Você está na página 1de 101

PONTIFCIA UNIVERSIDADE CATLICA DE MINAS GERAIS Instituto de Cincias Sociais De a!ta"ento de Re#a$%es Inte!

nacionais

Gian#uca E#ia

O SUBIMPERIALISMO BRASILEIRO NA FRICA: estudo de caso sobre Moambique

&e#o 'o!i(onte )*+)

Gian#uca E#ia

O SUBIMPERIALISMO BRASILEIRO NA FRICA: estudo de caso sobre Moambique Mono,!a-ia a !esentada ao Cu!so de Re#a$%es Inte!nacionais da Uni.e!sidade Cat/#ica de Minas Ge!ais0 co"o !e1uisito a!cia# a!a o2ten$3o do t4tu#o de &ac5a!e# e" Re#a$%es Inte!nacionais6 O!ientado!a7 Taiane Las Casas Ca" os

&e#o 'o!i(onte )*+)

Gian#uca E#ia O SUBIMPERIALISMO BRASILEIRO NA FRICA: estudo de caso sobre Moambique Mono,!a-ia a !esentada ao Cu!so de Re#a$%es Inte!nacionais da Uni.e!sidade Cat/#ica de Minas Ge!ais0 co"o !e1uisito a!cia# a!a o2ten$3o do t4tu#o de &ac5a!e# e" Re#a$%es Inte!nacionais6

888888888888888888888888888888888888888888888888 Taiane Las Casas Ca" os 9O!ientado!a: ; PUC MINAS

888888888888888888888888888888888888888888888888 Rica!do Fe!!ei!a Ri2ei!o ; PUC MINAS

888888888888888888888888888888888888888888888888 Pa!is <e!os ; UFA&C

&e#o 'o!i(onte0 += de No.e"2!o de )*+)6

RESUMO Este t!a2a#5o te" co"o o2>eti.o co" !eende! se as !e#a$%es inte!nacionais 2!asi#ei!a co" a ?-!ica0 na u#ti"a d@cada0 econo"ica"ente at!a.@s suas ,!andes e" !esas0 e o#itica"ente at!a.@s sua o#4tica eAte!na0 es eci-icada"ente e" Mo$a"2i1ue0 ode" te! e#e"entos do su2i" e!ia#is"o0 conceito -o!"u#ado o!i,ina!ia"ente e#o cientista socia# RuB Mau!o Ma!ini0 eA oente da Teo!ia Ma!Aista da De endncia 9TMD:6 Pa#a.!as c5a.e7 Su2i" e!ia#is"o0 &!asi#0 Mo$a"2i1ue0 Mine!a$3o0 A,!one,/cio6

ABS RAC T5is studB ai"s to unde!stand C5et5e! t5e &!a(i#ian inte!nationa# !e#ations Cit5 A-!ica0 in t5e #ast decade0 econo"ica##B t5!ou,5 t5ei! 2i, co" anies0 and o#itica##B t5!ou,5 its -o!ei,n o#icB0 s eci-ica##B in Mo(a"2i1ue0 "aB 5a.e e#e"ents o- su2Di" e!ia#is"0 a conce t o!i,ina##B -o!"u#ated 2B socia# scientist RuB Mau!o Ma!ini0 eA onent o- Ma!Aist T5eo!B oDe endence 9TMD:6 EeBCo!ds7 Su2Di" e!ia#is"0 &!a(i#0 Mo(a"2i1ue0 Minin,0 A,!i2usiness

LIS A !E FI"URAS FIGURA + D Vis3o sate#ita! dos "e,a !o>etos de "ine!a$3o de ca!.3o e" Tete e os !eassenta"entos de Cate"e

LIS A !E MAPAS MAPA ) ; P!o>eto Ca!.3o Moati(e0 co" -e!!o.ia TeteDNaca#a e o!to de Naca#a0 Mina de -os-ato da Va#e e PROSAVANA F&M6

LIS A !E ABRE#IA URAS USG ; d/#a!es estadunidenses

LIS A !E SI"LAS A&C ; A,ncia &!asi#ei!a de Coo e!a$3o A&IMAH ; Associa$3o &!asi#ei!a da IndIst!ia de MJ1uinas e E1ui a"entos AFRICOM United States A-!ican Co""and AGOA ; A-!ican G!oCt5 and O o!tunitB Act 9EUA: AIK ; Ato Instituciona# nu"e!o K 9&!asi#: AOD ; A>uda O-icia# a!a o Desen.o#.i"ento APEL ; A,ncia &!asi#ei!a de P!o"o$3o de EA o!ta$%es e In.esti"entos ASA ; CI u#a A"@!ica do Su#D?-!ica &NDES ; &anco Naciona# do Desen.o#.i"ento EconM"ico e Socia# 9&!asi#: &OPE ; &ata#53o de O e!a$%es Es eciais 9&!asi#: &RICS ; &!asi#0 RIssia0 ndia0 C5ina e ?-!ica do Su# DEPEH ; De a!ta"ento de Pes1uisas e O e!a$%es do &NDES 9&!asi#: DCR ; De a!ta"ento de Co"2ust4.eis Reno.J.eis do MAPA 9&!asi#: DFID ; De a!ta"ento a!a o Desen.o#.i"ento Inte!naciona# 9Reino Unido: DIEESE ; De a!ta"ento Inte!sindica# de Estat4stica e Estudos SocioeconM"icos 9&!asi#: do MRE 9&!asi#: EPAs ; Econo"ic Pa!tne!s5i A,!ee"ents 9EU: CAMEL ; CN"a!a de Co"@!cio EAte!io! 9&!asi#: CEDEAO ; CI u#a &!asi#DCo"unidade EconM"ica dos Estados da ?-!ica Ocidenta# CFM ; Po!tos e Ca"in5os de Fe!!o de Mo$a"2i1ue 9Mo$a"2i1ue: CGMA ; Coo!dena$3oDGe!a# de Coo e!a$3o e" A,!o ecuJ!ia0 Ene!,ia0 &ioco"2ust4.eis e Meio A"2iente da A&C 9&!asi#: CSN ; Co" an5ia Side!I!,ica Naciona# 9&!asi#: CSLL ; Cont!i2ui$3o So2!e o Luc!o L41uido 9&!asi#: E&A ; E.e!Bt5in, &ut A!"s 9Aco!do Tudo Menos A!"as ent!e UE e An,o#a: EM&RAPA ; E" !esa &!asi#ei!a de Pes1uisa A,!o ecuJ!ia EUA ; Estados Unidos da A"@!ica FAO ; O!,ani(a$3o das Na$%es Unidas a!a a A,!icu#tu!a e A#i"enta$3o FI& ; F/!u" Inte!naciona# de &ioco"2ust4.eis FIOCRUO ; Funda$3o Os.a#do C!u( 9&!asi#: FOCAC ; F/!u" a!a Coo e!a$3o ent!e C5ina e ?-!ica

FGV ; Funda$3o GetI#io Va!,as 9&!asi#: FMI ; Fundo MonetJ!io Inte!naciona# FRELIMO ; F!ente a!a a Li2e!ta$3o de Mo$a"2i1ue G&EP ; G#o2a# &ioene!,B Pa!tne!s5i I&AS ; F/!u" de DiJ#o,o ndiaD&!asi#D?-!ica do Su# IFC ; Co! o!a$3o Inte!naciona# de Finan$as ID' ; ndice do Desen.o#.i"ento 'u"ano do P!o,!a"a das Na$%es Unidas a!a o Desen.o#.i"ento 9PNUD: IPEA ; Instituto de Pes1uisa EconM"ica A #icada 9&!asi#: IRPF ; I" osto de Renda da Pessoa Fu!4dica 9&!asi#: IED ; In.esti"ento est!an,ei!o di!eto IT ; In-o!"ation Tecno#o,B IIRSA ; Initiati.e -o! t5e Inte,!ation o- t5e Re,iona# In-!ast!uctu!e o- Sout5 A"e!ica FICA ; Fa an Inte!nationa# Coo e!ation A,encB 9Fa 3o: LI&OR ; London Inte!D&anP O--e!ed Rate MAPA ; Minist@!io da A,!icu#tu!a0 PecuJ!ia e do A2asteci"ento 9&!asi#: MDA ; Minist@!io do Desen.o#.i"ento A,!J!io 9&!asi#: MRE ; Minist@!io das Re#a$%es EAte!io!es 9&!asi#: MIGA ; A,ncia Mu#ti#ate!a# de Ga!antia de In.esti"ento 9G!u o &anco Mundia#: MME ; Minist@!io das Minas e Ene!,ia 9&!asi#: MST ; Mo.i"ento dos T!a2a#5ado!es se" Te!!a 9&!asi#: NEPAD ; Pa!tne!s5i -o! A-!ican De.e#o "ent NNPC ; Ni,e!ian Nationa# Pet!o#eu" Co! o!ation 9Ni,@!ia: ONU ; O!,ani(a$3o das Na$%es Unidas ONG ; O!,ani(a$3o n3o ,o.e!na"enta# OTAN ; O!,ani(a$3o do At#Nntico No!te PI& ; P!oduto Inte!no &!uto PNUD ; P!o,!a"a das Na$%es Unidas a!a o Desen.o#.i"ento PND ; P#ano Naciona# de Desestati(a$3o 9&!asi#: PRODECER ; P!o,!a"a de Coo e!a$3o Ni oD&!asi#ei!o a!a o Desen.o#.i"ento do Ce!!ado PROSAVANA ; P!o,!a"a de desen.o#.i"ento da Sa.ana a-!icana9&!asi#: PROSAVANADPD ; P#ano Di!eto! a!a o Desen.o#.i"ento da A,!icu#tu!a do Co!!edo! de

Naca#a 9&!asi#: PT ; Pa!tido dos T!a2a#5ado!es 9&!asi#: RENAMO ; Resistncia Naciona# Mo$a"2icana SACU ; Uni3o Aduanei!a da ?-!ica Aust!a# SENAI ; Siste"a Naciona# de A !endi(a,e" Indust!ia# 9&!asi#: SENAR ; Se!.i$o Naciona# de A !endi(a,e" Ru!a# 9&!asi#: SEOs ; S ecia# Econo"ic Oones SDNC ; Sociedade de Desen.o#.i"ento do Co!!edo! de Naca#a Co"2inadas 9&!asi#: TMD ; Teo!ia Ma!Aista da De endncia TNP ; T!atado so2!e a n3o !o#i-e!a$3o de a!"as nuc#ea!es UNICA ; Uni3o da IndIst!ia de Cana de A$Ica! 9&!asi#: UEMOA ; Uni3o EconM"ica e MonetJ!ia do Oeste A-!icano UE ; Uni3o Eu!o eia UNCTAD ; Con-e!ncia das Na$%es Unidas so2!e Co"@!cio e In.esti"ento USAID ; United States A,encB -o! Inte!naciona# De.e#o "ent

SUMRIO $ IN RO!U%&O'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' )'$ !e,e-d.-cia e Im,eria/ismo ''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' )') Su,ere1,/ora2o do traba/3o''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' )'4 E1te-s2o da su,ere1,/ora2o aos ,a5ses ce-trais''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' )'( Subim,eria/ismo'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' )'6 Coo,era2o a-ta78-ica: ,o/5tica e1,a-sio-ista re/ati9ame-te aut8-oma''''''''''' $( $0 )$ )) )( )0

) MARCO E*RICO''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' $+

)': A reco-9ers2o e o -o9o subim,eria/ismo''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 44 4 A POL; ICA E< ERNA BRASILEIRA =)>>4?)>$)@ COM RELA%&O A FRICA E ES RA E"IAS !A IN ERNACIONALIBA%&O !E EMPRESAS BRASILEIRAS'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 4C 4'$ A ,o/5tica e1ter-a brasi/eira =)>>4?)>$)@ com re/a2o D Erica'''''''''''''''''''''''''''' 4'$'$ rocas comerciaisF e1,ortaGes e im,ortaGes''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 4') A7ricu/tura e a7roe-er7ia''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 4'4 !i,/omacia do a7ro-e7Hcio''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 4'( A -o9a ,arti/3a da Erica e as estratI7ias dos atores e-9o/9idos'''''''''''''''''''''''''' 4'('$ EstratI7ias Norte?Su/''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 4'(') EstratI7ias Su/?Su/''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 4'(')') ;-dia'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 4'(')'4 Brasi/''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 4'6 EstratI7ias da i-ter-acio-a/iJa2o de em,resas brasi/eiras''''''''''''''''''''''''''''''''' 4'6'$ EstratI7ia e ,rese-as das 7ra-des em,resas brasi/eiras -a Erica''''''''''''''''' 4': A7ro-e7Hcio brasi/eiro -a Erica''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ( O SUBIMPERIALISMO BRASILEIRO EM MO%AMBIKUE''''''''''''''''''''''''''''' (') A #a/eF e1 Com,a-3ia da #a/e do Rio !oce =C#R!@''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ('4 Me7a,roLetos -a ,ro95-cia de ete'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ('4'$ Me7a,roLeto Be-7a'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ('4') Me7a,roLeto Car92o MoatiJe'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ('( ra-sEer.-cia de 9a/or''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 40 () (6 (C 6> 6$ 6) 6( 66 6: :> :4 :C C$ C) C( C6 CC

4'(')'$ C3i-a''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 6)

('$ Moambique''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' :C

('6 Su,ere1,/ora2o do traba/3o''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' (': Reasse-tame-tos'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ('+ PROSA#ANA MBM'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ('0 A U-i2o Nacio-a/ de Cam,o-eses'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' 6 CONCLUS&O'''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' REFERNNCIAS

+> +$ +: 0> 0)

('C PRO!ECER''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' +(

+= $ IN RO!U%&O Este t!a2a#5o te" co"o o2>eti.o ,e!a# ana#isa! a natu!e(a e a est!at@,ia da inse!$3o inte!naciona# 2!asi#ei!a na ?-!ica0 na u#ti"a d@cada0 se>a econo"ica"ente at!a.@s suas ,!andes e" !esas co"o o#itica"ente at!a.@s sua o#4tica eAte!na0 a!a co" !eende! se esta inse!$3o ode se! ca!acte!i(ada co"o su2i" e!ia#ista0 conceito -o!"u#ado o!i,ina!ia"ente e#o cientista socia# RuB Mau!o Ma!ini0 eA oente da Teo!ia Ma!Aista da De endncia 9TMD:6 O !i"ei!o o2>eti.o es eci-ico0 a!a co" !eende! se esta inse!$3o ode se! ca!acte!i(ada co"o su2i" e!ia#ista0 !etende ana#isa! a inse!$3o o#itica e econM"ica6

Econo"ica"ente o! "eio das t!ocas co"e!ciais ent!e o &!asi# e a ?-!ica e so2!etudo a inte!naciona#i(a$3o das ,!andes e" !esas 2!asi#ei!as no seto! do a,!one,/cio0 "ine!a$3o0 const!u$3o e en,en5a!ia0 at!a.@s o -inancia"ento do &anco Naciona# de Desen.o#.i"ento EconM"ico e Socia# 9&NDES: e o -inancia"ento inte!naciona#0 e o#itica"ente o t!a2a#5o !etende ana#isa! a o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a0 at!a.@s o a oio #o,4stico0 de inte#i,ncia e de o#4tica da di #o"acia0 do ,o.e!no e das suas a,encias0 a!a o au"ento da in-#uencia e do !ota,onis"o o#4tico do &!asi# na ?-!ica0 so2!etudo no seto! a,!4co#a0 "ine!a$3o e de en,en5a!ia e const!u$3o e nas o#4ticas sociais u2#icas6 O se,undo o2>eti.o es eci-ico !etende co" !eende!0 at!a.@s u" estudo de caso so2!e a inse!$3o 2!asi#ei!a e" Mo$a"2i1ue0 se esta de "ine!a$3o0 ,e!a$3o de ene!,ia e#@t!ica a ode se! ca!acte!i(ada co"o a!a o su2i" e!ia#ista6 Se!3o ana#isados so2!etudo dois "e,a !o>etos inte!#i,ados0 u" "e,a !o>eto a!ti! de ca!.3o e #in5as -@!!eas escoa"ento0 "e,a !o>eto da Va#e0 e" conso!cio co" a Ode2!ec5t e a Ca"a!,o e Co!!a0 c5a"ado P!o>eto Ca!.3o Moati(e0 e u" out!o "e,a !o>eto de a,!one,/cio e a,!icu#tu!a -a"i#ia!0 co" coo e!a$3o t!i#ate!a# ent!e Fa 3o0 &!asi# e Mo$a"2i1ue0 e o a oio da United States A,encB -o! Inte!naciona# De.e#o "ent 9USAID:0 c5a"ado PROSAVANA F&M6 Se!3o ana#isados os i" actos destes "o$a"2icana co"o u" todo6 Ma!ini 9+QR=: ana#isou dia#etica"ente as !e#a$%es 1ue os a4ses cent!ais "anti.e!a" co" as e!i-e!ias6 A acu"u#a$3o "ono o#4stica0 so2!etudo no /sDSe,unda Gue!!a Mundia# nos a4ses cent!ais ,e!a.a eAcedentes de ca itais0 1ue os cent!os a!a "ante! a#tos os #uc!os eA o!ta.a"0 e" a#,u"as e!i-e!ias0 at!a.@s In.esti"entos EAte!nos Di!etos 9IED:0 so2!etudo !o>etos nas o u#a$%es atin,idas co"o na econo"ia

+K dos Estados Unidos 9EUA:0 "as sucessi.a"ente ta"2@" A#e"an5a e Fa 3o6 Os IED o!ientados de -o!"a eAt!e"a a !odu$3o de 2ens de consu"o du!J.eis0 a!a as c#asses a#tas da sociedade0 t!ans-o!"a" o &!asi# e" u"a econo"ia se"i e!i-@!ica0 ou se>a0 co" u"a co" osi$3o o!,Nnica "@dia na esca#a "undia# dos a a!atos !oduti.os6 Mas estas eA o!ta$%es t!ans-o!"a!a" inte!na"ente e !o-unda"ente estes a4ses e!i-@!icos0 ent!e e#es o &!asi#6 Estas t!ans-o!"a$%es e as cont!adi$%es 1ue esta inte,!a$3o ,e!a.a #e.a!a" a "o.i"entos cont!J!ios0 anta,Mnicos a inte,!a$3o i" e!ia#ista6 Mas o ,!ande ca ita# 2!asi#ei!o0 co" o ,o# e de S= se a#iou co"o s/cio "eno! ao ca ita# inte!naciona#0 !esta2e#ecendo a co" #e"enta!idade ent!e 2u!,uesia a,!a!ia e indust!ia#0 "ono o#i(ando e -inancei!i(ando !ecoce"ente a econo"ia6 Po!@" a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o0 1ue ,e!a.a su e!#uc!os ao ca ita# 2!asi#ei!o0 #e.ou a u"a se a!a$3o ent!e as ca acidades !oduti.as e as necessidades das "assas0 i" ossi2i#itando u" desen.o#.i"ento autMno"o6 A econo"ia su2i" e!ia#ista a!a su e!a! estes ent!a.es a sua !e !odu$3o a" #iada do ca ita# !eco!!eu so2!etudo ao "e!cado eAte!no0 "ediante inte!naciona#i(a$3o das suas e" !esas0 1ue se a#ia!a" co" os o#i,o /#ios i" e!ia#istas a!a eA #o!a! as e!i-e!ias0 se se!.indo de su2s4dios e -inancia"entos estatais6 Mas a#,uns seto!es econM"icos n3o te!ia" "uitos ,an5os co" a inte,!a$3o aos o#i,o /#ios do No!te0 o!1ue ode!ia" si" #es"ente se! des"ante#ados ou e!de! -atias de "e!cado ou o cont!o#e das suas e" !esas0 co"o tin5a acontecido co" as e1uenas e "edias e" !esas no ,o.e!no Caste#o &!anco6 Estas -!a$%es da 2u!,uesia e!a" a oiadas o! seto!es naciona#istas da 2u!oc!acia ,o.e!na"enta#0 1ue n3o 1ue!ia" e!de! o cont!o#e so2!e seto!es conside!ados est!at@,icos0 co"o o nuc#ea!0 "i#ita!0 e et!o#4-e!o0 e o!tanto #e.a!a" ao ode! Costa e Si#.a6 Mas e"2o!a estas -!a$%es !esisti!a" T o-ensi.a do i" e!ia#is"o0 atuando de "anei!a anta,Mnica0 ao "es"o te" o n3o c5e,a!a" a u"a !u tu!a co" o i" e!ia#is"o0 o!1ue te!ia 1uestionado as 2ases dos seus su e!#uc!os0 "as ao cont!a!io co#a2o!a!a" a!a u"a "aio! inte,!a$3o a este6 Esta ostu!a de coo e!a$3o anta,Mnica se "ante.e du!ante os ,o.e!nos "i#ita!es0 at!a.@s a 2usca de u"a o#4tica eAte!na !e#ati.a"ente autMno"a0 dent!o do e!"itido e#o i" e!ia#is"o6 Assi" o &!asi# !etendeu u"a !edu$3o das t!ocas desi,uais t!a"ite su2stitui$3o das eA o!ta$%es0 a!a te! acesso aos "e!cados "ais !icos e "ais !ote,idos do No!te0 a!a .ende! suas "e!cado!ias e se!.i$os0 co"o ta"2@" te! ,an5os o#4ticos0 !etens%es 1ue -a#i!a" e 1ue #e.a!a" o &!asi# a se !e#aciona! "ais est!ita"ente co" os out!os a4ses do Su#0 a!a a!ticu#a! !ess%es aos aises cent!ais6 Mas co"o a autono"ia e o desen.o#.i"ento de ende" da

+S inte!.en$3o estata#0 at!a.@s su2s4dios T !odu$3o e a eA o!ta$3o e da di #o"acia a!a

au"enta! a co" etiti.idade e" !esa!ia#0 o &!asi# ent!ou e" at!itos co" os cent!os ao to"a! decis%es anta,Mnicas !es eito Ts est!at@,ias dos cent!os i" e!ia#istas0 1ue ode!ia" #e.a! a n3o co#a2o!a$3o do &!asi# co" a est!at@,ia i" e!ia#ista6 Po!tanto os cent!os i" e!ia#istas0 1ue tin5a" "o"entanea"ente !eso#.idos os seus !o2#e"as de !ea#i(a$3o do ca ita#0 t!ans-e!indo as cont!adi$%es nas e!i-e!ias0 de-ende!a" os "e!cados do No!te0 e as t!ocas desi,uais0 o!1ue u"a !edu$3o das t!ans-e!ncias de .a#o! !edu(i!ia os ,an5os i" e!ia#istas0 a#@" de ode! #e.a! estas se"i e!i-e!ias a te! u" ode! econM"ico e "i#ita! autMno"o0 e ao a oio dos a4ses do Su# 1ue #uta.a" cont!a o i" e!ia#is"o6 Pa4ses do Su# do "undo0 1ue assi" co"o o &!asi# -o!a" ati!ados na a!"adi#5a das d@cadas e!didas0 du!ante as c!ises da di.ida e as !e-o!"as neo#i2e!ais6 O no.o su2i" e!ia#is"o 2!asi#ei!o de ois da !ede"oc!ati(a$3o do &!asi# co" a2e!tu!a econM"ica e !econ.e!s3o da sua econo"ia0 !et!ocedeu na sua inse!$3o inte!naciona#0 e co" as c!ises da di.ida e o co#a so -inancei!o os a4ses i" e!ia#istas0 tenta!a" inte,!a! ainda "ais o &!asi# nos seto!es "ais est!at@,icos e #uc!ati.os0 !edu(indo o cont!o#e do Estado so2!e a#,uns seto!es da econo"ia naciona#6 Esta inte,!a$3o #e.ou a c!ia$3o de e" !esa ,#o2ais 2!asi#ei!as0 co" ,!ande inte!.en$3o estata# e a!tici a$3o nas 2o#sas de .a#o!es0 estas e" !esas eA #o!a" intensi.a"ente os !ecu!sos natu!ais e !odu(e" su2stancia#"ente commodities0 inte,!adas ao siste"a -inancei!o inte!naciona#0 e co" seu se!.i$os de en,en5a!ia e in-!aest!utu!as aneAas6 Mas u" ais su2i" e!ia#ista !/ !io o!1ue inte,!a seu siste"a !oduti.o ao i" e!ia#ista0 n3o ode 1uestiona! as 2ases do i" e!ia#is"o se" 1uestiona! a si "es"o0 o!tanto se "ant@" so2 a in-#uencia e a de endncia0 tecno#/,ica e -inancei!a a!a co" o i" e!ia#is"o0 "as 2uscando at!a.@s a coo e!a$3o anta,Mnica co" o i" e!ia#is"o0 u"a o#4tica eAte!na eA ansionista a!a con1uista! u"a ce!ta in-#uencia eUo !ota,onis"o na !e,i3o 9A"@!ica Latina e Ca!i2e e ?-!ica:6 No caso do &!asi# esta coo e!a$3o anta,Mnica ode se! o2se!.ada na eA o!ta$3o do "ode#o a,!4co#a 2!asi#ei!o e na atua$3o de e" !esas co"o a Va#e6 Pa!a tanto0 a est!utu!a na!!ati.a dessa "ono,!a-ia se!J di.idida da se,uinte "anei!a0 no se,undo ca itu#o se!J a !esentada a teo!ia do su2i" e!ia#is"o0 e as cont!i2ui$%es de out!os te/!icos0 co"o Dos Santos0 Fontes e Ma!tins6 Se!3o a !esentados os -unda"entos da teo!ia do su2i" e!ia#is"o0 a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o e a t!ans-e!ncia de .a#o!0 e as .a!iJ.eis concatenadas da teo!ia0 a coo e!a$3o anta,Mnica e u"a o#4tica !e#ati.a"ente

+R autMno"a6 A ana#ise se!J -eita de "anei!a a se,ui! as "udan$as 1ue ao #on,o da 5isto!ia a sociedade e a econo"ia 2!asi#ei!a te.e co" !e#a$3o a sua inte,!a$3o ca ita#ista6 O te!cei!o ca itu#o t!ata!J da o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a na ?-!ica na u#ti"a d@cada e das est!at@,ias da inte!naciona#i(a$3o de e" !esas 2!asi#ei!a0 co" a!ada a dois out!os a4ses do Su#0 a ndia e da C5ina0 e aos a4ses i" e!ia#istas do No!te6 Se!J ana#isada a o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a co" !e#a$3o ao "ode#o a,!J!io 2!asi#ei!o e aos !o,!a"as sociais aneAos0 e os in.esti"entos e co"e!cio das e" !esas 2!asi#ei!as na ?-!ica6 O 1ua!to ca itu#o se!J u" estudo de caso de dois "e,a !o>etos6 U" "e,a !o>eto "ine!J!io e ene!,@tico e" Mo$a"2i1ue c5a"ado P!o>eto Ca!.3o Moati(e da e" !esa Va#e e de u" conso!cio desta co" a Ode2!ec5t e a Ca"a!,o e Co!!a0 e u" "e,a !o>eto a,!J!io c5a"ado PROSAVANA Fa 3oD&!asi#DMo$a"2i1ue6 Se!3o ana#isados os -inancia"entos destes !o>etos assi" co"o as !e#a$%es co" o Estado "o$a"2icano e as o u#a$%es0 as in-!aest!utu!as a!a o escoa"ento e os !e#ati.os !eassenta"entos das o u#a$%es atin,idas e con-#itos destas co" as e" !esas est!an,ei!as e o ,o.e!no "o$a"2icano6 Pa!a !ea#i(a$3o desse t!a2a#5o se!J uti#i(ado tanto -ontes !i"J!ias0 #i.!os0 teses0 a!ti,os0 u2#ica$%es0 !e#at/!ios0 e!i/dicos0 co"o docu"entos secundJ!ios6

+V

) MARCO E*RICO Neste se,undo ca itu#o se!J a !esentada a teo!ia do su2i" e!ia#is"o0 desen.o#.ida e#o 2!asi#ei!o RuB Mau!o Ma!ini0 2aseada na teo!ia do i" e!ia#is"o e nas cont!i2ui$%es da Teo!ia Ma!Aista da De endncia 9TMD:6 Os -unda"entos do su2i" e!ia#is"o s3o a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o0 1ue ,e!a u"a "aisD.a#ia eAt!ao!dinJ!ia e n3o e!"ite a ,e!a$3o de u" "e!cado inte!no su-iciente"ente dinN"ico0 e a t!ans-e!ncia de .a#o!0 co" inte!cN"2ios desi,uais0 das e!i-e!ias do "undo a!a os cent!os0 assando e#os a4ses su2i" e!ia#istas0 1ue a!a !ecu e!a! a e!da de "ais .a#ia a !o !iada e#os cent!os su e!eA #o!a" a -o!$a de t!a2a#5o6 O su2i" e!ia#is"o @ u" -enM"eno 5ist/!ico e u"a cate,o!ia ana#4tica o2se!.ada no &!asi#0 a a!ti! da d@cada de S* o! Ma!ini0 "as 1ue ode se! a #icada ta"2@" a out!os a4ses0 o! eAe" #o a ndia6 U" ais su2i" e!ia#ista @ u" ais se"i e!i-e!ico0 ou se>a u" ais inte!"ediJ!io na di.is3o inte!naciona# do t!a2a#5o0 "as n3o @ .e!dadei!o o cont!a!io6 A !i"ei!a condi$3o a!a u" ais se! su2i" e!ia#ista0 @ a de endncia est!utu!a#0 co" t!ans-e!ncia de .a#o! a!a os cent!os nos inte!cN"2ios desi,uais0 1ue se!J t!atada no !i"ei!o su2ca 4tu#o deste t!a2a#5o0 desc!e.endo co"o e#a se o!i,inou na A"@!ica Latina6 U"a se,unda condi$3o @ a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o e adiciona#"ente da autoeA #o!a$3o do t!a2a#5o0 1ue se!3o de-inidos no se,undo su2ca 4tu#o0 conceitos 1ue -o!a" !e.i,o!ados co" as cont!i2ui$%es de Fontes 9)*++: e so2!etudo Ma!tins 9)*++:6 A su e!eA #o!a$3o e!a u"a ca!acte!4sticas dos a4ses do Su#0 "as se estende se,undo Fontes aos a4ses cent!ais0 1uestionando o!tanto a .a#idade do su2i" e!ia#is"o co"o condi$3o dos a4ses do Su#6 Po!tanto se!J a2o!dada u"a ana#ise deste -enM"eno a!a co#oca! a#,u"as o2se!.a$%es c!iticas a este 1uestiona"ento6 No te!cei!o su2ca 4tu#o ana#isa!e"os as dinN"icas do !ocesso dia#@tico de inte,!a$3o da econo"ia "undia# e#os o#i,o /#ios i" e!ia#ista6 Neste !ocesso a .a!iJ.e# coo e!a$3o anta,Mnica do &!asi# co" o i" e!ia#is"o #e.a a out!a .a!iJ.e# concatenada0 u"a o#4tica !e#ati.a"ente autMno"a6 No 1ua!to su2ca 4tu#o ana#isa!e"os a c5a"ada !econ.e!s3o do &!asi# e o no.o su2i" e!ia#is"o6 Ma!ini tin5a !e.isto 1ue o su2i" e!ia#is"o ode!ia assa! de u"a -ase de inte!naciona#i(a$3o at!a.@s a eA o!ta$3o de "e!cado!ias a!a u"a -ase de inte!naciona#i(a$3o at!a.@s eA o!ta$3o de ca itais6 Ent!e estas -ases 1ue co!!es onde" ao e!4odo da !ede"oc!ati(a$3o do &!asi#0 1ue Ma!ini c5a"ou de !econ.e!s3o da econo"ia 2!asi#ei!a0 no &!asi# su!,i!a" e" !esas ,#o2ais 2!asi#ei!as inte,!adas ao i" e!ia#is"o0 1ue .o#ta!a" ao

+Q

"e!cado eAte!no0 at!a.@s a eA o!ta$3o de "e!cado!ias0 se!.i$os e ca itais0 se" !e !o2#e"a est!utu!a# da #i"ita$3o do "e!cado inte!no6 Po!tanto se

e#o

ode -a#a! de no.o

su2i" e!ia#is"o co"o cate,o!ia 5ist/!ica de ana#ise das cont!adi$%es est!utu!ais inte!nas do &!asi#0 1ue s3o des#ocadas no eAte!io! at!a.@s a !e !odu$3o de u" "ode#o su2i" e!ia#ista6 )'$ !e,e-d.-cia e Im,eria/ismo Mau!o Ma!ini0 e" Dialtica da Dependncia 9+QR=:, a !esenta sua tese so2!e as o!i,ens da de endncia da A"@!ica Latina0 1ue @ si"i#a! Ts out!as e!i-e!ias do "undo0 co"o a ?-!ica e ?sia0 co" as de.idas di-e!en$as 5ist/!icas e socioeconM"icas6 Pa!a Ma!ini o &!asi# a !esentou desde sua inte,!a$3o no "e!cado "undia# ca ita#ista0 co" as na.e,a$%es t!ansoceNnicas0 insu-icincias0 de-o!"idades e cont!adi$%es no seu "odo de !odu$3o e na sua acu"u#a$3o de ca ita#0 !es eito aos a4ses cent!ais0 -ato!es 1ue i" ossi2i#ita!a" o desen.o#.i"ento nos "o#des autossustentados dos a4ses ca ita#istas cent!ais0 a !esentando o!tanto u" su2desen.o#.i"ento da sua econo"ia e da sua sociedade6 Ma!ini 9+QR=: de-ine co"o !e#a$%es de de endncia as !e#a$%es ent!e na$%es -o!"a#"ente inde endentes0 nas 1uais os cent!os su2o!dina" as e!i-e!ias "odi-icando as !e#a$%es de !odu$3o e !ec!iando a de endncia de "anei!a a" #iada6 A de endncia na A"@!ica Latina se conso#idou so2!etudo co" a !econ-i,u!a$3o das e!i-e!ias na di.is3o inte!naciona# do t!a2a#5o0 a a!ti! de +V=*0 1uando a!a as indIst!ias dos a4ses cent!ais0 o &!asi# e os out!os a4ses da A"@!ica Latina0 assa!a" a -o!nece! a#@" de !odutos a,!4co#as0 de ou!o e de !ata0 ta"2@" "at@!ias !i"as6 Os "etais !eciosos coad>u.a!a" a eA ans3o do siste"a 2ancJ!io0 e os !odutos a,!4co#as e!"iti!a" o !e2aiAa"ento do .a#o! da !e !odu$3o socia# do t!a2a#5o e o!tanto o au"ento da !oduti.idade do t!a2a#5o 1ue #e.ou a !e.o#u$3o indust!ia#0 neste Po!tu,a#6 Po!tanto a A"@!ica Latina au"entando a !odu$3o de "at@!ias !i"as o!ientadas 1uase 1ue eAc#usi.a"ente a!a eA o!ta$3o e 2aseada na su e!eA #o!a$3o intensi.a eUo eAtensi.a do t!a2a#5o0 uti#i(ando ,!ande dota$3o de "3o de o2!a ne,!a e ind4,ena esc!a.a eA !o !iada da te!!a0 e sucessi.a"ente -#uAos "i,!at/!ios eu!o eus e inte!nos0 cont!i2uiu a!a o des#oca"ento do eiAo de acu"u#a$3o !oduti.a indust!ia# dos cent!os6 Este des#oca"ento ,e!ou u"a ,!ande es ecia#i(a$3o "anu-atu!ei!a 1ue au"entou a 1uantidade e 1ua#idade de "e!cado!ias !odu(idas6 Esta es ecia#i(a$3o assou a de ende! !inci a#"ente do au"ento da ca acidade !oduti.a do t!a2a#5o0 at!a.@s das ino.a$%es t@cnicas0 1ue des.a#o!i(a" o .a#o! e!4odo o &!asi# se to!nou -o!"a#"ente inde endente o#itica"ente de

)*

!ea# da -o!$a de t!a2a#5o0 1ue da si" #es eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 9MARINI0 +QR=W MARTINS0 )*++: E" u"a !i"ei!a -ase de 2aiAa enet!a$3o do ca ita# est!an,ei!o0 os inte!cN"2ios e!a" 2aseados no .a#o! e as a#tas taAas de #uc!os t!a(ia" in.esti"entos est!an,ei!os0 e" ca!tei!a e di!etos0 eAcedentes nos cent!os0 inc#uindo dos Estados Unidos da A"@!ica 9EUA:0 eAD e!i-e!ia0 1ue se to!nou u" no.o cent!o e co"e$ou a eA o!ta! ca itais a!a a eA #o!a$3o di!eta de !odutos !i"J!ios a,!4co#as0 et!/#eo e "in@!ios0 at!a.@s da const!u$3o de in-!aest!utu!as0 e at!a.@s in.esti"entos -inancei!os6 Mas estas in.e!s%es des#oca!a" o inte!ca"2io do .a#o! a!a o !e$o de !odu$3o #e.ando a dete!io!a$3o dos te!"os de t!oca a!a as e!i-e!ias0 e a su2se1uente siste"Jtica !edu$3o dos su e!J.it co"e!ciais e endi.ida"ento c!escente6 A a" #ia$3o sustentada e o!,Nnica da econo"ia ca ita#ista cent!a# .incu#ou e#a .ia cienti-ico tecno#/,ica os a4ses de endentes as tendncia econM"icas do desen.o#.i"ento ca ita#ista0 a !o !iandoDse do .a#o! MARTINS0 )*++: Este inte!ca"2io desi,ua# se eA #ica0 a#@" 1ue e#a es-e!a da ci!cu#a$3o0 o co"e!cio eAte!io!0 ta"2@" e#a es-e!a da !odu$3o0 na 1ua# eAiste" "ecanis"os de t!ans-e!ncias de .a#o!es inte!seto!iais inte!nos0 dos seto!es co" "eno! !oduti.idade do t!a2a#5o a!a os seto!es co" "aio! !oduti.idade do t!a2a#5o6 Os a4ses a.an$ados tecno#o,ica"ente e#e.a" a co" osi$3o o!,Nnica do ca ita# 9ca ita# constanteUca ita# .a!iJ.e#XcU.:0 inco! o!ando "enos t!a2a#5o .i.o 9.:0 en1uanto os a4ses de endentes inco! o!a" "ais t!a2a#5o .i.o0 no inte!cN"2io de "e!cado!ias ent!e estes a4ses0 os a4ses de endentes 1ue inco! o!a" "ais t!a2a#5o .i.o e o!tanto u" .a#o! "aio!0 e#a atua$3o da #ei de e1ua#i(a$3o das taAas de #uc!o0 t!ans-e!e" a!te deste .a#o! 1ue @ a !o !iado e#os a4ses cent!ais6 9LUCE0 )*++: En-i" u" out!o "ecanis"o siste"Jtico de t!ans-e!ncia de .a#o! @ de!i.ado da eA o!ta$3o de ca itais e nas conse1uentes !e"essas de #uc!os0 >u!os0 di.idendos0 atentes0 royalties, assistncia t@cnica0 !atica de so2!e !e$os int!a-i!"as0 des#oca"ento de ca itais e" !e,i%es "ais !entJ.eis0 !e"essas 1ue su e!a" e" .a#o! as eA o!ta$%es de ca itais inicia#6 Estes !ecu!sos assi" !e"etidos ao eAte!io! deiAa" de se! !ein.estidos na !/ !ia !odu$3o0 a este "ecanis"o se adiciona o !ecu!so a endi.ida"ento eAte!no e inte!no dos a4ses de endente0 t!a"ite institui$%es -inancei!as0 1ue @ u" "ecanis"o de !e !odu$3o da di.ida at!a.@s do a,a"ento de >u!os e se!.i$os da di.ida6 9MARINI0 +QR=W DOS SANTOS0 )*++: !odu(ido nessas sociedades0 eA andindo ta"2@" as -o!"as usu!a!ias e co"e!ciais de eA !o !ia$3o6 9MARINI0 +QR=W

)+

)') Su,ere1,/ora2o do traba/3o O conceito de su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o0 -oi desen.o#.ido o! Ma!ini0 a!a

desc!e.e! u" ti o de eA #o!a$3o 1ue #e.a a di"inui$3o dos sa#J!ios a2aiAo do n4.e# de su2sistncia6 Este t!unca"ento da #ei do .a#o! @ !esente no ca" o desde a .e#5a econo"ia eA o!tado!a0 nesta e!a dete!"inada e#a dete!io!a$3o dos te!"os de t!oca0 "oti.ada e#a -iAa$3o dos !e$os de !odu$3o0 e e#a se a!a$3o ent!e a es-e!a a#ta0 o consu"o das c#asses 2u!,uesas a,!J!ias0 e a es-e!a 2aiAa de consu"o 1ue sustenta.a a -o!$a de t!a2a#5o6 9MARTINS0 )*++: A su e!eA #o!a$3o @ ine!ente T acu"u#a$3o ca ita#ista e no &!asi# -oi a" #iada ao seto! indust!ia# e u!2ano0 1uando estes assa!a" a se! o eiAo da acu"u#a$3o6 A su e!eA #o!a$3o @ ca!acte!i(ada e#o au"ento da intensidade do t!a2a#5o eUo e#a !o#on,a$3o da >o!nada de t!a2a#5o0 e" condi$%es de eAcesso de "3o de o2!a6 A a" #ia$3o do .a#o! da -o!$a de t!a2a#5o 1ue estes "ecanis"os ,e!a" n3o @ a,a no seu "ontante necessJ!io a!a a !e !odu$3o socia# do t!a2a#5o0 isso ,e!a a di"inui$3o da ca acidade de consu"o do t!a2a#5ado!0 o!tanto #e.a a !e"une!a$3o do t!a2a#5ado! a2aiAo do seu .a#o!0 t!ans-o!"ando todo o t!a2a#5o adiciona# e" -undo de acu"u#a$3o do ca ita#6 9MARINI0 +QR=W MARTINS0 )*++: Nas econo"ias de endentes a dinN"ica do !ocesso de acu"u#a$3o de ca ita# a!te da int!odu$3o o! a!te de u" ca ita#ista indi.idua# de u" !o,!esso t@cnico0 #ide!ado e#os su2seto!es I 2 e II 2 9I 2 2ens de ca ita# a!a o seto! II 2 2ens suntuJ!ios: 1ue au"entando a !oduti.idade do t!a2a#5o0 e!"ite" !edu(i! o .a#o! indi.idua# das "e!cado!ias0 ossi2i#itando a ,e!a$3o de "ais !odutos0 o!tanto u"a "aisD.a#ia eAt!ao!dinJ!ia a!a este ca ita#ista e u"a 1ueda da "aisD.a#ia e dos #uc!os dos out!os ca ita#ista6 9MARTINS0 )*++: Mas a ,ene!a#i(a$3o do au"ento da !oduti.idade no inte!io! do !a"o aos out!os conco!!entes0 eA andindo a "assa de !odutos se" e#e.a! a "assa de .a#o!0 !esu#ta e" u"a 1ueda da "assa de "aisD.a#ia do !a"o0 1ue ode!ia se! 2u!#ada estendendo e des#ocando a "aisD.a#ia eAt!ao!dinJ!ia do inte!io! do !a"o suntuJ!io0 consu"o 1ue a!a as !e#a$%es inte!seto!iais6 Isso @ a!a se! .a#o!i(ado e" desen.o#.ido at!a.@s a -iAa$3o das "aisD.a#ia eAt!ao!dinJ!ia nos !a"os #i,ados ao consu"o !ecisa se! incenti.ado e su2sidiado det!i"ento dos !a"os dedicados ao consu"o o u#a! 9Ia e IIa:0 ate atin,i! u" no.o cic#o de -iAa$3o de "aisD.a#ia eAt!ao!dinJ!ia dos seto!es I 2 e II 26 9MARTINS0 )*++: Os ca ita#istas indi.iduais dos su2seto!es des-a.o!ecidos e#a de !ess3o das taAas de #uc!o0 ,e!ada e#a a !o !ia$3o de "aisD.a#ia dos ca ita#istas indi.iduais dos su2seto!es

))

-a.o!ecidos0 2usca" !ea !o !ia!Dse da "aisD.a#ia e!dida e#a conco!!ncia0 -iAando os !e$os dos sa#J!ios a2aiAo de seu .a#o!6 Po!tanto a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o n3o @ u" !ast!o de -o!"as !@Dca ita#4sticas de eA #o!a$3o0 "as @ ine!ente a acu"u#a$3o ca ita#ista e se eA ande co" a e.o#u$3o tecno#/,ico cienti-ica e o desen.o#.i"ento das -o!$as !oduti.as do t!a2a#5o6 O !edo"4nio da "aio! eA #o!a$3o do t!a2a#5o so2!e a "aio! -o!$a !oduti.a do t!a2a#5o0 e" u"a econo"ia de endente !es eito a u"a econo"ia cent!a#0 co!!es onde a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 9MARTINS0 )*++: As ino.a$%es tecno#/,icas int!odu(idas nos a4ses cent!ais no es a$o da ci!cu#a$3o0 nos seto!es de co" osi$3o o!,Nnica "ais e#e.ada0 os 2ens suntuJ!ios0 esti"u#a!a" u" c!esci"ento da !oduti.idade e u"a de !ecia$3o das "e!cado!ias nos seto!es de co" osi$3o o!,Nnica in-e!io!0 os 2ensDsa#J!ios0 c!iando a 2ase a!a u" "e!cado inte!no eAtenso e a!a 1ue a indIst!ia de 2ens de ca ita# a#a.ancasse a indust!ia#i(a$3o6 Mas os a4ses de endentes inte,!andoDse ao "e!cado "undia# co" ,!andes desn4.eis tecno#/,icos e su>eitos a #ei tendencia# de e1ua#i(a$3o das taAas de #uc!o0 n3o ode" sustenta! as "es"as dinN"icas .i!tuosas dos cent!os6 Po!tanto e#a -a#ta de ,e!a$3o end/,ena de !o,!esso t@cnico !eco!!e!3o a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o au"entando a co" ensa! a e!da de "aisD.a#ia6 Assi" os !odu$3o de eAcedente co"o -o!"a de a4ses cent!ais concent!a" as ino.a$%es

tecno#/,icas nos siste"as !oduti.os 1ue e!"ite" a acu"u#a$3o autossustentada en1uanto os a4ses de endentes inte,!andoDse na di.is3o inte!naciona# do t!a2a#5o o-e!ece" as "at@!ias !i"as e "e!cado!ias co" "eno! a.an$o tecno#/,ico a!a a es ecia#i(a$3o dos cent!os6 9MARINI0 )***W CARCAN'OLO Y AMARAL0 )*++W MARTINS0 )*++: )'4 E1te-s2o da su,ere1,/ora2o aos ,a5ses ce-trais' A su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o se a !o-undou no "undo co" o a.an$o do ca ita#is"o e se estendeu aos !/ !ios a4ses cent!ais0 co"o Ma!ini tin5a e!ce2ido nos seus I#ti"os esc!itos6 Se,undo Ma!tins 9)*++: nesta eAtens3o s3o !es onsJ.eis Ts e" !esas ,#o2ais, ,e!a#"ente o#i,o /#ios t!ansacionais0 1ue ode" te!cei!i(a! e -!a,"enta! .a!ias -a(es da !odu$3o0 concent!ado!as das ino.a$%es tecno#/,icas6 Mono o#4sticas nos seus "e!cados nacionais0 !/ !ios !odu(e" as "e!cado!ias co" "aio! .a#o! a,!e,ado e des#oca" a

