E Natura 002 Basco

NATURA
EUSKAL HERRIKO
NATURA
2003ko. MARTXOA - API RI LA
LURRALDE ANTOLAMENDU ETA INGURUMEN SAILA
DEPARTAMENTO DE ORDENACIN DEL
TERRITORIO Y MEDIO AMBIENTE
KULTURA SAILA
DEPARTAMENTO DE CULTURA
3
2 ZENBAKIAK
ZOOLOGIA
ZOOLOGIA
GUINEA BERRIAKO KOKODRILOA
INGURUMENA
INGURUMENA
KIOTO PROTOKOLOA
EUSKAL HERRIKO PARKE NATURALAK
URKIOLAKO PARKE NATURALA
URKIOLAKO PARKE NATURALA
KATAMOTZ
KANADARRA
KATAMOTZ
KANADARRA
ANFIBIOEN JATORRIA
PALEONTOLOGIA
PALEONTOLOGIA
ANFIBIOEN JATORRIA
A
R
G
I
T
A
R
A
P
E
N
B
E
R
E
Z
I
A
HARPIDETU ZAITEZ!
CAJA LABORAL POPULAR: Entidad: 3035 Oficina: 0220 Control: 20 Nm. de cuenta: 220.0.00367.6
BILBAO BIZKAIA KUTXA: Entidad: 2095 Oficina: 0355 Control:
76
Nm. de cuenta: 38.3024282.7
Urteko kuota: amabi ale urtean: 36 euro ARPIDETZA ARPIDETZA BOLETINA BOLETINA
AURKIBIDEA
Zuzendaria: Fernando Pedro Prez.
Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia.
Kolaboratzaileak: Noelia Vega, Aitor Atxa, Alberto Barreiro, Oskar Azkona, Fidel Korta
Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.
Maketatzailea: M del Pilar Morrs.
Legezko gordailua: BI-2452-02.
ISSN: 1695-4645
Aleak: 4.000
Erredakzioa:
Av. Madariaga, n. 47-6 C - Esc.1 - 48014 BILBAO.
Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net
Bat urtea - 2.zk - 2003ko martxoa- apirila
Urkiolako Parke Naturala...............4
EUSKAL HERRIKO IBAIAK
Karrantza ibaia...............................9
EUSKAL HERRIKO SAGUZARRAK
Ipar belarri handia..........................13
Pipistrelo txikia ...............................13
EUSKAL HERRIKO UGAZTUNAK
Erbinude zuria..........................14
JOLASALDEAK BIZKAIKO MENDIETAN
Atxuriaga Parkea............................15
EUSKAL HERRIKO HEGAZTIAK
Hontza handia..........................16
PALEONTOGIA
Anfibioen eboluzioa........................18
EUSKAL HERRIKO ANFIBIOAK
Arrabioa..........................................20
EUSKAL HERRIKO NARRASTIAK
Montpellierko sugea.......................22
EUSKAL HERRIKO HONDARTZAK
Laga hondartza ..............................24
EUSKAL HERRIKO ALGAK ETA
EKINODERMATUAK
Itsas trku arrunta ............................25
Gelidium sesquipedale ..................25
EUSKAL HERRIKO MARRAZOAK
Klainbille mielga eta
zazpizakatz.....................................26
EUSKAL ERRIKO ITSAS ARRAINAK
Lupina arrunta................................27
Karraspio begibel ...........................27
EUSKAL HERRIKO MOLUSKUAK
Txokoa eta datil okerra ..................28
EUSKAL HERRIKO KRUSTAZEOAK
Abakandoa eta Santio handia........29
EUSKAL HERRIKO ZUHAITZAK
Pinazi-pinua ...................................30
EUSKAL HERRIKO PERRITXIKOAK
Lanperna hori .................................31
Urritz gorri ......................................31
EUSKAL HERRIKO BIOTOPOAK
Itxinako mendimultzoa
babestutako biotopoa.....................32
EUSKAL HERRIKO ZETAZEOAK
Katxalote ........................................36
GALTZORIKO FELIDOAK
Katamotz Kanadarra......................37
INGURUMEN
Kioto protokoloa .............................38
Zuhaitzak, zaindu beharreko
altxorra ...........................................41
Baso suteak ...................................46
MUNDUKO KOKODRILOAK
Guinea berriako kokodriloa..............48
Argitaratzailea:
Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak
Defendatzeko Elkargoa.
EUSKALHERRIKO NATURA
IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARGOA
ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
LURRALDE ANTOLAMENDU ETA
INGURUMEN SAILA
DEPARTAMENTO DE ORDENACIN DEL
TERRITORIO Y MEDIO AMBIENTE
KULTURA SAILA
DEPARTAMENTO DE CULTURA
4
U
rkiolako Parke Naturalaren
deklarazioa Naturguneen eta
Basa-flora eta Faunaren
Artapenerako martxoaren 27ko 4/1989
Legeak eratzen duen markoaren
barruan gauzatu zen, eta deklarazio
horren bitartez babes araubideaz horni-
tu zen parke naturala.
Eusko Jaurlaritzak, Nekazaritza eta
Arrantza Sailak eskaturik, Urkiolako
Parke Naturala deklaratu zuen 1990eko
urtarrilaren 4ko Euskal Herriko
Agintaritzaren Aldizkarian argitaratu zen
abenduaren 29ko 275/1989
Dekretuaren bidez.
Geroago, Eusko Jaurlaritzak,
Nekazaritza eta Arrantza Sailak eskatu-
rik, Urkiolako Natur Baliabideen
Antolamendurako Plana onetsi zuen
102/1994 Dekretuaren bidez; horrela,
Urkiolako Parke Naturaleko natur balia-
bideen plangintza eta kudeaketarako
tresna eratu zen, Naturguneen eta
Basa-flora eta Faunaren Artapenerako
4/1989 Legean eta Euskal Herriko
Natura Babesteko 16/1994 Legean
aurrikusitakoari dagokionez.
INGURUNE FISIKOA
Marko geografikoa
eta aztertze-eremua.
Urkiolako Parke Naturala Araba eta
Bizkaiko lurralde historikoen ekialdeko
mugan dago. Aramotzeko mendizerrak,
Durangaldeko mendiek eta Arangioko
mendizerrak osatzen dute, guztiak isu-
rialde atlantiarra eta mediterraniarra
banatzen dituen lerroko mendiak.
Bere zabalera 5.958,3 ha-koa da eta
perimetroa 83,8
km-koa. Bi pun-
turen arteko
gehinezko tar-
tea 20,5 km-koa
da, iparmende-
baldeko muga-
tik (Aramotz)
hegoekialdeko
m u g a r a
( Tel l amendi )
dagoen tartea,
alegia.
Ge h i e n e z k o
a l t u e r a
Anbotokoa da -
1.330 m- eta gutxienezkoa
Zallobentakoa -240 m-, baina lurralde
gehiena 600 metrotik gora dago.
Ingurune hori balio handikoa da, natura,
kultura eta ikuspegien aldetik, eta
Euskal Herriko ekosistemarik bereizga-
rrienetarikotzat har daiteke.
Urkiola artzainleku eta basogune izan
da betidanik; aldean ez dago aipatzeko
herririk, S. Antonio Saindutegia eta alda-
meneko ostatu eta jatetxeak izan ezik.
Urkiolako parke naturaleko lurrak zortzi
udalerrirenak dira. Azalera honela bana-
tzen da:Espazioak, oro har, mazizo
honen kararrierliebeak biltzen ditu eta
aipatutako zonen azpitik kkokatutako
mendi-hegalak orokorrean babes-area
horretatik kanpo geratzen dira.
Mugaketaren altitudea oso aldakorra
da, Maaria, Artaun edo Arrazolaren
inguruko 300 metroetatik hasi eta
Urkiolako mendatearen eta Aramaio
haranaren 700 edo 750 metroetara iri-
tsi arte.
Ur kantauriar eta mediterraniarren
banalerroan barne hartutako mendi
hauetatik Bizkaiko Atxondo, Arratia eta
Otxandio haranen paisajea eta Araban
kokatutako Aramaiokoa ikus daitezke.
PARKE NATURALA
U
U
R
R
K
K
I
I
O
O
L
L
A
A
K
K
O
O
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
5
Herrigune ugari kokatzen dira ingu-
ruetan, batzuk industrialak eta garran-
tzitsuak, hala nola: Dima, Lemoa,
Durango, Apatamonasterio, Otxandio
eta Ibarra.
Arratia eta Ibaizabal ibaien arroek
area natural hau mugatzen dute.
Klima
Klimari dagokionez, Urkiolako parke
naturala, isurialde biak banatzen
dituzten mendien lerroan kokaturik,
Bizkaiko klima atlantiar ekialdekotik
Araba gehieneko klima mediterraniar
kontinentalera bitartekoa da. Aldaketa
hori ez da bapatean gauzatzen, apur-
ka-apurka baizik. Mendiek pantaila
klimatikoa osatzen dute, prezipitazio-
ak areagotuz eta hodeiak ugalduz.
Hala neguan nola udan tenperaturak
epelak dira, itsasoaren eraginak
gozatuak. Urteko batez-besteko ten-
peratura 11 C ingurukoa da; gehie-
nezko tenperaturen batez-bestekoa
15,5 C-koa da eta gutxienezkoena 7
C-koa.
Euri-legeari dagokionez, urteko batez-
besteko prezipitazioa 1.500 mm-koa
da, eta maila plubiometrikorik gorena
urtarrilean izan ohi da. Nahiz eta urte-
ko hilabete guztietan euria egiten
duen, uda sasoian euri-egun gutxi izan
ohi da eta hegoaldeko isurialdea arido-
ago egon ohi da iparraldekoa baino.
Ozeano atlantiarretik datozen aire
heze multzoak NW norabidea duten
haizeek bultzatuak heltzen dira kostal-
deetara. Euskal Herriko mendiek
Kantauri eta Pirineoetako mendilerro-
en aldean goiera txikia dutenez gero,
haizaldi hezeek erraz sartzeko bidea
aurkitzen dute zonan. Horregatik, zona
osoan klima atlantiarreko eragina
duten euriek nagusitzen direla esan
daiteke.
Tenperatura alorrean gertatzen den
bezala, eurien kopurua ere ezberdina
izaten da goieraren arabera eta goi
garaietan ugaritu egiten dira euri-isur-
ketak, era aldakorra dutela baldin bada
ere, orografia, haizeen erregimena
etab. bezalako faktoreen arabera.
Ageriko egin behar da, bestalde,
Parkeko eremurik garaienetan naharo-
ak izaten direla neguko elurtea.
Araba
Bizkaia
Bizkaia
Parkea guztira
Aramaio
Abadio
Amorebieta-Etxano
Atxondo
Dima
Durango
Izurtza
Maaria
Guztira
5.958,3
857,4
1.454,2
98,5
613,4
1.498
107,6
50
1.279,2
5.100,9
100,00
14,39
24,41
1,65
10,30
25,14
1,81
0,84
21,47
85,61
LURRALDE
HISTORIKOA
UDALERRIA
HARTZEN
DUEN AZALERA
%ETAN
6
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
Gea
Inguru honetako materialak, gehien bat, buztinak, harearriak eta
kararriak dira. Guztiak Behe-Kretazikokoak dira, Koaternarioko
estaldurak izan ezik, eta serie bakoitza maila kronologiko bati
dagokio.
Mendilerro nagusienak ia ehun metroko lodiera duten kararrizko
multzo handiez osatuta daude. Beran ugariak dira dolinak eta
haitzuloak, kararria disolbatzearen ondorioz sortutakoak.
Koaternarioko estaldurak lodiera txikiko sedimentuak dira eta
honako lekuetan azaltzen dira: zoru elubialak, mendi-hegaleko
higakinak, erreken garraiaketak; eta zohikaztegiak, lohiuneak eta
buztin-lurrak.
Parkea Bizkaiko antiklinorioaren barruan dago eta bertako haus-
tura nabarmenena Urkiolako faila da. Faila hau grabitate erakoa
da eta alderik alde zeharkatzen du eremua, Anboto eta Aramotz
mendizerrak hegomendebaletik inguratuz.
SARRERAK
Parkea sartzeko bide naturala Urkiolako mendatean zehar doa,
Durangotik Gasteizera doan Bi-623 eskualde-errepidea hartuta,
beraz. Urkiola ganean informazio eta interpretazio gunea dago.
Toki-Alai izenekoa, eta zenbait ostatu ere bai.
Atseden-egun lasaia izan nahi duenak atsedenleku batzuk ditu
Urkiolako santutegiaren inguruan: bata Saibierrekan, B-623 erre-
pidearen albo bietan, Urkiola eta Otxandio artean; eta besteak
Neverakoak dira, Mugarra harkaitzaren inguruetan, sarbidea
Durangotik duela San Rokeburuan zehar. Parketik kanpo ere
baditugu Zumeltzako atsedenlekua, Dimako mendatean, eta
Prezazelaikoa Otxandion
PAISAIA
Urkiolako paisaia oso eraldatuta dago antzinatik gizakiak era-
bili eta itxuraldatu duelako. Hala eta guztiz ere, oso paisaia
aberatsa da, eta, Euskal Herriaren eremuan, kalitate handiko-
tzat jo daiteke.Paisaia aldetik, multzo nabarmenena Parkeko
kararrizko mendizerrek osatzen dute. Haitz-multzo bikain hauek
oso malkartsuak eta ertz zorrotzekoak dira. Parkea HE-IM arda-
tzean zeharkatzen dute eta kontraste handia sortzen dute gai-
nerako paisaien artean.
Gailur hauetako behealdean hainbat baso-mota daude: arta-
di ilunak, pagadi trinkoak eta sail landatu handiak. Honek
dibertsitatea eta aberastasuna ematen dio paisaiari.
Zelai karstikoek ere paisaia aberatsa dute. Han-hemenkako
elementu zati ezberdinek (sastrakadiak, larreak, harkaizte-
giak, pagadiak eta pinudiak) mosaiko moduko paisaia era-
tzen dute. Gainera, landareen eiteak balio estetiko berezia du
topografiari bereziki moldatutako formak agertzen dituztela-
ko.
Haranetan sail landatuak daude batez ere, tarteka hostoza-
balen basotxoren bat edo beste badago ere. Alde hauetan
paisaia artifizialagoa da, adibidez, forma geometriko ugari
ikusten direlako jabetzaren banaketa dela eta. Nolanahi ere,
zonalde hauek kolore berdea urte osoan gordetzen dutenez
gero, halako xarma bat badute jende-mota baten ikuspegitik.
Paisaia gehien eraldatu duten faktoreak azpiegiturazkoak
dira. Aipagarrienak bi dira: Santutegi ingurua I-H norabidean
zeharkatzen duen goi-tentsioko kablea; BI-623 errepidea,
norabide berean Parkea erdialdetik zeharkatzen duen errepi-
dea, trafiko handia duena. Hauetaz gain, harrobiek zenbait
tokitan eragiten duten inpaktua ere nabarmentzekoa da.
7
FLORA
Urkiolako Parke Naturaleko floraren behin-behineko katalo-
goan 660 taxon jaso dira.
Horien artetik 156 bereziki interesgarriak dira : Arraroak
(100); Arraro lokalizatuak (12); oso arraroak (35) eta
Endemikoak (12).
Endemismoaren kontzeptuak lurralde geografiko zehatz
baten erreferentzia behar du ezinbestean. Berez, Parkean
ez dago espezie endemikorik, hau da, Parkeaz beste inon
bizi ez den espezierik. Hemen endemikotzat jotzen ditugu-
nak Kornisa Kantabriarrean eta Penintsulako iparraldeko
mendietan baino ez dira aurkitzen.
Urkiolako flora interesgarriena gordetzen duten inguruneak
aztertuz gero, ondorio hauek ateratzen dira:
* Oso arraroak diren espezie gehienak harkaiztegietan bizi
dira (%41), batik bat arrakala eta pitzaduretako ingurunee-
tan eta laiotzean. Hostozabalen basoetan espezie oso arra-
roen %24a dago, batez ere artadi kantauriarretan.
Zohikaztegi hezeek, azalera txikia izan arren, oso arraroen
kopuru handi bat gordetzen dute (%22), eta horregatik,
Parkeko ingurune baliotsuenak dira.
* Espezie arraro lokalizatuentzat (AL) harkaiztegiak dira
ingurune egokienak eta bertan ikusten dira sarrien. Hortik
kanpo, larre menditarretan ere kategoria horretako bi espe-
zie bizi dira.
* Espezie arraroak (A) edozein ingurunetan eta kopuru ber-
dintsuan agertzen dira: harkaiztegietan (37), hostozabalen
baso naturaletan (32), larre-sastrakadietan (32) eta zohi-
kaztegi hezeetan (25). Harkaiztegietan, balio floristiko han-
diena duten habitatak honako tokiak dira: arrakalak eta
pitzadurak, labarretako behealdeak, eta goialdeetako zen-
bait laiotzune. Bestalde, hostozabalen basoetan (baso mis-
toak, pagadiak eta artadi kantauriarrak) kategoria honetako
flora ugariena bizi da.
Larre-sastrakadietan, flora bereziena larre harritsuetan
dago eta, ondoren, larre menditarretan. Edonola ere, berri-
ro gogoratu behar da zohikaztegi hezeen balioa, txikiak iza-
nik ere Urkiolako espezie arraroen %21 gordetzen dute eta.
* Espezie endemikoetan (E) ere harkaiztegietako taxonen
espezializazioa (9) ikusten da, batez ere laiotzean; horieta-
ko hiruk bakarrik dute arraroen kategoria. Gainontzeko
endemismoak larre-sastrakadietan agertzen dira: bi espe-
zie txilardi kaltzikoletan, eta beste bat substratu azidoetako
sastrakadietan eta baso meatzetan.
Anboto mendiaren oineko iturburuetan eta Urkiolamendiren
hegomendebaldeko isurialdean flora interesgarria duten
zoikatz-gune txikiak azaltzen dira.
Parke Natural honek barne hartzen dituen eta jarraian iku-
siko ditugun interes korologikoko landare gehienak haitz-
inguruneetan, harkaiztegietako pitzadura eta zapaldetan,
arrailadura karstikoetan, legardietan, etab. etan kokatzen
dira. Horietako batzuk zoikaztegi txikiei lotutako iturburuen
inguruneetan bizi dira.
* Banaketa-area Penintsulako iparraldea edo lurralde ez
asko zabalagoa duten endemismoak: banaketa orokorreko-
ak ez dira aipatzen: Anemone baldensis, pavoniana subes-
peziea, Aquilegia pyrenaica, Fritillaria pyrenaica, Narcissus
varduliensis.
* Interes nabaria duten bestelako espezieak: Huperzia
selago, Polystichum lonchitis, Gymnocarpium robertianum,
Rumex scutatus, Minuartia verna, Silene saxifraga,
Gypsophila repens, Ranunculus thora, Ranunculus triparti-
tus, Arabis turrita, Alyssum montanum,
8
rkiolako Parke Naturaleko ornodun espezieak,
kiropteroak kenduz gero, 131 dira:
Arrainak (4), Anfibioak (7), Narraztiak (10),
Hegaztiak (73), eta Ugaztunak (37)
Urkiolako faunan nagusi dira espezie eurosibe-
riarrak(%83tik gora), jatorrizkoak edo barreia-
dura bitartez iritsitakoak. Badira ere mediterraniarrak (%13),
etiopiar-ekialdekoak (%0,8) eta kosmopolitak (%2,5).
Urkiolako espezie asko babestuta daude hainbat legeriatan.
Estatu mailan, "Arriskuan dauden Espezieen Katalogoan"
Urkiolako hirurogeita hamalau espezie daude; hiru arrantza-
tzekoak dira eta hamabi ehizatzekoak. Europako Elkarteko
legeriak, Hegaztien Arteztarauaren
bidez, Parkeko 19 espezie babesten
ditu eta, Habitaten Arteztarauaren
bidez, beste 15.
Basa fauna babesteko nazioarteko
hitzarmenetatik hauek dute indarra eta
eragina Urkiolako Parkean: Berna-ko
Hitzarmenak (106 espezie babesten
ditu), Bonn-eko Hitzarmenak (30 espe-
zie) eta Washington-goak (15 espezie).
Lurralde honen zati handi batean
zabaltzen diren eta bertako paraje asko
helezin bihurtzen dituzten kararrizko
haitzebakiak eta erliebe
karstiko malkartsuak fauna-
populaziorako babesgarantia
dira.
Haitz-inguruneeen ugarita-
sun horrez gain, bestelako
habitat adierazgarriak aipatu
behar dira, esaterako, paga-
di eta artadien baso-azale-
rak, landazabal eta larre
menditarrak eta ibaibideak,
oro har fauna-elementu aipa-
garri asko barne hartzen bai-
tituzte.
Ibaiak egoera honean daude
(horietako batzuetan ibai
ertzeko landaredirik ez bada-
go ere) eta ohiko arrain-
espezieak biltzen dituzte
(ibai-amuarraina, ezkailua,
mazkar arantzagabeak).
EUSKAL HERRIKO PARKE NATURALA
U
U
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
9
Ibaiek arroetan erortzen den ur guztia
bideratzen dute. Arroak geografi gorabe-
herek mugaturik egon ohi dira (mendile-
rroak izaten dira maizen) eta isurbide
gisa ibaia duen gurbilarena egiten dute,
ura euriak edo elurrak dakarrela.
