S.

AURELII AUGUSTINI DE DIALECTICA LIBER

I. Dialectica est bene disputandi scientia. Disputamus autem utique verbis. erba i!itur aut simplicia sunt aut c"niuncta. Simplicia sunt quae unum quiddam si!ni#icant ut cum dicimus $%"m" equus disputat currit&. Nec mireris' qu"d $disputat&' quamvis e( du"bus c"np"situm sit' tamen inter simplicia numeratum est) nam res de#initi"ne inlustratur. Dictum est enim id esse simple( qu"d unum quiddam si!ni#icet. Itaque %"c includitur %ac de#initi"ne' qua n"n includitur cum dicimus $l"qu"r&. *uamvis enim unum verbum sit' n"n %abet tamen simplicem si!ni#icati"nem' siquidem si!ni#icat etiam pers"nam quae l"quitur. Ide" iam "bn"(ium est veritati aut #alsitati' nam et ne!ari et a##irmari p"test. +mnis itaque prima et secunda pers"na verbi quamvis sin!illatim enuntietur tamen inter c"niuncta verba numerabitur' quia simplicem n"n %abet si!ni#icati"nem. Siquidem quisquis dicit $ambul"& et ambulati"nem #acit intelle!i et se ipsum qui ambulat' et quisquis dicit $ambulas& similiter et rem quae #it et eum qui #acit si!ni#icat. At ver" qui dicit $ambulat& ni%il aliud quam ipsam si!ni#icat ambulati"nem' quam"brem tertia pers"na verbi semper inter simplicia numeratur et n"ndum aut a##irmari aut ne!ari p"test' nisi cum talia verba sunt' quibus necessari" c"%aeret pers"nae si!ni#icati" c"nsuetudine l"quendi' ut cum dicimus ,pluit, vel ,nin!uit,' etiamsi n"n addatur quis pluat aut nin!uat' tamen quia intelle!itur n"n p"test inter simplicia numerari. II. C"niuncta verba sunt quae sibi c"ne(a res plures si!ni#icant' ut cum dicimus $%"m" ambulat& aut $%"m" #estinans in m"ntem ambulat, et siquid tale. Sed c"niunct"rum verb"rum alia sunt quae sententian c"nprae%endunt' ut ea quae dicta sunt' alia quae n"n c"nprae%endunt sed e(pectant aliquid ut eadem ipsa quae nunc di(imus' si subtra%as verbum qu"d p"situm est $ambulat&. *uamvis enim verba c"niuncta sint $%"m" #estinans in m"ntem&' tamen ad%uc pendet "rati". Separatis i!itur %is c"niunctis verbis quae n"n implent sententiam restant ea verba c"niuncta quae sententiam c"nprae%endunt. -"rum item duae species sunt. Aut enim sic sententia c"nprae%enditur' ut ver" aut #als" teneatur "bn"(ia' ut est ,"mnis %"m" ambulat& aut ,"mnis %"m" n"n ambulat& et siquid %uiusm"di est. Aut ita inpletur sententia' ut licet per#iciat pr"p"situm animi a##irmari tamen ne!arive n"n p"ssit' ut cum imperamus' cum "ptamus' cum e(ecramur et similia. Nam quisquis dicit ,per!e ad villam, vel ,utinam per!at ad villam, vel ,dii illum perduint,' n"n p"test ar!ui qu"d mentiatur aut credi qu"d verum dicat. Ni%il enim a##irmavit aut ne!avit. Er!" nec tales sententiae in quaesti"nem veniunt' ut disputat"rem requirant. III. Sed illae quae requirunt aut simplices sunt aut c"niunctae. Simplices sunt' quae sine ulla c"pulati"ne sententiae alterius enuntiantur' ut est illud qu"d dicimus ,"mnis %"m" ambulat,. C"niunctae sunt' de quarum c"pulati"ne indicatur' ut est ,si ambulat' m"vetur,. Sed cum de c"niuncti"ne sententiarum iudicium #it' tamdiu est' d"nec perveniatur ad summam. Summa est autem quae c"n#icitur e( c"ncessis. *u"d dic" tale est. qui dicit ,si ambulat' m"vetur,' pr"bare vult aliquid' ut cum %"c c"ncesser" verum esse restet illi d"cere qu"d ambulet et summa c"nsequatur' quae iam ne!ari n"n p"test' id est qu"d m"veatur/aut restet illi d"cere qu"d

n"n m"veatur' ut c"nsequatur summa' quae item n"n p"test n"n c"ncedi' id est qu"d n"n ambulet. Rursus si %"c m"d" velit dicere ,%"m" iste ambulat,' simple( sententia est. quam si c"ncesser" et adiun(erit aliam ,quisquis autem ambulat m"vetur, et %anc etiam c"ncesser"' e( %ac c"niuncti"ne sententiarum quamvis sin!illatim enuntiatarum et c"ncessarum illa summa sequitur' quae iam neccessari" c"ncedatur' id est ,%"m" iste i!itur m"vetur,. I . -is breviter c"nstitutis sin!ulas partes c"nsideremus. Nam sunt primae duae. una de %is quae simpliciter dicuntur' ubi est quasi materia dialecticae' altera de %is quae c"niuncta dicuntur' ubi iam quasi "pus apparet. *uae de simplicibus est v"catur ,de l"quend",. Illa ver" quae de c"niunctis est in tres partes dividitur. separata enim c"niuncti"ne verb"rum quae n"n inplet sententiam illa' quae sic inplet sententiam' ut n"ndum #aciat quaesti"nem vel disputat"rem requirat' v"catur ,de el"quend",. Illa' quae sic inplet sententiam' ut de sententiis simplicibus iudicetur' v"catur ,de pr"l"quend",. Illa' quae sic c"nprae%endit sententiam' ut de ipsa etiam c"pulati"ne iudicetur d"nec perveniatur ad summam' v"catur ,de pr"l"qui"rum summa,. -as er!" sin!ulas partes dili!entius e(plicemus. . erbum est uniuscuiusque rei si!num' qu"d ab audiente p"ssit intelle!i' a l"quente pr"latum. Res est quidquid vel sentitur vel intelle!itur vel latet. Si!num est qu"d et se ipsum sensui et praeter se aliquid