgili bir eyiniz yok mu? diye sordu akayla kark. Kuyruktakiler de gld bu szlere. u an en nemlisi Paris kaldrmlarnda kafa tlenmemesi iin bir kimlik belgesine sahip olmakt. Bro efi bir kadn onba elindeki kart uzatrken, Ar ii yiyecek karnesine hak kazandnz, dedi. isabet olmu, zaten yleyim, diye karlk verdi Paulo. Meslek olarak ne yazaym? Serbest... ya da emekli. Sonra da kartn imzalanp mhrlenip gelmesini bekledi. On dakika sonra her ey hazrlanm, yeniden yaamaya balamt. Eyvallah beyler! Otel kapsnn n yine plak kafallarla doluydu. Girenlerle kanlar pyor, baryor, birbirlerinin srtlarn yumrukluyorlard. Yol tkanmt. Paulo sol taraftan, biraz dirsek kullanarak kendine yol amaya alt, aslnda srgnden dnenler bu iti kaka alktlar, ama uzun salar imekleri zerine ekti. Hey, sivil! iyi bari, iimize gir. Bunu syleyen izgili elbiseli, krk kiloluk bir mezar kaknyd.

Kusura bakma arkada, darda bekliyorlar. Aman beyim, rahatna bak, istersen suratmza da bas. Sesini iyice ykseltmi, tekiler de dnp bakmaya balamlard. Kfrler yamaya balad: Tembel... koca sivil ahmak... kapolar bitti artk, ama bu patrtda Paulo da kapya yaklamt. Bir hamlede kendini darda buldu. Aksi gibi dardakiler de homurdamyordu, Arkadalar, ben de sizin gibi srgnden dndm. Srgnm, ha hay! dedi koca bir iskelet. Salar adamakll sinirlendiriyordu milleti anlalan. Tam gruptan uzaklayordu ki, arkadan bir ses, Cici babann yannda m srgndn? diye bard. Bu kadar fazlayd. Yumruklarn skt gibi, sabk 23 214 bunu syleyene haddini bildirmek zere geri dnd. Kim dedi bunu? Skysa ksn ortaya. Ama herkes katlmt amataya. eker ocuk... put... kimin dizinin dibindeydin? Bir kapo gibi hepsine saldrmak geti iinden. Sonra bu adamlarn bir hafta ncesine kadar ektiklerini dnd, fkesi yatt ve kahkahalar duymamaya gayret ederek hzla uzaklat. Metro istasyonuna geldiinde tyleri rperdi: Sevres -Babylone. Joel'le Dede tam burada enselenmilerdi. Gzlerini Joel'in kannn bulam olduu kaldrmdan ayramad. ki arkadan anlatt sahne gzlerinin nnde canlanmt. Paulo artk gemie bir izgi ekmiti. Ama iki Brtanyal'y anmsadka yrei szlyordu. Onlarn yksunu kimlere anlatabilirdi ki, kendininkini bile kimse dinlemek istememiti. Metroya dalarken, Joel dnnce anlatr nasl olsa! diye kendini kandrmaya alt. Yoksa Fransa, en nl kahramanlarndan birinin Andre Menard adl Rennes'li bir renci olduunu hi renemezdi. Hadi canm, unutmal btn bunlar. imdi ben kendi bamn aresine bakmalym. Cebinde metelii yoktu, Lutetia'dakiter bir metro bile-ti bile vermemilerdi. Giedeki memura, Bu kort geer mi? diye sordu. Evet. Nereye gidiyorsunuz? Mcntmartre'a. Porte de la Chapelle ynne sapn. Pigalte'de inersiniz. Pigalle ha! Belki Dvmeli de oradadr. SON SZ Paulo'nun yks, 1945 Mays'nda, Sevres Babyione metro istasyonunda sona eriyor. Eski bir Loibl - Pass'l o-lan yazarn, otuz yl sonra bunlar anlatmaya gerek duymasnn nedeni Mauthausen ve Auschwitz gibi byk lm fabrikalarna bal olan kamplardaki yaamdan sz edilmez olmasdr. Genellikle direniilerin anlattklar kampn kapsndan dar kamamtr. X kampna gnderildi... szckleri, on olayn dokuzunda bir mezarta kitabesinin yerini tutar. Bu cehennemden kamay beceren bir avu insann sonradan balarna gelenler kimsenin ilgisini ekmemitir. Bu sistemin yaratcs Himmler'in istedii gibi, gece ve sisten baka bir ey kalmamtr ortada. Kurtulanlarn anlattklar ou kez birbirinin eidir: Alk, revir, gaz odas ve krematoryum. Grdmz gibi Loibl - Pass'llar iin eylem, kendilerine bir numara verilmesiyle bitmemitir. 