AKCIONI PLAN ENERGETSKI ODRIVOG RAZVOJA OPINE TUZLA (SEAP)

Tuzla, juli 2011. god.

Struni tim za izradu SEAP-a:

Emir Mekovi Amra Jaganjac Nedim Naimkadi Mehmed Zaimovi Marko Niandi Esmir Spahi Edin Dervievi Amer Karabegovi Mirzama Mufti Armela Efendi Mirela Ulji Edin Dizdarevi Majda Teanovi Mr.sc. iz oblasti elektrotehnike Dipl.prof. engleskog jezika i knjievnosti Dipl. in. saobraaja i komunikacija Dipl. in. arhitekture Dipl. in. graevinarstva Mr.sc. iz oblasti ekonomije Dipl. in. tehnologije Dipl. in. strojarstva Dipl. pravnik Dipl. in. elektrotehnike Dipl. in. graevinarstva Dipl. in. mainstva Mr.sc. iz oblasti elektrotehnike Koordinator tima Plan promocije i javno zagovaranje Saobraaj Urbanistiko planiranje Zgradarstvo Ekonomska analiza GHG kalkulacije i klimatske promjene Grijanje Monitoring i izvjetavanje Javna rasvjeta Vodosnadbjevanje Upravljanje otpadom Obnovljivi izvori energije

SADRAJ
SAETAK ....................................................................................................................... ................................. 1 UVOD........................................................................................................................... .................................. 3 1.1. 1.2. 2. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 4. 4.1. 4.2. Sporazum gradonaelnika .................................................................................................................. 3 ta je Akcioni plan energetski odrivog razvoja grada? ..................................................................... 4 METODOLOGIJA IZRADE AKCIONOG PLANA ENERGETSKI ODRIVOG RAZVOJA OPINE TUZLA....... 6 URBANISTIKO PLANIRANJE ANALIZA POSTOJEEG STANJA ........................................................ 10 Opti podaci o prostoru .................................................................................................................... 10 Geneza razvoja grada ....................................................................................................................... 10 Pedoloke karakteristike tla ............................................................................................................. 11 Klimatske karakteristike ................................................................................................................... 12 Namjena prostora ............................................................................................................................ 13 Bilans povrina.................................................................................................................................. 13 Stanovnitvo ..................................................................................................................................... 15 Planska dokumentacija..................................................................................................................... 15 ANALIZA ENERGETSKE POTRONJE U SEKTORU ZGRADARSTVA OPINE TUZLA U 2002. GODINI .. 16 Metodologija prikupljanja podataka ................................................................................................ 17 Stanje potronje energije zgrada i prostora javne namjene u vlasnitvu Opine Tuzla ................... 18

4.2.1. Zgrade i preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla ................................................................................. 19 4.3. Stanje potronje energije zgrada i prostora javne namjene koji nisu u vlasnitvu/nadleno u

Opine Tuzla ..................................................................................................................... ........................... 29 4.3.1. Zgrade i preduzea javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla .................... 29 4.4. 4.5. Ukupno zgrade javne namjene na podruju Opine Tuzla ............................................................... 38 Zgrade namjenjene za stanovanje.................................................................................................... 40

4.5.1. Zgrade i objekti na daljinskom sistemu grijanja ................................................................................ 40 4.5.2. Zgrade i objekti sa individualnim sistemom grijanja......................................................................... 40 4.6. Potronja energenata ......................................................................................................................... 41 5. ANALZA ENERGETSKE POTRONJE U SEKTORU SAOBRAAJA OPINE TUZLA U 2002. GODINI ....... 44

5.1. Vozni park u vlasnitvu Opine Tuzla ................................................................................................ 44 5.1.1. Opti podaci ........................................................................................................... ........................... 44 5.1.2. Potronja goriva ................................................................................................................................ 45 5.2. Javni prevoz putnika .......................................................................................................................... 46 5.2.1. Javni autobuski prevoz ................................................................................................. ..................... 46 5.2.2. Taksi prevoz putnika u Tuzli .............................................................................................................. 48 5.2.3. Ukupna potronja goriva za podsektor javni prevoz ........................................................................ 49 4.3. Privatna i komercijalna vozila ............................................................................................................ 50 4.3.1. Opi podaci ...................................................................................................................... ................. 50 5.3.2. Potronja goriva za razne tipove vozila............................................................................................. 51 5.4. Zakljuak ............................................................................................................................ ................ 52 6. ANALIZA ENERGETSKE POTRONJE U SEKTORU JAVNE RASVJETE OPINE TUZLA U 2002. GODINI . 53

6.1. Uvod ................................................................................................................... ................................ 53 6.2. Opti podaci o javnoj rasvjeti Op ine Tuzla .................................................................................... 54 6.3. Struktura elektrine mree javne rasvjete Opine Tuzla .................................................................. 55 6.4. Potronja elektrine energije sektora javne rasvjete Opine Tuzla .................................................. 57 6.5. Zakljuak ............................................................................................................................ ................ 57 7. UPRAVLJANJE OTPADOM NA PODRUJU OPINE TUZLA ................................................................. 59

7.1. Uvod .................................................................................................................................................. 59 7.2. Koliine i sastav otpada ........................................................................................................... .......... 59

7.3. Deponovanje i tretman komunalnog otpada na deponiji Desetine .................................................. 61 8. ANALIZA ENERGETSKE POTRONJE U SISTEMU VODOSNADBIJEVANJA OPINE TUZLA .................. 62

8.1. Uvod .................................................................................................................................................. 62 8.2. Glavni resursi, transport i distribucija voda ...................................................................................... 62 9. OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE NA PODRUJU OPINE TUZLA .......................................................... 65

9.1. Biomasa ............................................................................................................... .............................. 65 9.1.1. Koritenje biomase za proizvodnju toplinske i elektrine energije .................................................. 65 9.1.2. Koritenje biogoriva u prometu ........................................................................................................ 69 9.1.3. Koritenje otpada za proizvodnju toplinske i elektrine energije..................................................... 69 9.1.4. Koritenje deponijskog plina ............................................................................................................. 70 9.2. Energija vjetra ................................................................................................................................... 71 9.3. Energija sunca ................................................................................................................................... 71 9.4. 9.5. 10. Geotermalna energija....................................................................................................................... 75 Energija vode .................................................................................................................................... 77 REFERENTNI INVENTAR EMISIJA CO2 ZA OPINU TUZLA ................................................................. 78

10.1. Uvod ................................................................................................................................................ 78 10.2. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora zgradarstva opine Tuzla ............................................. 79 10.3. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora saobraaja opine Tuzla .............................................. 81 10.3.1. Metodologija izrade Referentnog inventara emisije CO2 iz sektora saobraaja Opine Tuzla ....... 81 10.3.2. Emisije CO2 vozila u vlasnitvu Opine Tuzla ................................................................................. 82 10.3.3. Emisije CO2 javnog prevoza putnika............................................................................................... 83 10.3.4. Emisije CO2 privatnih i komercijalnih vozila ................................................................................... 84 10.3.5. Ukupne emisije CO2 iz sektora saobraaja Opine Tuzla ............................................................... 85 10.4. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora javne rasvjete opine Tuzla ........................................ 86

10.5. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora upravljanja otpadom Opine Tuzla ............................. 86 10.6. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora vodosnadbjevanja Opine Tuzla.................................. 88 10.7. Ukupni Referentni inventar emisija CO2 Opine Tuzla .................................................................... 89 11. PLAN PRIORITETNIH MJERA ZA SMANJENJE EMISIJE CO2 DO 2020. GODINE ................................. 90

11.1. Uvod ................................................................................................................................................ 90 11.2. Prijedlog mjera za poboljanje energetske efikasnosti u sektoru zgradarstva ............................... 90 11.2.1. Ope mjere....................................................................................................................... ............... 91 11.2.2. Organizacione mjere ................................................................................................... .................... 91 11.2.3. Strateko-planske mjere ................................................................................................................. 91 11.2.4. Obrazovne i edukacije mjere .......................................................................................................... 92 11.2.5. Konkretne operativne mjere ........................................................................................................... 93 11.3. Prijedlog mjera za smanjenje emisije CO2 u sektoru saobraaja Opine Tuzla ............................. 102 11.3.1. Planske mjere za smanjenje emisije CO2 u saobraaju i unapreenje saobraaja u Opini Tuzla 103 11.3.2. Promotivne, informativne i edukacijske mjere i aktivnosti .......................................................... 104 11.3.3. Mjere za vozila u vlasnitvu Opine Tuzla ..................................................................................... 104 11.3.4. Mjere za javni prevoz putnika ....................................................................................................... 104 11.3.5. Mjere za privatna i komercijalna vozila ........................................................................................ 105 11.3.6. Mjere za smanjenje emisije CO2 iz sektora saobraaja opine Tuzla............................................ 105 11.4. Prijedlog mjera za smanjenje emisije CO2 u sektoru javne rasvjete Opine Tuzla........................ 115 11.5. Prijedlog mjera za smanjenje emisije CO2 iz deponovanog otpada .............................................. 117 11.5.1. Uvod .......................................................................................................................................... 117

11.5.2. Reciklaa i kompostiranje ............................................................................................................. 118 11.5.3. Spaljivanje komunalnog otpada.................................................................................................... 123 11.6. Prijedlog mjera za smanjenje emisije CO2 u sistemu vodosnadbjevanja Opine Tuzla ................ 126

11.7. Prijedlog mjera za poboljanje energetske efikasnosti koritenjem obnovljivih izvora energije . 131 11.7.1. Prijedlog mjera za poticanje poveanog koritenja energije biomase u Tuzli .............................. 131 11.7.2. Prijedlog mjera za poticanje poveanog koritenja biogoriva u Tuzli ........................................... 132 11.7.3. Prijedlog mjera za koritenje otpada za proizvodnju toplinske i elektrine energije ................... 134 11.7.4. Prijedlog mjera za koritenje solarne enrgije za proizvodnju toplinske energije ......................... 134 11.8. Prijedlog mjera za poboljanje energetske efikasnosti u sektoru urbanistikog planiranja ......... 136 11.8.1. Principi urbanistikog planiranja i projektovanja ......................................................................... 136 11.8.2. Vegetacija............................................................................................................ .......................... 138 11.8.3. Urbanistiko planiranje u Tuzli pozitivni i negativni primjeri s aspekta energetske efikasnosti sa prijedlogom aktivnosti ..................................................................................................... ..................... 139 11.9. Ukupno smanjenje emisija CO2 po sektorima za Opinu Tuzla ..................................................... 141 12. IZVORI FINANSIRANJA PLANA PRIORITETNIH MJERA ZA SMANJENJE EMISIJE CO2 ...................... 142

12.1. Budet Opine Tuzla ..................................................................................................................... . 142 12.2. ESCO model ................................................................................................................................... 143 12.3. Razvojna banka FBiH .................................................................................................. ................... 143 12.4. Fond za zatitu okolia Tuzlanskog kantona i Federacije Bosne i Hercegovine ............................ 144 12.5. Dostupne kreditne linije za finansiranje projekata energetske efikasnosti .................................. 145 12.5.1. Kreditna linija za energijsku efikasnost - EBRD program finansiranja odrivih energija za Zapadni Balkan realizuje se preko Raiffeisen banke DD Sarajevo i UniCredit banke DD Sarajevo ...................... 145 12.5.2. KfW - kreditna linija za energetsku efikasnost Realizuje se preko Raiffeisen banke DD Sarajevo .............................................................................................................. ............................ 146

12.6. Programi Europske unije i instrument pretpristupne pomoi ...................................................... 147 12.6.1. Instrument predpristupne pomoi IPA na snazi od 2007. godine ............................................. 147 12.6.2. Transnacionalni program Jugoistona Europa (SEE) ..................................................................... 149

12.6.3. TAIEX program Evropske Unije ..................................................................................................... 149 12.6.4. TWINNING program Evropske Unije ....................................................................................... ...... 150 12.6.5. Programi zajednice..................................................................................................... ................... 150 12.6.6. Evropa za graane......................................................................................................................... 1 51 12.6.7. Sedmi okvirni program za istraivanje, tehnoloki razvoj i ogledne aktivnosti FP 7.................. 151 12.6.8. CONCERTO program ...................................................................................................... ............... 152 12.7. Okvirni program za Konkurentnost i inovacije (CIP) ..................................................................... 153 12.8. Program Cjeloivotnog uenja ...................................................................................................... 154 12.9. Program TEMPUS IV ...................................................................................................................... 154 12.10. Program KULTURA ........................................................................................................................ 154 12.11. Program MEDIA............................................................................................................................. 154 12.12. Strukturni instrumenti Europske unije.......................................................................................... 155 12.12.1. Europski fond za regionalni razvoj (ERDF) .................................................................................. 155 12.12.2. Kohezijski fond (CF) ................................................................................................. .................... 155 12.12.3. Evropski socijalni fond (ESF)......................................................................................... ............... 155 12.12.4. Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas (JESSICA) ............................. 156 12.12.5. Joint Assistance to Support Projects in European Regions (JASPERS) ........................................ 156 12.12.6. Joint European Resources for Micro to medium Enterprises (JEREMIE) .................................... 157 12.12.7. European Local Energy Assistance (ELENA) ................................................................................ 157 12.13. Programi i projekti bilateralne i multilateralne saradnje sa meunarodnim organizacijama ..... 157 12.14. USAID fond za finansiranje pilot projekata iz oblasti energetske efikasnosti ........................... 158 12.15. Otvoreni regionalni fond za Jugoistonu Europu - GTZ ............................................................... 159 13. 13.1. PRAENJE, KONTROLA I IZVJETAVANJE ...................................................................................... 160 Uspostava organizacione strukture, nadzornih i radnih tijela za provedbu Akcionog plana ...... 161

13.2.

Uspostava informacionog sistema za praenje energetske potronje na

podruju Opine Tuzla ..................................................................................................................... ......... 162 13.2.1. Informacioni sistem za praenje energetske potronje za sektor zgradarstvo ........................... 162 13.2.2. Informacioni sistem za praenje energetske potronje za sektor saobraaja ............................. 163 13.2.3. Informacioni sistem za praenje energetske potronje za sektor javne rasvjete ........................ 163 13.3. Uspostava jedinstvenog registra objekata i potroaa ................................................................ 163

13.4. Uspostava informaciono edukacijskog centra za klimatske promjene i energetsku efikasnost 164 14. 15. PLAN PROMOCIJE AKCIONOG PLANA.............................................................................................. 165 ZAKLJUNA RAZMATRANJA............................................................................................................. 168

POPIS SLIKA
Slika 4.1: Struktura potronje energije u zgradama za lokalnu i mjesnu samoupravu ............................... 20 Slika 4.2: Struktura potronje energije u zgradama preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla ......................... 21 Slika 4.3: Struktura potronje energije u zgradama za zdravstvenu zatitu u vlasnitvu Opine Tuzla...... 22 Slika 4.4: Struktura potronje energije u zgradama za obrazovnu djelatnost u vlasnitvu Op ineTuzla.... 23 Slika 4.5: Struktura potronje energije u zgradama za kulturnu djelatnost u vlasnitvu Op ine Tuzla ...... 24 Slika 4.6: Struktura potronje energije u zgradama za sportsku djelatnost u vlasnitvu Op ine Tuzla ...... 25 Slika 4.7: Struktura potronje energije u ostalim zgradama i prostorima u vlasnitvu Op ine Tuzla ......... 26 Slika 4.8: Struktura potronje energije u zgradama i prostorima u vlasnitvu Opine Tuzla...................... 27 Slika 4.9: Udio potronje energije u zgradama i prostorima u vlasnitvu Opine Tuzla ............................. 27 Slika 4.10: Struktura potronje energije po sektorima zgrada u vlasnitvu Opine Tuzla .......................... 28 Slika 4.11: Struktura potronje energije u zgradama za kantonalnu, federalnu i dravnu upravu ............ 30 Slika 4.12: Struktura potronje enrgije u zgradama preduzea u vlasnitvu/nadlenou kantona, federacije ili drave .............................................................................................................................. ....... 31 Slika 4.13: Struktura potronje enrgije u zgradama za zdravstvenu zatitu ............................................... 32 Slika 4.14: Struktura potronje energije u zgradama za obrazovnu djelatnost .......................................... 33 Slika 4.15: Struktura potronje energije u zgradama za kulturnu djelatnost ............................................. 34 Slika 4.16: Struktura potronje energije u ostalim zgradama i prostorima ................................................ 35 Slika 4.17: Struktura potronje energije u zgradama i preduzeima javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla.......................................................................................................... 36 Slika 4.18: Udio potronje energije u zgradama i preduzeima javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla.......................................................................................................... 36 Slika 4.19: Struktura potronje energije po sektorima zgrada koje nisu u vlasnitvu Opine Tuzla ........... 37 Slika 4.20: Struktura energetske potronje u zgradama javne namjene na podruju Opine Tuzla........... 38 Slika 4.21: Udio energetske potronje u zgradama javne namjene na podruju Opine Tuzla .................. 38 Slika 4.22: Struktura potronje energije po sektorima u zgradama javne namjene u Opini Tuzla ........... 39 Slika 4.23: Struktura potronje energije u sistemu daljinskog grijanja ....................................................... 42

Slika 4.24: Struktura potronje elektrine energije ..................................................................................... 42 Slika 4.25: Struktura potronje uglja za zagrijavanje.................................................................................. 42 Slika 4.26: Ukupna struktura potronje energije u sektoru zgradarstva .................................................... 43 Slika 5.1: Struktura vozila u vlasnitvu Opine Tuzla .................................................................................. 45 Slika 5.2: Struktura relativne potronje goriva vozila u vlasnitvu Opine Tuzla ........................................ 45 Slika 5.3: Udjeli potronje goriva u podsektoru vozila u vlasnitvu Opine Tuzla ...................................... 46 Slika 5.4: Broj prevezenih putnika GIPS dd Tuzla u periodu 2002 2010 godina .................................... 47 Slika 5.5: Broj preenih kilometara GIPS dd Tuzla u periodu 2002 2010 godina ................................. 48 Slika 5.6: Broj raspoloivih mjesta GIPS dd Tuzla u periodu 2002 2010 godina .................................. 48 Slika 5.7: Ukupan broj prevezenih putnika na podruju opine Tuzla u periodu 2002 2010 godina ....... 49 Slika 5.8: Ukupan broj registrovanih vozila na podruju opine Tuzla u periodu 2002 - 2010 godina ....... 50 Slika 5.9: Struktura registrovanih vozila prema tipu u 2002. godini ........................................................... 50 Slika 5.10: Udio potronje goriva za privatna i komercijalna vozila na Op ine Tuzla ................................. 51 Slika 5.11: Energetski udio potronje goriva po podsektorima saobra aja u Opini Tuzla......................... 52 Slika 6.1: Snadbdjevanje javne rasvjete iz pripadajuih Elektrodistribucija................................................ 53 Slika 6.2: Struktura javne rasvjete prema vrsti izvora svjetlosti ................................................................. 55 Slika 6.3: Ukupan broj ureaja za regulaciju rada JR.................................................................................. 56 7.1: Priblian sastav komunalnog otpada (na bazi mjerenja po naseljima u Tuzli) .................................... 59 Slika 9.1: Karta raspodjele umskog podruja Bosne i Hercegovine ........................................................... 66 Slika 9.2: Iskoritenost tla u BiH .................................................................................................................. 66 Slika 10.1: Udio emisije CO2 po podsektorima u sektoru zgradarstva ....................................................... 81 Slika 10.2: Usporedba potronje goriva u sektoru saobraaja Opine Tuzla .............................................. 85 Slika 10.3: Emisija CO2 sektora saobraaja Opine Tuzla ........................................................................... 86 Slika 10.4: Udio pojedinog sektora od ukupnih emisija CO2 ....................................................................... 89 Slika 11.1: Proirenje mree javne rasvjete Opine Tuzla u periodu od 2002. do 2011. godine ............... 115

Slika 11.2: Porast potronje elektrine energije iz javne rasvjete zbog proirenja ................................... 116 Slika 11.3: ematski prikaz tehnolokog procesa spaljivanja komunalnog otpada .................................. 124 Slika 11.4: ema mehanike obrade (MO) + spaljivanje sa proizvodnjom energije .................................. 125 Slika 11.5: ema mehaniko bioloke obrade (MBO) + spaljivanje sa proizvodnjom energije ................. 125 Slika 11.6: Jedan od moguih primjera urbane matrice u umjerenoj klimi sjeverne hemisfere ................ 137 Slika 11.7: Odreivanje rastojanja izmeu nizova zgrada formiranih po pravcu I-Z ................................ 138 Slika 11.8: a) Primjer efekta rashlaivanja od La Fontaine parka u Montrealu, Kanada b) Stepen rashlaivanja u odnosu na pokrivenost vegetacijom ............................................................................... 138

POPIS TABELA:
Tabela 3.1: Struktura osnovnih vidova koritenja zemljita Opine Tuzla .................................................. 14 Tabela 3.2: Struktura osnovnih vidova koritenja zemljita u urbanom gradskom podruju Tuzle ........... 14 Tabela 4.1: Struktura potronje energije u zgradama za lokalnu i mjesnu samoupravu ........................... 20 Tabela 4.2: Struktura potronje energije u zgradama preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla ..................... 21 Tabela 4.3: Struktura potronje energije u zgradama za zdravstvenu zatitu u vlasnitvu Opine Tuzla .. 22 Tabela 4.4: Struktura potronje energije u zgradama za obrazovnu djelatnost u vlasnitvu Opine Tuzla 23 Tabela 4.5: Struktura potronje energije u zgradama za kulturnu djelatnost u vlasnitvu Op ine Tuzla ... 24 Tabela 4.6: Struktura potronje energije u zgradama za sportsku djelatnost u vlasnitvu Opine Tuzla... 25 Tabela 4.7: Struktura potronje energije u ostalim zgradama i prostorima u vlasnitvu Opine Tuzla ..... 26 Tabela 4.8: Struktura potronje energije u zgradama i prostorima u vlasnitvu Opine Tuzla .................. 28 Tabela 4.9: Struktura potronje energije u zgradama za kantonalnu, federalnu i dravnu upravu ........... 30 Tabela 4.10: Struktura potronje enrgije u zgradama preduzea u vlasnitvu/nadlenou kantona, federacije ili drave .............................................................................................................................. ....... 31 Tabela 4.11: Struktura potronje enrgije u zgradama za zdravstvenu zatitu ........................................... 32 Tabela 4.12: Struktura potronje energije u zgradama za obrazovnu djelatnost ....................................... 33 Tabela 4.13: Struktura potronje energije u zgradama za kulturnu djelatnost .......................................... 34 Tabela 4.14: Struktura potronje energije u ostalim zgradama i prostorima ............................................. 35 Tabela 4.15: Struktura potronje energije u zgradama i preduzeima javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla.......................................................................................................... 37 Tabela 4.16: Struktura energetske potronje u zgradama javne namjene na podruju Opine Tuzla ....... 39 Tabela 4.17: Zgrade i objekti na daljinskom sistemu grijanja ..................................................................... 40 Tabela 4.18: Zgrade i objekti sa individualnim sistemom grijanja .............................................................. 40 Tabela 4.19: Potronja energenata u sektoru zgradarstva Opine Tuzla za 2002. godinu ........................ 41 Tabela 4.20: Ukupna struktura potronje energije u sektoru zgradarstva ................................................. 43 Tabela 5.1: Vrste i potronja goriva za vozila u vlasnitvu Opine Tuzla .................................................... 45

Tabela 5.2: Vrste i potronja goriva za vozila javnog autobuskog prevoza ................................................ 47 Tabela 5.3: Vrste i potronja goriva za taksi vozila ..................................................................................... 49 Tabela 5.4: Ukupna potronja goriva podsektora javnog prevoza ............................................................. 49 Tabela 5.5: Potronja goriva u 2002. godini na podruju Opine Tuzla...................................................... 51 Tabela 7.1: Deponovanje komunalnog otpada na deponiji Desetine u toku 2002. godine ........................ 60 Tabela 9.1:Struktura proizvoda od preraenog drveta u Bosni i Hercegovini za 2003. ............................. 66 Tabela 9.2: Prikaz trokova za pet tipinih sistema za grijanje u javnoj zgradi (50-60 kW), 2005.godine . 68 Tabela 9.3: Trokovi goriva, pogona i odravanja ...................................................................................... 68 Tabela 9.4: Dnevna ozraenost prema jugu nagnute plohe ukupnim Sunevim zraenjem po mjesecima za grad Tuzla .............................................................................................................................. ................. 72 Tabela 9.5: Omjer kolektorskih gubitaka i toplinskog optereenja i omjer apsorbirane Suneve energije u optereenja za grad Tuzla ........................................................................................................................... 73 Tabela 9.6: Procjena proizvodnje energije iz fotonaponskog sistema snage 1 kW .................................... 73 Tabela 9.7: Geotermalni izvori toplinski potencijal u direktnoj primjeni ................................................. 76 Tabela 10.1: Faktori emisije CO2 ................................................................................................................. 79 Tabela 10.2: koriteni Faktori emisije CO2 u (g CO2/kWh) .......................................................................... 80 Tabela 10.3: Emisije CO2 sektora zgradarstva Opine Tuzla za 2002. godinu ............................................ 80 Tabela 10.4: Emisije CO2 voznog parka u vlasnitvu Opine Tuzla ............................................................. 82 Tabela 10.5: Potronje goriva i emisije CO2 autobuskog prevoza .............................................................. 83 Tabela 10.6: Emisije CO2 po vrstama goriva taksi slube ........................................................................... 83 Tabela 10.7: Ukupna potronja goriva, energije i emisije CO2 za podsektor javnog prevoza .................... 83 Tabela 10.8: Ukupna potronja pojedine vrste goriva i energije podsektora ............................................. 84 Tabela 10.9: Emisije CO2 i drugih znaajnijih polutanata za podsektor privatna i komercijalna vozila ..... 84 Tabela 10.10: Ukupne emisije CO2 iz sektora saobraaja Opine Tuzla ..................................................... 85 Tabela 10.11: Potronja elektrine energije i neizravna emisija CO2 elektrine mree javne rasvjete ....... 86 Tabela 10.12: Potronja elektrine energije i neizravna emisija CO2 sistema vodosnadbjevanja Opine Tuzla .............................................................................................................................. .............................. 88

Tabela 10.13: Udio pojedinog sektora od ukupnih emisija CO2 .................................................................. 89 Tabela 11.1: Prikaz masenog udjela pojedinih frakcija u komunalnom otpadu za referentnu 2002 godinu .............................................................................................................................. .................................... 120 Tabela 11.2: Prikaz ukupne mase izdvojenih frakcija iz komunalnog otpada na bazi 100% tretmana .... 121 Tabela 11.3: Duina cjevovoda (m) u sistemu vodosnabdijevanja, stanje 2011. godina .......................... 127 Tabela 11.4: Pozitivni i negativni efekti gustine naseljenosti na potronju energije ................................ 136 Tabela 11.5: Ukupni potencijal smanjenja emisija po sektorima ............................................................. 141

SAETAK
Opina Tuzla je jedan od prvih bosanskohercegovakih gradova i opina koja je pristupila Sporazumu gradonaelnika (Covenant of Mayors), iz ega proizlazi obaveza izrade Akcionog plana energetski odrivog razvoja (Sustainable Energy Action Plan SEAP) Opine Tuzla. Izrada SEAP-a za Opinu Tuzla obuhvatila je 10 glavnih aktivnosti: 1. Odreivanje vremenskog okvira provedbe SEAP-a za Opinu Tuzla: 2002.-2020. godina; 2. Klasifikacija sektora energetske potronje na nivou Opine Tuzla (u skladu s preporukama Europske komisije i posebnosti Opine Tuzla): zgradarstvo, saobraaj, javna rasvjeta, vrsti otpad i vodosnadbjevanje; 3. Analiza stanja u urbanistikom planiranju i identifikacija potencijala u oblasti obnovljivih izvora energije na podruju Opine Tuzla; 4. Prikupljanje ulaznih podataka i analiza energetske potronje po sektorima i pripadajuim podsektorima; 5. Izrada Referentnog inventara emisija CO2 prema rezultatima analize energetske potronje; 6. Izrada Plana prioritetnih aktivnosti i mjera za postizanje zacrtanih ciljeva smanjenja CO2 do 2020. godine; 7. Odreivanje dinamike i mehanizama finansiranja provedbe Plana prioritetnih aktivnosti i mjera; 8. Odreivanje mehanizama nadgledanja i izvjetavanja provedbe Plana prioritetnih aktivnosti i mjera; 9. Odreivanje plana i programa promocije SEAP-a za Opinu Tuzla 10. Postavljanje ciljeva smanjenja energetske potronje i pripadajuih emisija CO2. Za navedene sektore i podsektore energetske potronje Opine Tuzla prikupljeni su potrebni energetski parametri za 2002. godinu na osnovu kojih su provedene detaljne energetske analize sektora. Analiza sektora zgradarstva rezultirala je raspodjelom energetske potronje prema kojoj se 95% ukupne energije troi u stambenom, 4% u zgradama koje nisu u vlasnitvu Opine Tuzla dok udio zgrada u vlasnitvu Opine Tuzla iznosi svega 1%. Ukupna potronja goriva u sektoru saobraaja Opine Tuzla iznosi 32.743,47 tona goriva od ega 89,92% otpada na podsektor privatnih i komercijalnih vozila, 8,79% na podsektor javnog prevoza, a 1,29% na vozila u vlasnitvu Opine Tuzla. Za napajanje javne rasvjete u 2002 godini utroeno je 4.792.278 kWh, dok je za rad pumpnih stanica u sistemu vodosnadbjevanja utroeno 14.091.000,00 kWh elektrine enrgije. U toku 2002 godine na deponiji Desetine deponovano je oko 43.000 tona komunalnog otpada, to je uzrokovalo emitovanje 258.000 m3 odlagalinog plina. U skladu s rezultatima provedenih energetskih analiza za sektore zgradarstva, saobraaja, javne rasvjete, vrstog otpada, vodosnadbjevanja, prostornog planiranja, te potencijala u oblasti obnovljivih izvora energije, identificirane su mjere energetske efikasnosti ija e provedba rezultirati smanjenjem emisija CO2 na nivou Opine Tuzla za vie od 20% u 2020. godini u odnosu na referentnu 2002. godinu. Ukupan potencijal smanjenja emisija svih identificiranih mjera iznosi oko 160 kt CO2, odnosno neto oko 26% emisija CO2 iz 2002. godine, to je vie od planiranog cilja od 20%. Iz tog razloga, za ostvarenje cilja nije potrebna provedba svih analiziranih mjera, ve je mogu odabir odreenih mjera prema mogunostima provedbe (vremenskim, organizacijskim i finansijskim).