!odu$3o e" esca#a "undia# das a!tes co" "eno! .a#o! a,!e,ado0 au"entando o!tanto o dese" !e,o nos a4ses cent!ais nos seto!es 1ue e" !e,a" -o!$a de t!a2a#5o e" ,!ande esca#as6 S3o ca a(es de !odu(i! a!a 1ua#1ue! "e!cado do "undo0 to!nando o2so#etas as e1uenas e "edias e" !esas nacionais dos a4ses cent!ais0 1ue o!tanto !eco!!e" a

)Z

su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 As e" !esas ,#o2ais se"i e!i-e!ias a!a su e!eA #o!a! o t!a2a#5o0 ode"

ode" des#oca!Dse nas !odu(i! "ais

e!i-e!ias ou

e!to dos "e!cados

consu"ido!es dos cent!os e a!a -a(e! isso se se!.e" ta"2@" dos "i,!antes do Su# do "undo0 e" u"a -ase de des!e,u#a"enta$3o e de !eca!i(a$3o "undia# do t!a2a#5o o! a!te do ca ita#6 Fontes 9)*++:0 ac!escenta no.as -o!"as ecu#ia!es do t!unca"ento da #ei do .a#o!0 1ue #e.a a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 O 2#o1ueio o#4tico da di-us3o inte!D!e,iona# e inte!D estadua# das con1uistas dos t!a2a#5ado!es0 !ende "ais a,udas as di.is%es e a conco!!ncia ent!e os t!a2a#5ado!es en1uanto naciona#i(a os di!eitos de su e!eA #o!a$3o dos ca ita#istas6 Fontes conside!a i" o!tante0 a#@" do consu"o do "e!cado inte!no de 2ens necessJ!ios0 a eA !o !ia$3o do !/ !io cont!ato de t!a2a#5o e a eA !o !ia$3o "assi.a da o u#a$3o do ca" o0 1ue i" ede o !ende di-4ci# T !/ !ia !e !odu$3o da su2sistncia0 o2!i,ando as o u#a$%es a co" !a do con>unto destes 2ens necessJ!ios0 antes su !idos co"o di!eitos0 "as ta"2@" os o2!i,a a co" !a de 2ens eA !o !iados ou o-e!ecidos de -o!"a inade1uadas0 co"o educa$3o e saIde6 A eAtin$3o o "iti,a$3o das a osentado!ias e a t!ans-o!"a$3o de a!te do sa#J!io e" -undo de acu"u#a$3o do ca ita#0 at!a.@s os -undos de ens3o0 @ u"a -o!"a de su e!eA #o!a$3o0 assi" co"o a cont!ata$3o de #anos de saIde a!a su !i! a este di!eito6 Se,undo Vi!,4nia Fontes0 a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o e o su2i" e!ia#is"o0 assi" co"o de-inidos o! Ma!ini0 -o!a" u" -enM"eno da d@cada de S*0 1ue se "odi-icou >J na d@cada de R*0 e#o -o"ento ao desen.o#.i"ento do siste"a -inancei!o 2!asi#ei!o at!a.@s o c!edito ao consu"o e a su2stitui$3o de i" o!ta$%es 1ue "odi-ica!a" o "e!cado inte!no6 Ent!etanto Fontes a!ece n3o e!ce2e! 1ue a su e!eA #o!a$3o e!"anece !edo"inante e se a !o-unda nas e!i-e!ias0 se>a no ca" o0 nas #a.ou!as do a,!one,/cio0 co"o nas indIst!ias das cidades6 Os >u!os do c!edito ao consu"o no &!asi# ainda s3o ent!e os "ais a#tos do "undo0 !o o!cionando a#t4ssi"os #uc!os as institui$%es -inancei!as "as ta"2@" a#ta inadi" #ncia0 1ue !e-o!$a a >usti-ica$3o e#os >u!os a#tos6 Os !odutos i" o!tados no &!asi# s3o ent!e os "ais ca!os do "undo0 di"inuindo o ode! de co" !a das c#asses su2o!dinadas0 a#@" de desindust!ia#i(a! o ais0 e o!tanto au"enta! o dese" !e,o0 1ue n3o @ a2so!.ido e#o a,!one,/cio6 O !o2#e"a da desa!ticu#a$3o e do ac5ata"ento do "e!cado inte!no @ ainda -unda"enta#0 no &!asi# os sa#J!ios "4ni"os s3o !o o!ciona#"ente 1uat!o .e(es "ais 2aiAos 1ue na d@cada de =*0 9SOUOA0 )**V:0 co"o "ost!a" dados + de )*+) do De a!ta"ento Inte!sindica# de Estat4stica e Estudos SocioeconM"icos 9DIEESE:6 E"2o!a 5ou.e u"a
+

5tt 7UUCCC6dieese6o!,62!U!e#U!acUsa#"inMenu*QD*K6A"#

)=

a" #ia$3o do "e!cado inte!no e u"a di"inui$3o das desi,ua#dades0 se a #ica" o#4ticas de !edu$3o da o2!e(a desen.o#.idas e#o &anco Mundia#0 -oca#i(adas e" ,!u os sociais o!tanto au"enta!a"6 !est!itos0 1ue se!.e" co"o co" ensa$%es0 "as -a#ta o en-!enta"ento da !e !odu$3o est!utu!a# das desi,ua#dades0 das eAc#us%es sociais e da de endncia0 1ue 9GON[ALVES Y FILGUEIRAS0 )**R: )'( Subim,eria/ismo Na -ase de indust!ia#i(a$3o da econo"ia 2!asi#ei!a o! su2stitui$3o de i" o!ta$%es0 do co"e$o do s@cu#o LL ate +QK*0 o Estado t!ans-e!ia !ecu!sos do seto! eA o!tado! a!a a indIst!ia0 "as a c!ise do seto! a,!oeA o!tado! ca-eei!o au"entou o eAcedente de "3o de o2!a0 !essionando os sa#J!ios a!a 2aiAo0 e os t!a2a#5ado!es -o!a" inte,!ados nas indIst!ias0 1ue au"enta!a" sua !oduti.idade e intensi-ica!a" a eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 9MARTINS0 )*++: As indIst!ias 2!asi#ei!as usu-!u4!a" das c!ise das duas ,ue!!as "undiais0 a" #iando o "e!cado de !odutos indust!iais inte!no a -a.o! do seto! de 2ens suntuJ!ios0 tendo u" "e!cado inte!no ainda n3o satu!ado0 e i" o!tando a#,uns 2ens de ca ita# 1ue se to!na!a" "ais 2a!atos6 Pa!tici ando na Se,unda Gue!!a Mundia# ao #ado dos EUA0 e!"iti!a" 1ue estes ocu asse" o No!te da ?-!ica0 a!tindo de u"a 2ase "i#ita! no No!deste 2!asi#ei!o0 e ne,ocia!a" e" t!oca a o o!tunidade0 sendo o ais !ico e" "inei!os de -e!!o0 de !ece2e! co"o "eio de !odu$3o u"a side!I!,ica6 Esta tin5a se to!nado o2so#eta nos cent!os0 e#o au"ento da .e#ocidade de !ota$3o do ca ita# -iAo0 #e.ando a c!ia$3o da Co" an5ia Side!I!,ica Naciona# 9CSN:0 ossi2i#itando u"a no.a -ase de indust!ia#i(a$3o no &!asi#0 de ois das duas ,ue!!as "undiais6 9MOURA0 +QQ+: Mas a inte,!a$3o do /sD,ue!!a -oi desi,ua#0 os EUA !esta2e#ece!a" a -unciona#idade dos cent!os ca ita#istas eu!o eus e >a ons0 1ue se es ecia#i(a!a" e" indIst!ia de a#ta tecno#o,ia0 co"o a 1u4"ica e a e#et!Mnica0 en1uanto as e!i-e!ias -o!necia" "at@!ias !i"as e !odutos a,!4co#as6 Mas nesta inte,!a$3o s/ a#,uns a4ses e!i-@!icos0 !ece2e!a" ca itais a!a insta#a! indIst!ias de 2ens du!J.eis0 a!a o consu"o das c#asses a#tas da sociedade6 Esta inte!naciona#i(a$3o -oi -!uto das cont!adi$%es do i" e!ia#is"o e da necessidade de des#oca"ento destas na e!i-e!ia0 a!a su !i! a 1ueda da taAa de #uc!o0 !o.ocada e#os au"entos dos sa#J!ios nos cent!os0 con1uistados e#as #utas o e!a!ias0 e e#a e1ua#i(a$3o da taAa de !eto!no ent!e "ono /#ios conco!!entes0 1ue assi" eAt!ao!dinJ!ios6 9DOS SANTOS0 )*++:6 Nas d@cadas de K* e R*0 esta no.a -ase se conso#idou co" os IED ao &!asi#0 so2 a odia" .o#ta! a te! #uc!os

)K

-o!"a de #antas de "u#tinacionais ou de "a1uinas e e1ui a"entos o2so#etos nos cent!os o!@" de onta no &!asi#6 9&UENO Y SEA&RE0 )**Q:6 A inte!naciona#i(a$3o do ca ita# "ono o#ista das "u#tinacionais e a inte,!a$3o -inancei!a0 ao "es"o te" o au"enta.a" a cent!a#i(a$3o0 concent!a$3o e con,#o"e!a$3o das "u#tinacionais e os in.esti"entos 1ue -o!a" di!ecionados de -o!"a eAt!e"a na indIst!ia de 2ens suntuJ!ios inte!na0 -i(e!a" au"enta! a co" osi$3o o!,Nnica "edia deste seto! no &!asi#6 9DOS SANTOS0 )*++: O ,!ande ca ita# 2!asi#ei!os 1ue !ecoce"ente acedeu T eta a do "ono /#io e do ca ita# -inancei!o co" tecno#o,ia est!an,ei!a0 ca tou na -ase de eA ans3o a "aisD.a#ia inte!seto!ia# e -a(endo !ecu!so as no.as tecno#o,ias !edu(iu os custos de !odu$3o co" !e#a$3o ao seto! de 2ens necessJ!ios e a e1uena e "edia e" !esa6 Estes seto!es co" 2aiAo dina"is"o tecno#/,ico0 a#@" de at!aso inte!Destata# e inte!D!e,iona#0 !eco!!e!a" a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o a!a !ese!.a! suas taAas de #uc!o e de "aisD.a#ia0 se se!.indo do au"ento do eAcedente de "3o de o2!a a dis osi$3o e#o au"ento da !oduti.idade do t!a2a#5o na ,!ande indIst!ia "ono o#4stica6 Mas co"o a "aio!ia da -o!$a de t!a2a#5o e!a e" !e,ada e#a e1uena e "edia e" !esa o !e2aiAa"ento dos sa#J!ios a2aiAo do .a#o! -oi estendido ao con>unto do \"e!cado do t!a2a#5o\0 o!tanto a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o 2ene-iciou ta"2@" o ca ita# "ono o#4stico6 9MARTINS0 )*++: Mas a indIst!ia de 2ens suntuJ!ios0 e" condi$%es de su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o0 a !esentou #i"ites de "anuten$3o da taAa de "aisD.a#ia e#o #ado da de"anda6 Pa!a !eso#.e! o !o2#e"a de !ea#i(a$3o do eAcedente econM"ico0 de.ido ao ac5ata"ento do "e!cado inte!no0 no &!asi#0 se uti#i(a!a" os ,astos I2#icos e da "a1uina 2u!oc!Jtica0 o -inancia"ento a!a a !odu$3o e o consu"o e !inci a#"ente a eA o!ta$3o de "e!cado!ias e de ca itais0 ta"2@" a!a o cont!o#e de "at@!iasD !i"as e -ontes de ene!,ia no eAte!io!0 en1uanto at!a.@s da in-#a$3o e do a!!o>o sa#a!ia# se e!"itia a t!ans-e!ncia de .a#o! das ca"adas in-e!io!es a!a as ca"adas su e!io!es0 ou se>a0 u"a dist!i2ui$3o !e,!essi.a da !i1ue(a 1ue ,e!a.a u"a eno!"e concent!a$3o de !enda6 9MARINI0 +QR=: O ca ita#is"o indust!ia# 2!asi#ei!o e o Estado tecnoc!Jtico "i#ita! !e2aiAa!a" ainda "ais o .a#o! dos sa#J!io indisc!i"inada"ente6 Sucessi.a"ente0 a!a a#a!,a! o "e!cado a!a os 2ens suntuJ!ios -oi -eita u"a tentati.a de o u#a!i(JD#os0 !odu(indo .e!s%es 2Jsicas destes !odutos0 consu"idas e#as nascentes c#asses "edias da 2u!oc!acia estata# e dos eAecuti.os e" !esa!iais0 1ue consu"ia" a!te da "aisD.a#ia ,e!ada e#a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 Po!@" ao "es"o te" o n3o -o!a" uni.e!sa#i(adas a educa$3o e os se!.i$os e in-!aest!utu!as 2Jsicas0 !/ !io 1uando o &!asi# assa.a a te! u" Aodo !u!a#0 o!tanto a

)S

u!2ani(a$3o se deu se" #ane>a"ento6 9MARINI0 +QR=: Ade"ais0 n3o odendo o &!asi# au"enta! a ca acidade !oduti.a do t!a2a#5o nos "o#des dos cent!os0 tentando !e !odu(i! o "ode#o econM"ico destes0 !ecisou i" o!ta! !inci a#"ente "at@!ias !i"as0 inte!"ediJ!ios0 "anu-atu!ados e e1ui a"entos co" tecno#o,ia est!an,ei!a6 Au"enta!a" assi" os in.esti"entos di!eto de ca itais na indIst!ia estadunidenses0 "as ta"2@" eu!o eus e >a oneses0 a#a!,ando a de endncia tecno#/,ica e a desnaciona#i(a$3o da econo"ia 2!asi#ei!a0 at!a.@s a eAtens3o do cont!o#e econM"ico e tecno#/,ico e#os ,!andes o#i,o /#ios inte!nacionais dos seto!es c5a.es da econo"ia6 a!a os a4ses 9MARINI0 +QR=: Estas cont!adi$%es do ca ita#is"o ,e!a!a" di#e"as de !ea#i(a$3o e!i-@!icos e se"i e!i-@!icos0 o!1ue estes a4ses n3o odia" !ote,e! e eA andi! o "e!cado inte!no se" di"inui! as !/ !ias .anta,ens co" a!ati.as e" te!"os de sa#J!ios !es eito aos cent!os0 2aseada na su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o0 1ue ,e!a.a u"a "aisD.a#ia eAt!ao!dinJ!ia 1ue e" a!te e!a a !o !iada e#os cent!os6 Po!tanto ent!a!a" e" at!ito co" os cent!os a!a 1uest%es de !otecionis"o e ca"2io6 Os e1uenos e "@dios e" !esJ!ios se 2ene-icia!ia" da eA ans3o do "e!cado inte!no0 "as este e!a i" oss4.e# se" au"enta! os sa#J!ios e os t!a2a#5ado!es 1ue !etendia" au"entos sa#a!iais e "aio! ode! de co" !a0 tin5a" suas !e.indica$%es su-ocadas6 9CARLSSON0 +QV): Este @ u" c#Jssico di#e"a do ca ita#is"o0 a acu"u#a$3o ca ita#ista necessita di"inui! os sa#J!ios a!a "ini"i(a! seus custos -iAos de !odu$3o0 "as necessita ta"2@" de au"enta! os sa#J!ios a!a c!ia! de"anda inte!na a!a seus !odutos6 Mas a!a os a4ses de endentes este di#e"a @ !adica#i(ado0 o!1ue as "assas s3o des !o.idas do ode! de co" !a da !odu$3o inte!na de 2ens suntuJ!ios e esta n3o ode se! !ea#i(ada s/ e#a de"anda das c#asses a#tas e "edias inte!nas0 o!1ue a#ta"ente concent!ada6 Po!tanto @ !ea#i(ada na eA o!ta$3o a!a o "e!cado eAte!no co" a "es"a ca!acte!4sticas de !enda0 ,e!ando u"a econo"ia eAt!o.e!tida 1ue de ende dos "e!cados consu"ido!es eAte!nos e 1ue o!tanto n3o se desen.o#.e de "anei!a "adu!a0 a#@" de se! eA osta as c!ises do "e!cado eAte!no6 Este "ode#o de endente0 a#@" de necessita! de eA #o!a! os !ecu!sos natu!ais e ene!,@ticos das e!i-e!ias0 a!a -o!nece! as indust!ias dos insu"os indust!iais e a,!4co#as0 necessJ!ios a sustenta$3o da sua eAt!o.e!s3o0 !ecisou di.e!si-ica! "e!cados de eA o!ta$3o e i" o!ta$3o0 at!a.@s !e#a$%es Su#DSu# co" no.os a!cei!os co"e!ciais0 o!1ue encont!a.a !est!i$%es T ent!ada nos a4ses cent!ais 1ue .isa.a" T !ese!.a$3o da !/ !ia !odu$3o inte!na e" si"2iose co" o c!esci"ento do ode! de co" !a dos seus t!a2a#5ado!es assa#a!iado6 Mas estas !est!i$%es e!a" i" ostas ta"2@" as e!i-e!ias 1ue e!a" inundadas de !odutos

)R

"anu-atu!ados indust!ia#i(ados0 dos cent!os e das 2#o1uea.a o

!/ !ias se"i e!i-e!ias6 Este

!ocesso

!ocesso de indust!ia#i(a$3o autMno"a das

e!i-e!ias e a !o-unda.a a

de endncia destes a4ses a!a co" a eA o!ta$3o de !odutos a,!o"ine!ais6 Ade"ais0 as o#4ticas de desen.o#.i"ento autMno"o0 a!a !ende! o "e!cado inte!no "ais dinN"ico0 !ecisa.a" au"enta! os sa#J!ios a!a -a(e! c!esce! o consu"o e ,e!a! u"a eA ans3o "ais 1ue !o o!ciona# da indIst!ia de 2ens de consu"o e" !e#a$3o T indIst!ia de 2ens de ca itais0 a!a !ende! a !i"ei!a u" "e!cado dinN"ico a!a a se,unda0 "as u"a inte!.en$3o estata# de #on,o cu!to !a(o6 9MARINI0 +QR=: E en1uanto as indIst!ia de 2ens du!J.eis c!escia" a taAas e#e.adas0 as indIst!ias de 2ens t!adicionais0 ent!a.a" e" c!ise e#o 2aiAo consu"o das ,!andes ca"adas in-e!io!es0 1ue sendo eA u#sadas dos ca" os e das -#o!estas0 e se" ode! se! inte,!ada nas indust!ias de 2ens du!J.eis0 "ais intensi.a e" ca ita# 1ue e" t!a2a#5o0 -o!"a.a u"a ,!ande "assa se"iD !o#etJ!ia0 1ue n3o e!a a2so!.ida ne" e#o seto! de se!.i$os e .i.ia nos ,!andes su2I!2ios 2!asi#ei!os6 9MARINI0 +QR=: Este eA@!cito de !ese!.as de t!a2a#5ado!es se"iD !o#eta!i(ados su e!eA #o!ados0 a#@" de !e2aiAa! os sa#J!ios0 su2sidia.a" a !e !odu$3o ca ita#ista at!a.@s da autoeA #o!a$3o e#o t!a2a#5o n3o a,o0 at!a.@s de u"a in-inidades de ati.idades e se!.i$os in-o!"ais6 Ade"ais o ca ita#is"o 2!asi#ei!o !eco!!eu siste"atica"ente T "3o de o2!a in-antoD>u.eni#0 e de "u#5e!es ne,!as a,ando a u" sa#J!io "ais 2aiAos 1ue aos 5o"ens adu#tos na "es"a -un$3o6 Os ne,!os s3o ainda os "ais a-etados e#o dese" !e,o e 2aiAos sa#J!ios o!1ue disc!i"inados socia#"ente a#@" 1ue e#a 2aiAa 1ua#i-ica$3o0 9DIEESE):0 es e#5o de u" siste"a educaciona# socia#"ente e !acia#"ente disc!i"inat/!io0 co" 2aiAa 1ua#idade de ensino e das in-!aest!utu!as0 co" u" !endi"ento educaciona# 1ue t!a.a o c!esci"ento 2!asi#ei!o0 a#@" de t!ans-e!i! !ecu!sos I2#icos a!a as o seto! educaciona# !i.ado e 1ue di-ici#"ente ode" se! !e.e!tido o! o#4ticas de cotas !aciais e sociais e o2!e(a eAt!e"aZ0 se" en-!enta! os o#4ticas -oca#i(adas so2!etudo na !o2#e"as est!utu!ais da econo"ia6 e!!adica$3o da !a(o a!a !edu(i! o !it"o da acu"u#a$3o a!a -utu!os desen.o#.i"entos0 anda.a cont!a os inte!esses do ca ita# e" intensi-ica! a acu"u#a$3o no

9MARTINS )*++:6
) Z

5tt 7UUCCC6dieese6o!,62!Ues Uestudos8ne,!o6A"# Po! o2!e(a eAt!e"a se entende u"a !enda e! ca ita ate u" 1ua!to de sa#J!io "4ni"o0 o! o2!e(a se entende ate u" sa#J!io "4ni"o0 a!te da !edu$3o da o2!e(a0 de ==0 )] e" )**Z0 a!a ZZ] e" )**V0 se eA #ica e#a di"inui$3o da -ecundidade0 o au"ento da a!tici a$3o da "u#5e! no "e!cado de t!a2a#5o0 o en.e#5eci"ento da o u#a$3o e a conse1uente cont!ata$3o de idosos co" "aio! .a#o!i(a$3o da -o!$a de t!a2a#5o e a "i,!a$3o do ca" o a!a a cidade0 co" e" !e,os co" "aio! intensidade do t!a2a#5o e "aio! 1ua#i-ica$3o "as co" ode! a1uisiti.o 1ue !o o!ciona#"ente c!esceu "enos 9MARTINS0 )*++:

)V

A su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o e a autoeA #o!a$3o do t!a2a#5o s3o indicado!es do au"ento da "o!ta#idade in-anti# e do des,aste !e"atu!o dos t!a2a#5ado!es0 1ue co"2inadas a u"a io!a nas condi$%es 5a2itacionais0 de saIde0 educa$3o e a#i"enta$3o0 e a u"a eno!"e concent!a$3o de !enda0 1ue as o#4ticas sociais dos ,o.e!nos de Lu#a e Rousse-- n3o est3o !e.e!tendo0 s3o as ca!acte!4sticas est!utu!ais do "ode#o 2!asi#ei!o6 9SOUOA0 )**V: A a!ti! do -ina# da d@cada de R*0 a esta dinN"ica inte!na ao &!asi#0 1ue Ma!ini c5a"ou de su2i" e!ia#ista0 se so2!e %e" u"a si"u#tNnea e "ais intensa inte!naciona#i(a$3o e concent!a$3o de ca itais e "e!cado!ias6 A !e.o#u$3o tecno#/,ico cienti-ica da "ic!oe#et!Mnica e!"itiu ao ca ita# !eest!utu!a! a acu"u#a$3o6 Necessitando de a" #a "o2i#idade de ca itais e "e!cado!ias0 e#os a#tos custos da !odu$3o intensi.a e" ca itais6 Foi inte!naciona#i(ado o t!a2a#5o co#eti.o c!iando est!utu!as !oduti.as 5o"o,enei(adas e" esca#a ,#o2a# 1ue !edu(i!a" o t!a2a#5o indust!ia# "anua#6 Os o#i,o /#ios dos cent!os concent!a!a" as ati.idades de es1uisa e desen.o#.i"ento de no.os !odutos e no.as tecno#o,ias0 se se!.indo de uni.e!sidades e cent!os de es1uisas a.an$ados0 en1uanto a

!odu$3o di!eta -oi es a#5ada e#o "undo nas suas a!tes e co" onentes6 A conce $3o dos !odutos0 o desi,n e as ca" an5as de .enda e os 2ene-4cios "aio!es da co"e!cia#i(a$3o -o!a" concent!ados e#os o#i,o /#ios -inancei!i(ados0 1ue t!ans-e!e" a#tos .a#o!es do seto! !oduti.o a!a a es-e!a -inancei!a e es ecu#ati.a6 9MARTINS0 )*++: Este !ocesso de concent!a$3o -oi aco" an5ado nas d@cadas de R* e V* e!i-e!ias -o!a" o2!i,adas a e#a cent!a#i(a$3o de ca itais das e!i-e!ias e" !ecess3o e co" a#tos d@-icit e" conta co!!ente a!a os cent!os .ia >u!os da di.ida eAte!na6 As a!a#isia do desen.o#.i"ento do seto! de 2ens de ca ita# .ia su2stitui$3o de i" o!ta$%es e a ,e!a! a#tos su e!J.it co"e!ciais a !o-undando a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 FJ na d@cada de Q* no &!asi#0 at!a.@s a a2e!tu!a econM"ica0 so2!e.a#o!i(a$3o ca"2ia# co" -o!"a$3o de ,!andes !ese!.as0 -aci#itadas e#a 2aiAa dos >u!os inte!nacionais e !ene,ocia$3o da di.ida 1ue -oi des#ocada inte!na"ente0 a econo"ia -oi !i.ati(a e desnaciona#i(ada0 e -oi !econ.e!tida e o!ientada a eA o!ta$3o0 so2!etudo de commodities "as ta"2@" de out!as "e!cado!ias co" 2aiAo ou "@dio .a#o! a,!e,ado a!a !edu(i! os d@-icit est!utu!ais na 2a#an$a de a,a"ento6 9MARTINS0 )*++: Se nas d@cadas de K* e R*0 a su e!eA #o!a$3o e!a sua.i(ada t!ans-e!indo a de"anda dos seto!es "enos intensi.os e" tecno#o,ia a!a os seto!es "ais intensi.os0 nas d@cadas de V* e Q*0 a !econ.e!s3o dos seto!es "ais intensi.o nos es a$os de ci!cu#a$3o de "e!cado!ias cont!o#ados e#os o#i,o /#ios dos cent!os0 co" constantes ino.a$%es e #i2e!a#i(a$%es co"e!ciais e a#ta dos >u!os0 #e.ou a co" osi$3o o!,Nnica destes seto!es a .a#o!es in-e!io!es a

)Q

"edia0 estes seto!es

o!tanto

assa!a" a so-!e!

e!das de "aisD.a#ia0 au"entando o

dese" !e,o e a su e!eA #o!a$3o6 9MARTINS0 )*++: A a!ti! de )**Z0 a !e.e!s3o na dete!io!a$3o dos te!"os de t!oca0 e#a a#ta de"anda so2!etudo da C5ina e da ndia0 au"entou os !e$os dos !odutos !i"J!ios 2!asi#ei!os0 so2!etudo so>a e "inei!o de -e!!o0 au"entando as !ese!.a inte!nacionais do &!asi#0 a estas no.as ent!adas se >unta!a" as !e"essas de #uc!o do eAte!io! dos "i,!antes 2!asi#ei!os6 9MARTINS0 )*++: Os ,o.e!nos de cent!oDes1ue!da su!,idos na onda de insatis-a$3o co" as o#4ticas neo#i2e!ais e a>udados e#a con>untu!a econM"ica -a.o!J.e#0 i" #e"enta!a" a#,u"as -o!"as de de"oc!acia a!tici ati.as0 de desen.o#.i"ento do "e!cado inte!no a!a consu"o o u#a! e de t!ans-e!ncia de !enda a!a as ca"adas "ais o2!es0 "as a !o-unda!a" os -unda"entos das o#4ticas econM"icas neo#i2e!ais antecedentes6 9MARTINS0 )*++: As c!ises !ecentes nos EUA e de ois na Eu!o a a a!ti! de )**V0 est3o desace#e!ando a de"anda c5inesa e#os !odutos !i"J!ios 1ue a#ias a !esenta" tendncias secu#a!es a o#4ticas econM"icas do &!asi#0 !edu$%es si,ni-icati.as 1ue !ende!3o insustentJ.eis as

!edu(indo as ossi2i#idades de co" #e"enta!idade inte!na ent!e os inte!esses da o#i,a!1uia -inancei!a 2!asi#ei!a e a eA ans3o do consu"o inte!no 1ue @ na 2ase do "ode#o do ,o.e!no de Lu#a e de Rousse--6 9MARTINS0 )*++: Po!@" ao "es"o te" o esta"os assistindo a eA ans3o das e" !esas de a4ses do Su#0 1ue "ant@" a#tas !ese!.as inte!nacionais co"o C5ina0 ndia e &!asi# e co" !a!a" a#,u"as e" !esas do No!te0 se se!.indo de 2ancos nacionais de desen.o#.i"ento0 co"o o &NDES no &!asi#0 "as esta eA ans3o ainda @ "uito e1uena e" co" a!a$3o a enet!a$3o do ca ita# inte!naciona# nestes "es"os a4ses6 )'6 Coo,era2o a-ta78-ica: ,o/5tica e1,a-sio-ista re/ati9ame-te aut8-oma' A inte,!a$3o do &!asi# ao i" e!ia#is"o e sua indust!ia#i(a$3o tin5a ,e!ado cont!adi$%es e con-#itos inte!nos e eAte!nos0 so2!e ca"2io0 t!i2uta$3o e !e"essas de #uc!o0 e so2!e !e-o!"as de 2ase a!a o a#a!,a"ento do "e!cado inte!no6 'ou.e u" au"ento da co" #eAidade das !e#a$%es sociais ent!e as c#asses inte!nas e eAte!nas0 e ent!e -!a$%es 2!asi#ei!as e est!an,ei!as 1ue !odu(ia" a!a o "e!cado inte!no ou eAte!no0 e e" !e#a$3o aos con-#itos co" a c#asse t!a2a#5ado!a0 os ca" oneses e a e1uena 2u!,uesia6 A !adica#i(a$3o destas cont!adi$%es0 1ue se,uia o anda"ento das c!ise "undiais e das c!ises con>untu!ais #e.ou a u"a no.a s4ntese da dia#@tica ent!e coo e!a$3o e anta,onis"o0 1ue #e.ou a u"a "aio!

Z*

inte,!a$3o ao i" e!ia#is"o6 AssociandoDse e inte,!adoDse ao i" e!ia#is"o0 de ois do ,o# e de S=0 o &!asi# !econci#ia.a o 2#oco do"inante e !econstitu4a u"a co" #e"enta!idade ent!e 2u!,uesia indust!ia# e a,!J!ia0 "as o desen.o#.i"ento 2!asi#ei!o n3o se!ia "ais autMno"o0 n3o !eso#.e!ia as cont!adi$%es 1ue a concent!a$3o -undiJ!ia ,e!a.a6 A 2u!,uesia aceita.a as di.isas est!an,ei!as necessJ!ias T su e!a$3o da c!ise "as concedia e" t!oca #i2e!dade a" #a de ent!ada e a$3o ao ca ita# est!an,ei!o6 Po! sua a!te os "i#ita!es !e-o!$a!a" o a e# inte!.encionista do Estado at!a.@s Ts 2u!oc!acias estatais 9ao cont!a!io do C5i#e e da A!,entina: 1ue tin5a" sido i" #e"entadas o! Va!,as0 e ta"2@" !e-o!$a!a" e ,e!i!a" os ne,/cios das e" !esas estatais0 co"o a Pet!o2!as e de!a" no.as -un$%es ao &NDE6 9MARINI0 +QR=W CRUO Y MORAES0 )*++: Os "i#ita!es no ca" o -a(ia" enet!a! co" u#so!ia"ente a c5a"ada \!e.o#u$3o .e!de\ co" "ecani(a$3o e a,!o1u4"ica0 a!a a !odu$3o de soia e" co"2ina$3o a ,ado no Ce!!ado 2!asi#ei!o6 A 2u!,uesia o#i,J!1uica a,!J!ia a,o!a e!a "ais \"ode!na\ e a,!essi.a0 #i,ada a ca itais nacionais e est!an,ei!os de seto!es u!2anos indust!iais0 2ancJ!ios e das "edias6 As o#4ticas a,!J!ias de a.an$o da -!ontei!a a,!4co#a0 eA !o !ia!a" os a,!icu#to!es dos ca" os e au"enta!a" ainda "ais a concent!a$3o a,!J!ia0 ,e!ando ,!andes con-#itos sociais 1ue #e.a!a" ao su!,i"ento de "o.i"entos de a,!icu#to!es se" te!!a e" "eados dos anos V*6 9MARINI0 +QR=W CRUO Y MORAES0 )*++: O !e,i"e tecnoc!JticoD"i#ita! #e.a!ia adiante este "ode#o0 1ue !eso#.eu "o"entanea"ente a c!ise de !ea#i(a$3o do ca ita# no consu"o suntuJ!io0 na de"anda estata# e no "e!cado eAte!no0 su2sidiando as eA o!ta$%es de "e!cado!ias0 !e !i"indo as !e.indica$%es das "assas e su e!eA #o!ando o t!a2a#5o a!a co" ensa! a a!ce#a de "aisD .a#ia a !o !iada e#a 2u!,uesia dos a4ses i" e!ia#istas Possi2i#itando a!a o ca ita# #uc!os eAt!ao!dinJ!ios0 este "ode#o de acu"u#a$3o inau,u!a o -enM"eno 5ist/!ico e dia#@tico do su2i" e!ia#is"o 2!asi#ei!o6 9MARINI0 +QR=: Mas a eA ans3o da econo"ia nos "e!cado eAte!nos0 su2o!dinada aos inte!esses dos "ono /#ios inte!nacionais0 e!"itia a a!tici a$3o destes no a !o-unda"ento da su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o0 "as de endia da ca acidade co" etiti.a da -!aca 2u!,uesia 2!asi#ei!a nos "e!cados eAte!nos0 e o!tanto do a oio do Estado a!a su !i! a assi"et!ia das e" !esas nas ne,ocia$%es co" as co! o!a$%es dos a4ses cent!ais6 9DOS SANTOS0 )*++: A coo e!a$3o anta,Mnica se "ani-estou no #ano eAte!no co" u"a o#4tica eA ansionista !e#ati.a"ente autMno"a0 u"a o#4tica 1ue aceitou a do"ina$3o i" e!ia#ista "undia#0 "as !ocu!ou u"a es-e!a de in-#uencia !/ !ia !e#ati.a"ente autMno"a na A"@!ica

Z+

Latina0 Ca!i2e e ?-!ica6 At!a.@s esta es-e!a de in-#uencia o &!asi# !etendia te! acesso a !ecu!sos natu!ais e ene!,@ticos0 "e!cados consu"ido!es e in.esti"entos di!etos de ca itais0 a!a c!ia! indIst!ias nestas !e,i%es0 na "aio!ia das .e(es coo e!ando co" o i" e!ia#is"o0 "as odendo c5e,a! T ostu!a anta,Mnica so2!e a#,u" assuntos0 .isando o2te! ,an5os !e#ati.os6 9MARINI0 +QR= W LUCE0 )**R: A ditadu!a "i#ita!0 no ,o.e!no Caste#o &!anco0 atuou e" 5a!"onia co" as "odi-ica$%es da econo"ia "undia# na 1ua# au"entou a conco!!ncia o! "e!cados e in.esti"entos ent!e os cent!os0 e iniciou a -ase da !edo"inNncia dos -#uAos -inancei!os so2!e os in.esti"entos di!etos6 As co! o!a$%es "u#tinacionais c!esce!a" eno!"e"ente nesta -ase >unta"ente a dis oni2i#idade de d/#a!es nas "3os dos 2ancos !i.ados0 e#os cont4nuos d@-icit na 2a#an$a de a,a"entos estadunidense6 Assi" no &!asi# en1uanto c!esce!a" as eA o!ta$%es au"enta!a" ta"2@" "uito os e" !@sti"os -inancei!os "as e" !o o!$3o os in.esti"entos di!etos c!esce!a" -!aca"ente0 ,e!ando c!ises inte!nas6 9MARINI0 +QQ): FJ a a!ti! do ,o.e!no Costa e Si#.a do e!4odo da ditadu!a "i#ita! a 2u!,uesia 2!asi#ei!a0 e" osi$3o su2o!dinada na di.is3o inte!naciona# do t!a2a#5o0 !e.indicou "e#5o!es !e$os a!a os !odutos eA o!tados0 a ossi2i#idade de indust!ia#i(a! "at@!ias !i"as a,!oD "ine!ais 1ue e!a" eA o!tadas e" -o!"a 2!uta0 e a a" #ia$3o do "e!cado dos do"inantes a!a os !odutos "anu-atu!ados nos a4ses de endentes0 estas a4ses !etens%es

#e.a!ia" a at!itos ent!e cent!os e e!i-e!ias0 e !eceios dos a4ses cent!ais a!a co" a oss4.e# conco!!ncia adiciona# dos a4ses e!i-@!icos6 9DOS SANTOS0 )*++: E" +QSR as eA o!ta$%es !ece2e!a" incenti.os -iscais0 1ue c5e,a!a" a dis ensa de a,a"entos -iscais e ta!i-J!ios0 su2s4dios -iscais e a2e!tu!as de #in5as de c!@dito6 O ano se,uinte o cN"2io -oi des.a#o!i(ado a!a a>uda! as eA o!ta$%es0 os !e$os c5e,a!a" a se! K*] "eno!es !es eito ao "e!cado 2!asi#ei!os6 9DE SANTANA0 )**=: A a!ti! de SV0 no se,undo ,o# e da ,!ande 2u!,uesia indust!ia#D-inancei!a0 at!a.@s do Ato Instituciona# nu"e!o K 9AIK:0 o &!asi# assa de u"a o#4tica #i2e!a# a u"a o#4tica neoD "e!canti# e !otecionista a!a au"enta! as eA o!ta$%es de "anu-atu!ados nacionais e das e" !esas est!an,ei!as e i" o! esta o#4tica as out!as -!a$%es da 2u!,uesia e aos t!a2a#5ado!es6 Mas e"2o!a u"a se!ie de "edida a!a !edu(i! as ta!i-as de i" o!ta$3o 1ue o "ode#o indust!ia# eA o!tado! !e1ue!ia e su2s4dios di!etos ao ca ita# !i.ado a!a eA o!ta$3o0 o d@-icit co"e!cia# su e!ou o .a#o! das eA o!ta$%es e a di.ida eAte!na dis a!ou0 situa$3o a,!a.ada e#a !i"ei!a c!ise et!o#4-e!a de +QR)6 9MARINI0 +QQ): A do"ina$3o i" e!ia#ista de.e!ia assa! e#a t!ans-e!ncias de ca itais nas e!i-e!ias0 e#e.ando a co" osi$3o o!,Nnica "edia do ca ita#0 e c!iando no.as se"i e!i-e!ias econM"icas

Z)

1ue

ode!ia #e.a! ta"2@" no n4.e# estata# a ce!ta autono"ia

o#4tica6 Su!,ia assi" u"

con-!onto dia#@tico co" a4ses ca a(es de ode! eAe!ce! ce!to !ota,onis"o !e,iona#0 co"o o &!asi#6 Ent!etanto as dinN"icas de desen.o#.i"ento eAte!no0 se" !eso#.e! os di#e"as inte!nos "ediante !e-o!"u#a$3o !o-unda das condi$%es ,e!ado!as da de endncia0 ent!a!ia" e" cont!adi$3o c!escente co" a condi$3o de de endncia e su2o!dina$3o necessJ!ia ao i" e!ia#is"o e co" as !e.indica$%es e as #utas das c#asses t!a2a#5ado!as cont!a o au"ento da eA #o!a$3o e das eA !o !ia$%es das te!!as6 9DOS SANTOS0 )*++: Dout!o #ado a inte!naciona#i(a$3o de e" !esas 2!asi#ei!as e indi!eta"ente est!an,ei!as e a eA ans3o inte!na ao &!asi# destas a!a a eA #o!a$3o de -ontes de "at@!ias !i"as 9co" as in-!aest!utu!as aneAas:0 se" !eso#.e! co" !e-o!"as est!utu!ais as cont!adi$%es inte!nas0 !ende!ia" estas "ais a,udas0 na "edida e" 1ue au"enta!ia" as #utas dos t!a2a#5ado!es su e!eA #o!ados das e!i-e!ias6 9DOS SANTOS0 )*++: O -!acasso da i#us3o de u" desen.o#.i"ento inde endente 1ue a inte,!a$3o e associa$3o do ca ita# 2!asi#ei!o ao ca ita# inte!aciona# de.e!ia esta2e#ece!0 a#@" de #e.a! a a,a! !e$os "ais a#tos e#os 2ens "anu-atu!ados0 e o su2se1uente !otecionis"o0 1ue e#os au"entou a in-#a$3o0 #e.ou a at!itos do &!asi# co" o i" e!ia#is"o6 At!itos 1ue #e.a!a" ao 2#o1ueio da tentati.a 2!asi#ei!a de eA o!ta! ca-@ so#I.e#0 !odu$3o "ono o#i(ada cent!os0 a denuncia do T!atado "i#ita! EUAD&!asi#0 a n3o assinatu!a do T!atado so2!e n3o !o#i-e!a$3o e a!"as nuc#ea!es 9TNP: e ao !o>eto nuc#ea! cont!a!iando os EUA o!1ue en.o#.ia u"a a!ce!ia co" a A#e"an5a e0 a"ea$as de ca#otes da di.ida eAte!na0 a !ocu!a de "e!cados nos a4ses socia#istas0 9DOS SANTOS0 )*++: e na ?-!ica0 a tentati.a de uni-ica! as !e.indica$%es dos a4ses do Te!cei!o Mundo e dos a4ses n3o a#in5ados0 a .enda de a!"as a a4ses conside!ados ini"i,os dos EUA0 co"o a L42ia0 a o osi$3o cont!a !e,i"es !acistas co"o Is!ae# e ?-!ica do Su#0 a#iados dos EUA0 e o !econ5eci"ento do &!asi#0 !i"ei!o ent!e todos os a4ses0 dos ,o.e!nos socia#istas= de An,o#a Mo$a"2i1ue e Guine &issau6 9DE SANTANA0 )**=: FJ a se,unda c!ise et!o#4-e!a e" +QRQ0 -oi e" a!te conto!nada e#o "ecanis"o do countertrade, o &!asi# i" o!ta.a o !ecioso et!/#eo da Ni,@!ia e de An,o#a0 et!/#eo #e.e0 de -Jci# !e-ina$3o e 2aiAo conteIdo de su#-o0 e" t!oca de SANTANA0 )**=:6
=

!odutos "anu-atu!ados0 9DE

No &!asi# a o#icia e!se,uia0 to!tu!a.a e "ata.a "i#itantes de es1ue!da antiDi" e!ia#istas0 e e" An,o#a0 Mo$a"2i1ue e Guinea &issau a4ses socia#istas o &!asi# a oia.a !o>etos de const!u$3o da na$3o nos 1uais a!tici a.a" a#,uns destes "i#itantes eAi#ados 2!asi#ei!os0 >unta"ente a cu2anos0 estas cont!adi$%es ,e!a!a" con-#itos co" as co!!entes antico"unistas dos "i#ita!es 2!asi#ei!os e co" os seto!es o#itica"ente de es1ue!da no &!asi# co"o na ?-!ica6 9DAVILA0 )*++:

