Você está na página 1de 43

TKORAS, MKTODOS, TKCNCAS K AVANOS

NA ARQKOLOGA BRASLKRA*
MRCIA ANCLINA ALVS
**
ABSTRACT
1his arficlo makos roforonco fo tbcorctica/ fronds, wifh fhoir mofhods
and fochniquos, which aro prosonf in Braei/ian Arcbaco/ogy.
If sfarfs wifh fho origins of Prohisforic Archaoology, focusing on
fho tbcorctica/-nctboJo/ogica/ basis providod by fho Frcncb
(Etbnograpbic/8tructura/ist Archaoology) and Nortb-Ancrican (Pro-
ccssua/ Archaoology or Nca Archaoology ) schools and on fhoir inj/ucncc
on fho sfrucfuring of rosoarch in Braei/`s Prcbistoric Arcbco/ogy.
inally prosonfs Postproccssua/ Archaoology from a fhoorofical-
mofhodological viowpoinf, wifh ifs main offshoofs: fho 8tructura/ist; fho
Marxist (roprosonfod by Latin Ancrican 8ocia/ Arcbaco/ogy) and fho
Marxist-8tructura/ist or Noo-Marxisf; and fho lntcrprctatioc Archaology
(or Hormonoufic) and ifs influonco on Brazilian prohisforic rosoarch
and fho Jcoc/opncnts and tbcorctica/ pcrspcctiocs in Prohisforic
Archaoology in Brazil.
Puluvrus-chuve: fhnographic/Sfrucfuralisf Archaoology. Social 1ofalify.
Monfal pafforns. Procossual Archaoology. Sysfoms 1hoory. uncfionalism.
Noo-ovolufionism. Culfural cology. !nilinoar iffusionism. Mulfilinoar
iffusionism. Lafin Amorican Social Archaoology. Marxisf-Sfrucfuralisf
Archaoology. Inforprofafivo Archaoology (or Hormonoufic).
* 1fulo original "1ooria, Mfodos o 1cnicas om Arquoologia (avanos na Arquoologia
Brasiloira) dosonvolvido om prooa cscrita no mbifo do um concurso do provas o
ffulos, ocorrido nos dias 10-11 o 12 do maio do 2000, ao cargo do Projcssor Doutor
Ejctioo, da ivisao Cionffica, roa do Arquoologia Brasiloira, do Musou do
Arquoologia o fnologia da !nivorsidado do Sao Paulo, aqui publicado com
ampliaoos o alforaoos.
** Musou do Arquoologia o fnologia da !nivorsidado do Sao Paulo.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
J0
. ORGKNS DA ARQKOLOGA PRK-HSTRCA:
A arquoologia pr-hisfrica surgiu no sculo XIX, como um campo
do conhocimonfo Jcscritioo o pontua/, ligado a fradiao natura/ista (CAS-
1RO ARIA, 1989).
Iniciou-so com Boucbcr Jc Pcrtbcs, doscrovondo vosfgios lficos
finamonfo lascados o rofocados (bifacos, ofc.) associados a fauna oxfin-
fa
1
om vrios frabalhos. O mais divulgado foi o "Do Homem
Antdluvuno e suus obrus" do 1860, ondo olo doscrovia o osfrafo
arquoolgico por olo onconfrado o analisado (POIRIR, 1981).
as origons da Arquoologia pr-hisfrica, no sculo XIX, af o por-
odo nfro-Cuorras (sculo XX), a arquoologia ficou no mbifo da doscri-
ao dos fosfomunhos
2
Xlocal(is) do(s) assonfamonfo(s)
3
.
A fcnica do posquisa do campo ora a do oxocuao do sonJagcns
poquonas, mdias o, ocasionalmonfo grandos, para so dofocfar a
osfrafigrafia o rocolhor os vosfgios do acordo com a sucossao das cama-
das arquoolgicas corrospondonfos as ocupaoos do populaoos pr-
hisfricas.
Aps osfo procodimonfo do tra6a/bo do campo os Jocuncntos
natcriais colofados oram analisados om laborafrio aos nvois do
fcnica(s) do lascamonfo(s), rofoquo(s), classificaao fipolgica o do idon-
fificaao do mafria(s)-prima(s), associados na maioria das vozos, ao ncio-
an6icntc (insorao do(s) sfio(s) nos osfrafo sodimonfolgico, nas forma-
oos goolgica o goomorfolgica, no palooclima, no paloobofnica, a
hidrografia, ofc.) o aos rosfos faunsficos quando do suas ocorrncias.
Os vosfgios arquoolgicos oram roprosonfados por /tico, ou soja,
indusfrias lficas divorsificadas o a rcstos Jc jauna cxtinta.
1. Confou com o apoio do Cbar/cs Lyc// (considorado o pai da Coologia), mombro da
Comissao Brifnica do porifos, a qual analisou as doscoborfas do Bouchor do
Porfhos, om 1859. Lyoll publicou "L'uncennet de l'homme prouve pur lu
gologe" (Paris, 1864) quo confirmou a aufonficidado da documonfaao
analisada por Bouchor do Porfhos.
2. Sinnimo do ocstgio o/ou Jocuncnto natcria/ arquoolgico (LROI-CO!RHAN,
19?2).
3. Sinnimo do sfio arquoolgico.
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA JJ
Os osfudiosos/procursoros da Arquoologia pr-hisfrica vinham, om
goral, do roas das cincias naturais: Biologia, Coologia, Zoologia, ofc., o
quo rosulfou na ampliaao do campos ospocficos do posquisa como a Paloo-
Bofnica, a Paloo-Zoologia, ofc.) (CAS1RO ARIA, op. cif.).
. KSCOLA FRANCKSA:
No porodo Entrc-Gucrras a posquisa do campo om pr-hisfria ga-
nhou uma nova dimonsao na Frana, com as inovaoos proposfas por um
jovom posquisador do Co//gc Jc Francc Lcroi-Gourban. lo adofou o
alforou a mofodologia do campo "The open Areu", do um arquologo
ingls Wbcc/cr (misfo do nobro o milifar) (WHLR, 1954).
Loroi-Courhan comoou a oscavar om roas somi-fochadas (gru-
fas) o aborfas (sfios a cu aborfo) o om amplas suporfcios
4
a parfir do
mfodo topogrjico (ao nvol fridimonsional) com o dosonvolvimonfo do
afaquos ocrticais na oxocuao do Pcrjis (para a dofocao da osfrafigrafia
do sfio), na oxocuao do Trincbciras (para dofocfar os mais divorsos
fipos do vosfgios como foguoiras, sopulfamonfos, ofc.) o do afaquos bo-
rieontais om roas frfois do ponfo do visfa do conconfraao do culfura
maforial docfadas vorficalmonfo, com a roalizaao do Jccapagcns por
nocis naturais (LROI-CO!RHAN, 1950).
!m dos principais objofivos do mfodo fopogrfico acima doscrifo
o do gorar informaoos pola ovidonciaao (o, posforior, inforprofaao)
dos so/os arquco/6gicos docapados para so obfor uma ctnograjia do soci-
odados oxfinfas, scn oscrifa, formadas por populaoos (nmados o so-
donfrias) quo ocuparam cspaos jsicos oscolhidos como ba6ita6cs fom-
porrias, somi-pormanonfos, pormanonfos, ofc. (LROI-CO!RHAN,
19?2; 1983; 1984).
O mfodo topogrjico/ctnogrjico do Loroi-Courhan fom como ful-
cro do posquisa do campo a ovidonciaao da cspacia/iJaJc dos docu-
monfos maforiais doixados in /oco polas docapagons om uma porspocfi-
va tcnpora/, rospoifando-so o osfrafo ondo so sifuam os vosfgios ovi-
4. scavou grufas paloolficas do Arcy-sur-Curc (Norfo da Borgonha) o no grando sfio
a cu aborfo Pinccocnt (Ilo-o-ranco), ainda um procosso do posquisa do campo.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
J2
donciados porquo contcxto arquoolgico cspao, tcnpo, cu/tura c soci-
cJaJc o as oscavaoos roprosonfam rcoc/a6cs (a sorom docodificadas)
sobro o passado do populaoos som foxfo (LROI-CO!RHAN, 1983),
ondo o cnprico doformina as quosfoos, lovanfa as hipfosos o formula
as rosposfas possvois! (LROI-CO!RHAN o BRZILLON, 19?2;
A!O!Z o LROI-CO!RHAN, 1981).
Assim, o mfodo topogrjico/Etnogrjico do Loroi-Courhan, do
8upcrjcics Anp/as om Dccapagcns por Nocis Naturais objofiva os-
fabolocor a divorsidado (ou nao) do cstruturas
5
arquoolgicas na di-
monsao do fompo, ospao, culfura, sociodado.
sfo procodimonfo mofodolgico possibilifou as ovidonciaoos do
contcxtos do afividados sociais divorsas no(s) asscntancnto(s) dos poro-
dos Pa/co/tico, Mcso/tico c Nco/tico os quais roprosonfaram um nooo
olhar dirocionado a pr-hisfria, fondo como fulcro do posquisa do cam-
po o asscntancnto, o cspao (do assonfamonfo o do sou onforno) a cu/tu-
ra natcria/ confoxfualizada (na ovidonciaao o anliso do fodos os vos-
fgios, insoridos no tcnpo o nao o dosfaquo do "poas bonifas) o a tcn-
pora/iJaJc om formos absolufos, ofofuada por dafaoos do Carbono 14 o
por 1ormoluminoscncia.
ofocfar "todo" (ou quaso fodo) o ospao do sfio arquoolgico ora
o junJancnta/ para so conhocor o cotiJiano das populaoos pr-
hisfricas, afravs do provas maforiais confoxfualizadas polas posqui-
sas do campo o por inforncias com grupos do populaoos primifivas, do
Prosonfo, afravs do mfodo indufivo.
sfo fipo do arquoologia pr-hisfrica foi classificada do arquco/o-
gia Etnogrjica. m formos do posquisa do campo aliada a fnologia,
a Arquco/ogia Etnogrjica inspirou-so no concoifo do jato socia/ tota/
do Mauss
6
- Loroi-Courhan foi discpulo do Mauss (CAROSO OLI-
VIRA, 19?9).
5. Sinnimo do confoxfo arquoolgico om quo a disposiao cspacia/ do documonfos
maforiais divorsificados quo, associados, formam confoxfos procisos (com confrolo
cronolgico doforminado polo osfrafo ondo olos osfao insoridos) sobro o cofidiano
do populaoos pr-hisfricas (LROI-CO!RHAN, 19?2).
6. Marcol Mauss socilogo/anfroplogo francs, discpulo o sobrinho do urkhoim, om
"Kssu sur le don, Iorme urchque de l'chunge" formas do froca o a obrigaao
do rofribu-las [Polinsia| analisou o fafo oconmico, aliado a diva, como olomonfo
do froca / monsagom socia/, advindo dosfo osfudo o concoifo do "Iuto socul totul"
(POIRIR, 1981; CAROSO OLIVIRA, 19?9; MA!SS, 1950).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA J3
A arquoologia ofnogrfica para inforprofar os vosfgios
confoxfualizados (pola ovidonciaao dos solos arquoolgicos) o os docu-
monfos visuais (rogisfros ruposfros) inspirou-so no Estrutura/isno
7
(LROI-CO!RHAN, 1965; 19?6).
. KSCOLA NORTK-AMKRCANA:
m moados do sculo XX alguns jovons arquoolgicos norfo-amori-
canos fondo a fronfo BinjorJ, lanaram os posfulados da Arquoologia
Proccssua/ista (ou Processuul-Funconulstu (RNRW o BAHN,
1993) mais conhocida como NOVA Arquoologia), confrada no Nco-
Eoo/uciona/isno, na Eco/ogia Cu/tura/ o no Funciona/isno (KAPHAN
o MANNRS, 19?5).
A arquoologia foi concobida cono anfropologia
8
no olhar do Binford
o do sous soguidoros (BINOR, 1962; 1965).
sfa vorfonfo da Anfropologia osfadunidonso cobrava a nao oxis-
fncia do /cis gorais do anliso do culfuras
9
oxfinfas (som oscrifa), na
Arquoologia vigonfo. A nova arquoologia props uma nova visao da
Arquoologia como Proccsso culfural om quo as mudanas ocorrom om
docorrncia do alforaoos focnolgicas, ambionfais, ofc. o quo ora fun-
?. 1riggor (1992) classifica a arquoologia dosonvolvida por Loroi-Courhan do P6s-
Proccssua/ista.
8. A arquoologia foi concobida cono sistcna, nctoJo/6gico da Anfropologia ufilizado
para abordar hipfosos o/ou rosolvor problomas do univorso anfropolgico
(SANRS o MARINO, 19?1). A posquisa arquoolgica foi dosonvolvida do
manoira cxtcnsioa om grandos "rcas gcogrjicas para rosolvor quosfoos/abordar
hipfosos do mudana culfural (op. cif.).
Nosfa porspocfiva as oscavaoos intcnsioas om sfios foram abandonadas (o
dosprozadas) privilogiando-so as "co/ctas Jc 8upcrjcics ("Survoys), associadas a
anlisos laboraforiais ao nvol do 8criaao fordiana (OR, 1962), cujas
amosfragons aliadas a mfodos osfafsficos, comploxos o sofisficados rosolviam
as quosfoos o hipfosos lovanfadas.
o quando om voz algumas sonJagcns oram oxocufadas mas o oixo das posquisas
do campo, foram o sorao os "surveys". 1ambm nao oxisfo a proocupaao com o
procossamonfo do dafaoos absolufas, por Carbono 14 o 1ormoluminoscncia
(Rolafrios do PRONAPA, n
s
01-02-03-04 o 05).