Izradom ovog Akcionog plana Opina Tuzla je ispunila obavezu preuzetu pistupanjem Sporazumu gradonaelnika s jedne, te e postati jedan od prvih gradova i opina u regiji koja se prihvatanjem tog vanog dokumenta slubeno opredijelila za odrivi energetski razvoj s druge strane.

UVOD
1.1. Sporazum gradonaelnika
Eurospka unija (EU) provodi globalnu borbu protiv klimatskih promjena koja predstavlja jedan od njenih najznaajnijih prioriteta. EU se obavezala da do 2020 godine reducira sveukupnu emisiju CO2 za najmanje 20% u odnosu na nivoe emisije iz 1990. godine. Obzirom da su, prema zvaninim podacima Europskog statistikog zavoda (EUROSTAT), urbana podruja u EU odgovorna za 80% energetske potronje i pripadajuih emisija CO2, lokalne vlasti imaju kljunu ulogu u ispunjavanju energetskih i klimatskih ciljeva EU. Zbog toga je Europska komisija 29. januara 2008. godine pokrenila veliku inicijativu povezivanja gradonaelnika energetski osvijetenih europskih gradova u trajnu mreu sa ciljem razmjene iskustava u provedbi efikasnih mjera za poboljanje energetske efikasnosti urbanih sredina. Kao rezultat te inicijative potpisan je Sporazum gradonaelnika (Covenant of Mayors) u skladu s kojim se opine, gradovi i regije dobrovoljno obavezuju da reduciraju emisiju CO2 na svom podruju iznad postavljenog cilja od 20%. Ovim sporazumom su definisane uloge lokalnih vlasti u implementaciji tog posla kroz mjere energetske efikasnosti, projekte obnovljivih izvora energije i druge akcijekoje se odnose na energiju u razliitim podrujima pod ingerencijom lokalnih vlasti. Primarno podruje djelovanja predstavljaju programi i akcije utede energije u javnim zgradama u vlasnitvu lokalnih vlasti koje predstavljaju znaajne potroae energije, npr. za zagrijavanje i osvjetljavanje. Pored toga, znaajne mjere za redukciju koritenja energije mogu se postii u drugim uslugama koje nude lokalne vlasti, kao to su javni prevoz i javna rasvjeta. Prostorno planiranje i organizacija sistema prevoza su nadlenost veine lokalnih i regionalnih vlasti, u kojima strateko planiranje i uspostava energetskih standarda koji e se potivati pri izgradnji novih zgrada mogu znaajno reducirati koritenje energije. Lokalne vlasti mogu pomoi u informisanju i motivisanju svojih graana, preduzea i drugih subjekata na lokalnom nivou kako efikasnije koristiti energiju, te provoditi aktivnosti na podizanju svijesti o znaaju ukljuenja cjelokupne zajednice u podravanju politika energetske efikasnosti. Takoer mogu raditi na promociji lokalne proizvodnje energije i ohrabrivanju graana davanjem finansijske podrke za implementaciju njihovih projekata i incijatva za obnovljive izvore energije. Ove obaveze i uloge lokalnih vlasti koje proistiu iz potpisivanja Sporazuma gradonaelnika e se postii kroz izradu inventara emisija kao osnove za izradu i implementaciju Akcionog plana energetski odrivog razvoja grada. Tokom provedbe Akcinog plana lokalne vlasti e podnositi redovne izvjetaje o njegovoj realizaciji Europskoj komisiji svake dvije godine i redovno informisati javnost o njegovim rezultatima, te prednostima i mogunostima koritenja energije na efikasniji nain. Za nesmetano provoenje svih navedenih aktivnosti je potrebno prilagoditi strukture lokalnih vlasti i osigurati dovoljne ljudske potencijale. Tokom cjelokupnog procesa lokalne vlasti e rezmjenjivati iskustva i znanja sa drugim gradovima i optinama, organizovati Energetske dane, te dati svoj doprinos godinjoj Konferenciji gradonaelnika EU o energetski odrivoj Europi. Do poetka juna 2011. godine Sporazm gradonaelnika je potpisalo vie od 2700 gradova i opina iz svih dijelova Europe, a interes za pristupanjem novih gradova je veoma velik. Od gradova i opina iz Bosne i

Hercegovine u inicijativu su se tokom 2009. godine ukljuili Banja Luka (januar) i Sarajevo (mart), tokom 2010. godine Tuzla (februar), Bijeljina (oktobar), Prijedor (novembar), Biha, Kakanj, Trebinje i Zenica (decembar), te u 2011. godini Laktai, Livno i Travnik (mart) i Bosanska Gradika (april).

1.2. ta je Akcioni plan energetski odrivog razvoja grada?

Akcioni plan energetski odrivog razvoja (Sustainable Energy Action Plan - SEAP) je kljuni dokument Sporazuma gradonaelnika koji prezentuje nain na koji e lokalne vlasti ispuniti obaveze preuzete njegovim potpisivanjem do 2020. godine. U planu se koriste rezultati Referentnog inventara emisija sa ciljem identifikacije najznaajnijih podruja u kojima je mogue poduzeti konkretne akcije i koja daju najvie potencijala za dostizanje ciljane redukcije CO2 od strane lokalnih vlasti. Plan definie konkretne mjere redukcije, kao i vremenske okvire i odgovornosti, koji e dugoronu strategiju pretvoriti u konkretne provodive aktivnosti. Sporazum gradonaelnika se odnosi na akcije na lokalnom nivou koje su u nadlenosti lokalnih vlasti. SEAP bi se trebao koncentrisati na mjere koje e pomoi redukciji emisije CO2 i konane potronje energije od strane kranjih korisnika. Obaveze iz ovog Sporazuma se odnose na kompletno geografsko podruje potpisnica lokalnih vlasti. Zbog toga, SEAP bi trebao obuhvatiti akcije koje se tiu i javnog i privatnog sektora. Meutim, od lokalnih vlasti se oekuje da predsatvljaju primjer i stoga preuzmu najvei dio mjera koje se odnose na zgradarstvo, saobraaj, itd. Lokalne vlasti mogu donijeti odluku da sveukupnu redukciju emisije CO2 odrede kao apsolutnu redukciju ili per capita redukciju Osnovna ciljana podruja su zgradarstvo i gradski prevoz. SEAP takoer moe obuhvatiti akcije koje se odnose na lokalnu proizvodnju elektrine enerije (razvoj PV, snage vjetra, CHP, poboljanje u lokalnoj proizvodnji energije) kao i proizvodnju zagrijavanja/hlaenja. Pored toga, SEAP bi trebao obuhvatiti podruja u kojima lokalne vlasti dugorono mogu utjecati na potronju energije (kao to je prostorno planiranje), ohrabriti trite proizvodima energetske efikasnosti i usluga (javno zagovaranje), kao i promjene u ponaanju krajnjih potroaa (rad sa graanima i drugim interesnim skupinama). Nasuprot tome, industrijski sektor nije kljuni cilj Sporazuma gradonaelnika, te lokalne vlasti mogu odabrati da ukljue akcije u ovom sektoru ili ne. U bilo kojem sluaju, fabrike pokrivene sa ETS (European CO2 Emission Trading Scheme) ne bi trebale biti ukljuene, osim ukoliko nisu ukljuene u postojee planove lokalnih vlasti. Vremenski okvir za Sporazum gradonaelnika je 2020. Zbog toga, SEAP mora sadravati jasne upute za strateke akcije koje lokalne vlasti moraju poduzeti kako bi ispunile obaveze do 2020. SEAP moe pokrivati i dui period, ali u tom sluaju mora sadravati meurezultate i ciljeve za 2020. godinu. Kako nije mogue uvijek detaljno planirati konkretne mjere i budet za tako dugo vremensko razdoblje, lokalne vlasti mogu napraviti razliku izmeu: vizije, sa dugoronom strategijom i ciljevima do 2020, ukljuujui obaveze u podrujima kao to su prostorno planiranje, saobraaj i prevoz, javno zagovaranje, standardi za nove/renovirane objekte, itd.; detaljne mjere za narednih 3-5 godina koji pretvaraju dugoro nu strategiju u ciljeve i akcije. Potpisnici sporazuma se obavezuju da e podnijeti SEAP za svoju optinu u roku od godine dana nakon potpisivanje te dostavljati periodine izvjetaje o implementaciji koji odraavaju tok njihovog akcionog plana. SEAP mora biti usvojen od strane Opinskog vijea, te dostavljen na nacionalnom jeziku putem

Kutka za potpisnice (Signatories' Corner), a istovremeno e potpisnice ispuniti on-line SEAP predloak (template) na engleskom jeziku koji omoguava saetak inventara emisija i kljunih elemenata SEAP-a. Europska komisija je izradila Pririnik za izradu Akcionog plana energetski odrivog razvoja grada u cilju olakavanja njegove primjene i provedbe lokalnim vlastima, te uporeivanja postignutih rezultata meu europskim gradovima, te je ovaj Akcioni plan izraen u skladu sa uputama u Priruniku.

2. METODOLOGIJA IZRADE AKCIONOG PLANA ENERGETSKI ODRIVOG RAZVOJA OPINE TUZLA

Od 03.02.2010. godine kada je Opina Tuzla potpisala Sporazum gradonaelnika odvijale su se aktivnosti na pripremi i izradi Akcionog plana energetski odrivog razvoja Opine Tuzla, koje bi se mogle podijeliti u nekoliko osnovnih koraka: 1. Pripremne radnje za poetak izrade(obezbjeenje politike volje, izvora finansiranja, strunih resursa, itd.) 2. Formiranje tima za izradu Akcionog plana prema prioritetnim pravcima djelovanja 3. Izrada Akcionog plana energetski odrivog razvoja Opine Tuzla (u daljem tekstu Akcioni plan) 4. Usvajanje Akcionog plana od strane Opinskog vijea kao slubenog dokumenta Opine Tuzla 2010. Pripremna faza Formiranje SEAP tima Izrada Akcionog plana Prihvaanje Akcionog plana
Juli 2011. Usvajanje Akcionog plana na sjednici Opinskog vijea Tuzla

2011.

03.02.2010. Pristupanje Sporazumu gradonaelnika

Da bi se osigurao uspjeh procesa (od izrade Akcionog plana do provedbe i praenja) bitno je osigurati dovoljno snanu podrku na politikom nivou, to u ovom sluaju podrazumijeva podrku Naelnika i Opinskog vijea Tuzla. Samo pristupanje Sporazumu gradonaelnika pokazuje pozitivno stajalite i predstavlja prvi korak opinske uprave u smjeru odrivog energetskog razvoja Opine Tuzla. Dovoljan pokazatelj je taj da je i prije pistupa Sporazumu gradonaelnika u Opini Tuzla na inicijativu Naelnika formirana komisija Tuzla energetski efikasan grad koja je svoj rad okonala neposredno pred formiranje SEAP tima. Vodei ljudi u opinskoj administraciji moraju biti ukljueni u proces izrade Acionog plana, a prije svega u osiguranju ljudskih resursa i finansijskih sredstava. U pripremnoj fazi voene su aktivnosti u definisanju primarnih podruja aktivnosti Akcionog plana koji e ujedno biti u skladu sa strategijom razvoja Opine Tuzla, i u skladu s kojim e se osigurati struni kadar za izradu Akcionog plana. Uspostavljeni su aktivni kontakti i aktivnosti u okviru mree gradova potpisnika Sporazuma gradonaelnika u cilju prikupljanja pozitivnih iskustava prilikom izrade Akcionih planova, te sagledavanje potrebnih kadrovskih i finansijskih resursa. Kroz projekat Razvojnog programa Ujedinjenih naroda (UNDP) BiH pod nazivom Mainstreaming environmental governance: linking local and national action in BiH iji je primarni cilj uspostava mehanizma (fonda) za podrku gradovima u BiH u usvajanju i postizanju ciljeva koji se odnose na klimatske promjene, kroz podrku procesu razvijanja i usvajanja akcionih planova za suoavanje sa klimatskim promjenama na nivou gradova, osigurana su finansijska sredstva za izradu Akcionog plana.

Izrada akcionog plana je obuhvatila 10 glavnih aktivnosti: 1. Odreivanje vremenskog okvira provedbe SEAP-a za Opinu Tuzla: 2002.-2020. godina; 2. Klasifikacija sektora energetske potronje na nivou Opine Tuzla (u skladu s preporukama Europske komisije i posebnosti Opine Tuzla): zgradarstvo, saobraaj, javna rasvjeta, vrsti otpad i vodosnadbjevanje; 3. Analiza stanja u urbanistikom planiranju i identifikacija potencijala u oblasti obnovljivih izvora energije na podruju Opine Tuzla; 4. Prikupljanje ulaznih podataka i analiza energetske potronje po sektorima i pripadajuim podsektorima; 5. Izrada Referentnog inventara emisija CO2 prema rezultatima analize energetske potronje; 6. Izrada Plana prioritetnih aktivnosti i mjera za postizanje zacrtanih ciljeva smanjenja CO2 do 2020. godine; 7. Odreivanje dinamike i mehanizama finansiranja provedbe Plana prioritetnih aktivnosti i mjera; 8. Odreivanje mehanizama nadgledanja i izvjetavanja provedbe Plana prioritetnih aktivnosti i mjera; 9. Odreivanje plana i programa promocije SEAP-a za Opinu Tuzla ; 10. Postavljanje ciljeva smanjenja energetske potronje i pripadajuih emisija CO2. Prema preporukama Europske komisije, prilikom odreivanja vremenskog okvira za provoenje Akcionog plana za referentnu godinu bi se trebala uzeti 1990. godina, ili najranija godina za koju lokalne vlasti raspolau potrebnim podacima o energetskim potronjama i pripadaju im emisijama. Imajui u vidu da je Opina Tuzla 1990. godine prvenstveno bila rudarski i industrijski centar, te da je tokom agresije na BiH u periodu 1992-1995. godina veliki broj industrijskih postrojenja i preduzea prestao sa radom ili promijenio svoju namjenu, pri emu su mnoga preduzea ostala dijelom ili u cjelosti bez potrebne dokumentacije, ova godina se ne moe uzeti za referentnu (baznu) godinu. Uzimajui u obzir proces konsolidacije preduzea i ustanova nakon 1995. godine, tokom kojeg je veina uspostavila proces evidentiranja i dokumentovanja potrebnih podataka o energetskoj potronji, kao referentna je odabrana 2002. godina, za koju e biti izraen Referentni inventar emisija. Vremenski okvir provoenja Akcionog plana ini razdoblje od referentne 2002. godine do 2020. godine. Obzirom da Akcioni plan treba da postavi ciljeve smanjenja emisije CO2 po pojedinim sektorima i podsektorima energetske potronje, sljedea aktivnost je podrazumjevala njihovu klasifikaciju na nivou Opine Tuzla. U skladu sa preporukama Europske komisije, primarne sektore energetske potronje na podruju Oipine Tuzla ine zgradarstvo, saobraaj i javna rasvjeta, a kao sektori od interesa koji pruaju mogunost direktnog djelovanja sa ciljem postizanja redukcije emisije evidentirani su i gospodarenje vrstim otpadom i vodosnadbjevanje. Pored toga, znaajna panja posveena je urbanistikom planiranju kao i potencijalima obnovljivih izvora enregije na podruju Opine Tuzla kao sektora u kojem projekti i inicijative mogu dati znaajan doprinos u postizanju konanog cilja. Za potrebe analize, energetska potronja u sektoru zgradarstva Opine Tuzla je svrstana u sljedee podsektore: Zgrade javne namjene u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla; Zgrade javne namjene koje nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla, Zgrade namjenjene za stanovanje; koje su za potrebe detaljnije energetske potronje i analize podijeljene u dodatne podsektore prema namjeni za koju se upotrebljavaju.

Za potrebe izrade analize energetske potronje u sektoru saobraaja izvrena je njegova podjela je na sljedee podsektore: Vozni park u vlasnitvu Opine Tuzla; Javni prevoz putnika; Privatna i komercijalna vozila.

Sektor javne rasvjete ini cjelokupna elektrina mrea javne rasvjete na podruju Opine Tuzla. Obzirom da u sektoru gospodarenja otpadom nije mogue izvriti podjelu na odgovarajue podsektore, on obuhvata transport i odlaganje otpada na sanitarnoj deponiji Desetine u Op ini Tuzla. Najznaajnija aktivnost u cilju postavljanja realnih ciljeva utede energije i smanjenja CO2 do 2020. godine je prikupljanje kvalitetnih podataka o energetskoj situaciji i potronji energije za referentnu godinu, to je obzirom na nepostojanje sistemskog rjeenja na nivou opinske infrastrukture ujedno i najkompleksnija aktivnost. Iz navedenih razloga za svaki od sektora izraeni su odgovarajui upitnici koji su sadravali sve neophodne podatke o potronji energije koji su upueni svim subjektima relevantnim za energetsku potronju u pojedinom sektoru. Za sve podsektore zgradarstva Opine Tuzla za 2002. Godinu potrebno je prikupiti podatke o: opi podaci o podsektoru, ukupna povrina podsektora (m2), broj objekata podsektora, ukupna potronja elektrine energije podsektora (kWh), specifina potronja elektrine energije podsektora (kWh/m2), potronja toplinske energije podsektora iz sistema daljinskog grijanja (KWh), ukupna potronja energije grijanja koritenjem uglja (KWh), ukupna potronja energije grijanja iz lo ulja (KWh), ukupna potronja energije grijanja podsektora (KWh), specifina potronja energije grijanja podsektora (kWh/m2), ukupna potronja energije podsektora (KWh), specifina potronja energije podsektora (kWh/m2) Za sve podsektore saobraaja opine Tuzla odreeni su sljedei parametri: Opti podaci o podsektoru; Struktura voznog parka prema namjeni vozila; Klasifikacija prema vrsti potroenog goriva; Potronja raznih vrsta goriva po podsektoru. Potrebni podaci za analizu potronje energije u javnoj rasvjeti Opine Tuzla su: Opti podaci o javnoj rasvjeti Struktura elektrine mree javne rasvjete Kategorije elektrinih rasvjetnih tijela Tipovi elektrinih izvora svjetlosti Ukupna potronja elektrine energije opine Tuzla U sektoru gospodarenja vrstim otpadom u svrhu analize emisije CO2 potrebni su sljedei podaci:



Broj kamiona autosmeara i dnevnih pranjenja istih na deponiju, Zapremina tovarnog prostora kamiona, Prosjena specifinu teinu presovanog (450kg/m3) i nepresovanog (250kg/m3) otpada, Otpad dovuen u pekama i kiper kamionima

U sektoru vodosnadbjevanja u svrhu analize emisije CO2 potrebni su sljedei podaci: Broj i kapacitet (l/s) izvorita sa kojih se vodom snadbjeva Op ina Tuzla, Podaci o pumpnim stanicama i utroku elektrine energije, Podaci o rezervoarima i njihovim kapacitetima (m3), Duina mree i procijenjeni gubici U toku aktivnosti na prikupljanju ulaznih podataka, pojavile su se odreene potekoe obzirom da se pokazalo da odreeni subjekti ne raspolau svim neophodnim podacima za analizu energetske potronje (to je naroito izraeno u sektoru zgradarstva). Kako su za uspjenu analizu energetske potronje preduslov kvalitetni podaci, jedna od najznaajnijih, ako ne i najznaajnija mjera koja proizilazi iz pomenutog problema, je uspostava sistematskog prikupljanja i obrade prikupljenih podataka na nivou cjelokupne opinske infrastrukture. Uspostava i aktiviranje jednog ovakvog sistemskog rjeenja na nivou svih preduzea i ustanova na podruju Opine Tuzla je prijeka potreba i preporuka, koja daje podlogu da se ve 2012. godine izvri ponovna analiza za tu godinu i eventualna revizija odreenih mjera i aktivnosti predvienih ovim Akcionim planom. Ujedno je napravljena i analiza postojeeg stanja u oblasti urbanistikog planiranja ueg i ireg gradskog podruja, kako bi se identifikovale mogunosti poduzimanja konkretnih planskih aktivnosti u svakom od sektora, a koji bi mogli doprinijeti postizanju konanog cilja smanjenja emisije CO2. Obzirom da za period referentne godine na podruju Opine Tuzla nije bilo znaajnijih koritenja obnovljivih izvora energije, te da projekti energetske efikasnosti takoer nisu bili zastupljeni u znaajnoj mjeri, posebna poanja posveena je analizi potencijala koje prua Opina Tuzla sa stanovita mogunosti koritenja raznih oblika obnovljivih izvora energije. Prikupljeni podaci o energetskoj potronji raznih sektora i podsektora, predstavljaju ulazne podatke za izradu Referentnog inventara emisija CO2, kao sljedee vrlo vane aktivnosti u okviru izrade Akcionog plana. Ovaj Referentni inventar emisija je uraen prema IPCC protokolu za odreivanje emisija oneiujuih tvari u atmosferu koji je protokol Meuvladinog tijela za klimatske promjene (Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC) kao izvrnog tijela Programa za okoli Ujedinjenih naroda (United Nations Environment Programme UNEP) i Svjetske meteoroloke organizacije (WMO) u provoenju Okvirne konvencije Ujedinjenih naroda o promjeni klime (United Nations Framework Convention on Climate Change UNFCCC). Na bazi Referentnog invetara emisija CO2 za sve obuhvaene sektore i podsektore energetske potronje u Opini Tuzla, analize potencijala obnovljivih izvora energije i drugih relevantnih faktora kao to je izrada Prostornog plana i Strategije razvoja Opine Tuzla, izraen je plan prioritetnih aktivnosti i mjera ije provoenje moe rezultirati ciljanim smanjenjem emisija CO2. Za svaku od mjera i aktivnosti iz plana predvieni su potencijalni izvori finansiranja, vremenski rokovi za provoenje i potencijal smanjenja CO2. Takoer su predvieni i mehanizmi za nadgledanje stepena izvrenja mjera i aktivnosti iz Akcionog plana, kao i nain periodinog izvjetavanja u skladu sa obavezama koje proizilaze iz Sporazuma gradonaelnika.

3. URBANISTIKO PLANIRANJE ANALIZA POSTOJEEG STANJA

3.1. Opti podaci o prostoru
Teritorija opine Tuzla se nalazi na podruju sjeveroistone Bosne i Hercegovine, odnosno u krajnjem sjeveroistonom dijelu kako FBiH tako i Tuzlanskog kantona. Geografski poloaj opine Tuzla odreen je izmeu 18 32 45 i 18 52 09 geografske duine i 44 27 57 i 44 39 39 geografske irine, na nadmorskoj visini izmeu 200 i 700 m/n. Gradsko podruje se nalazi na 18 42 geografske duine i 44 33 geografske irine. Susjedne opine su slijedee: sa sjevera Srebrenik, na zapadu Lukavac, na jugu ivinice, a na istoku Kalesija. Takoe, opina Tuzla se na sjeveroistonoj strani granii sa entitetom Republika Srpska. Prostorni okviri opine Tuzla su: sa sjeveroistoka planinski vijenac Majevica, sa jugozapadne strane planine Ozren, Konjuh i Javornik, odnosno slivovi rijeka Spree i Jale. Povrina opine Tuzla iznosi 30.255 ha, to predstavlja 11,41% od ukupne povrine Tuzlanskog kantona. Urbanom podruju grada Tuzle pripada 4.745 ha, odnosno 16% povrine opine. Geomorfoloke i orohidrografske karakteristike svrstavaju podruje opine u peripanonsku oblast, odnosno kontaktnu zonu Dinarida i Panonske nizije.