ZZ

Mas o au"ento da taAa Li2o!K do d/#a! de Q0=] e" +QRV a!a +Q0K] e" +QV*0 -e( dis a!a! a di.ida e os se!.i$os desta0 as di.isas -o!a" #i1uidadas e o ais !ece2eu "o!at/!ia do Fundo MonetJ!io Inte!naciona# 9FMI:0 1ue o o2!i,a.a a te! e#e.ados sa#dos co"e!ciais a!a a,a! os e" !@sti"os0 e a !edu(i! as i" o!ta$%es e au"enta! as eA o!ta$%es0 isso n3o e!"itiu a ino.a$3o do a!1ue !oduti.o e tecno#/,ico e o c!esci"ento des encou6 9MARINI0 +QQ): )': A reco-9ers2o e o -o9o subim,eria/ismo Nas d@cada de S* e R*0 a o#itica eAte!na de cont!aDinsu!,ncia0 !oc#a"ada e#a dout!ina da se,u!an$a naciona# estadunidense0 a!a a conten$3o da a"ea$a co"unista0 e!"itiu a ditadu!a "i#ita! 2!asi#ei!a0 at!a.@s da o#4tica eAte!na de coo e!a$3o anta,Mnica0 co#a2o!a! co" as est!at@,ias estadunidense de esta2i#i(a$3o ,eo o#4tica das tentati.as de autono"ia co" !e#a$3o ao EUA de a#,uns aises #atinoDa"e!icanos 9Cu2a0 C5i#e0 A!,entina0 Santo Do"in,o0 Nica!J,ua0 etc6:0 e eA #o!a! o o.o 2!asi#ei!o e os o.os .i(in5os0 tendo u"a ostu!a anta,Mnica a!a 2a!,an5a! u"a !e#a$3o "ais -a.o!J.e# na de endncia0 co" a c!ia$3o de u"a es-e!a de in-#uencia0 o#4tica e econM"ica0 na A"@!ica Latina e na ?-!ica0 1ue ca!acte!i(a" a dinN"ica su2i" e!ia#ista6 9MARINI0 +QVK: &ueno e Sea2!a 9)**Q: ana#isa" as dinN"icas 5ist/!icas 1ue #e.a!a" ao no.o su2i" e!ia#is"o6 A a#ian$a co" o i" e!ia#is"o "udou na d@cada de V*6 A esta "udan$a cont!i2u4!a" as no.as di!et!i(es da o#4tica eAte!na dos EUA 1ue at!a.@s o discu!so dos di!eitos 5u"anos !etendia se #i.!a! das ditadu!as 1ue e!a" instJ.eis e co" !etens%es de autono"ia 1ue i" ossi2i#ita.a" a !eo!,ani(a$3o de u"a no.a di.is3o inte!naciona# do t!a2a#5o6 Su!,i!a" neste !ocesso t!s no.as -!a$%es na ,!ande 2u!,uesia6 U"a !i"ei!a -!a$3o #i,ada Ts no.as tecno#o,ias da in-o!"a$3o e te#eco"unica$%es0 co" ca!Jte! dinN"ico e "ode!no0 1ue a oiou a e#ei$3o de Co##o!0 se 2ene-icia!ia co" a !econ.e!s3o !oduti.a 1ue i!ia "ode!ni(a! o a!1ue indust!ia# e co" a "aio! a2e!tu!a econM"ica e -inancei!a0 co" as !e#ati.as !e-o!"as >u!4dicoDinstitucionais de !e-o!"a do Estado6 Po! 1ue isso #5e !o o!ciona!ia a ossi2i#idade de se .incu#a! tecno#o,ica"ente e -inancei!a"ente co" o eAte!io! e assi" ode! ne,ocia! so2 "e#5o!es condi$%es co" as co! o!a$%es "ono o#istas ,i,antes a!a a di.is3o do "e!cado inte!no6 A se,unda -!a$3o0 1ue ent!a e" con-#ito co" a !i"ei!a @ #i,ada aos seto!es indust!iais
K

London Inte!D&anP O--e!ed Rate0 @ a taAa de >u!os de !e-e!ncia a!a as -inan$as inte!nacionais6

Z=

t!adicionais0 "ais nu"e!osa e -o!te o#itica"ente6 Esta se de u" #ado cont!asta a !econ.e!s3o u"a .e( 1ue a o2!i,a!ia a "ode!ni(a!Dse e co" eti! co"e!cia#"ente0 entende 1ue necessita de u"a unidade ent!e os ,!u os 1ue a co" %e" a!a "e#5o! ne,ocia! co" os cent!os i" e!ia#istas6 En-i" a te!cei!a -!a$3o0 #i,ada T !odu$3o a,!oD"ine!a!ia0 se a#ia a -!a$3o "ode!na0 o!1ue es eci-icada"ente inte!essada na a" #ia$3o das eA o!ta$%es e na a2e!tu!a eAte!na6 Na d@cada de Q*0 a !econ.e!s3o so2 as di!et!i(es do Consenso de ^as5in,ton0 cont!i2ui a!a o a,#utina"ento de duas no.as -!a$%es na 2u!,uesia0 u"a #i,ada ao "e!cado -inancei!o at!a.@s e" !@sti"os eAte!nos e in.esti"entos no eAte!io!0 a se,unda #i,ada ao a !o-unda"ento do !ocesso de !i.ati(a$3o dos se!.i$os I2#icos0 educa$3o0 saIde0 #anos de !e.idncia0 se,u!an$a !i.ada0 ou se>a dos seto!es de se!.i$os6 Funta"ente a este !ocesso de !i.ati(a$3o se assiste a a#iena$3o de e" !esas u2#icas e#o P#ano Naciona# de Desestati(a$3o 9PND: de Ca!doso e se assiste a u"a -o!te concent!a$3o do ca ita# indust!ia# e ao su!,i"ento de e" !esas 2!asi#ei!as 1ue se to!na!3o global players. Po!tanto0 nestas d@cadas as dete!"ina$%es de u"a dinN"ica su2i" e!ia#ista dia#etica"ente se,ui!a" as "udan$as de est!at@,ias i" e!ia#istas 1ue #e.ou a no.as con-i,u!a$%es no 2#oco do"inante0 1ue se associou ao i" e!ia#is"o a!a eAt!ai! "aisD.a#ia nos no.os es a$o econM"ico inte!nos e n3o tin5a inte!esse nesta -ase no "e!cado eAte!no6 Mas esta -ase "uda!a a a!ti! de )***0 co" o su!,i"ento de u"a no.a -!a$3o 1ue !eto"a o inte!esse no "e!cado eAte!no0 n3o so"ente e#a eA #o!a$3o do t!a2a#5o e "e!cado inte!no ouco dinN"ico "as ta"2@" e#a escasse( de o o!tunidade de -inancia"ento e in.esti"entos I2#icos no "e!cado inte!no0 1ue e!a u"a das sa4das adotadas e#o su2i" e!ia#is"o6 Mas desta .e( n3o "ais s/ na es-e!a da ci!cu#a$3o de "e!cado!ias0 "as na es-e!a da !odu$3o e do -inancia"ento0 co" eA o!ta$3o de ca itais6 E" -o!"a de in.esti"entos di!etos e o#4ticas de incenti.o a inte!naciona#i(a$3o das e" !esas 1ue s3o o2>eti.os do Fundo So2e!ano do &!asi# e do &NDES0 co" #in5as de c!@ditos es eci-icas a!a eA o!ta$3o de ca itais6 EA o!ta$3o i" u#sionada e#a "udan$a #e,a# do estatuto do &NDES0 a!a .incu#a! as eA o!ta$%es T cont!ata$3o de eA o!tado!es de 2ens de ca itais e "e!cado!ias 2!asi#ei!as0 na "udan$a do estatuto da E" !esa &!asi#ei!a de Pes1uisa A,!o ecuJ!ia 9EM&RAPA: a!a ode! eA o!ta! e te! ce!ta autono"ia no eAte!io!0 e na atua$3o de -undos de in.esti"entos S 2!asi#ei!os no eAte!io!6 Este no.o su2i" e!ia#is"o0 !eto"a necessa!ia"ente a anta,Mnica na o#4tica eAte!na co" !e#a$3o ao i" e!ia#is"o6
S

ostu!a de coo e!a$3o

Re,u#a"enta$3o da atua$3o de Fundos de In.esti"entos 2!asi#ei!os no eAte!io! e#a Inst!u$3o da Co"iss3o de Va#o!es I"o2i#iJ!ios n_6 =K*0 de Z* de "a!$o de )**R 9&UENO0 )**V:

ZK

Dados so2!e a inte!naciona#i(a$3o das e" !esas 2!asi#ei!as0 "ost!a" 1ue o -#uAo do IED 2!asi#ei!o e!a de USG =0*S 2i#5%es na d@cada de +QV*0 USG SR0*+ 2i#5%es na d@cada de +QQ* e USG ++)0*+ 2i#5%es na d@cada de )***0 o!tanto c!esceu "uito nas u#ti"as d@cadas e ainda "ais na u#ti"a d@cada6 Ent!e )**+ 9USG SV0S 2i#5%es: e )**S 9USG +K)0) 2i#5%es:0 nos esto1ues de in.esti"ento te"os RK] de in.esti"entos di!etos e SK] di!i,idos T a!tici a$3o e" "ais de +*] das a$%es de co" an5ias no eAte!io! e so2 -o!"a de de /sitos e" "oeda0 nos cent!os -inancei!os de No.a Io!1ue e Lond!es0 e out!a a!te e#e.ada co" destino ,eo,!J-ico nos a!a4sos -iscais ca!i2en5os0 1ue at!a.@s de 5o#din,s s3o in.estidos no !esto do "undo di"inuindo custos de t!ansa$3o6 Po!tanto o ca ita#is"o 2!asi#ei!o esta eA o!tando ca itais "as ta"2@" @ 2astante -inancei!i(ado6 9&UENO0 )**V: O no.o su2i" e!ia#is"o 2!asi#ei!o na A"@!ica Latina au"entou a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o e as t!ans-e!ncias de .a#o!0 das e!i-e!ias a!a os cent!os6 Os "e,a !o>etos de in-!aest!utu!as do IIRSA 9Initiati.e -o! t5e Inte,!ation o- t5e Re,iona# In-!ast!uctu!e o- Sout5 A"@!ica:0 est3o inte,!ando os te!!it/!ios do continente a!a a eA #o!a$3o dos !ecu!sos natu!ais a 2ene-icio dos o#i,o /#ios dos a4ses cent!ais e de a#,u"as ,!andes e" !esas 2!asi#ei!as6 9LUCE0 )**R: Au"enta" assi" os con-#itos o! te!!a0 di!eito ao t!a2a#5o e di!eitos 5u"anos nos ca" os0 nas co"unidades ind4,enas e nas cidades0 en.o#.endo a 2u!,uesia a,!J!ia e indust!ia# 2!asi#ei!a0 e" !esas o#i,o o#istas est!an,ei!as e hedge funds dos a4ses cent!ais6 Nos #ati-Indios a,!oindust!iais 2!asi#ei!os0 do Pa!a,uai e da &o#4.ia0 con-#itos co" a Pet!o2!as na &o#4.ia e co" a Ode2!ec5t no E1uado!0 e nos cantei!os das o2!as no &!asi#6 Estes con-#itos a,o!a est3o sendo des#ocados e !e !odu(idos na ?-!ica0 con-#itos da e" !esa Va#e e" Guin@ e Mo$a"2i1ue0 da Ode2!ec5t e Ca"a!,o e Co!!a e" Mo$a"2i1ue e do a,!one,/cio na A-!ica6 E" Mo$a"2i1ue eAiste" dois "e,a !o>etos 2!asi#ei!os0 u"a eno!"e "ina a c@u a2e!to de ca!.3o -oi concedida e#o ,o.e!no "o$a"2icano a Va#e a!a eA #o!a$3o6 P!o>eto 1ue co" !eende u"a cent!a# e#@t!ica0 duas #in5as -e!!o.iJ!ias0 dois o!tos e u" ae!o o!to6 Fo!a" eA !o !iadas as te!!as e as casas das Co!!a a!a desen.o#.e! este !o>eto6 E" u"a !e,i3o ad>acente0 e" u" eno!"e co!!edo! natu!a# o ,o.e!no "o$a"2icano concedeu te!!a a ,!u os da 2u!,uesia a,!J!ia 2!asi#ei!a at!a.@s u" !o>eto t!i#ate!a# 9&!asi#D Mo$a"2i1ueDFa 3o: a!a desen.o#.e! a,!oindIst!ias a!a eA o!ta$3o e a,!icu#tu!a -a"i#ia!6 Au"enta" os con-#itos co" as o u#a$%es "o$a"2icanas atin,idas0 1ue se o!,ani(a" a!a !esisti! e a!a edi! condi$%es di,nas de t!a2a#5o e !es eito ao "eio a"2iente e a te!!a0 o u#a$%es 1ue .i.ia" na !e,i3o0 e -o!a" !eassentadas e" out!a #oca#idade6 A Va#e c!iou u" conso!cio co" a Ode2!ec5t e a Ca"a!,o e

ZS

a#@" de 1uestiona! os cont!atos e as condi$%es de eA #o!a$3o e de !e at!ia"ento dos #uc!os6 A di #o"acia 2!asi#ei!a a oiou estes !o>etos at!a.@s u"a o#4tica eAte!na intencionada a !esta2e#ece! as !e#a$%es Su#DSu#0 -o!ta#ece! as a,encias ,o.e!na"entais0 co"o a EM&RAPA e a oiada e#as associa$%es de cate,o!ia0 do a,!one,/cio0 da "ine!a$3o0 etc6 E" )**= Lu#a cance#ou QK] da di.ida "o$a"2icana 9Z+K "i#5%es de USG: e !ene,ociou o !esto0 "as e"2o!a as ne,ocia$%es a!a a concess3o da "ina de ca!.3o co"e$a!a" e" )***0 -oi assinado o aco!do e" )**= e" &!as4#ia0 du!ante a .isita do eA P!esidente de Mo$a"2i1ue Foa1ui" A#2e!to C5issano6 9RI&EIRO0 )**Q:6 No !/Ai"o ca itu#o ana#isa!e"os a o#4tica eAte!na dos dois I#ti"os ,o.e!nos 2!asi#ei!os0 co" !e#a$3o T ?-!ica e a a,!icu#tu!a0 e as est!at@,ias da inte!naciona#i(a$3o de e" !esas 2!asi#ei!as6

ZR

4 A POL; ICA E< ERNA BRASILEIRA =)>>4?)>$)@ COM RELA%&O A FRICA E ES RA E"IAS !A IN ERNACIONALIBA%&O !E EMPRESAS BRASILEIRAS' Neste te!cei!o ca itu#o se!J ana#isada a o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a dos ,o.e!nos de Lu#a e do atua# ,o.e!no de Rousse--0 so2!etudo co" !e#a$3o a \eA o!ta$3o\ na ?-!ica do "ode#o a,!4co#a 2!asi#ei!o6 Se!3o ana#isados os in.esti"entos 2!asi#ei!os na ?-!ica0 as t!ocas co"e!ciais0 e as est!at@,ias de inte!naciona#i(a$3o dos !inci ais a4ses do Su#0 &!asi#0 C5ina e ndia e dos !inci ais a4ses cent!ais0 EUA0 In,#ate!!a e F!an$a0 1ue ao cont!a!io dos a4ses do Su# s3o !esentes "i#ita!"ente6 No !i"ei!o su2ca 4tu#o se!J ana#isada a o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a co" !e#a$3o T ?-!ica0 co" o a e# do Go.e!no Fede!a#0 do P!esidente da Re u2#ica0 do Minist@!io das Re#a$%es EAte!io!es 9MRE: e dos out!os "inist@!ios0 das a,encias ,o.e!na"entais0 do &NDES0 da Funda$3o GetI#io Va!,as 9FGV: e das associa$%es !i.adas de cate,o!ias6 Se!3o ana#isados a#,uns aco!dos co" out!os estados so2!e a,!oco"2ust4.eis6 Co"o a!te da o#4tica eAte!na se!3o ana#isadas as t!ocas co"e!cias ent!e &!asi# e ?-!ica0 1ue antes da c!ise de )**V0 1uando ti.e!a" u"a in-#eA3o0 tin5a" c!escido 2astante e esta.a" .o#tando e" te!"os nu"@!icos e!centuais aos .a#o!es do J ice0 este -oi a#can$ado du!ante o ,o.e!no Fi,ue!edo0 1uando c5e,ou a Q] do tota# das t!ocas co"e!ciais do &!asi# co" o !esto do "undo6 O &!asi# i" o!ta "uito et!/#eo e te" d@-icit !e#e.antes co" a4ses co"o a Ni,@!ia e out!os a4ses de endentes das eA o!ta$%es de et!/#eo0 "as o! sua .e( o seto! et!o#4-e!o destes aises @ cont!o#ado e#os o#i,o /#ios do et!/#eo e et!o1u4"ica das e" !esas do No!te6 Se,undo Sa!ai.a 9)*+): te.e u"a "udan$a 1ua#itati.a na c5a"ada ,o.e!nan$a de .J!ios a4ses a-!icanos e na esta2i#idade econM"ica e o#4tica destes0 os a4ses a-!icanos e" ,e!a# se to!na!a" "ais #i2e!ais6 Ta"2@" o !e#aciona"ento do &!asi# co" a ?-!ica te.e u"a "udan$a 1ua#itati.a0 assando a se! se,undo este auto! u"a \ a!ce!ia\ a!a o desen.o#.i"ento de #on,o !a(o0 2aseado na coo e!a$3o t@cnica0 t!ans-e!ncia de tecno#o,ia e no e" !e,o de "3oDdeDo2!a #oca# co" ca acita$3o !o-issiona#6 Fi(e"os a#,u"as o2se!.a$%es a esta .is3o 1ue de -o!"a auto!!e-e!encia# ,e!a u"a autoDi"a,e" ositi.a do &!asi# e u"a i"a,e" ne,ati.a da C5ina6 Sa!ai.a o"ite de di(e! 1ue o &!asi# se se!.e ta"2@" de "i,!antes asiJticos e de "3oDdeDo2!as 2!asi#ei!a e" ,!ande esca#a na ?-!ica0 so2!etudo nas -ase de const!u$3o de ,!andes !o>etos6 A C5ina >usti-ica o e" !e,o de "3oDdeDo2!a c5inesa e#o -ato de a,i#i(a! as o2!as0 co" "enos co" #ica$%es #in,u4sticas e cu#tu!ais e de condi$%es de t!a2a#5o6 Mas se o &!asi# esta ca acitando !o-issionais a-!icanos0 a C5ina ta"2@" te" !o>eto de ca acita$3o !o-issiona#0 e estes s3o

ZV

"uito "ais !e#e.ante dos 2!asi#ei!os6 A#@" disso Sa!ai.a no seu u#ti"o #i.!o frica parceira do Brasil atlntico: rela es internacionais do Brasil e da frica no in!cio do sculo ""# 9)*+):0 o"ite de cita! e de ana#isa! c!itica"ente t!s IED 2!asi#ei!os i" o!tantes e o#"icos6 A usina de etano# e a$Ica! &IOCOM e" An,o#a0 1ue de.e!ia di"inui! a de endncia das i" o!ta$%es de a$Ica! de An,o#a0 "as 1ue ode!ia se to!na! o co"e$o de u"a eA #o!a$3o e" ,!ande esca#a do a,!one,/cio do etano# a!a eA o!ta$3o0 e" u" ais co" ,!a.es !o2#e"as de se,u!an$a a#i"enta! e -a#ta de sanea"ento 2Jsico6 A "ina de -e!!o na Guin@DConac!i0 !o>eto 1ue ode -!acassa! o! causa do descaso da Va#e co" os edidos das o u#a$%es e u" "assac!e du!ante u"a "ani-esta$3o cont!a a Va#e0 o! a!te da o#icia da Guin@6 E en-i" o P!o>eto Ca!.3o Moati(e e" Mo$a"2i1ue0 co" ce!ca de +ZK* -a"4#ias !eassentadas o! causa do !o>eto0 1ue !otesta" cont!a .J!ias .io#a$%es dos di!eitos 5u"anos e !o"essas n3o "antidas6 E en-i" o !o>eto PROSAVANA F&M6 Ao cont!a!io o !e#at/!io con>unto ent!e o &anco Mundia# e o 2!asi#ei!o Instituto de Pes1uisas EconM"icas A #icadas 9IPEA:0 $onte sobre o %tlntico: Brasil e frica &ubsaariana: parceria &ul'&ul para o crescimento, sucessi.o ao #i.!o de Sa!ai.a e ao 1ua# Sa!ai.a co#a2o!ou0 cita a#,uns !o>etos0 "as #e"2!ando so"ente 1ue as -a"4#ias "o$a"2icanas de.e!ias se! !eassentadas0 o!@" en-i" todos co" a!ti#5a" a ideia #i2e!a# ouco so-isticada 1ue IED @ i,ua# a desen.o#.i"ento6 Ade"ais co"o a-i!"a Fun1uei!a 9)*+):0 o discu!so 2!asi#ei!o @ de 1ue a coo e!a$3o 2!asi#ei!a @ u" "ode#o !/ !io de coo e!a$3o6 Mas o !o>eto CottonD=R0 aca2a 2ene-iciando as e" !esas 2!asi#ei!as0 assi" co"o e" out!os !o,!a"as da EM&RAPA0 co"o o PROSAVANA0 e n3o t!ans-e!e a tecno#o,ia das se"entes tecno#o,ica"ente "ais a.an$adas0 !ote,endo as atentes o! inte!esses co"e!cias e econM"icos0 o!tanto -o!nece se"entes co" tecno#o,ia at!asada6 Ade"ais o &!asi# di-unde as se"entes t!ans,nicas0 1ue !ecisa" de uso de a,!ot/Aicos0 seto! o#i,o o#i(ado o! e" !esas do No!te0 no 1ua# o &!asi# e a EM&RAPA a#can$a!a" u"a autono"ia !e#ati.a6 No se,undo su2ca 4tu#o se!J ana#isada a inte!naciona#i(a$3o das e" !esas 2!asi#ei!as na ?-!ica0 e" co" a!a$3o co" dois out!os a4ses do Su#0 a ndia e da C5ina0 e e" co" a!a$3o aos a4ses i" e!ia#istas do No!te6 A atua$3o da C5ina 1ue -oi a1ue#a 1ue "ais c!esceu nesta u#ti"a d@cada0 n3o @ di-e!ente das out!as0 a n3o se! 1ue os cent!os i" e!ia#istas ossue" e" !esas o#i,o o#istas e" todos os seto!es da econo"ia "undia#0 en1uanto a C5ina co"e$a a 1ue2!a!0 co" suas e" !esas so2!etudo estatais0 estes o#i,o /#ios6 Todas as est!at@,ias destes a4ses na ?-!ica s3o 2aseada na eA #o!a$3o de !ecu!sos natu!ais0 .enda de
R

P!o,!a"a da EM&RAPA a!a desen.o#.e! o a,!one,/cio a#,odoei!o dos a4ses do C= ; &enin0 &u!1uina Faso0 C5ade e Ma#i

ZQ

"anu-atu!ados e se!.i$os e su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o0 "as a C5ina0 u" ais de "ais de u" 2i#53o de essoas0 e" !e,a "uita "3oDdeDo2!a c5inesa6 Os in.esti"entos e as t!ocas o!@" n3o s3o ainda su e!io!es aos a4ses do No!te 1ue co" a et!/#eo a-!icano6 Mas co"e!ciais c5ineses

insta2i#idade do O!iente M@dio au"enta!a" a eA #o!a$3o do

di-e!ente"ente dos a4ses do No!te0 a C5ina n3o .incu#a os e" !@sti"os aos a4ses a-!icanos as condiciona#idades de a>ustes neo#i2e!ais0 a#ias os a4ses do No!te est3o co iando esta est!at@,ia c5inesa a!a n3o e!de! "e!cados na ?-!ica6 En-i" a C5ina0 1ue a oiou a ?-!ica nas #utas antico#oniais -a( u" discu!so antiDi" e!ia#ista0 e n3o "i#ita!i(ou o continente0 ao cont!a!io dos a4ses da O!,ani(a$3o do At#Nntico No!te 9OTAN:6 O te!cei!o su2ca 4tu#o se!J -ocado na a,!icu#tu!a0 se!J ana#isada a o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a co" !e#a$3o T eA o!ta$3o do "ode#o a,!4co#a 2!asi#ei!o0 2aseado no t!i @0 a,!one,/cio0 a,!icu#tu!a -a"i#ia! e !o,!a"as de se,u!an$a a#i"enta! e !ote$3o socia#6 E en-i" a !esen$a das "aio!es e" !esas 2!asi#ei!as na ?-!ica0 na "ine!a$3o "as so2!etudo no seto! de a,!oco"2ust4.eis0 etano# "as ta"2@" a soia0 #e"2!ando 1ue S*] das eA o!ta$%es da soia !odu(ida no &!asi# @ de e" !esas est!an,ei!as6 O seto! do etano# no &!asi# e!a 1uase tota#"ente naciona#0 co" K] de !esen$a est!an,ei!a e" )**=0 "as a,o!a esta sendo desnaciona#i(ado6 E" )*++ a !esen$a est!an,ei!a assou a =*]0 co" !e.is%es de c5e,a! a S* ]0 1uat!o dos cinco "aio!es ,!u os s3o cont!o#adas o! est!an,ei!os6 Ta"2@" o seto! de "J1uinas0 e1ui a"entos e insu"os a,!4co#as0 te" !esen$a "a>o!itJ!ia de e" !esas est!an,ei!as e as e" !esas 2!asi#ei!as n3o ode" co" eti! -inancei!a e tecno#o,ica"ente co" e#as0 a "es"a coisa ode se! a-i!"ada e#a EM&RAPA0 1ue "ant@" a!ce!ias a!a !o>etos !oduti.os co" a Monsanto e a &as-0 dois ,i,antes do o#i,o /#io do a,!one,/cio e os !o>etos da EM&RAPA s3o -inanciados o! ode se! uti#i(ada ta"2@" co"o 2ancos inte!nacionais de desen.o#.i"entoV6 A soia

a,!oco"2ust4.e#0 na -o!"a de a,!odiese#0 1ue @ u" su2 !oduto da soia0 sendo o !oduto !inci a# o -a!e#o de soia0 a!a a#i"enta$3o ani"a#6 A eA ans3o da !odu$3o de soia ao cont!a!io do etano# n3o !ecisa de no.as te!!as e ode!ia" o!tanto se! a" #iada eno!"e"ente no &!asi#0 A"@!ica Latina e Ca!i2e e na ?-!ica so2!etudo co" ,!andes ,an5os e#as e" !esas est!an,ei!as 1ue -o!"a" o o#i,o /#io "undia#6 9SCLESINGER0 )*+):

Co"o o &anco Inte!a"e!icano de Desen.o#.i"ento 9&ID:0 o &anco Inte!naciona# a!a Reconst!u$3o e Desen.o#.i"ento 9&IRD: e o Fundo Inte!naciona# a!a Desen.o#.i"ento A,!4co#a 9FIDA: da ONU6

=*

4'$ A ,o/5tica e1ter-a brasi/eira =)>>4?)>$)@ com re/a2o D Erica' Co" a !esidncia de Lu#a -o!a" a" #iadas e -o!ta#ecidas as !e#a$%es inte!nacionais ent!e &!asi# e ?-!ica0 de"onst!ando ,!ande inte!esse nas !e#a$%es Su#DSu#0 ao cont!a!io dos ,o.e!nos de Fe!nando 'en!i1ue Ca!doso6 Lu#a !eest!utu!ou e deu o!$a"ento !/ !io ao De a!ta"ento da ?-!ica0 e eAtin,uiuQ o !ene,ociou a di.ida de .J!ios a4ses a-!icanos6 Os a4ses a-!icanos0 !es onde!a" ositi.a"ente a no.a a !oAi"a$3o 2!asi#ei!a en,a>andoDse nas a!ce!ias0 ti.e!a" "uitas .isitas e a2e!tu!as de e"2aiAadas de a"2os os #ados6 E" )**Z -oi esta2e#ecido o I&AS 9F/!u" de DiJ#o,o ndiaD&!asi#D?-!ica do Su#:0 e" )**S -oi !ea#i(ada a CI u#a A"@!ica do Su#D?-!ica 9ASA: e e" )**Q te.e o !i"ei!o -/!u" anua# ?-!icaD&!asi#6 9SARAIVA0 )*+) W &ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+):6 A P!esidenta Rousse-- continua neste !o /sito de #on,o !a(o0 no !i"ei!o ano de ,o.e!no .isitou An,o#a0 ?-!ica do Su# e Mo$a"2i1ue6 Na a,enda co"u" do ,o.e!no Di#"a co" o !esidente O2a"a0 a !odu$3o e co"e!cia#i(a$3o do etano# s3o i" o!tantes no DiJ#o,o Est!at@,ico e" Ene!,ia6 9SC'LESINGER )*+):6 E" >u#5o de )*++ desi,nou Lu#a a!a !e !esenta! o-icia#"ente o &!asi# na +R` CI u#a da Uni3o A-!icana0 essa "edida con-i!"a n3o so"ente o inte!esse essoa# de Lu#a e do Pa!tido dos T!a2a#5ado!es 9PT: e#as 1uest%es &!asi#;?-!ica0 "as so2!etudo o inte!esse ,eo o#4tico da di #o"acia 2!asi#ei!a0 1ue no !ocesso de inte!naciona#i(a$3o a oia so2!etudo os ,!andes ,!u os e" !esa!iais 2!asi#ei!os6 Po!@" de.e"os o2se!.a! 1ue ta"2@" as eA o!ta$%es de e1uenas e "edias e" !esas s3o incenti.adas at!a.@s da A,encia 2!asi#ei!a de P!o"o$3o de EA o!ta$%es e in.esti"entos 9APEL:6 9SARAIVA0 )*+)W &ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): E" A2!i# de )*+) -oi c!iado o o!ta# da ?-!ica+*0 a!ce!ia ent!e a Associa$3o &!asi#ei!a da IndIst!ia de MJ1uinas e E1ui a"entos 9A&IMAH: e a EM&RAPA0 in-o!"a$%es a!a os a!a co#eta! a4ses do continente a-!icano so2!e "a1uinas e tecno#o,ia a,!4co#a

2!asi#ei!a0 co" a -ina#idade de au"enta! as eA o!ta$%es 2!asi#ei!as e a t!oca de con5eci"ento so2!e !aticas a,!4co#as ent!e o &!asi# e o continente a-!icano6 O &!asi# a!tici a ati.a"ente no -/!u" G#o2a# &ioene!,B Pa!tne!s5i a!a !ende! os a,!oco"2ust4.eis commodities0 e 9G&EP:0 e a!a c!ia! out!os -/!uns 1ue t!a2a#5a"

"a!cos #e,ais no!"ati(ados nos a4ses a-!icanos assi" co"o da A"@!ica Latina e Ca!i2e no seto! de a,!oco"2ust4.eis6 9SC'LESINGER0 )*+): Se,undo Sc5#esin,e! 9)*+): o MRE #ide!a as ne,ocia$%es inte!nacionais so2!e
Q
+*

C5ina e ndia ta"2@" eAtin,ui!a" di.idas a-!icanas6 5tt 7UU o!ta#a-!ica6co"62!U o!ta#a-!icaU u2#ic85t"#UindeA65t"#

=+

a,!oco"2ust4.eis0 e c!iou a Di.is3o de Recu!sos Ene!,@ticos No.os e Reno.J.eis 9DRN:6 Out!a est!utu!a do MRE @ a A,ncia &!asi#ei!a de Coo e!a$3o 9A&C:0 1ue at!a.@s a Coo!dena$3oDGe!a# de Coo e!a$3o e" A,!o ecuJ!ia0 Ene!,ia0 &ioco"2ust4.eis e Meio A"2iente 9CGMA:0 coo!dena os !o>etos de coo e!a$3o t@cnica inte!naciona#6 O MRE ainda coo!dena os "inist@!ios 1ue a!tici a" das ne,ocia$%es e da coo e!a$3o0 co"o o Minist@!io das Minas e Ene!,ia 9MME:0 co"o seu De a!ta"ento de Co"2ust4.eis Reno.J.eis 9DCR:0 do Minist@!io da A,!icu#tu!a0 PecuJ!ia e A2asteci"ento 9MAPA: co" sua Coo!dena$3o Ge!a# de A,!oene!,ia e a EM&RAPA0 co" sua Assesso!ia de Re#a$%es Inte!nacionais e da EM&RAPA A,!oene!,ia6 O &NDES 1ue conside!a !io!itJ!io o seto! de a,!oco"2ust4.eis na ?-!ica0 i" #e"enta os aco!dos inte!nacionais e -inancia a inte!naciona#i(a$3o de e" !esas 2!asi#ei!as0 o! "eio da Lin5a de In.esti"ento Di!eto EAte!no0 c!iada e" >un5o de )**K0 o &NDES -inancia ta"2@" es1uisa so2!e a .ia2i#idade do a,!one,/cio na ?-!ica0 at!a.@s o seu De a!ta"ento de Pes1uisas e O e!a$%es 9DEPEH:6 A FGV at!a.@s a ?!ea de P!o>etos do seu Cent!o de A,!one,/cio 9GV A,!o:0 coo!denado e#o eAD"inist!o da A,!icu#tu!a Ro2e!to Rod!i,ues 9)**ZD)**S:0 #an$ou e" )*++ o P!o>eto T!o ica# &e#t0 -!uto de aco!dos de coo e!a$3o t@cnica ent!e &!asi#0 Estados Unidos e Co"iss3o Eu!o eia0 este !ea#i(ou estudos de .ia2i#idade do a,!one,/cio 9etano#0 2iodiese#0 ca!.3o .e,eta# de euca#i to: e" +Z a4ses a-!icanos0 e A"@!ica Cent!a#6 A FGV P!o>etos ca ta USG + 2i#53o0 o! "eio do -undo D^S In.est"ents do Deutsc5e &anP a!a -inancia! os !o>etos6 9SC'LESINGER0 )*+): Os #a$os econM"icos e o#4ticos "ais -o!tes co" o &!asi# #e.a!a" "uitos a4ses a-!icanos0 asiJticos e #atinoDa"e!icanos a .ota! a -a.o! da e#ei$3o de Fos@ G!a(iano da Si#.a a!a o ca!,o de no.o Di!eto! Ge!a# da O!,ani(a$3o das Na$%es Unidas a!a a A,!icu#tu!a e a A#i"enta$3o 9FAO:6 9AGROSOFT0 )VU*SU)*++:6 G!a(iano da Si#.a0 coo!denou o !o,!a"a Fo"e Oe!o0 c!iado e" )**Z0 os n4.eis de "a#nut!i$3o e!a" a#a!"antes0 e o !o,!a"a i" #e"entou "edidas e"e!,enciais co"2inadas a a$%es a!a a se,u!an$a a#i"enta!6 U" out!o !o,!a"a0 1ue -a( a!te do Fo"e Oe!o0 o &o#sa Fa"4#ia0 t!ans-e!e !enda Ts -a"4#ias e" situa$3o de o2!e(a eAt!e"a0 e co"2ina a se,u!an$a a#i"enta! ao acesso T educa$3o e T saIde0 !o ondoDse de desen.o#.e! as J!eas "ais o2!es6 Funta"ente a estes !o,!a"as te" u"a "i!4ade de out!os !o,!a"as co#i,ados a!a a c!edito e se,u!o a a,!icu#tu!a -a"i#ia!0 es1uisa a,!4co#a e !e-o!"a a,!J!ia6 Estes !o,!a"as -o!a" 2e" sucedidos e" ti!a! da o2!e(a eAt!e"a a!te da o u#a$3o 2!asi#ei!a0 e conse,ui!a" desen.o#.e! u"a !odu$3o a,!4co#a -a"i#ia! 1ue !odu( a "aio!ia dos a#i"entos consu"idos0 a#@" de dina"i(a! e" a!te o "e!cado inte!no0 "as s3o !o,!a"as assistencia#istas e otencia#"ente c#iente#istas6

=)

9GON[ALVES Y FILGUEIRAS0 )**R: G!a(iano da Si#.a >unta"ente aos "inist!os da A,!icu#tu!a e da Fa(enda e a !esidncia do &!asi#0 s3o ,!andes a oiado!es do \"ode#o a,!4co#a 2!asi#ei!o\0 -o!"ado o! ,!ande eA ans3o "undia# do a,!one,/cio0 a,!one,/cio 1ue te" .a!ias eAte!na#idades ne,ati.as0 "as ta"2@" !o,!a"as de c!edito e assistncia T a,!icu#tu!a -a"i#ia! #i,ados a !o,!a"as de se,u!an$a a#i"enta!0 1ue e!"ite" o !e2aiAa"ento do custo necessJ!ios T sustenta$3o da -o!$a de t!a2a#5o0 e" a!te su e!eA #o!ada0 se" 1ue as e" !esas !ecise" au"enta! os sa#J!ios6 Co"o a-i!"a" o Mo.i"ento dos T!a2a#5ado!es se" Te!!a 9MST:0 e o "o.i"ento Via Ca" esina0 dent!e out!os0 este "ode#o a !esenta a"2i,uidades e cont!adi$%es o!1ue a eA ans3o do a,!one,/cio a,!a.a a concent!a$3o da te!!a e da !enda e su e!eA #o!a a -o!$a de t!a2a#5o nas e!i-e!ias do "undo6 O a,!one,/cio .ai no sentido cont!a!io de u"a !e-o!"a a,!J!ia0 1ue se!ia a condi$3o "4ni"a necessJ!ia a!a desen.o#.e! as otencia#idades das coo e!ati.as de a,!icu#to!es -a"i#ia!es6 A a,!icu#tu!a -a"i#ia! e"2o!a !e !esente +*] do PI& e R* ] dos a#i"entos consu"idos e#os 2!asi#ei!os0 @ !e-@ns do "ode#o de a,!icu#tu!a das t!ansnacionais do a,!one,/cio0 o#i,o o#i(ado o! ou1u4ssi"as e" !esas dos a4ses cent!ais e" todos seu as ectos6 9MST0 +RU+*U)*+): Neste sentido o &!asi# co#a2o!a co" os o#i,o /#ios do cent!o0 "as !o %e u" "ode#o !/ !io anta,Mnico ao "ode#o dos o#i,o /#ios0 co" a -ina#idade de -a(e! a!te e au"enta! seu ode! neste ,!u o !est!ito0 e de a"eni(a! no &!asi# as suas cont!adi$%es inte!nas e \eA o!tadas\ 1ue s3o est!identes e "ante! so2 cont!o#o os "o.i"entos !u!ais !adicais6 A sua autono"ia !e#ati.a o!@" n3o #5e e!"ite !eso#.e! os !o2#e"as co#ocados e#os "o.i"entos !u!ais0 1ue ede" !e-o!"as est!utu!ais deste "ode#o0 o!1ue u"a "udan$a est!utu!a# do "ode#o !e1ue! u" 1uestiona"ento dos !/ !io o#i,o /#ios aos 1uais o &!asi# @ inte,!ado e u"a e!da das .anta,ens co" etiti.as do a,!one,/cio 2!asi#ei!o0 2aseado na de.asta$3o do "eioDa"2iente0 na su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o e na eA !o !ia$3o das te!!as ind4,enas e 1ui#o"2o#as6 4'$'$ rocas comerciaisF e1,ortaGes e im,ortaGes' E"2o!a a ?-!ica se>a o I#ti"o dos destinos dos IED no "undo0 in.esti"entos 1ue s3o so2!etudo ent!e a4ses cent!ais0 estes est3o c!escendo "uito nesta u#ti"a d@cada na ?-!ica e de ois da c!ise a!ece" -a(e! a!te de u"a o-ensi.a dos o#i,o /#ios -inancei!os 1ue co" !a" !ecu!sos natu!ais e te!!as a,!icu#tJ.eis at!a.@s -undos de in.esti"entos0 a#@" disso a ?-!ica te" u"a i" o!tNncia -unda"enta# a!a o acesso aos !ecu!sos natu!ais0 te!!a e J,ua e e#a

=Z

,eoest!at@,ia "i#ita! da OTAN6 As t!ocas co"e!ciais ent!e &!asi# e ?-!ica0 dis a!a!a" de = 2i#5%es USG e" )*** a!a )* 2i#5%es de USG e" )*+*0 e"2o!a ca4!a" co" a c!ise de )**V0 "as ta"2@" conco!!ncia dos out!os e#a a4ses do ,!u o &RICS 9&!asi#DC5inaDndiaD?-!ica do Su#:6 O

&NDES no N"2ito do aP!o,!a"a Inte,!a$3o co" a ?-!icab dese"2o#sou e" )**Q ZS+ "i#5%es de USG a!a a eA ans3o de e" !esas 2!asi#ei!as na ?-!ica0 "as o IED 2!asi#ei!o n3o te" na ?-!ica seu destino !inci a#6 O IED 2!asi#ei!o na ?-!ica assou de USG SQ 2i#5%es e" )**+ a!a USG )+= 2i#5%es e" )**Q0 e na ?-!ica Su2saa!iana tota#i(ou a enas USG )V+ "i#5%es e" )**+ e USG +)= "i#5%es e" )**Q6 Os in.esti"entos !i.ados 2!asi#ei!os na ?-!ica co"e$a!a" na d@cada de R* e atua#"ente as e" !esas "ais !esentes s3o a And!ade Gutie!!e(0 Ca"a!,o Co!!a0 Ode2!ec5t0 Huei!o( Ga#.3o0 Pet!o2!as e Va#e6 MUNDIAL E IPEA0 )*+): E" An,o#a te"os atua#"ente a "aio! !esen$a 2!asi#ei!a0 co" o Mo$a"2i1ue e" se,undo #u,a! e e" a#to c!esci"ento0 antes da ,ue!!a ci.i# an,o#ana so"ente a P3o de A$Ica! e a#,u"as e" !esas 5ote#ei!as0 dent!e out!as e1uenas -i(e!a" ne,/cios0 a#@" da Pet!o2!as e da Ode2!ec5t0 "as a,o!a te"os -!an1uias da &oticJ!io0 -astD-ood &o2\s0 Esco#as FisP0 Li.!a!ia e Pa e#a!ia No2e#0 E##us0 Ric5a!ds0 Mundo Ve!de0 Sa ata!ia do Futu!o0 Miste! S5eiP0 dent!e out!as6 A Ode2!ec5t ent!ou no ais de ois 1ue o &!asi# !econ5eceu antes de todos e" +QRK0 o ,o.e!no an,o#ano0 e const!uiu u"a das "aio!es 5id!oe#@t!ica da ?-!ica e" An,o#a0 a 5id!oe#@t!ica de Ca anda++6 Atua#"ente te" )K cont!atos e" anda"ento e +S "i# t!a2a#5ado!es6 Nos a!!edo!es desta 5id!oe#@t!ica a Ode2!ec5t0 const!u4 u"a usina suc!oa#coo#ei!a e u"a usina de co,e!a$3o e#@t!ica a a!ti! de "e#a$o de cana0 c5a"ada &IOCOM0 u"a (oint )enture co" a estata# et!o#4-e!a an,o#ana Sonan,o#6 A#@" disso a Ode2!ec5t e" An,o#a te" u"a cadeia de su e!"e!cados e de #o>as de "ate!iais de const!u$3o0 const!/i s5o in,s0 a#@" de .J!ios cont!atos co" o ,o.e!no an,o#ano a!a a const!u$3o de in-!aest!utu!as e sanea"ento 2Jsico0 eA #o!a$3o de o$os et!o#4-e!os e "inas de dia"antes6 9&RITO0 )*++: Ainda as t!ocas co"e!ciais ent!e &!asi# e ?-!ica n3o .o#ta!a" ao Q] do ,o.e!no Fi,ue!edo0 a esa! do c!esci"ento do co"@!cio 2i#ate!a# ent!e o &!asi# e o "undo0 9de USG +++ 2i#5%es e" )*** a!a USG ZVZ 2i#5%es e" )*+*:0 nesta d@cada a "aio! e!centua# co"
++

9&ANCO

U" co-inancia"ento 2!asi#ei!o e !usso0 estes I#ti"os -o!nece!a" as tu!2inas e as a!tes e#et!o"ecNnicas6 De u" o!$a"ento inicia# de =K* "i#5%es de USG0 -oi ,asto +S anos de ois0 1uando o t!a2a#5o -oi te!"inado0 + 2i#53o de USG0 e ent!e )**K e )**R o &NDES -inanciou "ais K** "i#5%es de USG a!a 1ue a 5id!oe#@t!ica .o#tasse a -unciona!0 o!tanto a 5id!oe#@t!ica custou 1uase dois 2i#5%es de USG e -uncionou de ois de "ais de )* anos0 co" S anos de a!a#isa$3o6 9DE SANTANA0 )**= W RI&EIRO0 )**Q:

==

!e#a$3o ao continente -oi R0*V] e" )**R 9no "es"o ano co" !e#a$3o T ?-!ica Su2saa!iana -oi de =0SR]:0 "as >J ent!e )**V e )*+* te.e 1ueda de S0QV] a!a K0Z)]0 e#a 1ueda dos !e$os das co""odities e e#a c!ise -inancei!a inte!naciona#0 e"2o!a 5ou.e !ecu e!a$3o e" )*+*0 o!1ue a c!ise esta !eo!ientando os IED e" di!e$3o ao Su# e ao continente a-!icano6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): E" )*** o &!asi# tin5a co"o !inci ais a!cei!os e" o!de" dec!escente a UE )Q0QK]0 os EUA )Z0V+]0 a A"@!ica do Su# +Q0QZ]0 a ?sia +S0)+] e a C5ina )0*V]0 o continente a-!icano e!a so"ente Z0VZ]0 e a ?-!ica Su2saa!iana +0VK]6 Mas nos I#ti"os +* anos0 a ?-!ica e o &!asi# se !ea !oAi"a!a" e#a a#ta dos !e$os do et!/#eo e das out!as commodities, e#a !ocu!a de !ecu!sos natu!ais e te!!a o! a!te do &!asi# , e#a necessidade de di.e!si-ica$3o de "e!cados de a"2os os #ados e e#a de"anda c5inesa6 Assi" a!a o &!asi# di"inu4!a" a a!tici a$3o da Eu!o a co" )K0=S]0 a A"@!ica do Su# co" +K0R=] e so2!etudo os Estados Unidos co" +)0+V]0 T ?-!ica co" K0Z)] e so2!etudo a C5ina +=0R*] au"enta!a" sensi.e#"ente0 e co" a ?-!ica Su2saa!iana o co"@!cio du #icou6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): Po!tanto as !e#a$%es Su#DSu# est3o se -o!ta#ecendo0 "as s3o 2aseadas na eA #o!a$3o dos !ecu!sos natu!ais0 te!!a e J,ua da ?-!ica6 O &!asi# eA #o!a os !ecu!sos natu!ais a!a o a !o.isiona"ento do et!/#eo a-!icano0 e a!a .ende! commodities so2!etudo na ?sia0 "as ta"2@" nos "e!cados do No!te0 e eA o!ta ca itais e "e!cado!ias so2!etudo e#o ac5ata"ento do seu "e!cado inte!no0 causado e#a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 As eA o!ta$%es 2!asi#ei!as assa!a" de )0== e" )*** a!a K0SV] e" )**Q 9USG V0S 2i#5%es:0 e a!a =0K=] e" )*+* 9e!a" Q] e" +QV+:0 o dec#4nio dos I#ti"os anos0 n3o @ so"ente causa da c!ise inte!naciona#0 "as da c!escente conco!!ncia c5ins0 "as ta"2@" asiJtica e do !esto do "undo e" in-!aest!utu!a0 "ine!a$3o e ene!,ia6 O &!asi# eA o!ta !inci a#"ente !odutos !i"J!ios0 a$Ica! e "e#0 a!!o(0 ca!ne0 /#eos .e,etais0 9Z*]:0 !odutos intensi.os e" !ecu!sos natu!ais 9 et!/#eo !e-inado e -e!ti#i(antes: e !odutos de tecno#o,ia "edia 9.e4cu#os e e$as auto"oti.as:6 Os destinos das eA o!ta$%es ate )**R -o!a" e" "aio!ia a!a a !e,i3o Su2saa!iana 9Z0R:0 e so"ente e" cinco a4ses0 a enas a ?-!ica do Su# +V0QZ]6 Desde ent3o0 a !e,i3o .e" e!dendo te!!eno a!a out!os a4ses a-!icanos e" out!as !e,i%es co"o o No!te da ?-!ica0 t!ocas 1ue e#as !ecentes c!ises .o#ta!a" a cai!6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+) W DE SANTANA0 )**=: O &!asi# i" o!ta.a K0)+] 9USG )0Q 2i#5%es: do .a#o! tota# da ?-!ica0 e Q0V=] e" )**V 9USG +K0R 2i#5%es:0 "as >J e" )**Q este c!esci"ento es-!iouDse6 O co"@!cio 2!asi#ei!o concent!aDse e" u" ,!u o es ec4-ico de a4ses da ?-!ica Su2saa!iana 9a "aio!ia n3o