anim" "stendit. L"qui est articulata v"ce si!num dare. Articulatam autem dic" quae c"nprae%endi litteris p"test. -aec "mnia quae de#inita sunt' utrum recte de#inita sint et utrum %actenus verba de#initi"nis aliis de#initi"nibus persequenda #uerint' ille indicabit l"cus' qu" de#iniendi disciplina tractatur. Nunc qu"d instat accipe intentus. +mne verbum s"nat. Cum enim est in script"' n"n verbum sed verbi si!num est) quippe inspectis a le!ente litteris "ccurrit anim"' quid v"ce pr"rumpat. *uid enim aliud litterae scriptae quam se ipsas "culis et praeter se v"ces anim" "stendunt' et paul" ante di(imus si!num esse qu"d se ipsum sensui et praeter se aliquid anim" "stendit. *uae le!imus i!itur n"n verba sunt sed si!na verb"rum. Sed ut' ipsa littera cum sit pars minima v"cis articulatae' abutimur tamen %"c v"cabul"' ut appellemus litteram etiam cum scriptam videmus' quamvis "mnin" tacita sit neque ulla pars v"cis sed si!num partis v"cis appareat. Ita etiam verbum appellatur cum scriptum est' quamvis verbi si!num' id est si!num si!ni#icantis v"cis' eluceat. Er!" ut c"eperam dicere "mne verbum s"nat. Sed qu"d s"nat ni%il ad dialecticam. De s"n" enim verbi a!itur' cum quaeritur vel animadvertitur' quanta v"calium vel disp"siti"ne leniatur vel c"ncursi"ne de%iscat' item c"ns"nantium vel interp"siti"ne n"detur vel c"n!esti"ne asperetur et qu"t vel qualibus s0llabis c"nstet' ubi p"eticus r%0t%mus accentusque a !rammaticis s"larum aurium tractantur ne!"tia. Et tamen cum de %is disputatur' praeter dialecticam n"n est. -aec enim scientia disputandi est. Sed cum verba sint rerum' quand" de ipsis "btinent' verb"rum autem' quibus de %is disputatur. Nam cum de verbis l"qui nisi verbis nequeamus et cum l"quimur n"nnisi de aliquibus rebus l"quamur' "ccurrit anim" ita esse verba si!na rerum' ut res esse n"n desinant. Cum er!" verbum "re pr"cedit' si pr"pter se pr"cedit id est ut de ips" verb" aliquid quaeratur aut disputetur' res est utique disputati"ni quaesti"nique subiecta' sed ipsa res

,verbum, v"catur. *uidquid autem e( verb" n"n aures sed animus sentit et ips" anim" tenetur inclusum' ,dicibile, v"catur. Cum ver" verbum pr"cedit n"n pr"pter se sed pr"pter aliud aliquid si!ni#icandum' ,dicti", v"catur. Res autem ipsa' quae iam verbum n"n est neque verbi in mente c"ncepti"' sive %abeat verbum qu" si!ni#icari p"ssit' sive n"n %abeat' ni%il aliud quam ,res, v"catur pr"pri" iam n"mine. -aec er!" quattu"r distincta teneantur' ,verbum dicibile dicti" res,. *u"d di(i ,verbum, et verbum est et ,verbum, si!ni#icat. *u"d di(i ,dicibile, verbum est' nec tamen ,verbum,' sed qu"d in verb" intelle!itur et anim" c"ntinetur' si!ni#icat. *u"d di(i ,dicti"nem, verbum est' sed qu"d iam illa du" simul id est et ipsum verbum et qu"d #it in anim" per verbum si!ni#icat. *u"d di(i ,rem,' verbum est' qu"d praeter illa tria quae dicta sunt quidquid restat si!ni#icat. Sed e(emplis %aec inlustranda esse perspici". 1ac i!itur a qu"quam !rammatic" puerum interr"!atum %"c m"d". 2,arma, quae pars "rati"nis est32 *u"d dictum est ,arma,' pr"pter se dictum est' id est verbum pr"pter ipsum verbum. Cetera ver"' qu"d ait ,quae pars "rati"nis,' n"n pr"pter se' sed pr"pter verbum' qu"d ,arma, dictum est' vel anim" sensa vel v"ce pr"lata sunt. Sed cum anim" sensa sunt' ante v"cem dicibilia erunt) cum autem pr"pter id qu"d di(i pr"ruperunt in v"cem' dicti"nes #actae sunt. Ipsum ver" ,arma, qu"d %ic verbum est' cum a er!ili" pr"nuntiatum est' dicti" #uit) n"n enim pr"pter se pr"latum est' sed ut e" si!ni#icarentur vel bella quae !essit Aeneas vel scutum et cetera arma quae ulcanus %er"i #abricatus est. Ipsa ver" bella vel arma' quae !esta aut in!estata sunt ab Aenea/ipsa inquam quae cum !ererentur adque essent videbantur' quaeque si nunc adessent vel di!it" m"nstrare p"ssemus aut tan!ere' quae etiamsi n"n c"!itentur n"n e" tamen #it ut n"n #uerint/ipsa er!" per se nec verba sunt nec dicibilia nec dicti"nes' sed res quae iam pr"pri" n"mine ,res, v"cantur. Tractandum est i!itur n"bis in %ac parte dialecticae de ,verbis,' de ,dicibilibus,' ,dicti"nibus,' de ,rebus,. In quibus "mnibus cum partim verba si!ni#icentur partim n"n verba' ni%il est tamen' de qu" n"n verbis disputare necesse sit. Itaque de %is prim" disputetur per quae de ceteris disputare c"nceditur. I. I!itur verbum qu"dlibet e(cept" s"n"/de qu" bene disputare ad #acultatem dialectici pertinet' n"n ad dialecticam disciplinam' ut de#ensi"nes Cicer"nis sunt quidem r%et"ricae #acultatis sed n"n %is d"cetur ipsa r%et"rica/er!" "mne verbum praeter id qu"d s"nat quattu"r quaedam necessari" v"cat in quaesti"nem. "ri!inem suam' vim' declinati"nem' "rdinati"nem. De "ri!ine verbi quaeritur' cum quaeritur unde ita dicatur' res mea sententia nimis curi"sa et minus necessaria. Neque %"c e" mi%i placuit dicere' qu"d Cicer"ni qu"que idem videtur' quis enim e!eat auct"ritate in re tam perspicua3 *u"d si "mnin" multum iuvaret e(plicare "ri!inem verbi' ineptum esset ad!redi qu"d persequi pr"#ect" in#initum est. *uis enim repperire p"ssit' quidquid dictum #uerit unde ita dictum sit3 -uc accedit qu"d ut s"mni"rum interpretati" ita verb"rum "ri!" pr" cuiusque in!eni" iudicatur. Ecce enim ,verba, ipsa quispiam e( e" putat dicta qu"d aurem quasi ,verberent,. Imm" inquit alius qu"d aerem. Sed quid3 N"stra n"n ma!na lis est' nam uterque a ,verberand", %uius v"cabuli "ri!inem tra%it. Sed de travers" tertius vide quam ri(am in#erat. *u"d enim verum n"s ait l"qui "p"rtet "di"sumque est natura ipsa iudicante mendacium' ,verbum, a