9. A concopao do "sociodado osf subjugada a concopao do culfura.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
J4
damonfal dimonsionar a ContinuiJaJc o a MuJana Cu/tura/ vori-
ficando as Inforrupoos, as Rupfuras, as Confinuidados, ofc.; porquo as
culfuras nao sao osfficas.
Aliado ao concoifo do arquoologia como procosso culfural foi pro-
posfa a tcoria Jc sistcnas (ou visao sistnica) do juncionancnto dos
sisfomas culfurais do sociodados primifivas oxfinfas o afuais (sondo
osfas donominadas polos procossualisfas do popu/a6cs ctnogrjicas).
Os sisfomas culfurais sao formados por "parfos inforafivas quo po-
dom formular rogras quo doscrovom cono
10
, funcionam os aspocfos sig-
nificafivos do caJa sisfoma no osfudo dos procossos do manufonao o
olaboraao das osfrufuras (1RICCR, 1992, p.284).
Os sisfomas culfurais sao formados por frs subsisfomas: Tccno/6-
gico, 8ocio/6gico o lJco/6gico (para Loslio Whifo, com o prodomnio
do primoiro, o quo gorou anliso do ovoluao culfural doforminisfa) o
tccnocconnico, iJco/6gico o o s6cio-po/tico (para Julian Sfoward
o qual considora o "focnooconmico como o do maior dosfaquo) (KAPLAN
o MANNRS, 19?5).
sfa abordagom ufilizou o concoifo do cncrgia olaborado por Loslio
Whifo. Props a posquisa do campo cxtcnsioa, om roas googrficas dis-
fanfos umas das oufras, diforonciadas, confradas om "Surveys", com a
oa/orieaao do amosfragons do culfura maforial Jcscontcxtua/ieaJa.
10. ormulaao inspirada, originalmonfo, na Biologia (BR1ALANY, 1969),
(1RICCR, 1992) o osfrufurada no Funciona/isno pois, osfo "om Anfropologia lova
a analogia orgnica isfo , lova a ponsar nos sisfomas scio-culfurais como so olos
fossom um fipo do "organismo cujas parfos nao sao s rolacionadas umas as oufras,
mas, ao mosmo fompo, confribuom para a manufonao, osfabilidado o para a prpria
sobrovivncia do "organismo, " bsica para fodas as oxplicaoos funcionais a
prossuposiao, aborfa ou implcifa, do quo fodos os sisfomas culfurais fm corfos
roquisifos funcionais, condioos nocossrias do oxisfncia, ou nocossidados
(formuladas como nocossidados sociais a Radcliffo-Brown ou, om ulfima insfncia,
om formos biolgicos, individuais, a Malinowski) fodos os quais dovom sor
onconfrados do algum modo para quo o sisfoma fonha confinuidado. So ossas
nocossidados funcionais sisfmicas nao sao onconfradas, o sisfoma ir dosinfograr-
so o "morror; ou ir mudar para algum oufro fipo do sisfoma. Nosso sonfido as
insfifuioos, as afividados culfurais o os oufros comploxos culfurais nao sao
onfondidos ou oxplicados moramonfo pola ospocificaao das suas rolaoos com algum
sisfoma mais amplo no qual osfao onvolvidos, nas fambm pola domonsfraao do
quo ossas rolaoos confribuom para a manufonao do sisfoma maior ou do alguma
parfo dosfo (KAPLAN o MANNRS, 19?5, p.91-92).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA J5
!filizou, amplamonfo, do noJc/os cstatsticos como oxprossao do
rigor cionffico no osfudo do mudana culfural via amosfragons do cul-
fura maforial dosconofxfualizada o, na maioria das vozos, som o procos-
samonfo do dafaoos por C14 o 1L. Roprosonfa uma abordagom
culfuralisfa o ahisfrica.
uas sao as quosfoos lovanfadas pola Nooa arquoologia:
- "como funcionam os sisfomas culfurais
- "como olos vioram a sor o quo sao
(KAPLAN o MANNRS, 19?5, p.60).
sfas quosfoos aliadas a fooria do sisfomas, ou soja, a abordagom
sisfmica das culfuras, associadas ao noo-ovolucionismo o a ocologia
culfural goraram a Arquoologia Proccssua/ista (ou NOVA Arquoolo-
gia), a qual fovo grando roporcussao no confinonfo amoricano o na
Inglaforra.
BinjorJ fornou-so um nito o os sous posfulados tc6rico-
nctoJo/6gicos uma ortoJoxia!.
O Smifhsonian Insfifufion foi a insfifuiao rosponsvol pola divul-
gaao das cafogorias forico-mofodolgicas da Nova Arquoologia na
Amrica Lafina, no Ps-Cuorra.
Para a ofofivaao dosfo omproondimonfo olaborou progranas
11
do
"cooporaao cionffica com vrios pasos da Amrica Lafina (Mxico,
Vonozuola, Colmbia, Brasil, ofc) para osfudar as mudanas culfurais
ocorridas na Amrica antcs da Conquisfa spanhola o Colonizaoos
spanhola o Porfuguosa confrados na classificaao do rcas arquco/6-
gicas (do Sfoward o grando forico da cologia Culfural) "NCLK-
ARKS", "NTKRMKDRA" o "MARGNAS" ondo as sociodados
indgonas dividiam-so om quatro fipos do organieaao socia/. "BAN-
DOS", "TRBOS", "CACCADOS" o "KSTADOS TKOCRTCOS"
(S1WAR, 1948), (SANRS o MARINO, 19?1).
A arquoologia Proccssua/ista roprosonfou uma ruptura com o
Paradigma Hist6rico-Cu/tura/ista do BOAS, no qual olo afirmava, afra-
11. A maioria dosfos programas foi coordonada polo casal Clifford vans o Boffy
Moggors (anos sossonfa do sculo XX).
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
J6
vs do suas posquisas do campo (ofofuadas na Amrica nos sfados
!nidos o na Croonlndia) a "particu/ariJaJc do cada culfura, ou soja,
"as culfuras sao consfifudas do fraos o comploxos do fraos quo sao o
produfo do "condes umbentus, Iutores pscolgcos e cone-
xes hstrcus" (KAPLAN o MANNRS, 19?5, p.112).
rans Boas "porcobou quo os olomonfos do qualquor culfura oram
produfos do procossos hisfricos comploxos, onvolvondo, om larga modi-
da, a difusao o o omprsfimo do fraos o comploxos do fraos do culfuras
vizinhas
12
(op. cif., p.112).
!m dos principais objofivos da Arquoologia Procossualisfa o osfa-
bolocimonfo do rcgu/ariJaJcs, associado ao lovanfamonfo do sini/a-
riJaJcs, onfro as culfuras, om grandos (o diforonfos) rcas gcogrjicas,
afravs da roalizaao dos roforidos surocys o da ana/ogia ctnogrjica
- osfa quando so frafa do osfabolocor a inforprofaao arquoolgica om
populaoos primifivas afuais o/ou "ofnogrficas afravs da
ETNOARQUEOLOGlA
18
.
O Noo-volucionismo o a cologia Culfural fm vrios foricos nas
donfro olos, dosfacam-so dois: Lcs/ic Wbitc c Ju/ian 8tcaarJ.
Loslio Whifo
14
concobo a ovoluao culfural na porspocfiva do
Dijusionisno UNlLlNEAR o do doforminismo focnolgico.
Analisa a culfura como originria dos "procossos do ovoluao biolgi-
ca o quo, dosdo o sou aparocimonfo ola fom oiJa o noncntun prpri-
os o s oxplicvol por si mosma (KAPLAN o MANNRS, 19?5, p.?5).
A concopao do culfura do Loslio Whifo osf ligada a disfinao on-
fro "comporfamonfo do 8ignos
15
(oxorcido polos animais o polo homom) o
comporfamonfo do 8n6o/os
16
(oxorcido somonfo polo homom).
12. O mfodo hisforiasfa do Boas basoia-so no cstuJo cuiJaJoso c nuito Jcta/baJo
Jc jcnncnos /ocais om una rca 6cn JcjiniJa c gcograjicancntc pcqucna, com
as conpara6cs limifadas a rca cu/tura/ quc jorna a 6asc Jo cstuJo (KAPLAN
o MANNRS, 19?5, p.113).
13. A Etnoarquco/ogia o a formaao do rcgistro arquco/6gico sao considoradas as
duas proposfas do vanguarda da Arquoologia Procossualisfa.
14. Considora-so "um infolocfual hordoiro do Morgan (1RICCR, 1992).
15. Corrospondo a ovonfos o/ou coisas ligadas a sua forma fsica, ou soja, chuva como
indicador do frovoada.
16. A linguagom humana o oxomplo mais univorsal do smbolo (para Loslio Whifo).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA J7
Sua concopao do culfura fambm osf vinculada a rolaao da cul-
fura com o moio-ambionfo, ou soja, a culfura concobida como um "ar-
fifcio adapfafivo polo qual o homom acomoda-so a nafuroza o a nafuro-
za ao homom sondo quo osfo, "na culfura aprovoifa a onorgia livro o a
coloca a frabalhar para a humanidado (op. cif., p.?5).
Nosfo sonfido Loslio Whifo criou o concoifo do Encrgia humana
como mocanismo do mudana ovolucionisfa afravs do dosonvolvimon-
fo focnolgico, ou soja: "a culfura avana a modida quo aumonfa o mon-
fanfo do onorgia pcr capita aprovoifada anualmonfo ou quo, aumonfa a
oficincia com quo a onorgia ufilizada (op. cif., p.?5) pola soguinfo
frmula: KXT C
1?
.
inalmonfo, concobo a culfura como um sisfoma formado por frs
subsisfomas: tccno/6gico (o mais imporfanfo o doforminanfo), socio/6gi-
co (organizaao social o polfica) o o iJco/6gico.
Julion Sfoward
18
concobo a ovoluao culfural na dimonsao do
Dijusionisno MULTlLlNEAR, ocolgico o mais ompirisfa quo Loslio
Whifo (1RICCR, 1992).
Coloca quo os sistcnas cu/turais possuom institui6cs cruciais,
por olo donominadas do "institui6cs ccntrais, corrospondonfos as quo
osfao prximas "a forma pola qual a culfura adpfa-so o oxplora o sou
moio ambionfo o institui6cs pcrijricas as quo margoiam as con-
frais (KAPLAN o MANNRS, 19?5, p.?8).
Sfoward coloca, fambm, quo as insfifuioos confrais dos sisfomas
culfurais sao formadas por frs subsisfomas: os iJco/6gicos, os s6cio-
po/ticos o os tccnocconnicos, considorando osfo ulfimo o do "maior
dosfaquo na formaao dos fraos osfrafgicos do qualquor sociodado,
proocupando-so com as rcgu/ariJaJcs significafivas o as sini/ariJaJcs
onfro as culfuras (op. cif., p.?8); omorgindo das similaridados o concoifo
do nc/co cu/tura/
19
(1RICCR, 1992).
1?. = norgia; 1 = 1ocnologia, C = Culfura.
18. Vinculado ao Smifhsonian Insfifufion, Washingfon, .C., sfados !nidos.
19. Sogundo 1riggor (1992) corrospondonfos as "similaridados onfro as culfuras
quo osfavam rolacionadas com afividados do subsisfncias. O "nucloo culfural
abrango modolos oconmicos, polficos o roligiosos quo podom osfar ompiricamonfo
doforminados para for um significado adapfafivo primordial (op. cif., p.2?3).
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
J8
Concobo a "abordagom nu/ti/incar
20
como uma mofodologia para
lidar com as Jijcrcnas o as sini/ariJaJcs culfurais afravs da compa-
raao do scqncias para/c/as Jc Jcscnoo/oincnto, cn rcas gcogrjicas
nuito scparaJas, (KAPLAN o MANNRS, 19?5, p.??).
Susfonfa quo a mudana podo ocorror om qualquor parfo dos
subsisfomas (fanfo confral quanfo porifrico) o quo gora uma "alforaao do
fipo culfural o quo "as culfuras fm fraos confrais similaros corrospondon-
fos a um fipo goral as quais goram "tipo/ogias cu/turais (op. cif., p.?9).
V. ARQKOLOGA PRK-HSTRCA NO BRASL:
KSTRTRAO TKRCO-MKTODOLGCA:
As duas vorfonfos forico-mofodolgicas a ctnogrjica/cstrutu
ra/ista francosa o a proccssua/ista norfo-amoricana, cstruturaran a
pcsquisa arquco/6gica pr-bist6rica no Brasi/, om fins dos anos 50 o na
dcada do 60 (sculo XX), pois, os sous paraJignas, conccitos c ntoJos
(do campo o laborafrio) foram adofados como noJc/os quo doformina-
ram os objofos, objofivos o ntoJos para a posquisa omprica do campo o
para a inforprofaao da culfura maforial.
Assim, a posquisa om Arquoologia Pr-Hisfrica no Brasil iniciou a
sua prfica omprica o produao do conhocimonfo cionffico com sat/itc
do pasos do Primoiro Mundo, com fradiao do posquisa, da rana, om um
primoiro momonfo o, om soguida, dos sfados !nidos da Amrica.
nIluncu du escolu Iruncesu:
A influncia da arquoologia ofnogrfica/osfrufuralisfa do Loroi-
Courhan basoada no mfodo Etnogrjico do 8upcrjcic Anp/as o na
tcnica Jc Jccapagcns por nocis naturais o no rcgistro topogrjico
via fridimonsionalidado, iniciou-so om moados dos anos 50 com a vinda
20. A arquoologia Procossualisfa fom como objofo do posquisa os osfudos
comparafivos, aos nvois do rogularidados o similaridados, analisados polo mfodo
ord (1962) do 8criaao, ufilizando as cafogorias classificafrias do TraJiao,
8u6straJiao o Fasc. Nao so proocupa om osfudar o quo nao rocorronfo osfo
aponas moncionado (jamais objofo do osfudo).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA J9
do Josoph mporairo (gografo/arquologo francs)
21
para oscavar o
sambaqui do Marafu (liforal do Sao Paulo, a convifo do Paulo uarfo)
22
.
m soguida Josoph mporairo o sua osposa Annoffo Laming-
mporairo
23
fambm arquologa, foram convidados para oscavar um
sfio no Paran: "Jos Viora (MPRAIR o LAMINC, 1959).