1943 Haziran'n-da kurtulmay becerdikleri Mauthausen'de yaam ortalamasnn drt buuk ay olduunu ve 250.000 kiiden 225.000'inin sonunun krematoryumda bittiini bilirsek, becerdikleri iin ne denli byk olduunu da anlayabiliriz. Tneldeki tm sahneler, tm olaylar yaanmtr. Sadece kahramanlarn adlar, lenlerin ailelerine savgszlk olmamas iin deitirilmitir: Biri dnda: Andre Me-nard. tekiler, kendilerini ister tansnlar, ister tanmasnlar, ne oradaki vaheti, alalmay, ne de kahramanlklar yadsyamazlar. Tarihe kar sonuna dek drst davranm oimak amacyla, bu Son Sz'de, Loibl Pass'n sonundan da sz etmek gerekir. Okunulanlar zaten bu sonucun nasl olabilecei konusunda bir fikir verebilmitir. Loibl kendi kendine kurtuldu. Ama Joel'in sand, Paulo'nun korktuu gibi bir kymla deil, akllca dzenlenmi bir bakaldryla. 5 Mays 1945 leden sonra, kendisiyle bir grme yapmak amacyla gelen Hceftiinge delegasyonunu grdnde, Winkler'in neredeyse yreine iniyordu. Hemen ba-efendiyi, blok eflerini ve kapolar, dzeni korumak iin seferber etmeye giriti, ama 333 numaral yolda Alman bozgunu baladndan beri bu beyler kendi kendilerine sorular sorar olmulard. Onlarn isyan bastrma konusundaki bu isteksizliklerini fark eden herif hepsini tel rglerin te yanna sepetledi.

Gittiklerinden bir saat sonra, Fransz bayra be bloun stnde dalgalanmaya balam, mutfaklar igal edilmi ve artk yzlerini gstermekten korkmayan direniiler, kamp ynetimine el koymaya balamlard. SS'lerden bir karlk gelmiyordu, herifler kama hazrlklarna girimilerdi. Ertesi gn, La Marseillaise'ierin (*) en grkemlisi tnelin kubbesinde nlyordu. te bylece Loibl - Pass se(*) Fransz ulusal mar. Tnel vin ve gurur dolu gzyalar iinde sona ermiti. Tek -zntleri: Paulo, Pompon, Hegoburu, Lepreux, Dede Me-nard ve cesaret rnei gsteren tm kiilerin tnelin bir bandan tekine kol kola yaplan bu zafer gsterisine katlamam olmalaryd. O tnel ki neredeyse hepsinin mezar olacakt. Aslnda Winkler, mahkm, sivil, bu tnel yapmna katlan herkesi ieri tkp, girileri dinamitleyip, tek tuk sa kalanlar da alev makineleriyle taramay planlamt. Son anda Klagenfurt valisinin bir emriyle harekt iptal edilmiti. Demek son ana kadar, lm X komando birliinin banda dnenip durmutu. zgrlklerine kavutuklar anda hepsinin tek isteinin bir an nce Fransa'ya varmak olduunu sananlar yanlrlar. Tnelin knda partizanlara rastladklarnda, yansndan ou Tito'culara katlarak sava srdrmek kararna varmlard. Tm Fransz ve Polonyal komnistler, Joel, Burgon-yal Francois ve Jeanblanc da bunlarn arasmdaydlar. Genler bir an nce ilk silahlarna kavumak iin sabrszlanyorlard. tekiler, uslular, sabkallar, bir bankacnn nderlii altnda Kzlha'a teslim olmaya gitmilerdi. Kuaklar arasndaki, sosyal snflar arasndaki kopma tnelin hemen birka yz metre tesinde olmutu. Oysa tnel, ngiltere'nin VIII. ordusunun zrhl birliklerinin ya da partizanlarn kamyonlarnn rahata geebilecei kadar enine boyuna genilemiti. X komando birliinin de grevi bitmi saylrd; ikiye ayrlabilirlerdi. Orada olsayd Paulo'nun hangi taraf seeceini grmek ilgin olurdu. Joel'in katld, sava srdrmeye