,ver", c"!n"minatum est. Nec in!enium quartum de#uit. Nam sunt qui ,verbum, a ,ver", quidem dictum putant' sed prima s0llaba satis animadversa secundam ne!le!i n"n "p"rtere. ,verbum, enim cum dicimus' inquiunt' prima eius s0llaba ,verum, si!ni#icat' secunda ,s"num,. -"c enim v"lunt esse ,bum,. Unde Ennius s"num pedum ,b"mbum pedum, di(it et 4G5 b"e.6sai7 Graeci clamare et er!ilius. ,reb"ant silvae,. Er!" ,verbum, dictum est quasi a ,verum b"and", %"c est ,verum s"nand",. *u"d si ita est' praescribit quidem %"c n"men' ne cum verbum #acimus mentiamur) sed vere"r' ne ipsi qui dicunt ista mentiantur. Er!" ad te iam pertinet iudicare' utrum ,verbum, a ,verberand", an a ,ver", s"l" an a ,verum b"and", dictum putemus' an p"tius unde sit dictum n"n curemus' cum quid si!ni#icet intelle!amus. Breviter tamen %unc l"cum n"tatum 8%"c est de "ri!ine verb"rum9 v"l" paulisper accipias' ne ullam partem suscepti "peris praetermisse videamur. St"ici autumant' qu"s Cicer" in %ac re ut Cicer" inridet' nullum esse verbum' cuius n"n certa e(plicari "ri!" p"ssit. Et quia %"c m"d" e"s ur!uere #acile #uit' si diceres %"c in#initum esse' quibus verbis alicuius verbi "ri!inem interpraetareris' e"rum rursus a te "ri!inem :quaeren;dum esse' d"nec perveniatur e"' ut res cum s"n" verbi aliqua similitudine c"ncinat' ut cum dicimus aeris ,tinnitum,' equ"rum ,%innitum,' "vium ,balatum,' tubarum ,clan!"rem,' ,strid"rem, catenarum. <erspicis enim %aec verba ita s"nare' ut ipsae res quae %is verbis si!ni#icantur. Sed quia sunt res quae n"n s"nant' in %is similitudinem tactus valere' ut' si leniter vel aspere sensum tan!unt' lenitas vel asperitas litterarum ut tan!it auditum sic eis n"mina pepererit. ut ipsum ,lene, cum dicimus leniter s"nat. *uis item ,asperitatem, n"n et ips" n"mine asperam iudicet3 Lene est auribus cum dicimus ,v"luptas,' asperum cum dicimus ,cru(,. Ita res ipsae ad#iciunt' ut verba sentiuntur. ,mel,' quam suaviter !ustum res ipsa' tam leniter n"mine tan!it auditum. ,acre, in utr"que asperum est. ,lana, et ,vepres,' ut audiuntur verba' sic illa tan!untur. -aec quasi cunabula verb"rum esse crediderunt' ubi sensus rerum cum s"n"rum sensu c"nc"rdarent. -inc ad ipsarum inter se rerum similitudinem pr"cessisse licentiam n"minandi) ut cum verbi causa ,cru(, pr"pterea dicta sit' qu"d ipsius verbi asperitas cum d"l"ris quem cru( e##icit asperitate c"nc"rdet' ,crura, tamen n"n pr"pter asperitatem d"l"ris sed' qu"d l"n!itudine adque duritie inter membra cetera sint li!n" crucis simili"ra' sic appellata sint. Inde ad abusi"nem ventum' ut usurpetur n"men n"n rei similis sed quasi vicinae. *uid enim simile %abet si!ni#icati" ,parvi, et ,minuti,' cum p"ssit parvum esse' qu"d n"m m"d" ni%il minutum sit sed aliquid etiam creverit3 Dicimus tamen pr"pter quandam vicinitatem ,minutum, pr" ,parv",. Sed %aec abusi" v"cabuli in p"testate l"quentis est) %abet enim parvum' ut minutum n"n dicat. Illud ma!is pertinet ad id qu"d nunc v"lumus "stendere' qu"d' cum ,piscina, dicitur in balneis' in qua piscium ni%il sit ni%ilque simile piscibus %abeat' videtur tamen a piscibus dicta pr"pter aquam' ubi piscibus vita est. *u"d si quis dicat %"mines piscibus similes natand" #ieri et inde ,piscinae, n"men esse natum' stultum est repu!nare' cum ab re neutrum ab%"rreat et utrumque lateat. Illud tamen bene accidit' qu"d %"c un" e(empl" diiudicare iam p"ssumus' qui distet "ri!" verbi quae de vicinitate adripitur ab ea quae de similitudine ducitur. -inc #acta pr"!ressi" usque ad c"ntrarium. Nam ,lucus, e" dictus putatur qu"d minime luceat et ,bellum, qu"d