No incio dos anos 60 Luciana Pallosfrini o Nido Cuidon foram
para a rana para so douforarom om Pr-Hisfria Brasiloira, como dis-
cpulas do Annoffo Laming-mporairo o do Andr Loroi-Courhan. As
fosos do ouforado do ambas sobro a Pr-Hisfria brasiloira foram ola-
boradas o dofondidas nos anos sofonfa, na rana. (PALLS1RINI, 19?0;
C!ION, 19?5).
No Brasil, Pallosfrini o Cuidon fizoram (o fazom oscola). A primoira
foz a sua Livro ocncia om 19?4 (PALLS1RINI, 19?5) o, a sogunda,
o sou ouforado do sfado na rana om 1984 (C!ION, 1984).
Pallosfrini, na !nivorsidado do Sao Paulo, a fronfo do Musou Paulisfa
(Sofor do Arquoologia), formou vrias goraoos do arquologos com orion-
faao do inumoras issorfaoos do Mosfrado o 1osos do ouforado junfo a
LCH/!SP (no ox-oparfamonfo do Cincias Sociais h mais do doz anos
(1988) dividido om frs doparfamonfos: Anfropologia/Cincia Polfica o
Sociologia) o, a parfir do 1989, na roa infordoparfamonfal do Arquoolo-
gia, no Programa do Ps-Craduaao do Musou do Arquoologia o fnologia
x aculdado do ilosofia, Lofras o Cincias Humanas.
Pallosfrini criou, om 1968, um amplo o slido projofo do posquisa do
campo no valo do rio Paranapanoma, na margom paulisfa donominado
Projcto Paranapancna com oscavaoos om sfios conconfrados no Mu-
nicpio do Piraju.
No Paranapanoma Pallosfrini oscavou sfios a6crtos /ito-ccrnicos
(PALLS1RINI, 19?0; 19?5) corrospondonfos a ocupaoos do popula-
oos agriculforas pr-coloniais) o conp/cxas, ou soja sfios /ticos, com
ocupaoos dosconfnuas o suporposfas do populaoos caadoras-colofo-
ras, com um osfrafo suporior lifo-cormico; cujos osfudos propiciaram os
21. colo dos Haufos fudos on Scioncos Socialos, Paris, rana.
22. Jornalisfa o infolocfual brasiloiro rosponsvol pola fundaao do Insfifufo do
Pr-Hisfria junfo a !SP.
23. Vinculada a colo dos Haufos fudos on Scioncos Socialos, Paris, rana.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
20
ouforados o as Livro-ocncias do Pallosfrini (19?0; 19?5) o Morais
(1983 o 1999), alm do vrios ouforados (VILHNA-VIALO!, 1980 o
CO!LAR, 1982) o Mosfrados.
Pallosfrini formou inumoros quadros do Posquisadoros/oconfos aos
nvois do Mosfrado o ouforado; cujos discpulos o colaboradoros osfondo-
ram o MtoJo Etnogrjico Jc 8upcrjcics Anp/as a vrios sfados do Bra-
sil, como o Rio do Janoiro (KNIP, 19??; 198?; 1994; 199?; 2001), (KNIP,
PALLS1RINI o SO!ZA C!NHA, 1981), Cois (ANRA11A, 1982),
Mafo Crosso (VIALO!, 1983/84) o Minas Corais (ALVS, 1988), alm da
consolidaao das posquisas no Paranapanoma Paulisfa.
A produao cionffica do Pallosfrini no mbifo do Projofo
Paranapanoma rosulfou nos soguinfos dados:
osfabolocimonfo, via oscavaoos sisfomficas, do padroos do as-
sonfamonfos om sfios doposifados om rolovos do vorfonfos o om
forraos fluviais;
oscavaoos do sfios (aborfos) com um unico osfrafo por ola confi-
gurados do /ito-ccrnicos co/inarcs (PALLS1RINI, 19?5);
oscavaoos do sfios (aborfos) com osfrafigrafia comploxa: forma-
dos por osfrafos /ticos injcriorcs, dosconfnuos o suporposfos com
cstrato supcrior /ito-ccrnico; fondo como oixo a ospacialidado o
a fomporalidado;
osfudo da divorsidado culfural (o fomporal) dos sfios comploxos;
ovidonciaao, via oscavaoos o osfudos do cofidiano, do popula-
oos pr-hisfricas, do grupos do caadoros-coloforos pr-hisfri-
cos aos agriculforos pr-coloniais com dosfaquo do sous noJos Jc
oiJa;
procossamonfo do dafaoos absolufas por Car6ono 14, na rana
(Cif-Sur-Yvoffo) o por Tcrno/unincscncia no Brasil, no Insfi-
fufo do sica da !nivorsidado do Sao Paulo;
rolaoos dos assonfamonfos com os ccossistcnas circundanfos o
capfaao do rocursos nafurais;
osfabolocimonfo do um quadro crono-cu/tura/ do populaoos pr-
hisfricas (do caadoros-coloforos aos agriculforos-coramisfas) na
margom paulisfa do valo do Paranapanoma;
Avano do posquisa arquoolgica no inforior do Brasil (no sfado
do Sao Paulo), af onfao rosfrifa as posquisas arquoolgicas, co-
ordonadas por Laming-mporairo na rogiao arquoolgica do
Lagoa Sanfa (LAMINC-MPRAIR, 19?5).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 2J
O mfodo ctnogrjico Jc 8upcrjcics Anp/as foi o dosonvolvido
om Minas Corais, inicialmonfo na rcgiao arquco/6gica Jc Lagoa 8anta
por Annoffo Laming-mporairo o oquipo (19?5) o prossoguido na ro-
giao norfo do sfado, por AnJr Prous (discpulo/colaborador do Laming-
mporairo), vinculado a !nivorsidado odoral do Minas Corais.
Alm do Pallosfrini, Caio Dc/ Rio Garcia (do Saudosa momria) o
Doratb Pinto Ucba, posquisadoros/oconfos do Insfifufo do Pr-Hisf-
ria (oxfinfo om 1989) da !nivorsidado do Sao Paulo, dosonvolvoram o
mfodo Etnogrjico Jc 8upcrjcics Anp/as om sambaquis do liforal do
sfado do Sao Paulo, om fins dos anos sossonfa, cujas posquisas rosul-
faram om uma ampla produao do conhocimonfos rolacionados princi-
palmonfo aos padroos do assonfamonfos, padroos do subsisfncia o pa-
droos funorrios, - insorao dos sfios aos ocossisfomas circundanfos ao
nvol do populaoos pr-hisfricas do poscadoros-coloforos o om fosos do
ouforado (CARCIA, 19?2 o !CHOA, 19?3).
O mfodo ctnogrjico Jc 8upcrjcics Anp/as dosonvolvido por Ma-
ria da Concoiao do Moraos Coufinho Bolfrao, do Musou Nacional, da !ni-
vorsidado odoral do Rio do Janoiro, dosdo os anos sossonfa no sfado do
Rio do Janoiro, om aldoamonfos o acampamonfos 1upi-Cuarani o om
Sambaquis (BL1RO, 19?2; 19?8; 1995; 2000), (BL1RO o KNIP,
1968). Posquisou no sfado do Sao Paulo (nos anos sossonfa o oifonfa), o
sfio Alico Bor (BL1RO, 19?4) o, dosdo a dcada do oifonfa, omproga
osfo mfodo no sfado da Bahia, na rcgiao arquco/6gica Jc ccntra/, no
mbifo do Projcto Ccntra/ (BL1RO, 2000), (BL1RO o LOCKS, 1993).
Nido Cuidon faz oscola no Nordosfo, na rogiao arquoolgica do Sao
Raimundo Nonafo, Parquc Naciona/ Ja 8crra Ja Capioara, om um projofo
jranco-it/o-6rasi/ciro
24
cujas oscavaoos/inforprofaoos om abrigos com ro-
gisfros ruposfros, o om sfios lifo-cormicos o grufas calcrias som pinfuras
mas com ovidncias pr-hisfricas (culfura maforial o rosfos do fauna ox-
finfa), possibilifaram a olaboraao do fosos do ouforado do sfado na
rana (C!ION, 1984; PSSIS, 198?; PARN1I, 1992), alm do ou-
forados no Brasil (MARANCA, 19?9; ALVS OLIVIRA, 2000).
24. As vorbas para as oscavaoos, anlisos laboraforiais o oxposioos musoolgicas
vm da Frana (om maior oscala) o do Brasi/ (om monor oscala), a lt/ia onvia vorbas
para os programas sociais dirocionados as populaoos sorfanojas da Sorra da Capivara
ondo olas fm oscolas rurais, oficinas quo produzom cormica o focolagom o apirios
para a produao do mol produfos quo sao vondidos aos furisfas.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
22
Suas posquisas do campo osfao conconfradas no Sudosfo do Piau
(Parquo Nacional da Sorra da Capivara, dosdo 19?0) cujos rosulfados
osfao rovolucionando a fooria clssica do Povoamonfo da Amrica
(!MHAMN1OS, 1996).
Ao nvol do acadomia brasiloira Nido Cuidon profossora oisitan-
tc da !nivorsidado odoral do Pornambuco (!P).
m Pornambuco confa com a colaboraao o com a oquipo do Cabriola
Marfin
25
.
Cabriola Marfin

rosponsvol pola formaao do inumoros quadros
do Posquisadoros-oconfos, aos nvois do Mosfrado o ouforado o por
projofos do vanguarda om Arquoologia Pr-Hisfria do Nordosfo, om
ospocial om Pornambuco o na rcgiao arquco/6gica Ja 8crra Jo 8criJ6
(Rio Crando do Norfo o Paraba) (MAR1IN, 1996a; 1996b).
Cuidon orionfa fosos na rana (o no Brasil como profossora visi-
fanfo da !P) o foi doconfo da Eco/c Jcs Hautcs EtuJcs cn 8cicnccs
8ocia/cs
26
, dosdo 19?? af a sua roconfo aposonfadoria (1998).
Pallosfrini, Cuidon o Marfin infonsificaram o infonsificam as suas
posquisas do campo om roas arquoolgicas
2?
conconfradas om
25. Coordonadora do Programa do Ps-Craduaao om Hisfria o difora da Rovisfa
Clo, Sre Arqueolgcu.
26. abio Paronfi foi sou orionfando (PARN1I, 1992).
2?. "roas arquoolgicas roforom-so "as divisoos googrficas quo comparfom das
mosmas condioos ocolgicas o nas quais osf dolimifado um numoro oxprossivo
do sfios pr-hisfricos. sfos corrospondom a assonfamonfos humanos ondo so
fonham obsorvado condioos do ocupaao suficionfos para so podor osfudar os
grupos fnicos quo os povoaram (MAR1IN, 1996b, p.?1).
"Para o osfabolocimonfo do uma roa arquoolgica quo dovor sor posquisada
duranfo anos, parfo-so, fooricamonfo, do osfudo goomorfolgico prvio do uma
doforminada microrogiao quo soja adoquada para so iniciar a posquisa
arquoolgica (MAR1IN, 1996b, p.?1).
"As microrogioos quo parficipam do caracforsficas goomorfolgicas o climficas
somolhanfos, podorao so fransformar om roas arquoolgicas quando forom
assinaladas ocupaoos pr-hisfricas quo aprosonfom caracforsficas culfurais o
cronologias absolufas, rolafivas ou osfimadas, quo ovidonciom a pormanncia do
grupos fnicos pr-hisfricos duranfo longos porodos do fompo. O princpio forico
quo norfoa a donominaao do roa arquoolgica mais concoifual quo googrfico
pois "as roas arquoolgicas nao podom for limifos rgidos. ovorao sor dinmicos
o com fronfoiras floxvois, na modida om quo a roa do ocupaao do grupos caadoros
podo sor bom diforonfo da ocupada por agriculforos ou mosmo por lovas do caadoros
quo so osfabolocoram na mosma rogiao (MAR1IN, 1996b, p.?1-?2).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 23
cnc/aocs
28
arquoolgicos (MAR1IN, 1996b) com oscavaoos (o inforprofa-
oos do rogisfros ruposfros Nordosfo) om alguns sfios para a obfonao do
rosulfados cumulafivos quo fornocom possibilidados do comparaoos om for-
mos do padroos do assonfamonfos, osfrufuras arquoolgicas (confoxfos), cro-
nologias, o dinmica social om formos do culfura maforial x assonfamonfos.
O fulcro das posquisas confradas nas indicaoos do Enprico (ao
nvol dos assonfamonfos o dos tcxtos visuais, ou soja, os rogisfros
ruposfros) para so ovidonciar as osfrufuras confradas na ospacialidado/
fomporalidado fornocondo dados arquoolgicos quo comprovam as hip-
fosos, as configuraoos, o os problomas osfabolocidos polo campo.
As posquisas coordonadas por Marfin o Cuidon no Nordosfo do Bra-
sil divulgaram o mfodo Etnogrjico Jc 8upcrjcics Anp/as o forma-
ram o formam quudro de pesqusudores/docentes quo coordonam
grandos projofos junfo a vrias !nivorsidados odorais do Nordosfo o
Norfo do Brasil.