=K

#us/-ona: 1ue -o!a" !es onsJ.eis 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+):

o! KQ0KZ] das i" o!ta$%es do &!asi#0 todos

a4ses

eA o!tado!es de et!/#eo 2!uto e !e-inado e ,Js natu!a#0 e so"ente a Ni,@!ia o! =S0V+]6 Po!tanto a !e !i"a!i(a$3o da econo"ia 2!asi#ei!a se es e#5a nas t!ocas co" a ?-!ica0 e" +QR+ os "anu-atu!ados e!a" +K] e e" +QV+ V+]6 9DE SANTANA0 )**=:6 Ao eA o!ta! at!a.@s e" !esas nacionais "as e" ,!ande a!te ati.os so2 cont!o#e de e" !esas est!an,ei!as no &!asi# so2!etudo a#i"entos e "anu-atu!ados do seto! auto"oti.o0 tota#"ente desnaciona#i(ado0 a n3o se! o seto! de e$as e e" "eno! a!te "anu-atu!ados !icos e" !ecu!sos natu!ais o &!asi# au"enta a de endncia a-!icana a!a co" estes !odutos0 1ue os a4ses a-!icanos ode!ia" !odu(i! inte!na"ente0 e os a4ses a-!icanos au"entando as eA o!ta$%es a!a o &!asi# de !odutos et!o#4-e!os e seus de!i.ados0 e" ,!ande a!te ati.os cont!o#ados o! e" !esas et!o#4-e!as est!an,ei!as na ?-!ica0 a !o-unda a sua de endncia de !oduto!es de !ecu!sos ene!,@ticos6 4') A7ricu/tura e a7roe-er7ia' Na d@cada de )*** o &!asi# se to!nou o "aio! eA o!tado! "undia# de "in@!ios de -e!!o e @ o te!cei!o eA o!tado! de commodities a,!4co#as0 KV 2i#5%es de USG eA o!tados so"ente e" )**Q0 e co" "eno!es su2s4dios estatais dos EUA0 1ue @ o !i"ei!o eA o!tado! e da UE se,undo "aio! eA o!tado!0 os "aio!es !oduto!es s3o a C5ina e a ndia6 Se" !e na I#ti"a d@cada0 os Estados Unidos co" =S] e o &!asi# co" =)] da !odu$3o "undia# de a,!oco"2ust4.eis -o!a" os !es onsJ.eis e#o au"ento de +S 2i#5%es de #it!os a!a "ais de +** 2i#5%es de #it!os de a,!oco"2ust4.eis6 9DICEEN0 )*++ W &ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): O &!asi# 1ue !odu( ,!andes 1uantidades de commodities a,!4co#as a!a eA o!ta$3o0 te" u"a o#4tica a,!J!ia dua# e a"24,ua6 O Minist@!io da A,!icu#tu!a0 PecuJ!ia e A2asteci"ento 9MAPA: -inancia .o#u"osa"ente e se" "uitas condiciona#idades os inte!esses do #ati-Indio 2!asi#ei!o0 co" a#ta concent!a$3o do eAcedente e do ode! econM"ico0 do out!o #ado a o#4tica a,!J!ia do Minist@!io do Desen.o#.i"ento A,!J!io 9MDA:0 o!ienta a !odu$3o a,!4co#a a!a o consu"o do "e!cado inte!no0 "as a !e-o!"a a,!a!ia 1ue de.e!ia #e.a! adiante esta 1uase tota#"ente a!ada6 A a,!icu#tu!a -a"i#ia! 2!asi#ei!a esta #i,ada a .J!ios !o,!a"as de c!edito0 assistncia t@cnica e co" !as estatais de a#i"entos a!a a se,u!an$as a#i"enta!0 "as os -inancia"entos a!a a a,!icu#tu!a -a"i#ia! s3o escassos0 e co" a#tas condiciona#idades e 2u!oc!acias 1ue di-icu#ta" o acesso ao c!edito da ,!ande a!ce#a dos

=S

a,!icu#to!es 2!asi#ei!o6 Ao cont!a!io u"a e1uena a!ce#a de a,!icu#to!es -a"i#ia!es co" a#tas tecno#o,ias e co" !odu$3o e" !esa!ia# "ais a.an$ada se 2ene-icia so2!e"anei!a destes incenti.os6 Fa#ta" so2!etudo est!at@,ias de #on,o aco" an5a"ento continuo dos a,!icu#to!es6 O a,!one,/cio 2!asi#ei!o e todos os su2seto!es0 se"entes0 a,!ot/Aicos0 -e!ti#i(antes0 a#i"entos e dist!i2ui$3o0 s3o cont!o#ados o! o#i,o /#ios est!an,ei!os ,#o2ais6 9DICEEN0 )*++:6 O a,!one,/cio @ !es onsJ.e# e#o a#to consu"o de ene!,ia e#@t!ica0 insu"os 1u4"icos e J,ua0 e#a de.asta$3o0 dete!io!a$3o e di"inui$3o da 2iodi.e!sidade natu!a#0 a,!4co#a e 5u"ana0 e#o au"ento das e"iss%es de ,Js ca!2Mnico e conse1uentes "udan$as c#i"Jticas e e#a o#ui$3o do so#o0 do a!0 dos !ios0 #a,os e "a!es 1ue ,e!a" e-eitos de feedbac* ne,ati.os so2!e as "udan$as c#i"Jticas6 c !es onsJ.e# ainda e#as desi,ua#dades sociais0 de !i1ue(a e de !enda e e#o a#to dese" !e,o nos ca" os e su2se1uente "i,!a$3o nas cidades en,!ossando as -a.e#as 2!asi#ei!as e a,!a.ando os !o2#e"as de saIde0 sociais e educacionais0 e#a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o e e#a intoAica$3o 1u4"ica dos t!a2a#5ado!es0 e#os con-#itos a,!J!ios0 os des e>os e as eA !o !ia$%es dos ca" oneses e dos 4ndios6 Na ?-!ica Su2saa!iana a "aio!ia da o u#a$3o ainda .i.e e" J!eas !u!ais0 e" e1uenas a!ce#as de te!!a e de ende da a,!icu#tu!a co"o !inci a# -onte de !enda6 Mas e"2o!a "uito a4ses da ?-!ica Su2saa!iana i" o!te" a#i"entos e ene!,ia0 a!adoAa#"ente a a,!icu#tu!a @ -onte de i" o!tantes !eceitas de eA o!ta$3o6 Hua#1ue! a,!icu#tu!a de ende da c5u.a e as in-!aest!utu!a 54d!icas se>a a!a i!!i,a$3o co"o a!a consu"o 5u"ano s3o ca!entes0 a ?-!ica @ o continente 1ue "ais -oi a-etado e#as "udan$as c#i"Jticas e so-!eu u" au"ento ,ene!a#i(ado dos !e$os dos a#i"entos6 'a.e!J at@ )*K* !edu$3o da !odu$3o de a#i"entos nos a4ses a-!icanos0 +=] de a!!o(0 ))] de t!i,o0 e K] de "i#5o0 isso .ai aca!!eta! di"inui$3o da "edia de ca#o!ias consu"ida dia!ia"ente0 o!tanto au"ento do nI"e!o de c!ian$as "a#Dnut!idas de ZZ "i#5%es a!a KZ "i#5%es6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): Mas a a !oAi"a$3o ent!e &!asi# e ?-!ica des e!tou os inte!esses de a#,uns a4ses a-!icanos a!a !o,!a"as de -inancia"ento e assistncia t@cnica e -o!"a$3o6 E" )**R o &!asi# e a Uni3o A-!icana assina!a" aco!do a!a o desen.o#.i"ento de 2ancos de se"entes nati.as na ?-!ica do Su#0 Na"42ia e Mo$a"2i1ue0 co" a oio do MST6 At!a.@s o Se!.i$o Naciona# de A !endi(a,e" Ru!a# 9SENAR:0 a,ncia estata# autMno"a -inanciada co" cont!i2ui$%es o2!i,at/!ias "ensais dos !oduto!es !u!ais0 s3o -o!"ados a,!icu#to!es a-!icanos6 O &!asi# esta -inanciando !o>etos de desen.o#.i"ento a,!J!io +) na ?-!ica0 #i,ado a .enda de
+)

!a(o

a!a o desen.o#.i"ento da

a,!icu#tu!a ca" onesa0 o -o!ta#eci"ento das o!,ani(a$%es e dos "o.i"entos a,!J!ios e o

A CN"a!a de Co"@!cio EAte!io! 9CAMEL: a !o.ou u"a #in5a de c!@dito de USG S=* "i#5%es a!a os a4ses

=R

"a1uinas e e1ui a"entos a,!4co#as 2!asi#ei!os0 t!a"ite ta"2@" e" !esas 2!asi#ei!as na ?-!ica 1ue a oia" !o>etos de a,!icu#tu!a -a"i#ia!0 "as conte" o!anea"ente co#a2o!a a!a a di-us3o do a,!one,/cio na ?-!ica cont!o#ado MUNDIAL E IPEA0 )*+): 4'4 !i,/omacia do a7ro-e7Hcio' o! o#i,o /#ios dos a4ses cent!ais6 9&ANCO

Lu#a assinou e" )**R u" Me"o!ando de Entendi"ento so2!e a Coo e!a$3o na ?!ea de &ioco"2ust4.eis co" os Estados Unidos de &us5 -i#5o6 Os a,!oco"2ust4.eis s3o conside!ados o! estes dois a4ses +recursos energticos baratos, limpos e sustent,)eis+, ca a(es de !o"o.e! o c!esci"ento econM"ico e socia# e est!ate,ica"ente i" o!tantes a!a a se,u!an$a ene!,@tica dos dois a4ses6 A a!ce!ia de.e!ia in.esti! na a" #ia$3o da !odu$3o ,#o2a#0 inicia#"ente na A"@!ica Latina e no Ca!i2e0 na di-us3o dos 2ene-4cios e incenti.os ao consu"o e a !odu$3o #oca# de a4ses esco#5idos e#o esti"u#o ao in.esti"ento da iniciati.a !i.ada0 +com )istas a trabalhar con(untamente em regi es'cha)e do globo+0 a!a esta2e#ece! ad!%es uni-o!"es e no!"as e assi" coo e!ando co" out!os a4ses co"o a ?-!ica do Su#0 a C5ina0 a ndia e a Co"iss3o Eu!o eia no FI& 9F/!u" Inte!naciona# de &ioco"2ust4.eis: !ende! o etano# u"a commodities, "as ta"2@" t!a2a#5a! con>unta"ente na SC'LESINGER0 )*+): Mas os EUA n3o 1ue!ia" e" u" !i"ei!o "o"ento a2aiAa! as ta!i-as de i" o!ta$3o estadunidenses so2!e o etano# 2!asi#ei!o0 co"o Lu#a tin5a edido0 estas ta!i-as de.e!ia" se! t!atadas nos -o!os "u#ti#ate!ais0 !e,ionais e 2i#ate!ais0 se,undo os EUA0 "as e" )*+)0 de ois de "uitos at!itos os su2s4dios ao etano# estadunidenses e as ta!i-as so2!e o etano# 2!asi#ei!o eA i!a!a"6 9REUTERS0 +KU*QU)*+) W MRE0 )**R:6 Po!@"0 o ,o.e!no O2a"a0 tin5a >J assado a incenti.a! a !odu$3o de .e4cu#os es1uisa e desen.o#.i"ento da tecno#o,ia de se,unda ,e!a$3o dos a,!oco"2ust4.eis6 9MRE0 )**RW

542!idos ou "o.idos eAc#usi.a"ente T e#et!icidade0 e" det!i"ento dos ca!!os 542!idos0 ,aso#inaDetano#0 1ue s3o tecno#o,ica"ente0 a#@" de socioa"2ienta#"ente u#t!a assados0 e
a-!icanos 9USG )=* "i#5%es a se!e" dese"2o#sado e" )*++ e USG =** "i#5%es e" )*+): a!a -inancia! a co" !a de e1ui a"entos a,!4co#as0 a #in5a de c!@dito @ u" dos co" onentes do P!o,!a"a Mais A#i"entos0 ad"inist!ado e#o MDA0 e e" >anei!o de )*++0 Gana assinou aco!do de coo e!a$3o t@cnica de USG QK "i#5%es a >u!os de )]0 !a(o de .enci"ento de +* anos e !a(o de ca!ncia de Z anos0 o -undo ossi2i#ita a co" !a de e1ui a"entos a,!4co#as o! e" !esas 2!asi#ei!as e" a oio T a,!icu#tu!a -a"i#ia! e" +R+ cent!os 1ue -a(e" a!te do !o,!a"a e" Gana0 o Oi"2J2ue ta"2@" assinou aco!do se"e#5ante no .a#o! de USG QV "i#5%es e" >anei!o de )*++0 Sene,a#0 Mo$a"2i1ue0 Hunia e Ruanda est3o ne,ociando aco!dos0 1ue conta!3o ta"2@" co" assistncia t@cnica !estada e#o MDA0 essas iniciati.a s3o conside!ada u" asso est!at@,ico a!a o -o!ta#eci"ento da a,!icu#tu!a -a"i#ia! na ?-!ica 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+):

=V

i!onica"ente a "aio! a2e!tu!a estadunidense ate a,o!a n3o #e.ou a nen5u"a .anta,e" a!a o etano# !odu(ido no &!asi#0 ao cont!a!io o &!asi# co"e$ou a a!ti! de )**V a i" o!ta! etano# dos EUA0 e#a c!ise c#i"Jtica 1ue a-etou o &!asi# e#a sua a#ta -!a,i#idade a"2ienta#0 o! -a#ta de #ane>a"ento u2#ico de #on,o !a(o e e#a c!ise econM"icoD-inancei!a inte!naciona#6 9MARN0 )*++: O seto! de a,!oco"2ust4.eis e" c!ise -oi e!dendo !esa dos o#i,o /#ios inte!nacionais0

a!ce#a de "e!cado o ,o.e!no deu i" u#so a Pet!o2!as de se to!na! a "aio!

!oduto!as 2!asi#ei!as de etano#0 co" !ando =K0R] da A$Ica! Gua!ani0 a 1ua!ta "aio! !ocessado!a de canaDdeDa$Ica! do &!asi#0 cont!o#ada e#o ,!u o -!ancs Te!eos6 9MAGOSSI0 )*++: No &!asi# os custos a"2ientais e sociais do seto! e" au"ento0 as te!!as ca!as0 as #utas a!a "e#5o!ias das condi$%es de t!a2a#5o desu"anas constantes0 o des#oca"ento da -!ontei!a a,!4co#a ainda "ais ao No!te0 odendo !e>udica! i!!e.e!si.e#"ente o -!J,i# ecossiste"a A"a(Mnico0 9sendo esta u"a o $3o 1ue encont!a .J!ios #i"ites #o,4sticos 1ue se!3o e" a!te !edu(idos co" as "e,as o2!as de ene!,ia e in-!aest!utu!as co"o a contestada usina de &e#o Monte:0 est3o -a(endo a.an$a! a -!ontei!a a,!4co#a a!a a eA ans3o do a,!one,/cio a a!ti! do &!asi# na A"@!ica Latina e na ?-!ica6 No #ano #u!ianua# )**VU)*++ do ,o.e!no Lu#a o etano# -oi conside!ado est!at@,ico e nas .isitas do !esidente Lu#a aos a4ses a-!icanos -oi #e.ada adiante esta est!at@,ia6 E" )*+* na I CI u#a &!asi#DCo"unidade EconM"ica dos Estados da ?-!ica Ocidenta# 9CEDEAO:0 -oi a-i!"ada a necessidade de desen.o#.e! a,!oindIst!ias na Sa.ana a-!icana se>a a!a !odu$3o de a#i"entos co"o ta"2@" de etano#6 A EM&RAPA @ !esente no continente !estando coo e!a$3o t@cnica e es1uisas a!a o desen.o#.i"ento da a,!icu#tu!a e ecuJ!ia0 co" o o2>eti.o de eA #o!a! o a!a#e#o oss4.e# ent!e a Sa.ana a-!icana e o Ce!!ado 2!asi#ei!o0 t!ans-e!indo as tecno#o,ias a!a a !odu$3o da cana de a$Ica! a!a etano#0 !odu$3o 1ue co" a e!s ecti.a 1ue a Eu!o a adicione +*] de etano# a ,aso#ina a2!i!ia ossi2i#idades de !odu$3o a!a eA o!ta$3o na ?-!ica e" a!cei!a co" o &!asi#6 Na CI u#a &!asi#DUni3o Eu!o eia0 os eu!o eus eA !essa!a" os seus inte!esses co" !e#a$3o ao etano#0 a!a di"inui! a de endncia et!o#4-e!a e as e"iss%es de ,Js ca!2Mnico ao a2astece! o t!ans o!te u2#ico co" etano#6 9COUTO0 )*+*:6 E" )*++0 a FGV -oi cont!atada a!a !ea#i(a! os estudos de .ia2i#idade a!a a !odu$3o de a,!oco"2ust4.eis e" Mo$a"2i1ue6 9SC'LESINGER0 )*+): E" )*+* Lu#a !esenciou o encont!o aDia#o,o &!asi#;?-!ica so2!e Se,u!an$a

=Q

A#i"enta!0 Luta cont!a a Fo"e e Desen.o#.i"ento Ru!a#b0 ent!e a A&C0 a FAO0 e =K a4ses a-!icanos0 O!,ani(a$%es N3o Go.e!na"entais 9ONGs: 2!asi#ei!as e a-!icanas0 o &anco de Desen.o#.i"ento da ?-!ica0 o &anco Mundia# e o F/!u" de Pes1uisa A,!4co#a da ?-!ica6 O intento -oi ainda dua#0 de u" #ado se esta2e#eceu u" Cent!o A-!oD&!asi#ei!o de EAce#ncia e" &ioene!,ia e do out!o #ado se tentou -o!ta#ece! a coo e!a$3o 2i#ate!a# so2!e se,u!an$a a#i"enta!0 co"2ate T -o"e e desen.o#.i"ento !u!a#0 co" u" #ano de a$3o 1ue !e.iu +* !o,!a"as i#oto e" cinco su2D!e,i%es da ?-!ica6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): Ainda e" )*+* o &!asi# assinou a Iniciati.a de Coo e!a$3o T!i#ate!a# &!asi#DUni3o Eu!o eiaD?-!ica 0 o aco!do !e. a e#a2o!a$3o de estudos a!a ana#isa! o otencia# a-!icano a!a o desen.o#.i"ento de a,!oene!,ia na ?-!ica0 do a,!one,/cio0 co"o da a,!icu#tu!a -a"i#ia!0 se>a a!a eA o!ta$3o co"o a!a o "e!cado inte!no e a!a a !edu$3o da -o"e e da o2!e(a6 Inicia#"ente -oi esco#5ido o Hunia0 "as a Uni3o Eu!o eia -e( !essa#.as so2!e o !e,i"e deste ais 1ue n3o se!ia de"oc!Jtico0 assi" -oi assinado u" aco!do t!i#ate!a# co" o Mo$a"2i1ue0 ais co" ,!ande dis oni2i#idade de te!!as a!J.eis 91uase Z* "i#5%es de 5ecta!es: 1ue s3o #oca#i(adas na "es"a -aiAa de #atitude das J!eas "ais co" etiti.as de !odu$3o de cana de a$Ica! no &!asi#0 e /ti"as ca!acte!4sticas a,!oc#i"Jticas e 5id!o,!J-icas0 a#@" disso Mo$a"2i1ue te" t!s o!tos de a#ta !o-undidade a!a o escoa"ento da !odu$3o nos "e!cados dos out!os continentes0 a#@" de eAisti! u" "e!cado consu"ido! de a#i"entos e ene!,ia !e#ati.a"ente ,!ande na ?-!ica do Su#6 9COUTO0 )*+*W AGROSOFT0 ))U*RU)*+*: Ade"ais Mo$a"2i1ue @ u" ais co" u" sa#do ne,ati.o de USG R** "i#5%es nas i" o!ta$%es de co"2ust4.eis -osseis 9e"2o!a -o!a" desco2e!tas u#ti"a"ente >a(idas de et!/#eos e ,Js0 ainda n3o est3o e" -ase de !odu$3o: e os a,!oco"2ust4.eis ode" di"inui! esta de endncia6 A ene!,ia e#@t!ica ode se! !odu(ida da 1uei"a do 2a,a$o de cana0 e o etano# ode a#a.anca! a !odu$3o a,!oindust!ia# 1ue conso"e "uita ene!,ia0 se,undo a 2!asi#ei!a Uni3o da IndIst!ia de Cana de A$Ica! 9UNICA:0 1ue aco" an5a.a o Lu#a nos seus encont!o nacionais e inte!nacionais so2!e o te"a0 se!3o ,e!ados e" !e,os e !enda0 in.esti"entos e" in-!aest!utu!as e se!.i$os6 9AGROSOFT0 ))U*RU)*+*: O &!asi# a!,u"enta so2!e a necessJ!ia eA ans3o e ad!oni(a$3o do etano#0 o!1ue !edu(i!ia a de endncia et!o#4-e!a0 os !o2#e"as c#i"Jticos0 e indi!eta"ente a -o"e e a o2!e(a no Su# do "undo6 Os a4ses do Su# do "undo se,undo o ,o.e!no 2!asi#ei!o eA o!tando ,!andes 1uantidades de etano# ode!ia" au"enta! a !enda naciona# e ,asta! u"a a!te desta e" !o>etos de #uta a o2!e(a0 a -o"e e as desi,ua#dades sociais6 A#@" disso os

K*

a,!oco"2ust4.eis n3o co" !o"ete!ia" a !odu$3o de a#i"entos6 Esta a!,u"enta$3o @ usada e#o &!asi# ta"2@" co" os a!cei!os do No!te0 o! eAe" #o0 parte dos recursos prometidos pelo Brasil na -.$'/0, reali1ada no final do ano passado em -openhague, na Dinamarca, contabili1a)a esses esforos para amplia2o da produ2o e utili1a2o de agrocombust!)eis, 9COUTO0 )*+*: 9AGROSOFT0 ))U*RU)*+*: Po!tanto o &!asi#0 co"o ,!ande !oduto! de etano#+Z0 assinou u"a "i!4ade de aco!dos e "e"o!andos de inten$%es0 so2!etudo e" a!ce!ia est!at@,ica co" os EUA0 e co" o o2>eti.o de se to!na! o "aio! !oduto! e eA o!tado! de etano# e out!os a,!oco"2ust4.eis !etende #e.a! adiante a eA ans3o ,#o2a# da a,!oene!,ia !odu(ida e#os o#i,o /#ios i" e!ia#istas co"o s/cio "eno!0 o!1ue na !ea#idade as "aio!es e" !esas do seto! no &!asi# s3o est!an,ei!as6 E o &!asi# a !esenta este )**Q: !o>eto co"o u"a anaceia dos "a#es do "undo0 a -o"e e o a1ueci"ento ,#o2a#0 "as ne,ando as eAte!na#idades ne,ati.as da a,!oene!,ia6 9'OUTART0

4'( A -o9a ,arti/3a da Erica e as estratI7ias dos atores e-9o/9idos' A ?-!ica @ u" continente "uito !ico e" !ecu!sos natu!ais e ene!,@ticos "as econo"ica"ente o2!e0 n3o so"ente e#o at!i"onia#is"o ou e#a co!!u $3o das suas e1uenas 2u!,uesias #ocais0 de endentes e associadas de -o!"a "a!,ina# ao ca ita# inte!naciona#0 "as co"o conse1uncia di!eta do seu assado co#onia#0 neoco#onia#0 das o#4ticas neo#i2e!ais e das no.as a!ti#5as dos !ecu!sos natu!ais e da tentati.a de ada ta! "ode#os sociais e o#4ticos ocidentais0 a !ea#idades di-e!entes e co" #eAas6 A no.a -inancei!i(ada e a!ti#5a e#os !ecu!sos natu!ais0 te!!as e "e!cados a-!icanos @ a#ta"ente !ocu!a #uc!os no c!esci"ento dos assets -inancei!os ou i"o2i#iJ!ios6

A !esenta ao #ado das !esen$as "i#ita!es e co"e!ciais !eno.adas dos EUA0 Is!ae#0 a4ses eu!o eus e Fa 3o0 estados e e" !esas 1ue .o#ta!a" ao continente co" "aio! !esen$a e t!ocas co"e!ciais0 co"o a C5ina0 ndia0 RIssia0 Co!eia do Su#0 Tu!1uia0 a4ses do Go#-o P@!sico0 e o &!asi#6 Mas cada u" destes ato!es te" u"a di-e!ente est!at@,ia0 1ue Ts .e(es n3o @ 2e" de#ineada o!1ue ao #ado das iniciati.as estatais eAiste u" a"a!an5ado de in.esti"entos I2#icos e !i.ados 1ue c!u(a" .J!ios a4ses6

+Z

EUA e &!asi# !es onde" o! V*] da !odu$3o "undia#0 e" )*++ nos EUA e!a !odu(ido de etano# ouco "enos do do2!o 1ue no &!asi# 9SA^A<A0 )*++:

K+

4'('$ EstratI7ias Norte?Su/ Pad!ai, Ca!"odB 9)*++: -e( u"a ana#ise das di-e!entes est!at@,ias0 a!a a a!ti#5a da ?-!ica6 Os EUA e seu a#iados0 so2!etudo In,#ate!!a e a,o!a a F!an$a 1ue .o#tou a co#a2o!a! ati.a"ente co" Sa!Po(B0 a!a cont!asta! a est!at@,ia c5inesa0 au"enta!a" "uito os ,astos "i#ita!es no continente a!a de-ende! o acesso aos !ecu!sos a-!icanos e os in.esti"entos6 A iniciati.a 3nited &tates %frican -ommand 9AFRICOM:0 c!iou u" no.o co"ando "i#ita! na ?-!ica co" -ins ,eo o#4ticos0 a#@" da no.a 2ase "i#ita! e" D>i2uti e" )**Z0 e das t!o as -!ancesas no est!eito de 'o!"u(0 onde assa a "aio!ia do et!/#eo do "undo6 Os EUA au"enta!a" "uito os IED na ?-!ica0 os aco!dos de #i.!e co"e!cio %frican 4ro5th and .pportunity %ct 9AGOA:0 ossi2i#ita" aos a4ses a-!icanos eA o!ta! a!a os EUA se" i" ostos0 e au"enta! as eA o!ta$%es no!teDa"e!icanas a!a cont!asta! o a.an$o das eA o!ta$%es c5inesas0 "as co" !esu#tados -!acos0 e 1ue !e !odu(e" -o!"as de su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o e i"i,!a$3o i#e,a# de t!a2a#5ado!es ,e!a#"ente asiJticos6 A#@" do Aco!do de Lo"@ de +QRK -oi c!iado u" no.o aco!do de #i.!e "e!cado c5a"ado 6conomic $artnership %greements 9EPAs:0 ent!e ?-!ica e Eu!o a0 as i" o!ta$%es de et!/#eo a-!icano s3o t!s .e(es "aio!es 1ue da C5ina0 e as t!ocas co"e!cias ent!e a Eu!o a e a ?-!ica s3o o do2!o das t!ocas da ?-!ica co" a C5ina6 A ideia da 7e5 $artnership for %frican De)elopment 9NEPAD:0 su!,iu ent!e o ,o.e!no Toni &#ai! e o !esidente su#Da-!icano T5a2o M2ePi0 a In,#ate!!a te" a "aio!ia dos in.esti"entos na ?-!ica do Su# e -oi c!iado no ,o.e!no #a2o!ista de &#ai! o De a!ta"ento a!a o Desen.o#.i"ento Inte!naciona# 9DFID: 1ue #i,a c#a!a"ente a a>uda inte!naciona# aos inte!esses co"e!cias 2!itNnicos6 De ois de u" aco!do co" os EUA os a!"a"entos const!u4dos o! e" !esas 2!itNnica e" caso de .endas s3o conside!ados no!teDa"e!icanas0 as .endas 2!itNnicas de a!"a"entos a!a a ?-!ica 1uad!u #ica!a" no ,o.e!no &#ai!6 A UE te" a "aio!ia dos seus in.esti"ento na ?-!ica do Su# co" a 1ua# esta ne,ociando u" t!atado de #i.!e co"e!cio e u"a a!ce!ia est!at@,ica6 A ?-!ica do Su# 1ue -oi conside!ada u" ais su2i" e!ia#ista0 esta e!dendo a sua "a!,e" de !e#ati.a autono"ia0 .a!ias co! o!a$%es do EU e dos EUA se to!na!a" "ono o#istas na econo"ia da ?-!ica do Su# e assi" ent!a" nos "e!cados da ?-!ica co"o u" \ca.a#o de T!oia\6 A EU -o!$a os out!os a4ses a-!icanos a c!ia! \ a!ce!ias i,ua#itJ!ias\ co" os aco!dos EPAs a!a n3o e!de! acesso !e-e!encia# aos "e!cados da EU6 A EU !etende su e!a! os o2stJcu#os 1ue a O!,ani(a$3o Mundia# do Co"e!cio co#ocou a Con.en$3o de Lo"@0 estas est!at@,ias se!.e" a!a au"enta! a enet!a$3o das co! o!a$%es eu!o eias no continente e a2!i! no.os "e!cados6 A ?-!ica

K)

su2saa!iana @ u"a das !e,i%es "as #i2e!a#i(ada do "undo e isto esta a!!uinando a a,!icu#tu!a a-!icana co" os !odutos a,!4co#as eu!o eus su2sidiados6 A A#e"an5a e o Fa 3o s3o a!ticu#a!"ente ati.os nesta est!ate,ia0 sendo dois aises ent!e os "aio!es eA o!tado!es do "undo6 A A#e"an5a te" .a!ias e" !esas o#i,o o#istas no seto! de dist!i2ui$3o a#i"enta!0 e o Fa 3o te" u"a de endncia a#i"enta! a#ta0 e#a sua con-o!"a$3o ,eo,!J-ica e de"o,!J-ica0 en-i" os dois a4ses a !esenta" e" !esas -inancei!as o#i,o o#istas 1ue o2t@ns a#tos !eto!nos co" as t!ansa$%es -inancei!as de commodities. No caso do Fa 3o isto eA #ica o inte!esse e#o "e,a !o>eto t!i#ate!a# PROSAVANA Fa 3oD&!asi# Mo$a"2i1ue 1ue t!ata!e"os no 1ua!to ca itu#o6 4'(') EstratI7ias Su/?Su/ A inte!naciona#i(a$3o de e" !esas do Su# na A-!ica0 co" -#uAos !e#e.antes0 @ u" -enM"eno !e#ati.o as u#ti"as d@cadas0 e ci!cunsc!ito a aises co"o a C5ina0 a ndia0 e o &!asi#0 dent!e out!os "eno!es6 Sendo u" -enM"eno !ecente0 as teo!ias de inte!naciona#i(a$3o das e" !esas 1ue e!a" ensadas a!a estuda! as !e#a$%es No!teDNo!te e e" "eno! "edida No!teDSu#0 n3o eA #ica" .J!ios e#e"entos destas inte!naciona#i(a$%es6 Ma!ini n3o teo!i(ou es eci-icati.a"ente e !est!ita"ente so2!e a inte!naciona#i(a$3o de e" !esas0 Su#DSu#6 4'(')'$ C3i-a O &!asi#0 nos ,o.e!nos ditato!iais eA o!ta$%es e conto!no do /s +QS=0 co" sua o#itica de su2stitui$3o de a!a a ?-!ica !odu$3o e a o!@" o su2i" e!ia#is"o te" e#e"entos 1ue eA #ica" a inte!naciona#i(a$3o de e" !esas na di!e$3o

!otecionis"o dos

a4ses cent!ais0 eA o!ta.a o#4ticas de su2s4dios a

"anu-atu!ados co" tecno#o,ias su osta"ente ada tadas aos t!/ icos0 "as as e" !esas do a4ses cent!ais se eA andi!a" ta"2@" ,!a$as as eA o!ta$3o de "anu-atu!ados6 9DAVILA0 )*++:6 O &!asi#0 eAce$3o -eita a!a a !oduto!a de ca!!oce!ia de Mni2us Ma!co o#o0 !esente na ?-!ica do Su#0 e !ecente"ente no E,ito0 n3o te" !odu$3o de "anu-atu!ados na ?-!ica0 o!tanto eA o!ta tudo do &!asi#0 e se" !e "enos !es eito T ?sia6 Atua#"ente na ?-!ica a C5ina e a ndia0 1ue te" indust!ias "anu-atu!ei!as e" c!esci"ento se es ecia#i(a!a" na !odu$3o de "e!cado!ias a!a as o u#a$%es de 2aiAo ode! de co" !a6 9CARMOD<0 )*++: Ca!"odB 9)*++: ana#isa ta"2@" as est!at@,ias dos a4ses do Su#6 A a2!an,ente

KZ

est!at@,ias Su#DSu# da C5ina0 a!a o acesso aos !ecu!sos natu!ais e "e!cados da ?-!ica0 co"o ta"2@" a oio di #o"Jtico0 en.o#.i ,!ande .o#u"es de e" !@sti"os se" condiciona#idades 9os a4ses cent!ais0 a!a di"inui! o a.an$o c5ins0 est3o "udando0 di"inuindo ou cance#ando as condiciona#idades ante!io!es0 1ue e!"iti!a" aos a4ses a-!icanos te! acesso a c!edito se" !ecisa! -ica! de endentes dos !o,!a"as de !ea>uste das institui$%es -inancei!as inte!nacionais:0 a const!u$3o de &pecial 6conomic 8ones 9SEOs: (ona -!ancas de a,#o"e!ados indust!iais0 co"o no E,ito0 a const!u$3o de in-!aest!utu!as e a c!ia$3o de no.as #antas indIst!ias0 co"o o! eAe" #o u"a #anta a!a a "onta,e" de a!"a"entos no Sud3o6 A C5ina0 @ a na$3o 1ue "ais !edu(iu a o2!e(a nas u#ti"as d@cadas0 co" ,!andes IED de e" !esas dos a4ses cent!ais0 "as co" u"a est!at@,ia de inse!$3o inte!naciona# a!a con1uista! "e!cados o#i,o o#i(ados e#os cent!os6 E"2o!a ne,ue de se! i" e!ia#ista a C5ina na ?-!ica -a( u" discu!so antiDi" e!ia#ista e en-ati(a o seu !e#aciona"ento es ecia#+= co" a ?-!ica6 A C5ina e"2o!a Ts .e(es a!a a2!i! o "ante! acesso a !ecu!sos a-!icanos es eci-ico dia#o,ue t!i#ate!a#"ente co" os EUA e a ?-!ica0 e.itou a #i2e!a#i(a$3o a2!u ta da econo"ia0 !o osta e#o IMF e &anco Mundia#0 e @ "i#ita!"ente anta,onista da ,eoest!at@,ia no!teD a"e!icana0 "as ao cont!a!io dos EUA n3o "i#ita!i(ou o continente6 Na d@cada de Q* a C5ina e#a indust!ia#i(a$3o ace#e!ada se to!nou i" o!tado!a #i1uida de et!/#eo e co"e$ou a i" o!ta! ta"2@" out!os !ecu!sos natu!ais da ?-!ica0 e do !esto do "undo0 se" !e a-i!"ando seus !inc4 ios de !es eito da so2e!ania e n3o inte!-e!ncia0 e en-i" c!iou e" )*** o F/!u" a!a Coo e!a$3o ent!e C5ina e ?-!ica 9FOCAC: e" &ei>in,0 a cada encont!o a C5ina anunciou e cu" !iu e" !@sti"os0 cance#a"entos de d@2itos e "aio! a2e!tu!a a!a os !odutos a-!icanos na C5ina 9&RITO0 )*++:6 A C5ina ,a!ante a "at@!ia !i"a a!a sua indust!ia#i(a$3o dando e" !@sti"os 1uase tota#"ente a!a !o>etos de in-!aest!utu!as do EAi"2anP 9&anco de i" o!ta$3oDeA o!ta$3o da C5ina:0 2anco c5ins c!iticado e#o FMI o!1ue estes e" !@sti"os se!ia" !es onsJ.eis e#o n3o cu" !i"ento das condiciona#idades 1ue o FMI co#oca!ia aos ,o.e!nos a-!icano a!a su osta"ente "e#5o!a! a \,o.e!nan$a e a t!ans a!ncia\6 9&RITO0 )*++: O co"e!cio 2i#ate!a# ent!e C5ina e An,o#a na u#ti"a d@cada assou a se! o "aio!0
+=

O !e#aciona"ento c5inoDa-!icano conte" o!Nneo conso#idou a identidade dos o.os do Su# na Con-e!encia de &andun, e" +QKK0 e#as #utas de #i2e!ta$3o da C5ina e da ?-!ica0 e a C5ina de-endeu os inte!esses co"uns do c5a"ado Te!cei!o Mundo nos -/!uns inte!nacionais e -o!neceu a>udas "ate!iais e di #o"Jticas a!a a desco#oni(a$3o da ?-!ica0 sucessi.a"ente de ois das d@cadas !e.o#uciona!ias "aoistas e a ,!adua# !e-o!"a !u"o T a2e!tu!a ao ca ita#is"o cont!o#ada e#o Estado e o!ientada as eA o!ta$%es0 a C5ina tin5a ,an5ado !esti,io di #o"Jtico e a oio o#4tico a!a e1ui#i2!a! o ode! dos EUA e" TaiCan0 ent!ando co" o .oto dos a4ses a-!icanos na ONU e" +QR+0 "as as estatais c5inesas ,an5a!a" cont!atos de const!u$3o e de ois in.esti"entos di!etos ent!e o -ina# da d@cada de R* e -ina# da d@cada de V*0 1uando os !e#aciona"entos c!esce!a" "uito de ois 1ue .J!ios a4ses a-!icanos a oia!a" as !e !ess%es na P!a$a Tianan"en e" +QVQ6 9&RITO0 )*++:

K=

su e!ando o co"e!cio ent!e An,o#a e ?-!ica do Su# e e" )**R ent!e An,o#a e EUA0 1ue desde a inde endncia eA #o!a" a "aio!ia do et!/#eo an,o#ano0 este 1uad!o de c!esci"ento do co"e!cio ent!e C5ina e ?-!ica e do a.an$o de e" !esas estatais e !i.adas co" -o!te a oio estata# @ co"u" ta"2@" e" out!os a4ses a-!icanos6 A e" !esa et!o#4-e!a c5inesa Sino ec -oi a !i"ei!a e" !esa a ent!a! e" An,o#a e" )**=0 -aci#itada e#a Sonan,o#0 sua a!tici a$3o na eA #o!a$3o do est!at@,ico et!/#eo de An,o#a esta c!escendo as custas das e" !esas eu!o eias0 co"o a in,#esa S5e## e a -!ancesa Tota# e da 2!asi#ei!a Pet!o2!as+K0 9&RITO0 )*++: 4'(')') ;-dia A situa$3o da ndia e" a#,uns as ectos se a!ece co" a situa$3o 2!asi#ei!a0 a"2os !etende" te! u" assento e!"anente no Conse#5o de Se,u!an$a da ONU e !ocu!a" a oio dos a4ses a-!icanos a!a este -i"6 E"2o!a a econo"ia indiana se>a "eno! da c5inesa c!esce co"o a c5inesa a taAas e#e.adas e de"anda te!!a e "uitos !ecu!sos natu!ais0 9no caso do et!/#eo a ndia0 co"o o &!asi#0 @ "ais de endente das i" o!ta$%es 1ue a C5ina:6 O co"e!cio ent!e ?-!ica e ndia @ !o o!ciona#"ente "ais i" o!tante 1ue ent!e ?-!ica e C5ina6 A econo"ia indiana -oi #i2e!a#i(ada desde +QQ+0 e!"itindo ao ca ita# indiano "ais inte,!a$3o ao ca ita# inte!naciona#0 "as ao "es"o te" o au"entando "uito as desi,ua#dades sociais e ent!e as !e,i%es do ais0 a ndia te" !o o!ciona#"ente "ais c!ian$as "a#nut!idas 1ue a ?-!ica6 9CARMOD<0 )*++: A ndia te" "enos !ecu!sos a!a e" !@sti"os e a>udas !es eito T C5ina0 e o seu siste"a de"oc!Jtico 2astante 2u!oc!Jtico !eta!da a#,u"as a1uisi$%es de ati.os na ?-!ica 1ue s3o to"ados e#a C5ina6 A ndia uti#i(a seu ELIM &anP0 co" !ecu!sos "eno!es 1ue a C5ina0 a!a -inancia! in-!aest!utu!as no seto! da in-o!"a$3o e co"unica$3o0 1ue s3o "enos custosas e" co" a!a$3o co" in-!aest!utu!as de t!ans o!te6 A ndia #ide!a os in.esti"ento do ti o greenfields na ?-!ica0 9e" se,undo #u,a! -ica a C5ina: e" ati.idades eAt!ati.istas0 "anu-atu!ei!as0 a,!4co#as e de se!.i$os0 so2!etudo e" a4ses co" !e,i"es #i2e!ais a!a as ent!adas de IED0 co"o U,anda e Gana6 9CARMOD<0 )*++: A ndia a !esenta dois ,i,antes da side!u!,ia co"o a 2e#,aDindiana A!ce#o!DMitta# e o ,!u o Tata0 a!ticu#a!"ente ati.as na ?-!ica e u" ,i,ante da In-o!"ation Tecno#o,B 9IT: co"o a In-oSBs0 e te" u" ,!ande seto! de outsourcing de se!.i$os de bac*'office, tendo a ndia u"a !e#ati.a"ente ,!ande -o!$a de t!a2a#5o es ecia#i(ada0 c!iada so2!etudo nas d@cadas
+K

E" )**R0 a Pet!o2!as e!deu a conco!!ncia e#o 2#oco +V a!a a Sino ec e s/ n3o -oi eAc#u4da do ne,/cio ,!a$as T tecno#o,ia de eA #o!a$3o e" J,uas !o-undas0 tecno#o,ia 1ue as e" !esas c5inesas n3o do"ina" e o!tanto a Pet!o2!as .ai e!-u!a! e o e!a! o o$o0 co" a!tici a$3o de Z*] cont!a =*] dos c5ineses6

KK

ante!io!es e#a inte!.en$3o estata#6 A ndia @ #4de! no aca2a"ento de dia"antes 1ue i" o!ta so2!etudo da ?-!ica0 e !etende 1ue2!a! o "ono /#io co"e!cia# da De &ee!s0 co" !ando di!eta"ente os dia"antes an,o#anos e 2otsuans0 se" i" ostos0 a 2!asi#ei!a Ode2!ec5t te" ati.idades de eA #o!a$3o de dia"antes e" An,o#a6 9CARMOD<0 )*++: A ndia "enos 1ue no caso da C5ina0 onde te" u"a ce!ta conco!dNncia ent!e a 0 so2!etudo ent!e as e" !esas u2#icas e do Estado c5ins0 e u"a de c!ia$3o de e" !esas c5inesas ,#o2ais0 no caso da ndia estas est!at@,ias a!ece" se! ouco coo!denadas e de e!-i# "ais 2aiAo 9CARMOD<0 )*++: Neste conteAto o &!asi# au"enta sua inse!$3o inte!naciona#0 e!dendo e" "anu-atu!as e a#ta tecno#o,ia e ,an5ando e" a!te e" a,!one,/cio e "ine!a$3o e in-!aest!utu!as6 A 2!asi#ei!a te" u"a disc!eta coo!dena$3o estata#0 co" su o!te do &NDES0 da di #o"acia e das a,encias es eci-icas co"o a EM&RAPA e de e" !esas estatais0 co"o a Pet!o2!as e -utu!a"ente a E#et!o2!Js0 inte!essada na !odu$3o 5id!oe#@t!ica e" Mo$a"2i1ue0 e ta"2@" o! e" !esas !i.adas0 o! "eios dos "es"os a oios estatais0 "as todos0 e#a -!a1ue(a do siste"a -inancei!o0 de.e" -a(e! !ecu!so Ts institui$%es -inancei!as e ca ta! -inancia"entos na 2o#sas de Lond!es e No.a Io!1ue0 e e#a -!a1ue(a do siste"a tecno#/,ico de.e" se associa! aos o#i,o /#ios do No!te0 Fa 3o0 EUA e a4ses eu!o eus cent!ais6 4'(')'4 Brasi/ O ,o.e!no Lu#a deu n-ase T coo e!a$3o Su#DSu# co" a ?-!ica 1ue .o#tou a c!esce! e a taAas "uitos e#e.adas de ois de d@cadas de ,ue!!as e c!ises econM"icas6 Se,undo o Ita"a!atB as !e#a$%es do &!asi# co" a ?-!ica s3o u"a "eta da o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a0 e a econo"ia 2!asi#ei!a esta se eA andindo na ?-!ica so2!etudo at!a.@s !o>etos de se!.i$os de in-!aest!utu!as e a,!one,/cio0 a" #a"ente incenti.ados e -inanciados ne" se" !e o-icia#"ente0 co"o no caso de An,o#a+S6 A eA ans3o 2!asi#ei!a a#ia a coo e!a$3o t@cnica co" t!ans-e!ncia de tecno#o,ia a,!4co#a 2!asi#ei!a0 "as o 1ue se e!ce2e @ 1ue o Ita"a!atB0 e a#,uns acad"icos e >o!na#istas0 de"oni(a" a atua$3o da C5ina na ?-!ica e idea#i(a"0 c!iando u"a autoDi"a,e" ositi.a0 a atua$3o do &!asi#6 9&RITO0 )*++:
+S