Ibaiaren goialde edo ibaiburuetan lurra
oso malkarra da eta ura azkar doa behe-
rantz (segunduko metro erdi baino
gehiago); hondoko materialak lodiak
dira (bi cm baino gehiago). Ibaiak hara-
netan doazela ubide meharra dute. Alde
honetan urak lurra higatu eta hegaletako
materialak jasotzen ditu. Materialok
ibaian behera daramatza urak. Alde
honetan aamuarraina eta ur-zozoak bizi
dira. Ibarrak estuak dira eta sahats eta
haltzez beteerik daude.
Ibaiaren behealdeko erliebea lauagoa
da, ez da aurrekoa bezain malkarra eta
uraren abiadura moteldu egiten da.
Ibaiak meandroak sortzen ditu ibar
zabaletan, bazter guztietara heltzeko
berezko joera nagusitzen baita.
Indarra galdu eta ibaiburuan beregana-
tutako jalgikinak erartzen ditu. Arrainei
dagokienez, alde hau zarboena da.
Haranak zabaldu egiten dira eta ibarrak
handiak dira.
Ibaiertzetako landaredia ugarituz doa,
bada, sahats eta haltzekin batera makal,
lizar, zumar eta ordura arteko ez bezala-
ko landaredia ere: ihidiak, liliak, tifak,...
edo ur azaleko landareak (ur-dilistak,
poligonoak,...).
Errekek ibaietan isirtzen dute euren ura,
eta ibaiok ibai handiagoetan; azkenik,
ibilbidearen amaieran ura itsasora hel-
tzen da, ibai bokaleetan alegia. Alde
hauetan ur kresala eta kontinenteetako
ura nahasten dira; haietan jalgitzen dira.
Itsasoko fauna ibaikoari batzen zaio eta
ahate, karrabaso, limikola eta beste
hegazti batzuen multzo handiak izaten
dira. Padura, delta eta itsasadarretan
kresal inguruetara moldatutako landare-
ak dira nagusi, taraiak eta beiraki-bela-
rrak esaterako.
KARRANTZA IBAIA
Karrantza edo Asur ibaiaren arroak
121,63 Km2 ditu, Bizkaiko lurraldearen
mendebaldeko muturrean. Ipar-ipar-
mendebalde norabidean kokaturik dago
orohar. Ondoko mugak ditu: iparraldean
Raneroko haitzak, hegoaldean Mesada
mendilerroa eta Ordunteko mendiak,
ekialdean La Escritako tontorrak, eta
mendebaldean Loma del Mazo eta
Cotobastero gainak. Sare hidrografikoa-
ren guztirako luzera 76,0 km-koa da.
Mendigune baten erdian dago kokatu-
rik; biztanle-dentsitate baxua da (30 biz-
tanle Km
2
-ko) eta aberaspide nagusiak
nekazaritza eta abeltzaintzako ustiate-
giak dira. Ia ez dago industri iharduera-
rik haranean, izan ere meatze bakarrak
irauten baitu siderirgiarako ikatza atera-
tzen. Aipatzeko da, halaber, Molinar
auzoan dagoen bainutegia; honek berta-
ko ur beroen senda-ahalmenak eskai-
tzen ditu.
Hegotik datozen ibaiek Conchan egiten
dute bat, eta kilometro bi aurrerago, La
Estacin izena duela, ur laster nagusiari
batzen zaio; hau Callejuelas eta Callejo
ibaien urak hartuta dago gune horretara
heltzen denerako. Azkenik, seco ibaiak
dakarren ura jasoz gero, Karrantza ibaia
izen bereko haranetik irtetzen da
Raneroko (La cadena) zintzurra igarota
eta Kantabriako lurretan barneratzen da,
bertan Ason ibaiarekin bat egiteko.
Arro honetan oraindik bere hartan dirau
bertoko espeziek osoturiko zenbait
basok; badaude, esaterako, pagadiak,
hariztiak eta artadiak Raneroko kareha-
rrizko hegaletan. Gainera, haraneko lur
azalera zabala koniferaz egindako arbo-
ladiek hartuta daukate (pinuak eta
Lawson altzifreak).
Orohar, ur laster hauek mehatxatzen
dituzten artapen-arazoak bertako abel-
tzaintza-ustiategiek kontrolik gabe egiten
dituzten gai organikoen isurketetatik
datoz.
EUSKAL HERRIKO IBAIAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
IBAIAK
IBAIAK
10
EUSKAL HERRIKO IBAI ARRAINAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
(Salmo trutta)
Salmonidoen familiakoa da, eta hortaz, izo-
kinaren ahaide hurbila. Haren geografi
hedadura oso zabala da: egun Europa
osoan, Afrikan, Estatu Batuetan, Hego
Ameriketan, eta Japonian edo Zelanda
Berrian ere aurkitzen da.
Gure amuarrain preziatuak garbi eta ongi
oxigenaturiko ur lasterrak nahiago ditu, eta
2.000 metrotarainoko altueran bizi daiteke-
enez, arrainen arteko altuera rekord a
berea dela esan dezakegu.
Amuarrain gazteak 10 zm. Luze izaten dira
gehienez eta oliba kolorekoa dute bizkarra
eta horia sabela; helduen kolorapena ingu-
rugiroaren zertzeladen arabera aldatzen
da. Haren hazkundea eskura duen janaria-
ren mende dago batez ere. Haragijalea da,
eta harrapakinen talaian egoten da hauek
(intsektuak eta beste arrain sendoak) ager-
tu bezain laster bat btean iresteko.
Amuarrainarengan, beste arrain gehienen-
gan bezala, usaimena eta ukimenak ikus-
menak berak baino garrantzi handiagoa
daukate; honela azterketa bat egin zen
amuarrain batzu ontzi batetan eta 60 cm.
Tako izotz geruza baten azpian, ia erabate-
ko iluntasunean hortaz, sartuz, eta erre-
kasto eguzkitsuetan bizi direnak bezain
ongi elikatu zirela egiaztatu ahal izan zen.
Baldinta hoberenetan 3 kg. Lort ditzakete,
baina hazkurria falta dutenean edo urritzen
denean tailu eta pisu gutxiagokoak izaten
dira; ezagutzen den kasu batetan, urmahel
batetan sarturik 49 urtez bizi izan zen
amuarrain batek 800 gramu doi-doi pisa-
tzen zituen.
Amuarraina zenbait urtez bizi daiteke toki
berean, neguko hiletan egiten duen ugal-
ketarako bakarrik lagatzen duelarik, orduan
errekasto txikietara jotzen bait du. Eztegu-
zeremonian, emeak uharrien artean 1.000-
1.500 arrautz hori erruten eta lagatzen ditu.
Laster, arrainkumeak sortuko dira, baina
amuarrain txiki hauek naturean arerio ugari
dutenez (intsektuak, beste berak) jaio dire-
nen % 1ak bakarrik iraungo du bizirik.
(Phoxinus phoxinus)
Arraintxo atsegin hauek, 6-7 zm. Luze
direnak, ibai eta erreketako ur hotze-
tan igerian ibili ohi ezaxolati eta
tamaina guztietako aleez osaturiko
taldeetan bildurik. Ur korronteari
aurka igeri egiten dute, eta edozein
arrisku sumatu uste dutenean banatu
eta hondo harrien artean desagertu
egiten dira.
Intsektu larbak eta bestelako animalia
txikiak iristen dituzte. 2 edo 3 urtez
lortzen dute heldutasun seksuala, eta
maiatz eta ekaina bitartean
ugaltzen dira; arrari, orduan,
kolorapen bizikoa (gorri edo
laranja) bihurtzen zaio sabelal-
dea, eta gainera oso bereziak
diren konkortxo edo eztegu-
tuberkulu batzu agertzen zaizkio
buruan.
Emeak erruten dituen arrautzak,
bostehun eta mila bitartean, bi astez
hondoko harriei finkaturik egongo dira.
Epe honen ostean kumeak jaiotzen
dira, ia gardenak eta ur azaletik gertu
jaki bila igerian ibiltzen direnak.
Oso txikia denez espezie hau ez ohi
da harrapatzen, baina ibaien ekosiste-
man badute bere garrantzia amuarrai-
nekin bizi eta haien jaki bait dira.
IBAI
IBAI
AMUARRAINA
AMUARRAINA
ESKAILUA
ESKAILUA
11
EUSKAL HERRIKO BERTAKO ARRAZAK
ENKARTERRIETAKO
ASTOA
Non dagoen hedatuta: Enkarterrietan
(Bizkaia).
Errolda: 100 (emeak eta arrak).
Zein egoeratan dagoen: KRITIKOA.
Zein azokatan ikus daitekeen:
Markinan (Bizkaia) urriaren bigarren
larunbatean burutzen den Euskal
Herriko Arrazen Erakusketan eta aben-
duaren lehenengo igandean.
Gordexolako (Bizkaia) Ander
Deunarren Azokan burutzen den arra-
za horri buruzko monografikoan.
E
txe-astoa (Equus asinus asinus)
da gure Herrian industriaren
garapena eta nekazaritzako
lanen makanizazioarengatik atzeraka-
darik handiena jasan duen etxe-aberea.
Bizkaiko Enkarterrietan eta inguruko
lurretan, esaterako Arabako ipar ekial-
dean du jatorria animalia honek. Duela
bosturteko gutxi arte kantauri itsaser-
tzeko baserrietako nekazaritza laneta-
rako erabiltzen zen. Baina lan hauek
mekanizatu egin dira eta horrek astoak
ia desagertzea ekarri du.
Gaur egun, nekazaritzako zenbait lan-
txotan erabiltzen dira laguntza modura,
adibidez belarra eta egurra baserrietara
eramateko, baina, zenbaitetan, lehengo
euskal baserrien irudiaren oroigarri gisa
geratu dira.
Garaiera txikiko astoak dira (bizkar-
gurutzean ez dira 120 zentimetro baino
altuagoak izaten), proportzionatuak eta
orekatuak ere badira. Azaleraren kolo-
rea gaztain-kolorekoa eta beltza izan
ohi da, eta zenbaitetan marra iluna edu-
kitzen dute eskalpula eta besapetan.
Kolorearen degradazioak dauzkate
muturraren inguruan, begien inguruan,
besapetan, sabelean eta azpizurietan.
Belarri txikiak dauzkate eta ahoa, zuria.
Apatxak, txikiak dira. Badago asmorik
espezie honekin erretserbaren bat egi-
teko Bizkaiko Gordexola udalerrian.
1996az geroztik lan horretan dihardu
ADEBUENek (Enkarterriko Astoaren
Defentsarako Elkartea).
Arraza honek sekulako garrantzia
eduki du bai baserrietako nekazaritza-
ko lantan eta bai Euskal Herriko artzan-
tzan ere. Artaldeak udako larreetatik
negukoetara alderantziz eramateko
egiten ziren ibilaldietan garrantzi han-
dia zuen astoak. Beste alde batetik,
artzainaren artzain-mutilaren Ibilgailu
ere bazen udako larreetatik baserrieta-
ra jetzitako esnea eraman behar zue-
nean. Ohitura hau, Latxa ardiak Euskal
Artzain Txakurrez eta Enkarterrietako
Astoez lagunduta Anbotoko udako
larreetara eramatekoa, alegia, urtero
errepikatzen dute San Juan inguruan
Bizkaiko Atxondo herrian. Txikiak,
indartsuak eta izaera berezikoak direla-
ko munduko hainbat lekutatik eskatu
izan dituzte mendeetan zehar. XV.
mendean, Fray Juan de Zumarraga
durangarrak, Mexikoko Artzapezpiku
zenak, astoa aukeratu zuen Bizkaian
ezagutu zituen etxe-abere guztietatik.
Indiareek zama handiak eraman beha-
rrik eduki ez zezaten eskatu zituen
astoak.
Frantziako Hego mendebaldean bada
Pirinioetako Astoa izeneko arraza. Ez
dago ofizialki onartuta eta Enkarterriko
Astoarekin gurutzatu dute sarritan.
12
B
aserritar batzuk
jentilen kobazuloa
(hortik datorkio
izena) zela esaten
dute. Guda zibilean babesle-
ku modura erabili zuten
inguruetako bizilagunek.
Mugarako hegoaldeko har-
kaitz barrenean aurkitzen
da. Beraren sarrerako aho
handia Mugarrakolanda
ondolo zelaietatik eta, baita,
Mugarratik hegoalderantz
dauden mendietatik (Saibi,
Leungana, Eskuagatx...) ere
ikusten da.
Ea berean, aho handia izan
eta zertxobait gorago koka-
tuta dagoen ia garapenik
gabeko Beikoba deritzane-
kin nahas daiteke.
Bertara joateko Maarian
Mugarakkolandako tontorre-
ra daraman bidea hartzen
da,eta hara heldu baino
metro batzuk lehenago ageri
da ahoa. Tontor honetara
Kataskako pasabidetik ere hel daiteke. Sorrera
Jentilkoba, estratifikazio planoen eta hausturen norabidean
zulatutako bide freatiko izugarri bat da. Hala ere, ez da ageri
bertean karst oso hautsiek izan ohi duten laberinto erazko
sarerik; alderantziz, pasabideen norabideak hainbatean zuze-
neak dira, sigi-saga egiten duen gorantzakoa izan ezik.
Beraren soslaia aztertuz, maila freatikoan bi egonleku ageri
dira. Bietan "loop" edo kizkurtzapenaren eragina ikus dezake-
gu. Aipaturiko kizkurtzapenaren neurri handiak kontuan har-
tzen baditugu, kareharria ez dagoela oso zatituta pentsa
dezakegu.
Ahoak (30 x 10 m) urpean egondako aldearen ondoriiioak,
hala nola,sabaietan eraketa biribilak, inguru leunezko ebaki-
durak... agertzen ditu. Beraren tamainu handia aipatu den
maila freatikoaren bigarren tolesturaren ondorio izan daiteke,
horrek, zer esanik ez, areagotu egin zuela harako indusketa
prozesua.
Ataritik bertatik lau adar edo pasabide ateratzen dira, honako
ezaugarri hauek dituztela:
Eskumako pasabidea: 100 metro inguruko garapena duena.
Gorantzako pasabidea: sisi-saga eran, +130 mko garapena
duen pendiz aldapatsu eta arriskutsua.
Erdiko pasabidea: guztiz horizontala eta luzeran 60 m.koa iza-
nik, behe-sabaiko gelan amaitzen dena.
Ezkerreko pasabidea: 970 metroko garapena, eta +45 eta 95
metro arteko sestra, bi kizkurtzapen handi, eta gela batzutan
neurri handiak dituena.
Barakaldoko Martnez Vitores jaunak 1971ean eskumako
Pasabidean azternategi bat aurkitu zuela entzun izan da. 3.000
urte inguruko antzinatasuna zuen neska gazte baten izterrezu-
rra eta garezur zati bat izan omen ziren.
Aztarna horiek Madrilera bidali ziren ikertzeko eta datatzeko.
JENTILKOBA
EUSKAL HERRIKO KOBAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
13
NOLA EZAGUTU: belarri handiak ditu bereizgarri, entzumen-
pabiloi meheez horniturikoak eta zeharkako 22-24 toles ingu-
ru ageri dituztenak. Ilaje luze eta askea du. Ile-kolorearen
basea marroi-grisaxka iluna da. Bizkarraldean kolore gris-
marroikara argia ageri du; sabelaldearekiko mugan eta lepoa-
ren alboetara, orban argiago bat izan ohi du, marroi-horixka.
Sabelaldea, berriz, gris argia du. Begi dezente handiak dauz-
ka. Muturra gorantz altxata du alboetatik. Entzumen-pabiloien
tragoa luzea du, aurrerantz okertzen zaiona belarriak tolestu-
ta dituenean. Haragi-kolorekoak ditu ezpainak; belarriak eta
hego-mintzak marroi-grisaxkak.
TAMAINA: burua eta gorputza 4-5 cm. Buztana 3,7-5 cm.
Pisua: 6-10 gr.
BIOLOGIA: espezie sedentarioa, gautarra eta koloniala
da, bakarka bizi dena zuhaitzetako hutsarteetan.
Zuhaitzetako hutsarteetan eta txapituletan kokatu ohi ditu
udako gordelekuak; negukoak, aldiz, lurpeko soto eta gale-
rietan, 2-5C bitarteko tenperatura izan ohi
dutenetan.Udazkenean izaten dira estalketak, neguko gor-
delekuetan. Apiriletik maiatzera bitartean jotzen du errun-
lekuetan bizitzera. Kumeak ekainaren erdialdetik uztailera
bitartean jaiotzen dira. Eme bakoitza kume bakar batez
erditzen da; tarteka, eta salbuespen gisa, bi kume izaten
dituzte. Sei egunen buruan zabaltzen ditu begiak kume-
ak, abaina ez da hegan egiteko gai 18 egun barru arte.
Bizpahiru urteko bizitza duenean erdiesten du sexu-heldu-
tasuna; 20 urteko bizitza izan dezake, nahiz eta batez
beste ez hartu bospasei urtetik gorako adinik. Hegan egi-
teko modu makal, gorabeheratsu eta baxua du. Jirabiraka
hegaldatzeko gai da, ia lekutik aldatzeke, eta aise mol-
datzen da espazio txikietan.
ELIKADURA: gaueko tximeletak, beldarrak eta armiarmak;
zuhaitz eta zuhaixketako adar artean ehizatzen ditu harrapaki-
nak.
HABITATA: baso hosto-erorkorretan bizi da, pagadietan batik
bat; baina baita koniferoen basoetan eta altitude ertaineko
mendietan ere. Euskadin, Gorbeian, Jorrios mendietan eta
Zaraten ageri da.
EUSKAL HERRIKO SAGUZARRAK
NOLA EZAGUTU: genero honen ezaugarria besteak beste,
belarri txikiak eta trago biribilduak izatea da. Saguzar arrunta
Europalo Txikiena da, belarri motzak ditu, triangeluarrak
mutur biribilduenak eta lauzpabost zehar-tolesduradunak
kanpoo puntan. Tragoa zabala baino luzeagoa da, barru-
rantz apur bat makurta eta biribildua kanpoko aldean, bizka-
rraren kolorazioa erre edo marroiska da eta sabelarena
marroiurdinska.
TAMAINA: gorputza eta burua: 4-5,3 cm. Buztana: 3-4 cm.
Pisua: 6-12 gr.
BIOLOGIA: espezie geldikorra da, desplazamendu laburrak
egiten dituena, baita arrastu aurreaik ere, hegada azkarra eta
arina du 5-190 metro bitartekoa.
ELIKADURA: edozein motatako intsektu hegalari jaten ditu,
kale artean, kaleargien ondoan edo zelaietan.
HABITATA: habitat guztietatik ibiltzen a eta bere aterpeak
kutxa-habietan zein baserri eta itsaslabarretan bai eta arrail
batean etab ditu
IPAR-BELARRI HANDIA
(Plecotus auritus)
PIPISTRELO TXIKIA
(Pipistrellus pipistrellus)
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
14
NOLA EZAGUTU: erbinudearen oso antzekoa da. Isats-
punta beltza izatea du bereizgarri harekiko.
Gorputz lerden eta luzanga dauka. Bizkarraldeko kolorea
aldakorra izan ohi du, urte-sasoiaren arabera; neguan, zuri-
zuria ageri du, eta udan, kanela-kolorea hartzen dio. Ilaje
zerratua dauka; zentimetro karratu batean, 20.000 ile dauz-
ka.Hanka laburrekoa da. Arrak emeak baino handiagoak
eta astunagoak dira betiere.
TAMAINA: burua eta gorputza, 18-32 cm. Buztana, 9-14
cm. Pisua, 150-300 gr.
BIOLOGIA: eskuarki bakarrik bizi da, baina batzuetan fami-
lia-taldeak osatzen ditu. Eguneko nahiz gaueko jarduna
dagozkio.
Emeek arrautza-ezarpen diferitua izaten dute. Alegia, estalke-
ta ostean ernaldutako obulu edo arrautzak denbora apur bat
behar du umetokian ezartzeko eta horrek atzerarazi egiten du
fetuaren garapena. Udaberrian eta udan izaten dira estalke-
tak, baina enbrioien garapena hainbat
hilabete atzera daiteke, erditzeak mar-
txoan edo apirilean izaten baitira beti.
Sabelaldiak berak sei aste irauten du
egiaz; 4-9 kume inguru izaten dituzte
kumaldi bakoitzean.
ELIKADURA: karraskariez elikatzen
dira batik bat. Erbinudearen dietaren
osagarri dira, besteak beste, txori,
narrasti eta fruituak ere.
HABITATA: heskai ugariko larre-belar-
dietan bizi da.
Interes bereziko espezietzat jotzen du
Espezie Mehatxatuen Euskal
Katalogoak. Urria da Euskadin;
Karrantzako haranean (Bizkaian) baino
ez da bizi.
EUSKAL HERRIKO UGAZTUNAK
ERBINUDE ZURIA ERBINUDE ZURIA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
15
KOKAlEKUA: atxuriagako Parkea
Galdamesko kontzejuan dago, Atxuriaga/La
Acea auzoaren ondoan, Galdamesko San
Pedro eta Sopuertatik hurbileko Arenao
auzoak elkartzen dituen toki errepidean.
Galdamesera Cadaguako haranean zehar
joan gaitezke, Geestik Umarango gaine-
ra igoz, edo Sopuertatik edo Musikiztik hur-
bil gaitezke Arenao auzoan lehen aipatuta-
ko toki errepidetik desbideratuz.