3.2. Geneza razvoja grada

Opina Tuzla predstavlja jedno od najstarijih naselja u Bosni i Hercegovini. Arheoloki nalazi (iskopine ulomaka keramikih posuda) govore u prilog tome da je ak u mlaem kamenom dobu (neolitu) na ovom prostoru postojalo naselje sojenikog tipa. Prema provjerenim istorijskim podacima slani izvori i naselje oko njih bili su poznati i starim Grcima, a arheoloki dokazi pa i ime naselja Salines govore da su i Rimljani na ovom mjestu eksploatisali so i gradili naselja. Prvi pisani dokument potie iz 950. godine nove ere, a i prvi poznati bosanski vlastelini su ostavili pisane tragove o postojanju naselja na ovom prostoru. Sve do XV stoljea prostor Usore sa Soli bio je jako uporite bosanske Crkve i jedan od razvijenijih prostora bosanske drave. Tuzla, koja se od vremena turske uprave naziva ovim imenom prevodom slavenskog imena Soli, u prvoj polovini XVI vijeka poinje da sa razvija brim tempom, iako u njoj nije bilo sjedite kadiluka. Danas nemamo nikakve podatke o izgledu srednjevijekovne varoi ali je izvjesno da se ona razvijala oko prostora dananjeg Solnog trga, u to vrijeme centralne take pazarita. Analogno drugim gradovima u BiH, jer neki nastaju tek u tursko doba, moe se pretpostaviti nastanak i daljni razvoj urbane aglomeracije. Sakralnim i javnim objektima, koji su bez sumnje prvo nastali u blizini Solnog trga, dat je urbani karakter ovoj naseobini, a daljni razvoj je tekao formiranjem stambenih zona mahala izvan centralnog podruja koje postaje arija. Ovaj razvoj u pravilu nije koncentrian, jer se budui urbani prostor obiljeava mahalama formiranim na razliitim takama, da bi se u kasnijim fazama prostor izmeu postepeno popunjavao. Dolaskom Austrougarske u gradu se bre razvijaju industrijski kapaciteti. Ali 1891. godine jo jedan veliki poar unitava tuzlansku ariju, koja nikada vie nije poprimila fizionomiju kakvu je imala i kakvu danas

10

imaju sarajevska, mostarska i druge arije nastale u ovom periodu. Pa ipak, arija se ponovo podie na istom mjestu. Osnovne karakteristike prvobitne planske osnove su rekonstruisane, shodno propisima tada vaeeg Graevinskog reda iz 1880. godine, a novi objekti su izgraeni u duhu arhitekture tog doba. Na taj nain funkcija arije sauvana je na istom mjestu potvrujui njenu istorinost. Tuzla je grad koji se za vrijeme austrougarske uprave razvija intenzivno kao industrijski grad. Modernizacijom solane i razvojem rudarstva raste broj stanovnika (1885. god. Tuzla je imala 7.189, a 1895. god. 10.227 stanovnika). Doseljeni radnici i strunjaci izmijenili su postojeu nacionalnu, klasnu i socijalnu strukturu stanovnitva. Grade se znaajni upravni, administrativni, kolski, sakralni, a posebno komunalni objekti, te Tuzla s poetka stoljea ve ima formiranu fizionomiju jednog srednjoevropskog grada. Na istonom i zapadnom dijelu grada podiu se vojni logori, a za pripadnike okupacione uprave, privrede i vojske grade se stambene zgrade, izvodi se mrea vodovoda i kanalizacije, a turski putevi i sokaci se rekonstruiu i modernizuju. Grad se za vrijeme austrougarske uprave razvijao praktino unutar granica iz turskog doba, najee interpolacijama i popunjavanjem praznih prostora koji su nastajali usljed estih poara. Zato u Tuzli i nema jaih urbanih poteza iz ovog perioda, to je uglavnom osnovni razlog da su karakteristini elementi osnove osmansko turskog grada i danas itljivi. Period izmeu dva svjetska rata je vrijeme stagnacije razvoja grada, a malobrojni pojedinani objekti nisu mogli bitno uticati na koncepciju grada u cjelini. Dok je u vrijeme od 1885. god. do 1910. god broj stanovnika porastao za 60%, u vremenu od 1921. god. do 1931. god. porastao je za svega 16%. Period poslije II svjetskog rata obiljeen je snanijom izgradnjom grada i teritorijalnim irenjem u dva pravca (istok i zapad), a istorijsko podruje, koje je s poetka ovog perioda bilo jo uvijek fiziki funkcionalno formirano urbano tkivo, postaje neuslovno za daljnji razvoj, ponajvie zbog pojaanog slijeganja tla. Ratni period 1992. 1995. godine, na podruju BiH, obiljeen je devastacijom i unitavanjem materijalnih dobara i stradanjem stanovnitva, a dolo je i do masovnih ratnih migracija (masovnog iseljavanja ali i masovnog useljavanja skoro na svim podrujima, pa i na podruju opine Tuzla). Krajnji rezultat bio je zaustavljen razvoj grada, iji oporavak poinje intenzivnom izgradnjom nakon 2000. godine.

3.3. Pedoloke karakteristike tla

U zavisnosti od geolokog substrata, klimatskih, ortografskih, biotskih, antropogenih i drugih faktora na podruju opine Tuzla razvili su se razliiti tipovi zemljita. Najvei prostor zauzimaju plia tla, kisele reakcije sa niskim sadrajem organskih materija, fosfora i kalija. Na podruju opine Tuzla zastupljene su slijedee kartografske jedinice: automorfna i hidromorfna tla. Obje jedinice dalje se definiu po klasama, tako da u okviru automorfnih tla prepoznajemo klasu nerazvijenog tla (smonice i ljutovae), klasu kambinog tla (eutrina smea tla, distrina smea tla), klasu eluvijalno-iluvijalnog tla(lesivirana tla na silikatnim i silikatno-karbonatnim substratima) i klasu tehnogenih tla. U okviru hidromorfnih tla prepoznajemo klasu nerazvijenog tla (aluvijalno, fluvijalno tlo ili fluvisol), klasu pseudoglejnog tla, klasu semiglejnog tla i klasu movarno-glejnog tla.

11

3.4. Klimatske karakteristike

Podruje opine Tuzla ima umjereno kontinentalnu klimu sa odreenim specifinostima izazvanim lokalnim reljefom i poloajem u odnosu na dominantne regije u okolini Bosanski planinski masiv sa jedne i Panonska nizija sa druge strane. U centralnom podruju je tuzlanska zavala sa opim karakteristikama umjereno kontinentalne ili srednjoevropske klime. Ope karakteristike umjereno kontinentalne klime su topla ljeta, sa prosjenim julskim temperaturama od oko 20C i umjereno hladne zime sa prosjenim januarskim temperaturama cca -1 do -2C. Prosjena godinja temperatura je 10C. Naravno, postoje i odreena odstupanja tako da je u januaru 2006. g. zabiljeena najnia temperatura sa srednjom prosjenom vrijednou od -1,85C, dok je 2004. g. zabiljeen najtopliji mjesec juli sa prosjenom temperaturom 25,70C. Najvia zabiljeena temperatura na ovim prostorima je 2000. g. 40,4C, a najnia temperatura je zabiljeena 2003. g. -20,1C. Najvia srednja vrijednost ukupnih mjesenih padavina zabiljeena na meteorolokoj stanici u Tuzli odnosi se na mjesec juni i iznosi 111mm, a najmanja na mjesece oktobar i februar i iznosi 56 mm i 55 mm. Maksimalna koliina padavina zabiljeena je 2004. godine 1032 mm, a najvei broj dana sa padavinama zabiljeen je iste godine 177 dana. Najvei broj dana sa snijenim pokrivaem 9,7 cm je u mjesecu januaru, a zatim u decembru 5,9 cm i februaru 5,7 cm. Snijeni pokriva vei od 30 cm javlja se u prosjeku 5 dana godinje, a maksimalna visina snijenog pokrivaa u posljednjih 35 godina zabiljeena je u februaru 1984. god. i iznosila je 97 cm. Najvei broj dana pod snijegom zabiljeen je 2003. god. 66 dana. Vjetar je, obzirom na sloenost i dugotrajnost analiza vezanih za ovu problematiku meteoroloke stanice Tuzla, kao meteoroloki parametar analiziran samo za period 1981. 1990. g. Generalni tok strujanja na podruju opine Tuzla je takav da je najvea uestalost vjetra iz sjeveroistonog kvadranta, a potom slijedi jugozapadni. Maksimalni udari vjetra dostiu brzinu od 20m/s, u skoro svim sluajevima iz jugoistonog pravca ali se prilikom projektovanja mora raunati sa brzinom 30 35 m/s. Vjetar sa najveom uestalou je NE (sjeveroistoni), zatim N (sjeverni) i SW (jugozapadni), dok S (juni) vjetar ima najveu jainu ali se najrjee javlja. Obzirom na svoj geografski poloaj, moe se rei da je ovo podruje izloeno vjetru, sa niskim procentom tiina c = 35%. Srednji godinji vazduni pritisak u Tuzli iznosi 980,2 hPa. Najvei je u oktobru i iznosi 983,2 hPa, a najnii u februaru kada iznosi 976,4 hPa. Prosjean godinji broj dana sa gradom u Tuzli je 3, a ograniava se na podjednaku vjerovatnost pojava grada u periodu od maja do jula. Godinje vrijednosti za baznu, 2002. godinu: Apsolutna max temperatura zraka ............... Apsolutna min temperatura zraka................ Koliina padavina 0,1 mm........................... Broj dana sa snijenim pokrivaem 1cm..... Max visina snijenog pokrivaa................... Broj dana sa padavinama 36,2C -18,2C 964,7 40 24 162

12

3.5. Namjena prostora

Orohidrografski uslovi, geoloka graa terena, klimatske karakteristike, radom stvorene vrijednosti ali i savremena demografska kretanja uticali su na postojee koritenje zemljita. Povrina opine Tuzla iznosi 30.255ha. Analiza koritenja prostora po namjenama pokazuje da u strukturi povrina najvee povrina pripada poljoprivrednom i umskom zemljitu. Poljoprivredno zemljite zastupljeno je sa 12.667.6 ha ili 41,9%. Preko 90% poljoprivrednog zemljita na podruju opine ini obradivo zemljite, a 90% obradivog zemljita pripada drugoj agrozoni. umska zemljita su zastupljena sa 10.781,8 ha ili 35,6% od ukupne povrine opine. Graevinsko zemljite zauzima povrinu od 5.612,0 ha to je 18,6% od ukupne povrine opine. Namjene definisane unutar povrine graevinskog zemljita su razliite, a analiza njihovih povrina pokazuje da najvei udio u ukupnoj povrini graevinskog zemljita pripada stambenoj zoni koja je zastupljena sa 4.672,7 ha, dok privredna zona zauzima 593,1 ha. Zone za rekreaciju zastupljene su sa 395,8 ha to je 1,3% od ukupne povrine opine, a sportskorekreativno-memorijalne zone u okviru graevinskog zemljita zauzimaju 102,4 ha to je 0,4% od ukupne povrine opine. Ove zone su registrovane, osim u urbanom podruju grada i u jo nekim naseljenim mjestima na ostalom podruju opine. Deponije ljake i pepela zauzimaju povrinu od 144,3 ha ili 0,5%, povrine namijenjene za deponije vrstog otpada iznose 19,1 ha, a degradirano zemljite zauzima povrinu od 51,6ha. Kada se ovoj grupi pridodaju povrine pod elektroenergetskim vodovoma, eksploataciona polja i podruje slijeganja terena, moemo konstatovati da neplodna i druga zemljita na podruju opine Tuzla zauzimaju znaajne povrine. Mrea cestovnog saobraaja, koju ine magistralne, regionalne i lokalne ceste, zauzima povrinu od 345,5 ha to je 1,2% od ukupne povrine opine. U okviru te povrine, magistralne ceste zastupljene su sa 54,0 ha, mrea regionalnih cesta sa 20,3 ha, a mrea lokalnih cesta sa 280,2 ha. Povrine namijenjene za groblja iznose 64,1 ha ili 0,2%, rekultivisano zemljite 87,4 ha ili 0,3% i zemljite sa posebnom namjenom 53,1 ha ili 0,2% od ukupne povrine opine. Rekultivisano zemljite se odnosi na deponiju ljake i pepela Drenik i Plane. Zemljite sa posebnom namjenom u ukupnoj povrini se nalazi u okviru urbanog podruja grada i odnosi se na nekadanju vojnu kasarnu u Solini, kompleks vojne policije Grabov potok i strelite Paabunar.

3.6. Bilans povrina

Analiza osnovnih vidova koritenja zemljita prezentovana u narednim tabelama, odnosi se na podruje opine i urbano podruje grada Tuzle. Od ukupne povrine opine Tuzla (30.255 hektara), gradskom podruju pripada 4.745 hektara, odnosno 16%, dok 25.510 hektara (84%) pripada vangradskom podruju ili ostalom podruju opine. U strukturi povrina po namjeni, u gradskom podruju je 35,6% povrine angaovano u zonama stanovanja (1.689,5 ha). Sljedea namjena po veliini u urbanom podruju grada je poljoprivredno zemljite (21,9%, odnosno 1.038,7 ha). Pod umama u gradskom podruju je obuhvaeno 909,9 ha (19,2% od ukupne povrine grada).

13

OPINA TUZLA Namjena Poljoprivredno zemljite umsko zemljite Stambena zona Stambeno-poslovna zona Poslovna zona Drutveno-opsluni centar Privredna zona Rekreativna zona Sportsko rekreativna memorijalna zona Groblje Rekultivisano zemljite Posebna namjena Vodne povrine Degradirano zemljite Deponija vrstog otpada Deponija ljake i pepela Magistralne ceste Regionalne ceste Lokalne ceste UKUPNO: P(ha) 12.667,6 10.781,8 4.623,7 170,7 61,5 60,6 593,1 395,8 101,4 64,1 87,4 53,1 23,9 51,6 19,1 144,3 54,0 20,3 280,2 30.255 % 41,9 35,6 15,3 0,6 0,2 0,2 2,0 1,3 0,4 0,2 0,3 0,2 0,1 0,2 0,1 0,5 0,2 0,1 0,9 100,0

Tabela 3.1: Struktura osnovnih vidova koritenja zemljita Opine Tuzla GRADSKO PODRUJE OPINE TUZLA Namjena Poljoprivredno zemljite umsko zemljite Stambena zona Stambeno-poslovna zona Poslovna zona Privredna zona Rekreativna zona Sportsko rekreativna memorijalna zona Groblje Rekultivisano zemljite Posebna namjena Vodne povrine Deponija ljake i pepela Magistralne ceste Regionalne ceste Lokalne ceste UKUPNO: P(ha) 1.038,7 909,9 1.689,5 170,7 61,5 281,6 289,9 53,5 24,7 57,9 53,1 1,5 10,1 25,3 5,3 71,9 4.745 % 21,9 19,2 35,6 3,6 1,3 5,9 6,1 1,1 0,5 1,2 1,1 0,0 0,2 0,5 0,1 1,5 100,0

Tabela 3.2: Struktura osnovnih vidova koritenja zemljita u urbanom gradskom podru ju Tuzle

14

3.7. Stanovnitvo
U posljednjih 50-tak godina, kako u Bosni i Hercegovini, tako i na podruju dananjeg Tuzlanskog kantona i opine Tuzla, odvijali su se intenzivni procesi industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije. Oni su bili neto snaniji u periodu do 1981. goodine, a kasnije usporeniji, obzirom da je udarni talas do tada bio u velikoj mjeri zavren. Populacija se razvijala po modelu industrijskog drutva postepeno opadanje nataliteta, smanjivanje i stabilizacija na smanjenom nivou, a nakon toga blagi porast mortaliteta, kao i uvrivanje tendencije slabljenja dinamike rasta ukupnog broja stanovnitva, odnosno sve nie stope rasta. Rat 1991. 1995. godine je jo snanije uticao na taj tok. Na teritoriji opine Tuzla 1991. godine je u naseljima od preko 2.000 stanovnika (4 plus Grad) ivjelo 68% od ukupnog stanovnitva opine, pri emu je 64% ivjelo u urbanom podruju Tuzle. Do 2001. godine situacija se jo snanije izmijenila u korist urbanog stanovnitva, kada je procijenjeno da u naseljima veliine preko 2.000 stanovnika ivi 76% od ukupnog stanovnitva opine, a danas se moe procijeniti da u urbanom podruju tuzle ivi blizu 70% stanovnitva opine. Broj stanovnika u opini Tuzla prema popisu od 1991. godine je iznosio 131.553. Procijenjeni broj prisutnog stanovnitva u opini Tuzla za baznu, 2002. god iznosi cca 135.800. U meuvremenu se desilo snano poveanje broja stanovnika u opini Tuzla u periodu 1992. 1996. kao posljedica migracija izazvanih ratnim i poratnim deavanjima, kada je u opinu Tuzla useljeno preko 41.000 izbjeglih i raseljenih lica iz drugih podruja, a iseljeno preko 18.000 stanovnika opine Tuzla. Smirivanje turbulencija je nastupilo 1998. godine ali je nakon 2003. godine dolo do opadanja prirodnog prirasta i time do opadanja broja prisutnog stanovnitva.

3.8. Planska dokumentacija

Od stratekih planskih dokumenata Tuzla raspolae slijede im: 1. Prostorni plan optine Tuzla za period 1986-2000/2005 (Slubeni glasnik optine Tuzla, broj: 6/89 i 2/06), 2. Prostorni plan Tuzlanskog kantona za period 2005-2025 (Slubene novine Tuzlanskog kantona br. 9/06 3. Trenutno je u toku izrada Prostornog plana opine Tuzla za period 2006-2026 za koji je Opinsko vijee donijelo Odluku o pristupanju izrade na sjednici odranoj 22. 02. 2006. godine, a u decembru je izraena Prostorna osnova ovog Plana i u toku su javne rasprave. 4. Za potrebe izrade navedenih Prostornih planova uraene su i odreene studije kao to su: Studije izraene za potrebe izrade Prostornog plana Tuzlanskog kantona, Studijski separat o ekonomskom razvoju kao podloga za izradu Prostornog plana opine Tuzla za period 2006-2026 faza jedan (revidiran), Studijski separat Energetika kao podloga za izradu Prostornog plana opine Tuzla za period 2006-2026, (prije izvrene revizije), Dugorona strategija razvoja opine Tuzla do 2015. godine.

15

4. ANALIZA ENERGETSKE POTRONJE U SEKTORU ZGRADARSTVA OPINE TUZLA U 2002. GODINI

Za potrebe analize, energetska potronja u sektoru zgradarstva Opine Tuzle je svrstana u sljedee podsektore: 1. Zgrade javne namjene u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla; 2. Zgrade javne namjene koje nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla, 3. Zgrade namjenjene za stanovanje; Zgrade javne namjene u vlasnitvu ili nadlenou opine Tuzla su svrstane u sledeih 7 kategorija : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Zgrade za lokalnu i mjesnu upravu, Zgrade preduzea u vlasnitvu opine, Zgrade za zdravstvenu zatitu, Zgrade za obrazovnu djelatnost, Zgrade za kulturnu djelatnost, Zgrade za sportsku djelatnost, Ostale zgrade i prostori u vlasnitvu opine,

Zgrade javne namjene koje nisu u vlasnitvu opine Tuzla su takoe svrstane u 7 sledeih kategorija: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Zgrade za kantonalnu, federalnu i dravnu upravu, Zgrade preduzea u vlasnitvu kantona, federacije ili drave, Zgrade za zdravstvenu zatitu, Zgrade za obrazovnu djelatnost, Zgrade za kulturnu djelatnost, Zgrade za sportsku djelatnost, Ostale zgrade i prostori u vlasnitvu kantona, federacije ili drave,

Zgrade namjenjene za stanovanje su svrstane u sledee dvije kategorije : 1. Zgrade i objekti na daljinskom sistemu grijanja, 2. Zgrade i objekti sa individualnim sistemom grijanja,

16

4.1. Metodologija prikupljanja podataka

Relevantni podaci za analize energetskih potronji u zgradarstvu prikupljeni su iz sljededih izvora: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Opinska sluba za prostorno ureenje i zatitu okoline, Opinska sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica, Opinska sluba za stambene poslove i povratak, JKP Centralno grijanje d.d. Tuzla, Elektrodistribucija Tuzla, Nadlena kantonalna, federalna i dravna ministarstva koji imaju objekte u Tuzli, Preduzea u vlasnitvu kantona,federacije, drave koja imaju prostore u Tuzli, Menadmenti svih javnih objekata u opini Tuzla, Predstavnika svih mjesnih zajednica sa podruja opine Tuzla, Prostornog plana opine Tuzla

Podaci su prikupljani na osnovu unaprijed pripremljenih upitnika za javne zgrade koji su distribuirani putem opinskih slubi. Opina je takoe organizirala prikupljanje popunjenih upitnika te po potrebi vrila ponovne provjere istih. Podaci za objekte za stanovanje su prikupljeni iz raznih opinskih dokumenata i baza podataka. Jedan od kljunih izvora je i Prostorni plan opine Tuzla. Podaci za potronju elektrine energije su provjereni sa nadlenim elektrodistributivnim preduzeem dok su podaci za potronju energije za grijanje iz sistema daljinskog grijanja provjereni sa javnim preduzeem Centralno grijanje. Na osnovu prikupljenih podataka, za sve podsektore zgradarstva grada Tuzle bit e dati sljedei parametri: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. opi podaci o podsektoru, ukupna povrina podsektora (m2), broj objekata podsektora, ukupna potronja elektrine energije podsektora (kWh), specifina potronja elektrine energije podsektora (kWh/m2), potronja toplinske energije podsektora iz sistema daljinskog grijanja (KWh), ukupna potronja energije grijanja koritenjem uglja (KWh), ukupna potronja energije grijanja iz lo ulja (KWh), ukupna potronja energije grijanja podsektora (KWh), specifina potronja energije grijanja podsektora (kWh/m2), ukupna potronja energije podsektora (KWh), specifina potronja energije podsektora (kWh/m2),

U ovisnosti o pouzdanosti, prikupljeni podaci su svrstani u 3 kategorije: 1. potpuno pouzdani podaci podaci dobiveni prikupljanjem rauna za objekte pojedine potkategorije i podaci dobiveni iz dva neovisna izvora, 2. pouzdani podaci, podaci dobiveni prikupljanjem podataka a koji odgovaraju prosjeku podataka podsektora, 3. procijenjeni podaci (u nedostatku potrebnih podataka oni su procijenjeni raznim iskustvenim metodama i/ili izvedeni odnosno proraunati iz postojedih podataka).

17

4.2. Stanje potronje energije zgrada i prostora javne namjene u vlasnitvu Opine Tuzla
Urbani dio opine Tuzla je spojen na sistem daljinskog grijanja koji toplinsku energiju dobija kogeneracijom iz Termoelektrane Tuzla. Sistem daljinskog grijanja (u daljem tekstu SDG) je u pogonu punih 28 godina. Prilikom projektovanja i planiranja istog nisu se mogle predvidjeti neke stvari koje su na odreeni nain izale iz okvira onoga to je glavni projekat magistralnog vrelovoda TE Tuzla-grad Tuzla obuhvatio. Opina Tuzla je 1981. godine odgovarajuima odlukama i aktima donijela odluku da je trajno obezbjeenje snabdjevanja grada Tuzle toplinskom energijom putem jedinstvenog sistema daljinskog zagrijavanja. U tom smislu je odlueno i sa TE Tuzla dogovoreno da se toplinska energija moe obezbjediti rekonstrukcijom postojeih blokova 100 i 200 MW. Iste godine je formirana radna grupa koja je utvrdila granice zona toplifikacje sa 31. lokalitetom i ukupnim toplinskim konzumom od 300 MW. Tada je planirano da daljinskim zagrijavanjem treba obuhvatiti: sve budue stambene objekte u drutvenoj svojini sve postojee stambene drutvene i privredne objekte sa instalacijom grijanja sve postojee drutvene stambene objekte bez instalacije (spratnosti P+4 i vie) Ovakvim planom bili su iskljueni individualni stambeni objekti bez obzira na lokaciju. Kako iz raznih razloga ovakav plan nije realizovan do rata, a u ratnom i poratnom periodu nije bilo planske izgradnje i prikljuenja objekata na sistem grijanja, neophodno je bilo utvrditi nove zone toplifikacije. Tako je Opinsko vijee Tuzla dalo saglasnot na Granice zona daljinskog grijanja grada Tuzle koje je napravilo ''Centralno grijanje'' d.d. Tuzla u junu 2001. godine. Tim dokumentom je SDG grada Tuzle podijeljen na 39 zona toplifikacije. Pri definisanju izvora toplinske energije bila je zacrtana izgradnja novog kombinovanog TE-TO bloka od 100 MW. Meutim zbog drugaijih planova Elektroprivrede nije se realizovala ova ideja ve je odlueno da e se toplinska energija obezbijediti rekonstrukcijom postojeeg bloka 100 MW u TETuzla. To je rjeenje tada bilo tehno-ekonomski opravdanije i racionalnije. Tako je 1983. godine zavrena 1. faza daljinskog grijanja grada Tuzle koja je obuhvatila: rekonstrukciju bloka 3 (100 MW) i izgradnju toplinske stanice u TE Tuzla, kapaciteta 174 MWt, izgradnju magistralnog vrelovoda u duini od 10 km, kapaciteta 220 MW na reimu 145/750C, izgradnju distributivne mree duine 3.130 m i 16 podstanica kapaciteta 17 MW u naselju Sjenjak U 2003. godini je zavrena 2. faza rekonstrukcije daljinskog grijanja grada Tuzle koja je obuhvatila rekonstrukciju bloka 4 (200 MW) i izgradnju toplinske stanice u TE ''Tuzla'', kapaciteta 220 MWt. Danas je sistem daljinskog grijanja u 28-moj godini eksploatacije. Projektnim zadatkom magistralnog vrelovoda je definiran toplinski konzum sa 220 MW, gdje su uraunati i toplinski gubicu na distribuciji toplinske energije. Prilikom projektiranja magistralnog vrelovoda i radova na toplifikacija grada Tuzle polazilo se od injenice da je grad Tuzla po svom prostornom smjetaju spada u izrazito izdueno naselje, a osim toga, posred naselja uklinila se zona slijeganja zbog eksploatacije sonih leita, tako da se moe govoriti o dva dijela grada, zapadnom i istonom. Zapadni dio grada gotovo da je ve bio izgraen, pa se raunalo da je razvoj grada orijentiran na istoni dio. Toplinski kapacitet projektiranog magistralnog vrelovoda zavisi od temperaturnog reima rada i statikog pritiska.

18

4.2.1. Zgrade i preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla

Podsektor zgrada u vlasnitvu Opine Tuzla, u ovisnosti o djelatnosti kojoj su namijenjene dijeli se u sedam kategorija: Zgrade za lokalnu i mjesnu upravu, Zgrade preduzea u vlasnitvu opine, Zgrade za zdravstvenu zatitu, Zgrade za obrazovnu djelatnost, Zgrade za kulturnu djelatnost, Zgrade za sportsku djelatnost, Ostale zgrade i prostori u vlasnitvu opine,

Proces prikupljanja potrebnih podataka za zgrade i preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla je bio vrlo sloen i dugotrajan. Jedan od razloga sloenosti procesa prikupljanja podataka sigurno lei u velikom broju zgrada i prostora a drugi, ne manje vaan razlog je nepostojanje registra objekata te nepostojanje sistema za prikupljanja podataka na nivou opine. Takoe je prepoznato da se podaci o potronji energije u veini sluajeva ne prikupljaju niti na nivou zgrade te da dobiveni podaci su esto bili netani. To u sutini znai da u velikom broju sluajeva uposlenici zgrada ne razumiju niti problematiku a niti potrebu kontrole potronje energije to je za posljedicu imalo potrebu za provjerom podataka kroz druge izvore podataka. Sve ovo govori o vrlo niskom nivou svijesti te o nepostojanju adekvatnog menagmenta za praenje potronje energije.