O mfodo ctnogrjico Jc 8upcrjcics Anp/as dosonvolvido por
Carlos fchovarno, do Musou do Arquoologia o fnologia da !nivorsi-
dado odoral da Bahia, dosdo os anos oifonfa no sfado da Bahia
(1CHVARN, 1992; 1993; 1995).
nIluncu du escolu norte-umercunu:
A vorfonfo proccssua/ista comoou a sor aplicada no Brasil, om os-
fudos do culfura maforial cormica, om fins dos anos quaronfa, om 1948/
49, quando Clifford vans o Boffy Moggors
29
, casaram-so o viajaram
28. Marfin concobo o "onclavo arquoolgico um ospao monor do dosonvolvimonfo do uma
posquisa arquoolgica sisfomfica na qual ainda nao foram fixados os limifos culfurais.
"sfos limifos sao marcados quando as ovidncias culfurais do grupo, ou dos grupos
fnicos ocupanfos da roa, domonsfram quo houvo disporsao com o consoqonfo abandono
dos sanfurios ocolgicos, soja por prossao domogrfica ou pola aao do oufros grupos
humanos mais forfos, ou polo osgofamonfo dos rocursos ondo duranfo goraoos,
dosonvolvoram suas afividados com a docorronfo mudana do "habifaf, comporfamonfo,
rifuais, ofc. "Os onclavos arquoolgicos podom fambm sor considoradas como
indicadoros prvios do uma roa arquoolgica, ondo a froqncia do sfios
arquoolgicos com horizonfo culfural somolhanfo, indica quo com a confinuidado
das posquisas, sor possvol a dolimifaao da roa (MAR1IN, 1996b, p.?2).
29. oi aluna do Sfoward.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
24
para a l/ba Jc Maraj6 no Baixo Amazonas, ondo Moggors osfudou
coloao(oos) do cormica marajoara, com aplicaao do mfodo do Soriaao
do Jamos ord (1962), cuja publicaao saiu om 1954 (MCCRS, 1954).
m moados dos anos sossonfa, om oufubro do 1964, a !nivorsida-
do odoral do Paran, na possoa do Prof. Jos Louroiro ornandos
30
(onfao irofor do Confro do nsino o Posquisas om Arquoologia) convi-
dou, formalmonfo, Clifford vans o Boffy Moggors (ambos do
Smifhsonian Insfifufion) para coordonarom um sominrio
31
(ocorrido om
Curifiba o Paranagu), donominado do 8cninrio Jc Ensino Jc Pcs-
quisas cn stios ccrnicos
32
, fondo como oixo o osfudo do culfura mafo-
rial cormica, dosconfoxfualizada, com a aplicaao do mfodo ord
(8criaao) inspirado om sominrio somolhanfo roalizado om 1961, om
Barranquila, na Colmbia, fambm, coordonado por vans o Moggors.
Profossoros univorsifrios do vrias rogioos do Brasil parficiparam
dosfo Sominrio quo fovo como principal objofivo prcparar os doconfos
do vrias !nivorsidados odorais para dosonvolvorom posquisas do cam-
po om Arquoologia Pr-Colonial (confrada na roalizaao do "Survoys x
mapoamonfo do ocorrncia do sfios cormicos associados o a colofas do
cormica) o osfudos do laborafrio (basoados na soriaao fordiana).
Nosfo Sominrio foi discufido o olaborado um "quadro concoifual/
classificafrio inspirado no noo-ovolucionismo o na ocologia culfural, para
so configurar os sfios a sorom dofocfados, mapoados o rogisfrados junfo
ao IPHAN Insfifufo do Pafrimnio Hisfrico o Arfsfico Nacional, junfo
aos valos do grandos rios nos quais os parficipanfos (com sugosfoos o apoio
do casal do organizadoros) docidiram posquisar confrados na rogiao
Sul, parfo do Sudosfo, no Rocncavo Bahiano o na rogiao amaznica
30. m 1960, convidou Annoffo Laming-mporairo para coordonar um sominrio
sobro culfura maforial lfica, o qual rosulfou na publicaao do Manual do Arquoologia
n 2, "Guu puru estudo dus ndstrus lItcus du Amrcu do Sul" Curifiba :
Confro do Posquisas Arquoolgicas, !nivorsidado odoral do Paran, 196?.
31. Roalizado com vorbas do Consolho do Posquisas, da !nivorsidado odoral do
Paran, Coordonaao do Aporfoioamonfo do Possoal do Nvol Suporior o ulbrighf
Commission.
32. Rosulfou na publicaao "Manual do Arquoologia n 1, edtudo por gor Chmyz
"Termnologu Arqueolgcu Brusleru puru u cermcu" Confro do nsino o
Posquisas Arquoolgicas, !nivorsidado odoral do Paran, 1966; 1969 o 19?6.
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 25
fondo como inforlocufor o Muscu Paracnsc En/io Goc/Ji, na possoa do
sou irofor, Mrio Simoos (oficial da Aoronufica).
No final dosfo sominrio foi criado o PRONAPA - Prograna Naci-
ona/ Jc Pcsquisas Arquco/6gicas quo fovo por objofivo primordial mapoar
o osfudar a pr-hisfria brasiloira, afravs da roalizaao do prospocoos
sisfomficas ("Survoys) om grandos roas, om uma porspocfiva cxtcn-
sioa com algumas o poucas sondagons para so osfabolocor as "1raJi-
6cs as 8u6straJi6cs o as Fascs das principais (o divorsas) rogioos
ocolgicas do Brasil scn a ovidonciaao do confoxfos arquoolgicos o
ncganJo a nocossidado cionffica do ovidonciar as osfrufuras arquool-
gicas dos sfios solocionados para sorom oscavados.
O PRONAPA dosonvolvido por arquologos brasiloiros, sob a coor-
donaao do vans o Moggors, com financiamonfo do Consolho Nacional
do Posquisas (CNPq) o do Smifhsonian Insfifuion com a colaboraao do
Insfifufo do Pafrimnio Hisfrico o Arfsfico Nacional (IPHAN) durou
cinco anos do 1965 a 19?0.
1ovo frs sominrios: o primoiro om Mar Dc/ P/ata, Argonfina, om
fins do 1966 (no XXXVI Congrosso Infornacional do Amoricanisfas); o
sogundo om Bc/n do Par, om moados do 1968 o o ulfimo om Lina,
Poru, om moados do 18?0 (no XXXIX Congrosso Infornacional do
Amoricanisfas) o foi oncorrado om Washingfon, om 19?2 (CHMYZ, 19?6).
Os dados arquoolgicos obfidos om cinco anos do posquisas foram
publicados om Pu6/ica6cs Aou/sas Jo Muscu En/io Goc/Ji om forma
do cinco (05) rc/at6rios (PRONAPA, Rolafrios n
s
1, 2, 3, 4 o 5).
Alm da Arquoologia Proccssua/ista fundamonfar-so no concoifo
do cologia Culfural, do quo a(s) culfura(s) o a(s) sociodado(s)
roprosonfa(m) do aJaptaao(6cs) a um (ou vrios) ocossisfoma(s), go-
rando Jctcrninisnos cco/6gicos a porspocfiva om formos do dosonvolvi-
monfo (o mudana) culfural Dijusionista o quo implicou, o implica,
om uma combinaao do Jctcrninisno cco/6gico com Jijusionisno inici-
almonfo UNlLlNEAR o, dopois, MULTlLlNEAR!
Nosfo sonfido as posquisas do Boffy Moggors na Amaznia brasi-
loira sao roprosonfafivas (MCCRS, 1954; 19?1; 19??).
la adofou o projofo dofusionisfa do Sfoward do quo os Andos Con-
frais oram o confro do difusao do culfuras comploxas na Amrica do Sul
quo chogaram af a Amaznia concobida como roa nargina/ pcrij-
rica, l so osfabolocoram o docaram; o quo as sociodados comploxas, s
podom oxisfir om so/os bons, ricos, o os indgonas da Amaznia ocupam
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
26
solos po6rcs pois, os ocossisfomas do planofa forra dividom-so om solos
ricos o pobros.
Moggors colocou quo as sociodados indgonas afuais da Amaznia
sao somolhanfos as do porodo do pr-colonial ignorando as informaoos
hisfricas dos ofoifos da co/onieaao porfuguosa quo gorou prcssao (dos-
locamonfo do populaoos indgonas da "Vrzoa, para a "1orra irmo),
Jcsagrcgaao socia/ (dosfribalizaao do grupos indgonas), culminando
com a cxtinao do vrias ofnias indgonas.
m oufra posiao osf LATHRAP
33
. lo concobia a Amaznia pr-
hisfrica, ao nvol hipoffico, como roa arquoolgica conp/cxa, porfa-
dora do culfuras comploxas (LA1HRAP, 1968; 19?0; 19?1).
sfa hipfoso (do Lafhrap) foi rofomada por Anna Roosovolf quo
lovanfou, basoada om informaoos ctnobist6ricas, a hipfoso do oxis-
fncia do cacicaJos na Amaznia brasiloira, alm do for consfafado a
oxisfncia do "doforminismo ocolgico na anliso do "dosonvolvimonfo
social indgona da Amaznia nos osfudos do Boffy Moggors sobro Mu-
dana culfural x Sociodados indgonas amaznicas (ROOSVL1, 1991;
1992).
No incio dos anos oifonfa, om 1981, foi criada a SAB 8ocicJaJc
Jc Arquco/ogia Brasi/cira, quo rouno arquologos do fodo o Brasil.
Quando do sua fundaao a SAB adofou as conjigura 6cs/c/assiji-
ca6cs cu/turais osfabolocidas polos arquologos ligados ao PRONAPA o
sous soguidoros (om formos forico-mofodolgicos).
sfo fafo fransformou om vordados a6so/utas om uma ortoJoxia,
os posfulados o caracforizaoos osfabolocidos pola Arquco/ogia
Proccssua/ista no Brasi/, Jijusionista, uni/incar, nu/ti/incar o com pou-
ca oscavaao o analogia fnogrfica. As oxcooos sao roprosonfadas polas
posquisas do Jos Proonza Brochado (!nivorsidado odoral o Ponfifcia
!nivorsidado Caflica do Rio Crando do Sul), Ondomar ias Junior
(!nivorsidado odoral do Rio do Janoiro o do Insfifufo do Arquoologia
Brasiloira) o do sous discpulos o colaboradoros o Irmhild Wsf !ni-
vorsidado Caflica o odoral do Cois (1990).
Assim, as fradioos ccranistas, as fradioos /ticas o as fradioos do
roprosonfaoos rupcstrcs (PRO!S, 1991), (NOLLI, 1999/2000),
33. Arquologo norfo-amoricano quo posquisou na Amaznia poruana o quo no
consoguiu posquisar na Amaznia brasiloira.
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 27
osfabolocidas polos arquologos "pronapianos fornaram-so o ponfo do
partiJa (o, na maioria das vozos) do cbcgaJa dos arquologos brasiloi-
ros adopfos da Nooa Arquoologia, cujos rosulfados do posquisas om pr-
hisfria no Brasil roprosonfam uma rcpctiao Jc TraJi6cs, 8u6straJi-
6cs o a criaao do um numoro som fim do jascs SKM a oxplicifaao do
sous parnctros arquco/6gicos!...
onfro as oquipos do posquisa pr-hisfrica ao nvol procossualisfa
no Brasil, dosfacam-so duas: a do BrocbaJo (no Rio Crando do Sul) o a
do OnJcnar Dias Junior (nos sfados do Rio do Janoiro o Minas Co-
rais).
BrocbaJo discpulo do Lafhrap. osdo o incio do sua carroira
posquisa no mbifo da Arquoologia, Anfropologia, Analogia
fnogrfica, com osfudos slidos o donsos sobro rofas migrafrias
(1upis) culfura maforial cormica, padroos do subsisfncia, ofc. (BRO-
CHAO, 1984; 19??).
OnJcnar Dias Junior
34
o oquipo dosonvolvoram o dosonvolvom
posquisas do campo abrangonfos nos sfados do Rio do Janoiro o Minas
Corais iniciadas no dosonvolvimonfo do programas do prospocoos sis-
fomficas quo dofocfaram o mapoaram a ocorrncia do sfios a cu abor-
fo, grufas o abrigos com a soloao do assonfamonfos a sorom oscavados
ao nvol infonsivo (IAS J!NIOR, 19?6/??; 1991; 1992; 1993a; 1993b).
As oscavaoos dosonvolvidas om sfios dos sfados do Rio do Janoi-
ro o Minas Corais por ias Junior o oquipo possibilifaram a olaboraao
do fosos do ouforado (CARVALHO, 1983; CH!ICH-MACHAO,
1984; MNZS, 199?; SA, 1998; MALRBA SN, 1998).
V. NOVAOKS/AVANOS NA ARQKOLOGA PRK-
HSTRCA NO BRASL:
As inovaoos na produao do conhocimonfos da Arquoologia Pr-
Hisfrica no Brasil iniciaram-so nos anos oifonfa, docorronfos, na maio-
ria dos casos, da influncia dos paradigmas, proposfas, concoifos o pos-
34. Posquisa, fambm, na Amaznia brasiloira.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
28
fulados foricos-mofodolgicos da Arquoologia P6s-Proccssua/ista
35
con-
cobida por arquologos inglosos Ian HoJJcr (1986), Michaol 8banks o
Chrisfophor Ti//cy (198?) o polo arquologo norfo-amoricano Mark Lconc
(1984) com a formulaao do novos onfoquos para suporar as limifaoos
da Arquoologia Procossualisfa.