DESKRIBAPENA: atsedenleku hau oso
zabala da eta idoiak eta Tardia eta Berango
meategien hondakinek lehen hartutako
lurren gainean kokatuta dago. Ingurunea
erabat zuzpertuta dago eta haritz gorri, asti-
gar zorrotz eta lizar asko landatu dira zonan.
Inguruko landaretza oso askotarikoa da;
landareen artean "Iuma-mototsak" ikus dai-
tezke, urtaro batzuetan txit ikusgarriak dire-
nak.
Atxuriagako Parkeko landa berdearen gai-
nean, mendiko hormak, garai batean mea
atera izanak zaurtuak baitira, pinu eta euka-
lituztatuta daude. Lurrik harritsuenetan hari-
tza eta arte kantabriarra nabarmentzen dira.
Mutur batean aparkalekua dago, bizikletak
aparkatzeko zona bat duena, taberna baten
eta zerbitzu publiko batzuen ondoan. Beste
aldean, Atxuriagako Parkearen hesiari
jarraituz, zurezko zubitxo bat ikus dezake-
gu, erreka zeharkatzen duen eta atsedenle-
kuaren gainean kokatuta dagoen zelaiune
batera garamatzana. Zona hau zabal eta
belartsua da, jesarlekuak dituena. Bertan
bista ederrak ditugu, aparkalekuraino ostera
egiten dugun bitartean.
IBILBIDEAK ETA INTERESGUNEAK
Atxuriagako baltsa eta la Acearako ibilaldi-
txoa
Atsedenlekuaren mutur batean, haren
esparrutik kanpo, idoi txiki bat ageri da, erri-
berako landaretza joria duena, hala nola,
haltzak, sahatsak eta ihiak. Lasaigarria da
haren ertzetik ibiltzea eta adar hotsuen arte-
an ezkutatutako hegazti ugari aurkitzea.
Goraxeago erdizka ikusten da etxeren bat,
Atxuriaga/La Acea auzokoa. Auzo horreta-
ra joango gara idoi ondoko xendari jarraituz.
Auzoaren izen zaharra (mende honetan
hartu du La Acea izena), baltsarena eta
atsedenlekua rena Erdi
Aroko dorre batetik dator.
Mende honen hasierara
arte iraun zuen, baina
meategiaren eraginez
desagertu zen. Atxuriaga
dorreak burdinola eta
noriadun errota zituen.
Horretatik guztitik auzora-
ko izena besterik ez da
geratu. Egin-eginean,
baseliza zaharra ere
desagertu egin zen. lngu-
ruan oraintsuagoko beste
bat eraiki da.
GALDAMESKO MEA-TREN ZAHARRAREN
IBILBIDEA
Atsedenleku honen alboan kokatuta dago-
en meatrenbide zaharra probetxatuz, ibilaldi
erosoa egin dezakegu, bai oinez bai mendi-
bizikletaz. Nahiz eta ezinbestekoa ez izan
ez dago soberan linterna bat eramatea, zer-
tarako-eta tunel bi zeharkatzeko tokitik
pasatzen den ibilgailuren baten barruan
daudenek ikusiak izateko batez ere.
Atxuriagako Parkeko aparkalekuaren
azken aldetik Iurrezko basabide baterako
bide bati jarraituko diogu, mea-tren zaharra-
ren ibilbideari. Ibilbidearen eragin-eremuak
tokiko jatorrizko landaretza ezin hobeki era-
kusten duela egiaztatuz joango gara: saha-
tsa, haritza, gaztainondoa eta lizarra. Toki
lauan ibiliz, aire ageriko meategi batetik
pasako gara, zein jadanik erabilia ez baita;
eta geltoki zahar batetik. Geltoki zahar hori
ezagutu ahal da; izan ere, etxeetako batek
txartelak saltzeko balio zuen leiho txiki bat
du. Haren ondoan, neurri handiko gaztai-
nondo batzuek tokia jagoten dute.
Lehenengo tunela aurkituko dugu zeharka.
Bidea berriro lubakitu ostean, 700 metro
aurrerago, bigarrena zeharkatuko dugu,
harlanduz dotoreki estalia. El Cercoko etxe-
etaraino helduko gara, oinez ordu erdi ingu-
ru eman ostean. Paisajeari so eginez gero,
Mello mendiaren hegaletan Montellano
auzoa ikusiko dugu, Antonio Trueba idazle
eta poetaren sorlekua.
Ibilbideak bere bideari zenbait kilometro
gehiagotan jarraitzen dio, Gallartara iritsi
arte (lku5 Siete Roble5 atsedenlekua).
Bertatik garraiatutako materialak Sestaoko
Labe Garaiak zituen jomuga.
JOLASALDEAK BIZKAIKO MENDIETAN
GALDAMES
GALDAMES
ATXURIAGA PARKEA ATXURIAGA PARKEA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
16
NOLAEZAGUTU?: harrapari honek hiru kilogramo eta
erdiko pisua har dezake, eta hirurogeita hamar zenti-
metroko altuerara eta ia bi metroko hego-luzerara iritsi,
ezaugarri anatomiko horiek Europako iparraldean bizi
diren hegaztien berezkoak direla. Gure mendietan,
ordea, arraroak dira bi kilogramoko pisua gainditzen
duten hegaztiak. Izatez, kilogramo eta erdiko pisua izan
ohi dute.
Nahastezina gertatzen dela bere tamaina handiaga-
tik, bere gorputza estaltzen duen lumaje okreagatik,
aurpegian bere begi laranja handitzarren gainean
dituen luma-moto luze tentekorrengatik eta bere
atzapar indartsuengatik, gauari loturiko bere ederta-
sun arraroa berehala nabarmentzen zaio hegaztia
adarren batean pausaturik ikusteko parada duen
behatzaileari.
Egunez nekez ikus daiteke, bere lumajea, kamuflaje-
ko arma boteretsua, nahasi egiten delako ezkutu eta
lo-kuluxkan dagoeneko haitzekin edo zuhaitzen azala-
rekin. Oraindik nahasgarriago gertatzeko eta zuhaitz
edo haitzaren parte dela emateko, lumak batzen diz-
kio gorputzari eta belarrietako motoak jaisten ditu.
Atsedenaldian dagoenean, hontza handiak txilotzen
ditu begiak eta lozorro arin batean erortzen da, hotsik
txikienarekin esnatzen dela. Une horretan, luma-moto-
ak altxatzen ditu eta burua biratzen du bere begirada
hots-aldera zuzentzeko.
BIOLOGIA: hontza handiak iluntasunari izugarri mol-
daturiko ikusmena du. Bere begi handitzarrak argiaz
ohartzeko gauza dira, are ilargirik gabeko gauetan
ere, beren erretina bereziari esker. Begiaren egitura
bereziak, koloreaz ohartzeko zelula konikoak barik,
argia hartzeko zelula zilindrikoez horniturik baitago,
gau-ikuspen paregabea ematen dio. Zelula zilindriko
horiei esker, informazio osoa lortzen du ikusitako
lurraldearen erliebeari buruz, usteko harrapakin baten mugi-
menduari buruz eta beragandik dagoen aldeari buruz. Esan
liteke hontza handiek, gauean, zuri-beltzez ikusten dutela,
xehetasunik txikiena ere galdu gabe baina.
Ikusmen bikaina edukirik ere, entzumenari esker atzematen
ditu bere harrapakin gehientsuak.
Organo horrek aurpegi-diskoa du kanpoaldeko apaingarri,
lumatxo finez osatua. Disko horren eginkizuna da soinuak jaso
eta kanpo-belarrira zuzentzea, belarri hori larruazalaren zen-
bait tolesduraz osaturik dagoela. Belarri bakoitzak kanpoko
soinuak analizatzen ditu bere aldetik. Era horretan, hontza
handiak biktimaren jarreraren informazio zehatza lortzen du.
Esperimentu ornitologikoek frogatu dutenez,
entzumena ikusmena baino garrantzitsuago
zaie hontza handiei, ehizarako orduan. Izatez,
hegazti batek, begiak estalirik dituela, ez du
inola arazorik harrapakin bat atzemateko.
Aitzitik, entzumenik gabe, hontza handiaren
erasoek huts egiten dute ia beti.
Ugalketa
Hontza handia dugu araldian aurrenik sartzen
diren gaueko harraparietakoa. Abenduaren
amaiera aldera edo urtarrilaren hasieran,
negua hasi berria dagoela, jaulkitzen dute
arrek beren ulu indartsua, gau luze hotzetan.
Maitasunaren deiek burrunbatzen dute oihar-
tzun ahaltsuaren antzean hainbat kilometrotara
dauden labarretan. Bere kantu monotonoa gel-
ditu egiten da erantzunaren zain, mezuak
HONTZA HANDIA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
17
oihartzunik duen egiaztatzeko. Erantzuna
jasotzekotan, gau-isiltasuna urratu egingo
da dei-erantzun etengabeen trukaketa
batez. Baina bikotea egitea ez da soinu-
trukaketa horretan soilik oinarritzen, baizik
eta, eguneko harraparien kasuan bezala,
bikoteak hainbat goranzko hegada eta
planeo anitz egiten dituela neguko gau
betean. Zeremonia hori arraren dantzare-
kin amaitzen da: arra, luze-luze eginda
eta lumak gorputzari batuta, emeari hurre-
ratzen zaio, jarraian, estaldura egiteko.
Bikoteak, dagoeneko sendotuta, leku hur-
bilgaitza eta behar bezala babestua bila-
tzen du errutea egiteko. Leku hobetsie-
nen artean ditu hainbat hamarreko metro-
tara dauden harkaitz-labarretako haitzulo
eta erlaitzak, eta beti gain-bisera batez
estaliak edo, batzuetan, landarezko estal-
dura usu batez ezkutatuak.
Emeak lurrean zuzenean erruten ditu 3
edo 4 arrautza batzuetan bost, bi egu-
netik lautarako bitarteak gordetzen dituela
batetik bestera, eta inkubazioari ekiten dio
lehenengo erruten duenetik. 35 egun
inguru igarota jaiotzen dira txitoak, eta
emeak, oso arduratsua, arrak dakarren
janaria hartzeko baino ez du habia uzten.
Elikagaia jaten du etzalekutik urrutiratu
samar dauden pausalekuetan, biktimen
hondakinetan dagoen ile, luma edo hezur
kantitate handiak agerian jar diezaiekeela-
ko habiaren kokalekua beste harrapari
batzuei. Hala eta guztiz ere, gurasoak hain
dira fidagaitzak, ezen, beren "etxearen"
segurtasuna guztiz bermaturik ez badago,
beste leku batera eramaten dutela.
Txitoek, batzuen eta besteen artean den-
bora-tarte garrantzitsuak direla, jaiotzen
direnek, tamainako diferentzia handiak
agertzen dituzte beren bizitzaren hasie-
ran. Zer hori dela bide, txito txikienak hilik
gerta daitezke, gainerako kumeek edo
gurasoek eurek mokokadez hilik, aldean
ehizaki urri egon edo eskasiako urtea iza-
nez gero, oso egoera latzetan indartsue-
nek biziraun dezaten. Ikusia da, aitzitik,
hontza handi helduek atxikimendu handia
dutela beren kumeekiko, eta jaten emate-
ra joaten dira haiek kenduak eta kaiola-
tuak izan badira ere.
Txitoek, beren gurasoen aldetik hain ongi
zainduta daudela, oso hazkunde azkarra
lortzen dute. Gainera, oso kume zoli eta
ongi irakatsiak dira, eta edozein arrisku
egonez gero, uxatzeko taktika bat erabil-
tzen dute ustezko harrapariaren aurrean:
hanpatu eta harrotu egiten dituzte beren
gorputzeko luma guztiak, hegoak ere
erdirekitzen dituztela.
Era horretan, hirukoiztu
egiten dute beren tamaina,
eta, aldi berean, kaskadak
eta kriskitin-hotsak egiten
dituzte mokoarekin, beldur-
tu egiten dutela, sarri asko-
tan, sudurluze ausarta,
hain etsai eskergaren
aurrean alde egiten duena.
Eta erasotzera ausartzen
denetan, hain denbora
luzea hartzen du pentsa-
tzeko, ezen, bitartean, txi-
toek ihes egitea dutela.
Txito argitsuak saltoko ibil-
katzeko gai dira labarren
artean, jaio eta ozta-ozta
hiru aste igarota. Hilabete
bat geroago hasten dituzte
beren lehenengo hegada-
ikasketak, eta, hilabete
gutxitan, badira ugaltzeko
gauza.
ELIKADURA: eguna iga-
rotzen bada gorabeherarik gabe, ilunaba-
rrean esnatzen da hontza handia, eta
janari bila joaten da.
Bere janaria oso anitza da, itzelezko
harraparia baita, mota guztietako ornodu-
nak jaten dituela: ugaztunak, hala nola,
karraskariak, urtxintxak, untxiak edo
erbiak, mustelidoak, hegaztiak horien
artean, korbidoak, ahatekideak, usoak,
narrastiak, urlehortarrak, arrainak edo
intsektuak. Dena dela, saguzarrak edo
beraren familiako espezie txikiagoak, esa-
terako, mozoloak, apo-hontzak, edo
zapelatzen tamainako eguneko harrapa-
riak ere izaten dira hontza handiaren joera
harrapatzaile erasokorren gai. Ia ez dago
atzera egitera behartzen duenik, ezta kiri-
kinoen orratz babesgarriek ere.
Harrapakinak ezustean hartzeko helbu-
ruz, hontza handiak eguneko harraparien
berezko taktikak erabiltzen ditu askotan;
izan ere, lurretik altuera txikian hegan egi-
ten du saguak edo untxiak, basoko age-
rruneetan, ezustean harrapatzeko. Ehiza-
aldiak ikusi dira, untxiak sasitza artean
ezkutaturik eta hontza handiek beren
hegoez adaxkak kolpaturik haiek ikara-
tzeko eta irtenarazteko.
EUSKAL HERRIKO HEGAZTIAK
18
K
ontinente euroamerika-
rrean sortu ziren.
Ezagutzen dugun anfi-
biorik zaharrena Ichthyostega
izenekoa da. Laberintodonto
hori iktiostegalioen ordenakoa
da; tamaina handiko animalia
zen, erdi uretakoa, metro bete
luzea eta indartsua; ahoan hortz
txiki kono itxurako ugari zeuz-
kan. Haren arrastoak
Groenlandian aurkitu dira, han
bizi baitzen Devonikoaren
amaieran, duela 370 milioi urte.
Bitxia bada ere, Permiko garai-
ko erdira arte -duela 100 milioi
urte arte, beraz- anfibio primiti-
boen ia fosil guztiak antzinako
kontinente euroamerikarreko
lurretan aurkitu ziren. Hori dela
eta, paleontologoek uste dute
kontinente hori izan zela anfibioak
sortu ziren lekua, eta leku horretan
eboluzionatu eta dibertsifikatu zirela.
Permikoaren erditik aurrera, Asiak eta
Gondwanako hegoaldeko masa konti-
nentalak Euroamerikarekin bat egin eta
Pangea izeneko superkontinente bat
osatu ondoren, anfibioak eta narrastiak
mundu guztian zehar hedatu ziren.
Karboniferoaren hasieran, anfibio pale-
ozoikoen ugaltze handia izan zen.
Garai horretan, 10 genero aurkitu dira,
14 familiatan banaturik, eta haietan
uretako izakiak eta erdi uretako izakiak
zeuden.
Karboniferoaren bukaeran, kontinente
euroamerikarraren zati handi bat klima
tropikaleko lur behe eta zingiratsuek
osatuta zegoen. Leku hezeetan, 40
metro altu ziren konifera handiak zeu-
den, eta iratzeek 7 metroko altuera
gainditzen zuten. Intsektu, miriapodo
eta araknido anitz eta ugari bizi ziren
landareetan eta lurrean usteltzen zen
orbelean, gaur egun Amazonas aldeko
oihanetan haien ondokoekin gertatzen
den bezalaxe.
Jateko ugari izatean, Karboniferoaren
hasieran ezagutzen ditugun 20 genero
eta 14 familia horietatik, aro horren
bukaeran 70 genero eta 34 familia
(ezagutzen ditugunak) daude. Gero,
Permikoa bitartean, animalien multzo
honek aniztasun gorenera iritsiko zen:
ia ehun genero eta 40 familia ezagu-
tzen ditugu. Halaber, Permikoak iraun
zuen 40 milioi urteetan, espezie gehie-
netan lurreko bizitzaren aldeko apustua
egin zen. Laberintodontoen ehuneko ia
60 lurrekoak ziren eta % 15 erdi lurre-
koak; % 25 baizik ez ziren soilik ureta-
koak.
Antzinako anfibioak desagertu eta
anfibio berriak sortzea
Triasikoan antzinako anfibioak desa-
gertzen joan ziren. Garai horretan 80
genero baino gehiago ezagutzen badi-
tugu ere, 15 familiatakoak baizik ez
dira, eta denak laberintodontoak eta
temnospondiloak dira. Ia guztiak ureta-
koak dira eta batzuk, gainera, tamaina
handikoak Parotosuchus izenarekin
ezagutzen duguna kasu; azken
hori Afrikan bizi zen, eta 4 metro
baino gehiago zituen luze.
Antzinako anfibioen laberinto-
dontoak- izate luzea bukatzen
hasia zen. Jurasikoan bi genero
baizik ez dugu ezagutzen: bata
Australian eta bestea Txinan.
Garai horretan, larru hezeko
egungo anfibioen aurrekoak
sortuak zeuden. Lehen igela,
Triadobatrachus deritzona,
Triasikoaren hasierakoa da: 10
zentimetro zituen, eta
Madagaskarren aurkitu zen.
Jurasikoko harrietan, ezagu-
tzen dugun lehen urodeloaren
hezurrak aurkitu ziren: 20 zenti-
metro luze den arrabioa da,
Karaurus izenekoa eta egungo-
en itxura berdin-berdinekoa.
ANFIBIOEN JATORRIA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
19
U
rodeloen jatorria mis-
terio handia da zien-
tzialarientzat. Haien
ustez baliteke urodeloek eta
anuroek arbaso eurak izatea.
Badakigu uhandreak eta
arrabioak Jurasikoaren buka-
eran sortu zirela, eta haien
ondorengo modernoak bizirik
dirauten espezializazio txikie-
neko anfibioak direla. Apoek
eta igelek ez bezala, ez dute
metamorfosi zailik jasaten:
larbak eta helduak antzera
bizi dira, batzuk zein besteak
isats luzeko intsektu-jale ige-
rilariak dira eta.
Aurkitu den arrabiorik zaha-
rrenari (Karaurus du izena)
erreparatuz gero, kontura-
tzen gara egungoak bezala-
koa dela ia-ia, eta atera deza-
kegun ondorioa da arrabioak
oso gutxi aldatu direla haien
eboluzioari buruz ezagutzen
ditugun 150 milioi urteetan.
Karaurus Asian (Kazajstan)
bizi zen Jurasikoaren bukae-
ran, eta 20 zentimetro luze
zen. Uste izatekoa da haren
bizimodua egungo arrabioe-
naren oso antzekoa zela.
Igerilari ona zen eta barraski-
loen, harren eta harri azpiko
intsektuen jatun handia;
arrautzak errutera joaten zen
leku hezeetako landareak
ere jaten zituen.
ESPEZIEEN EBOLUZIOA
Gaur egungo lurreko eta uretako dortokak narrasti kelo-
nioen talde zaharretik bizirik iraun duten azken espezieak
dira. Gainerako espezieetatik burua, isatsa eta hankak
izan ezik gorputzeko gainerako atal guztiak goitik eta
behetik oskolez inguraturik edukitzean bereizten dira.
keloni askok burua eta hankak oskolaren barrunbera sar
ditzakete, eta hala gorputz osoa babes dezakete arriskue-
tatik.Dortoka antzeko narrastien lehenbiziko fosilak duela
215 milioi urtekoak dira, Triasikoaren azken aldikoak; gaur
egungo espezieak antzinako dortoka haien ondorengoak
dira. Kelonioen ordenako dortoka haiek ere egungoen
antzeko oskola zuten gorputzaren babesgarri, baina ezin
zuten ezkutatu burua barruan, eta hortzak zituzten.
Adituek oraindik ez dute argitu zeintzuk izan ziren dortoka
zahar haien aurrekoak, baina paleontologo askok uste
dute jatorria narrasti anapsidoen lehen taldeetako batean
egon behar dela (Permikoa), batez ere eskeletoan antze-
man dituzten antzeko ezaugarriak direla eta.Gaur egune-
an bizi diren dortoka guztietatik arrakastatsuenak kriptodi-
roen taldekoak izan dira; izan ere egungo dortoka gehie-
nak talde horretakoak dira. Ia denek sar dezakete burua
oskolaren barruan, lepoa makurtuz eta goitik behera
uzkurtuz.
KELONIEN JATIORRIAK
URODEOLEN JATORRIAK
PALEONTOLOGIA
20
NOLAEZAGUTU?: gorpuzkera sen-
doa eta isats nahiko laburra dute.
Hona arrabioak, morfologikoki, gai-
nerako urodeloetatik bereizten duten
ezaugarriak: begiak ongi garatuta
ditu, betalazekin; mihi txikia du, her-
tzetan baizik aske ez dena, eta aho-
sabaian bi hortz ilara dauzka.