res bella n"n sit et ,#"ederis, n"men qu"d res #"eda n"n sit. *u"d si a #"editate p"rci dictum est' ut n"nnulli v"lunt' redit "ri!" ad illam vicinitatem' cum id qu"d #it ab e" per qu"d #it n"minatur. Nam ista "mnin" vicinitas late patet et per multas partes secatur. aut per e##icientiam' ut %"c ipsum a #"editate p"rci' per quem #"edus e##iciatur/aut per e##ecta' ut ,puteus,' qu"d eius e##ectum p"tati" est' creditur dictus/aut per id qu" c"ntinetur' ut ,urbem, ab "rbe appellatam v"lunt' qu"d auspicat" l"cus aratr" circumduci s"let' cuius rei et er!ilius meminit' ubi Aeneas urbem desi!nat aratr"/aut per id qu"d c"ntinetur' ut si quis ,%"rreum, mutata littera ad#irmet ab ,%"rde", n"minatum /aut per abusi"nem' ut cum ,%"rreum, dicimus et ubi triticum c"nditur/vel a parte t"tum' ut ,mucr"nis, n"mine' quae summa pars !ladii est' !ladium v"camus/vel a t"t" pars' ut ,capillus, quasi ,capitis pilus,. *uid ultra pr"ve%ar3 *uidquid aliud adnumerari p"test' aut similitudine rerum et s"n"rum aut similitudine rerum ipsarum aut vicinitate aut c"ntrari" c"ntineri videbis "ri!inem verbi. *uam persequi n"n quidem ultra s"ni similitudinem p"ssumus' sed %"c n"n semper utique p"ssumus. Innumerabilia sunt enim verba' qu"rum "ri!" adque rati" reddi n"n p"ssit. Aut n"n est' ut e!" arbitr"r' aut latet' ut St"ici c"ntendunt. ide tamen paululum' qu"m"d" perveniri putant ad illa verb"rum cunabula vel stirpem p"tius adque ade" sementum' ultra qu"d quaeri "ri!inem vetant nec si quisquam velit p"test quicquam invenire. Nem" abnuit s0llabas' in quibus v littera l"cum "btinet c"ns"nantis' ut sunt in %is verbis primae ,va#er, ,velum, ,vinum, ,v"mis, ,vulnus, crassum et quasi validum s"num edere. *u"d adpr"bat etiam l"quendi c"nsuetud"' cum de quibusdam verbis eas subtra%imus' ne "nerent aurem. Nam unde est' qu"d ,amasti, dicimus libentius quam ,amavisti, et ,n"sti, quam ,n"visti, et ,abiit, n"n ,abivit, et in %unc m"dum innumerabilia. Er!" cum dicimus ,vim,' s"nus verbi ut dictum est quasi validus c"n!ruit rei quam si!ni#icat. Iam e( illa vicinitate per id qu"d e##iciunt' %"c est quia vi"lenta sunt' dicta ,vincula, p"ssunt videri et ,vimen, qu" aliquid vinciatur. Inde vites' qu"d adminicula quibus innituntur ne(ibus prendunt. -inc iam pr"pter similitudinem incurvum senem ,vietum, Terentius appellavit. -inc terra' quae pedibus itinerantium #le(u"sa et trita est' ,via, dicitur. Si autem ,via,' qu"d ,vi pedum, trita est' ma!is creditur dicta' redit "ri!" ad illam vicinitatem. Sed #aciamus a similitudine ,vitis, vel ,viminis, %"c est a #le(u esse dictam. *uaerit er!" a me quispiam quare ,via, dicta est3 resp"nde". a #le(u' qu"d #le(um velut incurvum ,vietum, veteres di(erunt' unde ,viet"s, etiam quae cant%" ambiantur r"tarum li!na v"cant. <ersequitur quaerere' unde ,vietum, #le(um dicatur. et %is resp"nde" a similitudine vitis. Instat adque e(i!it' unde ita sit ,vitis, n"men) dic"' qu"d ,vinciat, ea quae c"nprae%enderit. Scrutatur' ipsum ,vincire, unde dictum sit) dicemus a ,vi,. , is,' quare sic appellatur' requiret) reddetur rati"' qu"d r"bust" et quasi valid" s"n" verbum rei quam si!ni#icat c"n!ruit. Ultra qu"d requirat n"n %abet. *u"t m"dis autem "ri!" verb"rum c"rrupti"ne v"cum varietur' ineptum est persequi. Nam et l"n!um et minus quam illa quae dicta sunt necessarium. II. Nunc vim verb"rum' quantum res patet' breviter c"nsideremus. is verbi est' qua c"!n"scitur quantum valeat. alet autem tantum quantum m"vere audientem p"test. <"rr" m"vet audientem aut secundum se aut secundum id

qu"d si!ni#icat aut e( utr"que c"mmuniter. Sed cum secundum se m"vet' aut ad s"lum sensum pertinet aut ad artem aut ad utrumque. Sensus aut natura m"vetur aut c"nsuetudine. Natura iudicabit' cum "##enditur' si quis n"minet Arta(er(en re!em' vel mulcetur' cum audit Eur0alum. *uis enim etiamsi ni%il umquam de iis %"minibus audierit' qu"rum ista sint n"mina' n"n tamen et in ill" asperitatem ma(imam et in %"c iudicet esse lenitatem3 C"nsuetudine m"vetur sensus' cum "##enditur' si quis verbi causa v"cetur ="tta' et n"n "##enditur' cum audit C"tta. Nam %ic ad s"ni suavitatem vel insuavitatem ni%il interest' sed tantum valent aurium penetralia' utrum per se transeuntes s"n"s quasi %"spites n"t"s an i!n"t"s recipiant. Arte autem m"vetur audit"r' cum enuntiat" sibi verb" adtendit' quae sit pars "rati"nis' vel si quid aliud in %is dicsiplinis quae de verbis traduntur accepit. At ver" e( utr"que id est et sensu et arte de verb" iudicatur' cum id' qu"d aures metiuntur' rati" n"tat et n"men ita p"nit' ut' cum dicitur ,"ptimus,' m"(' ut aurem l"n!a una s0llaba et duae breves %uiusce n"minis percusserint' animus e( arte statim pedem dact0lum a!n"scat. Iam ver" n"n secundum se' sed secundum id qu"d si!ni#icat verbum m"vet' quand" per aurem accept" si!n" animus ni%il aliud quam rem ipsam intuetur' cuius illud si!num est qu"d accepit. ut cum Au!ustin" n"minat" ni%il aliud quam e!" ipse c"!it"r ab e" cui n"tus sum' vel quilibet %"minum menti "ccurrit' si #"rte %"c n"men vel qui me i!n"rat audierit' vel qui alium n"vit qui Au!ustinus v"cetur. Cum autem simul et secundum se verbum m"vet audientem et secundum id qu"d si!ni#icat' tunc et ipsa enuntiati" et id qu"d ab ea enuntiatur simul advertitur. Unde enim est' qu"d n"n "##enditur aurium castitas' cum audit 2manu ventre pene