karar verenlerin kolunun pek ac bir grn yoktu. i ok sk tutmulard: Beerli olmular, komnist eflerden biri olan komutan yoldan karsnda selam aklyor, sol kol kaldrlarak bayrak selamlanyor, Enternasyonal, Par., '' ^ tizanlarn arkts ve sonra silh ve tehizat kuanmak iin Klagenfurt'un ilk klasna kadar... uygun adm... bir... iki... Yreyi SS artklarndan temizleyebilmek iin adama ihtiya vard. Ve iler acs gszlklerine aldrmadan (Loibl'da son aylar alk son snrna varmt) Joel ve arkadalar, bunca glkle koruyabildikleri canlarn yine atee atmaya gitmilerdi. Katillerin efi Winkler'in ve Madalyal gibi en hunhar SS'lerin ellerinden kaamam olmas byk bir baaryd. Nice talanlardan sonra mahkm askerler biraz durup soluklanmak gereini duydular, bu arada Yugoslavya'da zgrlk Taburu diye bilinen bu birlik deta bir efsane halini almt. Belgrad, Zafer Geiti treni iin silhlaryla, zellikle Mauthausen geninin yerini alan kzl yldz pi-jamalaryla, onlar istiyordu. Joel iin byk bir gn, belki de gen yaamnn en gzel gn. Loibl'de kalmakla, Paulo'nun ka kez syledii gibi, savama frsatn karma-mt. * ** Aradan otuz yl geti, buna ramen Loibl, her yl ekim aynn ilk pazar, X Komando birlii eskilerinin yllk yemeklerinde yeniden yayor. Ve iin garip yan, her ay yaynlanan dostluk bltenlerinde, 'Alarmz' stunlarnda, ki isim ve numaralar oalmakla birlikte, yine de katlanlar 1946'daki buluma yemeine katlanlar kadar kalabalk. lk yllarda boluklar, yurda dnemeyen oullarnn arkadalaryla tanmak isteyen ana babalar doldururdu. Sonra, yllar getike, onlarn yerlerini kurtulanlarn her eyi anlayacak yaa gelmi ocuklar ald. Babalar yerinden kprdamayacak kadar yalanm ya da lm olsa bile, ocuklar defalarca ayn ykleri dinlemek iin Loibl'a geliyorlard. Bunlar firar ya da kahramanlk ykleri yerine matrak olaylar, akalar, sululuklar dinlemeyi ye tutu-

yorlar ve her yl anlar leni kahkahalar ve arklarla sona eriyordu. htiyarlar olsun, genler olsun, oraya alamak amacyla gelenler bile, bu akalara katlmaktan geri kalmyorlard. rnein, bir belediye bakannn olu olan bu tnel kazacak gc tkendiinden Mauthausen'e geri postalanan kk, kzl sal gencin kzkardei! Eskilerin, zavall kadna

kardeinin son gnleri hakknda syleyecek pek bir eyleri yoktu. Ama kadncaz yine de ylmadan yirmi yl sreyle bu toplantlara katld. Hibir ey sormadan masanMi bir ucunda oturup sylenenleri dinlemekle yetiniyordu. Son yllarda, havaya kaplp gzleri yaardysa bunun nedeni kahkahalaryd. Bu yllk yemein tarihe de yarar dokunuyordu. Her infazn, Mauthausen'den gelen ya da giden her konvoyun, firarlarn, arpmalarn tarihleri saptanyordu. Bu ciddi, bu yararl almalar sonucu kinci Dnya Sava'yla ilgilenen Fransz ve Yugoslav tarihileri eserlerine yeni satrlar ekliyorlard. Bu arada Loibl'da da kk apta bir Nuremberg mahkemesi kuruluverdi. Cellatlarn efi ve birka SS idama mahkm oldular. Doudoune yirmi yl yedi. Madalyal on ylla paay kurtard. Deli doktor Ramsauer mr boyu'na hkm giydi. Bu arada Tito'cular hareket srasnda Mezar Kakn'n temiz-leyivermilerdi. Kapolara gelince, hemen askeri giysilerini srtlarndan atp sivri halkn arasnda kaynayvermilerdi. Yalnz Kapo Bayer'le Neunoeil enselenmiierdi. Birincinin anas ta Fransa'lara gitmi, Pompon'dan olu iin iyi hal kd alm ve be ylla kurtulmutu. Neunoeil' o kadar ok sulayan