Belarriek ere kanpotik larruz estalita
daude, eta ez dute tinpano-barrun-
berik.
Kolore hori eta beltzeko urodelo
honen ezaugarririk harrigarrienetako
bat da diseinu mota asko erakusten
dituela, espeziak bizi den lekuak dire-
la-eta lortu dituen egokitzapen ebolu-
tiboen ondorioz. Hori dela eta, zail
gertatzen da bi arrabio berdin aurki-
tzea, orbain beltz eta hori bereizga-
rriak berdin kokatuta dituztenak.
Bi kolore horiek osatzen dituzten diseinu ezberdinez bereizten ahal
diren barietate ugari badaude ere, hona bi forma arruntenak: atzeal-
de beltza eta orbain horiak eta atzealde horia eta marra beltz zeiha-
rrak. Haren beheko atalak guztiz ilunak edo orbainduak izaten ohi
dira.
Urodelo honek guztira 30 zentimetroko luzera izan badezake ere,
bertakoak ez dira izaten 17 zentimetro baino luzeagoak. Demostratu
ahal izan da tamaina bizi diren altueraren araberakoa dela: zenbat
eta altuago bizi orduan eta txikiagoak dira. Izan ere, Iberiar
Penintsulan bizi diren zazpi subespezieetatik txikiena 2.000 metrotik
gora bizi da, Gaztelako Gredos Mendizerran
Hain zuzen ere, gaztelaniazko salamandra hitza grekotik dator, eta
etimologikoki "su-muskerra" esan nahi du. Arrabioak suarekin lotu
ziren antzinako Grezian, sutara botatzen ziren enborretatik arrasta-
ka ihes egiten zutelako, eta uste izaten zelako sua bera ere zeharka
zezaketela.
BIOLOGIA: arrabioa luzaro bizi den animalia da: berrogei urte bitar-
te bizi daitekeela demostratu ahal izan da. Halaber, fideltasun han-
dia dio bizi den lurraldeari: ez du hartatik ihes egingo jateko behar
duen adina aurkitzen duen bitartean. Uhandreekin gertatzen denaz
bestera, lurrean bizi da eta uretara ugaltzeko baino ez da joaten.
Arrabioak larruan oso garatuta dauzkan guruin pikortsu eta muki-
glandula batzuk erabiltzen ditu etsaietatik babesteko. Glandula
horiek likido lirdingatsua jariatzen dute, arrautzaren albuminaren
antzekoa, substantzia oso toxikoak disolbaturik dauzkana; substan-
tzia horiek alkaloide ezberdin ugari dauzkate: haien artean, arnas-
organo ezberdinei eragiten duen salamandrina izenekoa azpimarra-
tu behar da. Hura harrapatzen saiatzen diren animalien begietan eta
sudur-epitelioan erremina ere eragiten du.
Glandula parotidak dira guztietan irtenenak. Begien atzean dauzka-
te. Poro ugari dituzte larruazalean pozoia kanporatzeko.
Larruaren kolore hori eta beltz deigarriak balizko harrapariei bera
jatearen arriskuaz abisatzen ditu; hori dela eta, gutxitan probatzen
dute harrapariek.
Horri esker, heldu-garaian heriotz-tasa oso txikiak dauzkaten
Europako anfibio-espezie bakanetako bat da. Alabaina, larba
garaian, oso ahulak dira, artean pozoi-glandulak garatu gabe dauz-
katelako.
Hori dela eta, beren ondoko babesgabeei aurrera ateratzeko aukera
gehiago ematearren, urodelo honek, bere eboluzioan, beste sistema
bat garatu du: kumeak eme obobibiparoen barruko hodietan inkuba-
tzea eta kume biziak erditzea.
Ugalketa
Udaberrian, harri azpietan edo sasi usteldutako enborren azpietan
pasatu duten lozorrotik esnatzen direnean, arrak eta emeak oso akti-
bo daude, eta putzuetara jotzen dute ugaltzeko.
Bien arteko kopularik ez badago ere, barruko ernaltzea gertatzen da.
Ernaltzeko, arra emearen bizkar gainean jartzen da, eta haren azpi-
tik irrist egiten du. Sexu-jokoaren ondoren, esperma botatzen dute
zaku lirdingatsu batean (espermatoforoa), eta emeak berehala jaso-
tzen du kloakako ezpainekin. Bikotea, gero, bereizi egiten da, eta
bakoitza bere aldetik bizi da lehorrean, enbrioiak emearen barruan
garatzen doazen bitartean.
Barruko inkubazioak ez dio inolako energia gastu gehigarririk eska-
tzen amari, enbrioiak eta hasi berri diren larbak arrautzaren masa
bitelinotik elikatzen baitira; prozesua, ordea, nahiko luzea da.
Tenperatura aldakorreko animaliak direnez (metabolismoaren errit-
mo guztiak ingurumen baldintzei loturik dauzkate), ez dute epe fin-
korik. Oro har, udan ernaldutako enbrioiak ez dira jaioko hurrengo
udaberrira arte, neguan geldirik egon ondoren, ama hotza dela-eta
lozorroan dagoen bitartean.
Erditzea ez da sekula izaten bederatzi gradu baino gutxiago badago.
Unea iristen denean, emea, guztiz lehorreko ohiturak dituena, putzu
ARRABIOA
ARRABIOA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
21
batera joan eta bere gorputzaren atzeko
erdia uretan sartzen du. Kloakatik 25 eta 30
milimetro bitarteko enbrioiak kanporatzen
ditu. Guztiz osaturik daude eta arrautzaren
mintz fin eta lirdingatsu batean bildurik
daude; mintz hori berehala desegingo da.
Eme bakoitzak 70 larba bitarte erditu ahal
ditu aldi bakoitzean, baina horietatik erdia
larba fasean hilko dira.
Europako lurralde hotzetan eta mendi
garaiak dauden lekuetan, kumeak metamor-
fosia guztiz eginda daukatela jaiotzen dira,
zakatzik gabe eta lehorreko bizitzari guztiz
egokituta.
Behin uretan daudela, gure basoetako arra-
bio-larbek helduen antza handia dute.
Kolore arreska dute, eta orbain zuria izaten
dute hanka bakoitzaren oinarrian. Lau gor-
putz-adar funtzional dituzte, eta isats aldeko
hegatsak mutur kamutsa du. Pixkanaka bar-
nera bilduko den gandor txikia ere badu:
gandor horren xedea da arrabioak igeri egin
ahal izatea uretan biziko den epe laburrean.
Batzuetan, larba hauek pigmentu ilunak
fabrikatzeari uzten diote, baina beti jarraitu-
ko dute pigmentu horiak egiten.
Haien garapenak gutxi gora-behera irauten
duen 5 hilabetetan zehar, hasierako kolore
arreska hori aldatzen doa, espezie honen
bereizgarria den kolore hori eta beltz konbi-
natua lortu arte. Baina aldi horretako ezau-
garri nagusia da, seguruena, buruaren atze-
an kanpoko zakatzen mototsak dauzkatela:
zeta itxurako eta uretan oxi-
genazio mailaren arabera
tamaina aldakorra duten
adarkadura batzuk dira.
Erreka azkar eta finetan
motots horiek oso txikiak dira,
errendimendu gehiago behar
dutelako; putzuetan eta ur
geldoetan, ordea, uretan
disolbatuta dauden gasak
gutxiago baitira, tamaina han-
dikoak izan daitezke.
Gazteak hilabete batzuetan
egoten dira uretan, biriken
garapenak kanpoan arnas
egitea bideratzen dien arte.
Kume-kanibalak
kumeek uretako era guztietako ornogabeak
eta apaburu txikiak jaten dituzte. Gauez
harrapatzen dituzte. Kume horiek, ordea,
urpeko harrapari askoren dietan sartzen
dira: ur-sugeak, arrainak edo ditisko beldur-
garriak.
Hala eta guztiz ere, litekeena da animalia
txiki hauen etsairik handiena beraiek izatea;
izan ere, espezie honetako kanibalismoa
ohiko gauza da, eta bizi iraupenerako fakto-
re garrantzitsua ere suerta daiteke. Izan ere,
2.000 metroko altueran bizi diren populazio-
etan, fenomeno hori goiz agertzen da: ume-
toki barruko garapenean. Kasu horretan,
enbrioi multzo bat jada osaturik dagoenean,
gainerako arrautzen pentzura bizitzen has-
ten da. Fenomeno horri adelfofagia esaten
zaio.
Baina kanibalismoa larbak putzu gainpopu-
latuetan uzteko orduan ere gerta daiteke.
Lehenbiziko kasuan, jaiotzen diren arrabio-
ak espero zitekeen baino gutxiago izaten
dira, logikoa den bezala, eta oso garatuta
egoten dira.
B i g a r r e n
kasuan, larba
kanibalak oso
azkar hazten
dira, emen-
diozko protei-
na asko
eur engana-
tzen dutelako.
Batzuek zein
besteek, uretatik irten eta heldu gisa bizitzen
hasten direnean, gainerakoek baino pisua-
ren eta bolumenaren arteko erlazio hobea
dute giroz aldatzearekin gertatzen den
lehortzeko arriskuari aurre egiteko.
Beraz, jandako larbak, bestela ere hiltzera
kondenaturik zeudenak, espeziearen jaki-
gordailu dira.
Behin putzuak utzi eta lurreko bizitzan has-
ten direnean, gazteek intsektu txikiak jango
dituzte, urriaren bukaeran hibernatzera erre-
tiratzen diren arte.
ELIKADURA: aterpetatik gauez baizik ez
dira ateratzen, edo bestela, eurite baten
ondoren, jateko bila abiatzeko. Hauek dira
bere elikagai oinarrizkoak: intsektuak,
barraskiloak, araknidoak eta zizareak.
HABITATA: pagadiak dira nahiago dituen
habitatak, bai eta hariztiak eta larreak ere.
Koniferen basoetan eta landa atlantikoetan
ere aurki daiteke, baina urriagoak dira.
Izaki isil hauek mendietako leku heze eta
ospeletan, ibar estuetan edo baso usuetan
bizi ohi dira, eta harri azpietan edo zuhai-
tzetako erroetan ezkutatu ohi da.
EUSKAL HERRIKO ANFIBIOAK
22
NOLA EZAGUTU?: bi
metroko luzera izatera
hel daiteke ofidio hau.
Bere gorputza, subzi-
lindrikoa, arrea, ber-
deska edo gris zilarka-
ra da bizkarraldean eta
horiska sabelaldean.
Gorputzaren aurreal-
dean, lepotik bizkarral-
dea eta alboetara,
orban ilun bat du.
Sabelaldea horixka
du, baina ezkaten
erdialdean orban ilu-
nak edo apur bat jas-
peztatuak izan ditza-
ke. Sabelalde horixka
eta bizkarralde arre-
olibaren artean ezkata
urdineko lerro bat
dute,eta bi ertzak
orban beltzez. Ale
gazteek kolore bizia-
goak dituzte: bizkarral-
dea arrea, zeharka
zuri zikin edo hori argi
batez orbanduta,
ezpainetako ezkatak
ozelo ziriz apaindurik. Marrazki hori galdu egiten dute zahar-
tzearekin batera. Buru luzea du, eta ezpian gaineko ezkatak
betazalaren itxura.Hori dela eta, ematen du espezie honek
begirada zorrotza duela. Bizkarraldeko ezkatak lauak dira.
BIOLOGIA: daukan neurria daukalarik, suge ezinago zalua
eta lasterra da, zuhaixken gainera igotzeko gai dena harrapa-
kinen bila. Gainera, igerilari bikaina da.
Arratsaldeko azken orduetan, eguzkiak jada berotzeari utzi
dionean eta batik bat udaren amaiera aldera, errepideetako
asfaltoaren gainean kokatu ohi da berotze aldera. Udaberriko
goiz hotzetan ere, errepide ertzera inguratzen da bere gorpu-
tzeko tenperatura erregulatzeko asmoz; horrexegatik, autoek
kolpatuta hiltzen da asko eta asko. Eguneko ohiturak ditu.
Euskal Herrian, martxoaren bigarren erdialdetik azaroaren
hasiera edo erdialdera bitartean garatzen du jardun beteko
aldia Iberiar Penintsulan, aldiz, ez da hibernatzera erretira-
tzen abendura arte; aldi horretan, eguzkia gogor berotzen
hasten denean irteten da sugea bere ezkutalekutik, eta ingu-
ruko leku eguzkitsuren batera hurbiltzen da, esaterako, harri-
ren baten gainazal leunera edota zuhaixka-enborren batera.
Eta hantxe jarraitzen du, harik eta gorputz-tenperaturarik
onena erdietsi arte; 18C-tik hasi eta 34C bitartean ibili ohi
ditu gutxienekoak eta handienekoak.
Ofidio gutxi bezala, ezkutalekutik ateratzen da euri handirik
botatzen ez duen egunetan edota haizeak ahul jotzen duene-
tan. Udako egunik kiskalgarrienetan, tenperatura 35C-tik gora
igotzen denetan, eguerdi arte baino ez dihardu jardunean;
gero, zuhaixka artean ezkutatzen da, edota arroka handien
azpian eta karraskariek lagatako ezkutaleku sakonetan dituz-
ten gordelekuetan. Orduan, jardunean ibili ohi da ilunabar
aldean ere.
Gorputza eta isatsa muturraren kontra marruskatzeko ohitura
du Montpellierko suge ipurtarinak, sudur-guruinetatik dator-
kion jariakin fluido eta kolorge bat
aplikatu ahal izateko.
Ugalketa. Maiatzaren amaiera alde-
ra eta ekainaren hasiera aldera
parekatzen dira, eta orduan gerta-
tzen da estalketa. Gure basoetako
nahiz Europa osoko gainerako ofi-
dioek ez bezala, estalketa-prozesua
nahi erara eten dezake, eta gero
edozein unetan ekin diezaioke oste-
ra, arren hemipeneak leun eta arga-
lak direlako.
Obulazioa ekainaren lehendabiziko
hamabostaldian izaten da eskuarki;
arrautzak uztailean erruten dituzte,
bai karraskarien galerietan, bai harri
handien azpian. Errunaldi bakoitze-
an 4-14 arrautza inguru errun ditza-
kete 20 arrautza erruteraino,
19x55 mm-ko neurria dutenak eta 8-
9 gramo bitarteko pisua.
MONTPELLIERKO SUGEA
MONTPELLIERKO SUGEA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
23
Kumeak 45 eta 60 egun inguru-
ko sabelaldiaren ostean jaiotzen
dira, abuztutik irailera bitartean;
gaztetxo jaioberriek 23-27 cm
inguru izaten dituzte luzean.
Mundu honetara jalgitzeko,
berriz, babesleku izan duten
arrautza-oskola apurtzeaz gain,
errunaldien kokaleku izandako
lurzorua hondeatu beharra dau-
kate. Bizitasun handikoak dira
kumeak, berehala oldartzen dira
ingurumariak arakatzera eta
lehendabiziko elikagaien bila
(edonolako larba, ornogabe eta
intsektuen atzetik).
Sugetxo jaioberriek hondo arre-
berdexkako bizkarraldea ageri
ohi dute, puntu beltzez josita-
koa; mozorro aproposa, inondik
ere, ehizatua ere izan daitekeen
ehiztari baten ehiza-lanetarako.
ELIKADURA: oso handiak eta
zaluak direnez, beste suge
batzuek baino harrapakingehia-
go harrapatzen dute. Batez ere
narrastiak ehizatzen ditu: gardatxoak, sugandilak, hegoaldeko
suge leunak, eta abar. Era berean, zenbait mikrougaztun,
hegazti eta bere espezieko alde gazteak ere ehizatzen ditu.
Hazi ahala, Montpellierko sugueak harrapakin handiagoak ehi-
zatzen ditu: ugaztunak eta muskerrak.
HABITATA: espezie termofila denez, mediterranear habitate-
tan bizi da: basoberan sastraka artean, eta soroetan harri arte-
an (mahastiak, zereal soroak), sastrakak eta harritzak euren
burua ezkutatzeko behar baitituzte.
HEDAPENA: eskailera-sugea bezalaxe, Montpellierko sugea
Arabako Errioxan, Ebro ibaiaren inguruetaneta Portillo mendi-
zerran bakarrik bizi da.
Iparraldean, Tolooko, mendilerroa baino honantzago ere ikusi
izan da, Trebioko konderrian aipatu baitute. Iberiar peninsulan
oso hedaturik dago, Bizkaiko itsasoko kostaldean, hau da,
Galiziatik Euskal Herrira bitarteko kostaldean izan ezik.
Bere kopurua urria da eta hanhemenka agertzen da mahas-
tietan eta soroetan barrena, baita egoera onean dauden
zuhaixka eremuetan eta muskerrak bizi diren soilune lehor eta
harritsuetan ere, animalia horiek, karraskariekin batera, bere
elikagai nagusia baitira.
ARRISKUA: ofidio hau, goiko barailaren atzeko aldean
pozoindun guruinekin loturiko hagin ildaskatuak baditu ere,
ezin daiteke gizakiarentzat arriskugarritzat jo, zeren eta eraso
egiten dion gehienetan ez baitu lortzen haiek azalean sartze-
rik.
Hozka oso sakona denean bakarrik izan daiteke arriskutsua
gizakiarentzat, baina hori oso gutxitan gertatzen da, ofidioa
denbora luzez esku artean izan ondoren baino ez. Ez dugu
ezagutzen suge honek pozoitutako inor gure.
EUSKAL HERRIKO NARRASTIAK
24
U
rdaibaiko Erreserbaren ipa-
rraldeko mugan, Lagako
hareatzak Ogooko haitz-
pareta handia du eskumako
aldean, eta ezkerraldean, berriz, ola-
tuen eraginez ertzak biribilduak dituz-
ten haitz handiz osatutako nasa.
Herriguneetatik urruti eta Ogooko
labarraren barrenean egoteak itxura
basatia eta bitxia ematen dio. Goiko
aldean, itsasbazterreko duna ilara du.
Landaredia halofilo ugaria du, ingurua
are abegitsuago egiten duena, tartee-
tan eguzkitan etzateko aukera eskain-
tzen baitu. Egun haizetsuetan, berriz,
babesa ematen dute landareek.
Hondartzak babesik ez duenez, olatu
handiek jotzen dute itsasertza, batez
ere itsaski egunetan. Horrela, surfa
zein windsurfa egiteko leku aproposa
da. Piraguismo zale asko ere bildu izan
du, olatuetan ibiltzeko asmoz.
Kirolerako baldintza onak dituenez,
jende gazte asko egoten da Lagan, eta
Ondar-gazte goitizena ere eman diote.
Urpekaritza eta urpeko arrantza egite-
ko ere leku egokia da Laga, ura bare
dagoenean. Hondartzaren eskumako
aldean jarduten dute, oso metro gutxi-
ra haitzak dituen hondoa ageri baita,
Ogoo azpian, alga eta arraila ugaridu-
na.
Lagak badu leku bitxi eta ezezaguna
eskumaldean: harrizko senaia txikia,
itsasoak haitz artean egiten duen
sarreran kokatua. Bokale ondoan erdi
ezkutatuta dagoen bidezidor batetik
heltzen da bertara. Txalet baten ondo-
ondotik egiten du aurrera bidezidorrak.
Olatu handiko egunetan da benetan
arriskutsua Lagako hondartza, tiraina
eragiten baitu, jendea itsasaldera era-
manez.
LAGA
EUSKAL HERRIKO HONDARTZAK
LAGA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
25
DESKRIBAPENA: gorputz hemisferikoa duen itsas trikua;
arantza sendo eta zorrotzak ditu, 3 cm inguru luze, ez hurbi-
legi bata bestetik.
Sabelaldean bost hortz zurik osaturiko ahoa du. Kolore arre
morea, gorriska, zuria edo berdeska izaten du. 5-7 cm inguru-
ko diametroa du.
BIOLOGIA: itsas trikuak karekizko oskola dauka, eta 20
plaka-sorta izaten ditu.
Plaka batzuek irtenuneak izaten dituzte eta haietatik arantzak
ateratzen dira; beste batzuek, berriz, poroak izaten dituzte. Poro horien gainean itsas trikuak pintza mikroskopikoak
ditu, eskuen moduan
erabiltzen dituen
pendulu mugigarrien
gainean.
Gauez izaten da
aktiboagoa; hondo
harritsuetan aurki-
tzen dituen algak
jaten ditu.
Urte osoan zehar
ugaltzen da.
HABITATA: hondo
harritsuetan, kostal-
detik 80 m-ko sako-
nera bitartean. eurek
egindako zuloetan
aurkitzen ditugu, tal-
deka.
ITSAS TRIKU
ARRUNTA
(Paracentrotus lividus )
DESKRIBAPENA: taloak gorri ilunak dira eta zurrun eta sendo itxura dute.
Sarritan aurkitzen da ur meheko tokietan, harrizko gune handiak estaltzen
dituela.
NEURRIAK: ardatzen diametroa 2 mm ingurukoa da eta luzera 30 cm artekoa.
HABITATA: beharbada hauxe da gure itsasertzeko espezie nagusia eta ekono-
miarako garantzirik handiena duena, industrian ekoizkin asko egiteko erabiltzen
baita, agar deritzon gai ezaguna tartean. Alga hau oso gogorra da, ondo bizi da
olatu handiak dauden aldeetan eta itsaspeko eremu zabaletan hedatzen da.