E" )**R0 o &NDES estendeu u"a #in5a de c!@dito de USG + 2i#53o a!a a eA o!ta$3o de 2ens e se!.i$os 2!asi#ei!os0 dese"2o#sada e" duas -ases de USG K** "i#5%es0 a !i"ei!a e" )**V e a se,unda e" )**Q0 !ee"2o#sado e" u" e!4odo de de( anos co" taAa de >u!os de )6)K] Li2o!0 sendo ,a!antido e" et!/#eo 9)*6*** 2a!!is de et!/#eo o! dia:6 NotaDse 1ue0 ao cont!J!io dos e" !@sti"os concedidos e#o EAi"2anP da C5ina0 in-o!"a$%es so2!e a ,est3o e eAecu$3o dos !o>etos !ea#i(ados co" -undos 2!asi#ei!os n3o -o!a" to!nadas I2#icas0 ate a Lei de Acesso a In-o!"a$3o de )*++6 5tt 7UUCCC6 #ana#to6,o.62!Ucci.i#8*ZU8ato)*++D )*+=U)*++U#eiU#+)K)R65t" 9&RITO0 )*++:

KS

Se,undo Sa!ai.a 9)*+):0 co" os ,o.e!nos Lui( InJcio Lu#a da Si#.a e Rousse--0 o &!asi# a#@" de continua! co" o discu!so do co" a!ti#5a"ento de u"a 5isto!ia0 cu#tu!a0 e etnicidade co"u"0 "udou 1ua#itati.a"ente as !e#a$%es inte!nacionais co" a ?-!ica6 Te!ia "udado a est!ate,ia 2!asi#ei!a0 de u" #ado e" sine!,ia ent!e o Minist@!io das Re#a$%es EAte!io!es 9MRE:0 a A,encia &!asi#ei!a de Coo e!a$3o 9A&C:0 e a EM&RAPA sendo esta "ais 2aseada no a#t!u4s"o e na coo e!a$3o t@cnica0 1ue no "ode#o de a>uda ate!na#ista e condicionante da coo e!a$3o do No!te0 e do out!o #ado at!a.@s o &NDES0 a APEL e o e" !esa!iado 2!asi#ei!o sendo esta u"a est!ate,ia de inte!naciona#i(a$3o 1ue co"e$a a se! "ais so#ida e de #on,o !a(o0 1ue nas d@cadas assadas6 Sa!ai.a 9)*+): c!itica o a e# da C5ina e a onta e#as di-e!en$as do &!asi# co" !e#a$3o T C5ina na ?-!ica6 A C5ina @ "ais sedenta de !ecu!sos natu!ais e te!!a0 a!a sustenta! seu c!esci"ento0 ent!a co" ,!andes .o#u"es de a>udas eAte!nas e coo e!a$3o t@cnica se" as c#Jssicas condiciona#idades do No!te0 e inunda a ?-!ica de "e!cado!ias e t!a2a#5ado!es c5ineses0 #e.ando a desindust!ia#i(a$3o e no.os dese1ui#42!ios nas contas eAte!nas6 O &!asi# co"e$a a de-ini! u"a est!ate,ia de #on,o !a(o0 2aseada na enet!a$3o de "e!cado!ias e in.esti"entos di!etos de e1uenas e "edias e" !esas a a!ti! de a4ses co"o An,o#a0 onde a !esen$a de e" !esas co"o a Ode2!ec5t e a Pet!o2!as @ "ais anti,a e os #a$os cu#tu!ais "ais -o!tes6 Mas se>a as e1uenas co"o as ,!andes e" !esas est3o se inte!naciona#i(ando co" as #in5as de c!edito a >u!os 2aiAos do &NDES0 "as de.e" !ocu!a! os -inancia"entos "ais ca!os dos 2ancos co"e!ciais0 ou assi" co"o a C5ina0 ca ta! din5ei!o no siste"a -inancei!o inte!naciona#6 Mas a C5ina 1ue te" a dis osi$3o u"a a" #a ,a"a de 2ancos estatais de desen.o#.i"ento 9C5ina EAi" &anP0 &anP o- C5ina e o C5ina De.e#o "ent &anP0 dent!e out!os:0 te.e u"a t!a>et/!ia !/ !ia de a2e!tu!a ao ca ita#is"o co" o o2>eti.o est!at@,ico do a!tido co"unista e de e" !esas e 2anco estatais de ,e!i! a inte,!a$3o a!a ode! co" eti! co" o No!te nos n4.eis de con5eci"ento "ais e#e.ados0 as tecno#o,ias a.an$adas e a -inan$a6 Ao cont!a!io o &!asi# se -a( "ais #e.a! ine!cia#"ente e#as -o!$as da inte,!a$3o econM"ica ,#o2a#0 e se !eta#5a u" a e# de -!aca autono"ia !e#ati.a0 co" as o2!as de in-!aest!utu!as das e" !eitei!as e co" suas "etas de-inidas de "ante! e a" #ia! a #ide!an$a ent!e os eA o!tado!es de !odutos !i"J!ios0 e eA o!ta! "a1uinas e e1ui a"entos a!a o a,!one,/cio6 4'6 EstratI7ias da i-ter-acio-a/iJa2o de em,resas brasi/eiras' O -enM"eno da inte!naciona#i(a$3o de e" !esas0 e!a antes #i"itado Ts !e#a$%es No!teD

KR

No!te6 O -enM"eno da inte!naciona#i(a$3o de e" !esas do Su# do "undo co"e$ou a se! estudado a a!ti! da d@cada de R*0 sendo ante!io!"ente ouco eA !essi.o6 &!asi#0 C5ina0 ndia e out!os a4ses0 eA o!ta.a" "e!cado!ias na ?-!ica0 "as no caso do &!asi# e!a ta"2@" u"a inte!naciona#i(a$3o de e" !esas do No!te assando e#o Su#6 Os te/!icos de inte!naciona#i(a$3o de e" !esas se de a!a!a" co" u" no.o -enM"eno !ecente0 so2!etudo na u#ti"a d@cada0 a co" !a de ati.os de e" !esas do No!te o! e" !esas do Su#0 so2!etudo C5ina0 ndia e ta"2@" &!asi#6 As "oti.a$%es e as conse1uncias o#4ticas e econM"icas da inte!naciona#i(a$3o das e" !esas ode" se! .a!ias6 A inte!naciona#i(a$3o ,e!a a "e#5o!a da conta eAte!na0 e#o au"ento das eA o!ta$%es e o!tanto do e" !e,o no &!asi#6 Ge!a !e"essa de #uc!os e !inci a#"ente se inte!naciona#i(a" a!a di.idendos0 e ,an5os -inancei!os de trading e -undos de ens3o0 o!tanto se>a dos ca ita#istas 2!asi#ei!os co"o est!an,ei!os6 As e" !esas a!a os seus !odutos6 Mas o "oti.o !inci a#0 e" u" ais su2i" e!ia#ista co"o o &!asi#0 @ 1ue os "e!cados inte!nos s3o -!acos o!1ue os t!a2a#5ado!es s3o su e!eA #o!ados0 o!tanto os "e!cados ode" se! !a ida"ente satu!ados6 Co"o o ais n3o conse,ue desen.o#.e! u"a indIst!ia co" etiti.a !es eito aos a4ses cent!ais0 i" o!ta !odutos so2!etudo e#as c#asses a#tas0 !odutos 1ue co" o !ea# -o!te -ica" ainda "ais 2a!atos0 io!ando ainda "ais as contas eAte!na0 o2!i,a" o ais a au"enta! as eA o!ta$%es a!a ,e!a! u"a ,!ande !eceita 1ue e1ui#i2!ei as contas6 Co"o os sa#J!ios s3o 2aiAos0 e os "e!cados ouco dinN"icos0 o ca ita# @ #e.ado a inte!naciona#i(a!Dse0 at!a.@s seus seto!es "ais dinN"icos0 o!ientados a!a o consu"o dos "e!cados eAte!nos0 eA o!tando 2ens !i"J!ios e "anu-atu!ados0 2ens de ca itais e at!a.@s in.esti"ento di!etos0 e estes I#ti"os t!a2a#5ado!es6 A de"anda so2!etudo de out!os "e!cados a!a !ecu!sos natu!ais0 ene!,ia e a#i"entos0 #e.a a 2usca e a co2i$a o! !ecu!sos natu!ais0 ene!,@ticos0 te!!a e J,ua na ?-!ica 1ue e"2o!a !/Ai"o ao &!asi# ainda te" a#tos custos #o,4sticos6 Na ?-!ica0 os 2aiAos custos dos !ecu!sos natu!ais e da te!!a0 da "3o de o2!a e dos custos a"2ientais e t!i2utJ!ios0 e a !oAi"idade aos "e!cados0 esta #e.ando a u" a.an$o da -!ontei!a a,!4co#a e de eA #o!a$3o "ine!a!ia e et!o#4-e!a na ?-!ica6 Neste conteAto o &!asi#0 at!a.@s a coo e!a$3o anta,Mnica co" o i" e!ia#is"o0 e!"ite o a.an$o do ca ita#is"o a,!J!io e eAt!ati.ista0 et!o#4-e!o e "ine!J!io dos o#i,o /#ios6 Mas a ent!ada de no.os a4ses na conco!!ncia i" e!ia#ista e na atua# est!utu!a de o! sua .e( #e.a" a eA o!ta! "anu-atu!ados e 2ens de ca itais0 a#@" de au"enta! seus #uc!os e de-ende!Dse de out!as e" !esas0 "as ta"2@" a!a a" #ia! "e!cados

KV

ode!0 9e o Inico caso !e#e.ante a!ece se! o da C5ina0 na -inan$a e a#ta tecno#o,ia0 assi" co"o nas institui$%es o#4ticas:0 #e.a!ia a u"a desest!utu!a$3o desta u"a .e( 1ue e#a @ 2aseada na t!ans-e!ncia de .a#o! e nas t!ocas desi,uais0 ent!e a4ses cent!ais e e!i-e!ias0 e na su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o a!a e!"iti! o consu"o e a concent!a$3o da !enda de )*] da o u#a$3o "undia# e o su2consu"o de V*] da o u#a$3o "undia#6 A#@" disso a eA ans3o de u" consu"o ca ita#ista consu"ista a tota#idade da o u#a$3o @ i" oss4.e# e" te!"os de !ecu!sos natu!ais e ene!,@ticos "undiais0 so"ente u" "odo de !odu$3o socia#ista a,!4co#a de 2aiAo i" acto a"2ienta#0 ode!ia e!"iti! o desen.o#.i"ento sustentJ.e# da a,!icu#tu!a6 No caso a-!icano0 esta c!escendo a de"anda inte!na do continente0 "e#5o!a" as in-!aest!utu!as e e" ,e!a# a esta2i#idade o#4tica e econM"ica0 "as ainda a de"anda inte!na @ 1uase tota#"ente satis-eita o! i" o!ta$%es e a !odu$3o inte!na atende !inci a#"ente a de"anda dos "e!cados consu"ido!es co" "aio! ode! de co" !a dos cent!os0 co" os 1uais os custos #o,4sticos s3o "eno!es6 Pa!a conto!na! !est!i$%es a-!icanos0 !o o!cionados e#a Con.en$3o de Lo"@6 No caso do &!asi# a a!ti! das c!ises dos anos V*+R0 o Estado n3o tin5a as ossi2i#idades de c!ia! u"a a#ta de"anda de !odutos e se!.i$os a!a as e" !esas 1ue ta"2@" o! esta -a#ta de in.esti"ento se inte!naciona#i(a.a"6 O &!asi# tin5a e ainda te" u"a ,!ande de"anda da sociedade o! sanea"ento 2Jsico0 in-!aest!utu!as ene!,@tica e de t!ans o!te0 5a2ita$%es0 esco#as0 5os itais0 etc60 "as as e" !esas 2!asi#ei!as0 1ue co" o -inancia"ento u2#ico e os su2s4dios T !odu$3o tin5a" se to!nados "ono o#istas no &!asi#0 atende" !inci a#"ente a de"anda das c#asses a#tas e da1ue#es in.esti"entos necessJ!ios T !e !odu$3o do ca ita#is"o0 "as n3o as necessidades 2Jsicas das ,!andes "assas 2!asi#ei!a0 e na ?-!ica a!a te! acesso ao et!/#eo a-!icano au"enta!a" ainda "ais os cont!atos de countertrade0 co" t!oca de se!.i$os de en,en5a!ia 2!asi#ei!os o! et!/#eo a-!icano0 esta -o!"a de cont!ato ainda e!"anece e" a!te e" An,o#a6 Desde )**) o &!asi#0 atuou no -o!ta#eci"ento dos inst!u"entos de o#4ticas u2#icas a!a o -inancia"ento da inse!$3o inte!naciona# das ,!andes e" !esas 2!asi#ei!as0 co" a "eta de a" #ia! o nu"e!o de t!ansnacionais 2!asi#ei!as co" etiti.as no eAte!io!0 at!a.@s a#te!a$3o
+R

!otecionistas aos

!odutos

2!asi#ei!os0 o &!asi# se se!.e de u"a "aio! a2e!tu!a dos "e!cados dos cent!os e#os !odutos

No ,o.e!no Fi,uei!edo 9+QRQD+QVK: a c!ise !ecessi.a socia# e econM"ica inte!na e!a !o-unda e a se,unda c!ise do et!/#eo e" +QRQ au"entou a insta2i#idade o#4tica e o endi.ida"ento dos a4ses co"o o &!asi# de endentes das i" o!ta$%es de ca itais0 de et!/#eo e de!i.ados do et!/#eo0 situa$3o a,!a.ada e" +QV+ e#a a2!u ta e#e.a$3o dos >u!os inte!nacionais e as eAi,ncias i" ostas e#os c!edo!es de au"enta! as eA o!ta$%es 1ue a#iJs e!a" di-icu#tadas e#a conco!!ncia aci!!ada0 assi" o &!asi# ent!ou na a!"adi#5a da d4.ida do FMI 1ue no -ina# do ,o.e!no Fi,uei!edo c5e,ou a +*K 2i#5%es de USG0 ta"2@" c!esceu a d4.ida inte!na e#os >u!os a#tos0 a co!!e$3o "onetJ!ia e a a#ta in-#a$3o0 co" !o"etendo o o!$a"ento da Uni3o6 9DE SANTANA0 )**=:

KQ

do estatuto do &NDES+V0 e e" )**K+Q instituiu a #in5a de c!edito a!a a inte!naciona#i(a$3o de e" !esas0 1ue te" co"o o2>eti.o de \estimular a inser2o e o fortalecimento de empresas de capital nacional no mercado internacional, atra)s do apoio a in)estimentos ou pro(etos a serem reali1ados no e9terior, sempre :ue contribuam para promo)er as e9porta es+. 9&NDES0 )*+): Se,uindo esta est!ate,ia a Rousse-- "odi-icou o estatuto da EM&RAPA co" a Lei n_ +)6ZVZ0 de )*++0 1ue te.e o!i,e" e" "edida !o.is/!ia editada e#o ,o.e!no e" sete"2!o de )*+*0 #ei 1ue a#te!a a Lei n_ K6VK+UR) de c!ia$3o da EM&RAPA0 auto!i(ando a e" !esa a atua! no eAte!io!0 9&LOG DO PLANALTO0 *)U*ZU)*++:0 a#@" disso esta sendo #ane>ada a c!ia$3o de #in5as de c!edito0 co"o o! eAe" #o u"a contaDcommodities, a!a -aci#ita! as eA o!ta$%es 2!asi#ei!as de "e!cado!ias e se!.i$os de en,en5a!ia e >J eAiste" !o>etos de #ei a!a a !i.ati(a$3o da EM&RAPA 1ue ,e!a!a" o#e"icas6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): O G!u o &anco Mundia# destaca na sua no.a est!ate,ia a!a a ?-!ica0 aO -utu!o da ?-!ica e o A oio do &anco Mundia#b0 o no.o a e# de a4ses \e" desen.o#.i"ento\ co"o o &!asi# a!a a#a.anca! as -inan$as e o con5eci"ento ent!e o continente a-!icano e o &!asi#6 O &anco Mundia#0 co" seu !a"o do seto! !i.ado0 a Co! o!a$3o Inte!naciona# de Finan$as 9IFC:0 e sua A,ncia Mu#ti#ate!a# de Ga!antia de In.esti"entos 9MIGA:0 1ue t!a2a#5a co" ,a!antias cont!a !iscos n3o co"e!ciais e assistncia t@cnica0 se !o %e" a!a a oia! !o>etos de coo e!a$3o)* Su#DSu# a!a \,an5os "Ituos\6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): 4'6'$ EstratI7ias e ,rese-as das 7ra-des em,resas brasi/eira -a Erica'

A Pet!o2!as)+0 estata# de ca ita# a2e!to0 a oita.a "aio! do "undo0 atua e" R a4ses
+V

A!t6Qd do Estatuto dete!"ina 1ue o &NDES ode!J ta"2@"7 II D -inancia! a a1uisi$3o de ati.os e in.esti"entos !ea#i(ados o! e" !esas de ca ita# naciona# no eAte!io!0 desde 1ue cont!i2ua" a!a o desen.o#.i"ento econM"ico e socia# do Pa4sW IIID -inancia! e -o"enta! a eA o!ta$3o de !odutos e de se!.i$os0 inc#usi.e se!.i$os de insta#a$3o0 co" !eendidas as des esas !ea#i(adas no eAte!io!0 associadas T eA o!ta$3oW 9&NDES: +Q Reso#u$3o ++VQ de +QU*RU)**K )* O &!asi# na ?-!ica esta in.estindo nas J!eas do a,!one,/cio0 ,e!a$3o de ene!,ia0 inc#uindo a,!oene!,ias0 a,!icu#tu!a e "edicina t!o ica# 9e" )*++0 tin5a KZ !o>eto de saIde0 o "ais con5ecido a!a !et!o.i!ais anti 'IV e" Mo$a"2i1ue0 da Funda$3o OsCa#do C!u( 9FIOCRUO:0 educa$3o co" o Se!.i$o Naciona# de A !endi(a,e" Indust!ia# 9SENAI: 1ue const!uiu cent!os de ensino !o-issiona#i(ante na ?-!ica0 e !ote$3o socia# e se,u!an$a a#i"enta!0 co" encont!os ent!e o ,o.e!no 2!asi#ei!o e estados a-!icanos inte!essados e" i" #e"enta! !o,!a"as si"i#a!es ao 2!asi#ei!o Fo"e Oe!o 1ue inc#ui di.e!sos !o,!a"as co"o o "ais con5ecido &o#sa Fa"4#ia6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): )+ A Pet!o2!as eA #o!a !inci a#"ente ,Js e et!/#eo #e.e a-!icano e" J,uas !o-undas e u#t!a !o-undas0 1ue @ a u#ti"a -!ontei!a da eA #o!a$3o0 nesta tecno#o,ia0 1ue a Pet!o2!as co" a!ti#5a co" os o#i,o /#ios ocidentais0 ainda c5ineses e indianos s3o at!asados0 "as esta tecno#o,ia !es eito T eA #o!a$3o onshore e" te!"os de !odu$3o a !esenta a#t4ssi"os custos0 ince!te(as e !iscos6

S*

a-!icanos 9e" An,o#a0 Mo$a"2i1ue0 L42ia0 Ni,@!ia0 Tan(Nnia0 &enin e Na"42ia:6 O Go.e!no Fede!a# a!a di"inui! a cont!a tendncia da desnaciona#i(a$3o do seto! suc!oa#coo#ei!o esta est!ate,ica"ente a oiando a Pet!o2!as0 co" o o2>eti.o de au"enta! a 9SC'LESINGER0 )*+): No seto! de a,!oco"2ust4.eis a Pet!o2!as !ea#i(a in.esti"entos desde os anos +QR*0 1uando o etano# co"e$ou a se! .endido nos ostos de ,aso#ina0 a!a di"inui! a de endncia et!o#4-e!a 2!asi#ei!a6 A Pet!o2!as0 o! "eio da &R Dist!i2uido!a0 @ o "aio! co" !ado! de etano# do &!asi#0 e te" a "aio! #o,4stica de dist!i2ui$3o e eA o!ta$3o0 co" sine!,ias nacionais e c!edi2i#idade inte!nacionais a!a eA o!ta$3o nos "e!cados "ais eAi,entes co"o o Fa 3o6 Desen.o#.e tecno#o,ias !/ !ias a!a os a,!oco"2ust4.eis de se,unda ,e!a$3o0 e !o>etos a!a desen.o#.e! a !odu$3o de /#eos "ine!ais natu!ais0 t!a"ite a t!ans-o!"a$3o de #a.ou!as de o#ea,inosas)) natu!ais da a,!icu#tu!a -a"i#ia! e" a,!oindIst!ias6 9SC'eFFNER0 )**R: A Pet!o2!as -e( a!ce!ia co" o con,#o"e!ado >a ons Mitsui0 !o !ietJ!io de u"a a!ce#a !e#e.ante da Va#e0 a!a const!ui! u" a#coo#duto 9de GoiJs at@ o te!"ina# de S3o Se2asti3o: e =* usinas eAc#usi.a"ente de etano#0 9 a!a n3o co" eti! co" o a$Ica!: a!a eA o!ta$3o no "e!cado >a ons0 e co,e!a$3o de ene!,ia do 2a,a$o de cana6 Nestes e" !eendi"entos os usinei!os se!3o s/cios "a>o!itJ!ios e se inte!naciona# de sustenta2i#idade socia# e a"2ienta# "e!cados do no!te6 9SC'eFFNER0 )**R: O &!asi# @ o "aio! !oduto! de etano# de cana de a$Ica! do "undo0 e este !ocesso atua#"ente te" o "aio! !endi"ento T te" e!ados0 e o!tanto se" c5ance de !odu$3o6 Mas os a4ses do No!te co" c#i"a !odu(i! cana de a$Ica! est3o desen.o#.endo !etende c!ia! u" se#o a!a se! .endido nos a!a o etano#0 !odu$3o de a,!oco"2ust4.eis e se to!na! #4de! do seto! no &!asi# e assi" eA andi! a !odu$3o na ?-!ica6

tecno#o,ias de !odu$3o de etano# a a!ti! de #i,noce#u#ose0 ou se>a 1ua#1ue! coisa 1ue ten5a ce#u#ose at!a.@s u" !ocesso en(i"Jtico ode!ia !odu(i! etano#0 n3o so"ente o 2a,a$oDdeD cana0 e so2!etudo -#o!estas #antadas6 Po!tanto nesta co!!ida o &!asi# #4de! at!a.@s a ode!ia se at!asa! na co!!ida a!a no.as EM&RAPA e a Pet!o2!as na cana de a$Ica!0 tecno#o,ias6 9SC'eFFNER0 )**R: A Bra1il ;ene5able 6nergy -ompany 9&!enco:0 co"andada e#o eAD !esidente da Pet!o2!as 'en!i P5i##i e Reic5stu#0 in.estiu .J!ios 2i#5%es de USG0 de ,!u os nacionais e est!an,ei!os)Z0 a!a se to!na! a "aio! !oduto!a de etano# no &!asi#6 Co" todos os cont!atos de
))

S3o .e,etais 1ue ossue" /#eos e ,o!du!as 1ue ode" se! eAt!a4dos at!a.@s de !ocessos ade1uados O indiano !adicado nos Estados Unidos Vinod E5os#a0 s/cio da -i!"a de ca ita# de !isco E#eine! Pe!Pins Cau-ie#d Y &Be!s0 Fa"es ^o#-enson0 eAD !esidente do &anco Mundia#0 Da.id OB#2e!s(ta>n0 eADdi!eto! ,e!a# da A,ncia Naciona# do Pet!/#eo 9ANP:
)Z

S+

eA o!ta$3o a!a -o!neci"ento de ,!u os est!an,ei!os0 as "etas s3o == "i#5%es de tone#adas de canaDdeDa$Ica! o! ano e !odu(i! Z0R 2i#5%es de #it!os de J#coo# o! ano6 E" )*+*0 a &!enco se -undiu co" a ET' &ioene!,ia0 2!a$o na a,!oene!,ia da Ode2!ec5t0 1ue e" associa$3o co" a So>it( Co! o!ation0 do Fa 3o0 te!J SK] do ca ita# da ET' &ioene!,ia0 e os out!os acionistas -ica!3o co" ZK]6 A #4de! no &!asi# e no "undo @ a Co e!suca!0 1ue e" )**R !odu(iu0 )0RV 2i#5%es de #it!os de J#coo# e !ocessou KV0S "i#5%es de tone#adas de cana0 !odu(indo o!@" ta"2@" a$Ica!6 9&OU[AS0 )**R W SC'LESINGER0 )*+): A Pet!o2!as i" o!ta RZ] do et!/#eo da ?-!ica0 9UNCTAD0 )*+*0 6ZK: "as !odu( di!eta"ente ouco et!/#eo !es eito aos o#i,o /#ios do No!te e e!de osi$%es !es eito T C5ina e ndia6 As desco2e!tas no !eDsa# 2!asi#ei!o -i(e!a" !ecua! os in.esti"entos na ?-!ica e no !esto do "undo0 a Pet!o2!as e"2o!a se>a autossu-iciente e" et!/#eo0 o! 1ue au"entou "uito a !odu$3o na A"@!ica Latina0 @ a#ta"ente de endente do et!/#eo a-!icano0 /ti"o a!a !e-ino en1uanto ao cont!a!io o et!/#eo 2!asi#ei!o !ecisa de "aio!es custos a!a se! !e-inado6 A Pet!o2!as 1ue te" a!tici a$%es na e" !esa 2!asi#ei!a Gua!ani su2sidiJ!ia da !odu( a$Ica! e" u"a usina no e" !esa -!ancesa Te!eos 9ce!eais0 J#coo#0 etano#:

Mo$a"2i1ue0 Co" an5ia de Sena0 inicia#"ente so"ente a!a o "e!cado inte!no6 Assinou !otoco#o de inten$%es a!a !odu(i! e co"e!cia#i(a! etano# -eito co" "e#a$o de cana0 co" a estata# Pet!/#eo de Mo$a"2i1ue 9Pet!o"oc: a!a a const!u$3o de u"a usina ao #ado da Co" an5ia de Sena a!a !odu(i! etano#6 9MAGOSSI0 )*++: A Pet!o2!as &ioco"2ust4.e# in.esti!J USG )* "i#5%es na !odu$3o de etano# e" Mo$a"2i1ue a!a o "e!cado inte!no e -utu!a"ente a!a os a4ses .i(in5os e out!os continentes0 a#@" disso >unta"ente a Va#e !odu( /#eo de a#"a e" Mo$a"2i1ue0 a!a eA o!ta$3o e a!a a2astece! as "a1uinas da Va#e6 9OFE0 +SU*VU++: A Pet!o2!as esta inte!essada ta"2@" nas no.as desco2e!tas de 5id!oca!2onetos no Mo$a"2i1ue0 e na a !o.a$3o de "a!cos !e,u#at/!ios dos 2ioco"2ust4.eis a!a da! se,u!an$a ao in.esti"ento6 Res eitando u" aco!do de .enda de -o!neci"ento de etano# co" a co" an5ia estata# ni,e!iana de et!/#eo0 7igerian 7ational $etroleum -orporation 9NNPC:0 co"e$ou eA o!tando e" )**R0 )* "i#5%es de #it!os de J#coo# co"2ust4.e# a!a a Ni,@!ia6 T@cnicos da Pet!o2!as a oia" os ni,e!ianos no !ocesso de "istu!a e "anuseio do etano#0 9AGENCIA PETRO&RAS0 Z*UKU)**R: a e" !esa atua#"ente !odu( etano# e" sete a4ses a-!icanos0 na Ni,@!ia KV "i# 2a!!is o! dia0 e e" An,o#a ) "i# o! dia6 9PETRONOTICIAS0 *=U*KU)*+): A Va#e ent!ou na ?-!ica so"ente e" )**= e atua no seto! de "ine!a$3o e -e!ti#i(antes0

S)

co" a #o,4stica 1ue co" o!ta"0 "as 1ue !etende a" #ia! as ati.idades no seto! et!o#4-e!o e de a,!one,/cios6 Mant@" esc!it/!ios na ?-!ica do Su#0 An,o#a0 Ga23o0 Guin@ &issau0 Mo$a"2i1ue e Re I2#ica De"oc!Jtica do Con,o6 Na co!!ida a!a os ati.os do seto! no "undo0 a Va#e na ?-!ica >J in.estiu USG )0K 2i#5%es e te" !o>etos de in.esti"entos ate )*+K de USG )* 2i#5%es0 o "ias i" o!tante !o>eto da Va#e na ?-!ica @ o !o>eto de ca!.3o e" Mo$a"2i1ue6 9RELATORIO ANUAL VALE0 )*+*: A Va#e0 1ue @ a "aio! !oduto!a do "undo de "in@!io de -e!!o0 .ende ce!ca de =* o! cento da sua !odu$3o anua# de "inei!o de -e!!o a!a a C5ina6 E" )*++ t!a.ou u"a #uta e#a co" !a da Meto!eA0 9"ine!ado!a de co2!e e co2a#to su#Da-!icana de "@dio o!te0 co" "inas e" ON"2ia e no Con,o:0 co" a e" !esa estata# c5inesa Finc5uan G!ou 0 "aio! !oduto!a de n41ue# da C5ina6 A Finc5uan co" u"a o-e!ta de US G +0Z 2i#53o de USG 2ancou a o-e!ta de USG +0+ 2i#53o da Va#e0 os e#e.ados .a#o!es e" >o,o o! esta e" !esa "eno! de"onst!a" 1uanto se>a aci!!ada a a!ti#5a e#os !ecu!sos natu!ais a-!icanos6 Mas a desistncia da Va#e neste ne,ocio @ a e.idencia de 1ue as e" !esas c5inesas0 e" a!ticu#a! a1ue#as a oiadas e#o Estado0 de.ido ao -inancia"ento estata# 2a!ato0 ossue" os !ecu!sos a!a co" !a! ati.os est!an,ei!os e a!a -inancia! eA o!ta$%es0 en1uanto o &!asi# de.e #e.anta! -inancia"entos !i.ados a !e$os co"e!ciais o!tanto "ais ca!os6 9STODDARD0 )*++: E" An,o#a0 a Va#e !ocu!a co2!e e n41ue#0 o! inte!"@dio da e" !esa GeVa#e IndIst!ia Minei!a Ltda0 e de u" cons/!cio co" o ,!u o an,o#ano Genius6 Na ON"2ia !ea#i(a ,a!i" o e" u" dos "aio!es .eios de co2!e do "undo0 1ue >unta"ente co" Eatan,a0 na Re I2#ica De"oc!Jtica do Con,o0 -o!"a o cintu!3o do co2!e6 Na Guin@DConac!i0 a Va#e &SGR Li"ited0 -e( u"a >oint .entu!e co" a &SG Resou!ces0 ad1ui!indo K+] da e" !esa do 2i#ionJ!io is!ae#ense &enB Stein"et( 1ue det@" a "ina de Oo,ota0 t!atada e#a Va#e co"o u"a no.a Ca!a>Js6 O di!eito de eA #o!a$3o -oi co" !ado o! USG )0K 2i#5%es0 "as a Va#e 1ue in.estiu USG K** "i#5%es at@ a,o!a a.a#ia se .ai #e.a! o !o>eto adiante6 O escoa"ento do "inei!os de.e!ia se! e-etuado at!a.@s u"a #in5a -@!!ea ate u" o!to na Li2@!ia0 !o>eto e" a!ce!ia co" a Ode2!ec5t0 "as o ,o.e!no da Guin@ !etende a,o!a o escoa"ento se>a -eito e#os o!tos da Guin@0 a!a !ece2e! u"a a!ce#a "aio! dos #uc!os6 A atua$3o da Va#e na Guin@ ,e!ou dis utas t!a2a#5istas0 @tnicas e o#4ticas co" as co"unidades #ocais0 e u"a c!ise instituciona# e o#4tica naciona#6 A o#icia "i#ita! "assac!ou S #4de!es de u" "o.i"ento 1ue -a(ia !e.indica$%es so2!e o cu" !i"ento de u"a con.en$3o t!a2a#5ista assinada e#a Va#e co" o ,o.e!no da Guin@ e" t!oca da eA #o!a$3o de "in@!io na !e,i3o6 Se,undo dec#a!a$%es das o u#a$%es inte!essadas0 os "i#ita!es uti#i(a!a" .e4cu#os da Va#e0 Va#e 1ue -oi acusada ta"2@" o! #4de!es #ocais de te! a ontado os sus eitos de #ide!a! o "o.i"ento6 A Con.en$3o

SZ

t!a2a#5ista !e. 1ue as co" an5ias "ine!ado!as 1ue se insta#a" no a4s !ecisa" cont!ata! u" o!centua# "4ni"o de "3o de o2!a de etnias #ocais0 no caso0 os Gue!(@ e os To"as0 a ONU esta conc#uindo u" !e#at/!io so2!e este -ato6 9NETO Y &A'0 )*+): As c5a"adas e" !eitei!as 2!asi#ei!as0 s3o "uito "ais 1ue e" !esas de const!u$3o ci.i#0 s3o con,#o"e!ados de ,!u os de e" !esas 1ue atua" e" .J!ios seto!es di.e!si-icados 9eA #o!a$3o de et!/#eo e ,Js0 ,e!a$3o de ene!,ia0 "ine!a$3o0 et!o1u4"ica0 a,!one,/cio e a,!oco"2ust4.eis0 in-!aest!utu!as0 condo"4nios !esidenciais de 2aiAa !enda e de #uAo0 #ane>a"ento u!2ano0 e dist!i2ui$3o de a#i"entos0 "as ta"2@" global trading e -inan$a: e t!a2a#5a" ta"2@" e" cons/!cios co" a Va#e e a Pet!o2!as6 Ode2!ec5t e a And!ade e Gutie!!e( s3o e" !esas 2!asi#ei!as 1ue c5e,a!a" T ?-!ica nas d@cadas da ditadu!a 2!asi#ei!a0 a And!ade e Gutie!!e( te" const!u$3o ci.i# e !o>etos de 5a2ita$3o0 #ane>a"ento u!2ano e" An,o#a0 A!,@#ia0 Ca"a!%es0 Guin@0 Guin@

E1uato!ia#0 L42ia0 Ma#i0 Mau!itNnia0 Mo$a"2i1ue e Re I2#ica De"oc!Jtica do Con,o0 e" Mo$a"2i1ue esta const!uindo u"a 5id!oe#@t!ica6 A Ode2!ec5t na ?-!ica te" !o>etos e" ?-!ica do Su#0 An,o#a0 &otsuana0 D>i2uti0 Ga23o0 L42ia0 Li2@!ia0 Mo$a"2i1ue e Re I2#ica De"oc!Jtica do Con,o0 !e !esas0 o$os de et!/#eo0 te!"inais o!tuJ!ios e ae!o o!tos0 "inas de dia"antes e usina de etano# e" An,o#a0 est!adas0 e su e!"e!cados0 ta"2@" e" a!ce!ias co" ,o.e!nos e out!as e" !esas est!an,ei!as6 E" +QV= const!uiu u"a das "aio!es o2!as de in-!aest!utu!as da1ue#as d@cadas0 a 5id!e#@t!ica de Ca anda0 u" cont!ato de countertrade0 o2!as e" t!oca de et!/#eo an,o#ano0 e" a!ce!ias co" os !ussos 1ue -o!necia" as tu!2inas a!a a ,e!a$3o de ene!,ia e#@t!ica0 a,o!a nas desen.o#.ido o !o>eto &IOCOM6 4': A7ro-e7Hcio brasi/eiro -a Erica O seto! u2#ico e !i.ado 2!asi#ei!o te" .a!ias iniciati.as a,!oindust!iais na ?-!ica0 a 2!asi#ei!a Pinesso0 e" (oint')enture co" a sudanesa A,adi0 !odu( a#,od3o0 so>a e -ei>3o no Sud3o0 9eA ectati.as de cu#ti.a! )=R6+*K ac!es e in.esti"ento tota# de USG )** "i#5%es:6 O ne,ocio @ a!ticu#a!"ente !entJ.e# e#a Pinesso o!1ue o ,o.e!no sudans e!"itiu a i" o!ta$3o de "a1uinas e e1ui a"entos 2!asi#ei!os co" isen$3o -isca#0 a te!!a -oi co" !ada a !e$os "uitos 2aiAos e" co" a!a$3o ao custo da te!!a nas !e,i%es onde atua a Pinesso0 e os sa#J!ios s3o "uito "ais 2aiAos 1ue no &!asi#6 O so#o !/Ai"o ao Rio Ni#o @ !ico de J,ua0 co" !eci ita$%es !e,u#a!es e ent!e os "ais -@!teis da ?-!ica0 e a Pinesso !etende at!ai! in.estido!es inte!nacionais0 e"2o!a o ais en-!ente di-icu#dades inte!nas e san$%es eAte!nas do !oAi"idades da 5id!oe#@t!ica esta sendo

S=

Ocidente6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): U" aco!do assinado e" )*++ ent!e &!asi# e Estados Unidos0 a" a!ado e#o Me"o!ando de Entendi"ento na J!ea de 2ioco"2ust4.eis0 assinado e" )**R0 .ai ossi2i#ita! a!ce!ias ent!e e" !esas dos dois a4ses0 so2!etudo E"2!ae! e A(u# Lin5as A@!eas0 e as estadunidenses &oein,0 A"B!is e Gene!a# E#ect!ic a!a !odu(i! co"2ust4.e#0 2io1ue!osene0 de a.ia$3o ci.i# de o!i,e" .e,eta#0 a#5a e onta de cana de a$Ica! e "i#5o0 dent!e out!os .e,etais e 2io"assas0 e" esca#a ,#o2a#0 e" at@ +* anos0 <% perspecti)a de comeo de produ2o em escala global em mdio pra1o, entre os pr=9imos cinco a de1 anos> 0 e a!a inte,!a! os seto!es de -a2!ica$3o de a.i%es0 de "oto!es0 de 2ioco"2ust4.eis e de a.ia$3o ci.i# 9MARN0 )*++: E" )*++0 o MRE e &NDES assina!a" o Aco!do de Coo e!a$3o a!a a P!o"o$3o de &ioco"2ust4.eis e" Pa4ses e" Desen.o#.i"ento0 os estudos -inanciados a!a ?determinar os locais mais indicados e as melhores condi es de desen)ol)imento sustent,)el para a instala2o de pro(etos de bioenergia? inicia#"ente co" a Uni3o EconM"ica e MonetJ!ia do Oeste A-!icano 9UEMOA)=:0 co" a 1ua# eAistia0 desde )**R0 u" "e"o!ando de entendi"ento na ?!ea de &ioco"2ust4.eis6 9&IODIESEL &R0 )*++: E" )*++ no Sene,a# -oi -ina#i(ado u" estudo a!a .ia2i#idade da !odu$3o de 2ioco"2ust4.eis T 2ase de cana de a$Ica! e ta"2@" de casca de a"endoi" e >at!o2a cu!cas0 sendo 1ue o Sene,a# en-!enta u"a c!ise ene!,@tica0 a EM&RAPA e a A&C a !esenta!a" !o osta inicia# ao ,o.e!no de Sene,a# 1ue ainda n3o !es ondeu6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): A EM&RAPA e a A&C con>unta"ente na ?-!ica desen.o#.e" !inci a#"ente t!s !o>etos)K 1ue inicia#"ente -o!a" testados e" -a(endas "ode#os a!a de ois assa! as -ases de !odu$3o e" #a!,a esca#as0 a!tindo do !essu osto 1ue o Ce!!ado 2!asi#ei!o tens "uitas se"e#5an$as de c#i"a e so#o co" a Sa.ana a-!icana se !etende desen.o#.e! a!ce!ias co" Estados a-!icanos a!a o desen.o#.i"ento a,!J!io e !e !odu(i! o a,!one,/cio do Ce!!ado e de out!os 2io"as t!o icais 2!asi#ei!os na ?-!ica6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): E" )**S o &NDES c!iou u"a #in5a de c!@dito a!a An,o#a no .a#o! de USG +0K 2i#53o0 -oi assinado u"a a!ce!ia est!at@,ica ent!e An,o#a e &!asi#0 au"entando a in-#uncia do &!asi# no no.o seto! a-!icano de etano#0 1ue #e.ou a (oint')enture Co" an5ia de
)=
)K

&enin0 &u!1uina Faso0 Costa do Ma!-i"0 Guin@D&issau0 Ma#i0 N4,e!0 Sene,a# e To,o O P!o>eto CottonD= 9&enin0 &u!Pina Faso0 Ma#i e C5ade:0 a!a desen.o#.i"ento do a,!one,/cio do a#,od3o nesta !e,i3o !o"isso!a da ?-!ica0 o A oio T@cnico ao Desen.o#.i"ento de Ino.a$3o A,!J!ia e" Mo$a"2i1ue ta"2@" con5ecido co"o PROSAVANA0 a!a a,!one,/cio e a,!icu#tu!a -a"i#ia! e o P!o>eto de Desen.o#.i"ento da Ri(icu#tu!a no Sene,a#6

SK

&ioene!,ia de An,o#a 9&IOCOM:)S, a!a !odu$3o de a$Ica!0 etano# e ene!,ia 1uei"ando o 2a,a$o da cana0 a!a o "e!cado inte!no e !os ecti.as de di.e!si-ica$3o da !odu$3o e eA o!ta$3o a!a "e!cados a-!icanos e "undiais6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+):6 As eA o!ta$%es a-!icanas a!a a Eu!o a de a#,uns !odutos co"o o a$Ica! n3o se!J a #icada a ta!i-a de f +Q) o! "i# #it!os0 dent!o do aco!do Tudo Menos A!"as 9E&A ; E.e!Bt5in, &ut A!"s: ent!e An,o#a e out!os a4ses a-!icanos e a Uni3o Eu!o eia6 9SC'LESINGER0 )*+): E" )*+* o &NDES a2!iu a!a as e" !esas 2!asi#ei!as e" Gana e Mo$a"2i1ue u"a #in5a de c!@dito de USG Z0K 2i#5%es eAc#usi.a"ente a!a eA andi! a o-e!ta ,#o2a# de etano#6 Se,ui a este -inancia"ento u" aco!do t!i a!tite ent!e &!asi#0 Gana e Su@cia0 o &NDES concedeu -inancia"ento no .a#o! de USG )S* "i#5%es a!a 1ue T e" !esa ,anense No!t5e!n Su,a! Resou!ces cu#ti.asse Z* "i# 5ecta!es de cana de a$Ica! no no!te do a4s0 a Ode2!ec5t const!uiu a usina de !ocessa"ento e o ,o.e!no sueco0 o! inte!"@dio da e" !esa A& S.ensP Etano#Pe"i 9SePa2:0 !o"eteu co" !a! todo etano# !odu(ido e#a usina o! u" e!4odo de +* anos6 9&ANCO MUNDIAL E IPEA0 )*+): Po!tanto o su2i" e!ia#is"o 2!asi#ei!o na ?-!ica0 @ 2astante ati.o no a,!one,/cio e na !odu$3o de etano# e 2iodiese# a a!ti! so2!etudo de so>a0 assi" co"o na "ine!a$3o co" a Va#e e nos se!.i$os de en,en5a!ia e in-!aest!utu!as das e" !eitei!as e ao "es"o te" o e!"ite a eA ans3o de e" !esas do a,!one,/cio dos a4ses cent!ais0 so2!etudo dos EUA0 e a enet!a$3o de !o>etos de eA #o!a$3o dos !ecu!sos necessJ!ios ao Eu!o a0 Fa 3o e EUA0 assi" co"o o a2asteci"ento da de"anda da ?sia0 so2!etudo da ndia e da C5ina6 Mas en1uanto a ndia @ u" a#iado "i#ita! dos EUA0 o!tanto cont!a a C5ina0 esta @ o Inico ais 1ue ode!ia en-!enta! o i" e!ia#is"o estadunidenses0 !/ !io o!1ue inco! o!a as "aio!es cont!adi$%es do ca ita#is"o0 1ue -o!a" te" o!a"ente su e!adas co" a inte,!a$3o da C5ina a econo"ia "undia#0 "as 1ue -o!a" desta "anei!a #e.ada a u" ata"a! ,#o2a# autodest!uti.o6 A "aio!ia das e" !esas "anu-atu!ei!as do "undo !odu(e" na C5ina 1ue se to!nou o!tanto o "oto! da econo"ia "undia#0 os !odutos s3o .endidos o!@" !inci a#"ente nos "e!cados !icos do No!te0 eAt!aindo "aiaD.a#ia su e!eA #o!ando a -o!$a de t!a2a#5o a2undante da C5ina0 1ue n3o conse,ue desen.o#.e! o seu "e!cado inte!no6 Ade"ais este "ode#o "undia# cont!i2ui a dest!ui$3o do "eio a"2iente0 e a "is@!ia da "aio!ia da o u#a$3o 1ue ainda .i.e no "eio !u!a# do Su# do "undo6 No caso 2!asi#ei!o0 e" a4ses co"o An,o#a e Mo$a"2i1ue as e" !esas 2!asi#ei!as ossue" "uitos ati.os e in.esti"entos0 a"2os os a4ses s3o -!acos e ossue" di.idas co" as institui$%es -inancei!as0 "as Mo$a"2i1ue @ ent!e os dois aises o
)S