kmt ki, tm Avrupa'da aranmaya balamt. Oysa fkara o korkun grntsyle fazla u-zaklaamazd ki. Nitekim babo kalnca hrszlk yapm ve tutuklanarak Loibl'dan elli kilometre uzaktaki bir Avusturya hapisanesine tklmt. Mahkeme ona da hogrl davrand. On yl kree hkm giydi. Copuyla zavalllar krematoryuma srklemenin cezasn pek hafif -demiti. Dayanma leninde, ilk balarda eskiler ailelerin nnde Dvmeli'yi, Fritz'i, Otto'yu ve Taze Fasulye, Helmut gibi SS'leri ellerinden kardklarn itirafa utanyorlard, ama neyse ki katlanlar elendirecek bir sr ykleri vard. rnein, gney kampnn sonu, tneli ve 333 numaral yolu ele geirmek iin SS'lerin, partizanlarn ve beyaz muhafzlarn verdikleri kanl kavga. Bombalanan, yaklan kamptan hibir ey kalmamt, bir doktor gzetiminde braklan, tanmaz durumdaki yirmi kiiden yalnzca bir tekinin lmesiyse tek kelimeyle mucizeydi. lgi eken bir baka yk de gzel Yanka'nn yakalan ve Zimmermann komutasndaki bir partizan mangas tarafndan kurtarlmasyd, eski SS Zimmermann yzba rtbesiyle Tito'nun ordusunda grev yapmt. Ama en byk sevgi gsterisi, Paris ziyareti srasnda vagon balayc Yanko'ya yaplmt. Bu anma trenleri sonunda beklenen oldu: Herkes -eskiler, ana babalar, ocuklar . gidip u olaanst tneli yakndan grmek istedi. Ve bu yl, byk Loibl ailesi trenle, otomobille, otobsle, Karawanken'leri ziyaret eder oldu. Kurtulanlar abartmamlard. Manzara anlattklarndan ok daha gzel ve tnelleri, her iki ucunda snr karakollaryla gerek bir tneldi. Elleriyle, kanlaryla kazdklar bu iki kilometrelik tnelden gemek onlar nasl heyecanlandryordu! Avusturyallarla Yugoslavlar tneli birlikte o-narmak, asfaltlamak ve klandrmak iin anlamlard. Aslnda atla arabaya, ayan gaza, elini klaksona bastr, uarcasna git! Ama tam tersi, eski tutsaklar, ar admlarla yryor, belki yirmi kez durup anlara dalyor ve Tanrya onlar sa salim buradan kard iin krediyorlard. Gney kapsndan ktklarnda hepsi ok geiriyordu. Barakalar tmyle toz olmu, yemekhanenin bulunduu yerde de yldzl bir otel ykselmiti: Libl Oteli. mosferinde, cellatla kurbann karlamas yabana atlr bir manzara olmazd! Eski Haeftlinge'nin burukluklarna aldrmayanlar arasnda Universcrle'in patronlar da vard. Tnelden ve onun yapl biiminden utan duyacaklarna bunu bir reklam arac yapyorlard. Yrenin her yann pankartlarla donatmlard. Ama snn geer gemez Yugoslavlarn candan karlayyla her ey unutuluyordu. Yugoslavlar o gnleri unutmamlard. Franszlar hep dost, hep karde olarak kalm, zellikle kaaklar ve zgrlk Taburuna katlm olanlar, bizzat Tita'nun emriyle partizanlarn madalyalanyla donatlmlard. Yazn, sancaklar ve pijamalaryla geldiklerinde Loibl'a nee katyorlard. Kamp ykntlar arasnda nutuklar, bando mzka, iyi baklan, iekli krematoryumu ziyaret, tnel giriinden ve kampn her yanndan grlebilecek bir yere dikilen ller antnda bir dakika sayg duruu. Ant kollar ge alm, bronz bir iskeletten olumutu. Altnda Franszca itham ediyorum, szckleri kazlmt. Trenden sonra, Trzic'e, 1943 Haziran'nda yz kel kafal Franszm indirildii kk kente gidiliyordu. Orada eski mahkmlarn otele inmelerine izin yoktu. Evlerde konuk ediliyorlar, ziyafetler, enlikler grla gidiyordu. Ama tm enliklerin kahraman Burgonyal Fran-ois'di. Dayak yeme rekorunu elinde tutan Burgonyal kurtuluundan nce yrede nam salm, tm Trzic'i heyecana bomutu.