b"na patria laceraverat23 +##enderetur autem' si "bscena pars c"rp"ris s"rdid" ac vul!ari n"mine appellaretur' cum res eadem sit cuius utrumque v"cabulum est' nisi qu"d in ill" turpitud" rei quae si!ni#icata est dec"re verbi si!ni#icantis "peritur' in %"c autem sensum animumque utriusque de#"rmitas #eriret. veluti n"n alia ,meretri(,' sed aliter tamen videtur e" cultu' qu" ante iudicem stare ads"let' aliter e" qu" in lu(uri"si cubicul" iaceret. Cum i!itur tantam vim tamque multiplicem appareat esse verb"rum' quam breviter pr" temp"re summatimque atti!imus' duple( %inc c"nsiderati" sensus nascitur. partim pr"pter e(plicandam veritatem' partim pr"pter c"nservandum dec"rem) qu"rum primum ad dialecticum' secundum ad "rat"rem ma(ime pertinet. *uamvis enim nec disputati"nem deceat ineptam nec el"quentiam "p"rteat esse mendacem' tamen et in illa saepe atque ade" pene semper audiendi delicias discendi cupid" c"ntemnit et in %ac inperiti"r multitud" qu"d "rnate dicitur etiam vere dici arbitratur. Er!" cum appareat' quid sit uniuscuiusque pr"prium' mani#estum est et disputat"rem' si qua ei delectandi cura est' r%et"ric" c"l"re asper!endum et "rat"rem' si veritatem persuadere vult' dialecticis quas nervis atque "ssibus esse r"b"randum' quae ipsa natura in c"rp"ribus n"stris nec #irmitati virium subtra%ere p"tuit nec "cul"rum "##ensi"ne patere permisit. III. Itaque nunc pr"pter veritatem diiudicandam' qu"d dialectica pr"#itetur' e( %ac verb"rum vi' cuius quaedam semina sparsimus' quae inpedimenta nascantur' videamus. Inpedit enim audit"rem ad veritatem videndam in verbis aut "bscuritas aut ambi!uitas. Inter ambi!uum et "bscurum %"c interest' qu"d

in ambi!u" plura se "stendunt' qu"rum quid p"tius accipiendum sit i!n"ratur' in "bscur" autem ni%il aut parum qu"d adtendatur apparet. Sed ubi parum est qu"d apparet' "bscurum est ambi!u" simile. veluti si quis in!rediens iter e(cipiatur aliqu" bivi" vel trivi" vel etiam ut ita dicam multivi" l"c" ibique densitate nebulae ni%il viarum qu"d est eluceat. Er!" a per!end" prius "bscuritate terretur) at ubi aliquantum rarescere nebulae c"eperint' videtur aliquid' qu"d utrum via sit an terrae pr"prius et nitidi"r c"l"r incertum est. -"c est "bscurum ambi!u" simile 8missin! in Crecelius9. Dilucescente aut a cael" quantum "culis satis sit iam "mnium viarum deducti" clara est' sed qua sit per!endum n"n "bscuritate sed ambi!uitate dubitatur. Item sunt "bscur"rum !enera tria. Unum est qu"d sensui patet' anim" clausum est) tamquam si quis malum punicum pictum videat' qui neque viderit aliquand" nec "mnin" quale esset audierit' n"n "cul"rum est' sed animi' qu"d cuius rei pictura sit nescit. Alterum !enus est' ubi res anim" pateret' nisi sensui clauderetur. sicuti est %"m" pictus in tenebris. Nam ubi "culis apparuerit' ni%il animus %"minem pictum esse dubitabit. Tertium !enus est' in qu" etiam sensui absc"nditur' qu"d tamen si nudaretur ni%il" ma!is anim" emineret' qu"d !enus est "mnium "bscurissimum. Ut si inperitus malum illud punicum pictum etiam in tenebris c"!eretur a!n"scere. Re#er nunc animum ad verba' qu"rum sunt istae similitudines. C"nstitue anim" quempiam !rammaticum c"nv"catis discipulis #act"que silenti" suppressa v"ce di(isse ,temetum,' qu"d ab e" dictum qui pr"pe adsidebant satis audierunt' qui rem"tius parum' qui autem rem"tissime nulla "mnin" v"ce perstricti sunt. -"rum autem illi qui rem"ti"res erant nesci" qu" casu partim sciebant' quid esset ,temetum,' partim i!n"rabant) ill"s ver" qui ma!istri v"cem bene 8c"n>ecture #"r ?ne' Crecelius9 acceperant quid esset ,temetum, pr"rsus latebat) "mnes "bscuritate impediebantur. Et %ic iam perspicis "mnia illa tria !enera "bscuritatum. Nam qui de auditu ni%il dubitabant' primum illud !enus patiebantur' cui simile est malum punicum i!n"rantibus sed in luce pictum. *ui n"verant verbum sed auribus aut parum aut "mnin" n"n acceperant v"cem' secund" ill" !enere lab"rabant' cui similis est %"minis ima!" sed in n"n perspicu" aut "mnin" tenebric"s" l"c". *ui autem n"n s"lum v"cis sed et si!ni#icati"nis verbi e(pertes erant' tertii !eneris' qu"d "mnium taeterrimum est' caecitate inv"lvebantur. *u"d autem dictum est quiddam "bscurum ambi!u" simile' in %is perspici p"test' quibus verbum erat quidem n"tum sed v"cem nec penitus nullam nec "mnin" certam perceperant. +mnia i!itur "bscure l"quendi !enera vitabit' qui et v"ce quantum satis est clara nec "re impedita et verbis n"tissimis utetur. ide nunc in e"dem !rammatici e(empl"' quam l"n!e aliter impediat ambi!uitas quam "bscuritas verbi. 1ac enim e"s qui aderant et satis sensu accepisse v"cem ma!istri et illum id verbum enuntiasse qu"d esset "mnibus n"tum) utp"te #ac eum di(isse ,ma!num, et deinde siluisse. Adtende' quae incerta %"c audit" n"mine patiantur' quid si enim dicturus 2quae pars "rati"nis32 *uid si de metris quaesiturus 2qui sit pes32 *uid sit de %ist"ria ut puta 2ma!nus <"mpeius qu"t bella !esserit32 *uid si c"mmend? and"rum carminum !ratia dicturus est 2ma!nus est paene s"lus p"eta er!ilius32 *uid si "biur!aturus ne!le!entiam discipul"rum in %aec deinde verba pr"rumpet