5tt 7UUCCC62ioco"Dan,o#a6co"U

SS

"ais -!aco0 o!1ue se a2!iu "ais 1ue An,o#a ao ca ita# inte!naciona#0 o-e!ecendo condi$%es eAt!ao!dinJ!ia de #uc!o e de -o!"a "uito !J ida0 a#@" de n3o te! a "es"a eA e!iencia nas ne,ocia$%es co"o An,o#a 1ue ad1ui!iu no seto! et!o#4-e!o6 No !/Ai"o ca itu#o se!J a !esentado u" estudo de caso so2!e "e,a !o>etos a,!o"ine!J!ios su2i" e!ia#istas 2!asi#ei!os e" Mo$a"2i1ue6 Assi" co"o no &!asi#0 as in-!aest!utu!as da Va#e0 1ue -a( a!te do o#i,o /#io do seto! de -e!ti#i(antes no &!asi#0 se!3o usadas a!a o escoa"ento de !odutos da "ine!a$3o e do a,!one,/cio6 U"a out!a e" !esa onde o Estado 2!asi#ei!o te" ainda "ais cont!o#e 1ue na Va#e0 a Pet!o2!as0 @ "uito ati.a no seto! de a,!oco"2ust4.eis na ?-!ica6 Ent!e as e" !eitei!as a Ode2!ec5t te" in.esti"entos na !odu$3o de etano# na ?-!ica0 a#@" de co#a2o!a! e" u" cons/!cio co" a Va#e na ?-!ica0 e" Mo$a"2i1ue0 >unta"ente a Ca"a!,o e Co!!a0 u"a out!a e" !eitei!a 2astante ati.a na ?-!ica6 A Va#e co#a2o!a e co" ete co" out!a e" !esa o#i,o o#ista e" Mo$a"2i1ue0 a Rio Tinto0 !e !odu(indo este o#i,o /#io no ais0 se a !o !iando do siste"a -e!!o.iJ!io de Mo$a"2i1ue e Ma#aCi0 do siste"a o!tuJ!io0 de "inas de ca!.3o e -e!ti#i(antes0 e >unta"ente ao conso!cio0 de ae!o o!tos0 cent!ais e#@t!icas e ci"entei!as6 As in-!aest!utu!as const!u4das escoa"ento dos !odutos a,!oD"ine!ais0 o e#o conso!cio 2!asi#ei!o0 se!.i!3o a!a o !o>eto PROSAVANA Fa 3o ; &!asi# ;

Mo$a"2i1ue0 !etende c!ia! u" eno!"e co!!edo! de eA #o!a$3o a,!4co#a0 !e !odu(indo o "ode#o a,!4co#a 2!asi#ei!o6

SR

( O SUBIMPERIALISMO BRASILEIRO EM MO%AMBIKUE'

Neste ca itu#o se!J a !esentado u" estudo de caso so2!e a#,uns "e,a !o>etos)R a,!4co#as0 "ine!J!ios e ene!,@ticos e" Mo$a"2i1ue6 Os -inancia"entos e as in-!aest!utu!as a!a o escoa"ento e os !e#ati.os !eassenta"entos das "o$a"2icano6 No !i"ei!o su2ca 4tu#o se!J -eita u"a a !esenta$3o da 5isto!ia das u#ti"as d@cadas de Mo$a"2i1ue0 a !esentando a#,uns dados econM"icos e sociais6 No se,undo su2ca 4tu#o se!3o a !esentados os "e,a !o>etos de "ine!a$3o e ene!,ia e#@t!ica da Rio Tinto 9P!o>eto &en,a: e da Va#e 9P!o>eto Moati(e:6 E" Tete0 Mo$a"2i1ue0 a Va#e a!a este !o>eto c!iou u" conso!cio co" a Ode2!ec5t e a Ca"a!,o e Co!!a0 e no te!cei!o su2ca 4tu#o se!J a !esentado o "e,a !o>eto a,!4co#a PROSAVANA Fa 3oD&!asi#DMo$a"2i1ue6 En-i" no u#ti"o su2ca 4tu#o se!J a !esentada a !es osta da sociedade ci.i# o!,ani(ada a estes "e,a !o>etos0 1ue se a!ticu#a ta"2@" inte!naciona#"ente0 no &!asi#0 na ?-!ica0 e e" out!os a4ses do Su# do "undo)V0 at!a.@s "o.i"entos a"2ienta#istas0 "o.i"entos a,!J!ios e os "o.i"entos dos atin,idos e#os e" !eendi"entos da Va#e6 ('$ Moambique Mo$a"2i1ue co" u"a o u#a$3o de )) "i#5%es de 5a2itantes estJ #oca#i(ado na ?-!ica Su2saa!iana0 na costa o!ienta# do continente0 e -a( -!ontei!as co" a ?-!ica do Su#0 Tan(Nnia0 Oi"2J2ue e Ma#aCi6 Mo$a"2i1ue @ u" dos a4ses "ais o2!e do "undo0 ocu a u" dos I#ti"os #u,a!es no ndice do Desen.o#.i"ento 'u"ano 9ID': do P!o,!a"a das Na$%es Unidas a!a o Desen.o#.i"ento 9PNUD:6 E"2o!a te.e #e.es "e#5o!as deste 4ndice0 io!ou o 4ndice de "a#nut!i$3o in-anti#0 o!1ue as -a"4#ias s3o de -ato "ais o2!es0 -ato con-i!"ado e#a di"inui$3o do PI& !ea#6 Ainda os sa#J!ios s3o "uito 2aiAos0 ce!ca de R*] da o u#a$3o t!a2a#5a na a,!icu#tu!a0 "as o dese" !e,o @ a#to nos seto!es indust!iais0 intensi.os e" ca ita#6 Os dese1ui#42!ios ,e!ados e#os "e,a !o>etos indust!iais0 est3o ,e!ando Aodos
)R

o u#a$%es atin,idas6 Estes

"e,a !o>etos ,e!a" con-#itos ent!e as o u#a$%es0 as e" !esas est!an,ei!as e o ,o.e!no

In.esti"ento aci"a de USG K** "i#5%es0 1ue e#o ta"an5o da econo"ia "o$a"2icana i" acta" eno!"e"ente na econo"ia do ais 9Caste#D&!anco0 )**V: )V Co"o ta"2@" no CanadJ0 onde a Va#e co" !ou u"a i" o!tante e" !esas0 "as neste caso as !o2#e"Jticas est3o e" u" #ano de des!es eito de di!eitos t!a2a#5istas conso#idados no CanadJ o! a!te da Va#e0 e n3o de desa !o !ia$3o de te!!as0 !eassenta"entos indi,nos0 -a#ta de cont!atos e de !es eitos dos aco!dos de co" ensa$3o0 dent!e out!os a2usos6

SV

dos ca" os !u"o Ts cidades0 co" ocu a$%es do es a$o ,eo,!J-ico deso!denadas6 A o u#a$3o u!2ana dese" !e,ada @ ainda "ais o2!e 1ue os ca" oneses0 e a \-a.e#i(a$3o\ do es a$o ,eo,!J-ico inc!e"enta a .io#ncia6 9'ANLON0 )*+): A o2!e(a de Mo$a"2i1ue @ 5e!an$a do co#onia#is"o0 1ue co"o e" out!os a4ses a-!icanos t!ans-e!iu as !i1ue(as a-!icanas a!a as "et!/ o#es0 e "ante.e 2aiAa a taAa de a#-a2eti(a$3o da o u#a$3o adu#ta0 e da int!odu$3o -a#i"enta! do "odo de !odu$3o ca ita#ista associado a -o!te !edu$3o da ca acidade de inte!.en$3o do Estado0 !i.ati(a$%es e !edu$%es dos sa#J!ios0 !e1uisito das d@cadas do c5a"ado Consenso de ^as5in,ton6 O ais !ece2e ,!andes a>udas inte!nacionais e !o,!a"as de a"eni(a$3o da o2!e(a0 "as i" o!ta a "aio!ia da1ui#o 1ue necessita0 en-!entando inse,u!an$a a#i"enta!6 9CLEMENTS e FERNANDES0 )*+) W 'ANLON0 )*+*: Se" u"a a>uda eAte!na na o!de" de "ais de USG +6K 2i#5%es o! ano0 se,undo Caste#D &!anco 9)**V: o Estado ent!a!ia e" co#a so0 o!1ue co2!a ou1u4ssi"os i" ostos as ,!andes e" !esas est!an,ei!as0 a!a at!ai! in.esti"entos so2 !ess%es das institui$%es -inancei!as inte!nacionais6 Po!tanto a de endncia da a>uda eAte!na !e !odu( a de endncia do in.esti"ento eAte!no0 1ue au e!i(a o Estado e a sociedade "o$a"2icana6 O Estado au"enta a ca!,a -isca# so2!e a !enda dos t!a2a#5ado!es e da su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 Ent!e +QS* e +QR* a #uta a!"ada da FRELIMO 9F!ente a!a a Li2e!ta$3o de ais T Mo$a"2i1ue: cont!a o co#onia#is"o de Po!tu,a# e" Mo$a"2i1ue0 #e.ou o e1uena e "edia e" !esa0 tecno#o,ica"ente at!asadas0 1ue de.e" co" ensa! estas disto!$%es co" u"a "aio!

inde endncia e" +QRK0 "as >J e" +QRS iniciou a ,ue!!a ci.i# 1ue du!ou +S anos 9+QRSD +QQ):6 A econo"ia "o$a"2icana e!a de endente dos .i(in5os ?-!ica do Su# e Rod@sia0 ,o.e!nos 2!ancos !acistas a oiados e#o EUA0 1ue tenta!a" desesta2i#i(a! a inde endncia do ais0 co" incu!s%es a!"adas no te!!it/!io Mo$a"2icano e at!a.@s o -inancia"ento0 t!eina"ento e -o!neci"ento de a!"a"entos a atua# o osi$3o a FRELIMO a RENAMO 9Resistncia Naciona# Mo$a"2icana:0 1ue ainda @ -o!te e" a#,u"as !e,i%es6 Huando a c!ise io!ou0 e" +QVZ0 Mo$a"2i1ue se to!nou de endente da a>uda eAte!na e so2 !ess%es do FMI e do &anco Mundia# a2andonou a econo"ia cent!a#i(ada socia#ista a!a ade!i! Ts !e,!as da econo"ia de "e!cado e do "u#ti a!tida!is"o0 e" +QQZ -oi assinado u" aco!do de a( ent!e os 2e#i,e!antes6 9&ELLUCCI0 )**V: Mas a ,ue!!a ci.i# tin5a >J !o.ocados "uitos !e>u4(os a sociedade e econo"ia "o$a"2icana0 co" ,!andes e!das 5u"anas0 "ais de u" "i#53o de "o!tos e cinco "i#5%es de desa#o>ados ou !e-u,iados6 Se a inde endncia do Oi"2J2ue e" +QV* tin5a #e.ado a

SQ

FRELIMO a a#,u"as es e!an$as de .o#ta! T a(0 os EUA de Rona#d Rea,an0 !es onde!a" co" seu -o!te antico"unis"o at!a.@s ,ue!!as o! !ocu!a$3o 9$ro9y 5ar: e" .J!ios a4ses da ?-!ica0 co"o Mo$a"2i1ue e An,o#a6 Dest!u4!a" est!ate,ica"ente "e!cados !u!ais e esta#ei!os0 esco#as e 5os itais0 const!u4dos e#a FRELIMO0 "ata!a" e se1uest!a!a" as c!ian$as nas esco#as0 e 1uei"a!a" .i.as as o u#a$%es nos Mni2us0 na tentati.a de ti!a! o a oio o u#a! a FRELIMO e#o te!!o!6 9'ANLON0 )*+*: Se nos !i"ei!os anos da inde endncia a FRELIMO tin5a #an$ado u" !o,!a"a de desen.o#.i"ento das otencia#idades econM"icas do ais 1ue udesse ta"2@" se encont!a! co" as necessidades da "aio!ia da o u#a$3o0 constituindo o EstadoDnaciona# e -o!ta#ecendo as est!utu!as estatais e dos sa#J!ios0 este "ode#o de desen.o#.i"ento0 1ue -oi o "ais #on,o da ?-!ica 9+QRSDVS:0 -oi !e.e!tido a!a u" "ode#o neo#i2e!a#ista0 natu!a#"ente a oiado e#o IMF e &anco Mundia#6 9&ELLUCCI0 )**V: Se,undo 'an#on 9)*+*: co"o o co#onia#is"o indust!ia#i(a$3o0 co" coo e!ati.as a,!4co#as 1ue o!tu,us tin5a at!asado "uito o desen.o#.i"ento indust!ia# do ais0 a FRELIMO i" #e"entou u"a !J ida "ode!ni(a$3o e o!@" ne,#i,encia.a" e" atende! as necessidades dos ca" oneses6 A FRELIMO aca2ou co" o a e# dos c5e-es t!adicionais0 no"eados e#os o!tu,ueses a!a !eco#5e! ta"2@" os i" ostos0 ent!etanto as -un$%es destes c5e-es !es eitados e#as co"unidades #ocais e!a" .a!ias0 ent!e e#as dist!i2u4a" te!!as e -a(ia" o a e# de "edia$3o de con-#itos6 E 1uando a in-#a$3o au"entou no in4cio de +QV*0 e#o -!acasso das est!at@,ias econM"icas e o#4ticas do ,o.e!no e e#as ,ue!!as0 a o osi$3o RENAMO o o!tuna"ente0 a!a te! a oio das o u#a$%es0 .o#tou T .e#5a o!,ani(a$3o socia# dos c5e-es t!adicionais6 Co" o -i" dos con-#itos a!"ados0 as o#4ticas neo#i2e!ais o2!i,a.a" a econo"ia "o$a"2icana endi.idada a a2andona! a !edo"inNncia dos !inci io da so2e!ania estata# so2!e o !u"o da o#4tica econM"ica0 e as a>udas inte!nacionais -a(ia" a!te destes !o,!a"as de \a>ustes est!utu!ais\ das institui$%es de &!etton ^oods6 Assi" >J a a!ti! de +QV= os EUA -o!$a!a" Mo$a"2i1ue a aceita! o \t!a2a#5o\ das O!,ani(a$%es N3o Go.e!nati.as 9ONGs: estadunidenses e e" +QQ) co" a a( esta.a !e a!ado o te!!eno a!a a inse!$3o do ,!ande ca ita# inte!naciona#6 Se nesta u#ti"a d@cada Mo$a"2i1ue0 co"o "uitos out!os a4ses a-!icanos 1ue sa4!a" de d@cadas de ,ue!!as ci.is0 esta c!escendo a taAas e#e.adas0 e" "edia R]0 este c!esci"ento @ inc!e"entado o! "e,a !o>etos de ,!ande e" !esas est!an,ei!as !inci a#"ente a!a eA o!ta$3o e intensi.os e" ca ita#0 no seto! de "ine!a$3o e side!u!,ia0 eAt!a$3o de et!/#eo e ,Js0 e a,!one,/cio0 e das co" #e"enta!es in-!aest!utu!as #o,4sticas e de !odu$3o de ene!,ia e#@t!ica6 Mas os dados do PI& ode" en,ana!0 o!1ue Q*] do c!esci"ento da !enda e do

R*

consu"o @ concent!ado na a!ce#a da o u#a$3o "ais !ica6 9SAUL0 )*+*: O FMI0 &anco Mundia# e out!as o!,ani(a$%es inte!nacionais0 co" consu#to!ia da uni.e!sidade de 'a!.a!d a oia!a" o Minist@!io do P#ano e Finan$as "o$a"2icano a!a a e#a2o!a$3o das o#4ticas econM"icas0 a !esentadas co"o necessJ!ias a!a a e#i"ina$3o da o2!e(a e a!a a inte,!a$3o da econo"ia "o$a"2icana na econo"ia "undia#6 Estas o#4ticas de.e!ia" di-undi! e desen.o#.e! tecno#o,ia0 "e#5o!a! a !enda e a -o!"a$3o !o-issiona# e as in-!aest!utu!as6 Os "e,a !o>etos t!a"ite IDEs intensi.os e" ca itais ou e" "3oDdeDo2!a su e!eA #o!adas0 ,e!a#"ente co" a!ce!ias ent!e ,!andes e" !esas ,#o2ais e su2cont!atadas0 s3o a!te inte,!ante destas o#4ticas6 9&ELLUCCI0 )**V:6 Fo!a" -eitas !e-o!"as institucionais a!a at!ai! os IDEs0 as ,!andes .anta,ens

o-e!ecidas e!a" >usti-icadas aos !iscos 1ue os ca itais co!!ia" ao ent!a! no ais0 e" +QQR te.e u" !i"ei!o ,!ande -#uAo de IDEs a!a eAt!a$3o de 2auAita e !odu$3o de a#u"4nio0 o P!o>eto Mo(a# de +0Z= 2i#53o de USG0 da aust!a#iana &'P &i##iton0 co" -o!te a!tici a$3o de ca itais da ?-!ica do Su#0 atua#"ente os in.esti"entos da &'P &i##iton !e !esenta" =*] do PI& "o$a"2icano0 o!tanto a e" !esa te" u" eno!"e ode! de ne,ocia$3o o#4tica co" as institui$%es I2#icas6 O "es"o ode se di(e! de e" !esas co"o a su#Da-!icana So(a#0 a aust!a#iana Rio Tinto e das 2!asi#ei!as Va#e e conso!cio 2!asi#ei!o 9Ode2!ec5t e Ca"a!,o e Co!!a:0 1ue !e !odu(e" no ais o o#i,o /#io "undia# da "ine!a$3o6 9CASTELD&RANCO0 )**V: A "aio!ia dos e" !eendi"entos est!an,ei!os e" Mo$a"2i1ue s3o o!ientado a eA o!ta$3o0 i" o!tando "uitos !ecu!sos natu!ais e consu"indo "uita ene!,ia0 ,e!a" "uita o#ui$3o0 e e" !e,a" ou1u4ssi"a "3oDdeDo2!a #oca#0 e os t!a2a#5ado!es e" !e,ados na -ase de const!u$3o 1uando s3o de"itidos s3o inte,!ados no seto! in-o!"a#0 e!dendo assi" .a#o! sua ca acita$3o !o-issiona#0 o!1ue a econo"ia @ "ono o#i(ada o! e" !esa est!an,ei!as6 9CASTELD&RANCO0 )**V:6 E 1uando estes e" !eendi"entos s3o intensi.os e" "3oDdeD o2!a n3o se -iAa" seu ca ita# no te!!it/!io do ais !ece to!6 Os "eios de !odu$3o de 2aiAa tecno#o,ias s3o de !o !iedade dos t!a2a#5ado!es0 estas -o!"as de su e!eA #o!a$3o s3o ,e!a#"ente #oca#i(adas e" SEOs0 J!eas co" "aio! #i2e!dade de i" o!ta$3o e eA o!ta$3o e 1ue -aci#"ente ode" "uda! de #oca# e ais0 a!a #u,a!es "ais #uc!ati.os6 9&ELLUCCI0 )**V: Mo$a"2i1ue te" ainda u" PI& "uito e1ueno0 e os "e,a !o>etos co"e$a!a" a se! .J!ios0 estes ti.e!a" u" ,!ande i" acto na econo"ia0 "as n3o au"enta!a" sensi.e#"ente a !enda naciona#0 c!ia!a" oucos e" !e,os #ocais0 o#ui$3o e desast!e a"2ientais0 os 2ens e se!.i$os e!a" i" o!tados e os su2Dcont!atantes uti#i(a.a" !ecu!sos est!an,ei!os0 as !e"essas de #uc!o ao eAte!io! e as .anta,ens a!a as (onas de #i.!e eA o!ta$3o au"enta!a" as

R+

t!ans-e!ncias de .a#o! a!a o eAte!io! ta"2@" o!1ue a UE t!a"ite a Con.en$3o de Lo"@ i" o!ta da ?-!ica co" isen$3o de i" ostos6 A FRELIMO0 na d@cada socia#ista de-endia a con.oca$3o das o u#a$%es "o$a"2icanas na a!tici a$3o e inte,!a$3o na econo"ia0 o u#a$%es 1ue a,o!a s3o eAc#u4das0 co"o t!a2a#5ado!es6 As indIst!ias intensi.as e" ca ita#0 i" o!ta" os 2ens 1ue ode!ia" se! !o.idos o! -o!necedo!es #ocais0 e eA o!ta" tota#"ente os !odutos o!1ue os consu"ido!es -a#ta" de su-iciente ode! de co" !a6 A inte,!a$3o na c5a"ada ,#o2a#i(a$3o se da e#o !ocesso de es o#ia$3o e eA !o !ia$3o0 e#a !odu$3o co" ouco t!a2a#5o 5u"ano dos "e,aD !o>eto ou nas -a2!icas intensi.as e" "3oDdeDo2!a su e!eA #o!adas e e#o a,a"ento do ,!ande ca ita# inte!naciona# do a#u,ue# do es a$o -4sico as e1uenas 2u!,uesias #ocais0 co" ou1u4ssi"os i" ostos e taAas e e1uenas a!tici a$%es da 2u!,uesia nos di.idendos6 A eAc#us3o o#4tica de Mo$a"2i1ue0 ao ade!i! Ts inten$%es do FMI e &anco Mundia# e dos c!edo!es inte!nacionais0 -oi a condi$3o a!a a eAc#us3o econM"ica 1ue ,e!ou a eAc#us3o socia# da "aio!ia da sociedade do ais0 e o su!,i"ento natu!a# de ati.idades co"o t!J-ico de d!o,a e a!"as0 se,u!an$a "i#ita! !i.ada0 a!ticu#adas ao ca ita# ,#o2a# e e"2o!a ten5a se insta#ado o !ocesso de a( co" a RENAMO0 a a!tici a$3o de"oc!Jtica e as #i2e!dades ci.is0 a \2oa ,o.e!nan$a\ #i2e!a# e!"ite a #i.!e ent!ada de ca ita#0 #i.!e ci!cu#a$3o0 a#tos #uc!os e #i.!e !e at!ia"ento6 9&ELLUCCI0 )**V: A -!a,i#idade do ais e!"itiu as institui$%es -inancei!as inte!nacionais0 at!a.@s das o#4ticas neo#i2e!ais0 de enet!a! "assi.a"ente no ais0 ,e!ando ,!andes t!ans-e!ncias de .a#o!es a!a o eAte!io!0 e a concent!a$3o de u"a a!te e1uena da !i1ue(a e" no.a c#asse 2u!,uesa0 de e" !eendedo!es 1ue ,e!a#"ente se associa" ao ca ita# inte!naciona# "as 1ue s3o "uito de endentes6 As desi,ua#dades sociais e a "is@!ias au"enta!a"0 e"2o!a o ais se>a "ais de"oc!Jtico e #i2e!a#0 au"enta a .io#ncia u!2ana e os con-#itos sociais0 1ue n3o s3o causados o! con-#itos #in,u4sticos ou @tnicos "as e#o au"ento das desi,ua#dades ent!e o2!es e !icos e ent!e cidade e ca" o6 As o u#a$%es "ais o2!es desce!a" nas !uas0 ent!e )**V e )*+* a!a !otesta! cont!a o au"ento dos !e$os dos a#i"entos a #icado e#o ,o.e!no0 1ue se a-asta se" !e "ais das necessidades das "o!tos e#as -o!$as o#iciais6 9'ANLON0 )*+*: (') A #a/eF e1 Com,a-3ia da #a/e do Rio !oce =C#R!@ A Va#e 9eA Co" an5ia Va#e do Rio Doce0 CVRD:0 -oi -undada no &!asi# e" +Q=) o! GetI#io Va!,as0 no !o>eto de indust!ia#i(a$3o do &!asi# os "in@!ios de -e!!o e!a" -unda"entais a!a a Co" an5ia Side!I!,ica Naciona# 9CSN:0 o! isso -oi i" u#sionada a o u#a$%es0 .J!ios "ani-estantes -o!a"

R)

eA #o!a$3o das !i1ue(as "ine!ais do su2so#o 2!asi#ei!o0 !inci a#"ente o -e!!o6 A Va#e e" +QQR -oi t!ans-o!"ada e" e" !esa !i.ada de ca ita# a2e!to0 co" sede no Rio de Fanei!o6 O Conse#5o de Ad"inist!a$3o da Va#e @ cont!o#ado e#a 5o#din, Va#e a! S6A0 co" KZ0Z] do ca ita# .otante e ZZ0S] do ca ita# tota#6 A Va#e a! @ constitu4da e#os se,uintes acionistas0 Lite#0 sociedade de !o /sito es ec4-ico ent!e os -undos P!e.i 9-undo de ens3o do &anco do &!asi#:0 Pet!os 9-undo de ens3o da Pet!o2!as: e Funces 9-undo de ens3o !i.ado: co" =Q] das a$%es0 &!ades a!0 co" an5ia de in.esti"entos0 su!,ida da cis3o do &anco &!adesco e" )***0 o !/ !io &anco &!adesco co" +R0=]0 Mitsui 9con,#o"e!ado >a ons: co" +K]0 &NDES a! co" Q0K]0 E#@t!on co" *0*Z]6 9RELATORIO ANUAL VALE0 )*+*: No !e#at/!io anua# de )*++ ent!ou co"o acionista "a>o!itJ!io o ,!u o A2e!deen Asset Mana,e"ent0 co" a "aio!ia da a$%es !e-e!enciais6 9RELATORIO ANUAL VALE0 )*++: A Va#e @ a "aio! e" !esa de "ine!a$3o do "undo0 co" nI"e!os de global player, ce" "i# t!a2a#5ado!es ent!e !/ !ios e te!cei!i(ados0 e u"a das )K "aio!es co" an5ias do seto! !i.ado ne,ociadas nas "aio!es 2o#sas do "undo0 o e!a$%es0 eA #o!a$%es e esc!it/!ios e" ZV a4ses dos cinco continentes e !esen$a nas "aio!es 2o#sas do No!te e a Inica 2!asi#ei!a na 2o#sa de 'on, Eon, 9C5ina:6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: A Va#e o e!a !inci a#"ente no seto! de "ine!a$3o0 "as o e!a ta"2@" no seto! de side!u!,ia0 const!u$3o de cent!ais e#@t!ica e ,e!a$3o de ene!,ia e#@t!ica0 t!a"ite ene!,ia 54d!ica e ca!.3o0 e ainda no seto! de ,Js natu!a# e 2iodiese#0 #o,4stica0 "a1uinas e e1ui a"entos indust!iais6 Mas a Va#e @ #4de! ta"2@" no "e!cado de -e!ti#i(antes no &!asi#0 at!a.@s a Va#e Fe!ti#i(antes0 c!iada e" )*+*0 a Va#e !etende se to!na! o "aio! !oduto! de -e!ti#i(antes do "undo o!1ue o &!asi# te" u"a das "aio!es J!eas dis on4.eis a!a eA ans3o a,!4co#a e u" dos "aio!es otenciais de c!esci"ento do a,!one,/cio no "undo0 co" c!esci"ento -utu!o da de"anda o! -e!ti#i(antes de Z*]6 A Va#e0 at!a.@s sua su2sidia!ia e" Mo$a"2i1ue0 Va#e Mo$a"2i1ue0 te" u" !o>eto de eA #o!a$3o de u"a "ina de -os-ato e de !odu$3o de -e!ti#i(ante na #oca#idade de Na" #a0 ao #on,o do Co!!edo! do No!te6 A !/ !ia Va#e e o EM&RAPA anuncia!a" e" )*++ a .ontade de desen.o#.e! e" Mo$a"2i1ue u" !o>eto de !odu$3o de /#eo de a#"a0 e" u" te!!eno de Z*6*** 5ecta!es6 A,!odiese# 1ue a Va#e !etende usa! ta"2@" nas suas #oco"oti.as e "a1uinas6 9RELATORIO ANUAL VALE0 )*+*: ('4 Me7a,roLetos -a ,ro95-cia de ete' Mosca e Se#e"ane 9)*++: esc!e.e!a" u" #i.!o !e#atando so2!e os "e,a !o>etos de

RZ

"ine!a$3o e in-!aest!utu!as e" Tete6 EAiste" dois "e,a !o>etos ad>acentes0 de "ine!a$3o de "inas de ca!.3o0 cent!ais e#@t!icas a ca!.3o0 !eassenta"entos e o2!as sociais e" Tete6 O P!o>eto Ca!.3o Moati(e @ #oca#i(ado e" Moati(e0 !o.4ncia de Tete0 !e,i3o ao no!te do ais0 na .a#e do Oa"2e(e0 u"a das "ais o2!es e "ais o u#osa !e,i3o do ais6 No P!o>eto Ca!.3o Moati(e a Va#e det" os ati.os da "ina de ca!.3o0 e c!iou u" conso!cio co" a Ode2!ec5t e a Ca"a!,o e Co!!a a!a const!uiu a "ina0 a cent!a# e#@t!ica e todas as casas das o u#a$%es !eassentadas e#o !o>eto6 O out!o !o>eto da Rio Tinto e" #oca#idade &en,a0 !atica"ente ad>acente ao !o>eto P!o>eto Ca!.3o Moati(e @ c5a"ado de P!o>eto Ca!.3o &en,a6 A Rio Tinto te" ta"2@" u" out!o !o>eto de eA #o!a$3o de ca!.3o na !e,i3o0 o P!o>eto Oa"2e(e0 1ue desen.o#.e!J o #ano di!eto! da cidade de Tete0 a2!an,endo o ae!o o!to da cidade6 As in-!aest!utu!as #o,4sticas consiste" na !ea2i#ita$3o e a" #ia$3o de duas -e!!o.ias e de dois o!tos #i,ando Tete0 ao #on,o do co!!edo! a,!4co#a da &ei!a0 ao o!to da &ei!a ao Su#0 co" a Lin5a de Sena0 e ao o!to de Naca#a ao No!te0 ao #on,o do co!!edo! a,!4co#a0 Co!!edo! No!te0 a!a escoa"ento da !odu$3o6 A Lin5a -@!!ea da Sena ate o o!to da &ei!a -a( a!te de u"a a!ce!ia ent!e a aust!a#iana Rio Tinto0 a Va#e0 e a e" !esa I2#ica "o$a"2icana Po!tos e Ca"in5os de Fe!!o de Mo$a"2i1ue 9CFM:6 O o!to da &ei!a !ece2e in.esti"entos da Va#e e da Rio Tinto a!a a const!u$3o de u" te!"ina# "u#ti"oda# e a!a a d!ena,e" do o!to a!a e!"iti! a ent!ada de na.ios de ,!ande o!te6 O o!to de Naca#a esta na "ais !o-unda 2acia da1ue#e 1uad!ante do "undo0 e >unta"ente as .ias te!!est!es e aos ae!o o!tos ode" to!na! Naca#a u" out!o te!"ina# "u#ti"oda# co" eno!"es ca acidades de escoa"ento0 n3o so"ente de "in@!ios "as ta"2@" de !odutos do a,!one,/cio6 O Co!!edo! do No!te -a( a!te de u"a a!ce!ia ent!e a Va#e0 a e" !esa Sociedade de Desen.o#.i"ento do Co!!edo! de Naca#a Co"2inadas 9SDCN: da "o$a"2icana Insitec0 da 1ua# a Va#e ad1ui!iu o cont!o#e acionJ!io co" K+] da a$%es)Q0 do ,o.e!no de Mo$a"2i1ue0 1ue a!tici a e" "uitos e" !eendi"entos0 "as co" a!ce#as "4ni"as e a!tici a$%es do ,o.e!no de Ma#aCi0 o!1ue a #in5a Co!!edo! do No!te assa o! este Estado6 E" Naca#a a Ode2!ec5t esta const!uindo u" ae!o o!to inte!naciona#0 a" #iando u" ae!o o!to "i#ita!0 a#@" disso Naca#a @ u"a SEO0 u"a (ona -!anca a!a -aci#ita! as i" o!ta$%es e eA o!ta$%es das e" !esas est!an,ei!as6 Os "e,a !o>etos de "ine!a$3o de ca!.3o !etende" -o!nece! a .J!ios a4ses0 n3o so"ente na ?sia0 ca!.3o de co1ue0 a!a -undi$3o de "inei!o de -e!!o nas side!I!,icas0 e
)Q

Pode se! #ido no u#ti"o 9)*++0 6)*: !e#at/!io anua# da Va#e 9Fo!" FD)*:7 % fim de nos posicionarmos para uma futura e9pans2o de nossa produ2o de car)2o em @oambi:ue e ala)ancarmos nossa presena na frica, ad:uirimos mais /AB da &D-7, le)ando nossa participa2o total na &D-7 a ACB no final do ano, e e9pandiremos sua capacidade reabilitando a ferro)ia e9istente. 7o)as ferro)ias ser2o constru!das para desen)ol)er o corredor log!stico de nossa mina a um no)o porto a ser constru!do em 7acala'D'Eelha.

R=

ca!.3o t@!"ico a!a ,e!a$3o de ene!,ia e#@t!ica6 O ca!.3o t@!"ico de.e se! uti#i(ado ta"2@" nas te!"oe#@t!icas a ca!.3o de Mo$a"2i1ue a!a a2astece! so2!etudo o "e!cado su#Da-!icano e dos out!os a4ses .i(in5os0 as 5id!oe#@t!icas ta"2@" de.e" -o!nece! ene!,ia aos a4ses .i(in5os e e" "eno! a!te a econo"ia "o$a"2icana0 so2!etudo a!a out!os "e,a !o>etos 1ue conso"e" ,!ande 1uantidade de ene!,ia6 ('4'$ Me7a,roLeto Be-7a A Ri.e!sda#e Minin, @ u"a e" !esa aust!a#iana 1ue -oi co" !ada e" )*++ e#a an,#oDaust!a#iana Rio Tinto6 A indiana Tata cedeu Ts !ess%es e .endeu seu )S] de a!tici a$3o na Ri.e!da#e o! ce!ca +0+ 2i#53o de d/#a!es T Rio Tinto0 o!1ue a Ri.e!da#e te!J suas a$%es !eti!adas da 2o#sa6 Antes a 2!asi#ei!a CSN tin5a .endido o seu acote acionJ!io 1ue 5a.ia e#e.ado a )*]6 O ca!.3o de co1ue "o$a"2icano te" ,!ande .a#o! est!at@,ico0 sendo 1ue a o-e!ta @ atua#"ente do"inada o! "inas do Estado de Hueens#and0 na Aust!J#ia0 !e>udicadas o! enc5entes causadas e#as "udan$as c#i"Jticas 1ue nos anos ante!io!es tin5a !o.ocados ondas de ca#o! !eco!des na Aust!J#ia6 9MANGUEIRA0 )*++ W FELISMINO0 )*++: A Ri.e!sda#e ent!ou e" Mo$a"2i1ue e" )**S "as co" !ou as #icen$as de "ine!a$3o e" )**R0 de ois das "udan$as 1ue di"inu4!a" os 2ene-4cios 1ue a Va#e ainda te" no seu cont!ato0 a#@" de te! out!os 2ene-4cios a#-ande,J!ios es eciais6 A "aio! #icen$a da Ri.e!sda#e e" te!"os de in.esti"ento @ o P!o>eto Oa"2e(e0 1ue co" ) 2i#5%es de d/#a!es .ai -inancia! o #ano di!eto! da Cidade de Tete 1ue a2!an,e!J a (ona do ae!o o!to de C5in,od(i0 "as a "ais i" o!tante #icen$a a!a a Ri.e!sda#e @ o P!o>eto Ca!.3o &en,a6 Este !e. in.esti"entos de VK* "i#5%es de d/#a!es0 #oca#i(ado !atica"ente e" J!ea ad>acente ao P!o>eto Ca!.3o Moati(e6 A Rio Tinto0 a#@" de a osta! na Lin5a de Sena a!a escoa! o seu ca!.3o0 te" concent!ado os seus es-o!$os ta"2@" na .ia -#u.ia# a!a na.e,a! o !io Oa"2e(e0 "as o ,o.e!no de Mo$a"2i1ue ne,ou a #icen$a0 o!tanto a Rio Tinto >J te" !o2#e"as de escoa"ento so"ente e#a #in5a da Sena6 As o2!as do o!to de ca!.3o na &ei!a s3o !ea#i(adas0 e" a!te0 co" in.esti"entos da Va#e e da Rio Tinto0 "as ent!e as duas e" !esas te"os ta"2@" conco!!ncia e"2o!a co#a2o!e" a!a !e !odu(i! seus ode!es de "e!cados o#i,o o#i(ado6 Ao cont!a!io da Va#e os !o>etos se,undo a !/ !ia Rio Tinto s3o -inanciado tota#"ente co" ca itais !/ !ios0 e o tota# da te!!a e" concess3o @ de +)R6Q** 5ecta!es0 o! u" e!4odo de )K anos !eno.J.eis6

RK

('4') Me7a,roLeto Car92o MoatiJe' O ,o.e!no de Mo$a"2i1ue desde +QQZ tenta.a at!ai! u"a e" !esa ,#o2a# a!a

desen.o#.e! a "ina de Moati(e6 E" )**Z Inte!naciona# Financia# Co! o!ation 9IFC:0 2!a$o -inancei!o do &anco Mundia#0 te.e o a e# de lead ad)isor e#o ,o.e!no de Mo$a"2i1ue no !ocesso de se#e$3o da e" !esa6 O !o>eto co" a#,uns !iscos de escasse( de dados ,eo#/,icos e ,!andes in.esti"entos na #o,4stica0 de.e!ia se! socioeconM"ico e a"2ienta#"ente sustentJ.e# se,undo o ,o.e!no e o IFC0 e de.e!ia te! di.e!si-icado a 2ase !oduti.a do ais0 >unta"ente a out!os !o>etos de "ine!a$3o na .a#e do Oa"2e(e0 co"o o "e,a !o>eto de ca!.3o de &en,a da aust!a#iana Ri.e!sda#e6 E" )**= -oi esco#5ida a Va#e 9ent!e a An,#o A"e!ican Co! o!ation0 a &'P &i##iton Mitsu2is5i u"a a!ce!ia ent!e a an,#oDaust!a#iana &'P &i##iton e a >a onesa Mitsu2is5i0 a Va#e e a an,#oDaust!a#iana Rio Tinto: o!1ue se,undo a IFC a Va#e tin5a -eito o "e#5o! estudo de .ia2i#idade e tin5a u" !o>eto socia# de V* "i#5%es de d/#a!es0 1ue de"onst!a.a o u#a$%es #ocais6 E!a" !e.istas0 a#@" dos co" !o"eti"ento co" as necessidades das

!eassenta"entos das o u#a$%es !esidentes0 o2!as co"o !e-o!"as e const!u$3o de 5os itais0 cent!os de saIde0 o Instituto M@dio de Geo#o,ia e Minas de Moati(e0 e so2!etudo o desen.o#.i"ento da a,!icu#tu!a #oca#0 a#@" disso a Va#e tin5a u"a de eA #o!a$3o de #on,o !a(o e !etendia a,a! +Z* "i#5%es de USG a!a a #icen$a de eA #o!a$3o da "ina6 Mas so2!e estes !o>etos sociais Caste#D&!anco 9)**V: a-i!"a 1ue0 n3o -unciona" 2e" e esa" no o!$a"ento do Estado6 O o!$a"ento do Estado0 n3o !ece2e su-icientes a!tes dos #uc!os dos "e,a !o>etos a!a -inancia! a "anuten$3o das in-!aest!utu!as e os !o-issionais 1ue de.e!ia" t!a2a#5a! nas esco#as0 5os itais etc6 En-i" estes !o>etos sociais se!.e" a!a "e#5o!a" a i"a,e" de !es onsa2i#idade socia# das e" !esas0 so2!etudo co" os acionistas6 E" Fun5o de )**R0 o ,o.e!no "o$a"2icano assinou co" a Va#e u" cont!ato0 a!a a eA #o!a$3o do ca!.3o de Moati(e0 de ce!ca de +)* "i#5%es de d/#a!es0 .e!2a 1ue nunca -oi insc!ita no O!$a"ento do Estado6 9CIP0 )**Q:6 As "inas te!3o u"a ca acidade0 na -ase de #ena eA #o!a$3o0 de ce!ca de )S "i#5%es de tone#adas de ca!.3o 2!uto o! ano0 !e.endoDse a!a )*+* o in4cio da !odu$3o6 A /s o t!ata"ento do ca!.3o o2te!DseDJ ce!ca de V0K "i#5%es tonsUano de ca!.3o de co1ue 9 a!a -undi$3o de "inei!o de -e!!o nas side!I!,icas: e ) "i#5%es tonsUano de ca!.3o a!a !odu$3o e#@t!ica0 a"2os a!a eA o!ta$3o6 O ca!.3o !estante o2tido do t!ata"ento do ca!.3o 2!uto n3o co"e!ciJ.e# e#o a#to teo! de cin(as se!J 1uei"ado nu"a cent!a# e#@t!ica t@!"ica de +6K** M^0 1ue -a( a!te do cont!ato0 a se! insta#ada e" Moati(e6 O ca!.3o @ u"a -onte ene!,@tica a#ta"ente o#uente co" e-eitos ne-astos a!a o "eio

RS

a"2iente 9-auna0 -#o!a e a1ueci"ento ,#o2a#0 e#@t!icas a ca!.3o6

e#o a#t4ssi"os .a#o!es de ,Js ca!2Mnico:0

!o.oca ,!a.es doen$as !es i!at/!ias aos t!a2a#5ado!es e as o u#a$%es !/Ai"as das cent!ais No P!o>eto Ca!.3o Moati(e a Va#e te" u"a concess3o nu"a J!ea de )Z6RV* 5ecta!esZ*0 a!a ZK anos !eno.J.eis6 O P!o>eto Ca!.3o Moati(e @ o e!ado o! u" conso!cio ent!e a Va#e0 a Ode2!ec5t e a Ca"a!,o e Co!!a0 todas e" !esas 2!asi#ei!as6 Estas duas u#ti"as su2cont!atadas e#a Va#e a!a !ea#i(a! as in-!aest!utu!as0 a cent!a# a ca!.3o0 e as 5a2ita$%es dos !eassentados0 9as su2cont!atadas assina!a" out!os cont!atos e" Mo$a"2i1ue0 ae!o o!to de Naca#aZ+ da Ode2!ec5t e a usina 5id!oe#@t!icas de M 5anda NPuCa da Ca"a!,o e Co!!a no Rio Oa"2e(e:0 VK] do !o>eto e!tence" a Va#e0 K] ao Estado Mo$a"2icano e +*] a in.estido!es nacionais6 O .a#o! tota# do e" !eendi"ento de Moati(e @ de USG +0SKV 2i#5%es e os !inci ais -inanciado!es s3o7 a "u#tinaciona# IDC0 "u#tinaciona# no!teDa"e!icana de consu#to!ias e edito!ias0 e o IFCZ) !a"o do seto! !i.ado do &anco Mundia#0 1ue ta"2@" @ lead ad)isor do !o>eto6 Mosca e Se#e"ane 9)*++: a-i!"a" 1ue o &NDESZZ tin5a -inanciado o !o>eto0 "as o &NDES ne,ou este -inancia"ento0 tin5a dec#a!ado inten$3o de -inancia! o !o>eto0 "as e!"aneceu inte!essado a -inancia! so"ente os !o>etos -utu!os de eA ans3o6 Os in.esti"entos s3o "uito eA !essi.os0 1uase K 2i#5%es de d/#a!es0 inc#uindo todas as insta#a$%es da "ina e as in-!aest!utu!as0 9) 2i#5%es de d/#a!es so"ente a!a a #anta da te!"oe#@t!ica a ca!.3o e as #in5as de t!ans"iss3o e#@t!icas:0 a!a escoa! o ca!.3o co" !inci a# "e!cado o asiJtico 9C5ina e a ndia0 Co!eia do Su#0 e Fa 3o0 "as ta"2@" o !/ !io &!asi#0 a Eu!o a e os EUA s3o a#.o dos inte!esses co"e!ciais da e" !esa:6 A#@" da cent!a# te!"oe#@t!ica a ca!.3o da Va#e0 u"a out!a cent!a# e#@t!ica a ca!.3o0 de )S=* M^0 se!J const!u4da e" Tete e#a e" !esa indiana India\s Finda# Stee# Y PoCe! esta e" !esa tin5a ,an5ado u"a #icen$a e" )**V do ,o.e!no "o$a"2icano a!a eA #o!a$3o de ca!.3o e" u"a J!ea de )=K 1ui#M"et!os 1uad!ados #oca#i(ada ent!e os dist!itos de C5an,a!a e Ca5o!a &assa0 !o.4ncia de Tete0 a Va#e a e" !esa indiana Tata est3o sondando u"a J!ea no dist!ito de Niassa0 no no!te de Mo$a"2i1ue co" !ese!.as de ca!.3o e -os-atos !o"isso!as6
Z*

O uso da te!!a e" Mo$a"2i1ue @ !e,u#ado e#a Lei da Te!!a e @ con-e!ido at!a.@s de o2ten$3o do Di!eito de Uso e A !o.eita"ento da Te!!a 9DUAT:6 9ARTICULA[gO INTERNACIONAL DOS ATINGIDOS PELA VALE0 )*+): Z+ So2 edido de in-o!"a$3o ao &NDES0 este !edi!ecionou o edido a MDIC0 1ue a#e,ou sec!eto co"e!cia# no -inancia"ento do &NDES ao !o>eto da Ode2!ec5t do ae!o o!to de Naca#a6 Z) O IFC se 2ene-iciou do a oio da DEVCO a!a os a,a"entos inte!nacionais dos consu#to!es t@cnicos e >u!4dicos0 a DEVCO @ u" -undo -iduciJ!io a oiado e#o De a!ta"ento de Desen.o#.i"ento Inte!naciona# do Reino Unido0 a A,ncia Sueca de Coo e!a$3o a!a o Desen.o#.i"ento0 e o De a!ta"ento de Coo e!a$3o a!a o Desen.o#.i"ento do Minist@!io dos Ne,/cios Est!an,ei!os 'o#andense0 e o "es"o e IFC6 ZZ So2 edido de in-o!"a$3o ao &NDES0 este ne,ou de te! -inanciado es eci-icada"ente o !o>eto Ca!.3o Moati(e6