Algas rojas
Datu orokorak: Errodofizeoek edo alga gorrieek pigmentu mota bi dituzte: fiko-
eritrina izeneko pigmentu gorria, eta zenbait espezietan fikozianina pigmentu
urdinska. Pigmentuok klorofilarekin nahasten dira eta algari kolore gorria edo
purpura-morea ematen diote.
GELIDIUM SESQUIPEDALE
EUSKAL HERRIKO ALGAK ETA EKINODERMATUAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
26
HEDAPENA: marrazo bentiko txikia,
Eskualidoen familiakoa, 80-700 metro
bitarteko sakoneratan ageri ohi dena -oro
har, 200etik 500era bitartekoetan -; euskal
kostaldeko eta Bizkaiko Golkoko hondo
hareatsu-arrokatsuak izan ohi ditu kokale-
kutzat.
Mielga arrearen hedapen-eremuak Atlan-
tikoa hartzen du bere baitan, hasi Norve-
giatik eta Mauritaniaraino; eta baita Mediterraneo itsasoa ere.
TAMAINA: metro baterainokoa izan daiteke luzean; eta 5 kilo-
ko pisua harrapa dezake.
NOLA ANTZEMAN: gorputz fusiformea -tortzel-formakoa- du
bereizgarri, arre-kolore ilunekoa. Mielgaren antzeko itxura du;
baina, hark ez bezala, ez du orban zuririk ageri gorputzean.
BIOLOGIA: gaueko marrazoa da, eta obobibiparoa. Mielga
arre emeek 16-19 hilabetez hazi ohi dituzte kumeak -7 edo 8-
beren sabeletan. Sabelaldia amaitu ostean, 22 cm. inguruko
kumeak erruten dituzte.
Marrazo bentikoa izaki, sekula ez da azaleko uretara igotzen.
Gehienez ere, migrazioak egiten ditu uda-sasoian, ur sakone-
ko ohiko bizileku beretik ur azalekoagoetarantz; betiere,
ordea, 80 metro azpitik kokaturikoetara.
ELIKADURA: moluskuak, krustazeoak eta arrainak.
EUSKAL KOSTALDEAN DUEN AGERPEN-MAILA: nahiko
arrunta da.
ARRISKUGARRITASUNA: ez da arriskutsua.
HEDAPENA: marrazo bentikoa da; Bizkaiko Golkoko
hondoetan bizi den, 200-500 metro bitarteko sakone-
ratan.
TAMAINA: 3 metroko luzera izan dezake, eta 200
kiloko pisua.
NOLA ANTZEMAN: gorputz sendoa du bereizgarri.
Kolore grisa ageri du, eta bular-hegatsen er-tzak,
berriz, zuriak ditu.
Bizkar-hegatsaren muturra belzkara da, bi orban zuri
ageri dituena; isats-hegatsak ertz zuria du eta belz-
kara goialdeko gingila.
BIOLOGIA: ugalketa-sistema obobibiparoa du.
ELIKADURA: arrain hezurdunak, krustazeoak, eta
beste hainbat marrazo tamaina txikiko.
BIZKAIKO GOLKOAN DUEN AGERPEN-MAILA: ez
da oso ohikoa.
ARRISKUGARRITASUNA:ez da arriskutsua.
GARDA ZAZPIZAKATZ
(Heptranchias perlo)
EUSKAL HERRIKO MARRAZOAK
BLAINVILLE MIELGA
(Squalus blainvillei)
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
27
DESKRIBAPENA: gorputz fusiformea dauka,
gris-berunkara kolorekoa bizkarraldean, zilar-
kara saihetsetan, eta zuriska sabelaldean.
Tonu arrosakoak izan ohi ditu ezpainak.
Operkuluaren gainean, berriz, orban beltz
nabarmen bat du bereizgarri. Buru sendoa du
eta aho handia.
TAMAINA: metro bat.
Biologia: Udaberrian eta udan ugal-
tzen da. Lupina gazteak gregarioak
edo taldekoiak dira, eta itsasadarreta-
ko ur gazikaretan sartu ohi dira maiz.
Heldu egindakoan, bakarti bilakatzen
dira, nahiz eta batzuetan talde txiki
batzuek osatzen dituzten ibai-ahoe-
tan. Hondartzetan eta uharteetan ibil-
tzen dira sarritan; horietan arin eta
bizkor ibili ohi dira harrapakinen atze-
tik.
ELIKADURA: arrainak, moluskuak,
krustazeoak eta anelidoak.
HABITATA: hondo hareatsu-arroka-
tsuetan bizi da, 2-100 metro bitarteko
sakoneratan.
HEDAPENA: atlantikoa, Kanarietatik
Norvegiaraino, eta Mediterraneoa.
DESKRIBAPENA: gorputz motza dauka, garai
samarra, eta isats-pedunkulu zabalxea duena,
kolore aldakorrekoa; batik bat berdexka izan ohi
du, baina baita tonu marroi edo gorrixkakoa ere.
Operkuluak arabesko edo sifoasa gorrixka, berde
eta urdinak ageri ditu bereizgarri. Ar helduek
zeharkako bandak izan ohi dituzte eta berdexka-
horixka kolorekoa dira. Emeak ilunagoak dira, arre-
kolorekoak.
TAMAINA: 25 cm. neur ditzake.
BIOLOGIA: uda-sasoian ugaltzen da. Ugalketa
garaian, habia bakun eta landugabekoetan erruten
dituzte arrautzak emeek, algez egindakoetan.
ELIKADURA: anelidoak, krustazeoak eta molus-
kuak.
HABITATA: alga eta harriz jositako hondoetan bizi
da, itsasertzetik gertu; harat-honat mugitu ohi da
horietan, elikagai bila.
HEDAPENA: atlantikoa, hasi Marokotik eta
Norvegiaraino -oso ohikoa da han-, eta
Mediterraneoa.
KARRASPIO-BEGIUBEL
(Sympodus melops)
LUPINAARRUNTA
(Dicentrarchus labrax)
EUSKAL HERRIKO ITSAS ARRAINAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
28
DESKRIBAPENA: hamar erro ditu,
horietatik zortzi motzak, lau bentosa-
ilararekin; eta bi uzkurgarriak, askoz
luzeagoak, eta bentosak muturretan
bakarrik dituztenak. Azkenok zabal-
txoagoak dira muturretan. Gorpua
zapala, luzea eta zabala da, kolorea
oso aldakorra da, ingurunearen, ani-
maliaren aldartearen edo haren bizi-
tzako sasoiaren araberakoa baita.
Gorputza hegal mehe batez ingura-
tuta dago. Txokoa hegalari mugi-
mendu ondulatuak eraginez ibiltzen
da batetik bestera. Luzera gehienez
40 cm-koa da.
BIOLOGIA: harraparia da eta egunez
hondarpean edo uretan geldirik ego-
ten da harrapakinen zain. Baten bat
begiztatzen duenean, kontuz hurbil-
tzen da eta oso azkar luzatzen ditu
bere bi erro oratzaileak, hura harrapa-
tzeko eta beste zortzi erroekin eusteko.
Jarraian, olagarroak bezala, harrapaki-
na listuaz paralizatzen du.
Ernaltze sasoian txokoak kostatik hurbil
ikus daitezke bikoteka igerian, oso kolo-
re ikusgarriak dituztela. Arrautzetatik
irteten diren txoko gazteak harrapaki-
nak ehizatzeko eta elikatzeko gai dira.
HABITATA: hondo harritsu eta hondar-
tsuetan, itsasertzaz beheragoko aldean
hasi eta 100 m baino gehiagoko sakone-
ra duten lekuetaraino.
DESKRIBAPENA: gainerako bibalbioeta-
tik argi bereizten dituen forma dute datil
okerrek.
Maskor luzanga angeluzuzena dute, kus-
kukidea eta asimetrikoa. Maskorra haus-
korra da oso, eta muturretan biribila.
Kuskuen aurrealdeko ertzen parean argi
bereizten dira hazkundeko ildaska zentru-
kideak. Kolorea horiska da.
LUZERA: datil okerrak 14 cm luze izan
daitezke gehienez.
BIOLOGIA: datil okerrak tutu-formako txi-
minia luzeen barruan bizi dira eta horietan
zehar gora eta behera mugitzen dira. Datil
okerra azkar ezkutatzen da hondarpean
bere burua arriskuan ikusten duenean,
bere oin mugikor eta garatuari esker.
Gainerako denbora hondarraren azaletik
hurbil ematen du, bi sifoietatik arnasa har-
tuz. Sifoi bata ura irensteko erabiltzen du,
uretatik oxigenoa eta elikagaiak hartzen
baititu (batez ere algak eta detrituak), eta
bestea, ura kanporatzeko.
TXOKOA
(Sepia officinialis)
DATIL OKERRA
(Solen marginatus)
EUSKAL HERRIKO MOLUSKUAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
29
DESKRIBAPENA: urdina, gorpuz
osoan orban zuri txikiak ditu.
Asimetrikoak eta oso handiak diren bi
hagin indartsu eta beldurgarri ditu.
Handiena moluskuak mastekatzeko
erabiltzen du; eta txikiena, hortzuna,
haien zati samurrak zatikatzeko eta
ahoratzeko. Antena pare bi ditu.
Lehenengoak laburrak eta erdibituak
dira; eta bigarrenak, oso luzeak.
Abdomenaren bukaeran isats-hegal
zabala du. Otarraina gehienez 50-60 cm luze izan
daiteke.
BIOLOGIA: abakandoak gordelekuak zulatzen
ditu eta egunez eta mudaldietan zulo horietan
ezkutatzen da. Otarraina bezala, neguan ur sako-
nagoetara jaisten da. Animalia gautarra da.
Krustazeoz, moluskuz, zizarez eta animalia hilez
elikatzen da.
Udan ugaltzen da. Emeek gehienez 30.000 arrau-
tza erruten dituzte, zenbait larba-alditatik igaro-
tzen direnak. Abakandoa, otarraina bezala,
muden bitartez hazten da.
HABITATA: 10 m eta 5etik gora m arteko sakone-
ra duten tokietan bizi da, hondo harritsuetan.
DESKRIBAPENA: gorpuz gris edo arre berdeska, gar-
dena, sabelaldeko segmentuetan zeharkako bandak
eta zerrenda ilunak dituena. Aurpegi luze, estu eta
haginduna. Orban horiak ditu hanketan eta orban urdi-
nak 5 cm inguruko luzera duten hagin txikietan. Lau
espezie desberdin daude.
BIOLOGIA: izkirak gauez jarduten du bereziki.
Hondakin organikoz elikatzen da.
Izkirak azkar mugitzen dira isatsaren muturreko abani-
koari indarrez eraginez, eta atzeraka dabiltz. Urte osoan
ugaltzen dira. Emeek arrautzak pleopodoen artean (isa-
tsaren barruko organoak) garraiatzen dituzte, arrautzen
inguruko ura etenik gabe berritu dadin.
HABITATA: izkira azaleko uretan eta itsasbeheran age-
rian geratzen diren eta algaz bateta dauden haitzetako
putzuetan bizi da.
ABAKANDOA
(Homarus gammarus)
SANTIO HANDIA
(Scyllarus arctus)
EUSKAL HERRIKO KRUSTAZEOAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
30
IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: hosto iraunkorreko
mediterraneoa, eite zabal eta hedatukoa, hogeite bost metroko
garaiera irits dezakeena.
Oso azal karakteristikoa du, arre laranjatua eta oso zartatua.
Hosto azikularrak ditu, berde grisaxkak, hamabi bat zentimetro
luzeoak, eta hiruzpalau urte irauten dute zuhaitzetan.. Fruitua
globo-formako konoa da, astuna eta kolore arre distiratsukoa,
eta barruan edukitzen ditu pinaziak, gozogintzan eta postregin-
tzan hain estimatuak direnak.
Izen generikoak pinu-espezie batzuek lur arrokatsuetan hazte-
ko duten gaitasunari egiten dio erreferentzia, eta izen espezifi-
koak, pinea, "pinaburua" latinez, pinaziei egiten die erreferen-
tzia.
LORATZE: loreak udaberriaren hasieran agertzen dira, arrak
horiak eta emeak berdeak, biak ere oin berean, pinaburuak hiru-
garren urtean heltzen dira eta pinaziak urte bereko neguan edo
laugarren urteko udaberrian erotzen dira.
ERABILERAK: egurra ona da eraikuntzarako, erdipurdikoa zur-
gintzarako. Erretxina perfumerian erabiltzen da.
Bere etekin handiena pinazi jangarria da, konfiterian eta sukal-
daritzan.
Mediterraneoko kostaldean, maiz erabiltzen da itsasertzeko
dunak finkatzeko eta basoberritzeko.
HABITATA: maiz aurkitzen da lurhondartsuetan, kostatik hurbil,
eta oso zuhaitz berezia da paisajean, espezimen helduen ater-
kiformagatik.
HEDAPENA: era naturalean, Mediterraneo guztian hedatzen
da. Hala ere, jatorria, seguru asko, Kretako uhartea du, eta han-
dik, Erromako inperio guztian barrena hedatu zen gero.
Gure lurraldean ez da askotan ikusi ohi espezie hau, jenerale-
an apaingarri gisa landatua. Arabako hego-mendebaldean beha
daitezke zenbait masa eta ale banaka eta berdin kosta-zirrinda
guztian zehar, non jatorri artifizialekoa izanda ere, ongi bisor-
tzen bait da hazitik.
PINAZI-PINUA
(Pinus pinea)
IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: hosto iraunkorreko
eta hazkunde azkarreko koniferoa, kono-eite irekikoa eta
tamaina txikikoa, hamar metrotik gora hazten ez dena.
Azala arre gorrixka du, eta hostoak ezkata-formakoak eta txi-
kiak, kolore berdekoak, punta zorrotzekoak eta sortetan para-
tuak. Beste espezie batzuen bereizgarri moduan, oso hosto
aromatikoak ditu, eta zukutzean, limoiaren eta berbenaren
esentzia jaraiatzen du.
Fruituak kono txiki biribilak dira, ezkata-formakoak eta kolore
arrekoak umotzean.
Izen generikoa, Cupressus, grekozko kypros hitzetik datorkio:
Zipreko uhartearen izena da, garai batean nekostaz populatua
baitzegoen. Macrocarpa izen espezifikoak "fruitu handia" esan
nahi du, eta, noski, nekosta honen tamaina handiari egiten dio
erreferentzia.
LORATZEN: neguaren bukaera aldera loratzen da eta hurren-
go udaberrian heltzen dira pinuburuak.
ERABILERAK: egurra kalitate onekoa izan arren, ez da
gehiegi erabiltzen, bere adabegi ugariek eragotzen dutelako.
EUSKAL HERRIKO ZUHAITZAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
MONTERREYKO NEKOSTA
(Cupressus macrocarpa)
31
Txapela: 5 eta 10 cm bitar-
teko Mamitsua, hasieran
esferikua eta gero irekia
edu hedatua, kutikula ezlin-
girdatsua. Limoi-huria (bei-
legia), hori berdeska eta
batzuetan zuria (alba edo
zuria deritzan motan), estal-
ki, osoaren hondakinekin,
ezkata nolabait nabarmen,
irregular eta mintzeztuekin.
Orriak: zuriak, limoi-horizko
errainuekin, solteak, elkar-
tuta.
Hanka: bizargahea, zilindri-
koa, zuri horiska. gehiene-
tan lerdena, baina baita
motza eta zabala ere,
Erreboil handi hatez buka-
tuz. Eraztuna zahala da,
mintzeztua, eskegita, zer-
hait ildaskatua eta kolure
zuri edu horiskaduna.
Mamia: zuria, sendoa.
Errefau edo patata gordin
usaina, eta jakera ezatsegi-
na da.
Habitata: udan eta udazke-
nean koniferuen basuetan,
pagadietan, hariztietan,
urkidietan, Etab.
Jangarritasuna: ez da
pozoitsua, baina toxikotzat
jo lzan da A.
Phalloldesarekin nahasta-
tzen delako Gure aholkua
ez jateko da, bere usain eta
jakera ezatseginengatik eta,
batez ere, Amanita
Phalloidesarekin ; (hilgarria)
nahastatzeko arriskua
dagoelako.
Oharrak: A. Porphyriarena,
jangarritasun aldetik duda
mudakoa baina ez toxikoa,
eta A. Gemmatarena izan
ezik, susmagarria hau ere,
uste dugu ez duela jateko
espezieen antzik.
LANPERNA LIMOIA (Amanita citrina)
Txapela: 5 eta 12 cm bitarteko
. Koloreak zenbait, bai
marroi argia, bai marroi oliba-
kara eta bai kara okreska eta
horiskak ere. Kutikula distira-
tsua eta lingirdatsua eguiraldi
hezetan, eta ezin desatxeki
daiteke osorik.
Orriak: nahikoa estututa,
itsaskorrak, zuri horiskak eta
azkenean hori biziak.
Hanka: trinkoa zilindrikoa,
leuna, zimurtua, zuria eta
marroi horikara.
Mamia: zuria, horikaratzeko
joerarekin. Usaina igarri ere ez
da egiten eta jakera gozoa du.
Habitata: udan eta udazkene-
an mordo ugarietan, mendiko
pinidipeetan, hau da, 600 m.tik
gora.
Jangarritasuna: jatekoa, kali-
tate onekoa.
Oharrak: espezie toxikoekin
nahastalzea dela eta: guk
dakigunik ez dago hemen
aipatu honen antza duen
espezie toxikorik.
Jatekoak diren espezieen
antza R. Alutacea, lamina
horiekin horiekin denean.
Txapela: 5 eta] 0 cm bitarte-
ku lehenengo konbexua,
geru irekia; hegal ildaskatua
Kulure horia edo hori ukrea
Kutikula Iingirdatsua, bolha-
ren hundakinak di ren rlaka
zuriz nolahait estalita
Orriak: zuriak. estututa,
solte
Hanka: nahikoa ]uzea,
zilindrikoa, zuriska, litse-
kin, errebuil puxtuan amai-
tuta eraztuna zuri erratua,
mehea, eskegita. Bolba,
a]dakorra, ludia, uztaiak
eginez erroboilaren goiku
aldean
Mamia: zuria, txarelaren
kutikularean horiska.
Usaina ia igarriezina eta
jakera eztia
Habitata: udaberritik, urte
guztian zehar, batez ere
koniferoetan eta gutxiago
haritz eta pagoetan
Jangarrtasuna: susmaga-
rria; ez da jaten pozoiadurak
eragin izan dituelako; hor-
taz, arbuiagarritzat jotzen
dugu eta, beraz, ez-janga-
rria.
OIIarrak: Amanita
Citrinaren antza du eta
heronekin nahasta daiteke,
berau ere ez jatekua delarik,
lan honetan azatzen dugun
lez Gure eritziz, ez du perre-
txiko jangarrien antza.
LANPERNA HORI (Amanita gemmata)
URRITZ GORRI (Russula integra)
EUSKAL HERRIKO PERRETXIKOAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
32
txinako mendimultzoa Gorbeiako
parke naturalaren barruan dago.
Konplexu urgoniarreko kararrien meta-
keta da, eta bertan fenomeno karstiko
interesgarri eta bereziak gertatu dira.
Inguru hau alde askotatik da interes-
garria. Geomorfologiaren ikuspegitik,
lurgaineko zein lurrazpiko erakuntza
karstiko ugari dagoelako da interes-
garria; horien artean, Atxularko Begia
izenekoa, erdiko leize handia, Axlaorko
dolina eta Supelegorko koba nabar-
mentzen dira.
Hidrogeologiari dagokionez, euri-ura
lurrazpira drenatzen duen kubeta
endorreikoa dela nabarmendu behar
da; urbegi nagusia Adabidekoa da.
LURRALDE-EREMUA
Itxinako mendimultzoko biotopo babes-
tuak Itxinako karsta hartzen du bere
baitan, haitzebakien oina eta Lekanda,
Gorosteta eta Ipergortako tontorrak
barne, Gorbeia aldeko Natur
Baliabideen Antolamendurako Planean
zehazturiko erreserba aldeen, babes-
peko aldeen eta artapen eraginkorreko
I. aldeen barruan.
Mendialdearen batez besteko altuera
1.100 m ingurukoa da, eta altuera tar-
tea 1.310 m eta 950 m bitartekoa da,
punturik altuena Lekanda eta azaleko
muturrik behekoena Uburungo trokea
izanik.
KLIMA
Mazizo honetako metereologia men-
dialdeetan aurkitu ohi dena da.
Euri ugariak ingurune hezea eragiten
du, eskualde honetan oso maiz ager-
tzen den lainoak areagotzen duena.
Gainera, Azaroa eta Martxoa bitartean
oso maiz gertztzen dira elurrezko prezi-
pitazioak eta bai izozte bortitzak ere.
Urteko batez besteko prezipitazioak
1.800 mm ingurukoak dira, eta batez
besteko tenperatura, 9C ingurukoa.
KARSTA
Isolaturiko mazizo hau Behe
Kretazeoan sortu zen kare-harrizko
uharri baten metakinen azaleramendua
da.
Gaur eguneko koralezko uharrietan
bezala, kare-harria baldintza fisiko jakin
batzuetan eratu zen: oso ur gardenak,
I
ITXINAKO MENDIMULTZOA
BABESTUTAKO BIOTOPOA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
33
EUSKAL HERRIKO BIOTOPO BABESTUAK
tenperatura berokoak eta 50
m baino gutxiagoko sakone-
radunak.