2ma!nus v"s er!a studia t"rp"r invasit32 idesne rem"ta nebula "bscuritatis illud qu"d supra dictum est quasi eminuisse multivium3 Nam %"c unum qu"d dictum est ,ma!nus, et n"men est et pes c%"rius est et <"mpeius est et er!ilius et ne!le!entiae t"rp"r et si qua alia vel innumerabilia n"n c"mmem"rata sunt' quae tamen per %anc enuntiati"nem verbi p"ssunt intelle!i. I@. Itaque rectissime a dialecticis dictum est ambi!uum esse "mne verbum. Nec m"veat qu"d apud Cicer"nem calumniatur -"rtensius %"c m"d". 2ambi!ua se audere 8Erasmus, c"n>ecture9 aiunt e(plicare dilucide. Idem "mne verbum ambi!uum esse dicunt. *u"m"d" i!itur ambi!ua ambi!uis e(plicabunt3 Nam %"c est in tenebras e(tinctum lumen in#erre.2 1acete 8#acile' =aurists' #acete Crecelius9 quidem atque callide dictum' sed %"c est qu"d apud eundem Cicer"nem Scaev"la dicit Ant"ni" :de "rat. I' AB' CC; 2denique ut sapientibus diserte' stultis etiam vere videaris dicere.2 *uid enim aliud ill" l"c" #ecit -"rtensius nisi acumine i!enii et lep"re serm"nis quasi merac" et suavi p"cul" inperitis cali!inem "b#udit3 *u"d enim dictum est "mne verbum esse ambi!uum de verbis sin!ulis dictum est. E(plicantur autem ambi!ua disputand" et nem" utique verbis sin!ulis disputat. Nem" i!itur ambi!ua verba verbis ambi!uis e(plicabit' et tamen cum "mne verbum ambi!uum sit' nem" verb"rum ambi!uitatem nisi verbis sed iam c"niunctis quae ambi!ua n"n erunt e(plicabit. Ut enim' si dicerem ,"mnis miles bipes est,' n"n e( e" sequeretur' ut c"%"rs e( militibus utique bipedibus ista c"nstaret' ita' cum dic" ambi!uum esse "mne verbum' n"n dic" sententiam' n"n disputati"nem' quamvis verbis ista te(antur. +mne i!itur ambi!uum verbum n"n ambi!ua disputati"ne e(plicabitur. Nunc ambi!uitatum !enera videamus) quae prima du" sunt' unum in %is etiam quae dicuntur' alterum qu"d in %is s"lis quae scribuntur dubitati"nem #acit. Nam et si quis audierit ,acies, et si quis le!erit' p"test incertum %abere' nisi per sententiam clarescat' utrum acies militum an #erri an "cul"rum dicta vel scripta sit. At ver" si quis inveniat scriptum verbi causa ,lep"re, nec appareat qua sententia p"situm sit' pr"#ect" dubitabit' utrum paene ultima %uius verbi s0llaba pr"ducenda sit ab e" qu"d est ,lep"s, an ab e" qu"d est ,lepus, c"rripienda/quam scilicet n"n pateretur amba!inem' si accusativum %uius n"minis casum v"ce l"quentis acciperet. *u"d si quis dicat etiam l"quentem male pr"nuntiare p"tuisse' iam n"n ambi!uitate sed "bscuritate impediretur audit"r e( ill" tamen !enere qu"d ambi!u" simile est' quia male latine pr"nuntiatum verbum n"n in diversas n"ti"nes tra%it c"!itantem sed ad id qu"d apparet inpellit. Cum i!itur du" ista !enera inter se plurimum distent' primum !enus rursus in du" dividitur. Nam quidquid dicitur et per plura intelle!i p"test' eadem scilicet plura aut n"n s"lum v"cabul" un" sed una etiam de#initi"ne c"ntineri queunt aut tantum c"mmuni tenentur v"cabul" sed diversis e(pediti"nibus e(plicantur. Ea quae una de#initi" p"test includere ,univ"ca, v"cantur' illis autem quae sub un" n"mine necesse est diverse de#iniri ,aequiv"cis, n"men est. <rius er!" c"nsideremus univ"ca' ut' qu"niam !enus %"c iam de#initi"ne pate#actum est' inlustrentur e(emplis. ,%"minem, cum dicimus' tam puerum dicimus quam iuvenem' quam senem' tam stultum quam sapientem' tam ma!num quam parvum' tam civem quam pere!rinum' tam

urbanum quam a!restem' tam qui iam #uit quam qui nunc est' tam sedentem quam stantem' tam divitem quam pauperem' tam a!entem aliquid quam cessantem' tam !audentem quam maerentem vel neutrum. Sed in %is "mnibus dicti"nibus ni%il est' qu"d n"n ut ,%"minis, n"men accepit ita etiam %"minis de#initi"ne claudatur. Nam de#initi" ,%"minis, est animal rati"nale m"rtale. Num er!" quisquam p"test dicere animal rati"nale m"rtale iuvenem tantum' n"n etiam puerum aut senem esse aut sapientem tantum' n"n etiam stultum3 Imm" et ista et cetera quae numerata sunt sic ut ,%"minis, n"mine ita etiam de#initi"ne c"ntinentur. Nam sive puer sive stultus sive pauper sive etiam d"rmiens' si animal rati"nale m"rtale n"n est' nec %"m" est) est autem %"m") illa i!itur etiam de#initi"ne c"ntineatur necesse est. Et de ceteris quidem ni%il ambi!etur. De puer" autem parv" aut stult" seu pr"rsus #atu" aut de d"rmiente vel ebri" vel #urente dubitari p"test' qu"m"d" p"ssint esse animalia rati"nalia. <"test "mnin" de#endi' sed ad alia pr"perantibus l"n!um est. Ad id qu"d a!itur illud satis n"n esse istam de#initi"nem ,%"minis, rectam et