A arquoologia P6s-Proccssua/ista, af o prosonfo, formada por
frs corronfos forico-mofodolgicas:
1. Kstruturulstu: inspirada nos concoifos osfrufuralisfas do Loi-
8trauss (195?; 1962; 1966), no avano da lingsfica roalizado polos
osfudos do Noam Cbonsky o no osfudo do inforprofaao do Arfo Ruposfro
do Paloolfico foifo por Andr Lcroi-Courhan (1965) no qual olo ufilizou
os princpios osfrufuralisfas.
Os arquologos osfrufuralisfas colocam quo "as aoos humanas sao
dirigidas por crcnas c conccitos sin66/icos o quo o o6jcto Jc cstuJo propria-
monfo difo a cstrutura Jo pcnsancnto (as idias) oxisfonfos na ncntc dos
agcntcs bunanos quo olaboraram artcjatos o criaram o rcgistro arquco/6gi-
co. Afirmam quo "oxisfom paJr6cs consfanfos no pcnsancnto bunano om
culfuras disfinfas muifos dos quais podom sor considorados como p6/os opos-
tos. cozido/cru; osquorda/diroifa; sujo/limpo; homom/mulhor. Acrodifam quo
"as cafogorias do ponsamonfo obsorvadas om uma osfora do vida fambm
aparocom om oufras osforas. (RNRW o BAHN, 1993, p.446).
35. As principais crticas dos arquologos Ps-Procossualisfas, dirigiram-so a
Arquoologia Proccssua/ista configurada com cicntijicista, nccanicista, c
positioista, a qual "nao lova om confa o individuo o a sua "fooria do sisfomas
"forma parfo da osfrafgia do dominaao por ondo as olifos do mundo apropriam-so
da cincia para confrolar os monos privilogiados. 1om onfoquo Jcscritioo o "pouco
inforprofafiva. 1om dificuldado do afribuir valoros roais as varivois disfinfas
(RNRW o BAHN, 1993, P442).
As primoiras crficas a Arquoologia Procossualisfa foram foifas por Triggcr "Tme
und Trudton" (19?8) crificou as "limifaoos das lois oxplicafivas dos procossos
do mudana culfural ondo colocou a sua proforncia polo onfoquo hisforiogrfico
om Arquoologia (op. cif., p.446).
Oufro crfico foi F/anncry (196?) quo dosdonhava a "nafuroza frivial do algumas
lois proposfas o considorava quo dovoria so prosfar mais afonao aos aspocfos
ocolgicos o simblicos das sociodados.
Oufro crfico foi HoJJcr (1988 o 1995) quo "colocou quo os vnculos mais osfroifos
da arquoologia oram com a hisfria o roclamava quo so dovoria roconhocor, om
maior modida, o papol do individuo na Hisfria (op. cif., p.446).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 29
2. Murxstu: confrada na fooria natcria/ista da hisfria olabora-
da por Karl Mark o riodrich ngols. roprosonfada pola Arquco/ogia
8ocia/ Latino-Ancricana: os principais foricos sao: Luis olipo Batc
(19?? o 1989); Lus Cuilhormo Lun6rcras (1981); Iraida Vargas Arc-
nas (1984 o 1986); Mario 8anoja O6cJicntc (1984) o Oscar M. Fonscca
Zanora (1990). 1om como procursor Cordon Cbi/Jc (1936) o primoiro
arquologo a susfonfar quo a arquco/ogia uma cincia socia/ (194?) quo
"confribui para onfondor a hisfria, osfudou o aplicou a fooria da ovoluao
social ao frabalho do arquologo (ONSCA ZAMORA, 1990, p.42).
Childo o os arquologos da arquoologia social lafino-amoricana con-
cobom a ovoluao como jcnncno socia/, o fomam como "objofo do conho-
cimonfo da arquoologia a cxp/icaao do procosso do mudana social, afra-
vs do mfodo maforialisfa hisfrico (ONSCA ZAMORA, 1990, p.42).
Inspirado no Marxismo surgiu o Marxisno Estrutura/ista (ou Noo-
Marxismo), configurado no frabalho, do Mark Lconc (1984) com nfaso
maior ao significado da idoologia na inforprofaao da mudana culfural
(RNRW o BAHN, 1993), ou soja, nao so coloca o univorso simblico
(a idoologia quo suporosfrufura) subordinado a infraosfrufura (a baso
oconmica da vida social).
3. nterpretutvstu (ou Hormonnfica): inspirada (o osfrufurada)
na tcoria crtica da Esco/a Jc Frankjurt
36
; os sous principais oxpoonfos
sao Ian HoJJcr (1986); Michaol 8banks o Chrisfophor Ti//cy (198?).
sfa vorfonfo coloca quo "fodo conhocimonfo hisfrico, com comuni-
caao disforcida, o quo qualquor aspiraao ao conhocimonfo "objofivo
ilusria. Polo sou onfoquo "inforprofafivo-hormonufico os sous idologos
buscam uma porspocfiva mais infoligonfo quo suporo as limifaoos dos sis-
fomas do ponsamonfo oxisfonfos, o quo "os posquisadoros o af os arquo-
36. Crupo do cionfisfas sociais alomaos ligados ao nsttuto de nvestguo Socul
(fundado om rankfurf om 1923), o qual ganhou dosfaquo nos anos sofonfa pola
roformulaao do concoifo do Tcoria Crtica procodonfo da fradiao idoalisfa aloma
(Hogol) o do marxismo. 1om como principais foricos Horkhemer o Adorno
(19?3), Murcuse (1966) o Hubermus.
Os ponsadoros dosfa vorfonfo forica colocam "quo fodo o conhocimonfo osf
hisforicamonfo condicionado, mas, ao mosmo fompo, sugorom quo a vordado
monsurvol o quo a crfica possvol indopondonfomonfo dos inforossos sociais
(HOR, 1988, p.183-184).
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
30
logos afirmam frafar do manoira cionffica os fomas sociais o apiam
facifamonfo a "idoologia do confrolo, afravs da qual so oxorco o dom-
nio na sociodado modorna (RNRW o BAHN, 1993, p.450).
Sao dois os aspocfos da Tcoria Crtica, quo inforossam a arquoolo-
gia: o osfudo da csttica o o da culfura contcnpornca, quo divulga ao
grando publico o passado pr-hisfrico, nos Muscus o na Tc/coisao
(HOR, 1988, p.184).
A Arquoologia P6s-Proccssua/ista fom como objofivo primordial fa-
zor avanar o mfodo arquoolgico om dois nvois:
na posquisa do campo para so ofofuar a mais ampla ovidonciaao
do EMPRlCO,
na inforprofaao do 8MBOLO8 (insoridos as culfuras do sous
produforos) como osfudo do passado pr-hisfrico.
Nosfa porspocfiva, fom como fulcro do posquisa, a suporaao do
quafro Jicotonias prosonfos na arquoologia, quo sao as soguinfos:
indivduo o norma;
osfrufura o procosso;
idoal o maforial;
sujoifo o objofo (HOR, 1988)
Assim, os arquologos p6s-proccssua/istas propoom-so a osfudar as
soguinfos quosfoos:
rolaoos onfro as normas, as rogras o os indivduos , lovando om
considoraao a afuaao dos indivduos na sociodado (op. cif., p.168);
rolaoos onfro os "procossos bist6ricos (a difusao, as migraoos,
a convorgncia, a divorgncia), os procossos aJaptatioos (au-
monfo domogrfico, capfaao o ufilizaao do rocursos, complo-
xidado social, comrcio, ofc.) o as culfuras criadas no mago
dosfos procossos, polo Estrutura/isno c Marxisno (op. cif., p.1?1-
1?2).
"roconsfruao rigorosa dos signijicaJos, su6jctioos porquo
"as iJias, as jun6cs dos sn6o/os o dos rituais roproson-
fam fomas imporfanfos para muifos arquologos (op. cif.,
p.1?2-1?3);
"roconsfruao da su6jctioiJaJc do cu/turas pr-hisfricas rolaci-
onadas "as osfrafgias do podor confompornoas para suporar a
soparaao do sujoifo o objofo, da fooria o fafo (op. cif., p.1?5).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 3J
A arquoologia P6s-Proccssua/ista RKVALORZO as oscavaoos
ponfuais, infonsivas, om sfios solocionados para sorom posquisados
dosonvolvidas polo ntoJo ctnogrjico/topogrjico Jc supcrjcics an-
p/as om Jccapagcns por nocis naturais (LROI-CO!RHAN, 19?2)
como mfodo do rcoc/aao do mprico, pola complofa ovidonciaao (para
posforior inforprofaao) dos contcxtos arquoolgicos (quo dimonsionam,
pola ospacialidado, a tota/iJaJc socia/ das ocupaoos nos assonfamon-
fos, insoridas no fompo com a consoqonfo roalizaao do dafaoos abso-
lufas por Carbono 14 o 1ormoluminoscncia).
No Brasil, dosdo moados dos anos sofonfa, a grando inovaao, con-
sidorada como aoano do oanguarJa, vom da intcrprctaao dos rcgis-
tros rupcstrcs x cu/tura natcria/ do ocupa6cs pr-bist6ricas om abrigos
do Parquc Naciona/ Ja 8crra Ja Capioara, rogiao arquoolgica do Sao
Raimundo Nonafo, no Sudosfo do sfado do Piau, om posquisas do cam-
po, coordonadas por Cuidon o anliso das conas, figuras, smbolos, ofc.
dosonvolvidos por Nido Cuidon, Anno-Mario Possis o oquipo (C!ION,
19?5; 1984; 1992), (PSSIS, 198?; 1994), (PSSIS o C!ION, 1992),
(PARN1I, 1992), (MARANCA, 19?6; 19?9), (ALVS OLIVIRA,
2000).
Na Sorra da Capivara os Rcgistros Rupcstrcs sao inforprofados como
Tcxtos Visuais porfonconfos a Jistintos grupos tnicos, pr-hisfricos,
quo ocuparam, om diforonfos porodos, os abrigos posquisados, ondo
doixaram fosfomunhos visuais o vosfgios maforiais do sua vida social
(PSSIS o C!ION, 1992).
!ma nova abordagom (inspirada na somifica) concobida por Possis
(1994) foi omprogada no osfudo dos rogisfros ruposfros dos abrigos da
Sorra da Capivara, a qual concobo "as pinfuras ruposfros como fonfos do
dados
3?
da posquisa om pr-hisfrica ondo "sua anliso osf osfroifamon-
fo ligada ao conjunfo da posquisa arquoolgica (op. cif., p.283-284).
Nosfos osfudos sao omprogados novos crifrios, no mbifo do uma
nova abordagom, na anliso dos quafro nvois quo dimonsionam a in-
forprofaao do rogisfros ruposfros: "cronologias, significados, doscrioos
o inforprofaoos (op. cif., p.284).
3?. Na abordagom fradicional o osfudo dos rogisfros ruposfros (Pinfuras/Cravuras)
concobido como um "objofo do osfudo om si, com dosfaquo do "cafogorias
osfficas o os rogisfros sao analisados com arfo pariofal (PSSIS, 1994, p.283).
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
32
Na abordagom do Possis "no plano da significaao parfo-so do prin-
cpio da impossibilidado do idonfificar os significados quo as roprosonfa-
oos grficas finham para sous auforos. O significado dos smbolos sao
concobidos como aproximaoos conjofurais o como fais do roduzido aporfo
nas posquisas. possvol so achar significados univorsais, como prpri-
os da ospcio, mas o quo nao possvol a assimilaao dosfos significa-
dos univorsais a roprosonfaoos grficas ospocficas. sfa limifaao lova
a privilogiar o osfudo dos significanfos quo, om fodas as sociodados co-
nhocidas, fom uma porsisfncia maior quo qualquor significado por fra-
far-so do roprosonfaoos quo onvolvom posfuras, gosfos ou omblomas
volunfariamonfo consfrudos (PSSIS, 1994, p.286).
Quando "ao aspocfo doscrifivo dos sfios com rogisfros grficos dovo
sor oxfromamonfo fiol a roalidado do manoira quo fodo posquisador fo-
nha a possibilidado do frabalhar sobro o univorso fofal dos vosfgios
grficos, o quo implica quo o cadasfro dovo sor dominanfomonfo visual,
acompanhado do informaoos confoxfuais sobro o sfio arquoolgico (op.
cif., p.286-28?).
Nosfa abordagom "a anliso do significanfo ruposfro roalizada
com a finalidado do osfabolocor porfis grficos para cada sfio, quo sorao
osfabolocidos sogundo os aspocfos: focnolgico, fomfico o conogrfico.
sfos porfis sao osfabolocidos om cronologias hipofficas o consfifuom o
insfrumonfo da anliso grfica (op. cif., p.28?).
Nosfa abordagom "no plano da inforprofaao, parfo do significanfo
na procura do idonfidados grficas quo podorao sor osfabolocidas a par-
fir do um conjunfo do sfios nos quo so dispoo do porfis grficos (op. cif.,
p. 28?).
sfa nova abordagom dirocionada aos rogisfros ruposfros possibili-
fou a inforprofaao do Mudana Culfural o Social na Sorra da Capivara
analisadas no mbifo das fradioos "NorJcstc, Agrcstc c Gcontrica
(PSSIS o C!ION, 1992), (C!ION, 1992).
Alm dosfa nova vorfonfo forico-mofodolgica na inforprofaao
rogisfros ruposfros nos abrigos do Parquo Nacional da Sorra da Capivara,
as oscavaoos dosonvolvidas na "1oca do Boquoirao da Podra urada,
com suas dafaoos quo rocuam as ocupaoos do 49 mil anos anfos do
Prosonfo, rodimonsionaram a fooria clssica do ponofraao (o anfigi-
dado) da prosona humana na Amrica (!MHAMN1OS, 1996).