Ingurune honetan finkatu
ziren hainbat itsas bizidunen
taldeak edo koloniak, alga
molusku eta landareekin
batera arrezifeko kareha-
rrien eratzea erraztu zute-
nak.
Eozenoan (Aro Tertziarioan)
mugimendu orogeniko han-
diek antzinako itsasoaren
hondoak altxarazi zituzten,
eta horixe bera gertatu zen
Itxinan, bertako arroka
puska itsas mailatik gora
1.100 batez besteko altuera-
raino altxatu zenean.
Kanpo-inguru fisikoarekin
ukipenean egon zirenean,
itsas mundutik zetozen
material hauek, ingurumene-
ko eragile berrien erasoa
pairatzen hasi ziren.
Kare-harriak bultzada eta
igurzketa bezalako eraso
mekanikoak ondo pairatzen
baditu ere, alde ahul bat ere
badu, haren osagai nagusia
den kaltzio karbonata oso
erraz disolbatzen baita.
Izan ere, haren etsairik han-
diena euri-ura da, atmosfe-
rako CO2arekin batera
azido karbonikoa eratzen
duena. Azido honek, kare-
harrien kaltzio karbonatoa-
rekin batera, konpostatu
azido bat ematen du: kaltzio
bikarbonatoa, eta azken
honek, kare-harria disolba-
kor bihurtzen duelarik, arro-
ka honen higadura dakar.
Kanpo-higadura honek,
itxura gorabeheratsuagatik
eta konformaziao morfologi-
ko bitxigatik bereizten den
paisajea sortzen du: karsta.
Horrenbestez, karsta feno-
meno geologikoek eta bere-
ziki euri-urak kare-harria
modelatzearen ondorioz
sortzen da.
Izan ere, mazizo karstiko
nagusietakoa den Itxinan
ugariak dira karst-paisajea-
ren formazio bereizgarriak:
lapiazak, dollinak eta leize-
ak.
Bestetik, etengabeko higa-
duraren ondorioz gertatzen
den karekarrizko kanpo-
mantuaren ondorioz azal-
uren isurtzea gero eta zaila-
goa izaten delarik, ura ira-
gaziz joaten sa eta lurpeko
laster-sarea eratzen da. Ur-
laster horiek, koba eta gale-
riez osaturiko hainbat mai-
lako labirinto korapilatsua
zeharkatu ondoren, kanpo-
ra ateratzen dira Aldabide
eta Urrukutxumun bezalako
iturburu edo iturbegietan.
34
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
Itxinako lurpeko mundua oso aberatsa da
koba, leize eta galeriez. Labirinto itxurako
geruza konplexu honetan aipatzekoak dira:
Otxabideako axpea; Urikobasoko lezandi;
Egarriturri, Itxulegor, eta Agintxikerrako
lezando.
BABESTUTAKO BIOTOPOARI BURUZ-
KO ARAUAK
BAIMENDUTAKO ERABILERAK
- Biotopoaren balio bereziekin zerikusia
duten zientzi eta zabalkunde jarduerak.
- Ibilaldiak, txangoak eta espeleologi jar-
duerak, motoredun ibilgailurik erabiltzen ez
bada.
- Larratze estentsiboa, egun dauden bal-
dintzak errespetatuaz.
BAIMEN DAITEZKEEN
ERABILERAK
- Basoak birsortu eta mantentzeko
basoetan bertan burutzen diren jardue-
rak.
- Laginak hartzea, zientzi edo hezkun-
tza helburuekin.
- Ehiza, ehiza-aprobetxamenduei
buruzko arauek ezartzen dituzten bal-
dintzak errespetatuaz.
- Egurren aprobetxamendua.
- Eraikuntza jarduerak, egun dauden
eraikinak artatzeko direnean.
- Babestutako biotopoa deklaratzen
den unean posibleak diren gainerako
erabilerak.
E
ta faunaren ikuspegitik, Itxinako mendimultzo-
ko harkaitz eta basoetako animaliez gain,
aipatzekoak dira alde honetan dauden kirop-
teroen espezieak, gutxienez 8 baitira.
SAGUZAHARRAK
Saguzarrek, agian ugaztunek duten ingurunean egokitze-
ko estaturik bilakatuena agertzen dute. Aurreko gorputza-
darrak hegal bihurtuta hegal egiteko gai dira eta ehiza
egiteko iluntasunean orientatzeko sistema bat garatu
dute, "ecolocalizacion" gaztelaniazko hitzarekin ezagu-
tzen duguna, honen bidez ez dira orma edo elkar kontra
jotzen. Hegal egitean soinu serie bat bidaltzen dute (ultra-
soinu hauek 20 segunduro gutxi gora-beherako sarrieran
errepikatzen dira), gizakiarentzat entzunezinak direnak,
airean gal daitezke edo edozer hurbil egonez gero, horren
kontra porpatuko dira oihartzunduz. Honela inguruko iru-
dia osatzen dute, informazio zehatza jasoz. Tenperatura
jaisetan eta intsektuak urriak direnean letargian sartzen
dira (aukerapeko hipotermia); Zintzilika daudenean alde-
rantzizko jarrean ez dute inolako giharre-ahaleginik egi-
ten, hatzazalen oinarria eta hatzamarren fanlangeak kon-
taktuan jartzen dituen zintxuria baitute, honek saguzarren
pisuaren eraginez, hatzazala makurtzen du. Baina intsek-
tujaleenbilakaerarik nagusienetariko bat elikadura bera
da, gauean zehar intsektuak hegaladan bertan jaten bai-
tuzte, aurrepausu hau saguzarrek soilik lortu dute, gaine-
ra, elikadura katean toki nabarmena dute, ia ez dute
harrapakaririk, noizik behin gau-hegazti harrapakariren
bat eta gizakia, noski.
Egunean zehar aterpeen bila joaten dira, bai bakana bai
handi eta txiki koloniaka, aterpeak 3 motatakoak dira: hai-
tzulo edo kobak, giza-eraiketak eta zuhaitzak. Zenbaiten,
urtaroaren arabera aterpea aldatzen dute.
Saguzarrak izurriteen kontrako etsai biologiko onak baino
hobeak dira, intsektu-izurriak kontrolatuz, orduro 500
intsektu baino gehiago jaten baitituzte. Hau honela izanik
informazio planak burutzen ari dira, hala nola etologiaz
eta banaketazko azterketak. Erabilitako metodologiak
korapilatsuak dira, ultrasoinuen analizia frekuentzia
detektagailuen bitartez, besteak beste. Kutxa-habiak ere
jarriak izan dira basoetako kiropteroentzat, hauen ezau-
garriak hauexek dira: sarrera zuloa behean eta kutxa-
sabai iregularra izatea saguzarrek hori eusteko.
Koropteroen eraztuneztatzea jadanik ohikoa da beraz
alereen bat eraztunezkatua aurkitzea erreza da. Hilik
badago har dezakegu eta materian gai den erakunde
batera deitu ahal dugu hala nola Leioako unibertsitateko
biologia fakultatera.
I NT E RE S BE RE Z I KO FAUNA
35
EUSKAL HERRIKO BIOTOPO BABESTUAK
Z
enbait beldarrek kolore ikusgarriak izateaz gain aran-
tzak ere izaten dituzte gorputzean, hala nola asu-
netako tximeletak (Algais irticae) edo tximeleta pau-
mak (Inachis io); lehendabizikoaren beldarrak asunak jaten
ditu, eta heldua delarik oso ugaria izaten da lorategi, baso
eta mendietan. Bigarrena oso erraza da ezagutzen heldua
denean begiak diruditen lau mota urdin handi dituelako
hegaletan. Marroi koloretik gorria bitarteko kolorapena du,
eta nonnahi ikus dezakegu, dela hirietako loreguneetan,
dela pentze, sasi arte edo basoetako agerruneetan, eta
abarretan.
Vanessa atalanta delakoak gorro kolorezko zerreda bat du
fondo ilunaren gainean eta zuriune batzu aurreko hegalen
muturretan. Beldarral beltzak dira eta zerrenda hori bat dute
alboetan eta kolore berezko arantzak. Ohizkoa da tximeleta
hau pentze, lorategi eta baratzetan.
Protea edo Araschnia levana deritzonaren larbak ere arantzak
ditu eta asunez elikatzen dira beti ere taldeka bildurik.
Satitidoen familiak 3.000 espezie inguru biltzen ditu mundu
osoan; haien artekoak dira hegal zuri-beltzak dituen Melanargia
galathea eta baso-belardietan ohizkoa den Pyronia tithonus
direlakoak; azken hauen duten ezkata ilunak ditu aurreko hega-
letan. Orobat, arre iluna den ormetako tximeleta (Pararge aege-
ria), nota argiak dituena hegalen goiko aldeant, eta hiru ozelu
edo begixka atzekoetan; eguraldi epela egonez gero otsailera-
ko agertu ohi da.
Leku hezeetan hegaldaka pilo bat tximeleta txiki urdin ikus
dezakegu; Lysandra bellargus espeziekoak dira, arrak urdin dis-
tirantak, emeak arre kolorekoak baina nabardura urdinekoak.
Lysandra coridon delakoa karekizko lurra duten belardietan ibil-
tzen da loreen artean eta udan behien gorotzen gainean. Ikaroa
(Polyomnatus icarus) oso ohizkoa da apiriletik urrira bitartean,
eta beldarra denean zuriberdez marraturik dago; hirustak eta
bestelako lekadunak jaten ditu.
L
andaretzari dagokio-
nez ere, oso alde
interesgarria da gorol-
dioen ugaritasunagatik, gorol-
dio eta hepatikoen 175 espe-
zie baino gehiago katalogatu
baitira. Aberastasun horren
osagarri, aipatzekoa da zur
asko dagoela deskonposizio-
egoeran, eta inguru honetan
dauden zenbait briofito egur-
tar nekez ikus daitezkeela
Euskal Autonomi Elkartean,
gure basoek jasaten duten
ustiapen-jardunaren ondorioz.
Gailurretako eta horma berti-
kaletako espezie bereziek lan-
daretzaren aberastasuna are-
agotzen dute.
Bizirako oso latza den inguru-
ne honetan, gutxi dira erabat
egokitzen diren espezieak.
Pagoak dira ingurune honetan
ugaldu eta eremu zabalak
estaltzen dituzten zuhaitzak.
Oso egokiak dira kare-harrizko
lur hauetarako, haien sustraiak
erraz onartzen baitute azaleko
azarpena.
Hagina ere aurki daiteke
eremu honetan. Hotz handiko
klima-baldintza latzei aurre
egiteko gauza da zuhaitz hau.
Atxarre aldean ugariak diren
espezie honetako zenbait alek
harkaitzetan gora egiten dute
eta gogor eusten diete haitzei
sustraien bidez.
Lizarra ohikoa izaten da
artzaintza-lekuetan eta Itxinan
ere ikus daiteke, ezkia, gurbea
eta eskualde honetan "azpiur-
din" ere esaten zaion hostazu-
ria bezala.
Gramineo eta lekadunez osa-
turiko larredi aberatsak ez
ezik, Itxinak alpetar eta subal-
petar ezaugarriak dituzten
askotariko landare eta loreak
ere baditu, oro har kare-harriz-
ko estratuari moldatuta daude-
nak.
LANDARETZA
EUSKALHERRIKO
TXIMELETAK
EUSKAL HERRIKO INTSEKTUAK
36
H
ortzdun zetazeoen
a r t e a n
( Odont ozet oak) ,
Katxalotea edo Physter
macrocephalus delakoa
balearekin nahasi ohi da
haren tamainaren handia
(18 m. luze izan daiteke)
dela bide. 10 cm.tako 20-
30 hortz gogorrak ditu azpi-
ko matrail bakoitzean, eta
itsas ugaztunen arteko
urpean egote eta sakontze
rcordak bereak dira, ordu-
bete baino gehiago egon
bait daiteke eta 2.000
metroetaraino heldu.
Txibia handiak, eta inoizo-
zeanoko sakonune abisale-
etan harrapatzen dituen
arrainak jaten ditu, eta ar
bakoitzak 10-50 eme era-
man ditzake berekin, ale
gazteez gainera.
Lehorreko ugaztun askoren
artean gertatzen den beza-
latsu, arrak elkarren lehian
aritzen dira taldearen nagu-
sitasuna erdiesteko. Bere
buru erraldoian kalitate oso
onekoa den olio ugari
(industria eta doitasun han-
diko teknologian erabiltzen
dena) duenez, oso jazarria
izan da beti.
Gaur egun eta 1982.az
geroztik CEEak animalia
honetatik ateratako ekoiz-
penak salerostea debakatu
du suntsitu-meha txupean
zegoen itsasoko koloso
hau babestu asmoz.
Izurde arrunt
Delfinidoen artean gutxi
gorabehera ezagunak eta
noizen behin gure artera
etortzen diren espezie
batzu daude, bi metro eta
erdi luze izan daitekeen eta
antxoak eta sardinak beza-
lako arrain ttipiak jaten dituen izirde arrunt atsegina
(Delphinus delphis) esaterako. 30 urteko bizitza du, oso
taldekoia da eta 200 metroz behera heldu daiteke mur-
gilean. 25 nudoko abiada har dezakeenez, oso gusto-
koa du untzien brankaren aurrean jolasean bezala ari-
tzea untziarekin lehian. Oso antzekoa da izurde zuri-
urdina (Stenella coeruleoalba), aurrenekoak ez bezala
begitik hasi eta atzerantz luzatzen den zuriune berezi
bat dituena. Izurdi handi edo (Tursiops truncatus) dela-
koa hiru metro eta erdi izateraino hel daiteke, eta beste-
en antzera oso taldekoa da; bizkarra erabat grisa du.
Behiala gure kostaldean ugaria baina gaur egun bakana
den mazopa (Phocoena phocoena) izurdea baino ttikia-
goa da, ez du uretatik kanpora jauzirik egiten, eta
batzuetan estuarioetan barna daiteke taldetan bildurik.
Arrain bentonikoak, oskoldunak eta moluskuak dira bere
gogoko jakiak.
EUSKAL KOSTALDEKO ZETAZEOAK
KATXALOTEA
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
B
akartia eta lurraldekoia izaki, ezin hobeto
jasaten ditu Kanadako goi-mendikateetako
hotz izugarriak.
Alaska eta Kanadako baso borealetan zehar heda-
tuta dago. Jazarpen etengabea pairatu behar izan
du daukan larruazalarengatik. Tamainaz, 80-95 cm
bitarteko gorputza du; buztana salbu, eskuarki 5
cm-tik gora baina 13 cm-tik behera neurtzen baitio.
Arrak emeak baino apur bat astunagoak izan ohi
dira: arrek 12 kiloko pisua izan ohi dute, eta emeek
8,5ekoa. Hanka luzeak ditu; ile sarria du, luzea, eta
eskuarki kolore marroi orbaneztatua ageri duena.
Ezaugarri bi horiengatik, hain zuzen, dena baino
askoz ere handiagoa ematen du. Buztan motza du,
hainbat eraztun ilunekoa eta punta-beltza.
Felido garaia da, atzealdeko gorputz-adarrak
zeharo luzeak dituena; hainbeste, non aurrerantz
makurtuta bezala ibiltzen dela baitirudi. Erpe zaba-
lak dauzka, 10 cm-koak ere izan daitezkeenak
zabalean; hori dela-eta, lasai askorik ibil daiteke
elur gainean, hondoratzeko beldurrik gabe. Ile
gorriztadun iduneko bereizgarri bat izan ohi du
sarritan lepoaldean.
Bakartia eta lurraldekoia da katamotz kanadarra.
Mantso-mantso eta emeki-emeki ibiltzen da.
Baina, generokide dituen gainerako felidoen antze-
ra, eta premiazkoa denean, gauza da jauzi han-
diak egiteko edo zalutasun arinez gora egiteko ere;
gai da, halaber, ur-erreten izugarri zabalak zehar-
katzeko igerian.
Dagokion lurraldearen hedapena aldakorra da,
150 km2 bitarterainokoa; eskuarki, ordea, ez da 20
km2-tik gorakoa izaten. Gainerako katu-espeziee-
kin gertatzen denez, arrek emeek baino ehiza-
lurralde handiagoak izaten dituzte. Katu alpetar
bikainak izaki, estoikoki jasaten dituzte zeropetik
20 gradu baino gutxiagoko tenperaturak ere,
batzuetan 3.500 metrotik gorako altitudeetan ere
ageri baitira.
Katu zeharo gozozalea edo litxarreroa da, moko fina duen seina-
le. Dastamena ez ezik, ordea, entzumen eta ukimen fina ditu; hala
nola, ezinbestekoak zaizkio bere bibote luzeak, arreta erakarri
dion edozerekin lehen harreman bat izateko. Ahots deskribagaitza
du: indartsua, karraskaria eta zorrotza; etxe-katuen gau parteko
miaukak gogorarazten dituena.
Gaueko ehiztaria
Gautarra da izatez, eta egunsentia urratu orduko ezkutatzen da.
Gordelekuan sartuta ematen ditu eguneko orduak, basoko sastra-
kadirik zerratuenean ezkutatua, eta ilunabar aldera irteten da
berriro bere ezkutalekutik.
Katamotz kanadarraren oinatza berezia da, beste ezein anima-
liarenarekin nahasiezina: biribila da, aurrealdean apur bat moz-
tua, eta azazkalen markarik gabea; maiz, beraren oinatzak
zapalduz ibili ohi da. Batik bat erbiez elikatzen da, baina ez die
muzinik egiten sagu, katagorri eta lursaguei; zenbait hegazti
ere jaten ditu, lagopodoak adibidez. Tarteka oreinak eta kari-
buak ere ehizatzen ditu; bereziki, Ternuan bizi den katamotz
kanadarrak, karibu gazteak harrapatzen aditu bilakatu baita eta
apenas elikatzen den bestelako animaliez.
Negu boreal gorrian dagokio araldia. Halako abagune iskanbi-
latsuetan, arrek borroka bitxiak izaten dituzte emeak lortzearren
eta miauka etengabean jarduten dute. Bi edo lau kume izaten
dituzte emeek, bederatzi asteko sabelaldiaren ostean; azeriek
utzitako ezkutaleku segururen batean edo harkaitz irtenen
batean gertatzen dira erditzeak. Kumeek 300 gramoko pisua
izaten dute jaio berritan eta zortzi edo hamar egunen buruan
zabaltzen dituzte begiak; hiru hilabete igarotakoan kentzen die
titia amak. Hurrengo, ehizan irakasten die, eta behin nahikoa
trebatutakoan eta euren kabuz elikatzeko gai izandakoan, bere-
gain bilakatzen dira. Kumaldiaren kopurua eta hazkuntzaren
abiada, berriz, eskueran dituzten harrapakinen araberakoa izan
ohi da. Behar adina elikagai izanez gero, ugaltzeko gai izan dai-
tezke emeak lehendabiziko urtean.
37
GALTZORIKO FELIDOAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
KATAMOTZ KANADARRA
KATAMOTZ KANADARRA
38
Kiotoko Protokoloa ingu-
rugiroa babesteko hainbat
estatuk harturiko akordioa,
alegia 36 herrialde indus-
trializatuk izenpetu zuten
1997ko abenduan. Sinatzea
gertatu zen japoniar hiriari
hartu zion agiriak izena eta
helburu nagusia, 1990ean
jasotako datuekiko, Negutegi
Efektuko Gasen igorpena
%5,2 globalki murriztea izan
zen. Horrelakoen igorpenak
kontrolatu eta murriztea hil
ala bizikoa da, gas horiek
atmosferan metatu eta,
horrela, eguzki-irradiazioa
eta Lurraren beroa kanpo-
espaziora irtetea galarazten
dutelako: horrek guztiak pla-
netako tenperatura globala
altxa egiten du.
K
iotoko Protokoloari behin betiko
onespena, 2001eko uztailaren
16tik 27ra bitartean egin zen kli-
mari buruzko seigarren konferentziak -
Bonneko Gailurra- eman dio. Estatu
Batuek 1997an sinatua zuten konpro-
misoa hautatu berri zen Bush presi-
denteak aurtengo martxoan bere
kabuz haustea erabaki zuenetik,
Protokoloa sinatu gabe geratzeko
arriskua benetan larria izan zen.
Bonneko Gailurra amaitu ondoren,
ordea, Bushen Gobernua bakar-bakarrik
geratu da nazioarteko panoraman, ituna
sinatzeari muzin egin zioten beste
herrialdeek -"aterkiaren taldea": Kanada,
Errusia, Ukrainia, Zeelanda Berria,
Norvegia, Islandia, Australia eta
Japonia- azkenean onartu egin dutela-
ko. Nolanahi ere, erdietsitako akordioa-
ren prezioa garesti samarra izan da,
kontsensura iritsi ahal izateko egin
behar izan diren kontzesioak latzak dire-
lako; baina horixe izan zen bide bakarra
igorpenen ia laurdenaren ardura duten
Japoniak, Kanadak, Errusiak eta
Australiak protokoloa sina zezaten.
Bestela, akordioak porrot egingo zukeen
behin betiko: indarrean sar zedin, negu-
tegi efektuko gasen igorpenen %55 era-
giten duten 55 herrialdeek izenpetu
beharko zuten eta.