4.2.1.1. Zgrade za lokalnu i mjesnu samoupravu

Opa karakteristika ovog sektora je da su prostori vrlo razueni i esto smjeteni u ruralnom dijelu opine. U prosjeku su to brojni prostori male kvadrature i esto vrlo loe gradjeni sa nepostojanjem bilo kakve izolacije vanjskog omotaa objekta. U opini postoji ukupno 37 objekata za smjestaj uprave ukupne povrine grijanog prostora 8.489 m2 ili prosjene povrine po objektu od 229,44 m2. U ovom sektoru u 2002 godini ukupno je potroeno 1.450.005,37 KWh energije. Specifina potronja ovog sektora iznosi 170,80 KWh/m2 a specifina potronja energije grijanja iznosi 138,83 KWh/m2 godinje. Ovo je relativno niska specifina potronja a osnovni razlog je taj to se ovi objekti pogotovo u ruralnom dijelu ne koriste tokom cijelog dana.

19

Slika 4.1: Struktura potronje energije u zgradama za lokalnu i mjesnu samoupravu Zbog ruralne lokacije vidljivo je da ovaj sektor troi najvie energije iz uglja.

Zgrade za lokalnu i mjesnu samoupravu

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 271.367,40 31,97 103.360,00 910.246,00 165.000,00 138,83 1.450.005,37 170,80

Tabela 4.1: Struktura potronje energije u zgradama za lokalnu i mjesnu samoupravu

4.2.1.2. Zgrade preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla

U ovom sektoru su dobiveni podaci za ukupno 6 zgrada ukupne povrine grijanog prostora 2.263 m2 ili prosjena povrina zgrade iznosi 377,17 m2. Ovdje pretpostavljamo da nisu doli podaci za sve zgrade ili sva preduzea. Prije svega se to odnosi na zgrade JKP Vodovod i kanalizacija. Ukupna potronja energije u ovom sektoru iznosi 743.657,76 KWh ili specifina potronja od 328,62 KWh/m2 godinje a specifina potronja energije za grijanje je 267,83 KWh/m2 godinje to je prilino visoka specifina potronja a osnovni razlog je koritenje starih kotlovnica na ugalj jer nijedan od ovih objekata nije spojen na sistem daljinskog grijanja.

20

Slika 4.2: Struktura potronje energije u zgradama preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla

Zgrade preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz loz ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 137.497,00 60,76 156.000,00 606.100,00 336,77 899.657,76 397,55

Tabela 4.2: Struktura potronje energije u zgradama preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla

4.2.1.3. Zgrade za zdravstvenu zatitu u vlasnitvu Opine Tuzla

U ove zgrade spadaju osim zgrade Doma zdravlja uglavnom gradske apoteke, apotekarski depoi i laboratoriji te zgrade ambulanti. Ukupno je 29 raznih prostora ukupne povrine grijanog prostora 16.864,00 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 581,52 m2. Ukupna godinja potronja energije u ovom sektoru iznosi 4.747.900,18 KWh. Specifina potronja energije je 281,54 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 243,36 KWh/m2 godinje.

21

Slika 4.3: Struktura potronje energije u zgradama za zdravstvenu zatitu u vlasnitvu Opine Tuzla Vidljivo je da objekti zdravstva prije svega zbog svoje lokacije u dobroj mjeri koriste energiju grijanja iz daljinskog sistema grijanja.

Zgrade za zdravstvenu zatitu u vlasnitvu Opine Tuzla

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 643.909,00 38,18 2.771.663,00 1.332.290,00 243,36 4.747.900,18 281,54

Tabela 4.3: Struktura potronje energije u zgradama za zdravstvenu zatitu u vlasnitvu Opine Tuzla

4.2.1.4. Zgrade za obrazovnu djelatnost u vlasnitvu Opine Tuzla

U ove zgrade spadaju iskljuivo zgrade obdanita na podruju Opine Tuzla. Ukupno je 11 raznih prostora ukupne povrine grijanog prostora 5.651,80 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 513,80 m2. Ukupna godinja potronja energije u ovom sektoru iznosi 1.109.300,40 KWh. Specifina potronja energije je 196,27 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 174,87 KWh/m2 godinje.

22

Slika 4.4: Struktura potronje energije u zgradama za obrazovnu djelatnost u vlasnitvu OpineTuzla Vidljivo je da zgrade obdanita prije svega zbog svoje lokacije u dobroj mjeri koriste energiju grijanja iz daljinskog sistema grijanja.

Zgrade za obrazovnu djelatnost u vlasnitvu Opine Tuzla

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 120.937,00 21,40 988.342,00 174,87 1.109.300,40 196,27

Tabela 4.4: Struktura potronje energije u zgradama za obrazovnu djelatnost u vlasnitvu Op ine Tuzla

4.2.1.5. Zgrade za kulturnu djelatnost u vlasnitvu Opine Tuzla

Ukupno je 9 raznih prostora ukupne povrine grijanog prostora 5.175,67 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 575,07 m2. Ukupna godinja potronja energije u ovom sektoru iznosi 793.573,62 KWh. Specifina potronja energije je 153,33 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 126,71 KWh/m2 godinje. Ovako niska potronja energije u ovim zgradama nije rezultat dobrog energetskog stanja zgrade nego prije svega posljedice da se ovi objekti koriste samo povremeno i po potrebi.

23

Slika 4.5: Struktura potronje energije u zgradama za kulturnu djelatnost u vlasnitvu Op ine Tuzla Takoe je vidljivo da su objekti uglavnom smjeteni u gradu i da koriste energiju iz daljinskog sistema grijanja osim za neke spomen domove i sline objekte koji su locirani u ruralnom dijelu opine i koriste uglavnom energiju uglja za zagrijavanje.

Zgrade za kulturnu djelatnost u vlasnitvu Opine Tuzla

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 137.757,00 26,62 458.790,00 197.000,00 126,71 793.573,62 153,33

Tabela 4.5: Struktura potronje energije u zgradama za kulturnu djelatnost u vlasnitvu Op ine Tuzla

4.2.1.6. Zgrade za sportsku djelatnost u vlasnitvu opine

U ovom sektoru imamo 2 objekta i to JKSPC Mejdan i Stadion Tuanj, ukupne povrine grijanog prostora 17.277,25 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 8.638,63 m2. Ukupna godinja potronja energije u ovom sektoru iznosi 4.102.782,78 KWh. Specifina potronja energije je 237,47 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 199,68 KWh/m2 godinje.

24

Slika 4.6: Struktura potronje energije u zgradama za sportsku djelatnost u vlasnitvu Op ine Tuzla Ovo je dosta visoka potronja energije i svakako treba biti jedan od prioriteta za smanjenje potronje energije obzirom da se radi o samo dva objekta i oba su u sistemu daljnskog grijanja. Takodje je znaajno pomenuti da ovi objekti imaju visoku potronju elektrine energije zbog velikih potreba za toplom vodom tokom cijele godine.

Zgrade za sportsku djelatnost u vlasnitvu Opine Tuzla

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 652.745,00 37,78 3.450.000,00 199,68 4.102.782,78 237,47

Tabela 4.6: Struktura potronje energije u zgradama za sportsku djelatnost u vlasnitvu Op ine Tuzla

4.2.1.7. Ostale zgrade i prostori u vlasnitvu Opine Tuzla

Ovdje su svrstani objekti kao Dom penzionera, Centar za socijalni rad te mnogobrojne itaonice i poslovni prostori rasporeeni po cijelom prostoru Opine Tuzla. Podatke u ovom podsektoru treba uzeti sa velikom rezervom obzirom da mnogi prostori nisu u upotrebi a veliki dio poslovnih prostora su izdati komercijalnim firmama u zakup. U ovom podsektoru imamo 60 objekta ukupne povrine grijanog prostora 46.695,72 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 778,26 m2. Ukupna godinja potronja energije u ovom sektoru iznosi 14.658.850,45 KWh. Specifina potronja energije je 313,92 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 252,47 KWh/m2 godinje.

25

Slika 4.7: Struktura potronje energije u ostalim zgradama i prostorima u vlasnitvu Opine Tuzla Obzirom na visok nivo potronje i elektrine i energije grijanja u ovom podsektoru e biti neophodno brzo uspostavljanje registra zgrada i prostora te provjera potronje energije. Najvei pojedinani potroa energije je zgrada Doma penzionera.

Ostale zgrade i prostori u vlasnitvu Opine Tuzla

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 2.869.635,60 61,45 5.510.093,40 6.279.060,00 252,47 14.658.850,45 313,92

Tabela 4.7: Struktura potronje energije u ostalim zgradama i prostorima u vlasnitvu Opine Tuzla

4.2.1.8. Ukupno zgrade i prostori u vlasnitvu Opine Tuzla

Ukupno na podruju Opine Tuzla a u vlasnitvu opine ima 154 zgade/prostora ukupne povrine grijanog prostora 102.416,88 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 665,04 m2. Ukupna godinja potronja energije iznosi 27.762.070,56 KWh. Specifina potronja energije je 271,07 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 223,87 KWh/m2 godinje.

26

Slika 4.8: Struktura potronje energije u zgradama i prostorima u vlasnitvu Opine Tuzla

Slika 4.9: Udio potronje energije u zgradama i prostorima u vlasnitvu Opine Tuzla Najvie energije u javnim zgradama u vlsnitvu opine Tuzla troi se iz sistema daljinskog grijanja i to 48% dok je jo uvijek dosta visoka potronja energije iz uglja te elektrine energije. Zanemariva je potronja lo ulja i plina.

27

Zgrade i prostori u vlasnitvu Opine Tuzla

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 4.833.848,00 47,20 13.438.248,40 9.324.696,00 165.000,00 223,87 27.762.070,56 271,07

Tabela 4.8: Struktura potronje energije u zgradama i prostorima u vlasnitvu Opine Tuzla

Slika 4.10: Struktura potronje energije po sektorima zgrada u vlasnitvu Opine Tuzla Iz prethodnog dijagrama vidljivo je da najvise energije se trosi u zgradama za sportsku, obrazovnu te za ostale zgrade i prostore u vlasnitvu opine Tuzla.

28

4.3. Stanje potronje energije zgrada i prostora javne namjene koji nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla
4.3.1. Zgrade i preduzea javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla
Podsektor zgrada i prostora javne namjene koji nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla, u ovisnosti o djelatnosti kojoj su namijenjene dijeli se u sedam kategorija: Zgrade za kantonalnu, federalnu i dravnu upravu, Zgrade preduzea u vlasnitvu/nadlenou kantona, federacije ili drave, Zgrade za zdravstvenu zatitu, Zgrade za obrazovnu djelatnost, Zgrade za kulturnu djelatnost, Zgrade za sportsku djelatnost, Ostale zgrade i prostori u vlasnitvu/nadlenou kantona, federacije ili drave,

Proces prikupljanja potrebnih podataka je bio sloen i dugotrajan. Jedan od razloga sloenosti procesa prikupljanja podataka sigurno lei u velikom broju zgrada i prostora a drugi, ne manje vaan razlog je nepostojanje registra objekata te nepostojanje sistema za prikupljanja podataka. Takoe je prepoznato da se podaci o potronji energije u veini sluajeva ne prikupljaju niti na nivou zgrade te da dobiveni podaci su esto bili netani. To u sutini znai da u velikom broju sluajeva uposlenici zgrada ne razumiju niti problematiku a niti potrebu kontrole potronje energije to je za posljedicu imalo potrebu za provjerom podataka kroz druge izvore podataka. Sve ovo govori o vrlo niskom nivou svijesti te o nepostojanju adekvatnog menadmenta za praenje potronje energije.

4.3.1.1. Zgrade za kantonalnu, federalnu i dravnu upravu

Opa karakteristika ovog sektora je da su prostori uglavnom smjeteni u urbanom podruju opine prilino velike povrine. Ukupno postoji 11 objekata za smjestaj viih razina uprave, ukupne povrine grijanog prostora 12.819,62 m2 ili prosjene povrine po objektu od 1.165,42 m2. U ovom sektoru u 2002 godini ukupno je potroeno 3.155.022,80 KWh energije. Specifina potronja ovog sektora iznosi 246,11 KWh/m2 a specifina potronja energije grijanja iznosi 185,97 KWh/m2 godinje.

29

Slika 4.11: Struktura potronje energije u zgradama za kantonalnu, federalnu i dravnu upravu Zbog urbane lokacije vidljivo je da su sve zgrade u ovom podsektoru spojene na daljinski sistem grijanja.

Zgrade za kantonalnu, federalnu i dravnu upravu

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 770.945,00 60,14 2.384.077,80 185,97 3.155.022,80 246,11

Tabela 4.9: Struktura potronje energije u zgradama za kantonalnu, federalnu i dravnu upravu

4.3.1.2. Zgrade preduzea u vlasnitvu/nadlenou kantona, federacije ili drave

U ovom sektoru su dobiveni podaci za ukupno 22 zgrade ili prostora ukupne povrine grijanog prostora 26.716,82 m2, prosjena povrina zgrade iznosi 1.214,40 m2. Ukupna potronja energije u ovom sektoru iznosi 8.202.748,80 KWh ili specifina potronja od 307,03 KWh/m2 godinje a specifina potronja energije za grijanje je 223,02 KWh/m2 godinje to je dosta visoka specifina potronja.

30

Slika 4.12: Struktura potronje enrgije u zgradama preduzea u vlasnitvu/nadlenou kantona, federacije ili drave Veina objekata je spojena na sistem daljinskog grijanja tako da je energija grijanja uglavnom energija iz sistema daljinskog grijanja. Uoljiva je jako visoka specifina potronja elektrine energije i to prije svega u fabrici obue AIDA i zgradama elektrodistribucije.

Zgrade preduzea u vlasnitvu/nadlenou kantona, federacije ili drave

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 2.244.279,00 84,00 5.136.825,80 765.820,00 55.824,00 223,02 8.202.748,80 307,03

Tabela 4.10: Struktura potronje enrgije u zgradama preduzea u vlasnitvu/nadlenou kantona, federacije ili drave

4.3.1.3. Zgrade za zdravstvenu zatitu

U ove zgrade spadaju u najveem dijelu zgrade JZU UKC Tuzla. Ukupno je 17 raznih prostora ukupne povrine grijanog prostora 55.797,34 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 3.282,20 m2. Ukupna godinja potronja energije u ovom sektoru iznosi 26.384.216,87 KWh. Specifina potronja energije je 472,86 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 405,22 KWh/m2 godinje.

31

Slika 4.13: Struktura potronje enrgije u zgradama za zdravstvenu zatitu Objekti klinikog centra su enormno veliki potroai energije i to prije svega energije grijanja iz uglja, zbog starih i neizolovanih objekata i zbog vrlo neracionalnog sistema grijanja.

Zgrade za zdravstvenu zatitu

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 3.774.229,40 67,64 512.481,00 22.097.506,47 405,22 26.384.216,87 472,86

Tabela 4.11: Struktura potronje enrgije u zgradama za zdravstvenu zatitu

4.3.1.4. Zgrade za obrazovnu djelatnost

U ove zgrade spadaju zgrade osnovnih i srednjih kola te zgrade univerziteta na podruju opine Tuzla. Ukupno je 62 objekta ukupne povrine grijanog prostora 120.694,29 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 1.946,68 m2. Ukupna godinja potronja energije u ovom sektoru iznosi 29.452.695,63 KWh. Specifina potronja energije je 244,03 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 229,95 KWh/m2 godinje.

32

Slika 4.14: Struktura potronje energije u zgradama za obrazovnu djelatnost Zbog velikog broja objekata i relativno velike prosjene povrine po objektu te znatne potronje energije ovo je sigurno dio za rad na smanjenju potronje energije.

Zgrade za obrazovnu djelatnost

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 1.699.643,00 14,08 16.726.594,90 10.874.091,70 152.366,03 229,95 29.452.695,63 244,03

Tabela 4.12: Struktura potronje energije u zgradama za obrazovnu djelatnost

4.3.1.5. Zgrade za kulturnu djelatnost

Ukupno je 4 objekta ukupne povrine grijanog prostora 6.996,70 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 1.749,18 m2. Ukupna godinja potronja energije u ovom sektoru iznosi 1.470.173,00 KWh. Specifina potronja energije je 210,12 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 192,14 KWh/m2 godinje.

33

Slika 4.15: Struktura potronje energije u zgradama za kulturnu djelatnost Objekti su uglavnom smjeteni u gradu i uglavnom koriste energiju iz daljinskog sistema grijanja.

Zgrade za kulturnu djelatnost

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 125.800,00 17,98 1.044.373,00 300.000,00 192,14 1.470.173,00 210,12

Tabela 4.13: Struktura potronje energije u zgradama za kulturnu djelatnost

4.3.1.6. Zgrade za sportsku djelatnost

Nisu dobiveni podaci niti za jednu zgradu za sportsku djelatnost koji nisu u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla.

4.3.1.7. Ostale zgrade i prostori

U ovom podsektoru imamo 4 objekta ukupne povrine grijanog prostora 6.592,00 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 1.648,00 m2. Ukupna godinja potronja energije u ovom sektoru iznosi 2.208.915,00 KWh. Specifina potronja energije je 335,09 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 305,87 KWh/m2 godinje.

34

Slika 4.16: Struktura potronje energije u ostalim zgradama i prostorima

Ostale zgrade i prostori

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 192.635,00 29,22 275.880,00 1.740.400,00 305,87 2.208.915,00 335,09

Tabela 4.14: Struktura potronje energije u ostalim zgradama i prostorima

4.3.1.8. Zgrade i preduzea javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla
Ukupno na podruju Opine Tuzla objekata javne namjene a koji nisu u vlasnitvu opine ima 120 ukupne povrine grijanog prostora 229.616,77 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 1.913,47 m2. Ukupna godinja potronja energije iznosi 70.873.772,10 KWh. Specifina potronja energije je 308,66 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 270,30 KWh/m2 godinje.

35

Slika 4.17: Struktura potronje energije u zgradama i preduzeima javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla

Slika 4.18: Udio potronje energije u zgradama i preduzeima javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla

36

Zgrade i preduzea javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 8.807.531,40 38,36 26.080.232,50 35.777.818,17 208.190,03 270,30 70.873.772,10 308,66

Tabela 4.15: Struktura potronje energije u zgradama i preduzeima javne namjene koja nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla Najvie energije u javnim zgradama koje nisu u vlasnitvu opine Tuzla troi se iz uglja i to 51 %. Zanemariva je potronja lo ulja i plina.

Slika 4.19: Struktura potronje energije po sektorima zgrada koje nisu u vlasnitvu Opine Tuzla Iz prethodnog dijagrama vidljivo je da najvie energije se troi u zgradama za obrazovnu te za zdravstvenu djelatnost.

37

4.4. Ukupno zgrade javne namjene na podruju Opine Tuzla

Ukupno na podruju opine Tuzla objekata javne namjene ima 274 ukupne povrine grijanog prostora 332.033,65 m2. Prosjena povrina grijanog dijela po objektu iznosi 1.211,80 m2. Ukupna godinja potronja energije iznosi 98.635.564,50 KWh. Specifina potronja energije je 297,07 KWh/m2 godinje dok je specifina energija grijanja 255,98 KWh/m2 godinje.

Slika 4.20: Struktura energetske potronje u zgradama javne namjene na podruju Opine Tuzla

Slika 4.21: Udio energetske potronje u zgradama javne namjene na podruju Opine Tuzla Najvie energije u javnim zgradama troi se iz uglja i to 46 %. Zanemariva je potronja lo ulja i plina.

38

Zgrade javne namjene na podruju opine Tuzla

Elektrina energija KWh/god. Specifina potronja el.energije KWh/m2 god. Energija iz sistema daljinskog grijanja KWh/god. Energija grijanja iz uglja KWh/god. Energija grijanja iz lo ulja KWh/god. Specifina potronja energije grijanja KWh/m2 god. UKUPNO kWh/god. UKUPNO kWh/m2 god. 13.641.379,40 41,08 39.518.480,90 45.102.514,17 373.190,03 255,98 98.635.887,71 297,07

Tabela 4.16: Struktura energetske potronje u zgradama javne namjene na podruju Opine Tuzla

Slika 4.22: Struktura potronje energije po sektorima u zgradama javne namjene u Opini Tuzla

Iz prethodnog dijagrama vidljivo je da najvise energije se trosi u zgradama za obrazovnu te za zdravstvenu djelatnost.

39

4.5. Zgrade namjenjene za stanovanje

Zgrade namjenjene za stanovanje su za podruje opine Tuzla svrstane u dvije osnovne kategorije i to: Zgrade i objekti na daljinskom sistemu grijanja, Zgrade i objekti sa individualnim sistemom grijanja,

UKUPAN BROJ DOMAINSTAVA

51.443

4.5.1. Zgrade i objekti na daljinskom sistemu grijanja

Podaci su prikazani u sledeoj tabeli:

BROJ DOMAINSTAVA PRIKLJUENIH NA DALJINSKO GRIJANJE UKUPNA POVRSINA DOMAINSTAVA PRIKLJ.NA DALJINSKO GRIJANJE UKUPNA POTROENA ENERGIJA ZA GRIJANJE DOMACINSTAVA SPECIFINA POTRONJA ENERGIJE 11.901 705.312,00 132.728.369,30 188,18 m2 KWh/GOD. KWh/m2 GOD.

Tabela 4.17: Zgrade i objekti na daljinskom sistemu grijanja

4.5.2. Zgrade i objekti sa individualnim sistemom grijanja

Podaci su u sledeoj tabeli. Napominjemo da je osnovni energent ugalj te da potronja drugih energenata je zanemariva i nije razmatrana u ovom dokumentu.
BROJ DOMAINSTAVA SA INDIVIDUALNIM SISTEMOM GRIJANJA UKUPNA POVRSINA DOMAINSTAVA PRIKLJ.NA DALJINSKO GRIJANJE UKUPNA ENERGIJA ZA GRIJANJE DOMAINSTAVA UKUPNA POTRONJA UGLJA ZA GRIJANJE 39.542 2.174.810 652.443.000,00 237.511,10 m2 KWh/GOD. TONA/GOD.

Tabela 4.18: Zgrade i objekti sa individualnim sistemom grijanja

40

4.6. Potronja energenata

U narednoj tabeli je prikazana potronja energenata u sektoru zgradarstva opine Tuzla za 2002 godinu.
KOGENERACIJADALJINSKO GRIJANJE KWh/GOD ELEKTRINA ENERGIJA (KWh/GOD) UGALJ (TONA/GOD) LO ULJE L/GOD

KATEGORIJA OBJEKATA ZGRADE JAVNE NAMJENE U VLASNITVU OPINE TUZLA ZGRADE ZA LOKALNU I MJESNU UPRAVU ZGRADE PREDUZEA U VLASNITVU OPINE TUZLA ZGRADE ZA ZDRAVSTVENU ZASTITU ZGRADE ZA OBRAZOVNU DJELATNOST ZGRADE ZA KULTURNU DJELATNOST ZGRADE ZA SPORTSKU DJELATNOST OSTALE ZGRADE I PROSTORI U VLASNISTVU OPINE TUZLA UKUPNO ZGRADE JAVNE NAMJENE U VLASNITVU OPINE TUZLA ZGRADE JAVNE NAMJENE KOJE NISU U VLASNITVU OPINE TUZLA ZGRADE ZA KANTONALNU ENTITETSKU ILI DRAVNU UPRAVU ZGRADE PREDUZEA U VLASNITVU KANTONA,ENTITETA ILI DRAVE ZGRADE ZA ZDRAVSTVENU ZATITU ZGRADE ZA OBRAZOVNU DJELATNOST ZGRADE ZA KULTURNU DJELATNOST ZGRADE ZA SPORTSKU DJELATNOST OSTALE ZGRADE I PROSTORI U VLASNITVU KANTONA,ENTITETA ILI DRAVE UKUPNO ZGRADE JAVNE NAMJENE KOJE NISU U VLASNITVU OPINE TUZLA STAMBENI OBJEKTI SVE UKUPNO

103.360,00 156.000,00 2.771.663,00 988.342,00 458.790,00 3.450.000,00 5.510.093,40 13.438.248,40

271.367,40 137.497,00 643.909,00 120.937,00 137.757,00 652.745,00 2.869.635,60 4.833.848,00

198,74 132,34 290,89 43,01 1.370,97 2.035,96 -

2.384.077,80 5.136.825,80 512.481,00 16.726.594,90 1.044.373,00 275.880,00 26.080.232,50

770.945,00 2.244.279,00 3.774.229,40 1.699.643,00 125.800,00 192.635,00 8.807.531,40

167,21 4.824,78 2.374,26 65,50 380,00 7.811,75

500,00 120,00 1.553,00 380,00 2.553,00

132.728.369,30 172.246.850,20

123.524.252,00 137.165.631,40

237.511,10 247.358,81 2.553,00

Tabela 4.19: Potronja energenata u sektoru zgradarstva Opine Tuzla za 2002. godinu

41

Slika 4.23: Struktura potronje energije u sistemu daljinskog grijanja

Slika 4.24: Struktura potronje elektrine energije

Slika 4.25: Struktura potronje uglja za zagrijavanje

42

KWh/god El.energija Javne zgrade u vlasnitvu Opine Tuzla Javne zgrade koje nisu u vlasnitvu Opine Tuzla Stambeni objekti na daljinskom sistemu grijanja Stambeni objekti koji nisu na daljinskom sistemu grijanja Ukupno 4.833.848,00 8.807.531,40 28.562.400,00 94.900.800,00 137.104.579,40 652.443.000,00 697.545.514,17 172.246.850,20 Ugalj 9.324.696,00 35.777.818,17 Daljinsko grijanje 13.438.248,40 26.080.232,50 132.728.369,30 Ukupno 27.596.792,40 70.665.582,07 161.290.769,30 747.343.800,00

1.006.896.943,77

Tabela 4.20: Ukupna struktura potronje energije u sektoru zgradarstva

Slika 4.26: Ukupna struktura potronje energije u sektoru zgradarstva

43

5. ANALZA ENERGETSKE POTRONJE U SEKTORU SAOBRAAJA OPINE TUZLA U 2002. GODINI

Za potrebe izrade analize energetske potronje u sektoru saobraaja izvrena je njegova podjela je na sljedee podsektore: Vozni park u vlasnitvu Opine Tuzla; Javni prevoz putnika; Privatna i komercijalna vozila.

Relevantni podaci za analizu energetske potronje u saobraaju prikupljeni su iz sljedeih izvora: Ministarstvo untranjih poslova Tuzlanskog kantona; Javna preduzea u vlasnitvu Opine Tuzla; Javne ustanove i druge javne institucije u vlasnitvu Opine Tuzla; Federalni Zavod za statistiku.

Na temelju prikupljenih podataka, za sve podsektore saobraaja opine Tuzla odreeni su sljedei parametri: Opti podaci o podsektoru; Struktura voznog parka prema namjeni vozila; Klasifikacija prema vrsti potroenog goriva; Potronja raznih vrsta goriva po podsektoru.