Francois, lkenin gzbebei olmutu. Belediye meclisi ona bir arsa ve tm mevsimler iin geerli, denizde ve karada avlanma ruhsat vermiti, partizan niformal resmi ele geer gemez, blge gazetesinin ba sayfasna konulmutu. Bu arada doktorun baldz Boja da olana tutulu-vermiti. Burgonyal'nn Loibl serveninin evlilikle noktalanmasnda alacak bir yan yoktu. X komandolarnn yalnzca Yugoslavya'da ilgi ekmeleri iin ac yanyd. Fransa'nn Loib! - Pass'dan haberi yoktu. Aralarndan bazlar bu cehennemden kurtulunca da hayatlaryla kumar oynama yolunu srdrmlerdi. Jeanb-lanc Vietnam'da len ilk paratlerden biriydi, Pauio'-nun diini ektii adamcaz Kore'de can vermiti. Cam-pana'larm by, uslanmam ve altn ykl bir kasay yrtrken kalbura dnmt. Ama asl felein sillesini yiyen Pozzi olmutu. Arkadalaryla birlikte Kzlha konvoyuyia yurda dnm, bir iki yumruk dnda kimse onunla uramamt, Lutetia o-telinin gvenlikle grevli subaylar bile ondan hesap sormamlard. yl boyunca, yakasna takt srgn roze-tiyle bulvarlarda alm satmt. Aslnda bu eski kaponun pek gze gzkmemesi gerekirdi, nk Kzllar onun a-ieyhinde koskoca bir dosya oluturmulard: Dmanla ibirlii, ispiyonculuk, pek ok kiinin yorgunluktan lmesine neden olmak gibi. Bir sabah yakaland, hkm giydi ve yoksulluk arkada Limoges'lu avukatn yrek paralayan savunmasna ramen Montrouge kalesinde kuruna dizildi. iin en mthi yan, son ana dek bunun sadece bir korkutma olduunu sanmasyd. Ancak avukat af dileinin geri evrildiini bildirdiinde ac gerei anlad. Onun yerinde bir bakas olsa yalvarr, adli bir hataya kurban gittiini haykrrd. Ama o da Loibl okulundan yetimiti, gzlerinin balanmasn bile red ederek, tek kelime sylemeden lme gitti. Neyse ki Loibl - Pass'dan kurtulanlarn hepsinin sonlar byle trajik ve zamansz olmad. Aradan geen otuz yl boyunca, pek oklar ecelleriyle lm olmakla birlikte, hl her yl tneli ziyaret eden birka dzine mahkm vard. Bugn, ilerinden biri hakknda matrak bir yk anlatlnca, hemen o kiinin ne yapt, ne durumda olduu soruluyor. Aslnda bunu sylemek biraz ac ama tm dostluk gsterilerine ramen sosyal engellerin alamad da bir gerek. Kimse burada edindii dostuyla ortaklk kurmad, kyller iftliklerinde kaldlar, tccarlar dkknlarnda, hibir patron darda bulunan bir arkadan iine almad. lenden ve Yugoslavya ziyaretinden sonra evli evine kyl kyne dnd hep. Yazk tabii, ama bir araya gelselerdi bile: Bir senatr (Limoges'lu avukat), bir genel mdr (tercmanlk yapan bankac), bir edebiyat retmeni (Reboux Baba,) bir hazr giyim kral (Elie Katz, kk Yahudi), bir veteriner, bir seyyar satc (eski ringler fatihi Pommier), bir gmrk memuru (Templier, ar sklet), bir denizci (Leblond), bir kayak merkezi yneticisi (Lepreux,) bir lokantac (Pompon, Paulo'nun yol arkada,) bir mal mlk sahibi (Pierrot Martin, otelcilie el atan eski bitirim), bir marangoz ve bedensel uralardan nefret etmi bir gazeteci (Joel Le Goff, eski beden eitimi retmeni), btn bu kiiler birlikte ne yapabilirlerdi? Hi deilse bunlarn bir ortak noktalar vard: almaktan zevk alyor ve bunun sonucu olarak ilerinde baarya u-Sayorlard. Bunlara bitirimleri, isiz gszleri de katnca i bsbtn kmaza giriyor ve birlikte iilen son ikiden sonra herkesin kendi yoluna gitmesi son derece doal o-luyordu. Aslnda bitirimler bu dayanma toplantlarndan kanyorlard. zellikle Neunoeil'n olan Maumau ve Riton, bunlar Pozzi'nin ackl sonundan sonra Loibl'in adn bile duymak istemiyorlard, Campana kardelerin kampanyalarndan sonra, kar satmak olanaklarn da kaybetmiler ve serseri olup kaldrmlara dmlerdi. Paulo'ya gelince! Lutetia'dan karken gemi yaamna bir izgi ekmeye karar vermi ve bu szn tutmutu. Otuz yl boyunca bir kez bile dayanma toplantlarna katlmam, buna karlk her toplantda onun adndan, servenlerinden, Yanka'yla olan aklarndan bol bol sz edilmiti. Kendi orada olmasa bile, yine de toplantlarn yldz olmu ve kulaklar onun servenleriyle dolan genler babalarna sormaya balamlard. Baksana baba, neden Paulo hi gelmiyor? arlmyor mu yoksa? Fazla kurcalama. Acaba Loibl hibir ie yaramad m? Almanlar bu kanda deiller. Haftasonlarnda Yugoslavya'ya, kayak kaymaya gidebilmelerine yarayan bu snr . tneli ok pratik buluyorlar. SON