ratam' nisi et "mnis %"m" eadem c"ntineatur et praeter %"minem ni%il. -aec sunt i!itur ,univ"ca,' quae n"n s"lum n"mine un" sed una etiam eiusdem n"minis de#initi"ne claudantur' quamvis et inter se pr"priis n"minibus et de#initi"nibus distin!ui p"ssint. Diversa enim n"mina puer adulescens dives et pauper liber et servus et si quid aliud di##erentiarum est. Ide" diversas inter se pr"prias de#initi"nes %abent. Sed ut illis unum c"mmune n"men est ,%"m",' sic et animal rati"nale m"rtale de#initi" una c"mmunis est. @. Nunc ,aequiv"ca, videamus' in quibus 8in quibus add. b0 edit"rs9 ambi!uitatu perple(i" pr"pe in#inita silvescit. C"nab"r tamen eas in !enera certa distin!uere. Utrum autem c"natum meum #acultas sequatur' tu iudicabis. Ambi!uitatum i!itur quae ab aequiv"cis veniunt prima !enera tria sunt) unum ab arte' alterum ab usu' tertium ab utr"que. Artem nunc dic" pr"pter n"mina' quae in verb"rum disciplinis verbis inp"nuntur. Aliter enim de#initur apud !rammatic"s' quid sit aequiv"cum' aliter apud dialectic"s. Et tamen unum %"c qu"d dic" ,Tullius, et n"men est et pes dact0lus et aequiv"cum. Itaque si quis e( me #la!itet ut de#iniam quid sit ,Tullius,' cuiuslibet n"ti"nis e(plicati"ne resp"nde". <"ssum enim recte dicere. ,Tullius, est n"men' qu" si!ni#icatur %"m"' summus quidam "rat"r' qui Catilinae c"niurati"nem c"nsul "ppressit. Subtiliter attende me n"men ipsum de#inisse. nam si mi%i Tullius ipse ille' qui si viveret di!it" dem"nstrari p"sset' de#iniendus #"ret' n"n dicerem. ,Tullius, est n"men' qu" si!ni#icatur %"m") sed dicerem. Tullius est %"m" et ita cetera adiun!erem. item resp"nderi p"ssem %"c m"d". ,Tullius, est pes dact0lus %is litteris c"nstans/quid enim nunc "pus est litteras enumerare3 Licet etiam dicere. ,Tullius, est verbum' per qu"d aequiv"ca inter se sunt "mnia cum %"c ips" quae supra dicta sunt et si quid aliud inveniri p"test. Cum i!itur %"c unum qu"d di(i ,Tullius, secundum artium v"cabula tam varie mi%i de#inire licuerit' quid dubitamus esse ambi!u"rum !enus e( aequiv"cis venientium' qu"d merit" dici p"ssit e( arte c"ntin!ere3 Di(imus enim aequiv"ca esse' quae n"n ut un" n"mine ita etiam una de#initi"ne p"ssunt teneri. ide nunc alterum !enus' qu"d e( l"quendi usu venire mem"ravimus. ,Usum, nunc appell" illud ipsum pr"pter qu"d verba c"!n"scimus. *uis enim verba pr"pter verba c"nquirat et c"lli!at3

Itaque iam c"nstitue aliquem sic audire' ut ei n"tum sit ni%il de partibus "rati"nis aut de metris quaeri aut de verb"rum aliqua disciplina. Tamen ad%uc p"test' cum dicitur ,Tullius,' aequiv"c"rum ambi!uitate inpediri. -"c enim n"mine et ipse qui #uit summus "rat"r et eius pieta ima!" vel statua et c"de( qu" eius litterae c"ntinentur et si quid est in sepulc%r" eius cadaveris si!ni#icari p"test. Diversis enim n"ti"nibus dicimus. ,Tullius ab interitu patriam liberavit, et ,Tullius inauratus in Capit"li" stat, et ,Tullius t"tus tibi le!endus est, et ,Tullius %"c l"c" sepultus est,. Unum enim n"men' sed diversis %aec "mnia de#initi"nibus e(plicanda sunt. -"c i!itur !enus aequiv"c"rum est' in qu" iam nulla de disciplina verb"rum "ritur ambi!uitas sed de ipsis rebus quae si!ni#icantur. At si utrumque c"n#undat audientem vel le!entem' sive qu"d e( arte sive qu"d e( l"quendi usu dicitur' n"nne tertium !enus recte adnumerabitur3 Cuius e(emplum in sententia quidem apertius apparet' ut si quis dicat. ,multi dact0lic" metr" scripserunt ut est Tullius,. Nam %ic incertum' utrum ,Tullius, pr" e(empl" dact0li pedis an dact0lici p"etae p"situm sit' qu"rum illud e( arte %"c e( usu l"quendi accipitur. Sed in simplicibus etiam verbis c"ntin!it' tamquam si %"c verbum !rammaticus audientibus discipulis enuntiet' ut supra "stendimus. Cum i!itur %aec tria !enera mani#estis inter se rati"nibus di##erant' rursam primum !enus in du" dividitur. *uidquid enim e( arte verb"rum #acit ambi!uitatem' partim sibi pr" e(empl" esse p"test' partim n"n p"test. Cum enim de#inier"' quid si!ni#icet ,n"men,' p"ssum %"c ipsum e(empli !ratia supp"nere. Etenim %"c qu"d dic" ,n"men, utique n"men est) %ac enim le!e per casus #lectitur cum dicimus ,n"men n"minis n"mini, et cetera. Item cum de#inier" quid si!ni#icet ,dact0lus,' %"c ipsum p"test esse pr" e(empl". Etenim cum dicimus ,dact0lus,' unam l"n!am s0llabam et duas deinde breves enuntiamus. At ver" cum de#initur ,adverbium, quid si!ni#icet' n"n p"test %"c ipsum in e(emplum dicere. Etenim cum ,adverbium, dicimus' %aec ipsa enuntiati" n"men est. Ita secundum aliam n"ti"nem ,adverbium, utique adverbium est et n"men est n"men' secundum aliam ver" ,adverbium, n"n est adverbium quia n"men est. item ,pes creticus, quand" quid si!ni#icet de#initur' n"n p"test %"c ipsum e(empl" esse. -aec enim enuntiati" qu"d dicimus ,creticus, prima l"n!a s0llaba dein duabus brevibus c"nstat' qu"d autem