5.1. Vozni park u vlasnitvu Opine Tuzla

5.1.1. Opti podaci
Vozni park u vlasnitvu Opine Tuzla ukljuuje putnike automobile te komercijalna i kombinovana vozila kako u vlasnitvu Opine Tuzla tako i u vlasnitvu javnih preduzea i ustanova koje su u vlasnitvu Opine Tuzla. Prema raspoloivim podacima ukupan broj putnikih vozila iznosi 76, a komercijalnih 104. Komercijalna vozila su namjenjena prvenstveno za obavljanje komunalnih djelatnosti, a obuhvaaju kategorije kombiniranih vozila (30) i teretnih vozila (74).

44

Slika 5.1: Struktura vozila u vlasnitvu Opine Tuzla

5.1.2. Potronja goriva

Ukupno je u podsektoru vozila u vlasnitvu Opine Tuzla u 2002. godini potroeno 18,31 TJ energije (Tabela 5.1.), pri emu dizelsko gorivo sudjeluje s udjelom od 87%, a motorni benzin s 13% (Slika 5.2.). Na slici 5.3 prikazan su udjeli potronje goriva u podsektoru vozila u vlasnitvu Op ine Tuzla.

Vrsta goriva Dizel Motorni benzin Ukupno

Potronja, l/god 452.632 66.941

Potronja, TJ 16,15 2,16 18,31

Tabela 5.1: Vrste i potronja goriva za vozila u vlasnitvu Op ine Tuzla

Slika 5.2: Struktura relativne potronje goriva vozila u vlasnitvu Opine Tuzla

45

Slika 5.3: Udjeli potronje goriva u podsektoru vozila u vlasnitvu Op ine Tuzla

5.2. Javni prevoz putnika

Javni prevoz putnika u opini Tuzla odvija se putem autobusnog saobraaja i taksi vozilima. U nastavku ovog poglavlja za potrebe izrade energetske analize biti e detaljnije analizirane obje kategorije podsektora javnog prevoza.

5.2.1. Javni autobuski prevoz

Autobuski javni prevoz organiziran je na podruju opine Tuzla i na podruju susjednih opina. Razgranatost autobuske mree ograniena je mreom saobraajnica i topologijom grada te stoga ima malu gustou pokrivenosti. Cjelokupni autobuski saobraaj odvija se na 35 gradskih i prigradskih linija, dok se taksi prevoz obavlja uglavnom u gradskom podruju. Tradicionalni nosilac funkcije javnog gradskog i prigradskog prevoza putnika u Op ini Tuzla je preduzee GIPS dd Tuzla. U svojoj viedecenijskoj istoriji ta firma imala je razliite faze: od poetaka ezdesetih godina, preko ekspanzije sedamdesetih i osamdesetih, do kulminacije rada i rezultata poetkom devedesetih godina prolog stoljea. Nakon ratne destrukcije, postratne stagnacije i dosta spore obnove voznog parka i funkcije prevoza putnika GIPS dd Tuzla je trenutno na solidnom nivou razvijenosti i sada zadovoljava znaajan obim transportnih potreba stanovnitva.

Autobuska mrea GIPS dd Tuzla ukljuuje 172 autobuska stajalita na podruju Opine Tuzla. Od 2008. godine kada je iz centra grada izmjetena autobuska stanica Pinga, vei broj autobuskih linija je izmjenjen i njihov broj se poveao na 50, a one idu do autobuskih terminala koji su smjeteni na

46

istonom i zapadnom ulazu u Tuzlu. GIPS dd Tuzla na redovnim linijama saobraa se sa 120 autobusa i na godinu preveze oko 15 miliona putnika. Autobusi koji se koriste za prevoz putnika su veinom niskopodni i zbog toga su pristupani veem broju stanovnitva. U 2008. godini GIPS dd Tuzla izvrio je nabavku deset niskopodnih autobusa sa EURO 3 motorima, a 2010. godine nabavku trideset autobusa sa EURO 3 motorima koji imaju ugraene dodatne filtere estica. Javnim autobuskim prevozom na podruju opine Tuzla u 2002. godini prevezeno je 15.184.084 putnika, a broj prevezenih putnika na podruju opine Tuzla u periodu 2002 2010 godina je prikazan na slici 4.3. Potronja goriva u javnom autobuskom prijevozu putnika je prikazana u litrima te u energetskim jedinicama, radi usporedbe. U 2002. godini u autobuskom javnom prevozu potroeno je 2.283.639 litara dizela odnosno 81,50 TJ energije (Tabela 5.2.). Svi autobusi GIPS dd Tuzla koriste dizel kao pogonsko gorivo. U 2002. godini na preenih 100 kilometara u autobuskom javnom prevozu potronja goriva je iznosila 40,26 l/100 km, dok je potronja goriva na hiljadu prevezenih putnika iznosila 150,39 l/1000 putnika. Broj prevezenih putnika u razdoblju 2002 2010 je u znatnom padu tanije manji je za 3 miliona putnika u 2010. godini u odnosu na 2002. godinu to je prikazano je na slici 5.4., broj preenih kilometara u periodu 2002 2010 prikazan je na slici 5.5. Vrsta goriva Dizel Ukupno Potronja, l/god 2.283.639 Potronja, TJ 81,50 81,50

Tabela 5.2: Vrste i potronja goriva za vozila javnog autobuskog prevoza

Slika 5.4: Broj prevezenih putnika GIPS dd Tuzla u periodu 2002 2010 godina

47

Slika 5.5: Broj preenih kilometara GIPS dd Tuzla u periodu 2002 2010 godina Na slici 5.6. prikazan je broj raspoloivih mjesta u javnom autobuskom prevozu putnika na podru ju Opine Tuzla.

Slika 5.6: Broj raspoloivih mjesta GIPS dd Tuzla u periodu 2002 2010 godina

5.2.2. Taksi prevoz putnika u Tuzli

Na podruju Tuzle egzistira veliki broj taksi prevoznika, tanije 320 taksi prevoznika. Najvei broj taksi prevoznika prua svoje usluge u uem dijelu gradskog podruja. Iako je broj taksi prevoznika mali u odnosu na ukupan broj registrovanih vozila na podruju Opine Tuzla veliki broj stanovnitva koristi njihove usluge najprije zbog brzine dolaska na odredite i niskih cijena usluga. Usluge taksi prevoza na podruju opine Tuzla prema raspoloivim podacima u toku 2002. godine koristilo je priblino 4.000.000 korisnika, to iznosi oko 20 % ukupnog broja prevezenih putnika (Slika 5.7.). U periodu 2002 2006 godina negdje oko 15% svih taksi vozila bilo je na benzinski pogon, a ostatak na dizelski pogon. Pojavom plinskih instalacija i pogona na ukapljeni naftni plin LPG, te stalno poskupljenje naftnih derivata danas je znatno izmjenjenilo sliku potronje goriva taksi vozila, prema dostavljenim podacima 50% taksi vozila ima pogona na LPG, a ostatak je na dizelski pogon.

48

Slika 5.7: Ukupan broj prevezenih putnika na podruju opine Tuzla u periodu 2002 2010 godina Ukupno je u taksi prevozu na podruju Opine Tuzla u 2002. godini potroeno 43,04 TJ energije (Tabela 5.3.), u emu dizelsko gorivo sudjeluje s udjelom od 83,65%, a motorni benzin sa 16,35%.

Vrsta goriva Dizel Motorni benzin Ukupno

Potronja TJ 35,96 7,08 43,04

Tabela 5.3: Vrste i potronja goriva za taksi vozila

5.2.3. Ukupna potronja goriva za podsektor javni prevoz

Podsektor javnog prevoza sastoji se od gradskih i prigradskih autobusa i taksi vozila. Ukupna potronja energije (TJ) po kategorijama podsektora za 2002. godinu prikazana je u Tabeli 4.4. u emu autobuski prevoz sudjeluje s udjelom od 65,44%, a taksi prevoz sa 34,56%. Kategorije Autobuski prevoz Taksi prevoz Ukupno Potronja TJ 81,50 43,04 124,54

Tabela 5.4: Ukupna potronja goriva podsektora javnog prevoza

49

4.3.

Privatna i komercijalna vozila

4.3.1. Opi podaci

U 2002. godini na podruju Opine Tuzla ukupno je registrovano 23.105 vozila. Broj registrovanih vozila iz godine u godinu raste, ime je pritisak na postojee saobraajnice i uticaj saobraaja na okoli sve vei. Porast broja vozila na podruju Tuzle prikazan je na slici 5.8. Od ukupnog broja registrovanih vozila na podruju Opine Tuzla najvei dio otpada na putnika (90%), zatim teretna i radna (6%), ostale katergorije vozila (traktori, radne maine itd (2%) te mopede i motocikle (1%) i autobuse (1%). Struktura registrovanih vozila u 2002. godini prema tipu vozila prikazana je na slici 4.8

Slika 5.8: Ukupan broj registrovanih vozila na podruju opine Tuzla u periodu 2002 - 2010 godina

Slika 5.9: Struktura registrovanih vozila prema tipu u 2002. godini

50

5.3.2. Potronja goriva za razne tipove vozila

Podaci o strukturi i ukupnoj potronji goriva nisu bili dostupni te je za potrebe ovog Akcijskog plana napravljena procjena potronje goriva za navedene kategorije vozila. Proraun je napravljen primjenom modela COPERT IV, razvijenog od strane Europske agencije za okoli (European Environment Agency) u okviru aktivnosti Europskog tematskog centra za vazduh i klimatske promjene (Europan Topic Centre on Air and Climate Change) i on predstavlja jedini priznati alat za ove namjene na europskom nivou. Procjena potronje goriva za privtna i komercijalna vozila data je u tabeli 5.5. Potronaj goriva t/god Privatna vozila Teretna vozila Mopedi i motocikli Ostali autobusi UKUPNO Benzin 5.914,39 43,31 42,63 0,00 6.000,33 Dizel 9.109,42 12.758,44 0,00 1.571,98 23.439,84 Potronja, TJ 651,50 553,36 1,86 67,95 1.274,66

Tabela 5.5: Potronja goriva u 2002. godini na podruju Opine Tuzla Udjeli potronje za pojedine kategorije vozila, u TJ, prikazani su na slici 5.10.

Slika 5.10: Udio potronje goriva za privatna i komercijalna vozila na Opine Tuzla Od ukupne potronje goriva podsektora privatna i komercijalna, privatna vozila ine 51,11%, teretna ine 43,41%, ostali autobusi (turistiki, privatni, prevoz radnika i sl.) 5,33%, a mopedi i motocikli 0,15%.

51

5.4.

Zakljuak

Provedena analiza potronje goriva sektora saobraaja na podruju Opine Tuzla pokazuje daleko najvei udio potronje otpada na podsektor privatnih i komercijalnih vozila (Slika 5.11). U skladu s time, predloene mjere za smanjenje emisija staklenikih plinova iz sektora saobraaja temelje se znatnim dijelom na cilju promjene prikazanog udjela u korist javnog prijevoza, ali i na obrazovanju i promociji o ekoloki prihvatljivijim nainima vonje.

Slika 5.11: Energetski udio potronje goriva po podsektorima saobraaja u Opini Tuzla Ukupna potronja goriva sektora saobraaja Opine Tuzla iznosi 32.743,47 tona goriva od ega 89,92% otpada na podsektor privatnih i komercijalnih vozila, 8,79% na podsektor javnog prevoza, a 1,29% na vozila u vlasnitvu Opine Tuzla. Udio benzina u ukupnoj potronji goriva iznosi 18,97%, a dizela 81,03%. Alternativna goriva (prirodni plin, UNP, biogoriva i dr.) se ne koriste. Javni gradski prevoz predstavlja vrlo vaan dio saobraaja svakog grada, pa i Opine Tuzla, a u odnosu na koritenje privatnih automobila ima znaajne prednosti. U tom smislu jedan od osnovnih ciljeva odrivog saobraaja treba biti poveanje efikasnosti i udjela javnog gradskog prevoza putnika. Opina Tuzla je ve zapoela sa nizom aktivnosti usmjerenih prema tom cilju, u to se moe svrstati uvoenje sistema naplate parkiranje u uem gradskom jezgru, izrada Idejnog rjeenja viseeg tramvaja iznad korita rijeke Jale i druge aktivnosti.

52

6.

ANALIZA ENERGETSKE POTRONJE U SEKTORU JAVNE RASVJETE OPINE TUZLA U 2002. GODINI
Uvod

6.1.

Mrea javne rasvjete od marta 1998. godine je u vlasnitvu opine Tuzla. Do te godine za odravanje, rekonstrukciju i izgradnju javne rasvjete bila je nadlena JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo, podrunica Elektrodistribucija Tuzla. Javna rasvjeta op ine Tuzla snadbjevena je iz 4 podrunice Elektrodistribucije Tuzla, s tim da je snadbijevanje 95 % javne rasvjete Tuzla iz podrunice Elektrodistribucije Tuzla, 2 % iz podrunice ivinice, 2 % Srebrenik i 1 % Lukavac. Kako je Opina Tuzla, Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica nadlena za odravanje, rekonstrukciju i izgradnju javne rasvjete od 1998. godine, raspolae i preciznim podacima (iz preuzete i novonastale tehnike dokumentacije, te iskustvima na terenu) koji su omoguili analizu stanja i prijedlog mjera energetske efikasnosti za izradu Akcionog plana. Rauni za utroak elektrine energije za mjerna mjesta javne rasvjete iz etiri podrunice iz kojih su snadbjevena dolaze na adresu Slube za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica i omoguavaju uvid i analizu stanja potronje elektrine energije. Svi podaci se nalaze na jednom mjestu to olakava prikupljanje podataka za provoenje i praenje Akcionog plana.

Slika 6.1: Snadbdjevanje javne rasvjete iz pripadajuih Elektrodistribucija Relevantni podaci za analizu energetske potronje u sektoru javne rasvjete opine Tuzla uzeti su iz sljedeih izvora:

53

JP Elektroprivreda BiH d.d. - Sarajevo, podrunice Elektrodistribucije: Tuzla, ivinice, Srebrenik i Lukavac. (kako je u tarifnom sistemu izdvojena grupa javne rasvjete omoguilo je tanu potronju elektrine energije (kW/h) za baznu 2002. godinu). opina Tuzla, Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica (podaci o mjernim mjestima (u trafo stanicama / u MOJR), vrsti stubova, nadzemna/podzemna napajanja, vrsta stubova, tip svjetiljki sa izvorom svjetlosti)

Napominjemo da su podaci za potronju elektrine energije za javnu rasvjetu potpuno tani, a podaci koji se odnose na broj stubova, svjetiljki, izvora svjetlosti djelimi no tani. Na osnovu prikupljenih podataka za javnu rasvjetu opine Tuzla u nastavku su dati sljedei podaci i karakteristike : Opti podaci o javnoj rasvjeti Struktura elektrine mree javne rasvjete Kategorije elektrinih rasvjetnih tijela Tipovi elektrinih izvora svjetlosti Ukupna potronja elektrine energije opine Tuzla

6.2.

Opti podaci o javnoj rasvjeti Opine Tuzla

Mrea javne rasvjete opine Tuzla napaja se sa 254 mjerna mjesta. Sa pripadajaih trafo podruja mjernih mjesta napojeno je oko 10.678 svjetiljki koje su montirane na eljezne stubove visine od 3 m do 10 m, reflektorske stubove visine cca 12 m, ab stubove, a neznatan dio svjetiljki je montiran na sajle (visilice ankerisane na objekte). Javna rasvjeta osvjetljava dvije glavne saobraajnice (Sjevernu i Junu) sa pripadajuim transverzalama, naselja, trgove, pjeake zone, kao i iluminacije vanijih objekata. Na Sjevernoj i Junoj saobraajnici sa pripadajuim transverzalama montirani su stubovi visine cca 9 m, a u urbanim naseljima, na igralitima, na pjeakoj zoni, etalitima i parkovima montirani su stubovi visine cca 4m. Neznatan je broj svjetiljki u zemlji, koje osvjetljavaju spomenike, ili se nalaze uz pjeake staze i u nonim satima obiljeavaju njihove konture. Sa ciljem smanjenja potronje energije, svjetlosnog zagaenja te unapreenja kvaliteta osvjetljenosti prometnih i javnih povrina Opina Tuzla je 2000. zapoela sa zamjenom zastarjelih rasvjetnih tijela. S tim da su u novougraivana rasvjetna tijela umjesto ivinih sijalica montirani natrijev i metalhalogeni izvori svjetlosti. Prvi program uteda krenuo je 2000. godine zamjenom ivinih sijalica sa ekoloki prihvatljivijim natrijumovim izvorima svjetlosti na Sjevernoj i Junoj saobraajnici sa pripadajuim transverzalama. Krajem 2002. godine u skladu sa programom uteda zamijenjivane su stare devastirane svjetiljke sa ivinim izvorom svjetlosti od 125W, novim svjetiljkama, sa neuporedivo boljim stepenom zatite (IP 66), veoma dobrih fotometrijskih karakteristika sa natrijumovim izvorom svjetlosti snage 70 W. Na terenu je postignuta vea osvijetljenost, uteda (sa 125 W na 70 W , cca 56 %) u potronji elektrine energije, a sa dobrim stepenom zatite smanjeni su tokovi odravanja (nove svjetiljke su zatiene od prodora praine, vlage, i otpornije na mehanike udare vandalizam).

54

Zastupljenost pojedinih izvora svjetlosti za baznu 2002.godinu na naoj op ini je : 78 % ivin izvor svjetlost, 21 % natrijum i 1 % metalhalogene sijalce. Srtuktura elektrine mree javne rasvjete prema vrsti izvora svjetlosti prikazana je na slici:

Slika 6.2: Struktura javne rasvjete prema vrsti izvora svjetlosti

6.3.

Struktura elektrine mree javne rasvjete Opine Tuzla

Mreu javne rasvjete Opine Tuzla ine: napojna mjerna mjesta javne rasvjete, ureaji za programiranje vremena ukljuenja i iskljuenja javne rasvjete, brojila za mjerenje utroka elektrine energije, grebenaste sklopke (0-1-2- ; iskljueno runo automatski), napojni kablovi, razdjelnici rasvjete, stubovi, zidni nosai, sajle, svjetiljke i sijalice. Mjerna mjesta se napojaju sa NN mree, pripadajuih trafo podruja, na osnovu elektroenergetske saglasnosti dobivene od nadlene Elektrodistribucije. Mrea javne rasvjete opine Tuzla napaja se sa 254 mjerna mjesta. Oprema za regulaciju (reprograminje) vremenskog rada (ukljuenja i iskljuenja) javne rasvjete kao i brojila za mjerenje utroka elektrine energije smjetena je dijelom u MOJR (mjerni ormar javne rasvjete), a dijelom u trafo stanicama. MOJR-i su smjeteni na TS, AB stubovima, zidanim objektima, STS-a i kao slobodnostoje i (nain montae MOJR-e je odredjen elektroenergetskom saglasnosti ). U trafo stanicama se do sada nalazi 62 % mjernih mjesta, a 38 % je van njih.

55

Program rada javne rasvjete je regulisan fotoelijama , mehanikim i digitalnim uklopnim satovima. Kako je veina mjernih mjesta u urbanoj sredini, fotoelije se nisu pokazale dobre za vremensku regulaciju rada javne rasvjete iz razloga trenutnog pojavljivanja vee koliine svjetlosti (farovi vozila, osvjetljenja oblinjih objekata, zaprljanost atmosferskim talogom kao i namjerno zatvaranje foto oka od strane treih lica). Od ukupnog broja ureaja za vremensku regulaciju rada javne rasvjete 30% su fotoelije, 19% mehaniki, a 51% digitalni uklopni satovi. Od uklopnih satova zastupljeni su: ENEL RS 14 MS 01053, ENEL DS1, ISKRA TKM2-01, ISKRA TKM3 01, AJAVEC , ISKRA TKM7-TP1.

Slika 6.3: Ukupan broj ureaja za regulaciju rada JR Plan opine Tuzla je da postepeno sva mjerna mjesta javne rasvjete prebaci u MOJR kako bi pristup mjernim mjestima i otklanjanje kvarova bio stalno omoguen.Trenutno u trafo stanicu ne moemo ui bez najave dispeerskom centru elektrodistribucije i prisustva strunog lica. Iz svega navedenog proizilazi da ovo dosta oteava rad na mjernim mjestima javne rasvjete, i trai dodatno izdvajanje budetskih sredstava za angaovanje strunog lica elektrodistribucije na manipulacijama izlaza javne rasvjete u trafostanicama 10 / 0,4 kV. Svjetiljke starije generacije (starosti cca 30 godina), prvenstveno su bile namijenjene za ugradnju ivinog izvora svjetlosti. Veina njih je dotrajala, razbijena su zatitna stakla, smanjena otpornost na vlagu, krute tvari i prainu. U gradskim naseljima u svjetiljkama tipa UD 2 x 125 W iva esto su se nalazila i gnijezda ptica. Danas proizvoai posveuju veliku panju prilikom izrade svjetiljke o njenom uticaju na ekologiju, izgledu, odravanju (veina svjetiljki je uradjena u IP 66 sealsafe sistemu), jednostavnoj montai, sa boljom mehanikom, termikom i elektrinom zatitom, kao i ugradjenom izvoru svjetlosti. Konstrukcija optike svjetiljke i tehnologije izrade reflektora omoguavaju poveanje stepena iskoristivosti svjetiljke, to rezultira manjom potrebnom instaliranom snagom sijalice, boljim svjetlotehnikim parametrima te zadovoljenjem visokih ekolokih standarda (smanjenje svjetlosnog oneienja). U posljednje vrijeme ugradjuju se natrijumove sijalice, sa duim vijekom trajanja, koje znatno tede elektrinu energiju u odnosu na ivine izvore svjetlosti, a efekat osvjetljenja je isti pa i bolji, od ivinih izvora svjetlosti. ivine

56

svjetiljke snage 125 W zbog dotrajalosti se sukcesivno zamjenjuju, svjetiljkama sa natrijumovim izvorom svjetlosti snage 70 W to je omoguilo bolju osvjetljenost uz veliku utedu u potronji elektrine energije. Najnoviji trend je pojava LED svjetiljki na bazi kojih je Opina Tuzla uradila pilot projekat. Zamjenom svjetiljki sa natrijumovim izvorom svjetloti snage 250 W u svjetiljku LED snage 75 W. Svjetiljke su montirane prije desetak mjeseci, dobrih su karakteristika, zadovoljavajue su osvijetljenosti za tu kategoriju puta, i sa neuporedivo duim ivotnim vijekom. Stanje javne rasvjete (dotrajali napojni vodovi, veliki broj ugradjenih kablovskih spojnica, uradjena privremena rjeenja napajanja nadzemnim premotenjima, dotrajale svjetiljke i stubovi; na glavnim saobraajnicama stubovi su oteeni usljed saobraajnih nezgoda, dok ih na mnogim mjestima nema, odnosno stubovi su usljed mehanikog udara pali, kablovi su izolovani i napon proslijedjen, kako ove prometne dionice ne bi ostale u beznaponskom stanju to bi predstavljalo oteano kretanje vozila i pjeaka) nije zadovoljavajue te opina Tuzla ima u planu zamjenu dotrajalih ivinih svjetiljki sa natrijumovim i metalhalogenim izvorom svjetlosti, kao i zamjenu svjetiljki u svjetiljke LED. Veoma vano je istai da je u 2002 godini mrea javne rasvjete proirena za cca 16 km. Za dalje proirenje u prigradskim zonama planirano je koristiti svjetiljke sa natrijumovim izvorom svjetlosti snage 70 W. Kako su se na terenu ugradile navedene svjetiljke zahtjevi gradjana za proirenjem su se poveali, te postoje tendecije irenja javne rasvjete, to e i pored uteda uzrokovati poveanje utroka elektrine energije, iz ega proizilazi i poveano emitovanje CO2. Proirenjem bi se omoguio bezbjedniji i udobniji ivot naih gradjana, to je i cilj, a realizacija se moe provesti u skladu sa raspoloivim budjetskim sredstvima i zahtjevima, vodei rauna o utroku elektrine enrgije i emisiji CO2.

6.4.

Potronja elektrine energije sektora javne rasvjete Opine Tuzla

Za napajanje javne rasvjete u 2002 godini utroeno je 4.792.278 kWh elektrine enrgije. Pregled potronje elektrine energije za javnu rasvjetu za period prije bazne 2002. godine nismo u mogunosti prikazati zbog nedostatka podataka. Nadlene Elektrodistribucije Tuzla raspolau podacima za potronju elektrine energije od 2002 godine (u elektronskoj formi). Za raniji period rauni su arhivirani, kao i rauni koji se nalaze kod opine Tuzla. Napominjemo da za svako mjerno mjesto javne rasvjete dobijamo raun za utroak elektrine energije, pa izuzimanje svih rauna iz arhive, zbog njihovog evidentiranja za par godina predstavlja ogroman posao ime ne bi mogli ispotovati rokove za analizu akcionog plana energetski odrivog razvoja opine Tuzla , a isti ne utiu na analizu.

6.5.

Zakljuak

Iz ranijeg navedenog moe se zakljuiti da je stanje javne rasvjete u loem stanju, da preovaladavaju svjetiljke sa ivinim izvorom svjetlosti, a veina njih su dotrajale. Snimanjem postojeeg stanja sa karakteristikama svjetiljki (izvor svjetlosti, zatitno staklo, stanje svjetiljke dimenzije, reflektori) omoguilo bi zamjenu po prioritetima, koja bi se bazirala na utedama elektrine energije i smanjenju emisije CO2.

57

Kako na Sjevernoj i Junoj saobraajnici sa pripadajuim transverzalama imamo nove svjetiljke potrebna nam je njihova analiza mogunosti eventualne kvalitetne zamjene samo izvora svjetlosti (npr. Natrij 250 W u LED od 45 do 75 W ). Obzirom da je trenutno stanje tehnike dokumentacije javne rasvjete oskudno, u planu je izrada tehnike dokumentacije sa unosom svih relevantnih podataka zasnovanih na GIS tehnologiji. Posjedovanje takve baze podataka dalo bi nam taniji uvid stanja na terenu, analizu i odreivanje prioriteta zamjene dotrajalih svjetiljki, kao i izvora svjetlosti, te omoguilo analizu i dinamiku provodjenja mjera energetske efikasnosti na javnoj rasvjeti opine Tuzla i godinje praenje realizacije plana energetski odrivog razvoja.

58

7. UPRAVLJANJE OTPADOM NA PODRUJU OPINE TUZLA

7.1. Uvod
JKP Komunalac Tuzla, je tokom 2002. godine bio odgovoran za upravljanje vrstim otpadom na podruju opine Tuzla. Ve tada je preko 90% opine bilo pokriveno uslugom odvoza komunalnog otpada, fizika lica i privredni subjekti.Odvoz komunalnog otpada vrio se pomou modernih autosmeara za utovar otpada iz kontejnera (V=1,1m3) rasporeenih u urbanom dijelu grada, te kanti iz domainstava u visinskim zonama i ruralnom dijelu opine. Pored autosmeara radio je i odreeni broj vozila za prevoz velikih kontejnera, peka (V=7m3) uglavnom pokrivajui odvoz komunalnog otpada iz veih privrednih subjekata. Komunalni otpad sa teritorije opine Tuzla ine otpad iz domainstava, ustanova, ugostiteljstva, zanatstva i trgovine, saobraaja, javnih gradskih povrina kao i otpad slian komunalnom iz industrijskih preduzea kao to je prehrambena industrija locirana u gradskoj zoni Tuzle. U gradskim naseljima najvei proizvoai smea su domainstva i javne gradske povrine, odnosno smee koje se skuplja sa ulica, trgova, pijaca, parkova i slino. Veina od ovih otpadaka se mogu koristiti kao sekundarne sirovine ili kao gorivo. To su sve vrste metala i legura, papira i kartona, plastike, stakla, gume, drveta, tekstila, otpaci biljnog porijekla i drugi. Otpad iz bolnica i ambulanti, otpaci uginulih ivotinja, industrijski opasni otpad i sl. moraju imati poseban tretman i ne dozvoljva se njihovo odlaganje na sanitarnoj deponiji. Na sanitarnoj deponiji nije dozvoljeno paljenje i gorenje vstih otpadaka kao niti odlaganje zapaljivog, radioaktivnog ili specijalnog otpada. Na deponiju se dovozi i odreena koliina graevinskog otpada, ut, betonski komadi, cigla i crijep. Ovaj otpad se djelom koristi za izgradnju radnih puteva na deponiji ili za prekrivni sloj.