RR

9MACAU'U&0 *)U*QU)**Q Y *RU*)U)*++ W RUDD0 )*++:6 Po!tanto u" out!o e" Mo$a"2i1ue6

ais co"

ca!acte!4sticas su2i" e!ia#ista0 esta associado a Va#e a!a a eA #o!a$3o de !ecu!sos natu!ais A Va#e cont!o#ando e" )*+* a Sociedade de Desen.o#.i"ento do Co!!edo! de Naca#a Co"2inadas 9SDCN:0 det" assi" as concess%es -e!!o.iJ!ias e o!tuJ!ias de Naca#a0 o "aio! o!to natu!a# de J,uas !o-undas da costa o!ienta# de ?-!ica e a concess3o de todo o siste"a -e!!o.iJ!io do Ma#aCi0 co"o se ode #e! do site da Insitec \com a )is2o de transformar o -orredor de 7acala na principal infra'estrutura log!stica da regi2o+ e assi" "ano2!a! o t!ans o!te de \todo o 7orte do @oambi:ue, como do @ala5i e da regi2o oriental da 8mbia, para o escoamento dos mineiro de ferro, cobre e do car)2o+. A e" !esa !i.ada "o$a"2icana Insitec0 o! sua .e( -o!"ou u" conso!cio a!a a const!u$3o da 5id!oe#@t!ica de M 5anda NPuCa co" a Ca"a!,o e Co!!a e a EDM0 a Insitec det" =*]0 a Ca"a!,o e Co!!a =*] e a e" !esa u2#ica E#et!icidade de Mo$a"2i1ue 9EDM: )*]0 a Insitec co" !ou os ati.os "o$a"2icanos da ci"entei!a o!tu,uesa Ci" o!0 u"a das "aio!es do "undo0 a Ci" o! e todos os seus ati.os es a#5ados e#o "undo de ois -o!a" co" !ados co" OPA 9O-e!ta Pu2#ica de A$%es: o! Q=] e#a !/ !ia Ca"a!,o e Co!!a6 9M&ANOE0 )*+)W INSITEC0 )*+)W G+0 )*+): Po!tanto o su2i" e!ia#is"o 2!asi#ei!o se o2se!.a na atua$3o da Va#e e das out!as e" !esas 2!asi#ei!as 1ue est3o ad1ui!indo ,!andes ati.os e" Mo$a"2i1ue0 e" seto!es est!at@,icos0 de "ine!a$3o0 ene!,ia e #o,4stica0 const!u$3o e t!ans o!te0 e" a!ce!ia co" a e" !esa aust!a#iana Rio Tinto0 e ca itais estadunidenses6 E e" !esas do a,!one,/cio 2!asi#ei!o0 e" a!ce!ia co" o Fa 3o e EUA0 est3o ossuindo eno!"es concess%es de te!!as a!a a,!oindIst!ias0 e a!a o desen.o#.i"ento de u"a n3o 2e" de-inida a,!icu#tu!a -a"i#ia! "o$a"2icana6 O2se!.a"os 1ue a c!ia$3o de in-!aest!utu!as a!a o escoa"ento do ca!.3o e#a Va#e no Co!!edo! do No!te0 e a eA #o!a$3o de -e!ti#i(ante da Va#e e" u"a "ina no "es"o Co!!edo!0 ossi2i#ita!J o desen.o#.i"ento do "e,a !o>eto PROSAVANA e o escoa"ento da !odu$3o de a,!o"ine!ios6 ('( ra-sEer.-cia de 9a/or A Va#e e" Mo$a"2i1ue te" as "e#5o!es condi$%es de ne,ocio na ?-!ica0 o!1ue assinou o cont!ato de eA #o!a$3o e" )**=0 os !otestos #ocais e inte!nacionais cont!a estes 2ene-4cios #e.a!a" a !e.is%es a!a di"inui! os dese1ui#42!ios da #e,is#a$3o -isca# e" )**R0

RV

"as as t!ans-e!ncias de .a#o!es a!a o eAte!io! s3o ainda a#t4ssi"as6 As -i#iais das ,!andes e" !esas co"o a Va#e Mo$a"2i1ue s3o ent!e as +* "aio!es e" !esas de Mo$a"2i1ue0 !e !esenta" +)] do PI& e RK] das eA o!ta$%es0 "as cont!i2ue" -isca#"ente o! "enos de +] do PI&6 9CASTELD&RANCO0 )**V: A#ias a Va#e no &!asi# e!deu na Fusti$a cont!a a Uni3o so2!e u"a co2!an$a de )K 2i#5%es de I" osto de Renda da Pessoa Fu!4dica 9IRPF: e Cont!i2ui$3o So2!e o Luc!o L41uido 9CSLL: eAte!io!6 9FERNANDES Y FROUFE0 )*++:6 A Va#e ,o(a e" Mo$a"2i1ue de tota# isen$3o -iscais no seu !e,i"e cont!atua# a!a i" o!ta$3o das "a1uinas e e1ui a"entos0 e ta"2@" ode te! o #i.!e !e at!ia"ento de #uc!os e di.idendos at@ +**] e se su>eita a a,a! so"ente o Z] so2!e o !endi"ento #41uido t!i"est!a# da "ina6 A taAa de )] so2!e as eA o!ta$%es !e !esenta so"ente .a#o!i(a$3o do ca!.3o no seu estado natu!a#0 o 1ue @ "ani-esta"ente "uito ouco se co" a!ado co" cont!atos eAistentes e" out!os a4ses a!a a eA #o!a$3o de !ecu!sos natu!ais n3o !eno.J.eis0 co"o &otsuana0 Ni,@!ia e An,o#a6 Co"o a!a a Va#e o e!4odo do #icencia"ento da eA #o!a$3o @ de ZK anos !eno.J.eis0 e" u"a e!s ecti.a e" !esa!ia# de !eto!nos -inancei!os de cu!to !a(o0 a!a a eA #o!a$3o te! as "ais a#tas taAas de !enta2i#idade a!a !ecu e!a! os in.esti"entos na "ina0 na #o,4stica e na i" o!ta$3o de todo o e1ui a"ento de.e" se! "aAi"i(adas as eA o!ta$%es0 tudo isso @ a" #a"ente oss4.e# e#a ca!,a -isca# tota# ent!e as "ais 2aiAas da ?-!ica0 "uito "enos 1uando co" a!ado co" An,o#a e Ni,@!ia6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: Co"o as "a1uinas e os e1ui a"entos necessJ!ios a!a os "e,a !o>eto s3o tota#"ente i" o!tados0 9a Ode2!ec5t o! eAe" #o c!iou u"a e" !esa a O#eA 1ue se ocu a so"ente da i" o!ta$3o e eA o!ta$3o e eA at!ia"ento de t!a2a#5ado!es e eAecuti.os no n4.e# ,#o2a#: os "e,a !o>etos n3o dina"i(a" a econo"ia #oca#0 1ue e!"anece na o-e!ta de 2ens e se!.i$os de 2aiAa 1ua#idade e co" !e$os in-#acionados0 !e$os 1ue as institui$%es u2#ica s3o inca a(es de -isca#i(a!0 o!tanto n3o s3o c!iadas indIst!ias de t!ans-o!"a$3o e os t!a2a#5ado!es "o$a"2icanos !ece2e" sa#J!ios co" a!ati.a"ente "ais 2aiAos aos est!an,ei!os nas "es"as -un$%es6 A#@" disso co"o as i" o!ta$%es s3o tota#"ente ou eA !essi.a"ente isentas de taAas a#-ande,J!ias e di!eitos aduanei!os0 n3o ,e!a" di.isas a!a o Estado "o$a"2icano0 1ue n3o tendo as ca acidade t@cnicas e os ca itais necessJ!ios a!a os ,!andes in.esti"entos .ende as concess%es das o2!as as ,!andes e" !esas0 ,e!ando a#ias u" "e!cado es ecu#ati.o de .enda de concess%es de "ine!a$3o0 e de te!!as0 so#o u!2ano e i"o2i#iJ!io6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: Os 2ene-4cios aos seto!es eAt!ati.istas e do a,!one,/cio de "anei!a des !o o!ciona# ao !esto da econo"ia est3o io!ando os 4ndices socioeconM"icos0 a"2ientais e ,eo#/,icos de i" ostos n3o a,o so2!e seus #uc!os no

RQ

Mo$a"2i1ue0 secunda!i(ando e !eca!i(ando a econo"ia "o$a"2icana co"o u" todo e io!ando as condi$%es de t!a2a#5o0 se>a do seto! in-o!"a# co"e so2!etudo da a,!icu#tu!a6 O c!edito e os in.esti"entos a!a a a,!icu#tu!a -a"i#ia! s3o 1uase ineAistente0 se>a a!a !odu$3o co"o a!a co"e!cia#i(a$3o e a!a a es1uisa6 9'ANLON0 )*+*: O au"ento dos o u#a$%es !eassentadas !e$os e" ,e!a# e e" a!ticu#a! dos 2ens necessJ!ios co"o os a#i"entos0 est3o co#ocando s@!ios !iscos a se,u!an$a a#i"enta! da "aio!ia da o u#a$3o0 as e#os "e,a !o>etos0 des!ai,adas das te!!as e !eco#ocadas e" 5a2ita$%es indi,nas0 #on,e dos "e!cados e dos se!.i$os0 se" t!ans o!te ou co" t!ans o!te de 2aiAa 1ua#idade e ca!o e e" te!!as ouco -@!teis0 s3o a1ue#as 1ue s3o "ais a-etadas0 e 1ue -o!"a" u"a !ese!.a de t!a2a#5ado!es SELEMANE0 )*++: A e1uena e -!aca 2u!,uesia "o$a"2icana0 inc#uindo os a#tos "e"2!os do ,o.e!no 1ue e#a in-#uencia -o!te"ente0 co#a2o!a" de "anei!a su2o!dinada co" as ,!andes e" !esas "ono o#istas est!an,ei!as0 o!1ue s3o ca ita#istas "ino!itJ!ios se" ode! e-eti.o nas a!tici a" e" !esas e n3o !etende" !ene,ocia! os cont!atos assi"@t!icos co" estas0 o!1ue !ontos a!a se!e" su e!eA #o!ados6 9MOSCA Y

dos di.idendos dos "e,a !o>etos sendo acionistas0 di.idendos 1ue s3o di!eta"ente !o o!cionais aos #uc!os e indi!eta"ente !o o!cionais aos i" ostos co2!ados so2!e os #uc!os6 Po!tanto a!a au"enta! os #uc!os ta"2@" io!a" os sa#J!ios0 de,!ada" o "eio a"2iente e n3o se ensa no uso a#te!nati.o dos !ecu!sos e do so#o6 9CASTELD&RANCO0 )**V: Poucos ,!u os econM"icos "o$a"2icanos co" !o"iscuidade co" os o#4ticos ao ,o.e!no c!ia" cons/!cios co" o ca ita# inte!naciona# t!ans o!tes te!!est!es6 a!a a eA #o!a$3o nas .ias de escoa"ento do ca!.3o 9 o!tos e ca"in5osDdeD-e!!o0 se!.i$os de esti.a e out!os: e no EAiste ,!ande assi"et!ia de ca acidade de ne,ocia$3o ent!e as ode! e" !esas e o Estado "o$a"2icano0 e as e" !esas t!ansacionais se se!.e" do

econM"ico su e!io! a u" Estado e!i-@!ico co"o Mo$a"2i1ue6 A 2u!,uesia do seu #ado c5anta,eia o#itica"ente os o osito!es c!4ticos a!a co" a o#4tica do ,o.e!no0 o osito!es 1ue s3o c#assi-icados0 o! "e"2!os do ode!0 co"o antiDdesen.o#.i"ento e anti at!i/ticos0 e as -o!$as )*++: A est!utu!a 2u!oc!Jtica estata# de Mo$a"2i1ue n3o conse,ue cu" !i a -un$3o u2#ica de in.enta!io ,eo#/,ico do te!!it/!io e #ane>a"ento da const!u$3o das in-!aest!utu!as e de eA #o!a$3o dos !ecu!sos natu!ais6 Fa#ta o!tanto a 2ase a!a u"a est!at@,ia estata# de desen.o#.i"ento de #on,o !a(o0 o desen.o#.i"ento das ati.idades de eA #o!a$3o -ica so2 o#icias co" o a oio das e" !esas !e !i"e" sico#o,ica"ente e -isica"ente as !e.indica$%es das o u#a$%es atin,idas e#as ,!ande e" !esas6 9MOSCA Y SELEMANE0

V*

cont!o#e das ,!andes e" !esas est!an,ei!as6 O Estado n3o te" a ca acidade t@cnica a!a !e,u#a"enta! e -isca#i(a! estas e" !esas0 e se #i"ita a ,e!i! e1uenos ne,/cios e os inte!esses das ,!andes e" !esas0 usando as -o!$as o#icias cont!a de"andas e#o !es eito das #eis t!a2a#5istas0 a"2ientais e de acesso a te!!a0 a J,ua e aos se!.i$os e dos di!eitos 5u"anos das o u#a$%es6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: O Estado concede a!a as ,!andes e" !esas -aci#ita$%es disc!icionJ!ias a!a o acesso a "i#5a!es de 5ecta!es de te!!a a!a a,!oindIst!ias ou "ine!a$3o0 e eAce ciona#idade no cu" !i"ento de dete!"inada #eis -iscais e t!i2uta!ia e t!a2a#5istas0 a !inci a# -un$3o do eAecuti.o @ a oia! o ca ita# eAte!no nas ne,ocia$%es co" as o u#a$%es e da!D#5e co2e!tu!a e" situa$%es de con-#ito0 a a(i,uando os con-#itos de c#asse6 ('6 Su,ere1,/ora2o do traba/3o' Os "e,a !o>etos e os -#uAos "i,!at/!ios inte!nos e eAte!nos a !ocu!a de t!a2a#5o nestes "e,a !o>etos0 na !o.4ncia de Tete0 est3o -a(endo c!esce! a de"anda inte!na o! 2ens e se!.i$os co"o 5ote#a!ia0 !estau!a$3o0 t!ans o!te de cu!ta distancia 9t!ans o!te !odo.iJ!io: e #on,a distancia 9t!ans o!te a@!eo de Mo$a"2i1ue e ?-!ica do Su#:0 -o!neci"entos de ene!,ia e co"2ust4.eis0 e se!.i$os 2ancJ!ios6 As ati.idades "ais co" #eAas e "ais a.an$adas tecno#o,ica"ente0 ou se>a 1uase todas "enos as 2Jsicas0 e 1ue o!tanto n3o ode" se! o e!adas o! e" !esas "o$a"2icanas s3o -o!necida o! e" !esas est!an,ei!as0 estas e1uenos ne,/cios 95a2ita$3o e e1uena !odu$3o a,!4co#a e ati.idades ,e!a" e" !e,o e !enda -a"i#ia! e no.os const!u$3o ci.i#0 t!ans o!tes

I2#icos0 co"@!cio0 .enda da

ecuJ!ia0 etc6:6 Mas o au"ento .e!ti,inoso da esca#a das !ocu!as de "o!adia0 t!ans o!te e a#i"entos0 9so"ente a Va#e na -ase de const!u$3o da "ina consu"ia ce!ca de +6K** 1ui#os de -!an,o o! dia0 e se!.ia )= "i# !e-ei$%es o! dia:0 e o d@-icit de o-e!ta e" 1uase todos os 2ens e se!.i$os "o$a"2icanos ou i" o!tados0 esta -a(endo au"enta! os consu"o necessJ!ios0 co"o t!ans o!te e a#i"enta$3o0 este u#ti"o 2ens so2!etudo da ?-!ica do Su#6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: As e" !esas "inei!as 2ene-icia"Dse do eAcedente de "3o de o2!a co" 2aiAa 1ua#i-ica$3o e os t@cnicos est!an,ei!os !ece2e" disc!i"inada"ente sa#J!ios "ais a#tos co" a!ati.a"ente co" os sa#J!ios !aticados a t@cnicos "o$a"2icanos co" se"e#5antes 1ua#i-ica$%es6 Na -ase de const!u$3o da "ina de Moati(e0 1ue -oi a1ue#a co" "aio! e" !e,o de "3oDdeDo2!a0 o conso!cio 2!asi#ei!o a#@" de uti#i(a! t!a2a#5ado!es "o$a"2icanos0 !e$os dos 2ens de a!ticu#a!"ente a-eta"

ne,ati.a"ente a o u#a$3o de "eno! !endi"ento e au"enta" o!tanto a i" o!ta$3o destes

V+

i" o!tou so2!etudo t!a2a#5ado!es do &!asi#0 das Fi#i inas e do .i(in5o Oi"2J2ue0 a,ando a estes ate "enos 1ue aos t!a2a#5ado!es #ocais 9ARTICULA[gO INTERNACIONAL DOS ATINGIDOS PELA VALE0 )*+):6 Mas os t!a2a#5ado!es "o$a"2icanos se"iD !o#eta!i(ados0 est3o e" condi$3o io! dos t!a2a#5ado!es "i,!antes0 1ue e"2o!a ossa" ate !ece2e! sa#J!ios "eno!es0 4ndice de su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o n3o s3o o2!i,ados a!a so2!e.i.e! a -a(e! !ecu!so a autoeA #o!a$3o no "eio !u!a# t!a2a#5ando e" dete!"inadas -un$%es dent!o da di.is3o do t!a2a#5o das -a"4#ias !u!ais6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: A i"i,!a$3o inte!na estJ !o.ocando u" ,!ande au"ento de"o,!J-ico deso!denado e se" o-e!ta de se!.i$os 2Jsicos 9sanea"ento 2Jsico0 saIde e educa$3o dent!e out!os: nas cidades de Tete e Moati(e6 Ao "es"o te" o su!,e" condo"4nios de #uAo a!a os no.os !icos "o$a"2icanos e os eAecuti.os 2!asi#ei!os0 e os t!a2a#5ado!es das e" !esas est!an,ei!as #ota" os 5ot@is 1ue su!,i!a" !a ida"ente >unto a 2a!es e !estau!antes6 EAiste u" a,!a.a"ento do custo de .ida co" e-eitos so2!e os "ais o2!es e co" a !o-unda"ento das desi,ua#dades sociais0 a in-#a$3o a !o-unda ne,ati.a"ente as condi$%es de .ida da o u#a$3o0 cu>o acesso a se!.i$os 2Jsicos e T 5a2ita$3o @ "eno!0 e" conse1uncia do au"ento da de"anda de.ido T i"i,!a$3o6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: (': Reasse-tame-tos' A Va#e e a Rio Tinto0 1ue s3o duas das e" !esas 1ue -o!"a" o o#i,o /#io "undia# no seto! de "ine!a$3o6 Pa!a a eA #o!a$3o das "inas desa !o !ia!a" a te!!a de .a!ias -a"4#ias0 -a"4#ias 1ue -o!a" !eassentadas ou est3o e" !ocesso de se! !eassentadas6 Cada e" !esa te" seus #ocais de !eassenta"entos distintos6 A Va#e e" Cate"e a ce!ca de K* 1ui#M"et!os do #u,a! de o!i,e"0 Moati(e0 nas !oAi"idades da !inci a# cidade Tete e no 2ai!!o )K de Sete"2!o na Vi#a de Moati(e6 E a Rio Tinto e" #oca#idade Mua#a(di0 a K 1ui#M"et!os de Cate"e6 No caso da Va#e0 a#,u"as -a"4#ias n3o aceita!a" o !eassenta"ento0 e )K= -a"4#ias ti.e!a" u"a inde"ni(a$3o si" #es e out!as +*S -a"4#ias ti.e!a" u"a inde"ni(a$3o assistida de aco!do co" as te!"ino#o,ias usadas e#a Va#e6 Mas as duas e" !esas n3o assina!a" cont!atos ou aco!dos co" nen5u"a das -a"4#ias0 se>as as !eassentadas co"o a1ue#as inde"ni(adas e n3o !es eita!a" SELEMANE0 )*++: Mas so2!etudo a Va#e @ a1ue#as 1ue "ais n3o te" !es eitado aco!dos !@.ios0 o-e!tas de e" !e,os e t!ans o!te ,!atuito ate os cent!os u!2anos o!1ue este @ econo"ica"ente in.iJ.e# e#as -a"4#ias6 En1uanto n3o te" !ec#a"a$%es dos !eassentados e#a Rio Tinto so2!e !o"essas de 2ene-4cios e co" ensa$%es6 9MOSCA Y

V)

as casas0 so2!e os ti o de casa a se!e" const!u4das a Va#e a !esentou u" \"ode#o\ de casa0 di-e!ente da1ue#as 1ue de ois -o!a" const!u4das0 1ue s3o de @ssi"a 1ua#idade0 "as 1ue -o!a" conside!ada e#o conso!cio as "e#5o!es do "undo6 Estas casas s3o se" -unda$%es ne" a!"a$3o e" -e!!o0 e" u"a !e,i3o co" -o!tes c5u.as e .entos0 co" !ac5adu!as nas a!edes0 a J,ua ent!a nas casas0 as -unda$%es est3o e!odida o! 2aiAo0 co"o os tetos s3o de (incos0 a te" e!atu!a inte!na du!ante o dia -ica e" K* ,!aus6 A#@" disso -oi ne,ado o edido de no.as -a"4#ias 1ue su!,i!a" du!ante o !ocesso de !eassenta"ento0 e de c!ian$as 1ue -ica!a" /!-3s6 Fo!a" !o"etidos dois 5ecta!es o! -a"4#ia "as -oi ent!e,ue sou + 5ecta!e0 "as a te!!a @ !atica"ente in-@!ti# e n3o a ta T ecuJ!ia na J!ea do !eassenta"ento6 As no.as casas -ica" #on,e dos "e!cados0 onde as -a"4#ias .endia" seus !odutos a,!4co#as0 a#@" disso assisti!a" a to!nandoDse t!a2a#5ado!es MO[AM&IHUE0 )*+): A Rio Tinto !eassentou KVV -a"4#ias0 na #oca#idade de MCa#ad(i0 nos a!!edo!es de Moati(e e a Va#e !eassentou +Z+Z -a"4#ias0 "ais de K "i# essoas0 R+R -a"4#ias conside!adas !u!ais e" Cate"e a R* 1ui#M"et!os de Tete e KQS -a"4#ias conside!adas u!2anas e" u" 2ai!!o da Vi#a de Moati(e6 A o u#a$3o eA !o !iada da te!!a e#a Va#e0 -oi di.idida se" eA #ica! os c!it@!ios e" co"unidades !u!ais e co"unidades u!2anas0 esta di)ide et impera en-!a1ueceu as o u#a$%es6 A Rio Tinto a-i!"ou 1ue o custo "@dio de cada casa se!J de "ais ou "enos K* "i# d/#a!es0 sendo o custo tota# do !eassenta"ento de USG )S "i#5%es0 en1uanto a Va#e n3o in-o!"ou o .a#o! das casas sendo os custos a,!e,ados do !eassenta"entos e" USG R "i#5%es0 o!tanto o custo "@dio das casas de "ais ou "enos K "i# USG6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: De ois de .a!ias !ec#a"a$%es co" as auto!idades u2#icas e co" a Va#e0 os !eassentados de Cate"e0 conse,ui!a" so"ente o2te! !e a!os das casas0 "as estas casas !ecisa" se! a2atidas e !ecisa const!ui! casas no.as e decentes0 a#@" de !eso#.e! todos os out!os !o2#e"as6 As o u#a$%es a-etadas 2#o1uea!a" os co"2oios da Va#e co" o ca!.3o0 e co"o n3o !ece2e!a" !es ostas satis-at/!ias esc!e.e!a" u"a ca!taZ=0 >unta"ente a .a!ias o!,ani(a$%es e "o.i"entos sociais "o$a"2icanos0 ao !esidente de Mo$a"2i1ue denunciando o caso e edindo .a!ias !e.indica$%es6 9MUCIPO0 )*+): Os !eassenta"entos ,e!a" ,!andes e-eitos sociais e a"2ientais ne,ati.os0 de,!ada$3o dos so#os0 J,uas0 at"os-e!a0 -auna e -#o!a6 As o u#a$%es usa" os !ecu!sos -#o!estais a!a !odu$3o de #en5a0 const!u$3o e !odu$3o de ca!.3o .e,eta#0 e a te!!a a!a !odu$3o a,!4co#a
Z=

io!a!a" a 1ua#idade

de t!ans o!te e au"enta!a" os custos deste0 as essoas s3o "a# nut!idas e so-!e" a -o"e0 io!a de todos os 4ndices de 1ua#idade de .ida e de t!a2a#5o0 !ontos a!a se! su e!eA #o!ados6 9FUSTI[A AM&IENTAL

5tt 7UUatin,idos e#a.a#e6-i#es6Co!d !ess6co"U)*+)U+*Uca!ta"oati(e8 !es!e 8"oca"2i1ue6 d-

VZ

de .J!ios !odutos0 e1uena ecuJ!ia e 5o!tas0 no caso da "ine!a$3o os danos so2!e o so#o s3o i!!e.e!s4.eis ou @ "uito ca!o tenta! co" ensa! a e!da6 E" Mo$a"2i1ue os !eassenta"entos s3o a a!ente"ente di!i,ido e#os o!,anis"os do ,o.e!no #oca#0 1ue n3o s3o co" ostos o! !e !esentantes dos a-etados e#a "ine!a$3o0 estas co"iss%es decidi!a" ent!e a#te!nati.as de #ocais de !eassenta"entos esco#5idos e#as e" !esas 1ue o!tanto na !ea#idade eAecuta" os !eassenta"entos "as 1ue n3o se !es onsa2i#i(a" 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: Out!o !eassenta"ento te" #u,a! e" MCa#ad(i0 a = E" de Cate"e e K* P" do #oca# de o!i,e"0 a#@" das idnticas !o2#e"Jticas do out!o assenta"ento0 as -a"4#ias >J !eassentadas0 ainda n3o co"e$a!a" a t!a2a#5a! nos ca" os a!a Z "eses0 e!4odo insu-iciente a!a a o!1ue os so#os n3o s3o cu#ti.J.eis e no !e a!a$3o da a!ce#a a,!4co#a0 se"ea$3o0 "o"ento da "udan$a !ece2e!a" da Rio Tinto co"o doa$3o u"a \cesta 2Jsica\ 1ue du!a!ia c!esci"ento 2io#/,ico das #antas e "atu!a$3o dos !odutos6 A#,u"as -a"4#ias se !ecusa!a" a sai! dos #ocais o!i,inJ!ios se" antes a.a#ia! o .a#o! das te!!as eA !o !iadas co" as !es ecti.as indeni(a$%es e co" ensa$%es0 e se" 1ue se>a" asse,u!adas condi$%es 5a2itacionais di,nas0 !odu$3o a,!4co#a e t!ans o!te0 as casas a1ui s3o co" -unda$%es e est!utu!a co" .i,as e -e!!o0 "as n3o eAiste t!ans o!te e os /!,3os I2#icos n3o !etende" !eso#.e! a -a#ta de t!ans o!te >usti-icandoDse e#a in.ia2i#idade econM"ica do se!.i$o0 sendo oucos assa,ei!os e e#o estado @ssi"o da est!ada6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: Po!tanto au"enta" as desi,ua#dades sociais e a o2!e(a nas -a"4#ias n3o inte,!adas di!eta"ente nos !ocessos !oduti.os0 desen.o#.endoDse a econo"ia in-o!"a# a!a satis-a$3o de u"a de"anda se,"entada e de 2aiAa !enda0 1ue c!ia dese" !e,o e0 si"u#tanea"ente0 !e !odu( a o2!e(a6 Desen.o#.eDse u"a econo"ia dua# e a a!ente"ente desa!ticu#ada co" !e#a$%es inte!seto!iais -!J,eis e 1ue n3o c!ia" e-eitos "u#ti #icado!es e sine!,ias #ocais0 "as co" a ,!ande -un$3o de t!ans-e!ncia de !ecu!sos dos seto!es "enos e-iciente e de !oduti.idade "ais 2aiAa a!a o "ode#o de acu"u#a$3o do"inante !inci a#6 O eAe!cito de !ese!.a de t!a2a#5ado!es se"i !o#eta!ios0 e!"ite a !edu$3o dos sa#J!ios e o!tanto u"a ode" se! !edu$3o dos custos -iAos dos ca ita#istas0 neste caso os !eassenta"entos e#os !o2#e"as ,e!ados6

conside!ados co"o !ese!.as de "3oDdeDo2!a 2a!ata0 so2 ,!andes necessidades e o!tanto -Jceis de !ec!uta! e dis ostos a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 9MOSCA Y SELEMANE0 )*++: A e" !esa Va#e ,an5ou o !i"ei!o !e"io co"o io! e" !esa do "undo e" te!"os de sustenta2i#idade e#a Pu2#ic EBe ACa!dsZK6 Du!ante a Con-e!ncia das Na$%es Unidas so2!e Desen.o#.i"ento SustentJ.e#0 con5ecida co"o Rioh)*0 e" )*+) no Rio de Fanei!o0
ZK

5tt 7UUCCC6 u2#iceBe6c5UenU!anPin,U

V=

at!ocinada i!onica"ente e#a Va#e0 o ati.ista "o$a"2icano Fe!e"ias Vun>an5e -oi i" edido e#a Po#icia Fede!a# 2!asi#ei!a0 de a!tici a! da CI u#a dos Po.os0 e.ento a!a#e#o T Rioh)*0 so2 a#e,a$3o de 1ue o ati.ista0 9c!itico co" a atua$3o da Va#e e" Mo$a"2i1ue:0 tin5a seu no"e no Siste"a Naciona# de P!ocu!ados e I" edidos6 A o#icia -ede!a# e a Va#e n3o co"enta!a" o -ato co" a i" !ensa naciona# e inte!naciona#6 9FELLET0 )*+): FIGURA + D Vis3o sate#ita! dos "e,a !o>etos de "ine!a$3o de ca!.3o e" Tete e os !eassenta"entos de Cate"e

Fontes7 Di,ita# G#o2e0 )*+)W Goo,#e0 )*+)W CnesUS ot I"a,e0 )*+) ('C PRO!ECER Inocncio 9)***: desc!e.eu a !o,!a"a PRODECER 9P!o,!a"a de Coo e!a$3o Ni oD &!asi#ei!o a!a o Desen.o#.i"ento do Ce!!ado:0 c!iado 5J ce!ca de Z* anos0 ent!e &!asi# e Fa 3o0 1uando os EUA .eta!a" a .enda da so>a estadunidense ao Fa 3o0 9FICA0 )**V: neste o Estado 2!asi#ei!o esta2e#eceu as condi$%es a!a 1ue o ca ita# inte!naciona# in.estisse no Ce!!ado 2!asi#ei!o0 u" dos 2io"as te!!est!es co" "aio! 2iodi.e!sidade6 Na d@cada de t!inta o &!asi# const!uiu a cidade de GoiNnia \ a!a #e.a! a ci.i#i(a$3o no se!t3o 2!asi#ei!o\ e FE i" #antou as in-!aest!utu!as a!a a sucessi.a eA ans3o da -!ontei!a a,!4co#a no Ce!!ado 2!asi#ei!o nas d@cadas das ditadu!as "i#ita!es6 O Ce!!ado @ !ico e" J,ua co" t!s das !inci ais 2acias 5id!o,!J-icas 2!asi#ei!as e a!te do a1u4-e!o Gua!ani0 o!tanto !o enso a!a a i!!i,a$3o intensi.a e eAtensi.a da 1ua# -a( uso o a,!one,/cio0 na esta$3o seca e a ,e!a$3o de

VK

ene!,ia 5id!oe#@t!ica6 Du!ante as c!ises et!o#4-e!as e a su2se1uente 1ueda da !odu$3o de a#i"entos -o!a" desen.o#.idos os !o,!a"as POLOCENTRO0 a!a insta#a! as in-!aest!utu!a econM"ica0 !i.ada o di!eito de c!edit4cia e -isca# e o PRODECER0 aco!do ent!e o &!asi# e o Fa 3o0 at!a.@s a FICA 9Fa an Inte!nationa# Coo e!ation A,encB:6 O PRODECER deu a iniciati.a ocu a$3o do Ce!!ado nos eiAos dos estados de GoiJsDMato G!ossoDMato G!osso do Su#0 e Minas Ge!aisD&a5iaDTocantinsDMa!an53o0 este !o,!a"a usou tecno#o,ia a!a a co!!e$3o dos so#os co" te!!enos ca#ca!eis a#ca#inos o!1ue estes s3o Jcidos e ada ta$3o das se"entes ao c#i"a "ais seco e 1uente e disse"inou o "ode#o de a,!icu#tu!a co" uso de insu"os 1u4"icos0 a,!ot/Aicos0 .endas dos !odutos a "u#tinacionais0 "ecani(a$3o e cu#ti.o de ,!ande o!te0 de Z** ate +*** 5ecta!es0 e" t!s -ases du!ante Z* anos0 a a!ti! de +QRQ0 -o!a" inco! o!ados Z=K "i# 5ecta!es de te!!a0 e des"atadas no.as J!eas n3o conta2i#i(adas6 9INOCiNCIO0 )*+*: Pa!a desen.o#.e! !a ida"ente a !odu$3o nesta !e,i3o0 -o!a" const!u4das as ad!%es in-!aest!utu!as e n3o se ensou na a,!icu#tu!a e ecuJ!ia ca" onesa0 co" seus te" os #entos e seus "e!cado #ocais6 A a,!icu#tu!a ca" onesa do Ce!!ado0 e"2o!a tin5a 2aiAos !oduti.os0 a2astecia o "e!cado inte!no co" a!!o(0 -ei>3o0 "i#5o e "andioca6 O PRODECER e!a ensado a!a !odu(i! so>a so2!etudo a!a eA o!ta$3o e sucessi.a"ente a#,od3o e ca-@ ta"2@" a!a eA o!ta$3o0 su2stituindo as J!eas a,!4co#as t!adicionais cu#ti.adas co" !odutos a#i"enta!es6 En-i" na d@cada de )*** c5e,ou a canaDdeDa$Ica!0 no conteAto do P#ano Naciona# de A,!oene!,ia 1ue en-ati(a.a a natu!e(a de ene!,ia .e!de do etano#0 a cana 1ue !ecisa de #ati-Indios ainda "aio!es e des"atadas6 9INOCiNCIO0 )*+*: Fo!a" -inanciados e assentados a,!icu#to!es co" e" !@sti"os do ,o.e!no do Fa 3o e co" >u!os su2sidiados e#o ,o.e!no 2!asi#ei!o0 a ditadu!a !e !i"ia os "o.i"entos o u#a!es0 os sindicatos e os a!tidos o osicionistas6 O PRODECER e!a u" i" o!tante inst!u"ento de concent!ando da te!!a e" oucas "3os e de cont!o#e e de do"ina$3o o#4tica nos es a$os do Ce!!ado0 en-i" o PRODECER causou des"ata"ento0 e!da de 2iodi.e!sidade0 e" o2!eci"ento da -e!ti#idade e o#ui$3o dos so#os0 dete!io!a$3o das J,uas de su e!-4cie e su2te!!Nneas0 intoAica$3o dos t!a2a#5ado!es !u!ais e su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o0 e!da de cu#ti.os a#i"enta!es0 a .o#ati#idade dos !e$os de a#,u"as commodities a,!4co#as esta #e.ando a eA ans3o dos cana.iais0 au"entando estes !o2#e"as6 9INOCiNCIO0 )*+*: o!tanto au"entou a concent!a$3o da te!!a0 -oi so2!e ondoDse as out!os !odutos do a,!one,/cio e no.as J!eas de cu#ti.os t!adicionais -o!a"

VS

('+ PROSA#ANA?MBM U" out!o "e,a !o>eto0 -i#5o do PRODECER0 se c5a"a PROSAVANA F&M 9Fa 3oD &!asi#DMo$a"2i1ue:0 co" es eci-icas di!et!i(es do \PROSAVANADPDZS\ 9P#ano Di!eto! a!a o Desen.o#.i"ento da A,!icu#tu!a do Co!!edo! de Naca#a: e @ u" !o>eto t!i#ate!a# ent!e o &!asi#0 Mo$a"2i1ue e Fa 3o0 co" a a!tici a$3o da United States A,encB -o! Inte!naciona# De.e#o "ent 9USAID:0 e a a!ce!ia da A&C0 da FICA0 da EM&RAPA ZR0 do MAPA0 da FAO0 da CN"a!a de Co"@!cio e IndIst!ia &!asi#DMo$a"2i1ue0 do Minist@!io de A,!icu#tu!a da Re I2#ica de Mo$a"2i1ue e da FGV6 O PROSAVANA F&M !etende desen.o#.e! o a,!one,/cio e a a,!icu#tu!a -a"i#ia!0 e se se!.i!J a!a o escoa"ento ta"2@" do Co!!edo! do No!te0 1ue esta situado no "es"o a!a#e#o do a,!one,/cio do Ce!!ado 2!asi#ei!o6 E" += dist!itos nas !o.4ncias de Niassa0 Na" u#a e Oa"2esia0 e e" u"a J!ea tota# de += "i#5%es de 5ecta!es ao #on,o do Co!!edo! de Naca#a6 A ,!ande !odu$3o de.e se! de e" !esas do a,!one,/cio 2!asi#ei!o0 "as os idea#i(ado!es -a#a" ta"2@" de a,!icu#tu!a -a"i#ia! dos ca" oneses "o$a"2icanos0 o!tanto se!3o !odu(idas commodities a,!4co#as0 a,!oco"2ust4.eis0 "as ta"2@" 5o!ta#i$as6 A Va#e te" u" !o>eto de eA #o!a$3o de u"a "ina de -os-ato e de !odu$3o de -e!ti#i(ante na #oca#idade de Na" #a0 ao #on,o do Co!!edo! do No!te6 Pa!a -inancia! o PROSAVANA F&M -oi c!iado u" -undo de in.esti"ento inicia# de ) 2i#5%es de UG0 1ue se!3o ca tados e#a FGV no &!asi# e no Fa 3o0 ent!e -undos de ens%es e trading a a!ti! de no.e"2!o de )*+) e du!ante 1uat!o "eses6 9CLEMENTS Y FERNANDES0 )*+): O PROSAVANA F&M0 !etende !e !odu(i! e" Mo$a"2i1ue o "ode#o ca ita#ista a,!J!io do &!asi#0 -o!"ado o! a,!one,/cio0 a,!icu#tu!a -a"i#ia! e !o,!a"a de se,u!an$a a#i"enta! e !ote$3o socia#6 Ent!etanto este "ode#o 2!asi#ei!o0 dua# e a"24,uo0 1ue co" ensa e a"eni(a de u" #ado0 a1ui#o 1ue o a,!one,/cio de,!ada0 intensi.o e" ca ita# e o!tanto est!utu!a#"ente ,e!ado! de dese" !e,o e conte" o!anea"ente su e!eA #o!ado! da -o!$a de t!a2a#5o0 nos seto!es tecno#o,ica"ente "enos a.an$ados0 n3o e!"ite desen.o#.e! a sociedade 2!asi#ei!a0 1ue e!"anece co" u" "e!cado inte!no e u" desen.o#.i"ento socia# e 5u"ano ac5atado e co" ,!ande con-#itos sociais de c#asse6 A#@" disso o a,!one,/cio esta e" #ena c!ise no &!asi#0 e#o au"ento dos custos de !odu$3o0 a"2ientais e e#os !o2#e"as sociais e o#4ticos 1ue ,e!a0 !o2#e"as de !ea#i(a$3o 1ue o!tanto s3o des#ocados e" no.as
ZS ZR

A FGV @ !es onsJ.e# e#o #ano di!eto! e esta a !esentando este !o>eto EM&RAPA0 EM&RAPA So#os0 EM&RAPA "onito!a"ento .ia sat@#ite0 EM&RAPA Ce!!ados0 EM&RAPA 'o!ta#i$as e e#o Instituto de Ca acita$3o a!a o Desen.o#.i"ento da A,!icu#tu!a T!o ica# 9CECAT: da EMPRAPA6

VR

-!ontei!as "ais #uc!ati.as6 Ma a + ; P!o>eto Ca!.3o Moati(e0 co" -e!!o.ia TeteDNaca#a ate o o!to de Naca#a0 "ina de -os-ato da Va#e e PROSAVANA F&M

Fonte7 FICA DA,encia de Coo e!a$3o Fa onesa6 Ada tada e#o auto!6 De ois do a.an$o da -!ontei!a a,!4co#a no &!asi# e nos a4ses .i(in5os da A"@!ica do Su#0 a ?-!ica e o Ca!i2e s3o as no.as -!ontei!as desta eA ans3o su2i" e!ia#ista0 1ue te" no "e!cado asiJtico o seu !inci a# "as n3o Inico i" o!tado!0 e 1ue des#u"2!ou e" a#,uns a4ses da ?-!ica0 a2undancia de !ecu!sos natu!ais0 as "e#5o!es condi$%es co"e!ciais e -iscais do "undo0 custos a"2ientais0 da te!!a e dos sa#J!ios 2aiA4ssi"os0 a#@" de 2aiAa ca acidade de ne,ocia$3o dos ,o.e!nos e dos sindicatos6 A estas condi$%es "uito -a.o!J.eis o &!asi# !etende a #ica! suas tecno#o,ias a,!4co#as a.an$adas desen.o#.idas e#a EM&RAPA0 no seto! de a,!oco"2ust4.eis0 co" a e# !e#e.ante da Pet!o2!as e a ca acidade de c!ia$3o de siste"a #o,4sticos da Va#e e das e" !eitei!as0 e" coo e!a$3o anta,Mnica co" os o#i,o /#ios da "ine!a$3o e do a,!one,/cio0 1ue s3o so2!etudo dos EUA0 Eu!o a0 Fa 3o e nos 1uais o &!asi# se !eta#5a u"a autono"ia !e#ati.a6 O a,!one,/cio e" ,!ande esca#a 2!asi#ei!o0 e a a,!icu#tu!a -a"i#ia! de "@dio o!te co" uso de a,!ot/Aicos e se"entes t!ans,nicas s3o a !esentados co"o a so#u$3o T -o"e no

VV

"undo e a o2!e(a dos a4ses e!i-@!icos0 o!1ue ,e!a ,!andes !eceitas das eA o!ta$%es0 so#u$3o 1ue @ const!u4da e#os o#i,o /#io do a,!one,/cio0 estadunidenses0 eu!o eus e >a oneses6 Mas o &!asi# se a !esenta a#@" 1ue co"o !ota,onista "undia# do a,!one,/cio0 co" ,!ande !ese!.as ,e!adas o! este seto!0 e da a,!icu#tu!a -a"i#ia!0 ta"2@" co"o ca" e3o de !o,!a"a sociais de #uta a -o"e e de t!ans-e!ncia de !enda0 e ais a"2ienta#"ente sustentJ.e# o!1ue !odu( etano# de canaDdeDa$Ica!0 tecno#o,ia 1ue !etende eA o!ta! no "undo intei!o6 Mas no &!asi# o a,!one,/cio0 assi" co"o a "ine!a$3o s3o !es onsJ.eis e#a a#t4ssi"a concent!a$3o da !enda0 nas "3os de oucos o#i,o /#ios 2!asi#ei!os e est!an,ei!os0 co" a.an$o conside!J.e# deste I#ti"os6 Este "ode#o @ !es onsJ.e# e#o au"ento da inse,u!an$a a#i"enta!0 e#a de.asta$3o do "eio a"2iente e au"ento da -!a,i#idade c#i"Jtica do &!asi#0 desa !o !ia$3o das te!!as dos ca" oneses e dos 4ndios0 1ue e!de" seus di!eitos ao uso da te!!a a!a so2!e.i.e! e 1ue -o!"a" u" eAe!cito de se"i !o#eta!ios0 su e!eA #o!ados nas #a.ou!as do a,!one,/cio ou nos seto!es u!2anos6 A eA o!ta$3o deste "ode#o e" Mo$a"2i1ue 1ue @ u" ais co" u"a o u#a$3o dedicada o! R*] T a,!icu#tu!a -a"i#ia! de e1ueno o!te0 n3o ode 1ue a,!a.a! os !o2#e"as de se,u!an$a a#i"enta! e de su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o6 Os "e,a !o>etos eAt!ati.istas a,!oD "ine!J!ios0 eA !o !ia" a te!!a dos ca" oneses0 concent!ando a te!!a e" oucas e" !esas est!an,ei!as0 1ue eA o!ta" a tota#idade da !odu$3o6 Os ca" oneses eA !o !iados0 "i,!a" e -a.e#i(a" o es a$o u!2ano0 e" condi$%es de necessidades e se" a ca acidade de !odu(i! seus a#i"entos0 .io#ncia6 O Ce!!ado no &!asi# e a Sa.ana "o$a"2icana s3o #oca#i(adas e" !ea#idades socioeconM"icas "uitos di-e!entes0 o &!asi# te" +K] de o u#a$3o a,!J!ia0 Mo$a"2i1ue R*]0 so2!etudo a,!icu#tu!a e e1uena ecuJ!ia -a"i#ia! e" coo e!ati.as ou associa$%es0 o!tanto eAiste o e!i,o da !e !odu$3o de u" "ode#o a,!J!io co" u"a ,!ande eAc#us3o socioeconM"ica destas o u#a$%es dos ca" os onde se!J !aticada o a,!one,/cio e -a.e#i(a$3o u!2ana dos se"i !o#eta!ios6 O !o>eto te" .a!ias -ases encadeadas0 na !i"ei!a -ase -o!a" a #icadas de "anei!a intensi.a tecno#o,ias a,!4co#as 2!asi#ei!as !ontas e i"ediata"ente a #icJ.eis ao "eio !u!a#0 na se,unda eta a -o!a" en.iados =* ,!andes a,!icu#to!es 2!asi#ei!os a!a o #antio de so>a0 "i#5o e a#,od3o0 1ue ode" i" o!ta!a" "a1uinas e e1ui a"entos a,!4co#as co" isen$3o de i" ostos de i" o!ta$3o6 O ,o.e!no de Mo$a"2i1ue o-e!eceu a concess3o de S "i#5%es de co" os !e$os dos 2ens de necessidade in-#acionados e#os "e,a e" !eendi"entos e e#o au"ento das i" o!ta$%es0 ,e!ando no.as sacas de -o"e0 "is@!ia e