Concomifanfo a vanguarda do mfodo do anliso dos rogisfros
ruposfros, aos dados arquoolgicos da anfiguidado do homom na Sorra
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 33
da Capivara, o Projofo do Cuidon dosonvolvo programas sociais junfo
as populaoos rurais quo habifam o Parquo ondo so sifua a Sorra om
quosfao.
A FunJaao Jo Honcn Ancricano manfonodora das posquisas
o dos projofos sociais, criou (o manfm) oscolas rurais, oficiais do cormi-
ca o focolagom, alm do apirios. Assim, poas do cormica, focidos o mol
sao vondidos aos furisfas quo visifam o Parquo o o Muscu Jo Honcn
Ancricano, roprosonfando afividados goradoras do oducaao formal o
do ronda aos sorfanojos oxcludos.
Nos abrigos com pinfuras ruposfros da 8crra Jo 8criJ6 sifuada nos
sfados do Rio Crando do Norfo o Paraba, Cabriola Marfin aplica mo-
fodologia somolhanfo a do Possis na inforprofaao do rogisfros ruposfros,
associada a oscavaoos do abrigos quo fom comprovado a ocorrncia do
ocupaoos pr-hisfricas anfigas no Sorid (MAR1IN, 1996a; 1966b),
cujos dados j analisados possibilifaram a olaboraao do 1oso do oufo-
rado (SAN1OS, 199?), alm da olaboraao do Mosfrados.
Oufra inovaao procodo da arquco/ogia Jc contrato (roalizadas om
fodas as rogioos do Brasil), quo na oxocuao do obras do grando impacfo
como a consfruao do hidroolfricas, fm financiado o dosonvolvimonfo
do grandos projofos do salvamonfo, nos roas a sorom impacfadas; osfas
posquisas colofam conjunfos (ALVS, 1988), (como sinnimo do colo-
oos) do culfura maforial divorsificada quo om goral, sao objofo do ola-
boraao do issorfaoos do Mosfrado o 1osos do ouforado.
Alm da manufonao das posquisas do salvamonfo por grandos
omprosas publicas o privadas, om funao do grandos obras do impacfo
ambionfal, a arquoologia do confrafo fom financiado a monfagom do
grandos Muscus Jc Arquco/ogia Rcgiona/ quo prosorvam o divulgam a
momria pr-hisfrica das primoiras (o mais anfigas) populaoos do Pas
rosgafando a iJcntiJaJc pa/coinJgcna na conscincia culfural do bra-
siloiro.
Nosfo sonfido, o oxomplo mais roquinfado do Monfagom do Musou
Rogional do Arquoologia o MAX Muscu Jc Arquco/ogia Jc Xing6
(rosulfanfo do confrafo assinado onfro a P1ROBRS, a CHS o a
!nivorsidado odoral do Sorgipo). Oufro avano inovador roproson-
fado pola infroduao do mfodo da 8cni6tica (PIRC, 19??) na infor-
profaao do rcgistros Rupcstrcs, nosfo mfodo as rolaoos onfro
8ignijicantc o 8ignijicaJo pormoiam os osfudos dos 8ignos o quo
possibilifa nova abordagom inforprofafiva dos rogisfros ruposfros.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
34
No Brasil, o mfodo da Somifica foi infroduzido por Possis (198?) o
por Carlos Xavior do Azovodo Noffo, no frabalho "o signo o o significa-
do, com financiamonfo da !nivorsidado sfcio do S (AZVO
N11O, 1995/96).
Oufra inovaao rolaciona-so a ufilizaao do mfodos o fcnicas
laboraforiais analficos das Cincias xafas como Microscopia Jc Lue
TransnitiJa, Dijratonctria Jc Raios X c Microscopia E/ctrnica Jc
VarrcJura, ofc. para analisar a Tccno/ogia Ccrnica pr-hisfrica o
ofnogrfica, iniciada nos anos oifonfa o prossoguida na dcada do no-
vonfa, na !nivorsidado do Sao Paulo o na !nivorsidado odoral do
Pornambuco (CO!LAR1, 1982); (ALVS, 1982; 1988; 1994; 1994/95;
199?); (ALVS o CIRARI, 1989); (ALVS of al., 1994); (ALVS of
al., 199?); (ALVS OLIVIRA, 2000); (RNANS, 2001).
As quosfoos quo lovaram alguns arquologos brasiloiros a ompro-
garom os mfodos do Cincias xafas acima moncionados sao os so-
guinfos:
- "A composiao da pasta
38
indicador do TraJi6cs, 8u6straJi-
6cs c Fascs coramisfas ou oxprossa um maior (ou monor) dom-
nio do coramisfa om rolaao a mafria-prima!;
- A pasta cormica roprosonfa um ncio para so chogar as jontcs Jc
natria-prina argi/osa;
- possvol inforir os nJiccs Jc tcnpcratura do quoima o o nvol do
rcsistncia dos vasilhamos cormicos mosmo sabondo-so quo a quoi-
ma roalizada polos coramisfas ora sompro om baixa
39
fomporafura;
- possvol dofocfar os nincrais corantcs omprogados polos
coramisfas nas suporfcios pinfadas o ongobadas) (ALVS, 1994,
p.40-41).
Os mfodos o fcnicas das cincias oxafas omprogadas para anali-
sar osfas quosfoos foram:
38. Configurada do "fomporo ou "anfiplsfico polo PRONAPA (CHMYZ, 19?6).
39. Quoima procossada abaixo do 1.000 C
o
.
.
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 35
- Microscopia do luz fransmifida confocao do /ninas
nicrosc6pias
40
no osfudo da PASTA cormica;
- ifrafomofria do raios x oxocuao do Jijratogranas Jc raios x
para so injcrir os ndicos do fomporafura do quoima, Jctcctar a
rosisfncia mocnica dos vasilhamos cormicos, fondo como oixo o
frabalho do Loifo (1986);
- Microscopia olofrnica do varrodura o microanliso oxocuao do
nicrograjias para so dofocfar os minorais coranfos aplicados nas
suporfcios do vasilhamos cormicos com pinfura policrnica (nas
coros branca, vormolha o profa) o com ongobo (branco o/ou vor-
molho) (ALVS, 1994, p.40).
Os rosulfados obfidos por osfas anlisos alm do procisar as quos-
foos oxplicafivas (ALVS, 1988; 199?), (ALVS OLIVIRA, 2000),
(RNANS, 2001), associados aos osfudos fipolgicos do conjunfos
cormicos, colofados por oscavaoos sisfomficas, osfao lovando rccons-
tituiao do procosso do produao da cormica: das fonfos do mafria-
prima ao omprogo social do arfofafo cormico (ALVS, 199?) alm do
configurarom uma iJcntiJaJc tccno/6gica ao(s) grupo(s) quo o(s)
produziu(iram) (ALVS OLIVIRA, 2000).
Oufra inovaao roforo-so a criaao Jc progranas Jc conputaJor
para a roconsfruiao do formas cormicas, os quais roprosonfam um
avano do vanguarda pois pormifo amplos rocursos focnolgicos para
roconsfifuir objofos cormicos fragmonfados a parfir do basos, bordas,
bojos, ofc.
sfa inovaao procodo da !nivorsidado odoral do Pornambuco
om um programa coordonado por Cludia Alvos do Olivoira (ALVS of
al., 1993).
Para finalizar, moroco dosfaquo rogisfrar a inooaao tc6rica ropro-
sonfada pola Arquco/ogia 8ocia/ Latino-Ancricana (com fmidas ropor-
cussoos no Brasil), a qual concobo a arquoologia como cincia social quo
40. Sinnimo do "Socoos dolgadas.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
36
osf rovondo a JcpcnJncia forico-mofodolgica da arquoologia pra-
ficada na Amrica Lafina da Arquoologia Norfo-Amoricana a
Proccssua/ista (Noo-volucionisfa, colgica o uncionalisfa) implan-
fada na Amrica aps o frmino da Sogunda Cuorra Mundial, polo
8nitbsonian lnstitution, dos sfados !nidos.
A Arquoologia Social da Amrica Lafina osf cntcrranJo o
Dijusionisno o a prpria Arquco/ogia ProccssuaJa nortc-ancricana com
o omprogo do um nooo olhar para a Arquoologia pr-colonial da Amri-
ca o para a ofnologia do sociodados indgonas afuais .
Arquoologia concobida como "fonmono Social osfudada dosdo
as origons da Humanidado af o Prosonfo; ondo o dosonvolvimonfo soci-
al osfudado a parfir do frs concoifos confrais:
noJo Jc oiJa - (inspirado na "Idoologia Aloma do Karl Marx)
(1984);
noJo Jc proJuao - (confrado no "O Capifal do Marx) (19?2);
cu/tura do 1ylor, "Primifivo Culfural (18?1), a Kroobor "O Supor
orgnico (1949), a Lvi-Sfrauss "O ponsamonfo Solvagom (1962-
19?6), a Coorfz "Inforprofaao das culfuras (19?8) como ox-
prossoos do fonmonos rogionais.
sfa proposfa fom a lidorana do Mxico quo confinua a sor a oan-
guarJa da posquisa om formos do uma vordadoira arquco/ogia antro-
po/6gica lafino-amoricana quo fom como concoifo osfrufural o fazor so-
cial afravs dos fompos (dosdo aos primrdios da humanidado) o quo
concobo como hisfria nais anfiga do confinonfo amoricano, a hisfria
das Sociodados Indgonas amoricanas antcriorcs a Conquisfa spanho-
la, as colonizaoos ospanhola o porfuguosa o a criaao das 1rozo Colni-
as Inglosas (quo doram origom aos sfados !nidos da Amrica).
sfa posiao rompou com a concopao ofnocnfrica o posifivisfa do
Hisfria o do Pr-Hisfria. Assim, a Hisfria nais anfiga da Anrica
Latina osf sondo cscrita pola Arquco/ogia concc6iJa cono Cincia
8ocia/.
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 37
RKFKRKNCAS BBLOGRFCAS
ALVS, C.O., BORCS, L..P., BARR1OS, S.B., LOVILLARROL,
H.S. 1cnica cormica pr-hisfria. Clo. Sre Arqueolgcu, v.1,
n.10, 1994.
ALVS, C.O., BORCS, L..P.; VANRLI, K., LOVILLARROL,
H.S. Anliso oxporimonfal da cormica popular do Concoiao das
Crooulas-Salguorio, P. Revstu do Museu de Arqueologu e
Ktnologu. Sao Paulo, Supl. 2, 199?. (Afas do Simpsio Infornacional
do Anlisos sicas o Qumicas no sfudo do Maforial Arquoolgico).
ALVS, C., IAS ILHO, A.V. do A., ALB!Q!RQ!, M.A.C. do.
Classificaao o roconsfifuiao do formas do objofos cormicos afravs do
rocursos compufacionais. In: VII R!NIO CIN1ICA A SOCI-
A ARQ!OLOCIA BRASILIRA, 1993). Resumos. [S.n.f.|.
ALVS, M.A. Kstudo do sIto Prudo: um sfio lifo-cormico colinar.
Sao Paulo : opfo.do Hisfria/LCH-!SP, 1982. (issorfaao do
Mosfrado).
______. Anlse cermcu: osfudo focnofipolgico. oparfamonfo do
Anfropologia/LCH-!SP, 1988. (1oso do ouforado).
______. sfudo fcnico om cormica pr-hisfrica do Brasil. Revstu do
Museu de Arqueologu e Ktnologu, Sao Paulo, v.4, 1994.
______. O omprogo do microscopia pofrogrfica, difrafomofria do raios X
o microscopia olofrnica no osfudo da cormica pr-colonial do Brasil.
Revstu de Arqueologu, v.8, n.2, 1994/95. (Anais da VII Rouniao
Cionffica da Sociodado do Arquoologia Brasiloira).
_____. sfudo do cormica pr-hisfrica no Brasil: dos fonfos do mafria-
prima ao omprogo do microscopia pofrogrfica, difrafomofria do raios X o
microscopia olofrnica. Clo. Sre Arqueolgcu, Rocifo, v.1, n.12, 199?.
ALVS, M.A., CIRARI, V.A. A confocao do lminas microscpicas o o
osfudo da pasfa cormica. Revstu de Pr-Hstru, Sao Paulo, v.?,
1989.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
38
ALVS OLIVIRA, C. Kstlos tecnolgcos du cermcu pr-
hstru no sudeste do PuuI Brusl. Sao Paulo : MA/LCH-
!SP, 2000. (1oso do ouforado).
ANRA11A, M. Pudres de povoumento em pr-hstrcu,
Gonu: unlse de sIto-tpo. Sao Paulo : oparfamonfo do Cinci-
as Sociais/LCH-!SP, 1982. (1oso do ouforado).
A!O!Z, ., LROI-CO!RHAN, A. ranco: a confinonfal insularify.
World Archueology, v.13, n.12, 1981.
AZVO N11O, C.X. A quosfao da fooria somifica na inforprofa-
ao da arfo ruposfro. Coleo Arqueologu, Porfo Alogro, v.1, 1995/
96. (Anais da VIII Rouniao Cionffica da Sociodado do Arquoologia Bra-
siloira).
BA1, L.. Arqueologu y muterulsmo hstrco. Mxico :
dicionos Culfura Popular, 19??.
______. Nofas sobro ol maforialismo hisfrico ol procoso do invosfigacion
arquoologico. Buletn de Antropologu Amercunu, v.19, 1989.
BL1RO, M.C.M.C. Sambaqui do Sornambofiba. Cncu e
Culturu, Sao Paulo, v.24, n.6, 19?2. (XXIV Rouniao Anual da
SBPC).