si!ni#icat l"n!a s0llaba et brevis et l"n!a est. Ita et %ic secundum aliam n"ti"nem ,creticus, ni%il est aliud quam creticus et dact0lus n"n est' secundum aliam ver" ,creticus, n"n est creticus quia dact0lus est. Secundum item !enus' qu"d iam praeter disciplinas verb"rum ad l"quendi usum dictum est pertinere' duas %abet #"rmas. Nam aequiv"ca inde sunt aut e( eadem "ri!ine aut e( diversa. E( eadem "ri!ine appell"' quae quamvis un" n"mine ac n"n sub una de#initi"ne teneantur' un" tamen quasi #"nte demanant) ut est illud qu"d ,Tullius, et %"m" et statua et c"de( et cadaver intelle!i p"test. n"n p"ssunt quidem ista una de#initi"ne c"ncludi' sed tamen unum %abent #"ntem' ipsum scilicet verum %"minem' cuius et illa statua et illi libri et illud cadaver est. Ut cum dicimus ,nep"s,' l"n!e e( diversa "ri!ine #ilium #ilii et lu(uri"sum si!ni#icat. -aec er!" distincta teneamus' et vide illud !enus' qu"d e( eadem "ri!ine appell"' in quae iterum dividatur. Nam dividitur in du"' qu"rum

unum translati"ne alterum declinati"ne c"ntin!it. Translati"nem v"c" cum vel similitudine unum n"men #it multis rebus ut ,Tullius, et ille in qu" ma!na el"quentia #uit et statua eius dicitur/vel e( t"t" cum pars c"!n"minatur ut cum cadaver eius ,Tullius, dici p"test/vel e( parte t"tum ut cum ,tecta, dicimus t"tas d"m"s/aut a !enere species. ,verba, enim principaliter "mnia dicuntur quibus l"quimur' sed tamen ,verba, pr"prie n"minata sunt quae per m"d"s et per temp"ra declinamus/aut a specie !enus. nam cum ,sc%"lastici, n"n s"lum pr"prie sed et primitus dicantur %i' qui ad%uc in sc%"lis sunt' in "mnes tamen qui in litteris vivunt n"men %"c usurpatum est/aut ab e##iciente e##ectum ut ,Cicer", est liber Cicer"nis/ aut ab e##ect" e##iciens ut ,terr"r, qui terr"rem #acit /aut a c"ntinente qu"d c"ntinetur. Ut ,d"mus, etiam qui in d"m" sunt dicuntur /aut c"nversa vice ut ,castanea, etiam arb"r dicitur/vel si quid aliud inveniri p"test' qu"d es eadem "ri!ine quasi trans#erend" c"!n"minetur. ides ut arbitr"r' quam #aciat in verbis ambi!uitatem. *uae autem ad eandem "ri!inem pertinentia c"ndici"ne declinati"nis ambi!ua esse di(imus' talia sunt. 1ac verbi causa quemquam di(isse ,pluit,' et %aec diverse utique de#inienda sunt. Item ,scribere, qui dicit' incertum est utrum in#initiv" activi an imperativ" passivi pr"nuntiaverit. ,%"m", quamvis unum n"men sit et una enuntiati"' tamen #it aliud e( n"minativ" aliud e( v"cativ" quam... 8lacuna %ere39 ,d"ctus, et ,d"cte, ubi enuntiati" qu"que diversa est. ,d"ctius, aliud est cum dicimus ,d"ctius mancipium,' aliud cum dicimus ,d"ctius ill" iste disputavit,. Declinati"ne i!itur ambi!uitas "rta est. Nam declinati"nem nunc appell"' quidquid sive per v"ces sive per si!ni#icati"nes #lectend" verba c"ntin!it. ,%ic d"ctus, enim et ," d"cte, etiam per v"ces #le(um est' ,%ic %"m", autem et ," %"m", per s"las si!ni#icati"nes. Sed %"c !enus ambi!uitatum minutatim c"ncidere ac persequi paene in#initum est. Itaque l"cum ipsum %actenus n"tasse su##ecerit' in!eni" praesertim tu". ide nunc ea quae e( diversa "ri!ine veniunt. Nam et ipsa dividuntur ad%uc in duas primas #"rmas' quarum una est' quae c"ntin!it diversitate lin!uarum. Ut' cum dicimus tu' %aec una v"( aliud apud Graec"s aliud apud n"s si!ni#icat. *u"d !enus n"tandum "mnin" #uit 8<inb"r! suspects a lacuna9) n"n enim praescriptum est unicuique' qu"t lin!uas n"sset aut qu"t lin!uis disputaret. Altera #"rma est' quae in una quidem lin!ua #acit ambi!uitatem' diversa tamen e"rum "ri!ine' quae in un" v"cabul" si!ni#icantur' quale est illud qu"d de ,nep"te, supra p"suimus. *u"d rursus in du" scinditur. Aut enim sub e"dem !enere partis "rati"nis #it/tam n"men est enim ,nep"s, cum ,#ilium #ilii, quam cum ,lu(uri"sum, si!ni#icat/aut sub divers". Nam n"n s"lum aliud est cum dicimus ,qui,' ut dictum est :Ter. Andr. III' D' DD; 2qui scis er!" istuc nisi periculum #eceris'2 sed etiam illud pr"n"men' %"c adverbium :passa!e !arbled3;. Iam e( utr"que id est et e( arte et e( usu verb"rum' qu"d in aequiv"cis tertium !enus p"sueramus' t"t ambi!uitatum #"rmae p"ssunt e(istere qu"t in du"bus superi"ribus enumeravimus. Restat illud !enus ambi!uum' qu"d in scriptis s"lis repperitur' cuius tres sunt species. Aut enim spati" s0llabarum #it tale ambi!uum aut acumine aut utr"que. spati"' ut cum scribitur ,venit, de temp"re incertum est pr"pter "ccultum primae s0llabae spatium) acumine autem' ut cum scribitur ,p"ne, utrum ab e" qu"d est ,p"n", an ut dictum est : er!. Ge"r!. I ' CEF; 2p"ne sequens namque

%anc dederat <r"serpina le!em2 incertum est pr"pter latentem acuminis l"cum) at ver" e( utr"que #it' ut est qu"d superius de ,lep"re, di(imus. Nam n"n s"lum pr"ducenda sed acuenda etiam est paenultima s0llaba %uius verbi' si ab e" qu"d est ,lep"s,' n"n ab e" qu"d est ,lepus, de#le(um est.