VQ

5ecta!es de te!!as0 a!a eA #o!a$3o e" !e,i"e de concess3o o! K* anos0 !eno.J.eis o! "ais K* anos0 "ediante o a,a"ento de i" osto de RG )+ ao ano o! 5ecta!e0 e co"o Inica condi$3o o e" !e,o de "3o de Q*] de o2!a "o$a"2icana0 e"2o!a o a,!one,/cio se>a a#ta"ente "ecani(ado6 En1uanto no &!asi# te!!as s3o "uito ca!as0 e eAiste" #eis a"2ientais se.e!as e u"a -isca#i(a$3o so2!e des"ata"ento0 e"2o!a n3o se>a" a #icadas0 e#o "enos e" a#,u"as J!eas0 e" Mo$a"2i1ue a#@" das te!!as de ,!a$as0 o ,o.e!no o-e!ece #i2e!dade de des"ata! e -!ete "ais 2a!ato 1ue no &!asi# a!a os "e!cados asiJticos Se!3o const!u4das -a(endas "ode#os 1ue de.e" ,e!a! in-o!"a$%es a!a u" 2anco de dados 1ue .ai auAi#ia! so2!e a .ia2i#idade t@cnica do ne,ocio6 Este !o>eto de coo e!a$3o t@cnica e" Mo$a"2i1ue @ o "aio! da EM&RAPA -o!a do &!asi#0 e" duas esta$%es no no!te do a4s est3o sendo testados se"entes de a#,od3o0 so>a0 "i#5o0 so!,o0 -ei>3o do Ce!!ado 2!asi#ei!o0 a!a ada tJD#as ao no!te "o$a"2icano0 nessa !e,i3o0 "etade da J!ea @ o.oada o! e1uenos a,!icu#to!es0 "as a out!a "etade @ se,undo a FGV \des o.oada\0 co"o eAistia no oeste da &a5ia e e" Mato G!osso nos anos V*6 En-i" o! "eio da FGV se!3o ca tados os !ecu!sos -inancei!os0 at!a.@s o Fundo Naca#a0 a!a a c!ia$3o de a,!oindIst!ias o!ientadas a eA o!ta$3o6 9SC'LESINGER0 )*+): Os estudos de .ia2i#idade da FGV at!a.@s a GV A,!o !o %e" o co!te "anua# da cana0 su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o 1ue @ intensi-icadas co" a "ecani(a$3o do co!te0 o!1ue os t!a2a#5ado!es s3o o2!i,ados a au"enta! a intensidade do co!te e a !o#on,a! a >o!nada de t!a2a#5o0 a!a se,ui! o au"ento de !odu$3o da "ecani(a$3o0 esta !Jtica desu"ana ainda !aticada no &!asi# -oi int!odu(ida e#os o!tu,ueses0 uti#i(ando "3oDdeDo2!a de esc!a.os a-!icanas6 9SC'LESINGER0 )*+): O Fundo Naca#a o-e!ece u" !eto!no "4ni"o de +*] ao ano0 e "JAi"o de ))]0 !eto!nos e#e.ados ossi2i#itados e#os custos da te!!a e a"2ientais (e!o6 A cota "4ni"a de in.esti"ento @ de +** "i# USG e a du!a$3o !e.ista de +* anos0 se!3o const!u4das no.as in-!aest!utu!as ou "e#5o!adas as eAistentes 1ue s3o e" 2oas condi$%es0 a!a o escoa"ento0 a!"a(ena,e" e .enda so2!etudo a!a o Fa 3o e "e!cado asiJtico da so>a0 "i#5o0 a#,od3o0 a!!o(0 ,i!asso#0 dent!e out!os0 se!3o -eitos a!!an>os ent!e !oduto!es 2!asi#ei!os e "o$a"2icanos a!a c!ia! coo e!ati.as ou cons/!cios0 "oda#idade 1ue se,undo o e"2aiAado! da FAO no &!asi#0 Ro2e!to Rod!i,ues0 !edu( a eAc#us3o socia# ta"2@" a!a !odu$3o e dist!i2ui$3o de 5o!ta#i$as a!a a oia! !o>etos de se,u!an$a a#i"enta!6 9&ATISTA0 )*+):

Q*

('0 A U-i2o Nacio-a/ de Cam,o-eses'

A Uni3o Naciona# de Ca" oneses 9UNAC: 9)*+):0 sindicato "o$a"2icano0 !esente nos dist!itos e !o.4ncias do a4s0 -e( u"a dec#a!a$3o e" de-esa da a,!icu#tu!a -a"i#ia! o!,ani(ada e" associa$%es ou coo e!ati.as6 A UNAC #a"enta a insu-icincia de c!@ditos a,!4co#as a!a os a,!icu#to!es -a"i#ia!es "o$a"2icanos6 Ad.e!te 1ue as eA !o !ia$%es das te!!as dos ca" oneses0 dos "e,a !o>etos de "ine!a$3o e do "e,a !o>eto PROSAVANADF&M e as o#4ticas a,!J!ias do &anco Mundia#0 !e !esenta" u"a a"ea$a T so2e!ania dos ca" ons so2!e a te!!a0 a!adoAa#"ente estes !o>etos ode" au"enta! a !odu$3o a!a o consu"o de out!os "e!cados e au"enta! a -o"e e a o2!e(a e" Mo$a"2i1ue6 A UNAC #a"enta o ,!ande a oio ao ,!ande e" !esa!iado0 so2!etudo est!an,ei!o0 1ue te" "uito "ais !ecu!so econM"icos e o#4ticos do !/ !io ,o.e!no "o$a"2icano e da ode UNAC0 e a insu-icincia de a oio ao c!esci"ento end/,eno da a,!icu#tu!a -a"i#ia!0 ,e!ando assi" u" eAe!cito de "3oDdeDo2!a .u#ne!J.e# a dis osi$3o do ,!ande ca ita#0 1ue !e2aiAa! os sa#J!ios indisc!i"inada"ente6 A Lei da Te!!a "o$a"2icana esta sendo .io#ada e#as -o!$as do ca ita# inte!naciona#0 1ue i,no!a" as de"andas dos ca" oneses a!a desen.o#.e! a a,!icu#tu!a -a"i#ia!6 As co"unidades a2andona" as te!!as e" t!oca de !o"essas de e" !e,o e de esco#as e ostos de saIde0 1ue de.e!ia" se! u" di!eito conso#idado e n3o u" !esente das e" !esas e" t!oca da so2e!ania o u#a!6 A UNAC #a"enta 1ue se -a#e da ?-!ica do Su# 1ue eA o!ta a#i"entos a!a Mo$a"2i1ue co"o u" "ode#o 1ue o ais de.e!ia i" o!ta!0 o!1ue a ?-!ica do Su# eA o!ta "uito "ais 1ue Mo$a"2i1ue0 "as na ?-!ica do Su# te" situa$%es de -o"e e o2!e(a io!es 1ue no Mo$a"2i1ue6 O "e,a !o>eto PROSAVANADF&M0 n3o @ su-iciente"ente eA #icado e di.u#,ado0 e a !esenta cont!adi$%es nos discu!sos so2!e a natu!e(a est!at@,ica do "e,a !o>eto o! a!te dos 2!asi#ei!os e dos >a oneses0 os >a ons -a#a" de desen.o#.i"ento das co"unidades e os 2!asi#ei!os -a#a" de += "i#5%es de /ti"a te!!a a!a eA o!ta$3o na Asia6 Na !ea#idade este "e,a !o>eto !e !esenta u"a tentati.a de sai! dos a"2ientais e sociais do a,!one,/cio 2!asi#ei!o0 !o2#e"as !o2#e"as 1ue au"enta!a" os custos6 O

PROSAVANA .ai 2ene-icia! a se,u!an$a a#i"enta! do Fa 3o e a !ea#i(a$3o dos #uc!os -inancei!os a cu!to e "@dio !a(o0 "as n3o se te" esc#a!eci"entos so2!e os i" actos do "e,a !o>eto a!a o -utu!o dos ca" oneses6 Os "ento!es do PROSAVANADF&M !o"ete"

Q+

co" !a! a tota#idade da !odu$3o0 co"o os out!os !o>etos de "onocu#tu!as de a#,od3o no ais de e" !esas indianas ou c5inesas0 c!iando u"a !e#a$3o de de endncia0 co" ,!andes ,an5os o! a!te das e" !esas e e!das a!a os ca" oneses

Q)

6 CONCLUS&O' A natu!e(a e a est!at@,ia da inse!$3o inte!naciona# 2!asi#ei!a na ?-!ica0 na u#ti"a d@cada0 at!a.@s suas ,!andes e" !esas e sua o#4tica eAte!na0 ode se! ca!acte!i(ada co"o su2i" e!ia#ista0 e Mo$a"2i1ue @ u" caso e"2#e"Jtico de su2i" e!ia#is"o 2!asi#ei!o6 No !ocesso de inte,!a$3o !et!o,!ada do &!asi# na econo"ia "undia#0 o ais assou a eA o!ta! so2!etudo !odutos co" tecno#o,ias intensi.as e" !ecu!sos natu!ais0 es e#5o da !e !i"a!i(a$3o da sua econo"ia6 As e" !esas 2!asi#ei!as associadas ao i" e!ia#is"o0 aca2a" e!"itindo a eA ans3o dos ,!andes o#i,o /#ios da "ine!a$3o e do a,!one,/cio na A-!ica0 e !etende" te! u"a autono"ia !e#ati.a no etano# de cana de a$Ica!6 O i" e!ia#is"o c!iou u" o#i,o /#io dos a,!oco"2ust4.eis0 !odu(idos no Su# do "undo0 asse,u!ando i" o!ta$%es a !e$os 2a!ateados0 e a!a n3o de ende! so"ente da \tecno#o,ia\ 2!asi#ei!a do etano#0 onde a#,u"as e" !esas 2!asi#ei!as s3o #ide!es0 desen.o#.e os a,!oco"2ust4.eis a a!ti! da soia e out!as #antas ou a#,as0 e de "adei!a0 onde as e" !esas do No!te s3o #ide!es0 a#@" de desnaciona#i(a! o seto! suc!oa#coo#ei!o do &!asi#6 A "aio! in-#uencia do &!asi# na ?-!ica0 a!a se sustenta! se se!.e dos .e#5os discu!sos anta,Mnicos6 A#@" da !et/!ica do &!asi# e ?-!ica #i,ados o! 1uest%es de !a$a0 5isto!ia e cu#tu!a e as #utas cont!a as assi"et!ias do siste"a -inancei!o e o#4tico0 1ue n3o s3o no.idades na o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a0 os no.os discu!sos anta,Mnico0 !etende" !e !odu(i! na ?-!ica as \so#u$%es\ do "ode#o 2!asi#ei!o0 a !esentando o sucesso no &!asi# dos !o,!a"as sociais0 de t!ans-e!ncia de !enda0 e #uta a!a a se,u!an$a a#i"enta!0 e so2!etudo a sa4da dos !o2#e"as c#i"Jticos o! "eio dos a,!oco"2ust4.eis6 Esta eA ans3o su2i" e!ia#ista 2!asi#ei!a na ?-!ica0 @ est!ate,ica"ente a oiada e#a o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a at!a.@s a P!esidncia da Re u2#ica0 o MRE e os out!os "inist@!ios0 "as ta"2@" e#o seto! !i.ado co" as associa$%es de cate,o!ia0 da indIst!ia e so2!etudo do a,!one,/cio e e#a FGV0 dent!e out!as6 O &NDES -o!nece a oio -inancei!o e est!at@,ico e as a,encias ,o.e!na"entais a oio cienti-ico e t@cnico6 Mas a A&C te" -inan$as "uito #i"itadas0 a EM&RAPA 1ue te" os seus desen.o#.i"ento0 "ant@" a!ce!ias !o>etos -inanciados a!a o! 2ancos inte!nacionais de !odu(i! no.os a,!oco"2ust4.eis e a#i"entos

t!ans,nicos co" a estadunidense Monsanto e a a#e"3 &as-0 dois ,i,antes do o#i,o /#io do a,!one,/cio6 E en-i" no caso do &NDES0 os !ecu!sos e"2o!a se>a" os "aio!es da A"@!ica Latina e Ca!i2e0 s3o #i"itados a!a co" eti! co" as e" !esas c5inesas ou do No!te0 o!tanto as e" !esas 2!asi#ei!as s3o de endentes do -inancia"ento inte!naciona# e da #/,ica de #uc!os de cu!to !a(o dos acionistas e das 2o#sas de .a#o!es6

QZ

No seto! da a,!icu#tu!a0 onde "ais se e!ce2e a coo e!a$3o anta,Mnica0 o MAPA aca2a co#a2o!ando co" as ,!andes e" !esas est!an,ei!as e 2!asi#ei!as do a,!one,/cio0 "as este seto! esta e" #ena desnaciona#i(a$3o0 e o MDA tende a a oia! anta,onica"ente os !oduto!es 2!asi#ei!os de "a1uinas e insu"os0 a a,!icu#tu!a -a"i#ia! e t4"idas !e-o!"as a,!J!ias6 A ?-!ica @ a!a a inte!naciona#i(a$3o da o#4tica eAte!na 2!asi#ei!a o continente "ais !o"isso! a!a o in.esti"ento na !odu$3o de a,!oco"2ust4.eis0 "in@!ios e in-!aest!utu!as0 a!a a .enda so2!etudo nos a4ses consu"ido!es do No!te 9EUA0 Eu!o a e Fa 3o:0 e na ?sia6 Neste !ocesso @ !e#e.ante o es-o!$o do &!asi# a!a !ende! os a,!oco"2ust4.eis commodity e c!ia! "a!co #e,ais no continente a-!icano. A "ine!a$3o te" "uitos as ectos e" co"u" co" o a,!one,/cio6 S3o intensi.os e" ca itais0 ,e!a" su e!#uc!os no &!asi# su e!eA #o!ando o t!a2a#5o e dest!uindo o "eio a"2iente6 Mas en1uanto no seto! do a,!one,/cio0 so"ente a Pet!o2!as sendo e" a!te estata#0 ode!ia co" eti! co" os o#i,o /#ios0 no seto! de "ine!a$3o0 a Inica e" !esa 2!asi#ei!a 1ue -a( a!te do o#i,o /#io da "ine!a$3o0 a Va#e0 a#@" de te! a !esen$a do ,!u o >a ons Mitsui co" +K de a$%es o!dina!ias0 a esenta o 6:uity Fund A2e!deen Asset Mana,e!s Li"ited co"o acionista "a>o!itJ!io de a$%es !e-e!enciais6 E !e-e!ida T ?-!ica0 a!a eA o!ta! nos a4ses cent!ais se se!.indo das ta!i-as a4ses a te!!a de ,!a$a0 os !e-e!ncias dada aos !odutos a-!icanos0 o!1ue e" "uitos

sa#J!ios0 custos a"2ientais e t!i2utJ!ios 2aiAos0 e as institui$%es e 2u!,uesias -!J,eis0 e!"ite" ,!andes #uc!os0 1ue co" ensa" a" #a"ente os !isco e os custos co" in-!aest!utu!as6 P!etendeDse !e !odu(i! na ?-!ica os cana.iais onde no &!asi# se !eco!!e a su e!eA #o!a$3o do t!a2a#5o dos co!tado!es "anuais da cana0 1ue au"entou desde 1uando -o!a" int!odu(idas a "ecani(a$3o do co!te0 e as 1uei"adas 1ue 2a!ateia" o custo do co!te e ,e!a" eno!"e !o2#e"as de saIde e de a1ueci"ento ,#o2a#6 E" Mo$a"2i1ue0 1ue -oi esco#5ido o!1ue @ u" caso e"2#e"Jtico do

su2i" e!ia#is"o 2!asi#ei!o na ?-!ica0 a Va#e desen.o#.e u" "e,a !o>eto0 na Va#e do Oa"2e(e0 e" conso!cio co" a Ode2!ec5t e a Ca"a!,o e Co!!a6 EA #o!ando u"a "ina eno!"e de ca!.3o0 cent!ais e#@t!icas0 "inas de -e!ti#i(antes0 e cont!o#ando ta"2@" -e!!o.ias0 o!tos0 e ae!o o!tos 1ue -a(e" a!te de u"a "a#5a #o,4stica a!a o escoa"ento da !odu$3o de "inas da Va#e nos out!os aises .i(in5os6 Este "e,a !o>eto @ inte!#i,ado co" o "e,a !o>eto de a,!one,/cio e a,!icu#tu!a -a"i#ia! t!i#ate!a# ent!e Fa 3o0 &!asi# e Mo$a"2i1ue0 += "i#5%es de 5ecta!es ao #on,o do Co!!edo! de Naca#a0 ate o o!to 5o"Mni"o0

Q=

co" o a oio da USAID6 A Va#e @ -inanciada o! e" !esas estadunidenses e te" a!ce!ia a!a o desen.o#.i"ento de u" o!to co" a Rio Tinto0 !o !ietJ!ia de u"a "ina ad>acente0 e" !esa aust!a#iana 1ue -o!"a co" a Va#e e a#,u"as out!as e" !esas0 estadunidenses e in,#esas0 o o#i,o /#io da "ine!a$3o6 Estas duas e" !esas !eassenta!a" .a!ias -a"4#ias a!a eA #o!a! as "inas0 e -o!a" acusadas de n3o !es eita! os aco!dos co" as o u#a$%es0 so2!e inde"ni(a$%es e co" ensa$%es6 A Va#e -oi acusada de n3o !es eita! os di!eitos 5u"anos das o u#a$%es0 de const!ui! casas indecentes0 e" u"a J!ea n3o a,!icu#tJ.e#0 se" J,ua0 e#et!icidade e t!ans o!te6 A#@" disso as o u#a$%es s3o su e!eA #o!adas0 o! 1ue os "e,a !o>etos in-#aciona!a" os 2ens de necessidade0 co"o a#i"entos e t!ans o!te6 No Co!!edo! do No!te onde a Va#e esta !ea2i#itando a #in5a -@!!ea0 e eA #o!a u"a "ina de -e!ti#i(ante0 esta sendo desen.o#.ido u" "e,a !o>eto de a,!one,/cio e a,!icu#tu!a -a"i#ia!0 co" co#a2o!a$3o t!i#ate!a# ent!e &!asi#0 Fa 3o e Mo$a"2i1ue0 c5a"ado PROSAVANA F&M 1ue !etende !e !odu(i! o a,!one,/cio do Ce!!ado 2!asi#ei!o sendo as duas !e,i%es no "es"o a!a#e#o6 As te!!as -o!a" concedidas a !e$os si"2/#icos o! K* anos !eno.J.eis o! "ais K* anos6 Fo!a" #e.ados -a(endei!os 2!asi#ei!os a!a testa! se"entes de !odutos do a,!one,/cio0 e a FGV esta ca tando ) 2i#5%es de tradings e -undos de ens3o0 + 2i#53o no &!asi# e + 2i#53o no Fa 3o0 a!a inicia! o "e,a !o>eto0 1ue de.e!ia ta"2@" !odu(i! 5o!ta#i$as6 A "aio!ia das o u#a$%es na ?-!ica .i.e" de a,!icu#tu!a ca" onesa e -a"i#ia!0 e" e1uenas a!ce#as de te!!a e o!tanto o a,!one,/cio intensi.o e" ca ita#0 !o.oca dese" !e,o 1ue n3o ode se! a2so!.ido e#o seto! indust!ia# est!an,ei!o ta"2@" intensi.o e" ca ita#6 Estas "assas de ca" oneses se"iD !o#eta!i(ados eA !o !iados das suas te!!as0 ode!3o se! su e!eA #o!adas nas #a.ou!as do co!te de cana e ou nas -a2!icas intensi.as e" "3o de o2!a das &pecial 6conomic 8ones0 co"o Naca#a e" Mo$a"2i1ue6 E ao "es"o te" o estes "e,a !o>etos est3o a2!indo o ca" o0 dent!o do !o,!a"a da No.a A#ian$a a!a a Se,u!an$a A#i"enta! e Nut!iciona#0 a inse!$3o dos o#i,o /#ios e das otencias do GV6 Mo$a"2i1ue @ u" Estado 1ue su2>u,ou "ais de out!os0 a sua so2e!ania o#4tica e econM"ica e seu te!!it/!io aos inte!esses dos o#i,o /#ios0 1ue co" ,!andes -#uAos de IED eA #o!a" os eno!"es !ecu!sos natu!ais do ais !ece2endo ,!andes .anta,ens e#os custos totais 2aiAos e e#as !e"essas a2undantes6 Mas este !ocesso ode!ia se !e !odu(ido e" aises 1ue -a(e" a!te do !o>eto de eA ans3o do su2i" e!ia#is"o 2!asi#ei!o co"o An,o#a0 Sene,a#0 Gana0 dent!e out!os6 As o e!a$%es das institui$%es -inancei!as inte!nacionais0 e das AOD s3o #i,adas a inte!esses co"e!ciais e o#4ticos dos a4ses i" e!ia#ista e o &!asi# aca2a

QK

co#a2o!ando co" os o#i,o /#ios do No!te e os a4ses do GV0 e"2o!a -a$a u" discu!so anta,onista 1ue na !ea#idade -oi c!iado e#o !/ !ios a4ses i" e!ia#istas6 Nesta es1uisa encont!a"os a#,u"as di-icu#dade a!a encont!a! in-o!"a$%es so2!e os in.esti"entos 2!asi#ei!os na A-!ica0 at!a.@s o &NDES6 Uti#i(ando o !ecu!so a no.a Lei de Acesso T In-o!"a$3o0 de )*++0 conse,ui"os te! acesso a in-o!"a$%es 1ue caso cont!a!io se!ia" inacess4.eis6 O &NDES ne,ou -inancia"entos a in.esti"entos 1ue a#,uns auto!es d3o o! ce!tos e a#e,ou sec!eto co"e!cia#0 o! t!a"ite do MDIC0 da e" !esa 2!asi#ei!a Ode2!ec5t0 so2!e o ae!o o!to de Naca#a e" Mo$a"2i1ue6 Ca2e!ia" !ecu!sos 1ue n3o -o!a" #e.ado adiante no "o"ento o! -a#ta de te" o6 Su!,i!a" no.as 1uest%es so2!e o ca!Jte! do no.o su2i" e!ia#is"o 2!asi#ei!o0 a !es eito da est!at@,ia su2i" e!ia#ista0 o!1ue o e"a!an5ado de ca itais inte!nacionais se to!nou "ais co" #eAo co" a ent!ada de aises co"o a C5ina e a ndia0 dent!e out!os0 c!iando .J!ios ti os de a!ce!ias e co#a2o!a$%es6 Po!@" se,undo nost!as o2se!.a$%es @ 2astante e.idente 1ue os seto!es 2!asi#ei!os o2>etos deste estudo0 "ais inte,!ados ao i" e!ia#is"o0 a,!one,/cio e "ine!a$3o0 n3o !etende" #an$a! "3o dos su e!#uc!os 1ue esta inte,!a$3o #5e !o o!ciona6 O su2i" e!ia#is"o ent!a!ia e" at!ito co" os inte!esses do i" e!ia#is"o dos o#i,o /#ios0 se n3o co#a2o!a!ia co" estes na eA #o!a$3o dos !ecu!sos do &!asi# e das e!i-e!ias0 co"o na A-!ica6 Po!tanto o su2i" e!ia#is"o at!a.@s a coo e!a$3o anta,Mnica0 i" #e"enta u"a est!at@,ia de anta,onis"o a!a concent!a! ainda "ais os ,!andes ,!u os ca ita#istas 2!asi#ei!os0 se se!.indo da atua# c!ise econM"ica 1ue esta !et!aindo as o-ensi.as i" e!ia#istas e" a#,uns seto!es a!ticu#a!"ente e" c!ise0 e ao "es"o te" o co#a2o!a a!a e!"iti! u"a "aio! enet!a$3o dos o#i,o /#ios nos seto!es nos 1uais o &!asi# @ tecno#o,ica"ente at!asado6 E" es1uisas -utu!as "e!ece se! estudado o desen.o#.i"ento dos !o>etos su2i" e!ia#istas 2!asi#ei!os na A-!ica0 aises0 co"o a ndia6 n3o a distancia "as di!eta"ente na A-!ica0 co"

e1uisas de ca" o0 co" a!ando estes co" os e.entuais !o>etos su2i" e!ia#istas de out!os

REFERENCIAS AGENCIA PETRO&RAS0 Petrobras i-icia e1,orta2o de O/coo/ a-idro combust59e/ ,ara a Ni7IriaF Z*UKU)**R0 dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6a,encia et!o2!as6co"62!U"ate!ia6as j id8edito!iaX++Yid8noticiaXZ*KV u/timo acesso )0 de outubro de )>$) AGROSOFT0 )VU*SU)*++0 MosI "raJia-o I e/eito diretor?7era/ da FAO com 0) 9otosF dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6a,!oso-t6co"Ua,!o a,U)+V=KQ65t"kcontinuacao u#ti"o acesso )Q de Outu2!o de )*+) 888888888880 )*+*0 U-ica: acordo Brasi/?UE?Erica i-ce-ti9a PcomoditiJa2oP dos biocombust59eisF ))U*RU)*+* dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6a,!oso-t6o!,62!Ua,!o a,U)+K**V65t" u#ti"o acesso Z* de outu2!o de )*+) ARTICULA[gO INTERNACIONAL DOS ATINGIDOS PELA VALE0 Re/atHrio de I-suste-tabi/idade da #a/e0 )*+) &ANCO MUNDIAL Y IPEAF Po-te sobre o At/Q-tico Brasi/ e Erica Subsaaria-a: ,arceria Su/?Su/ ,ara o crescime-toF )*++ &ATISTA0 Fa2iana0 Fu-do da F"# quer ca,tar USR ) bi ,ara i-9estime-tos em MoambiqueF )*+)0 dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6.a#o!6co"62!Ue" !esasU)RZV=Q*U-undoDdaD -,.D1ue!Dca ta!DusD)D2iD a!aDin.esti"entosDe"D"oca"2i1uekiA(()Z>.tcQAC 0 u#ti"o acesso +S de A,osto de )*+) &ELLUCCI0 &e#uce0 udo e -ada: a a,osta do ca,ita/ em Moambique0 e" La ,#o2a#i(aci/n B e# Consenso de ^as5in,ton 7 sus in-#uencias so2!e #a de"oc!acia B e# desa!!o##o en e# su! U co" i#ado o! G#adBs Lec5ini6D +a ed6 D &uenos Ai!es 7 Conse>o Latinoa"e!icano de Ciencias Socia#esDCLACSO0)**V0dis on4.e# e" 5tt 7UU2i2#ioteca6c#acso6e du6a!Ua!U#i2!osUsu!su!U#ec5ESU#ec5ES6 d- u#ti"o acesso )Z de A,osto de )*+) &IODIESEL &R0 Brasi/ Ei-a-ciarO estudos sobre biocombust59eis -a EricaF +VU*)U)*++ &OU[AS0 Ci2e##e0 A,ortes estra-7eiros -o Brasi/ ,odem su,erar USR 0 biF Va#o! EconM"ico ; A,!one,/cios D +KU*KU)**R &LOG DO PLANALTO0 Embra,a 7a-3a mais auto-omia ,ara atuar em outros ,a5sesF )UZU)*++0 dis on4.e# e" 5tt 7UU2#o,6 #ana#to6,o.62!Ue"2!a aD,an5aD"aisDautono"iaD a!aD atua!De"Dout!osD aisesU u#ti"o acesso )Q de Outu2!o de )*+) &RASIL REAL0 A sIria crise do eta-o/ brasi/eiroF Ca!tas de con>untu!a do Instituto TeotMnio Vi#e#a ; n_ VZ ; sete"2!oU)*++ &RITO0 Lana &aua20 A ,rese-a c3i-esa em a-7o/a: ameaas e o,ortu-idades ,ara o Brasi/F UERF0 )*++ dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6 ,!i6ue!>62!U-o!"ULana8])*&aua28&!ito6 du#ti"o acesso )Q de Outu2!o de )*+)

&UENO Y SEA&RA0 FJ2io Ma!.u##e e Ra 5ae# Lana0 A teoria do subim,eria/ismo brasi/eiro: -otas ,ara uma =re@discuss2o co-tem,orQ-ea0 +ZZ_ Encont!o Anua# da An ocs0 GT )=7 Ma!Ais"o e Cincias Sociais0 )**Q &UENO0 FJ2io0 O mo9ime-to rece-te de i-ter-acio-a/iJa2o da bur7uesia brasi/eiraF III Si" /sio Lutas Sociais na A"@!ica Latina0 )**V CASTELD&RANCO0 Ca!#os Nuno0 Os Me7a ProLectos em Moambique: Kue Co-tributo ,ara a Eco-omia Nacio-a/S F/!u" da Sociedade Ci.i# so2!e IndIst!ia EAt!acti.a Museu de 'ist/!ia Natu!a# 9Ma uto: )R e )V de No.e"2!o de )**V CARMOD<0 Pad!ai,0 3e NeT Scramb/e Eor Erica' Po#itB P!ess0 )*++

CARCAN'OLO Y AMARAL0 Ma!ce#o Dias e Ma!isa Si#.a0 Su,ere1,/ora2o da Eora de traba/3o e tra-sEer.-cia de 9a/or: Eu-dame-tos da re,rodu2o do ca,ita/ismo de,e-de-teF e" Pad!3o de !e !odu$3o do ca ita#7 cont!i2ui$%es da teo!ia "a!Aista da de endncia0 &oite" o Edito!ia#0 )*+)6 CARLSSON0 Fe!Pe!0 Sout3?sout3 re/atio-s i- a c3a-7i-7 Tor/d orderF Scandina.ian Institute o- A-!ican Studies U sa#a0 +QV) CIP0 Prob/emas acerca da mi-era2o em Moambique0 Cent!o de Inte,!idade Pu2#ica0 )**Q CLEMENTS e FERNANDES0 La-d "rabbi-7F A7ribusi-ess a-d t3e Peasa-trU i- BraJi/ a-d MoJambiqueF Pa e! !esented at t5e Inte!nationa# Con-e!ence on G#o2a# Land G!a22in, II Octo2e! +R+Q0 )*+) COUTO0 Leand!oF A di,/omacia do eta-o/F dis on4.e# e" 5tt 7UU"undo!a"a6netU)*+*U*RU+SUaDdi #o"aciaDdoDetano#D o!D#eand!oD-!eitasDcoutoU +SU*RU)*+*0 u#ti"o acesso )Q de Outu2!o de )*+) DAVILA0 Fe!!B0 Vote/ rH,ico: Brasi/ e o desaEio da desco/o-iJa2o -a EricaF Edito!a Pa( e Te!!a0 )*++ DE SANTANA0 I.o0 A E1,eri.-cia Em,resaria/ Brasi/eira -a Erica =$0C> a $00>@' Sa#.ado!6 Edito!a Ponto Y V4!,u#a Pu2#ica$%es0 )**= DOS SANTOS0 T5eotonio0 Im,eria/ismo U de,e-de-ciaF Fundaci/n &i2#ioteca ABacuc5o0 )*++ DICEEN0 Pete!6 "/oba/ s3iEt: ma,,i-7 t3e c3a-7i-7 co-tours oE t3e Tor/d eco-omU' St5 ed6 NeC <o!PW London7 Gui#-o!d P!ess0 )*++ FELLET0 Fo3o0 Moambica-o barrado ,e/a PF re7ressa ao Brasi/ ,ara RioW)>F &&C &!asi# F +VU*SU)*+) dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC622c6co6uPU o!tu,ueseUnoticiasU)*+)U*SU+)*S+V8"oca"2i1ue8!eto!no82!asi#8>-6s5

t"# u#ti"o acesso Q de no.e"2!o de )*+) FERNANDES Y FROUFE0 Ad!iana e C@#ia0 #a/e ,ode ter de ,a7ar RR )6 bi D U-i2o0 O Estado de S6Pau#o0 Z* U++U )*++ dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6estadao6co"62!UnoticiasUi" !esso0.a#eD odeDte!DdeD a,a!D!D)KD2iDaD uniaoD0V*=RZK0*65t" u#ti"o acesso Z+ de outu2!o de )*+) FONTES0 Vi!,4nia0 O Brasi/ e o ca,ita/?im,eria/ismoF Teo!ia e 5ist/!ia0 )` edi$3o0 Minist@!io da SaIde U Funda$3o OsCa#do C!u(0 Esco#a Po#it@cnica de SaIde Foa1ui" VenNncio0 Edito!a UFRF0 Rio de Fanei!o0 )*+* FELISMINO0 Rod!i,o0 CSN e/e9a ,artici,a2o -a Ri9ersda/e ,ara $0F0X' O Estado de S3o Pau#o0 ++U*)U)*++ G+0 Camar7o Corr.a adquire 0(X da ,ortu7uesa Cim,or0 )*U*SU)*+) dis on4.e# e" 5tt 7UU,+6,#o2o6co"Uecono"iaUne,ociosUnoticiaU)*+)U*SUconst!uto!aDca"a!,oDco!!eaDad1ui!eD Q=DdaD o!tu,uesaDci" o!*)*65t"# u#ti"o acesso Z+ de outu2!o de )*+) GON[ALVES Y FILGUEIRAS0 Reina#do e Lui(0 A eco-omia ,o/5tica do "o9er-o Lu/a0 S3o Pau#o0 Cont!a onto0 )**R6 'ANLON0 Fose 50 MoJambique: Yt3e Tar e-ded $C Uears a7oF but Te are sti// ,oorZF Conlict0 Secu!itB Y De.e#o "ent +*7+ Ma!c5 )*+* 'OUTART0 F!an$ois0 A7roe-er7ia0 Edi(ioni Punto Rosso0 )**Q INOCiNCIO0 M6 E6 )*+*6 As tramas do ,oder -a territoria/iJa2o do ca,ita/ -o Cerrado: o Prodecer' Tese de douto!ado6 Uni.e!sidade Fede!a# de GoiJs0 Instituto de Estudos S/cio A"2ientais0 Cu!so de Geo,!a-ia0 GoiJs FICAF 6> A-os de Coo,era2o Brasi/ [ Ma,2o =)>>0@ dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6>ica6,o6> U2!a(i#U o!tu,ueseUo--iceU u2#icationsU d-UK*anos6 d- u#ti"o acesso Z+ de outu2!o de )*+) FUNHUEIRA0 RaBsa Vi#e#a0 A co-stru2o de uma ide-tidade ,rH,ria ,ara a coo,era2o ,ara o dese-9o/9ime-to: a coo,era2o tIc-ica como i-strume-to estratI7ico de ,o/5tica e1ter-a e a .-Ease -o co-ti-e-te aErica-o0 PUCMINAS0 )*+) FUSTI[A AM&IENTAL MO[AM&IHUE0 Notes Erom t3e Fie/d: #a/e?dis,/aced commu-ities i- Cateme0 )*+)0 dis on4.e# e" 5tt 7UU>a=c5an,e6Co!d !ess6co"U)*+)U+*U+*UnotesD-!o"Dt5eD-ie#dD.a#eDdis #acedD co""unitiesDinDcate"eU u#ti"o acesso R de no.e"2!o de )*+) LUCEF Mat5ias Sei2e#F A teoria do subim,eria/ismo em RuU Mauro Mari-i: co-tradiGes do ca,ita/ismo de,e-de-te e a quest2o do ,adr2o de re,rodu2o do ca,ita/' A VistHria de uma cate7oria' UFRGS0 )*++

8888888888888888880 O subim,eria/ismo brasi/eiro re9isitado: a ,o/5tica de i-te7ra2o re7io-a/ do 7o9er-o Lu/a =)>>4?)>>C@F UFRGS )**R MACAU'U&0 Brasi/eira #a/e e i-dia-a ata i-teressadas em reser9as de car92o -o NiassaF em MoambiqueF )**Q dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6"acau5u26co"6"oU tU)**QU*QU*)URSQZU u#ti"o acesso Z* de outu2!o de )*+) 888888888880 "o9er-o de Moambique co-cessio-a b/oco carbo-5Eero a 7ru,o i-dia-o Mi-da/ Stee/ PoTer L !F *RU*)U)*++ dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6"acau5u26co"6"oU tU)*++U*)U*RU,o.e!noDdeD"oca"2i1ueDconcessionaD2#ocoD ca!2oni-e!oDaD,!u oDindianoD>inda#Dstee#D oCe!D#tdU MANGUEIRA0 C#a!issa0 Rio i-to a-u-cia aquisi2o de aGes da Ri9ersda/e0 A,encia Estado0 +RU*SU)*++ M&ANOE0 Fe!nando0 Carrua7e-s de car92o comeam a des/iJarF )>$$0 dis on4.e# e" 5tt 7 UUCCC6Sa.ana6co6"(U5o"eU+*=Dca!!ua,ensDdeDca!.aoDco"eca"DaDdes#i(a!65t"# u#ti"o acesso +S de Outu2!o de )*+) MAGOSSI0 PetrobrOs Biocombust59e/ e "uara-i 92o ,roduJir eta-o/ em Moambique0 Estado de S3o Pau#o0 +=U+)U)*++ dis on4.e# e" 3tt,:\\eco-omia'estadao'com'br\-oticias\-e7ociosWe-er7iaF,etrobras?biocombusti9e/?e? 7uara-i?9ao?,roduJir?eta-o/?em?mocambiqueF0:>66F>'3tm u#ti"o acesso Z* de outu2!o de )*+) MARINI0 RuB Mau!o0 I/ subim,eria/ismo brasi/ia-oF Einaudi0 Se!ie o#4tica ZQ0 +QR=6 8888888888888888880 !ia/Itica da de,e-d.-cia0 Anto#o,ia da o2!a0 Edito!a Vo(es0 )***6 8888888888888888880 E/ e1,erime-to -eo/ibera/ e- Brasi/0 Nue.a sociedad n!o6+)+ se tie"2!eDoctu2!e +QQ) 0 PP6 ++)D+)Z6 8888888888888888880 La /uc3a ,or /a democracia e- AmIrica Lati-a0 en Cuade!nos Po#4ticos0 N_ ==0 Ediciones E!a0 M@Aico0 >u#ioDdicie"2!e de +QVK0 6 ZD++ MARN0 Denise C5!is i"F Acordo ,re9. bioquerose-e ,ara a9iGes -esta dIcadaF O Estado de S3o Pau#o0 )*U*ZU)*++ MARTINS0 Ca!#os Edua!do0 "/oba/iJa2oF de,e-d.-cia e -eo/ibera/ismo -a AmIrica Lati-aF &oite" o Edito!ia#0 )*++ MOSCA Y SELEMANE6 )*++6 E/ dorado ete: os me7a ,roLetos de mi-era2o' Cent!o de Inte,!idade PI2#ica0 Ma uto0 No.e"2!o )*++6 MOURA0 Ge!son0 Sucessos e i/usGes' Re/aGes i-ter-acio-ais do Brasi/ dura-te a a,Hs a Se7u-da "uerra Mu-dia/' Rio de Fanei!o6 Ed6 FGV0 +QQ+

MRE0 )**R0 Memora-do de E-te-dime-to sobre a Coo,era2o -a rea de Biocombust59eis dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6ita"a!atB6,o.62!Usa#aDdeDi" !ensaUnotasDaD i" !ensaU)**RU*ZU*QU"e"o!andoDdeDentendi"entoDent!eDoD,o.e!noDdaUj sea!c5te!"XMe"o!ando])*de])*Entendi"ento])*so2!e])*a])*Coo e!a ]CZ]AR]CZ]AZo])*na])*]CZ]V+!ea])*de])*&ioco"2ust]CZ]AD.eis ])*estados])*unidos u#ti"o acesso Z* de Outu2!o de )*+) MST0 Mo9ime-tos criticam tese de que a7ro-e7Hcio acabaria com a Eome -o mu-doF dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6"st6o!,62!UA!ti,oDdeDFoseDG!a(ianoDso2!eD !oducaoDa,!ico#aD indi,naD"o.i"entosDsociais +RU+*U)*+)0 u#ti"o acesso )Q de Outu2!o de )*+) MUCIPO0 CatemeF o ,assado que -2o ,assa] O Pais0 +*U*VU)*+) dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6o ais6co6"(UindeA6 5 Uecono"iaUZVDecono"iaU)+S*ZDcate"eDoD assadoD1ueDnaoD assa65t"# u#ti"o acesso R de no.e"2!o de )*+) NETO Y &A'0 )*+)0 !is,utas traba/3istas e ,o/5ticas e-9o/9em #a/e em massacre -a EricaF *)U*QU)*+) dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6estadao6co"62!UnoticiasUi" !esso0dis utasD t!a2a#5istasDeD o#iticasDen.o#.e"D.a#eDe"D"assac!eDnaD?-!icaD0Q)=R==0*65t" u#ti"o acesso )Q de outu2!o de )*+) OFE0 Petrobras Biocombust59e/ co-strHi EObrica de eta-o/ em Moambique dis,o-59e/ e" 5tt 7UUCCC6o>e6 tUnoticiasU?-!icaU et!o2!asD2ioco"2usti.e#Dconst!oiD-a2!icaDdeDetano#D e"D"oca"2i1ue +SU*VU++ PETRONOTICIAS0 PetrobrOs quer aume-tar i-9estime-tos e ,rodu2o -a EricaF dis,o-59e/ em 3tt,:\\TTT',etro-oticias'com'br\arc3i9es\+(($ *=U*KU)*+)0 u#ti"o acesso )Q de Outu2!o de )*+) REUTERS0 A,Hs atritosF Brasi/ e Estados U-idos atuam Lu-tos -o se7me-to de eta-o/F +KU*QU)*+) RI&EIRO0 C#Judio O#i.ei!a0 BraJi/Zs -eT aErica- ,o/icU: t3e e1,erie-ce oE t3e /u/a 7o9er-me-t =)>>4[:@F ^o!#d a--ai!s s !in,0 )**Q0 Vo# +Z D nu"e!o + RUDD0 Me#issa0 I-dia- Eirm 7ets 7o a3ead Eor moJambique ,/a-t0 = de Outu2!o de )*+)0 dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6a-!ican2usiness!e.ieC6co6(aU2usiness8#eade!sUindianD-i!"D,etsD,oD a5eadD-o!DZ2D"o(a"2i1ueD #ant u#ti"o acesso +S de Outu2!o de )*+) SARAIVA0 Fose F#a.io So"2!a )*+)6 Erica ,arceira do Brasi/ at/Q-tico: re/aGes i-ter-acio-ais do Brasi/ e da Erica -o i-5cio do sIcu/o <<I' &e#o 'o!i(onte0 MG7 Fino T!a$o6 SAUL0 Fo5n0 MoJambique: Not 3e- But NoT: 3e Prese-t "/oba/istF Neo/ibera/ A7e-da0 )*+*0 dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6,#o2a#!esea!c56caU"o(a"2i1ueDnotDt5enD2utDnoCD

t5eD !esentD,#o2a#istDneo#i2e!a#Da,endaU)*+*R U#ti"o acesso Z* de outu2!o de )*+) SC'LESINGER0 S@!,io0 Coo,era2o e i-9estime-tos i-ter-acio-ais do brasi/: a i-ter-acio-a/iJa2o do eta-o/ e do biodiese/F )*+) SA^A<A Ma!cos0 O eta-o/ -a 9isita de ObamaF Es a$o A2e!to0 O Estado de S3o Pau#o0 +KU*ZU)*++ SELEMANE0 To"Js0 KuestGes D 9o/ta da Mi-era2o em Moambique Re/atHrio de Mo-itoria das Acti9idades Mi-eiras em MomaF MoatiJeF Ma-ica e Sussu-de-7aF Cent!o de Inte,!idadae Pu2#ica0 )*+* SC'eFFNER0C#Judia0 Petrobras quer ser 9a-7uarda do ,rocessoF Va#o! EconM"ico0 Su #e"ento &ioene!,ia0 +VU*KU)**R SOUOA0 N4#son A!aI>o Eco-omia brasi/eira co-tem,orQ-eaF de "et^/io a Lu/a0 )6 ed6 a" #iada6 +6 ed6 S3o Pau#o7 At#as0 )**V6 .6 +6 ZKS 6 STODDARD0 )*++0 C3i-a_s Mi-c3ua- trum,s #a/e_s Metore1 bidF *KU*SU )*++0 Reute!s UNCTAD0 Eco-omic !e9e/o,me-t i- Erica Re,ort )>$> ? Sout3?Sout3 Coo,eratio-: Erica a-d t3e NeT Forms oE !e9e/o,me-t Part-ers3i, 9UNCTADUALDCU?-!icaU)*+*: VALEF Re/atHrio a-ua/ Form F?)>F )*+* dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6.a#e6co"62!U tD 2!Uin.estido!esU!esu#tadosDeDin-o!"acoesD-inancei!asU!e#ato!iosD secUDocu"entsU)*+*U-o!")*-U)*F8)*+*8 6 d- u#ti"o acesso Z+ de outu2!o de )*+) `````F Re/atHrio a-ua/ Form F?)>F )*++ dis on4.e# e" 5tt 7UUCCC6.a#e6co"62!U tD 2!Uin.estido!esU!e#ato!iosDanuaisDeDdeDsustenta2i#idadeU)*++UDocu"entsU)*F8)*++8 6 du#ti"o acesso Z+ de outu2!o de )*+) VELASCO Y CRUO0 Se2asti3o e Re,ina#doF State a-d -atio- i- BraJi/: o/d questio-sF -eT c3a//e-7esF i- Rec/ami-7 t3e -atio-: t3e retur- oE -atio-a/ questio- i- EricaF Asia a-d Lati- America' Edited 2B Sa" MoBo e Pa!is <e!os0 )*++ P#uto P!ess6

Você também pode gostar