Protokoloa
Klima-aldaketari dagokionez sinaturiko
itun instituzionalik garrantzizkoenak
hamar bat mila hitz baizik ez du.
Asmoa, ezaguna den bezala, mundu
zabaleko ekonomiak erregai fosilekin -
petrolioa, gasa eta ikatza- duen
morrontza arintzea da. Horiek erretze-
ak ingurugiroan duen eraginak klima
bera eta, horrekin batera, biosfera eta
bioaniztasuna ere aldatu egiten ditu.
Sei gas mota aipatzen ditu
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
KIOT
KIOT
O
O
PROT
PROT
OKOLOA
OKOLOA
39
Protokoloak: gas karbonikoa (CO2),
metanoa, nitrogeno oxidoa, hidro-fluo-
ro-karbonoak, per-fluoro-karbonoak
eta sulfurozko hexafluoruroa. Oinak
lurrean finkaturik, 1990 urtea hartu zen
abiagunetzat. 1997ko hasierako pro-
posamenaren arabera, Protokoloa
sinatzen duten herrialdeek urte hartan
beraiek eginiko igorpenak hartu behar-
ko zituzten erreferentzia, 2008tik
2012rako epekoak -1990 urtean egin
haiekiko- %5,2 urri daitezen lortzeko.
Bonneko Gailurrean muga %1,8an fin-
katu da: horrela izan ezean, arriskua
zen Protokoloa ez sinatzea.
Munduaren %20k gas guztien
%75 igortzen du
Azken 50 urte hauetan atmosferan
metatu diren negutegi efektuko
gasen igorpenen %75 herrialde
industrializatuetan ekoitzi dira, ber-
tan mundu zabaleko biztanleriaren
%20 baino bizi ez delarik. Igorpenen
gainerako %25a, mundu osoko
herritarren %80a bizi direnez, gara-
penean doazen herrialdeetan sortu
dira.
Negutegi efektuko gas-iturri behine-
na Estatu Batuak dira: 1950 eta
1990 urteen artean sorturiko CO2
gasaren igorpenen %25aren ardura-
dun eta Kiotoko Protokoloan jasota-
ko sei gas mota horien osoko ekoiz-
penaren %36aren errudun dira
Estatu Batuak.
Basoa, funtsezkoa
Klimaren aldaketari buruzko nazioar-
teko negoziazioen funtsezko osa-
gaietako bat basoa izan da, atmosfe-
rako karbono-dioxidoa xurgatzeko
gaitasuna dela medio. Hori dela eta,
herrialde batzuek -Estatu Batuak,
Kanada, Australia, Japonia, Zeelanda
Berria eta Errusia, esate baterako- pro-
posatu dute nekazaritza edo basogin-
tzan oinarrituriko jardueren bitartez
atzitzen den karbonoak, industri jar-
dueraren igorpenak murriztean jalgi-
tzen ez denak bezalako balioa duela
eta, horrenbestez, halakotzat har dadi-
la. Era horretan igorpenak ez murrizte-
ko helburuari eutsiz, basoa truke-gai
bihurtzen dute, igorpen horien parte
bat xurgatu egiten dutela aitzakia jarriz.
Xehetasun batez ahantzi dira, dirudie-
nez: oso litekeena da baso horiei zei-
nahi unetan karbonoa isurtzea (uda
partean biziki ohikoak diren suteen
ondorioz, esate baterako). Beste alde-
tik, proposamen horrek perbertsio bat
baino gehiago eragin dezake: basoen
ordez hazkuntza azkarreko landareen
ugalkuntzaren mesedetan jardutea,
adibidez. Ingurugiroaren orekan baso-
ak daukan garrantzia argi eta garbi
ikusten da herrialde tropikaletan gerta-
tu dena aztertzean: 1980 eta 1995
bitartean, herrialde horietan bakar-
bakarrik, batez beste 13 milioi hektarea
baso galdu da urteko. Deforestazio
horrek atmosferara batez beste 1.400
milioi tona karbono igorri du urteko,
azken 15 urte hauetan, hau da, atmos-
ferara eginiko igorpen guztien
%20aren pareko munta.
Protokoloaren pikareska
Arazoa benetan larria ez balitz,
Protokoloak estatuei baimentzen diz-
kien estrategia batzuk komiko lirateke.
"Aire beroa" eros daiteke, esate bate-
rako. Herrialde bakoitzari gehieneko
igorpen-kuota aitortu die Kiotok;
Errusiak eta beste herrialderen batek,
egiaz igorriko dutena baino kuota han-
diagoak kudeatzen dituztenez, beste
herrialderen batek horien soberakinak
erosteko aukera izango du.
Iruzur egiteko beste modua, baimen-
dutako igorpen-munta orekatu bitarte
arbolak landatzea da. Karbono-hobiak
(atmosferako gas kutsagarriak xurga-
tzen dituzten baso-azalerak) sustatzen
dira horrela eta, basogintza edo neka-
zaritzako jarduerak piztearen truk,
erregai fosilen erretzeko azturak fun-
tsez ez aldatzen ahalegintzen dira
herrialdeak. Horrelako jarduerak behin
baino gehiagotan salatu dituzte nazio-
arteko erakunde eta elkarteek eta 2002
urtean egingo den Klimaren Gailurrean
INGURUMEN/ KIOTO PROTOKOLOA
40
behin betikoz idatziko den agirian
dute itxaropen-iturri.
Proposamenak
Negutegi efektuari buru egiteko lege-
riak antolatu eta neurriak hartzeko
premia gorriaz estatuak eta nazioarte-
ko erakundeak jabetzen diren bitarte-
an, energi iturri berriztagarrien erabi-
lera susta dadin bultzatzen ari dira
erakunde ekologistak: biogasa, baso-
gintzako produktuetatik eta nekazari-
tzako hondakinetatik eratorritako bio-
masa gasifikatzea, sukalde eta sutegi
eraginkorrak, beroa eta elektrizitatea
sortzeko geotermika, sistema fotovol-
taikoak, erregai berriztagarria duten
pilak, 10 MW bitarteko mikro- eta
mini-hidraulika, eguzki-energia termi-
koaren bidezko beroa eta elektrizita-
tea, eguzki-sukaldeak, itsas uhinen
energia, haize errotak, haize bidezko
ponpaketa... Kontsumitzaileak inguru-
giroari kalte egiten ez dioten teknolo-
gien aldeko aukera egin dezan ere
ahalegintzen ari dira: etxeko-tresna
elektriko eta industriarako ekipo era-
ginkorrak, ingurugiroarentzako erres-
petu handiagoa agertuko dutenak.
Greenfreeze etxeko-tresna
elektrikoak
Zazpigarren hamarkadaren hasieran,
kloroa oinarri duten konposatu kimiko
batzuek -halo-karburoak, hain zuzen-
ozonozko geruzari kalterik ez ziola egi-
ten idoro zuten zientzialariek.
Greenfreeze teknologia Greenpeacek
sortu zuen 1992an, aparatuek hozga-
rritzat darabiltzaten CFC-en ordez,
hidrokarburo naturalen (propanoa, iso-
butanoa, ziklo-pentanoa, etab.) bidez
osaturiko apar isolatzailea bultzatuz.
Errealitate dira gaur. Ozonozko geruza
zein klimaren baitan kalteak eragin
litzakeen gasik ez dutela, Greenfreeze
hozkailu eta izozkailuak aurrera doaz
gure merkatuan. Estatu espainolean
fabrikatzen diren marka gehientsuenek
Greenfreeze teknologia darabilte eta,
hortaz, "Greenfresh" izen komertziala
agertzen dute, inportatzen diren gehie-
nek bezalaxe. Hala eta guztiz, baliteke
dendan dauden marka horietako apa-
ratu guztiak Greenfreeze ez izatea,
lehenago eginiko modeloak badira,
bereziki. Hori egiaztatzeko konpreso-
rea (atzealdean dagoen depositu bel-
tza) aztertu behar da: R-600 marka
baldin badauka Greenfreeze teknolo-
giakoa da; ez da horrelakoa izango,
aldiz, R-12 edo R-134a agertzen
duena.
Protokoloa ulertzeko
funtsezko terminoak
Negutegi efektuko gasak Klimaren
aldaketaren eragileak. Protokoloan
aipatzen diren gasak sei dira: karbono
dioxidoa (CO2), metanoa eta nitrogeno
oxidoa, besteak beste. Negutegi-efek-
tua deritzo fenomeno horri, berotasuna
Lurreko azaleratik gertu atzitzen dela-
ko.
Hobiak: atmosferako karbono dioxi-
doa xurgatzen duten arbola eta baso-
ak.
Malgutasun mekanismoak. Estatu
bakoitzarentzat izendatu diren igor-
penak murrizteko Protokoloak agin-
dutako lanabesak dira.
Aterkiaren taldea: EEBBak
aitzindari dela, Protokoloa onestea-
ren aurka agertu diren herrialdeak
dira: Kanada, Errusia, Ukrainia,
Zeelanda Berria, Norvegia, Islandia,
Australia eta Japonia.
AOSIS. Gas kutsatzaileen igorpena-
ren murrizketaren alde sutsuen jar-
dun den herrialde-multzoaren siglak.
Kiribati eta Maldivak, adibidez,
klima-aldaketaren ondorioz, itsas
maila altxatzeak herrialdea suntsitu
egingo lukeela baieztatzen dute.
G-77+Txina. Protokoloan xedaturi-
ko murrizketak burutzetik salbuetsita
dauden 132 herrialdeek osatutako
multzoa. Herrialde horietako batzuk
dira Afrikako gehienak, hau da, klima-
aldaketa bortizkien paira dezaketenak.
KAGP. Klima-Aldaketaren Gobernu-
arteko Panela, mundu zabaleko zien-
tzialari eta aditu askok (mila baino
gehiagok) eginiko txostena Bonneko
negoziazioen abiagune izan zen.
LULUCF. Karbono dioxidoaren xurga-
tze-gaitasuna areagotzen dutelarik,
basogintza ugaldu eta lurraren erabile-
rari dagozkion jarduera, Protokoloak
onartuak.
Hageneko Gailurra. Bonneko
Gailurraren aurrekoa. Bertan, blokeak
ez ziren gauza izan Protokoloaz akor-
dio batera iristeko.
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
INGURUMEN/ KIOTO PROTOKOLOA
41
W
WF/Adena elkarteak
ikerketa garrantzitsu bat
abiarazi du estatu maila-
ko basorik onenak eta babes gutxien
dutenak zeintzuk diren jakiteko.
Antzeko beste ekimen baten bidez,
Madrilgo Unibertsitate Autonomoko
Botanika Unitateak estatuko basoen
txosten kartografikoa egin du; bi urte
eman ditu lan horretan. Aipatu bi
ikerketek oso tresna baliagarria
eskaini dute gure basoen babesera-
ko plangintza egiteko, zainketarako
lehentasunak ezarriz.
WWF/Adenaren ikerketak,
Espainiako basoei buruzko egune-
ratuenak, babes aldetik dauden
hutsuneak eta baso mota ezberdi-
nen zainketa-egoera zehazten ditu.
Beste neurri batzuen artean, 205
baso berehala babestea proposa-
tzen du, Habitaten Arteztarauaren
Red Natura 2000 delakoan sartuta.
Mediterraneoko basoak
Mediterraneo aldeko basoak
mundu mailan garrantzitsu, balio-
tsu eta arrisku handiena bizi dute-
nen artean daude. Mediterraneoan dau-
den 25.000 landare espezieen artean,
erdiak endemikoak dira (leku jakin bate-
koak bakarrik). Portzentaje hori mundu-
ko endemikotasun mailarik handiena da,
Andeetako gune tropikalekoaren atzetik.
Espainia, %19ko flora endemikoarekin,
eko-eskualdeko espezie bakarretan
munduko bigarren herrialde aberatsena
da, Turkiaren atzetik.
Estatu espainiarrak balio ekologiko
paregabeko basoak ditu eta horietako
zenbaitentzat mehatxu larria da lurzo-
ruaren erabilpen berria, larregizko abe-
lazkuntza, urbanizazio eta turismo kon-
trolik gabea, kutsadura eta basoen zati-
katzea tarteko; eta horri, gainera, suteak
erantsi behar zaizkio: urtero basoen
azaleraren %1 galtzen da suteen eragi-
nez.
Gaizki zaindutako eta babesik gabe-
ko zuhaitzak
Estatuko basoetan artearen egoera kas-
karra aipatu behar da (dauden 5,5 milioi
hektareatatik, 260.000 bakarrik kontsi-
dera daitezke kalitate handiko). Baina
gainera, gure basoen kontserbazio ego-
era tamalgarria da: baso mota guztieta-
tik %8k bakarrik du nolabaiteko babesa.
Ongi kontserbaturiko azalera-proportzio
txikiena dutenak artadiak dira (%5 baino
ez daude ongi), eta baita sabinadiak
(%7 bakarrik), erretxinetarako pinudiak
(%7) eta gaztainadiak (%2) ere.
Andaluziako izei espainar eta ezkametz
basoak dira kontserbazio maila ona
(%90) duten bakarrak. Kanariar irletan,
ez da hutsune nabarmenik antzeman
basoen babesari dagokionez babestuta-
ko baso sailak %59ra iristen baitira ber-
tan, baina areagotu egin behar litzateke
zainketa sabinadietan eta horien kalita-
tea hobetzeko neurriak hartu. Penitsula
mailan babesari dagokionez hutsune
larrienak dituzten basoak ameztiak (%2
baino ez daude babestuta), sabinadiak
(%2), urkidiak (%2,7), ezkametz basoak
(%4), Aleppo pinudiak (%4), karballeirak
(%4,2) eta pinugorrizko pinudiak (%4,5)
dira.
WWF/Adenaren aburuz, "estatuko gune
babestuen sareak kontuan izan behar
luke basoen aniztasun handia eta ez
beren tipologia bakarrik; horietako
bakoitzaren barruan ere, estatuko leku
bakoitzeko aniztasun genetiko, faunako
eta paisajeari dagokiona ere jaso behar
litzateke ".
Habitataren Arteztaraua,
biziraupenerako aukera
Hegaztien Arteztarauak (1979) ekarri
zuen kontserbaziorako ekimenari jarrai-
tuz, Europako Batasunak Habitaten
Arteztaraua onartu zuen 1992an.
Derrigor bete beharreko arau hauen hel-
burua landare eta abere-espezie guz-
tien eta EBko habitat mota guztien bizi-
raupena bermatzea da. Horren ondorio
aipagarrienetako bat Red Natura 2000
da, EB guztia hartuz biziraupen hori ber-
matu behar duena. Gobernuak behartu-
ta daude Red Natura 2000n sartzeko
hautagai diren lekuen zerrendak aurkez-
tera eta une horretatik aurrera, babes
eta kudeaketa egokia izan behar dute.
Araudi hori abiaraztea oso atzeraturik
dago Europako Batasun guztian.
Espainia ere ez da salbuespena.
Arteztarau horrek proposatzen duen
babes eta kontserbazio kontzeptua
aldendu egiten da gune babestuei
buruzko orain arteko terminologiatik eta
kontserbazioko joera berrietan integra-
tzen da. Joera berri horiek zeregin estra-
tegikoa ematen diete bertako biztanleei
eginkizun horretan eta gune naturalaren
kontserbazioarekin bateragarri den era-
bilera kontrolatua egiteko baimena ema-
ten zaio. Gune babestuaren ideia berri
hori primeran egokitzen da mediterra-
neo ingurura, izan ere inguru horretan
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
INGURUMEN/ BASOAK, BABESIK GABE ETA ZAINKETA EGOERA TXARREAN
ZUHAITZAK, ZAINDU BEHARREKO ALTXORRA
42
berezkoa da giza-biztanleak ingurumen
naturalean milaka urtetan zehar txerta-
turik egotea, dehesetan besteak beste.
205 basok laguntza
behar dute berehala
WWF/Adena txostenak gure basoen
babeserako presazko neurriak azpima-
rratzen ditu. Baso motak beren kontser-
bazio egoeraren arabera sailkatu ahal
izan dira (baxua, ertaina eta handia).
Erakunde ekologista horrek babesik ez
duten 205 baso onenak hautatu ditu eta
baso horiek Red Natura 2000ra sartze-
ko deia egin die administrazioei.
Horien artean, Sierra de Gudar-eko
pinudiak (Teruel), Cabrejas-Calataazor
(Soria) inguruko sabinadiak, Pedro
Gmez mendilerroko (Cceres) artadiak
edo O Caureleko (Lugo) baso mistoa.
WWF/Adena beste txosten batean
(Europako Basoen Ebaluaketa izeneko-
an) Europako herrialdeetako basoen
gestioa hartzen da gaitzat eta txosten
horren emaitzak ere ez dira batere lasai-
garriak. Azterturiko 19 herrialdeetatik,
Suitzak eskuratu zuen puntuaziorik
onena eta Estoniak txarrena. Espainia
11. lekuan geratu zen. Batez besteko
puntuazioa 100etik 52koa izan zen eta,
horrenbestez, Europak bere basoak
hobeto zaindu behar dituela jasotzen
da, ondoen zaintzen duten herrialdeek
ere ez baitituzte oso ondo zaintzen: kali-
fikaziorik onena Suitzak erdietsi zuen,
62 punturekin eta atzetik
Finlandia (61) eta Suedia,
Austria eta Eslovakia
(hirurak ere 57 punturekin)
zeuden. Okerrenak,
Estoniak, 38 puntu baino
ez zituen eskuratu.
Basoen zainketa, beraz,
eginkizun da Europa
osoan eta herrialde guz-
tiek zeregin ugari dute
beren zuhaiztien kudeake-
ta eta zainketan.
Sakoneko tratamendua
eskatuko duten arazo uga-
rien artean, ondorengoak
azpimarratzen ditu txoste-
nak: kutsadura, ukitu
gabeko baso naturalik eza
edo horien urritasuna,
babestutako nahikoa baso
ez izatea, basoetan pesti-
zida eta herbizida larregi
erabiltzea eta egur hilik
eza, espezie askorentzat
funtsezko habitat dena.
Artea, historiako paisa-
jea
Antzinako garaietatik hasi
eta Garai
Modernoetara,
I b e r i a r
P e n i n t s u l a
baso trinkoz
jantzia zen,
artadiz batez
ere, baina
baita artelatz,
ezkametz eta
bestelako hari-
tzez. Zuhaitz
horien azpian
e s t r e p a k ,
l egel t xorrak,
isatsak, gurbi-
tzak, izpiliku
mina, etab hazten ziren, eta multzo guz-
tiari mediterraneoko baso izena ematen
zitzaion.
Artea, haritzarekin batera, zuhaitz
sakratua izan zen mediterraneoan.
Zeltek totem bihurtu zuten, Karquez
edo zuhaitz eder deitu zioten, eta gaur
egun ere latinezko Quercus izenez izen-
datzen da zuhaitz mitiko hori.
Kondairaren arabera, kultura zelten
druidek (zuhaitzetako apaiz eta jakin-
tsuek) arteen inguruan dantzan egiten
zuten beren erritualetan. Justizia eta
indarraren sinbolo zenez, zuhaitz hori
erabiltzen zen greziarren artean ere
Jainko eta Gizakien gauzei buruzko
ezagutza lortzeko egiten ziren errito eta
sineskerietan. Erromatarrek, berriz,
Jupiterrekin lotzen zuten artea, konstan-
tziaren eta leialtasunaren sinbolotzat
hartzen baitzuten. Eta musulmanen
garaiko Espainiako nekazaritza eta
basoei buruzko obrarik garrantzitsuene-
an, Abu-Zacara sevillarrarenean, hone-
la esaten da: "hainbat motatakoak
daude: ezkur luze eta laburrekoak, gozo
eta mikatzekoak. Harrizko mendietan,
lursail gogor eta bigunetan berez jaio-
tzen den basoko arbola da artea eta
sendoago egiten da ura dagoen lurre-
tan". Ezkur gozoko artea ere deskriba-
tzen du, ogia egiteko erabil daitekeena.
Mendeetan zehar, zuhaitz hori ereduga-
rri izan da naturaren eta gizakiaren
aprobetxamenduaren arteko orekari
dagokionez; gosete garaietan oinarrizko
jaki izan zen eta kasu askotan familia
askoren biziraupenerako bidea ekarri
zuen. Historian zehar izan
dituen esanahi sinboliko
eta kulturazkoak eta apro-
betxamendua albora laga-
ta, gure zuhaitzik urtetsu
eta ederrenetako bat izan
da artea. Tamaina eta adi-
nagatik aipagarri diren arte-
ak aurki daitezke Lecinan,
zuhaitzaren izena hartzen
duen herrian, edo
Rebollarren, biak ere
Huescan; "carrasca de
Miramn" Siges-en
(Zaragoza) eta "carrasca
de Casa Inserte" Mora de
Rubielos-en (Teruel).
Peracense-tik hurbil,
Teruelen, bada arte bat
bertakoen esanetan 1.300
urte dituena. Beste arte ika-
ragarri batzuk Culla
(Castell), Mendazako
(Nafarroa) hiru hankakoa,
LAleixar-eko Mas de
Borbkoa (Tarragona),
Bizkaiko Garaikoa eta
Alcoykoa (Alacant), hiriaren
kanpo aldeko masia batean
dagoen ehunka urteko
artea.