7.2. Koliine i sastav otpada

7.1: Priblian sastav komunalnog otpada (na bazi mjerenja po naseljima u Tuzli)

59

U Opini Tuzla sa gradskim i prigradskim naseljima 2002. godine je ivilo oko 135.600 stanovnika to je inilo oko 42.000 domainstava. Od toga, 18.000 domainstava je u stambenim i oko 26.000 u individualnim stambenim objektima. Referentne godine je odvozom komunalnog otpada bilo obuhvaeno cca 22.000 domainstava i to sva domainstva u stambenim naseljima i oko 4.000 individualnih stambenih domainstava kao i sve privredne i obrazovne ustanove to je inilo total oko 2.050 privrednih korisnika. MJESEC U GODINI 2002 JANUAR FEBRUAR MART APRIL MAJ JUNI JULI AUGUST SEPTEMBAR OKTOBAR NOVEMBAR DECEMBAR TOTAL Sabijeni i nesabijeni otpad (450kg/m3 i 250kg/m3) m3 tona 8283 3727,35 2796 699,00 6876 3094,20 1896 474,00 8111 3649,95 2658 664,50 6209 2794,05 2568 642,00 6226 2801,70 2340 585,00 7315 3291,75 2760 690,00 5844 2629,80 2118 529,50 5976 2689,20 2106 526,50 5673 2552,85 2040 510,00 7860 3537,00 2634 658,50 4618 2078,10 1656 414,00 6253 2813,85 2130 532,50 106946 42585,30 UKUPNO (tona) 4426,35 3568,20 4314,45 3436,05 3386,70 3981,75 3159,30 3215,70 3062,85 4195,50 2492,10 3346,35 42585,30

Tabela 7.1: Deponovanje komunalnog otpada na deponiji Desetine u toku 2002. godine Prema analizi broja kamiona autosmeara i dnevnih pranjenja istih na deponiju, gdje u raunicu uvodimo zapreminu tovarnog prostora kamiona, i relativnu napunjenost od cca 90% prostora, te prosjenu specifinu teinu presovanog otpada (450 kg/m3) i nepresovanog (250 kg/m3), otpad dovuen u pekama i kiper kamionima, moemo doi do mase ukupno deponovanog otpada na deponiji Desetine

60

za referentnu godinu. Ovaj nain prorauna se primjenjuje iz razloga to u sastavu deponije u referentnoj godini nije bila instalirana kolska vaga, tako da se nisu ni vagali kamioni. Iz Tabele 7.1. moemo zakljuiti da je u toku 2002. godine JKP Komunalac uz dodatak dovoza otpada III lica u svom aranmanu, na deponiji Desetine deponovano oko 110.000m3 ili 43.000 tona komunalnog otpada, te emo dalji proraun bazirati po ovim podacima.

7.3. Deponovanje i tretman komunalnog otpada na deponiji Desetine

Sanitarna gradska deponija Desetine nalazi se sjeverozapadno od gradske zone Tuzle iznad naselja Moluhe. U rad je putena 1990. godine i deponovanje smea i otpada se vrilo u skladu sa projektom deponije koji je izradio Unioninvest Sarajevo 1985. godine. Deponija je projektovana i izgraena kao sanitarna deponija sa svim mjerama zatite lokacije, operatora i okolia. Predviena je za odlaganje komunalnog (bezopasnog) otpada sa teritorije Opine Tuzla. Deponija je udaljena u prosjeku oko 8 km od urbane zone. Najblie individualne kue (vikend objekti) se nalaze na udaljenosti od oko 0,3 km. Prema Projektu, deponija Desetine zauzima prostor od ukupno 21,4 ha na k.o. Rasovac. Od toga je predvieno: Povrina za deponovanje otpada Povrina prijemno-otpremne zone Zatitni zeleni pojas 15,24 ha 0,31 ha 5,85 ha

Sav prikupljeni otpad u referentnoj 2002. godini se transportovao i odlagao na sanitarnoj deponiji Desetine u Tuzli, bez posebnog tretmana (razdvajanje sek. sirovina, kompostiranje, reciklaa). Kompletan otpad opine Tuzla se odlagao i prekrivao inertnim materijalom (zemlja) na deponiji, a sve prema planu i projektu izgradnje same deponije. U samom tijelu deponije, takoer prema projektu instaliran je i izvjestan broj cijevi za otplinavanje plinova nastalih anaerobnom razgradnjom komunalnog otpada u dubljim slojevima deponije (CH4).

61

8. ANALIZA ENERGETSKE POTRONJE U SISTEMU VODOSNADBIJEVANJA OPINE TUZLA

8.1. Uvod
Nedostatak raspoloivih resursa u pogledu izdanosti izvorita na podruju opine u odnosu na potrebe za pitkom vodom usmjerio je prve vee aktivnosti na izgradnji vodovodnog sistema ve 1910. godine na zahvatanje vode sa izvora Zatoa u slivu rijeke Gostelje kapaciteta 30,0 l/s i izgradnju vodovoda iz pravca Stupara. Pedesetih godina prolog vijeka sistem se proirio zahvaanjem veih koliina na izvoritu Zatoa, te kaptiranjem Tarevice, tako da je gravitacioni sistem povean na 150 l/s. Sa proirenjem vodovodnog sistema, poveavao se i rezervoarski prostor (pred naseljem 3.000 m3 i u gradu 1.200 m3). Krajem ezdesetih godina kapacitet iz pravca Stupara se poveava za dodatnih 100 l/s zahvatanjem novih koliina sa izvorita Sedam vrela u kanjonu Gostelje. Ugradnjom pumnih agregata poetkom sedamdesetih godina ovaj kapacitet se poveao na 240 l/sek (maksimum), odnosno 27 l/s (minimum). Krajem sedamdesetih godina u sistem vodosnabdijevanja ukljuuju se vode sa izvorita Toplica, a potom i sa izvorita Spre ko Polje. Kapaciteti gore pomenutih izvorita su tokom eksploatacije poveavani, a kompletan vodovodni sistem se stalno nadopunjavao i osavremenjivao.

8.2. Glavni resursi, transport i distribucija voda

Opina Tuzla se snabdijeva pitkom vodom iz etiri glavna resursa: Stupari, na kojem u zahvaene su vode izvorita Zatoa, Tarevica i Sedam vrela (tzv. Stuparska izvorita), te podzemnih voda Toplica i Spreko Polje. 2007. godine u sistem vodosnabdijevanja uvedene su nedostajue koliine zahvatanjem voda iz akumulacije Modrac, kao novog resursa. Instalirani kapacitet zahvata Zatoa iznosi 140 l/s, minimalni kapacitet iznosi 50 l/s, a maksimalni 140 l/s. Instalirani kapacitet zahvata Tarevica iznosi 100 l/s, minimalni kapacitet iznosi 23 l/s, a maksimalni 160 l/s. Instalirani kapacitet zahvata Sedam vrela iznosi 100 l/s, bez evidentnih oscilacija u izdanosti. Obzirom da je kvalitet zahvaene vode na Zatoi i Tarevici nezadovoljavajui, dok je kvalitet voda zahvaenih na Sedam vrela promjenljiv, tretman voda Stuparskih izvorita kapaciteta 240 l/s, izgraen 1964. godine, obuhvata filtraciju i dezinfekciju. Vodozahvat Toplica, opina ivinice, izgraen 1980. godine, ima instalirani kapacitet 200 l/s, dok se stvarni kapacitet izvorita kree izmeu 150 l/s i 250 l/s. Kvalitet vode je takav da se voda sa ovog

62

izvorita koristi za pitku vodu bez preiavanja, uz dezinfekciju vode, s tim to je temperatura vode tokom cijele godine poviena i iznosi od 18 do 22 oC. Sa izvorita Spreko Polje zahvataju se podzemne vode aluvijalnog nanosa rijeke Spree, sistemom dubokih buenih bunara. U sistemu su sedam bunara, iji je kapacitet tokom 1994. godine poboljan rekonstrukcijom bunara u cilju poboljanja uslova snabdijevanja pitkom vodom istonog dijela opine Tuzla. Instalirani kapacitet zahvata Spreko Polje iznosi 150 l/s, minimalni kapacitet iznosi 100 l/s, a maksimalni 170 l/s. Bunarima se zahvata prvi vodonosni sloj, a analizama zahvaene vode utvreno je da ona sadri poveane koliine eljeza i mangana te se preiavanje vode, koje obuhvata predkloriranje, koagulaciju, flokulaciju, taloenje, filtraciju i dezinfekciju, kapaciteta 200 l/s, vri na postrojenju u krugu pumpne stanice ivinice. Koncem 2006. i poetkom 2007. godine zavren je projekat zahvatanja i preiavanja vode iz akumulacije Modrac I faza. I fazom obezbijeeno je za opinu Tuzla dodatnih 300 l/s pitke vode. Sirova voda iz akumulacije Modrac (330 l/s) se preiava na lokalitetu gradskog rezervoara Cerik , primjenom membranske tehnologije. Na svim izvoritima mjerenje zahvaene koliine vode vri se elektromagnetnim mjeraima protoka. Transport i distribucija vode vre se kombinovano - gravitaciono i pumpno, razgranatom mreom ukupne duine oko 600 km. Glavni (centralni) rezervoari u sistemu su Mosnik, zapremine 3.000 m3, Cerik, zapremine 5.000 m3, i Selo, zapremine 5.000 m3, Gradovrh, zapremine 2.000 m3 i Gradina, zapremine 1.200 m3. Ostali rezervoari: Ilinica, Marina Glava, Miljeii, Husino, Kiseljak, Poarnica, aklovii i Gornja Tuzla, u sistemu imaju visokozonsku, niskozonsku, odnosno kontrarezervoarsku ulogu u sistemu. Sa izvorita u Stuparima zahvaena voda se odvodi u ureaj za preiavanje koji je lociran u Stuparima, te gravitaciono do sabirnog bazena pumne stanice ivinice. Sa izvorita Toplica voda se gravitaciono dovodi do sabirnog bazena pumne stanice ivinice. Sa izvorita Spreko Polje voda se iz sistema bunara zajednikim cjevovodom dovodi do ureaja za tretman voda na u krugu pumpne stanice ivinice, a potom u sabirni bazen zapremine. Iz sabirnog bazena u pumnoj stanici ivinice pitka voda se pumpanjem transportuje u tri pravca i to: prema rezervoaru Mosnik, prema rezervoaru Cerik i prema rezervoaru i Selo. Sa rezervoara Cerik pokriva se zapadni dio urbanog dijela opine Tuzla. Sa ovog rezervoara snabdijevaju se i okolna prigradska naselja: Lipnica, Bukinje, iki Brod, ii, Brgule, Mramor, Dobrnja, kao i industrijska zona koja je u najveoj mjeri skoncentisana na zapadnom dijelu opine. Sa rezervoara Mosnik pokriva se centralni dio grada. Sa ovog rezervoara vri se napajanje rezervoara Gradina koji pokriva dio centralnog i sjevernog dijela grada, kao i rezervoara Ilinica sa kojeg se pokrivaju potrebe visinske zone naselja Ilinice i Krojice. Sa rezervoara i Selo pokriva se Istoni dio grada. Sa ovog rezervoara vri se napajanje rezervoara Gradovrh koji pokriva takoe istoni dio grada, kao i prigradska naselja Simin Han, Kovaevo Selo, Solina, Slavinovii, aklovii, itd.

63

U 2002. godini sistemom javnog vodosnabdijevanja bilo je obuhvaeno 85.000 stanovnika sa 17.000 prikljuaka, 1.800 privrednih, odnosno industrijskih objekata. Prosjena mjesena koliina zahvaene vode na svim izvoritima u sistemu u 2002. godini iznosila je 1.500.000 m3/mj, dok je u istoj godini prosjena mjesena koliina isporuene fakturisane vode iznosila 860.000 m3/mj. Procijenjeni gubici u mrei iznosili su 37,14 %. Enormni potroai elektrine energije u sistemu vodosnabdijevanja su pumpne stanice, prije svega pumpna stanica ivinice koja je istovremeno i glavna pumpna stanica na izvoritu, ali ima i prepumpnu ulogu. Pored navedene pumpne stanice, sve ostale imaju ulogu prepumpne stanice, osim pumpne stanice Sedam vrela koja je glavna pumpna stanica na izvoritu. Struktura potronje kWh po pojedinim pumpnim stanicama u sistemu u 2002. godini data je u narednoj tabeli. Pumpna stanica ivinice Gradovrh Sedam vrela Husino Miljeii Simin Han ikara Batva*** Dragodol*** II Krajika*** Bori*** Drenik*** Kuii*** Ukupno: Utroak elektrine energije (kWh) 12.000.000,00 600.000,00 600.000,00 144.000,00 100.000,00 150.000,00 100.000,00 90.000,00 90.000,00 35.000,00 40.000,00 40.000,00 30.000,00 14.019.000,00

Table 8.1: Potronja elektrine energije na pumpnim stanicama u sistemu vodosnabdijevanja Tuzle u 2002. godini
*** Hidrostanice

64

9. OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE NA PODRUJU OPINE TUZLA

Ogranieni kapaciteti za zadovoljavanje sve veeg rasta potranje za energijom, doveli su do nunosti revizije trenutnog naina opskrbe energijom u Bosni i Hercegovini, a samim time i u Opini Tuzla. Procesi integracije u Evropske asocijacije kroz koje ova zemlja prolazi i njene obaveze da slijedi EU norme o ouvanju okolia, primoravaju BiH da zadovolji evropske standarde za proizvodnju energije u ogranienom roku. Na osnovu prikupljenih podataka o zateenom stanju, provedena je analiza uticaja predloenih mjera za poveanje energetske efikasnosti i koritenja obnovljivih izvora energije na zatitu okolia i smanjenje CO2 u Tuzli.

9.1. Biomasa
Biomasu definiramo kao svaku tvar biolokog porijekla, osim onih tvari koje su kategorizirane u geolokim naslagama, a koje su prole kroz postupak mineralizacije, kakve su primjerice ugljen, nafta i plin. Koritenje biomase kao izvora energije nudi velike prednosti u usporedbi s tradicionalnim izvorima energije kao i drugim obnovljivim izvorima. Biomasa u obliku ogrjevnog drveta i drvenog ugljena je trenutno rastui izvor energije u Bosni i Hercegovini, ija potronja se procjenjuje na 1.464.400 tona u 2003. godini. U 2003. godini udio biomase u ukupnoj potronji energije iznosio je oko 4,2%. U teoriji, raspoloiva biomasa moe dosei udio od gotovo 14% u ukupnoj potronji energije. Studija koju je provela tvrtka Innotech HT GmbH, donosi procjene o 1 milion m3 godinje neiskoritenog drvenog ostatka, drvenog otpada, itd., to bi moglo osigurati grijanje za 130 000 kua, odnosno 300 000 stanovnika. U ovom trenutku Bosna i Hercegovina nema temeljni plan za promicanje obnovljivih izvora energije kroz prihvaeni pravni okvir, niti ima numeriki izraen cilj, kojim bi se utvrdio postotak pokrivanja energetskih potreba iz obnovljivih izvora energije u odreenom razdoblju. Spomenuta situacija ini jednu od glavnih barijera u razvitku obnovljivih izvora energije, pa time i biomase na itavom podruju BiH.

9.1.1. Koritenje biomase za proizvodnju toplinske i elektrine energije

Od ukupnog podruja pod umama, 81.3% je u vlasnitvu drave, a 18.7% je u privatnom vlasnitvu. Na Slici 8.1 prikazana je iskoritenost tla u Bosni i Hercegovini. Gotovo 50% tla Bosne i Hercegovine pokriveno je umama (oko 2.7 milijuna hektara), a livade i panjaci zauzimaju oko 20%. Oko 14% zemlje je obradivo od ega 5% ine stalni usjevi, to rezultira razvijenom poljoprivredom i umarskom industrijom. Iz svega se navedenog moe zakljuiti da biomasa ima veliki potencijal kao izvor obnovljive energije.

65

Slika 9.1: Karta raspodjele umskog podruja Bosne i Hercegovine

Slika 9.2: Iskoritenost tla u BiH

Glavna uprava uma Unsko-sanski kanton Posavski kanton Tuzlanski kanton Zeniko-dobojski kanton Bosansko-podrinjski kanton Srednjo-bosanski kanton Hercegovako-neretvanski kanton Zapadno-hercegovaki kanton Sarajevski kanton Hercegovako-bosanski kanton Republika Srpska UKUPNO

Trupci m 377.407 7.299 224.970 654.350 40.362 570.226 130.658 28.207 198.267 563.481 1.791.417 4.586.644

Drvo ogrjev m 153.532 3.791 101.407 210.397 25.588 193.338 66.331 17.060 66.341 109.937 516.974 1.464.696

Drvni ostatak m 78.768 1.548 47.293 134.653 8.738 117.685 27.721 6.079 40.888 113.514 279.186 856.073

Ukupno m 609.707 12.638 373.670 999.400 74.688 881.249 224.710 51.346 305.496 786.932 2.587.577 6.907.413

Tabela 9.1:Struktura proizvoda od preraenog drveta u Bosni i Hercegovini za 2003.

U veim urbanim podrujima koritenje biomase je od manje vanosti. Postotak potronje biomase (posebno ogrjevnog drva i drvenog ugljena) kod drugih potroaa, kao to su poljoprivreda, trgovina i industrija te rudarska industrija je vrlo nizak. Raspoloivi podaci pokazuju da su postrojenja za industriju obrade drveta prilino ravnomjerno rasporeena. Glavna sredita se nalaze u regijama Sarajevo, Tuzla, Travnik, Gradaac i Vitez u Federaciji Bosne i Hercegovine te u regijama Banja Luka, ipovo, Laktasi i Prijedor u Republici Srpskoj, gdje je broj uspjenih tvrtki najvei, te su esto vani regionalni poslodavci u ruralnim podrujima.

66

Biomasa se moe uglavnom koristiti u proizvodnji toplinske i/ili elektrine energije. Kotlovi na biomasu su znaajno unaprijeeni tokom proteklih deset godina, emisije COx su smanjene na vrijednosti od oko 50 mg/m3 a performanse poveale na vrijednosti od 85 i 92%, to je blie vrijednostima za plinsko ulje i plinske kotlova. Podruni toplinski sistem u Tuzli opskrbljuje se toplinom iz Tuzlanske termoelektrane, te je tako jedini primjer postrojenja u funkciji za ko-generaciju energije za grijanje domainstava u Bosni i Hercegovini. Podruni toplinski sistem tedi gorivo i pridonosi smanjenju isputanja CO 2. Efiksnost proizvodnje elektrine energije iz biomase je u veini sluajeva nia u odnosu na onu u tradicionalnim postrojenjima, to implicira smanjenje ekonomske isplativosti ulaganja. Veliina postrojenja takoer spreava razvoj primjene elektrine energije dobivene iz biomase: manja postrojenja mogla bi ostvariti razinu isplativosti samo kada bi biomasa bila besplatna ili kada bi efikasnost proizvednje elektrine energije doseglamnogo viu razinu od trenutne, dok vea postrojenja imaju problem zajamene opskrbe biomase Navedenim aspektima treba dodati i potekoe pri koritenju biomase. Ova vrsta postrojenja zahtijeva veliku koliinu goriva, to dalje zahtijeva stalnu zajamenu opskrbu. S jedne strane to utie na rast cijena zbog udaljenosti koju treba prijei u potrazi za materijalom opskrbe, no, s druge strane, troak se moe smanjiti nabavom vee koliine. Vea postrojenja su veinom smjetena unutar industrija koje gorivo osiguravaju iz vlastite proizvodnje, primjerice u umarstvu i poljoprivredno prehrabenim industrijama, koje koriste proizvedeni otpad kao gorivo. Pretpostavljajui da se drveni peleti mogu proizvesti lokalno, mogue je za oko 5% smanjiti CO2 upotebom 10 % piljevine u kombinaciji s ugljenom. Slino tome, suspaljivanjem s ugljenom 15 20% suenih drvenih peleta, mogue je postii 10 %-tno smanjenje CO2. U oba sluaja smanjuje se proizvodni output i postrojenju se moe smanjiti energetski razred do 25%. Trokovi koji proizlaze iz opskrbe biomase ovise o traenoj koliini, udaljenosti prijevoza i moguim postupcima za poboljanje kvalitete kao to su suenje, sjeckanje ili peletizacija.

67

Lako lo ulje Kotao i plamenik Sustav regulacije Pumpe, ventili i kolektori Ekspanzijski spremnik Spremnik topline i regulacija Spremnik goriva UKUPNO 1.750 3.770

Drveni peleti

Trokovi (Euro) Drveni peleti sa Cjepanice spremnikom topline 4.100 3.450 500 250 3.400 1.650 1.000 500 50

Cjepanice sa spremnikom topline 1.650 1.000 500 50 3.400

1.400 70 500 50

5.500 3.450 500 50

700 10.200

700 12.400 3.200 6.600

Tabela 9.2: Prikaz trokova za pet tipinih sistema za grijanje u javnoj zgradi (50-60 kW), 2005.godine

Lako lo ulje Potrebna godinja koliina goriva Jedinini trokovi goriva Godinji trokovi goriva Godinji trokovi pogona i odravanja Ukupni godinji trokovi

Drveni peleti

Drveni peleti sa spremnikom topline 13,8 t/god

Cjepanice

Cjepanice sa spremnikom topline 42,46 m/god

6.412 l/god

13,8 t/god

42,46 m/god

0,70

110 /t

110 /t

30 /m

30 /m

4.488

1.518

1.518

1.273

1.273

436

436

4.488

1.518

1.518

1.709

1.709

Tabela 9.3: Trokovi goriva, pogona i odravanja

68

9.1.2. Koritenje biogoriva u prometu

Pojam biogorivo odnosi se na dvije linije potpuno razli itih proizvoda: Bioetanol: dobiva se iz tradicionalnih usjeva kao to su itarice, kukuruz, repa, itd. kroz postupke obrade sirovina, fermentacijom i destilacijom. Primjenjuje se mjeanjem s benzinom ili za proizvodnju oksidiranog dodatka za bezolovni benzin (ETBA-a) Biodiesel (biodizel): Proizvodi se postupkom transesterifikacije i rafiniranja biljnih ulja (suncokretovo ili od repiinog sjemena), otpadnih jestivih ulja te ivotinjskih masti. Proizvod dobiven ovim postupkom koristi se u diesel motorima kao nadomjestak za plinsko gorivo, a moe biti mjeavina ili se koristiti kao zasebno gorivo.

Tokom 2002. godine na podruju Opine Tuzla nije bilo proizvodnje biogoriva. Zbog toga je u Tuzli u narednom periodu potrebno pokrenuti pilot projekat u kojem e se koristiti jestivo ulje za proizvodnju biodizela kao pogonskog goriva u autobusima gradskog i prigradskog saobraaja u Tuzli. Ovaj projekat bi imao dva cilja: 1. Pokazati mogunost koritenja biodizela kao pogonskog goriva u vozilima, umjesto tradicionalnog fosilnog goriva, s ciljem smanjenja emisije tetnih gasova. 2. Pokrenuti interesovanje za iru proizvodnju i primjenu biodizela u Bosni i Hercegovini.

9.1.3. Koritenje otpada za proizvodnju toplinske i elektrine energije

Primarni cilj je zbrinjavanje gradskog otpada, a tek potom proizvodnja energije (iskoritavajui zeleni dio recikliranog kunog otpada, biomasu iz parkova i vrtova, mulj iz kolektora otpadnih voda) jer su za to potrebni veliki investicijski trokovi (oko US$ 4000/kW). Koritenje energije otpada za grijanje i/ili proizvodnju elektrine energije jedan je od naina za uinkovitu upotrebu otpada uz, ukoliko se provodi ispravno, minimalan uticaj na okoli. Postupci termike obrade otpada, posebno u urbaniziranim - gusto naseljenim sredinama, omoguuju istovremeno neutraliziranje tetnih svojstava i njegovo energetsko iskoritavanje. Postoje razliite tehnike mogunosti termike obrade otpada, od kojih je sagorijevanje otpada dosad najvie koriteno. Oko potrebe i mogunosti primjene izgaranja komunalnog otpada provedene su brojne rasprave. Obzirom na postojanje TE Tuzla, na podruju optine Tuzla, potrebno je provesti temeljita istraivanja o mogunostima sagorijevanja otpada u postojeim pogonima TE Tuzla, a bez tetnih posljedica za okolinu. Trenutno je mogua primjena biomase u procesu kosagorijevanja s domaim ugljevima u okviru postojeih i/ili buduih TE blokova (ve je u fazi planiranja primjena biomase u procesu kosagorijevanja na bloku 4 TE Tuzla). Obzirom na potencijalnu izgradnju bloka 7 TE Tuzla i primjenu novih tehnologija u radu bloka, ostavlja se mogunost razmatranja i ove opcije koritenja otpada u proizvodnji elektrine energije.

69

9.1.4. Koritenje deponijskog plina

Osim navedenog naina termike obrade otpada, mogue je proizvoditi i bioplin iz deponijskog otpada na savremenim ureenim deponijama procesom takozvane anaerobne hladne obrade otpada. Prosjean sastav deponijskog plina je 35-60 % metana, 37-50 % ugljen-dioksida i u manjim koliinama se mogu nai ugljen-monoksid, duik, odik-sulfid, fluor, klor, aromatini ugljikovodici i drugi plinovi u tragovima. Deponijski plin sa prosjenim sadrajem metana od 50 % ima donju ogrjevnu vrijednost Hd=5 kWh/Nm3, to ga ini dobrim gorivom za pogon plinskih motora specijalno razvijenih za ovu namjenu. Plinski motor pokree generator za proizvodnju elektrine energije. Putem izmjenjivaa topline, dobije se toplinska energija iz vode koja hladi motor i ulje za podmazivanje, kao i iz ispunih plinova. Kod kombinirane upotrebe elektrine i toplinske energije postie se visok stupanj korisnosti ovih ureaja (el = 40%, term = 43%). Ovo znai da se iz 1 Nm3 deponijskog plina (uz Hd = 5kWh/Nm3) dobije 2 kWh elektrine energije i 2,15 kWh toplinske energije. Dobivena elektrina energija koristi se za vlastite potrebe ili se predaje u elektrinu mreu. Proizvedena toplina koristi se na deponiji za proizvodnju tople vode, u staklenicima i plastenicima za proizvodnju ranog povra i cvijea, u industrijskim pogonima u blizini deponije, ili za grijanje stambenih zgrada kao i kod drugih potroaa toplinske energije. Prema podacima JKP Komunalac Tuzla ukupno odloeni otpad u referentnoj 2002. godini je emitovao 260 150 m3 odlagalinog plina, od ega je uinak metana (CH4) iznosio 54% tj. 140 481 m3 CH4. Obzirom da GWP indeks (mjera kojom se opisuje uticaj jedinine mase plina na globalno zatopljavanje, a u odnosu na istu koliinu ugljen dioksida iznosi: 1t CH4=21 t CO2 tada ekvivalentna emisija CO2 iznosi 140 481 m3x21 =2 950 101 m3 CO2. Ova metanska komponenta plina posjeduje energetsku vrijednost 36-38 MJ/m3. iroka je lepeza upotrebe deponijskog plina, a najznaajnije je: dobivanje toplinske energije u razliitim tehnikim sistemima i sistemima daljinskog grijanja, dodatno preien deponijski plin se isporuuje u mree za distribuciju prirodnog plina, komprimirani deponijski plin moe se koristiti za pogon kamiona za skupljanje otpada, autobusa, automobila, mada zbog jako skupog procesa preiavanja se ne ba esto ovaj vid iskoritavanja plina i primjenjuje. Takoe ostatak amonijaka pravi velike probleme. deponijski plin se moe koristiti za pre iavanje procjednih voda u procesu evaporacije.