______. afaao pr-hisfrica mais anfigas no Brasil. Anus du Acude-
mu Brusleru de Cncus, Rio do Janoiro, v.46, n.2, 19?4.
______. Pr-Hstru do Kstudo do Ro de Junero. Rio do Janoiro:
oronso !nivorsifrio, 19?8.
______ (Org.). Arqueologu do Kstudo do Ro de Junero. Nifori,
R.J. : Arquivo Publico do sfado, 1995.
______. Knsuo de urqueogeologu umu ubordugem trunsdsc-
plnur. Rio do Janoiro : ZI1 Crfica o difora, 2000.
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 39
BL1RO, M.C.M.C., KNIP, L.M. Acampamonfos o aldoamonfos 1upi
nos sfados da Cuanabara o Rio do Janoiro. Cncu e Culturu, Rio
do Janoiro, v.20, 1968.
BL1RO, M.C.M.C., LOCKS, M. Pinfuras ruposfros on la rogin
arquoologca Confral, sfado da Bahia, Brasil. Boletn de lu Socedud
de nvestgucn del Arte Rupestre de BolIvu, La Paz, n.?, ocf. 1993.
BR1ALANY, L. Von. Generul system theory. Now York :
Brazillor, 1969.
BINOR, L.R. Archaoology as anfhropology. Amercun Antquty,
v.28, 1962.
______. Archaoological sysfomafics and fho sfudy of culfural procoss.
Amercun Antquty, v.21, 1965.
BROCHAO, J.P. Almentuo nu Ilorestu tropcul. Porfo Alogro :
Insfifufo do ilosofia o Cincias Humanas. !nivorsidado odoral do Rio
Crando do Sul, 19??.
______. An ecologcul model oI the spreud oI pottery und
ugrculture nto Kustern South Amercun. [Illinois| : !nivorsify of
Illinois, 1984. (1oso do ouforado om Anfropologia).
CAROSO OLIVIRA, R. Muuss. Sao Paulo : fica,19?9. (Coloao
Cionfisfas Sociais).
CARVALHO, .1. Kscuvues urqueolgcus no sIto Corond
RJ JC-64 Msso 1978. Sao Paulo : opfo. do Cincias Sociais,
LCH-!SP, 1983. (issorfaao do Mosfrado).
CAS1RO ARIA, Luiz do. omnios o fronfoiras do sabor: a idonfidado da
arquoologia. Ddulo. Publcuo Avulsu, Sao Paulo, n.1, p.26-39, 1989.
CH!ICH-MACHAO, L. Anlse de remunescentes sseos hu-
munos do sIto Corond, R.J. Rio do Janoiro : Insfifufo do Arquoolo-
gia Brasiloira, 1984. (Srio Monografias, n.1). (1oso do ouforado).
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
40
CHIL, C. Archueology us u socul scence: inaugural locfuro.
[London| : !nivorsify of London, 194?. p.49-60. (Insfifufo of Archaoology
1hrird. Annual Roporf).
______. Mun mukes hmselI. London : [S.n.| 1936. 1raduao: Los
origonos do la civilizafion. Mxico : [S.n.|, 1954.
CHMYZ, I. (Org.). 1orminologia arquoolgica brasiloira para a cor-
mica. In: MAN!AIS do Arquoologia, I. 2.od. Paranagu : !PR,
19?6.
IAS J!NIOR, O.. voluao da culfura om Minas Corais o Rio do
Janoiro. Anuro de Dvulguo CentIIcu, Coinia, n.3/4, 19?6/
??.
______. osonvolvimonfo culfural no horizonfo 9000/4000 anos A.P. no
Brasil fropical. Journul oI Amercun Archueology, Buonos Airos,
n.4, jul./doc. 1991.
______. A quosfao das origons da confinuidado o da mudana na pr-
hisfria. Clo. Sre Arqueolgcu, Rocifo, v.1, n.8, 1992.
______. As origons da horficulfura no Brasil. Revstu de ArqueologIu
Amercunu, Mxico, n.?, onoro/junio 1993a (Insfifufo Panamoricano
do Coografa o Hisforia).
______. Arquoologia do confafo no Rio do Janoiro. Revstu de Arqueo-
logu Brusleru, v.?, 1993b.
MPRAIR, J., LAMINC-MPRAIR, A. A juzdu Jos Veru:
um sfio pr-cormico do inforior do Paran. Curifiba : aculdado do
ilosofia, Cincias o Lofras, !nivorsidado do Paran, 1959.
1CHVARN, C. Sfios dunaros do sub-mdio Sao rancisco, Bahia,
Brasil. Journul de lu Soct des Amercunstes, v.68, n.1, 1992.
______. Acorca das primoiras manifosfaoos coramisfas da Bahia. In:
CRMICA popular. Salvador : Insfifufo Maria, 1993.
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 4J
______. Ktude de l'uppropruton de ressources du mleu: les
populutons pr-colonules sunIruncscune duns l'Ktut de Buhu
(Brsl). rana : [S.n.|, 1995. (1oso do ouforado).
RNANS, S.C.C. Kstudo tecnotpolgco du culturu muter-
ul dus populues pr-hstrcus do Vule do ro Turvo, Monte
Alto, So Puulo e u Trudo Arutu-SupucuI. Sao Paulo : MA/
LCH-!SP, 2001. (issorfaao do Mosfrado).
LANNRY, K.V. Culfuro hisforyXculfural procoss: a dobafo in
Amorican archaoology. ScentIc Amercun, 196?.
ONSCA ZAMORA. A arquoologia como hisfria. Ddulo, Sao Paulo,
v.28, 1990.
OR, J. A quunttutve method Ior dervng culturul
chronology. Washingfon : Pan Amorican !nion, 1962.
OR, J. A. Mfodo quanfifafivo para osfabolocor cronologias culfuralos.
In: MAN!ALS fcnicos, III. .C. : !nion Panamoricana : OA, 1962.
!MHAMN1OS: Rovisfa da undaao do Homom Amoricano, Sao
Raimundo Nonafo, v.1, n.1, 1996.
CARCIA, C. dol R. Kstudo compurutvo dus Iontes de ulmentu-
o de duus populues pr-hstrcus do ltorul puulstu. Sao
Paulo : oparfamonfo do Zoologia : Insfifuo do Biocincias-!SP, 19?2.
(1oso do ouforado).
CR1Z, C. nterpretuo dus culturus. Rio do Janoiro : Zahar, 19?8.
CO!LAR1, M. Novus perspectvus de unlse cermcu em Pr-
hstru brusleru. Sao Paulo : opfo. do Cincias Sociais/LCH-
!SP, 1982. (1oso do ouforado).
C!ION, N. L'Art rupestre du PuuI duns le contexte sud-
umrcun. ne premre proposton concernunt mthods et
termnologe. Panfhon-Sorbonno : !nivorsidado do Paris I, 1984.
(ocforaf d`faf).
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
42
______. As ocupaoos pr-hisfricas do Brasil (oxcofuando a Amaznia).
In: C!NHA, M. Carnoiro da (Org.). Hstru dos Indos no Brusl.
Sao Paulo : Campanha das Lofras/APSP/SMC, 1992.
______. Les pentures rupestres de Vrzeu Grunde, PuuI.
Panfhon-Sorbonno : !nivorsidado do Paris, 19?5. (1roisimo Ciclo).
HOR, I. Lu perspectve espucul en urqueologu. Buonos Airos
: Confro difor do Amrica Lafina, 1995.
______. Reudng the pust. [Cambridgo| : Cambridgo !nivorsify, 1986.
1raduao: Inforprofacin on arquoologia. Barcolona, 1988.
HORKHIMR, M., AORNO, 1. Dulctcu de lu lustrucn.
London: Allon Lano, 19?3.
KAPLAN, ., MANNRS, R.A. Teoru du culturu. Rio do Janoiro :
Zahar, 19?5.
KNIP, L.M. Pescudores e coletores pr-hstrcos do ltorul de
Cubo Fro, R.J. Sao Paulo : Musou Paulisfa, 19??. (Coloao Musou
Paulisfa, n.5) (1oso do ouforado).
______ (Coord.). Coletores e pescudores pr-hstrcos de
Guurutbu Ro de Junero. Rio do Janoiro, Nifori : diforas !RJ:
!, 198?.
______ (Coord.). Culturu muterul e subsstncu dus populues pr-
hstrcus de Suquuremu, R.J. Rio do Janoiro : oparfamonfo do An-
fropologia : Musou Nacional-!RJ, 1994. (ocumonfo do 1rabalho, n.2).
______. (Coord.). O Sumbuqu do Suco e de Mudresslvu-
Suquuremu, R.J. Rio do Janoiro : oparfamonfo do Anfropologia :
Musou Nacional-!RJ, 199?. (ocumonfo do 1rabalho, n.4).
______. (Coord.). O Sumbuqu de Muntbu e outros Sumbuqus
de Suquuremu, R.J. Rio do Janoiro : oparfamonfo do Anfropologia :
Musou Nacional-!RJ, 2001. (ocumonfo do 1rabalho, n.5).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 43
KNIP, L.M., PALLS1RINI, L., SO!ZA C!NHA, .L. do. Pesqu-
sus urqueolgcus no ltorul de tupu, Nter, R.J. Rio do Janoi-
ro : Ifaipu Cia do osonvolvimonfo 1orriforial, 1981.
KROBR, A. O supororgnico. In: PIRSON, onald (Org.). Kstudos
de orgunzuo socul. Sao Paulo : Livraria Marfins difora, 1949.
LAMINC-MPRAIR, A. Croffos of abris do la rgion do Lagoa San-
fa, Minas Corais, Brsil. Cuhers d'Archueologe de l'Kcole des
Huutes Ktudes em Scences Socus, Paris, 19?5.
______. Cuia para o osfudo das indusfrias lficas da Amrica do Sul. In:
MAN!AIS do arquoologia, II. Curifiba : !PR, 196?.
LA1HRAP, . 1ho "hunfing fho fropical forosf zono of Soufh Amorica:
an affompf af hisforical porspocfivo. In: L, R.B., VOR, I. (ds.).
Mun: fho hunfor. Chicago : Aldino, 1968.
______. The upper Amuzon. Now York : Praogor, 19?0.
______. 1ho fropical orosf and fho culfural confoxf of chavin. In:
BNSON, . (d.). Dumburton Ouks ConIerence on Chuvn. Wa-
shingfon, C : 1rusfoos of Harvard !nivorsify, 19?1.
LI1, C.A.P. TrunsIormues trmcus de urglomnerus
hulosItcos nu Iuxu de temperuturu de 400
o
C u 1300
o
C: osfudo
por microscopia o difraao olofrnicas. Sao Paulo : Insfifufo do sica-
!SP, 1986. (issorfaao do Mosfrado).
LON, M. Inforprofing idoology in hisforical archaoology: using fho
rulos of porspocfivo in fho William Paca Cardon in Annapolis Maryland.
In: MILLR, 1ILLY, (ds.). deology, power und prehstory.
[Cambridgo| : Cambridgo !nivorsify, 1984.
LROI-CO!RHAN, A Les Ioulles prhstoques: fochniquos of
mfhodos. Paris : Picard, 1950.
______. Prhstore de l'urt occdentul. Paris : Mazonod, 1965.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
44
______. Vocabulairo. ouillos do Pincovonf ssai ofnographiquo d`un
habifaf magdalnion. Gullu Prehstore. Supplment, Paris, v.?, 19?2
______. Les relgons de lu prhstore. Vondmo, ranco :
!nivorsifairos do ranco, 19?6.
______. O gesto e puluvru. Lisboa : dioos ?0, 1983. v.1: 1cnico o
linguagom v.2: Momria o Rifmos.
______. Kvoluo e tcncus. Lisboa : dioos ?0, 1984. v.1: O ho-
mom o a mafria v.2: O moio o as fcnicas.
LROI-CO!RHAN, A., BRZILLON, M. ouillos do Pincovonf, la
socfion 36, Gullu Prehstore. Supplment, Paris, v.?, 19?2.
LVI-S1RA!SS, C. Anthropologe structurule. Paris : Librairio Plon, 195?.
______. Mythologques: lo ponso sauvago. Paris : Librairio Plon, 1962.
______. Le totmsme uujourd'u. Paris : Prossos !nivorsifairos do
ranco, 1962.
______. Le cru et de cut. Paris : Librairio Plon, 1964.
______. Mythologques: du miol aux condros. Paris : Librairio Plon,
1966.
______. O pensumento selvugem. Sao Paulo : Cia. difora Nacional, 19?6.
L!MBRRAS, L.C. Lu urqueologu como cencu socul. Lima,
Poru: dicionos Porsa, 1981.
MALRBA SN, C.A.A. Rtuus Iunerros e processos culturus:
os cuudores-coletores e hortcultores pr-hstrcos do nordeste
de Mnus Gerus. Sao Paulo : LCH-!SP, 1998. (1oso do ouforado).
MARANCA, S. Pnturus, rupestres du Tocu du entrudu do Puju,
Kstudo do PuuI: anliso das figuras zoomormas. Sao Paulo: oparfa-
monfo do Cincias Sociais LCH-!SP, 19?9. (1oso do ouforado).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 45
______. Kstudo do sIto Aldeu du Quemudu Novu, Kstudo do
PuuI. undo do Culfura do Musou Paulisfa, 19?6. (issorfaao do
Mosfrado Coloao Arquoologia, v.3).
MARC!S, H. One-dmensonul Mun-studes n the deology oI
udvunced ndustrul socety. Bosfon : Boacon Pross, 1966.