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
INGURUMEN/ BASOAK, BABESIK GABE ETA ZAINKETA EGOERA TXARREAN
43
FSC etiketak egurra gizabidez
eta ingurunea errespetatuz
ustiatu dela bermatzen du
G
ure planetako azal urgainera-
tuaren %28 inguru basoak bete-
tzen du. Baso azalera horren bi
herenetan merkatuan saltzeko egurra
ekoiztearen ondorioz, azalera berdeak
gizabidez beste aldera gestionatua edo,
areago, gehiegikeriaz nahiz legez kontra
ustiatua izateko mehatxua du gainean
(egur tropikalez ari garela, batik bat).
Basoak zaintzeko premia gorriaz jabetu-
rik, egurraren sektorearen garapen
iraunkorra bideratu eta babesteko oina-
rrizko baldintzak mundu zabaleko 25
estatuk aldarrikatu zituzten 1996 urtean.
Horrelaxe osatu zen egun Basoen
Babespenaren Egiaztagiriaren sortzai-
lea: Basoen Administraziorako
Kontseilua (nazioartean, FSC), alegia.
Egiaztagiri hori betetzea nahitaezkoa ez
den arren, merkatuan nagusitu egin da,
Munduko Bankak aginduz arestian egi-
niko azterketak egiaztatu duen bezala.
Azterlanak dioenez, "ekoizpen prozesu
arduratsuan jardun dutela froga dezake-
ten enpresek abantailak izaten dituzte
lehiakideen gainetik". Kontsumitzailea
gero eta argiago ikusten ari da arbola-
dun logotipoaz markaturik datozen pro-
duktuek nabarmenki garestiago izan
gabe ingurumena errespetatzen dute-
la eta egur horren jatorria zuzena dela.
Aldi berean, "ebakitako zuhaitz bakoitze-
ko beste bi landatzen ditugu" edo antze-
ko esakuneen bidez hainbat enpresak
nahasketarik sor ez dezaten ahalegine-
tan dihardu FSC erakundeak: jakina
denez, horrelako 80 esamoldetatik hiruk
baizik ez omen dute oinarririk.
FSC, marka erregistratua
FSC etiketa edo marka erregistratuari
esker produktu baten sorburua eta kali-
tatea inongo zalantzarik gabe ezagut
dezakegu, ustiapen prozesu osoa
gizabidez bete dela bermatzen baitigu.
Horrez gainera, natur baliabideen
kasu honetan, basoen iraupen eta
babespenaz kontzientzia sustatu egi-
ten du. Kontseiluak zaintza-prozesu
zorrotz-zorrotzak betearazi ez ezik,
mundu zabaleko agentzia egiaztatzai-
leen eginkizuna bermatzen du.
Agentzia horiek, bere aldetik, pertsonal
tekniko espezializatuaren bitartez, era
guztietako basoen eta arbola-sailen
egiaztagiriak egiten dituzte.
Egiaztagiria eskuratu nahi duten
enpresek oinarrizko hamar baldintza
bete behar izaten dituzte: "Dekalogo
Berde" ezagunean baso tropikalak,
epelak, borealak eta arbola-sailak sar-
tzen direlarik, herri indigenek beren
eskualde, lursail eta baliabideak eduki,
erabili eta antolatzeko eskubideen
lehentasuna aldarrikatzen da. Era
berean, basoko langileen eta tokian
tokiko komunitateen ongizate sozial
eta ekonomikoa hobetzeko obligazioa
ere lehenesten du Dekalogoak, basoak
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
INGURUMEN/ BASOEN BABESPENAREN EGIAZTAGIRIA
BASOAKERRESPETATU ETA
ZAINTZEKO NAZIOARTEKO BERMEA
44
eskaintzen dituen etekinak bideragarri-
tasun ekonomikoaren bermetzat hartu-
rik.
Laburbilduz, inguruneko eraginari
garrantzia kendu egiten dio, baso gara-
pen orok aniztasun biologikoa eta honi
dagozkion balioak, ur-baliabideak,
lurrak eta ekosistema hauskor eta
bakarrak, paisaiak, etab babestu behar
dituela aldarrikatzen duelarik.
Bukatzeko, baso naturalak mantentze-
ko konpromisoa bereganatua du, hau
da, ondo garatutako lehen zein biga-
rren mailako basoak eta ingurumen,
gizarte zein kultura alorretan garran-
tzizkoak diren tokiak mantentzeko
betebeharra onesten du. Arbola-sailek,
egur sortzaile legezko bakarrak diren
aldetik, etekin sozial eta ekonomikoak
eman behar dituzte eta, aldi berean,
baso naturalen gaineko presioa arindu
behar dute, hauen kontserbazioa eta
zaharberritzea sustatu bitartean.
Borondatezko egiaztagiria
FSC ezarpen ofizial edo arantzel-era-
gozpena ez den arren, bezero eta kon-
tsumitzaileek hala eskaturik (erosten
dituzten artikuluak behar bezala kude-
atutako basoetakoak izatea nahiago
baitute), geroz eta enpresa eta herrial-
de gehiagok horrela jokatzea onartu
beharra ikusten dute. Horrela bada,
merkaturaino iritsi aurretik, Kontseiluak
adierazitako bi bideak bete behar dira:
basoen egiaztapena (estatu zein
nazioarte mailan hitzarturiko estanda-
rren araberako maneiua eta beste
hainbat alderdi jasotzen dituena) eta
"Zaintza Katea" deritzon prozesua, hau
da, produktu baten iturria egiaztatzea:
basotik hasita, azken erabiltzailearen
eskuraino iritsi bitartean, egurrak ira-
gan dituen fase eta urrats guztiek osa-
turiko ibilbidea. Jarraipen hori beste
nornahiren independentziaz egiaztatu
denean bakar-bakarrik eraman dezake
produktuak FSC marka erregistratua.
Arbola, ekologi ikurra
Kontsumitzaileak erraz ezagut lezake
egiaztaturiko egur edo produktua: FSC
siglen gainetik agertzen den zuhaitz
edo arbolatxo baten ikurra izango du.
Zigilu hori produktuan bertan inprima-
turik, materialean markaturik edo pro-
duktuari erantsitako etiketan ager dai-
teke, produktuaren jatorria xedatzen
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
45
duen erregistro zenbakia daukala.
Baso ustiakuntzak eta transformazioak
egonkortasunezko irizpide argi eta
zuhurren arabera egin direla berma-
tzen du egun FSC markaren ikurrak
zintzoen.
Espainiaren baso azalera
Adena gobernuz kanpoko elkarte eko-
logistak emaniko datuen arabera,
Estatu espainiarrean geroz eta egur
gehiago dago, baina baso gutxiago,
egunik egun. Espainiako Basoen
Bigarren Inbentarioan (1986 eta 1996
urteen artean egina) kalkulatu zenez,
zuhaitzez beteriko azalera 10.625.698
hektareako hedadura zen arren, baso-
en erdiek baino gehiagok arbola-den-
tsitate urria dute. Azaleraren %10 eta
%15 bitartekoa soilik jo daiteke baso
trinkotzat, hau da, guztirako hedadura-
ren %3 baizik ez. Zuhaitz autoktonoak
105 badira ere, 80 espeziek baizik ez
dituzte egiazko basoak osatzen: izei-
diak, artadiak, era askotako pinudiak,
miteragak, zumardiak, sahastiak, etab.
Fauna- eta flora-molde asko baso-
mota horietako bakar bati loturik dau-
denez, bizirik iraungo dute baldin eta
baso horiek osasuntsu mantentzen
badira. Egurraren negozioak (altzari
sektorea barne) Estatu espainiarrean
urtean 1.500 milioi euro mugitzen du
eta berrehun bat mila lagunentzako
lana sortzen du.
Zigilua ezartzea eragiten duten
kontsumitzailearen jarrerak
Jarrera ekologista eta iraunkorrak sus-
tatzeko jarrera eragi-
leagorik gutxi-gutxi-
tan har dezake kon-
tsumitzaileak, are eta
gutxiago bere zaleta-
sunei merkatuak men
egingo diela jakinik.
Eskakizun soil
batzuei esker -
Munduko Bankak
berretsi duenez-,
behingoz bederen
errentagarri gerta-
tzen da ekologian
inbertitzea. Hona
eskakizun xume
horietako batzuk:
*Egurrezko eta deri-
batuzko produktue-
tan (altzariak, oholak,
parketa) bila ezazu
FSC zigilua.
*Hori aurkitu ezean, egin ezazu irado-
kizuna merkataritza-gune horretako
posta-ontzian.
*Egurrezko produktua erosi aurretik,
jaso ezazu informazioa jatorrizko
herrialdeaz eta bertan egiten den baso
ustiakuntzaz.
*Egurrezko produktuak eskuratzean
(egur tropikalezkoak batez ere, orain
moda-modan jarri baitira), eskatu den-
dariari erauzitako egurraren legezkota-
suna bermatzen duen agiria.
*FSC egurra eskatzeaz gainera, eska
itzazu basogintzaren ustiaketa zuzena
egiten duten espainiar basoetako egu-
rra daukaten altzariak eta deribatuak.
* Zabaldu zeure ingurukoen artean
informazioa basoen problematikaz eta
FSC produktuak kontsumitzeko
garrantziaz.
INGURUMEN/ BASOEN BABESPENAREN EGIAZTAGIRIA
46
B
esteak beste, hortxe dugu gai
biziaren guztirako masaren bio-
masa metaketa, basoaldeak
oker kudeatu izanaren ondorioz.
Landare-gaiaren suharkortasunak gora-
behera handiak agertzen ditu, hezetasu-
naren arabera: udan hezetasun horren
erdia, izan ere, galtzen du basoak.
Artzaintza bertan behera utzi izanak
eta gaurregun sutarako egurrik ez jaso-
tzeak ondorioztatzen dute lurrean hilda-
ko landare-gaia larregi biltzea: sutea
egokitzen denean hau da, jakina,
garrak lehen eta errazen irensten
duena. Suak aise irensten dituen koni-
fero ezagunekin basoa ugaltzeak ere
ez du gutxi laguntzen horretan.
Espekulazio urbanistikoa, zuraren mer-
katua eta asegurua kobratzea dira sute
probokatuen zergati nagusiak.
Azkenean, baso-suteen arrazoi behine-
netako bat ezin ahantzirik utz dezakegu
hemen: pertsona batzuen axolagabe-
keria (asteburu eta jaietan, batez ere,
mendira ateratzen direnean), bidezko
neurriak hartu gabe erretzen baitituzte
beren kostila edo txuletak. Dena den,
poxpolo eta zigarroak behar ez bezala
jaurtitzea eta suak oker erabiltzea da
suteen lehen arrazoia.
Kalkuluen arabera, Estatu espainolean
urtero horrelako suteek eragiten dituz-
ten galerak 310 milioi euroraino iristen
omen dira. Ondorenak, halaz ere, ezin
neur litezke suntsituriko egurraren ara-
bera soilik, ingurugiro-alorreko galerak
dezente garrantzitsuagoak direlako.
Oxigenoa produzitzen du basoak, ura
erakarri eta atxikitzen du, erosioari
aurre egiten dio eta aniztasun biologi-
koa magaldu ez ezik, mantendu ere
egiten du. Sutearen ondoren, baliteke
basoak ehun eta hogei bat urte behar
izatea bere burua sendatu eta susper-
tzeko: garrak itzali direnetik 10 edo 15
urtera basobera, txaraka sortzen da
baina beste hamabost-hogei bat urte
itxaron beharko da, erabateko zuhaitz-
estratoa osatzeko; handik 30 edo 40
urte inguru pasata, neurri ertaineko
sastraka zuhaiztuna haziko da eta
hurrengo 50 urteetan agertuko da
basoa ostera bere osotasunean.
Garrantzi nagusia, prebentzioa
Ekologistek ohartarazten dutenez, pre-
bentzio egokia baliatuz, horrelakorik ez
gertatzea da suteen egiazko konponbi-
dea. Greenpace-ko Espainiako lehen-
dakari Xavier Pastor-en iritziz, "oporral-
dietako informazio-hutsuneak betetzen
dituen udako gai topikoa dira baso-
suteak. Urtearen gainerakoan, profe-
sional, basozain, injineru eta ekologis-
tok gizarteak basoa begira dezan eske-
an aritzen garen arren, jendeak beste-
lako kezkak, larriagoak, ditu gainean.
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
BASO- SUTEAK
BASO- SUTEAK
Urtero-urtero gertatzen dira Estatu espainolean hamar mila eta hogei mila bitarte baso-sute,
horien erdiak ia, probokatuak. Eraginak ezagunak izateak ez du esan nahi ezbeharrak larriak
ez direnik: garrek urtearen buruan 1.000 milioi zuhaitz baino gehiago irensten dituztenez,
200.000 edo 400.000 hektarea kiskalirik, hauts bihurturik gertatzen dira, 1999 urteko datuen
arabera. Estatuak dituen 22 milioi hektarea basoetatik azken urteetan milioi bat inguru hekta-
rea galdu dira. Beste datu kezkagarri bat oraindik: lurralde horretako arboladun azaleraren %41
dago gaurregun suaren ondorioek eraginik. Baso-suteen zergatiak era askotakoak dira.
47
Sutea gertatu denean, profesionalen
koordinazio eta jardute aproposa mar-
txan jartzea baizik ezin espero dezake-
gu; hori eta norbaiti otoitz eginik, gora-
behera metereologikoak aldeko izan
ditzagun. Baina benetan zerbait egin
daitekeen garaian, urtearen gainerako
horretantxe hain zuzen, basoa ez da
albiste." Erakunde horren arabera,
azken urteotan ahaleginak suteak
itzaltzera ia-ia bakarrik bideratu dira:
sua hautemateko metodo lasterrak
martxan jartzea, aire bidezko bitarte-
koak eskuratzea, suteen kontrako per-
tsonala kontratatu eta prestatzea
edota administrazio publikoak elkarre-
kin koordinatzea. Baina sute-hasieren
kopurua etengabe doa gora urterik
urte.
Greenpeace-ren aburuz, basoari zor
zaion maila aitortzearen bidetik etorri-
ko da konponbidea: eskaini behar
zaizkion diru-kopuruak aurrekontuetan
izendatuz eta basoan lanean ari diren
sektoreei sostengua eskainiz, alegia.
Sutearekin loturiko interes ekonomiko-
ak hautematen direnean, berriz, gerta-
era judizialki ikertu eta erantzukizunak
garbi daitezen proposatzen du
Greenpace-k. Eta, amaiera emateko,
iraganaldiko aztura eta inertziak baz-
terturik, ingurune ekologikoa -ez nego-
zio hutsean soilik- oinarrituriko baso-
ugalketak egin daitezen iradokitzen
du.
Baso-suteak direla eta,
zer ote dio legeak?
Baso-suterik gertatzekotan nolako
zigorrak aplikatu beharko liratekeen
xedatua du Estatu espainoleko Kode
Zibil berriak. Honela dio bertako 352.
artikuluak argi eta garbi, adibidez:
"Mendi edo baso-masetan sutea pro-
bokatzen dutenek urtebete eta bost
urte bitarteko gartzelaldiko zigorra
nozituko dute eta, gainera, hamabitik
hamazortzi hilabetetako isuna ordain-
du beharko dute. Pertsonen bizia edo
osotasun fisikoa arriskutan gertatu
bada, 351. artikuluan aurreikusi bezala
zigortuko da delitua (5 10 urte)".
Baso-suteen ondoriozko espekulazio-
kontuei dagokiela, zorrozki dio Legeak
honela 355. artikuluan: "Epaile edo
Auzitegien eskumena da, baso-suteak
eraginiko eskualdeetan, lurzoruaren
kalifikazioa ezin aldatuzko bihurtzea
hogeita hamar urterainoko epean. Era
berean, suteak eragindako tokietan
gauzatzen ari ziren erabilerak mugatu
edo debekatu ere egin ditzakete, baita
sutetik datorren egurra administratibo-
ki desjabetzea ere."
INGURUMEN/ BASO SUTEAK
48
S
epik ibaiko arroan 1928an
lehenengoz desestalia, gaur
egun zoologoek egiaztatu
dute argi ezberdindu ahal direla
espezie honen bi populazio, izaera
eta ohitura ezberdinekin. azpiespe-
zie aintzat hartu litzaizkioke.
Ginea Berriako kokodriloa (Crocodylus
novaeguineae) lau metrotaraino heldu
ahal du, bere familia kideen artean erdi-
ko neurria dauka zeren eta taldekide
batzuk 5 metrotaraino heltzen dira,
Orinoco-ko kokodriloa, Kubakoa, sudur-
luze kokodriloa edo Nilokoa bezala.
Neurri hauek gainditzen duten kokodrilo-
ak ere badaude, adibidez itsasoko koko-
driloa 7 metrotaraino helduz.
Ginea Berriako kokodriloa mutur konikoa
dauka eta ez Johnston-koa bezain luze
eta estua. Gaztain kolorekoa da, beltz
edo marroi ilun zerroekin bustanan eta
zerrodun edo motedun gorputzenborre-
koak. Bere kolorazioa Mindoroko eta
Johnstonko kokodrilo bezalakoa da.
Ur gezako giroetan bizi egiten da, ibaie-
tan, lakuetan, zingiratsu zonaldeetan,
eta itsasoko kokodriloa ez sarritako mar-
jaleetan. Itsasoko kokodriloekin zatiba-
natzen du lurraldearen zabalkundea eta
bakarrik noiz behinka kide batzuk gesal
ureetan barneratzen dira.
Bere elikadura oportunista da. Bere
urdailean aurkitu dira, intsektuak, suge-
ak, anfibioak, arrainak eta hegaztiak,
Rascones eta Colimbos bezalakoak.
Hala ere, gazteak direnean intsektuak jaten
dute, baina adinekoak direnean bere elika-
dura nagusia uretako hegaztiak dira.
Johnston-ko kokodriloa Torres-ko itsasartez
aldendua, Australia eta Ginea Berria alden-
tzen duena, 1928an izan zen lehengoz
somatua, Sepik ibaiko arroan, Ginea
Berriako iparraldean.
Geroztik, zoologoek Ginea Berriako bi itsa-
saldeko ur gezako kokodrilo batzuei egin-
dako morfologiko analisia, hegoaldeko
populazioa (Papuakoa) ez dela iparraldeko
bezalakoa argiarazten du, horregatik argi
bereizten dira Ginea Berriako bi azpiespe-
zie edo kokodrilo mota desberdinak, nahiz
eta zientzilariek ez die oraindik izen berez-
korik eman.
Bi kokodrilo populazioak, Ginea berria irla
bereizten duen mendikateaz aldenduak
daude. Ginea Berriako ekialde urrunan ur
gezako kokodrilorik ez dira ezagutzen.
Mendebaldean, Papuako populazioak
Jazirah Doberai
penintsulan bizitzen
da eta ez dago bi tal-
deen artean genetiko
elkarrekintza proba-
bilitaterik.
Habialekuak
Ginea Berriako koko-
driloek 8 edo 10 urte-
ekin heldutasun
sexuala lortzen dute,
metro erdiko neurrira
heltzen direnean.
Kokodrilo ar batek,
eme batzuekin ernal-
tzen da. Ar handi eta
gogorrenak, ernalke-
ta lurralde marratze-
ko ohitura daukate
edo domeinu hierar-
kiak finkatzen dute.
Oso deigarri era
batean igeri egiten dute bere posizio domi-
natzaile adierazten, gorputzeko parte handi
batekin ur kanpo edukitzen. Periodikoki
domeinu baieztapen zabalketak egiten
dituzte, adibidez buruko kolpeak edo hor-
tzekin ur azalean klaskadak eginez, azpien-
tzungarri bribrazioekin lagunduz.
Papuako populazioak, euritsu urtaroan
habiak egiten ditu, iparraldekoak, Sepik
ibaien arroan bizi dena, lehor urtaroan egi-
ten ditu. Bi populazioek, landaretzako men-
dixka habiak hosto lehorrekin egiten dute
bai lurrean baita plataforma flotakorretan
ere.
Emeek 23-45 arraultze artean errun egiten
dituzte eta lurra eta hosto artean lurpera-
tzen dituzte. Inkubaketa epea 80-90 egune-
ko luzaro dauka eta denbora tarte honetan
emeak ez da habiatik urruntzen. Zoologoek
somatu dute, arraultzeak zabaltze puntuan
daudenean Papuako populazioko ar eta
emeek arraultzeak habiatik lurpetik atera-
tzen dituztela eta bere masailezuren artean
kumeak uretara kontu askoz eramaten
dituztela. Kumeak jaiotzen dira mintz viteli-
na batean estaliak, azal honek, bere bizi-
tzaren lehen egunetan janari moduan balio
egiten zaie.
Kumeak habiaren ingurunean egoten dira
sozial talde txikiak osatzen. Portaera hau
ama edo beste kide nagusien habien ingu-
runean presentziarekin lotuta egon arren,
kumeek taldeka egoten dira nahiz eta kide
nagusirik ez egon. Hau beharbada irentsiak
izateko arriskua gutxitzen delako izaten da.
MUNDUKO KOKODRILOKOAK
EUSKALHERRIKO
NATURA NATURA
GINEA BERRIAKO KOKODRILOA
GINEA BERRIAKO KOKODRILOA
HARPIDETU ZAITEZ!
I RAUNGI TZEKO ZORI AN DAUDEN ESPEZI EAK DEFENDATZEKO ELKARGOA

E Natura 002 Basco

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

E Natura 002 Basco

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

NATURA

Você também pode gostar