Pored koristi od proizvodnje elektrine energije i koritenja metana kao pogonskog goriva, sakupljanje i upotreba deponijskog plina je bitna i sa stanovita zatite okolia. Efekat sakupljanja i upotrebe deponijskog plina na okoli je viestruk, a ogleda se u slijede em: metan ima GWP prosjeno 21 puta vei od GWP ugljen dioksida, to znai da emisija 1 tone metana u atmosferu ima uticaj na proces ubrzavanja globalnog zagrijavanja jednak uticaju 21 tone ugljen dioksida

70



deponijski plin je, u odreenoj smjesi sa zrakom eksplozivan. Vrlo je teko pratiti prisustvo metana u tijelu deponije, pa se sakupljanjem plina smanjuje rizik od eksplozija na deponiji ekstrakcijom deponijskog plina se smanjuje aerozagaenje i neugodni mirisi itd.

9.2. Energija vjetra

Budui da atlas vjetra Bosne i Hercegovine, kao niti njegovi derivati (poput karata vjetra) nisu raspoloivi, procjena potencijala vjetroenergije u BiH bazirati e se, prvenstveno na prostornoj raspodjeli srednje godinje brzine i snage vjetra koje su rezultat primjene globalnog modela atmosfere, uobliene u Svjetski atlas vjetra. Agregirani rezultati razdiobe brzine, snage i smjera vjetra s rezolucijom 2,5 stupnjeva daju tek naelnu sliku prostorne razdiobe vjetropotencijala iznad podruja Bosne i Hercegovine koja nije primjenjiva za lociranje vjetroelektrana, ali daje naslutiti da je prostor junog i jugoistonog dijela BiH, ukljuujui Hercegovinu te dijelove Republike Srpske, najizdaniji vjetrom, te stoga i najpovoljniji za njegovo iskoritavanje ukoliko to dozvoljavaju prostorne i infrastrukturne znaajke toga podruja. Na lokalne vjetroklimatske prilike, meutim, utiu lokalni efekti strujanja atmosferskog zraka, kao to su orografija, hrapavost povrine i prepreke strujanju, kao i stabilnost atmosfere o kojoj ovisi vertiklani profil vjetra. Budui da detaljnijih istraivanja u tom smislu nema u ovome asu nije mogue lokalizirati vjetroklimu u Bosni i Hercegovini i svesti ju na rezoluciju prikladnu za analize procjene potencijala vjetra i lociranja vjetroelektrana (100-250 m). Podaci o raspoloivom potencijalu vjetra dobiveni prizemnim mjerenjima na odabranim lokacijama mogu se u apsolutnom iznosu smatrati reprezentativnijim od podataka globalnog modela. No, s dobrom razinom sigurnosti na osnovu modela mogu se ocijeniti relativne izdanosti vjetropotencijalom pojedinih regija BiH. Stoga se podruje juga Bosne i Hercegovine moe smatrati najperspektivnijim za razvoj vjetroelektana, dok podruje Opine Tuzla se moe smatrati neperspektivnim.

9.3. Energija sunca

U Tabeli 8.4. prikazana je karta prostorne raspodjele godinje ozraenosti vodoravne plohe na podruju Bosne i Hercegovine ukupnim Sunevim zraenjem. U skladu s promjenom zemljopisne irine, ukupna godinja koliina Sunevog zraenja openito pada od sjeverozapada prema jugoistoku. Koliina zraenja se poveava sputanjem prema jugu tako da podruja june Hercegovine ostvaruju ozraenosti izmenu 1,5 i 1,55 MWh/m2. Znaajan modifikator zraenja je blizina Jadranskog mora koje u kontinent ulazi u smjeru sjeverozapad-jugoistok tako da izolinije zraenja na cijelom podruju Hercegovine znaajno odstupaju od pruanja u smjeru istok-zapad. Podaci o ozraenosti za grad Tuzla Zemljopisna irina [N]: 4431'59" Zemljopisna duina [E]: 1840'59" Kanton Tuzlanski Nadmorska visina [m]: 232

71

Mjesec

Dnevna ozraenost prema jugu nagnute plohe ukupnim Sunevim zraenjem (KWh/m/dan) 0 1.292 1.960 3.141 4.323 5.384 5.755 6.223 5.416 4.123 2.646 1.484 1.070 3.577 1305,8 15 1.658 2.374 3.572 4.623 5.524 5.789 6.337 5.739 4.675 3.208 1.874 1.384 3.905 1425,4 25 1.861 2.591 3.770 4.708 5.483 5.679 6.255 5.808 4.916 3.498 2.088 1.559 4.026 1469,5 40 2.084 2.807 3.910 4.649 5.214 5.301 5.889 5.665 5.061 3.779 2.319 1.755 4.043 1475,7 90 1.996 2.448 2.954 2.882 2.722 2.526 2.841 3.225 3.601 3.201 2.166 1.709 2.690 981,9 Opt.kut 2.008 2.737 3.878 4.701 5.352 5.483 6.070 5.757 5.036 3.690 2.240 1.687 4.061 1482,1

Opt.kut []

D/G

Temp. zraka [C] 1,7 4,2 7,3 11,7 17,6 20,9 22,1 22,4 17 13,2 7,8 1,2 12,3

Stepen dani grijanja 489 370 299 104 27 7 2 15 65 226 397 542 2543

Januar Februar Mart April Maj Jun Jul August Septembar Oktobar Novembar Decembar Prosjeno UKUPNO

62 54 43 29 16 11 15 25 40 53 60 63 34

0,6 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,5 0,6 0,7 0,5

Tabela 9.4: Dnevna ozraenost prema jugu nagnute plohe ukupnim Sunevim zraenjem po mjesecima za grad Tuzla Zahvaljujui razvoju tehnologije posljednjih nekoliko desetljea, sunani toplinski sistemi danas predstavljaju pouzdan i uinkovit nain proizvodnje toplinske energije za pripremu potrone tople vode i grijanje prostorija. Jedan kvadratni metar sunanih kolektora moe proizvesti oko 800 W topline za grijanje tople vode ili prostora. Proizvedena toplina se moe akumulirati nekoliko dana u sunanom spremniku, no u hladnijem dijelu godine i za vrijeme oblanih dana potrebno je osigurati dodatnu energiju (najee elektrina energija, no moe biti i biomasa, plin, i dr.) Danas na tritu postoje vrlo pouzdani toplinski sunani sistemi. Minimalna temperatura dostavljene energije je 20C. f-Chart metoda izraunava udio Suneve energije u ukupno dostavljenoj energiji za zadani sunani sistem. Rezultat prorauna je veliina f, mjeseni udio Suneve energije u ukupno dostavljenoj energiji, koja je u funkciji dva bezdimenzionalna parametra. Prvi se odnosi na omjer kolektorskih gubitaka itoplinskog optereenja, a drugi na omjer apsorbirane Suneve energije u optereenja. Podaci su proraunati za tipian sistem (porodine kue ili stana) sljedeih karakteristika: Povrina kolektora: 4 m2 Optiki stupanj korisnosti: 0,8 Efektivni koeficijent prijenosa topline: 2,83 Kut nagiba kolektora: 30 broj osoba: 4 dnevna potronja tople vode po osobi: 50 l volumen spremnika tople vode: 200 l

72

Tuzla
Mjesec Januar Februar Mart April Maj Jun Jul August Septembar Oktobar Novembar Decembar Godina N 31 28 31 30 31 30 31 31 30 31 30 31

Tz
C 1,7 4,2 7,3 11,7 17,6 20,9 22,1 22,4 17,0 13,2 7,8 1,2

G kWh/m 1,86 2,59 3,77 4,71 5,48 5,68 6,26 5,81 4,92 3,50 2,09 1,56 4,70

Qp
kWh 274,02 247,50 274,02 265,18 274,02 265,18 274,02 274,02 265,18 274,02 265,18 274,02 3226,32

X 3,843 3,646 3,401 3,054 2,588 2,328 2,233 2,209 2,635 2,935 3,361 3,882

Y
0,632 0,879 1,28 1,598 1,861 1,927 2,123 1,971 1,668 1,187 0,709 0,529

f 0,33 0,52 0,76 0,92 1,00 1,00 1,00 1,00 0,98 0,74 0,42 0,25 0,74

Qk
kWh 91,63 127,96 208,34 245,21 274,02 265,18 274,02 274,02 258,78 201,95 110,23 69,56 2400,87

Qo
kWh 182,38 119,54 65,68 19,97 0,00 0,00 0,00 0,00 6,39 72,06 154,95 204,46 825,44 0,40 0,44 0,45 0,43 0,40 0,39 0,35 0,38 0,44 0,47 0,44 0,36 0,41

Sunani udio Dodatna energija

74,42% 25,58%

Tabela 9.5: Omjer kolektorskih gubitaka i toplinskog optereenja i omjer apsorbirane Suneve energije u optereenja za grad Tuzla

Mjesto Zona Mjesec Januar Februar Mart April Maj Juni Juli August Septembar Oktobar Novembar Decembar Prosjeno Ukupno

Sarajevo 3 Mjeseno Dnevno 62 2,0 72 2,6 101 3,3 115 3,8 129 4,2 127 4,2 146 4,7 140 4,5 122 4,1 99 3,2 64 2,1 53 1,7 103 3,4 1230

Trebinje 10 Mjeseno Dnevno 72 2,3 82 2,9 114 3,7 128 4,3 142 4,6 140 4,7 157 5,1 151 4,9 135 4,5 110 3,6 77 2,6 63 2,0 114 3,8 1371

Tuzla 2 Mjeseno Dnevno 51 1,7 62 2,2 95 3,1 109 3,6 125 4,0 122 4,1 139 4,5 132 4,3 115 3,8 89 2,9 54 1,8 43 1,4 95 3,1 1136

Tabela 9.6: Procjena proizvodnje energije iz fotonaponskog sistema snage 1 kW

Iz svih prikupljenih podataka i provedenih anliza moe se zakljuiti da postoji znaajan potencijal primjene Suneve energije na podruju Bosne i Hercegovine, koji iznosi 70,5 milijuna GWh dozraene

73

energije ukupnog Sunevog zraenja godinje. U toku 2002. godine izvrena je ugradnja i putanje u rad solarnog sistema za zagrijavanje vode u JU Dom zdravlja Tuzla koji se sastojao od 3 solarna kolektora povrine 2m2 sa snagom 800W/ m2, to ukupno predstavlja cca 5kW instalisane snage. Arhitektura zgrade treba omoguiti i maksimalno koritenje rasprenog Sunevog zraenja kako bi se uklonila potreba za umjetnom rasvjetom tijekom dana, koja, osim to troi energiju, dodatno zagrijava prostor. Takoer je mogue koristiti energiju okolia odnosno energiju u tlu akumuliranog Sunevog zraenja, kako bi se zrak u kui ljeti hladio a zimi predgrijavao, zbog znaajnih razlika temperatura tla i zraka tijekom godine. Jedan kvadratni metar kvalitetnog prozora moe zgradi osigurati oko 600 W topline za grijanje zgrade. Isti kvadratni metar prozora moe osigurati rasvjetu kvalitetniju od umjetnih rasvjetnih tijela zamjenjujui oko 100 W elektrine energije za rasvjetu. Fotonaponski sistemi su kapitalno intenzivna postrojenja koja karakteriziraju vrlo visoka poetna ulaganja ali i vrlo niski trokovi pogona, uz ivotni vijek od preko 25 godina. Zbog spomenutih visokih poetnih ulaganja ne moe se oekivati znaajniji broj sistema na podruju opine Tuzla bez uvoenja poticajne cijene i jamenja otkupa energije na dravnoj i entitetskim razinama, i to na minimalno razdoblje od 12 godina. U energetskoj strategiji FBiH prijedlog je postaviti cilj za ugradnjom cca. 100.000 m2 solarnih kolektora do 2020. godine (to bi bio veliki pomak u odnosu na sadanjih 5.000 m2 solarnih kolektora), to je poveanje za 20 puta. Ako bi ovaj omjer koristili na optinu Tuzla to bi znailo poveanje sa sadanjih 370 m2 na 7400 m2, odnosno ugradnju novih 185 solarnih kolektora. U nastavku je dat proraun jednog solarnog sistema za porodinu kuu na podrju optine Tuzla. Podaci su sljedei: Geografska irina 45 stepeni Nagib krova 30 stepeni od horizontale Broj osoba u domainstvu 4 Temperatura potrone vode je 45 stepeni Temperature hladne vode je 10 stepeni Period upotrebe solarnog sistema je od poetka maja do kraja septembra, sa sljedeim podacima o veliinama prosjenog sunevog zraenja: o DIdnpr=3750 (Wh/m2dan)-za regiju mjesta za koju se proraun vri o DIdnpr=3500 (Wh/m2dan)-za posmatrano mjesto koje se nalzi u datoj regiji Stepen korisnosti solarnog sistema 0.8 Temperatura tople vode u rezervoaru treba da bude 60 stepeni V=65 l/ osobi i danu Minimalna veliina energije koju odaje koriteni solarni kolekor u periodu od maja do kraja septembra tj. u periodu upotrebe solarnog kolektora, a pri svojem nagibu od 30 stepeni, je 2900 Wh/m2 danu. Korektivni faktor k za 15 stepeni otkolona solarnog kolektora od smjera juga je 1,018. Potrebna toplotna energija je:

Qp

65 4 1,16 (45 10) 13195(Wh / danu ) 0,8

Minimalno potrebna veliina spremnika tople vode je:

74

VR

65 4 (45 10) 182 60 10

Potrebna povrina solarnog kolektora je:

S

13195 3750 1,018 4,96m 2 2900 3500

Cijena kompletnog solarng sistema koji obuhvata kompletne (grijanje, el.energija-rasvjeta, hlaenje) jedne pordine kue je u prosjeku od 8.000-11.000 KM. Na isti nain se moe provesti analiza potreba za odgovarajuim povrinama solarnih kolektora kako bi se zadovoljile odreene potrebe za toplom vodom, za svaki mjesec pojedinano. Na taj nain dobiju se prosjene stope pokrivenosti potreba za toplom vodom na temelju koritenja suneve energije, za svaki mjesec pojedinano. Na temelju toga moe se napraviti plan energetskih potreba u drugim vidovima energije, kao to su elektrina energija, ugalj, gas, nafta...

9.4. Geotermalna energija

Istraivanja geotermalnih resursa u Bosni i Hercegovini su voena multisciplinarnim pristupom uz uee strunjaka razliitih struka. Izradom regionalnih i detaljnih geolokih, hidrogeolokih, geofizi kih, naftonosnih i drugih istraivanja provedenih u razliite svrhe dobivena su saznanja i o akumulacijama geotermalnih voda. Dubokim strukturnim buenjem pri istraivanju nafte i plina u Posavini, Semberiji, Tuzlanskom i Srednjebosanskom bazenu, kod Glamoa i Varea dobiveni su znaajni podaci o strukturi podzemlja, temperaturama i osnovne indikacije o hidrogeolokim svojstvima nabuenih stijena. Na podruju Posavine u Dvorovima i Domaljevcu nabuena su i leita geotermalne vode. Na temelju provedenih istraivanja izraunati su osnovni geotermalni parametri: geotermalni gradijenti, toplinski tokovi i vodljivosti. Geotermalni gradijenti mogu se odrediti na temelju dva izrauna: na temelju mjerenja temperatura u dubokim buotinama (napravljene radi istraivanja ili dobivanja ugljikovodika ili geotermalne vodeI) ili temperatura tla mjerenih na hidrometeorolokim stanicama. U Bosni i Hercegovini geotermalni gradijenti su odreneni na temelju mjerenja temperatura u dubokim buotinama u Hrvatskoj (Ravni Kotari, Bra, Bruvno) i BiH (Glamo, Vare, Kakanj, Sanska Ilida, Tuzla, Domaljevac, Vitanovi i Dvorovi). Prosjeni toplinski tok geotermalno perspektivnog dijela Bosne i Hercegovine iznosi 60-100 mW/m2, to je vie od Europskog kontinentalnog prosjeka koji iznosi 60 mW/m2. Toplinski tok Bosanske posavine i centralne Bosne iznosi od 64 do 90 mW/m2. Maksimalne vrijednosti toplinskog toka zabiljeene su u Semberiji i okolici Bosanskog amca gdje su izraunate vrijednosti od oko 120 mW/m2. Na temelju geolokih, geofizikih, naftnogeolokih, geokemijskih, geomorfolokih, neotektonskih i seizmolokih izuavanja, a posebno hidrogeolokih istraivanja provedena je analiza i zoniranje geotermalnih potencijala u Bosni i Hercegovini.

75

Lokacija Niskotemperaturni Domaljevac-Bos.amac geotermalni izvori Ukupno

T (C) 92,0

Izdanost (kg/s) 20,0

Toplinska snaga (MWt) Do 50C Do 20C 3,51 6,02 3,51 6,02 3,14 0,50 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 3,64 7,15 15,69 4,27 7,95 2,26 0,24 4,69 2,51 1,84 1,81 2,46 1,87 0,33 0,66 0,17 0,39 0,18 0,31 1,00 0,02 0,02 0,42 1,76 0,08 0,01 0,09 0,03 0,00 51,06 57,08

Toplinska energija (TJ/god) Do 50C Do 20C 55,4 94,97 55,4 94,97 49,46 7,91 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 57,37 112,77 247,31 67,27 125,31 35,61 3,83 73,86 39,57 29,02 28,45 36,74 26,36 5,29 13,85 2,59 8,15 2,64 4,95 15,83 0,26 0,26 6,60 27,78 1,32 0,20 1,32 0,40 0,01 804,78 899,75

Geotermalni izvori s temperaturom vode izmeu 55C i 20C

Ilida-Sarajevo 57,5 Tiii-Kakanj 54,0 Sokovac-Graanica 39,0 Radii-Kakanj 38,0 Slavinovii-buotina SL1 34,5 Olovo 34,0 Gata 32,0 Sanska Ilida 31,0 Gradaac 29,0 Ribnica-Kakanj 28,9 M.Kladua-Ilida 28,0 Srebrenik-buotina BD1 28,0 Tuzla-Slanica 27,0 Solun 26,8 Oevija 25,8 Bugojno-Vrua voda 25,5 Orija-Krievii 25,0 M.Kladua-Barake 24,0 Klokoti-buotina 24,0 Bier-Kakanj 24,0 Toplica-Lepenica 24,0 Fojnica Banja bu. 22,6 M.Kladua-D.umarac 22,0 Grabovnik-Fojnica 22,0 G.Vrelo-Kraljeva Sutjeska 21,0 Kozica 21,0 Podijonik-Olovo 21,0 Ukupno UKUPNO

100,0 30,0 100,0 30,0 4,0 80,0 50,0 40,0 48,0 66,0 50,0 10,0 30,0 6,0 16,0 7,0 15,0 80,0 1,0 1,0 25,0 182,0 10,0 1,5 20,0 6,0 0,2

Tabela 9.7: Geotermalni izvori toplinski potencijal u direktnoj primjeni Navedeni geotermalni izvori koriste se u manjoj mjeri za kupanje, a u jo manjoj mjeri za grijanje prostora. Rekreacioni ili balneoloki (banjski) kapaciteti postoje na vie geotermalnih izvora (Fojnica, Olovo, Viegradska banja, Ilida, Sokovac, Ilida), i u Tuzli. Bez reprezentativnih geotermalnih parametara koji se mogu dobiti samo dubokim buenjem nemogue je govoriti o koritenju geotermalnih resursa na podruju Opine Tuzla. Uzimajui u obzir investicije u istrana buenja, koje su znaajne, te razinu nesigurnosti koju nose takva istraivanja, nije mogue

76

oekivati znaajnija ulaganja u ovom sektoru bez znaajnije potpore dravne i entitetskih uprava ili meunarodne zajednice.

9.5. Energija vode

Ukupna instalirana snaga 31 male HE iznosit e 34,19 MW, s oekivanom prosjenom godinjom proizvodnjom od 126,6 GWh. Ukupna vrijednost investicije je 51,05 milijuna Eura. U sklopu EP BIH planirana ukupna instalirana snaga u malim hidroelektranama iznosi oko 34 MW, a planirana prosjena godinja proizvodnja oko 127 GWh. Trenutano su u sklopu EP BIH u pogonu male hidroelektrane ukupne instalirane snage 23,7 MW. to se tie Opine Tuzla ne postoji opravdanost za izgradnju malih hidroelektrana.

77

10. REFERENTNI INVENTAR EMISIJA CO2 ZA OPINU TUZLA

10.1. Uvod
Zagrijavanje Zemljine atmosfere zbog oteane reemisije topline primljene zraenjem nazivamo efekat staklenika. Zemlja se najvie zagrijava vidljivim Sunevim svjetlom koje relativno slobodno prolazi kroz atmosferu. Zemlja, meutim, dobivenu energiju vraa u svemir u obliku infracrvenih zraka, koje zrai svako zagrijano tijelo.Te infracrvene zrake djelomino zagrijavaju gasovi u njezinoj atmosferi najvie ugljikov dioksid, ali i metan i vodena para), kao to ih zagrijava staklo staklenika. Gasovi ija je koncentracija porasla zagaenjem atmosfere odbijaju dio topline natrag na Zemlju, to izaziva podizanje temperature atmosfere ne bi li se uspostavila nova ravnotea. Slian proces odvija se u stakleniku, pa odatle i naziv. Kako sadraj navedenih gasova zbog ljudskih djelatnosti stalno raste, pojaava se i zagrijavanje. Tako je sadraj ugljikova dioksida od industrijske revolucije porastao za 25%, odnosno za 10% samo od 1950., dok danas raste brzinom od 0,5% godinje.Naunici predviaju da e se zbog toga do 2025. prosjena temperatura Zemlje dii za 1.5C, to e (zbog kopnjenja leda i toplinskog irenja okeana) izazvati porast nivoa svjetskih mora za 20 cm. Kao glavni krivac do sada je proglaavan ugljini dioksid (CO2), ija je koncentracija u atmosferi podignuta izgaranjem fosilnih goriva (ugljena, nafte, plina). No, zadnja istraivanja ukazuju na to da ugljini dioksid nije najvei uzronik zatopljenja! Zahvaljujui mjehuriima zraka zarobljenim u polarnom ledu bilo je mogue odrediti sastave atmosfere od 1850. godine do danas. Rezultati pokazuju da je promjena klime zadnjih dvadesetak godina najveim dijelom uzrokovana troposferskim ozonom (O3), metanom (CH4), klorofluorougljicima (CFC), i vrlo sitnim esticama ai. Stakleniki gasovi, koji u atmosferu ulaze kao posljedica ljudske djelatnosti (antropogeni stakleniki gasovi)su: ugljini dioksid (CO2), metan (CH4), diduini oksid (N2O), klor-fluor-ugljici (CFC, odnosno freoni), klor-fluor-ugljikovodici (HCFC) i Fosfor-fluor-ugljikovodici (PFC). Ugljini dioksid uglavnom nastaje izgaranjem fosilnih goriva. Diduini oksid takoer nastaje pri procesima izgaranja, ali je znaajniji izvor u raznim industrijskim procesima, te naroito u poljoprivredi. Metan se isputa u atmosferu prilikom rukovanja, proizvodnje, transmisije, prerade i distribucije fosilnim gorivima, ali i u poljoprivredi, enterikom fermentacijom u domaih ivotinja, te fermentacijom otpada. Preostala tri plina koriste se u industrijskim procesima, te iako se radi o malim koliinama, imaju veliki utjecaj na efekt staklenika. Bosna i Hercegovina se ratificiranjem protokola iz Kyota obavezala na praenje i izvjetavanje o emisijama oneiujuih tvari u atmosferu prema IPCC protokolu. Referentni inventar emisija CO2 opine Tuzla izraen je za 2002. godinu, koja je odabrana kao referentna godina, i to u skladu sa preporikama Europske komisije prema IPCC protokolu. 2002. godina je izabrana kao referentna (bazna) godina, s obzirom na raspoloivost i pouzdanost podataka koji su se koristili za proraun emisija CO2. Prema IPCC metodologiji proraun emisija staklenikih gasova odnosi se samo na emisije koje su posljedica antropogenih djelovanja i to iz slijedeih sektora: industrija, poljoprivreda, energetika, promjene u koritenju zemljita i umarstvo, koritenje otapala i upravljanje otpadom.

78

Inventar emisija CO2 opine Tuzla obuhvata etiri sektora i to: zgradarstvo, saobraaj, javna rasvjeta i upravljanje otpadom. Obuhvaene su direktne emisije iz izgaranja goriva i indirektne emisije iz potronje elektrine energije i topline. Za proraun emisija usljed izgaranja goriva iz javnog saobraaja koriten je programski paket COPERT.