MAR1IN, C. Os sfios ruposfros do Sorid no Rio Crando do Norfo
(Brasil), no confoxfo do ponsamonfo da Amrica do Sul. In: CON-
RNCIA IN1RNACIONAL SOBR O POVOAMN1O AS AM-
RICAS (1993 : Sao Raimundo Nonafo, PI, Brasil). Anus. [S.l. : s.n.|,
1996a.
______. Pr-hstru do nordeste do Brusl. Rocifo : !P, 1996b.
(50 anos).
MARX, K. Kl Cuptul crItcu de lu economu polItcu. Mxico :
undo do Culfura conmica, 19?2.
______. A deologu ulem (-Feuerbuch). Sao Paulo : Hucifoc, 1984.
MA!SS, M. Kssu sur le don. Paris : Prossos !nivorsifairos do ranco,
1950.
MCCRS, B. nvironmonfal limifafion on fho dovolopmonf of culfuro.
Amercun Anthropologst, v.56, 1954.
______. Amuzonu: man and culfuro in a counforfoif paradiso. Chicago
: Aldino, 19?1.
______. Vogofafional flucfuafion and prohisforic culfural on adapfafions
in Amazonia: somo fonfafivo corrolafions. World Archueology, v.8,
n.3, 19??.
MNZS, R. Socedude e tecnologu lItcu: uspectos e ocupu-
es pr-hstrcus no MuncIpo de Vurzelndu, Mnus Gerus.
Rio do Janoiro : Insfifufo do ilosofia o Cincias Humanas-!RJ, 199?.
(1oso do ouforado).
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
46
MORAIS, J.L. A utlzuo dos uIlorumentos ltolgcos pelo ho-
mem pr-hstrco bruslero: anliso do frafamonfo da mafria-pri-
ma. Sao Paulo : undo do Culfura do Musou Paulisfa, 1983. (1oso do
ouforado - Coloao Arquoologia, v.?).
______. Perspectvus geo-umbentus du urqueologu do
Purunupunemu Puulstu. Sao Paulo : MA/LCH-!SP, 1999. (1oso
do Livro ocncia).
NOLLI, .S. A ocupaao humana na rogiao sul do Brasil: arquoologia,
dobafos o porspocfivas 18?2-2000. Revstu SP, Sao Paulo, n.44, doz./
fov. 1999/2000. (Anfos do Cabral: Arquoologia Brasiloira II).
PALLS1RINI, L. Foulles duns tros stes brslens du huut
Purunupunemu: mfhodo of rosulfafs. Panfhon-Sorbonno : !nivor-
sidado do Paris I, 19?0. (1roisimo Ciclo).
______. nterpretuo de estruturus urqueolgcus em sItos do
Kstudo de So Puulo. Sao Paulo : Musou Paulisfa/!SP, 19?5. (1oso
do Livro ocncia Srio Arquoologia, n.1).
PANCAIO, L.
PARN1I, . Le gsement quuternure de lu Tocu do Boquero du
Pedru Furudu (PuuI, Brsl) duns le contexte de lu prhstore
umrcune. Foulles, strutgruphe, chronologe, voluton culturelle.
Paris : colo dos Haufos fudos on Scioncos Socialos, 1992. 4v. (1hso ocforaf).
PIRC, C.S. Semtcu: coloao sfudos. Sao Paulo : Porspocfiva,
19??.
PSSIS, A.M. Art rupestre prehstorque: premers regstres delu
mse en scene. Nanforro : !nivorsidado do Paris X, 198?. (1hoso do
ocforaf d`faf).
______. Rogisfros Ruposfros: porfil grfico o grupo social. Revstu de
Arqueologu, v.8, n.1, 1994. (Anais da VII Rouniao Cionffica da Soci-
odado do Arquoologia Brasiloira).
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 47
PSSIS, A.M., C!ION, N. Rogisfros ruposfros o caracforizaao das
ofnias pr-hisfricas. In: VIAL, L. (Org.). GruIsmo ndIgenu. Sao
Paulo : Sfudio Nobol/APSP/!SP, 1992.
POIRIR, Joan. Hstru du etnologu. Sao Paulo : Culfrix :
dusp,1981.
PRO!S, A. Arqueologu brusleru. Braslia : !NB, 1991.
RLA1ORIOS do PRONAPA Programa Nacional do Posquisas
Arquoolgicas. Publcues Avulsus. Museu Puruense KmIlo
Goeld, Bolm, n.6, 196? (rolafrio 1); n.10, 1969 (rolafrio 2);
n.12, 1969 (rolafrio proliminar arquoologia brasiloira om 1968);
n.13, 1969 (rolafrio 3); n.15, 19?1 (rolafrio 4); n.26, 19?4 (rola-
frio 5).
RNRW, C., BAHN, P. ArqueologIu: foorias, mfodos y prfica.
Madrid : Akal, 1993.
ROOSVL1, A. oforminismo ocolgico na inforprofaao do dosonvol-
vimonfo social indgona da Amaznia. In: NVS, W. (org.). Orgens,
uduptues e dversdude bolgcu do homem nutvo du Amu-
znu. Bolm : Musou Paraonso mlio Cooldi, 1991.
______. Arquoologia amaznica. In: C!NHA, M. Carnoiro da (Org.).
Hstru dos Indos no Brusl. Sao Paulo : APSP/SMC/Compa-
nhia das Lofras, 1992.
SANRS o MARINO. Pr-hstru do novo mundo. Rio do Janoiro
: Zahar, 19?1.
SANOJA OBIN1, M. La inforoncia on la arquoologa social.
BoletIn de Antropologu Amercunu, Mxico, 1984.
SAN1OS, A. da Silva. Puleoputologu do sIto pr-hstrco Pe-
dru do Alexundre, Curnubu dos Duntus, R.N. Avuluo
epstemolgcu, rudolgcu e hstrcu. Rocifo : opfo. do Hisf-
ria-!P, 199?. (1oso do ouforado).
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
48
SA, P.R.C. A cuu e u urte: os cuudores pntores pr-hstr-
cos du Serru do Cubrul, Mnus Gerus. Rio do Janoiro : Insfifufo do
ilosofia o Cincias Humanas-!RJ, 1998. (1oso do ouforado).
SHANKS, M., 1ILLY, C. Re-constructng urchueology: fhoory and
pracfico. [Cambridgo| : Cambridgo !nivorsify, 198?.
S1WAR, J.H. Culfuro roas of fho fropical florosf. In: ______ (d.).
HANDBOOK oI South Amercun nduns. Now York : Coopor
Squaro, 1948.
______ (d.). Hundbook oI South Amercun nduns. Now York :
Coopor Squaro, 1948.
1RICCR, B. Tme und trudton. [S.l.| : dinburgh !nivorsify, 19?8.
______. Hstoru del pensumento urqueolgco. Barcolona : Crifi-
ca/Arquoologia, 1992.
1YLOR, . Prmtve culture. London : John Murray Co. [1958 Now
York, Harpor 1orchbooks|.
!CHOA, .P. Arqueologu de Puugueru e Tenro: unlses de
dos tpos de sItos pr-cermcos do ltorul puulstu. Sao Paulo :
aculdado do Cincias o Lofras do Rio Claro. Sofor do Anfropologia,
Arquoologia o fnologia, 19?3. (1oso do ouforado).
VARCAS ARNAS, I. ofinicin do concopfos para uma arquoologa
social. In: AC1AS L SIMPOSIO LA ORMACION ARQ!-
OLOCIA L CARIB, 1., 1984. [S.n.f.|.
______. Arquoologa cioncia y sociodad. Boletm de Antropologu
Amercunu, Mxico, v.15, 1986.
VIALO!, . !n nouvoau sifo ruposfro du Mafo Crosso: l`abri orraz groja.
Revstu do Museu Puulstu, Sao Paulo, Nova Srio, v.29, 1983-84.
VILHNA-VIALO!, A. A tecnotpologu dus ndstrus lItcus do
sIto Almedu no seu quudro nuturul, urqueoetnolgco e reg-
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 49
onul. Sao Paulo : Musou Paulisfa : Insfifufo do Pr-Hisfria-!SP, 1980.
(1oso do ouforado).
WHLR, Marfin. Archueology Irom the eurth. London : Oxford
!nivorsify, 1954.
W!S1, I. Contnudude e mudunu: para uma inforprofaao dos
grupos pr-coloniais na bacia do rio Vormolho, Mafo Crosso. Sao Paulo:
LCH-!SP, 1990. (1oso do ouforado).
BBLOGRAFA
BAL1, H. Lu crumque comme document urchologque. Pa-
ris: Socif Prohisforiquo ranaiso, 196?.
BOAS, . Cuestones Iundumentules de AntropologIu culturul.
Buonos Airos, Argonfina : Solar : Hachoffo, 1968.
CARANINI, A. Arqueologu y culturu muterul. Barcolona : di-
forial Mifro, 1984.
CO!RBIN, P. Qu'est-ce que l'urchologe?. Paris : Payof, 1982.
LPOR1, H. Archologe et rult: ossai d`approcho
pisfmologiquo. Paris : Picard, 1984.
RNNZ MAR1INZ, V.M. Teoru y mtodo de lu urqueolo-
gu. Madrid : diforial Sinfosis, 1993.
RANCH, J.A. Arqueologu untropolgcu. Madrid : dicionos Akal, 1989.
!NARI, P.P.A. Hisfria da arquoologia no Brasil: visao goral o roavaliaao.
Revstu de Hstru du Arte e Arqueologu, Campinas, n.1, 1994.
______. Brazilian archaoology a roapraisal. In: POLI1IS, C.C., ALBR1IN,
B. (ds.). Archueology n Lutn Amercun. London: Rouflodgo, 1999.
TEORIAS, METODOS, TECNIAS E AVANOS NA ARQUEOLOCIA BRASILEIRA
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
50
CALLAY, A. L'Archologe demun. Paris : Bolfond/Scioncos, 1986.
CNARA, M. La vioja "nuova arquoologa: foorias, mfodos y fcni-
cas on arquoologa. Boletn de Antropologu Amercunu, Mxico,
1982. (roimprosionos).
COLIR, M. Horzontes du untropologu. Lisboa : dioos ?0 :
Livraria Marfins onfos, 19??.
L CO, J. (d.). A hstru novu. Sao Paulo : Marfins onfos, 1988.
KRN. A.A. Abordugens tercus em urqueologu. Porfo Alogro :
1991. [digifado|.
LARAIA. R.B. Culturu: um concoifo anfropolgico. Rio do Janoiro: Zahar, 1988.
LROI-CO!RHAN, A. Le Il du temps-ethnologe et prhstore.
Paris : ayarf, 1983.
MCCRS, B.Amuznu: a ilusao do um paraso. Rio do Janoiro : Ci-
vilizaao Brasiloira, 19??.
______. Amrcu pr-hstrcu. Rio do Janoiro : Paz o 1orra, 19?9.
MIRAMBLL, L., LORNZO, J.L. Lu cermcu: un documonfo ar-
quoolgico. Mxico : oparfamonfo do Prohisfria, Insfifufo Nacional
do Anfropologia o Hisfria, 1983.
OR1ON, C., 1YRS, P., VINC, A. Pottery n urchueology.
Cambridgo : Cambridgo !nivorsify, 1993.
RIC, P. Pottery unulyss. Chicago : 1ho !nivorsify of Chicago, 198?.
SAHLINS, M.. Socedudes trbus. Rio do Janoiro : Zahar, 19?4.
SRONI-VIVIN, M.R. ntroducton l'tudes poteres
prhstorques. Paris : Lo Bouscaf, [s.d.|.
SHPAR, A. Cerumcs Ior the urchueologst. Washingfon:
Carnogio Insfifufion , 1963.
Canindc, Xing, n 2, Dczcmbro dc 2002
ALVS, MRCIA ANCLINA 5J
SHNNAN, S. ArqueologIu cuunttutvu. Barcolona : Crfica/Arquo-
ologia, 1992.
1RICCR, B. Alm du hstru: os mfodos da pr-hisfria. Sao Paulo
: dusp, 19?3. (Coloao Anfropologia o Sociologia).
______. Arqueologus ulternutvus: nacionalisfas, colonialisfa,
imporalisfa. San Juan, Argonfina : Insfifufo do Invosfigacionos Arquo-
olgicas y Musoo !nivorsidad Nacional do San Juan, 198?.
VIR1LR, R.B. Kcologu culturul: uma anfropologia da mudana.
Sao Paulo : fica, 1988. (Srio Princpios).
PKRDCOS
- Rcoista Jo Muscu Pau/ista. Nooa 8ric !SP, Sao Paulo;
- Rcoista Jo lnstituto Jc Pr-Hist6ria !SP, Sao Paulo;
- DJa/o MA (Anfigo) !SP, Sao Paulo;
- Rcoista Jo Muscu Jc Arquco/ogia c Etno/ogia !SP, Sao Paulo;
- Rcoista Jc Hist6ria Ja Artc c Arquco/ogia !NICAMP, Campinas,
Sao Paulo;
- Rcoista U8P, Sao Paulo;
- Arquioos Jo Muscu Jc Hist6ria Natura/ !MC Bolo Horizonfo,
Minas Corais;
- C/io. 8ric Arquco/6gica !P, Rocifo, Pornambuco;
- Pcsquisas - lnstituto Ancbictano Jc Pcsquisas, Sao Loopoldo, Rio Cran-
do do Sul;
- Rcoista Jo Patrinnio Hist6rico, Artstico Naciona/ - IPHAN, Rio do
Janoiro;
- Bo/ctin Jo lnstituto Jc Arquco/ogia Brasi/cira, Rio do Janoiro;
- Rcoista Ja 8AB Sociodado do Arquoologia Brasiloira.

Você também pode gostar