10.2. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora zgradarstva opine Tuzla

to se tie emisija CO2 iz sektora zgradarstva Opine Tuzla, one predstavljaju emisije koje potiu iz proizvodnje i potronje toplinske energije i elektrine energije i emisije iz izgaranja goriva, kao to su ugalj i lo ulje. Za proraun emisija iz potronje elektrine i toplinske energije koriteni su odreeni specifini emisijski faktori iz Studije energetskog sektora u BiH (Tabela 9.1), a koji su u skladu sa IPCC protokolom. Faktor emisije CO2 (t CO2/TJ) Industrija Elektrina energija Ukapljeni naftni plin Ugljen Ostali derivati nafte Prirodni plin Promet Elektrina energija Dizel Benzin Mlazno gorivo Ukapljeni naftni plin Komprimirani prirodni plin Kuanstva Elektrina energija Ukapljeni naftni plin Ugljen Ostali derivati nafte Prirodni plin Usluge Elektrina energija Ukapljeni naftni plin Ugljen Ostali derivati nafte Prirodni plin Bosna i Hercegovina 2010. 2015. 2020. 201,9 62,4 96,0 76,1 55,8 201,9 73,3 68,6 70,8 62,4 55,8 201,9 62,4 96,7 73,3 55,8 201,9 62,4 96,7 73,3 55,8 260,9 62,4 96,0 76,1 55,8 260,9 73,3 68,6 70,8 62,4 55,8 260,9 62,4 96,7 73,3 55,8 260,9 62,4 96,7 73,3 55,8 230,5 62,4 96,0 76,1 55,8 230,5 73,3 68,6 70,8 62,4 55,8 230,5 62,4 96,7 73,3 55,8 230,5 62,4 96,7 73,3 55,8

Tabela 10.1: Faktori emisije CO2

79

Elektrina energija Ostali derivati nafte Ugljen

Faktor emisije CO2 (g CO2/ k Wh) 726,84 263,88 348,12

Tabela 10.2: koriteni Faktori emisije CO2 u (g CO2/kWh)

Emisija, t CO2

KATEGORIJA

iz potronje

iz potronje

iz potronje lo ulja 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

iz svih izvora 494,7 298,0 903,4 87,9 164,5 474,4 4.138,0 6.560,9

el. energije uglja kao ogreva ZGRADE JAVNE NAMJENE U VLASNITVU OPINE TUZLA Lokalna i mjesna uprava 197,2 297,5 Preduzea u vlasnitvu opine Tuzla 99,9 198,1 Zdravstvena zatita 468,0 435,4 Obrazovna djelatnost 87,9 0,0 Kulturna djelatnost 100,1 64,4 Sportska djelatnost 474,4 0,0 Ostale zgrade i prostori u vlasnitvu opine Tuzla 2.085,8 2.052,2 UKUPNO 3.513,3 3.047,6 ZGRADE JAVNE NAMJENE KOJE NISU U VLASNITVU OPINE TUZLA Kantonalna, entitetska ili dravna uprava 560,4 0,0 Preduzea u vlasnitvu kantona entiteta ili drave 1.631,2 250,3 Zdravstvena zatita 2.743,3 7.222,3 Obrazovna djelatnost 1.235,4 3.554,1 Kulturna djelatnost 91,4 98,0 Sportska djelatnost 0,0 0,0 Ostale zgrade i prostori u vlasnitvu kantona, entiteta ili drave 140,0 568,8 UKUPNO 6.401,7 11.693,5 STAMBENI OBJEKTI UKUPNO 89.781,1 355.534,2 ZGRADARSTVO UKUPNO 99.696,1 370.275,3

0,0 1,4 0,3 4,2 0,0 0,0

560,4 1.882,9 9.965,9 4.793,7 189,4 0,0

1,0 6,9 0,0 6,9

709,8 18.102,1 445.315,3 469.978,4

Tabela 10.3: Emisije CO2 sektora zgradarstva Opine Tuzla za 2002. godinu Inae, srednja vrijednost faktora emisija za proraun CO2 iz potronje elektrine energije za 27 lanica Europske unije iznosi 476 gCO2/kWh, dok za Bosnu i Hercegovinu emisijski faktor iz potronje elektrine energije je relativno visok i iznosi 726,84 gCO2/kWh. To je iz tog razloga to je faktor emisija za proraun CO2 iz potronje elektrine energije vei ukoliko je udio proizvodnje elektrine energije iz fosilnih goriva vei, a u Bosni i Hercegovini je taj udio veoma visok. Ako je pak udio proizvodnje elektrine energije u hidroelektranama vei, emisijski faktor iz potronje elektrine energije je u tom sluaju srazmjerno nii.

80

Slika 10.1: Udio emisije CO2 po podsektorima u sektoru zgradarstva

10.3. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora saobraaja opine Tuzla

10.3.1. Metodologija izrade Referentnog inventara emisije CO2 iz sektora saobraaja Opine Tuzla
Zagaivanje vazduha u velikim gradovima od motornih vozila postaje sve znaajnije. Zbog toga se u svijetu, a u poslednje vrijeme i kod nas posveuje posebna panja smanjenju zagaenja vazduha uticajem na sam izvor, tj. vozilo i reim saobraaja. Motori ugraeni u vozilima, skoro iskljuivo pripadaju grupi motora sa unutranjim sagorijevanjem koji pri transformaciji hemijske energije u mehaniki rad izbacuju u atmosferu produkte potpunog ili nepotpunog sagorijevanja. Pored izduvne cijevi na vozilu postoje i drugi izvori zagaenja, ali je ona ipak najznaajniji emiter i problemi vezani za nju su najkomplikovaniji i predstavljaju jedino pravo rjeenje problema smanjivanja izduvnih gasova. Na koliinu i sastav izduvnih gasova utiu razliiti faktori: nain stvaranja mjeavine goriva i zraka, konstrukcioni parametri motora, tip i sastav goriva, prisustvo aditiva u gorivima i mazivima, vanjski meteoroloki uslovi itd. Uee tetnih sastojaka u jedinici zapremine izduvnih gasova u prvom redu zavisi od ostvarenog odnosa benzina i zraka u toku pripreme procesa za sagorijevanje. Emisije izduvnih gasova iznad propisanih granica mogu biti uzrokovane: neispravnou ili dotrajalou motora, neispravnou ili dotrajalou jednog od elemenata sistema za paljenje ili napajanje motora gorivom i neispravnim podeavanjem motora.

Referentni inventar emisija CO2 iz sektora saobraaja Opine Tuzla podjeljen je na tri osnovna podsektora:

81



emisije CO2 vozila u vlasnitvu Opine Tuzla; emisije CO2 javnog prevoza putnika; emisije CO2 privatnih i komercijalnih vozila.

Poznavajui sve parametre neophodne za definisanje ekoloke slike u Opini Tuzla izvren je proraun karakteristinih emisija zagaujudih materija od cestovnih motornih vozila koritenjem raunarskog programa Copert IV koji se primjenjuje na podruju cijele Evropske Unije. Koristei ECE pravilnike (Economic Comision for Europe), a slijedei upute programa COPERT IV, motorna vozila na Opini Tuzla podijeljena su na sljedei nain: ECE 15/02 (vozila koja su proizvedena u periodu od; 1978-1980.); ECE 15/03 (1981-1985 god.); ECE 15/04 (1985-1992 god.); Euro 1 (1992-1996 god.); Euro 2 (1996-2000 god.); Euro 3 (2000-2004 god.);

10.3.2. Emisije CO2 vozila u vlasnitvu Opine Tuzla

Vozni park u vlasnitvu Opine Tuzla sastoji se od 76 putnikih, 30 kombiniranih, te 74 teretnih vozila. U Tabeli 10.4 prikazane su emisije CO2 i drugih znaajninih zagaivaa voznog parka u vlasnitvu Opine Tuzla u 2002. godini prema koritenom gorivu. Vozni park u vlasnitvu Opine Tuzla Motorni benzin Dizel Ukupno Koliina potroenog goriva t 49,54 373,74 423,28 TJ 16,15 2,16 18,31 Potroena energija MWh 4.486,11 600,00 5.086,11 CH4 0,04 0,09 0,13 N2O 0,01 0,06 0,07

Emisje, t CO2 156,66 1.184,58 1.341,24 CO2-eq 160,60 1.205,07 1.365,67

Tabela 10.4: Emisije CO2 voznog parka u vlasnitvu Opine Tuzla

82

10.3.3. Emisije CO2 javnog prevoza putnika

Podsektor javnog prevoza obuhvata autobuski prevoz i taksi prevoz. Autobuski prevoz u 2002. godini ine gradski i prigradski autobusi koji kao gorivo koriste iskljuivo dizel. U 2002. godini ukupna potronja dizela iznosila je 1.885,60 t. Potronja goriva i emisije staklenikih plinova za autobuski prevoz prikazana je u tabeli 10.5. Koliina potroenog goriva t Dizel Ukupno 1.885,60 1.885,60 TJ 81,50 81,50 Potroena energija MWh 22.638,89 22.638,89 CH4 0,65 0,65 N2O 0,08 0,08

Autobuski prevoz

Emisje, t CO2 5.939,57 5.939,57 CO2-eq 5.978,02 5.978,02

Tabela 10.5: Potronje goriva i emisije CO2 autobuskog prevoza Unutar Opine Tuzla u sklopu javnog prevoza djeluje i taksi sluba koja posjeduje flotu od 320 vozila, od toga 85% dizelskih. Podaci o vozilima, potronji goriva i godinjoj emisiji CO 2 dati su u tabeli 10.6. Koliina potroenog goriva t Motorni benzin Dizel Ukupno 162,56 831,86 994,42 TJ 7,08 35,96 43,04 Potroena energija MWh 1.966,67 9.988,89 11.955,56 CH4 0,22 0,20 0,42 N2O 0,04 0,04 0,08

Taksi prevoz

Emisje, t CO2 513,51 2.636,55 3.150,06 CO2-eq 530,53 2.653,15 3.183,68

Tabela 10.6: Emisije CO2 po vrstama goriva taksi slube U tabeli 10.7 date su potronje energije, ukupna potronja goriva i emisije CO2 za podsektor javnog prevoza na podruju opine Tuzla. Koliina potroenog goriva t Autobuski prevoz Taksi prevoz Ukupno 1.885,60 994,42 2.880,02 TJ 81,50 43,04 124,54 Potroena energija MWh 22.638,89 11.955,56 34.594,44 CH4 0,65 0,42 1,07 N2O 0,08 0,08 0,16

Podsektori prevoza putnika

Emisje, t CO2 5.939,57 3.150,06 9.089,63 CO2-eq 5.978,02 3.183,68 9.161,70

Tabela 10.7: Ukupna potronja goriva, energije i emisije CO2 za podsektor javnog prevoza

83

Emisijski faktori, kao i emisije proraunati su COPERT IV modelom. Od ukupne emisije CO2 podsektora javnog prevoza na podruju opine Tuzla, 65,34% uzrokuje autobuski prevoz, a 34,66% taksi prevoz.

10.3.4. Emisije CO2 privatnih i komercijalnih vozila

Podsektor privatnih i komercijalnih vozila ine sljedee kategorije: privatna vozila (automobili), teretna vozila, mopedi i motocikli, ostali autobusi (koji nemaju registrovane redovne linije). Ukupna potronja goriva i energije podsektora u 2002. godini prikazana je u tabeli 10.8. Podsektor - Privatna i komercijalna vozila Privatna vozila Teretna vozila Mopedi i motocikli Ostali autobusi UKUPNO Potroena energija, MWh 180.972,35 153.710,40 516,07 18.874,21 354.073,03

Motorni benzin, t 5.914,39 43,31 42,63 0 6.000,33

Dizel, t 9.109,42 12.758,44 0 1.571,98 23.439,84

Potronja, TJ 651,5 553,36 1,86 67,95 1.274,66

Tabela 10.8: Ukupna potronja pojedine vrste goriva i energije podsektora U tabeli 10.9 date su emisije CO2 i drugih znaajnijih polutanata iz sektora saobraaja za podsektor privatna i komercijalna vozila, po kategorijama.
Podsektor - Privatna i komercijalna vozila Privatna vozila Teretna vozila Mopedi i motocikli Ostali autobusi UKUPNO Emisje, t CH4 8,47 2,99 0,48 1,20 13,14 N2O 1,76 0,84 0,00 0,15 2,75 CO2 47.566,32 40.581,11 134,70 10.960,53 99.242,66 CO2-eq 48.289,80 40.904,30 144,78 11.032,23 100.371,10

Tabela 10.9: Emisije CO2 i drugih znaajnijih polutanata za podsektor privatna i komercijalna vozila

Emisijski faktori, kao i emisije proraunati su COPERT IV modelom.

84

10.3.5. Ukupne emisije CO2 iz sektora saobraaja Opine Tuzla

Ukupna potronja goriva pojedinih podsektora saobraaja, te pripadajue emisije CO2 prikazane su u sljedeoj tabeli. Podsektori saobraaja Vozila u vlasnitvu Opine Tuzla Javni prevoz putnika Privatna i komercijalna vozila UKUPNO Broj vozila Potronja energije, TJ Motorni benzin 2,16 Dizel Ukupno Motorni benzin 160,6 Emisija C02, t Dizel Ukupno

180

16,15

18,31

1.205,07

1.365,67

440

7,08

117,46

124,54

513,51

8.576,12

9.161,70

22.485 23.105

261,5 270,74

1.013,16

1.274,66

18.961,02

80.281,65

99.242.67

1.146,77 1.417,51 19.635,19 90.062,84 109.697,97

Tabela 10.10: Ukupne emisije CO2 iz sektora saobraaja Opine Tuzla Grafiki prikaz potronje goriva te pripadajuih emisija CO2 dat je na sljedeim slikama.

Slika 10.2: Usporedba potronje goriva u sektoru saobraaja Opine Tuzla

85

Slika 10.3: Emisija CO2 sektora saobraaja Opine Tuzla

10.4. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora javne rasvjete opine Tuzla
Za napajanje javne rasvjete u 2002 godini utroeno je 4.792.278 kWh elektrine enrgije. Potronja elektrine energije MWh 4.792,28

Emisijski faktor t CO2/ MWh 0,72684

Emisija t CO2 3.483,22

Tabela 10.11: Potronja elektrine energije i neizravna emisija CO2 elektrine mree javne rasvjete

10.5. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora upravljanja otpadom Opine Tuzla
Odlagalini plin nastaje na odlagalitima otpada kao produkt biorazgradljivih tvari i u manjoj mjeri prilikom hemijskih procesa izmeu nekih nerazgradljivih tvari. Sastav i koliina odlagalinog plina u direktnoj su vezi sa sastavom otpada i uvjetima u kojima se nalazi tijelo otpada. Stvaranje deponijskog gasa je neizbjena posljedica odlaganja i raspadanja otpadnog materijala koji sadri organske materije. Do danas je u odlagalinom plinu evidentirano sveukupno 557 razliitih sastojaka. Najzastupljeniji su metan i ugljini dioksid koji ine priblino 94% ukupne koliine plina, dok preostalih 6% otpada na jo itav niz sastojaka koji su prisutni u veim ili manjim koliinama. Neki od ovih gasova, kao to je merkaptan, uzrok su karakteristinog, neprijatnog mirisa koji se vezuju za deponijski gas.

86

S obzirom na prirodne karakteristike osnovnih komponenti, deponijski gas predstavlja smjesu zapaljivih, zaguljivih i otrovnih gasova i moe biti opasan po ljude na deponiji i oko nje. Iz otpada zapremine 1 m3 izdvaja se odreena koliina gasa koji se uglavnom sastoji od metana i ugljendioksida ( 54% metana i 40% CO2). Metan je eksplozivan u granicama od 5-15% smjese sa zrakom. Metan se razvija oko 10 godina, a svi degradacioni procesi organskih materijala zavravaju se nakon 30 godina. Prosjena godinja proizvodnja gasa iz tone odloenog komunalnog otpada iznosi oko 6 m3 a toplinska vrijednost deponijskog gasa iznosi u prosjeku 5 kWh/m3. Za proraun specifine godinje koliine odlagalinog plina po toni komunalnog otpada (biorazgradljivog) postoji vie iskustvenih i matematikih metoda od kojih emo za proraun primjeniti metodu prema Earlsonu, koja kae da se iz tone biorazgradljivog otpada godinje proizvede 6 m 3 odlagalinog plina. U naem sluaju, moemo izraunati, da je ukupno odloeni otpad u referentnoj godini emitovao: 43.000 x 6m3 = 258.000 m3 odlagalinog plina Bazirajui nau analizu na koliinu emitovanog CO2 neophodno je prethodno izvriti proraun prema sastavu cjelokupnog odlagalinog plina. Budui da prema nekim svjetskim proraunima uinak metana CH4 u odlagalinim plinovima iznosi 54%, CO2 40%, te ostali plinovi (N2O, itd) 6% tako emo pristupiti i naem proraunu: 258.000 x 54%= 139.320m3 CH4 258.000 x 40%= 103.200m3 CO2 258.000 x 6%= 15.480m3 ostali plinovi (N2O, itd.)

Da bismo konano izraunali emisiju odlagalinih plinova, baziranih na emisiju CO2, neophodno je i uticaj ostalih plinova na atmosferu prikazati kao ekvivalent CO2. Prema DEFRA-inom uputstvu (Data source: 2010 Guidelines to Defra/DECC's GHG Conversion Factors for Company Reporting) sljedi da je: GWP je indeks ili mjera kojom se opisuje utjecaj jedinine mase pojedinog plina na globalno zatopljavanje, a u odnosu na istu koliinu ugljinog dioksida.
1m3 CH4 = 21m3 CO2 1 m3 N2O = 310 m3 CO2

Pa je za: CO2 ... 103.200 m3 METAN ... 139.320m3 x 21 = 2.925.720m3 CO2 OSTALI PLINOVI ... 15.480m3 x 310 = 4.798.800m3 CO2 Tako da konano moemo rei da je emisija odlagalinih plinova za referentnu godinu 2002, a obzirom na koliinu otpada od 43,000 tona iznosi: (103.200 + 2.925.720 + 4.798.800) m3 CO2 = 7.827.720m3 CO2

87

7.827.720m3 predstavlja volumen odlagalinih plinova u jedinici CO2. Da bismo izraunali masu odlagalinih plinova radimo prema tabelama o toplinskim svojstvima plinova (Bojan Kraut / Strojarski prirunik str.228) za srednju temperaturu od 20C i pri atmosferskom pritisku gustina CO2 je 1,95 kg/m3. U naem sluaju volumen od 7.827.720m3 x1,95 kg/m3 odgovara 15.264.054 kg = 15.264 tona CO2 Iz prethodnih prorauna moemo zakljuiti da odlagalini plinovi iz komunalnog otpada imaju veoma visok negativan uticaj na atmosferu, a prema sastavu samih plinova i njihovom uinku na okoli, vidi se da dosta vei uticaj na okoli ima sam metan (CH4), i ostali plinovi od samog CO2. Metan nastao kao produkt bioloke degradacije organskih tvari iz komunalnog otpada predstavlja 20% ukupnih antropogenih emisija metana. Metanska komponenta deponijskog plina posjeduje energetsku vrijednost izmeu 36-38 MJ/m, to je dovoljno da se metan moe koristiti kao gorivo za pogone plinskih motora, odnosno za dobivanje elektrine energije. Ovakav nain eksploatacije metana je praksa na preko 700 lokacija u Evropi, sa instalisanim kapacitetima od 350 kW do 1,2 MW. Isto tako, na skoro 200 lokacija u svijetu izgraena su postrojenja koja iskoritavaju otpadnu toplotnu energiju koja nastaje hlaenjem plinskih motora. Ova postrojenja, poznata pod nazivom kogenerativna postrojenja, imaju ukupni stepen iskoristivosti reda 80 87%. Ako se uzme u obzir podatak da je stepen iskoristivosti plinskog motora, pri proizvodnji elektrine energije, reda 35-37%, oita je prednost sistema za kogeneraciju.

10.6. Referentni inventar emisija CO2 iz sektora vodosnadbjevanja Opine Tuzla

Obzirom da, kako je ve naglaeno, u sistemu vodosnabdijevanja Opine Tuzla pumpne stanice predstavljaju enormne potroae elektrine energije, referentni inventar emisija CO2 emo preraunati na osnovu ukupne potronje elektrine energije na pupmnim stanicama u 2002. godini datoj u tabeli 8.1. Potronja elektrine energije na pumpnim stanicama u sistemu vodosnabdijevanja Tuzle za baznu 2002. godinu je iznoslila 14.019.000,00 kWh, na osnovu ega je referentni inventar emisija CO2 iz sektora vodosnadbjevanja dat u narednoj tabeli. Potronja elektrine energije pumpnih stanica MWh 14.019,00 Emisijski faktor t CO2/ MWh 0,72684 Emisija t CO2 10.189,57

Tabela 10.12: Potronja elektrine energije i neizravna emisija CO2 sistema vodosnadbjevanja Opine Tuzla

88

10.7. Ukupni Referentni inventar emisija CO2 Opine Tuzla

SEKTOR Zgradarstvo Saobraaj Javna rasvjeta Upravljanje otpadom Vodosnadbjevanje UKUPNO Emisija, tCO2 469.978,40 109.697,97 3.483,22 15.264,05 10.189,57 608.613,21 Udio sektora od ukupnih emisija CO2 u % 77,22% 18,02% 0,57% 2,51% 1,67% 100,00%

Tabela 10.13: Udio pojedinog sektora od ukupnih emisija CO2

Slika 10.4: Udio pojedinog sektora od ukupnih emisija CO2 Referentni inventar emisija u Opini Tuzla za 2002. godinu obuhvata direktne (izgaranje goriva) i indirektne (potronja elektrine i toplinske energije) emisije CO2 iz pet sektora neposredne potronje energije: zgradarstva, saobraaja, javne rasvjete, upravljanja otpadom i vodosnadbjevanja. Ukupna emisija CO2 iz posmatranih sektora u Opini Tuzla iznosila je u 2002. godini 608.613,21 t CO2. Najvei izvor emisije, kao i potronje energenata, je sektor zgradarstva s emisijom od 469.978,40 t CO2, a slijedi ga saobraaja sa 109.697,97 t CO2, te sektor upravljanja otpadom s emisijom od 15.264,05 t CO2. Najvei udio (77,22%) u ukupnim emisijama CO2 ima sektor zgradarstva, nakon kojeg slijedi sektor saobraaja s 18,02%. Emisije iz sagorjevanja uglja (370.275,3 t CO2) i elektrine energije (113.368,89 t CO2) su najzastupljenije u sektoru zgradarstva dok su u sektoru saobraaja najvee emisije nastale potronjom dizela (90.062,84 t CO2) i benzina (19.635,19 t CO2). Posmatrano u odnosu na broj stanovnika emisija t CO2/stanovniku u Opini Tuzla iznosi 4,49. U studiji European Green City Index analizirane su emisije CO2 za 30 europskih gradova u 2007. godini. Grad s najmanjom emisijom od 2,19 tCO2/stanovniku je Oslo, dok je grad s najveom emisijom od 9,72 t CO2/stanovniku Dublin, dok je prosjek emisija analiziranih gradova iznosio 5,09 tCO2/stanovniku. Iz navedenog prikaza se moe zakljuiti da je Opina Tuzla po emisiji t CO2/stanovniku ispod prosjeka 30 analiziranih europskih gradova ali, uzevi u obzir da ovim Referentnim inventarom emisija CO2 nije obuhvaen sektor industrije, stvarni iznos t CO2/stanovniku u Opini Tuzla je znatno vei.

89

11. PLAN PRIORITETNIH MJERA ZA SMANJENJE EMISIJE CO2 DO 2020. GODINE

11.1. Uvod
Prema razvijenoj metodologiji za izradu ovog Akcionog plana, Plan prioritetnih mjera i aktivnosti za smanjenje emisije CO2 do 2020. godine sadri identifikovane mjere energetske efikasnosti za sektore zgradarstva, saobraaja, javne rasvjete Opine Tuzla, upravljanja vrstim otpadom i vodosnadbjevanja Opine Tuzla. Takoer su identifikovane mjere sa stanovita urbanistikog planiranja i obnovljivih izvora energije koje doprinose poboljanju energetske efikasnosti i konanom smanjenju emisije CO2. Mjere za unapreenje energetske efikasnosti u sektorima zgradarstva i saobraaja su podjeljene na nekoliko podkategorija u skladu sa podjelom ovih sektora na podsektore u analizi energetske potronje, te u skladu sa njihovim osnovnim namjenom i karakteristikama. Mjere za poboljanje energetske efiksanosti u sektorima javne rasvjete, upravljanja otpadom i vodsnadbjevanja su malobrojnije u odnosu na pomenuta dva sektora i nisu podijeljene u podkategorije. U ovom poglavlju e biti dat pregled svih mjera po nabrojanim sektorima ija bi implementacija rezultirala smanjenjem emisija CO2 u Opini Tuzla, a koji podrazumjeva opis mjera, oekivane utede energije i emisija CO2, vremenski okvir provedbe, procjene investicijskih trokova te tijela zaduena za njihovu implementaciju.

11.2. Prijedlog mjera za poboljanje energetske efikasnosti u sektoru zgradarstva

Prema razvijenoj metodologiji za izradu ovog Akcijskog plana, prijedlog mjera za sektor zgradarstva je podijeljen u 5 (pet) kategorija, ovisno o nainu i vrsti mjera koje treba da se provode, te o nadlenosti nad objektima (javni u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla, javni koji nisu vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla, privredni i objekti stanovanja). Ovih 5 kategorija podrazumijevaju sljedee mjere: I Ope mjere II Organizacione mjere; III Strateko-planske mjere; IV Obrazovno-edukacijske mjere i V Konkretne operativne mjere. Takoer, s obzirom da na podruju opine Tuzla postoji sistem daljinskog grijanja potrebno je razlikovati mjere za objekte koji su na sistemu daljinskog grijanja i koji se mogu prikljuiti na sistem daljinskog grijanja, te objekte koji se iz tehniko-tehnolokih razloga ne mogu prikljuiti na sistem daljinskog grijanja. Kako i ovdje postoje dvije kategorije, potrebno je prijedlog mjera za poboljanje eneregtske efikasnosti u sektoru zgradarstva prilagoditi tome. Gore navedenih 5 kategorija mjera za poboljanje energetske efikasnosti u sektoru zgradarstva se mogu definirati kao generalni prijedlog mjera na kojima treba raditi kontinuirano i nevezano za terminski okvir ovog plana, ali se moraju prilagoditi i vrsti objekata prema nadlenostima nad objektima. Mjere koje e konkretno dovesti do planiranog smanjenja emisija CO2 do 2020. godine su prikazane u posebnim tabelama sa detaljnim prikazom mjera, potrebnog financijskog iznosa, potencijalnim izvorima financiranja i planiranim smanjenjem emisija CO 2.

90

11.2.1. Ope mjere

Kategorijom ope mjere obuhvaene su mjere koje se odnose na zgradarstvo opine Tuzla u cjelini. Tijekom izrade ovog Akcijskog plana uoeni su problemi u prikupljanju podataka o energetskoj potronji u razliitim kategorijama zgrada. Iz tog razloga, ovdje su predloene 4 mjere koje se u prvom redu odnose na uklanjanje barijera praenju i kontroli energetske potronje u zgradarstvu opine Tuzla: 1. Izrada metodologije za prikupljanje relevantnih energetskih pokazatelja za sektor zgradarstva opine Tuzla prema klasifikaciji zgrada koja se koristi u ovom Akcijskom planu (1. zgrade u nadlenosti/vlasnitvu opine Tuzla; 2. stambene zgrade; 3. zgrade privrede - komercijalne i uslune djelatnosti); 2. Prikupljanje relevantnih energetskih pokazatelja prema razvijenoj metodologiji na godinjoj, mjesenoj i dnevnoj osnovi (ovisno o vrsti pokazatelja), pri emu e se za prikupljanje koristiti sustavi automatskog daljinskog oitanja, te oitanje od strane djelatnika radi dodatne provjere ispravnosti; 3. Izrada informacijskog sistema upravljanja energijom (energetsko knjigovodstvo) za opinu Tuzla koji e sadravati sve prikupljene podatke i pokazatelje, te omoguavati izradu svih potrebnih i relevantnih analiza; 4. Izrada godinje energetske bilance opine Tuzla prema klasifikaciji zgrada iz ovog Akcijskog plana. Treba naglasiti da se radi o iznimno vanim mjerama jer je bez prikupljanja relevantnih energetskih pokazatelja prema jednoznanoj metodologiji nemogue pratiti stvarno kretanje energetskih potronji.

11.2.2. Organizacione mjere

1. Postavljanje organizacione strukture za provoenje programa energetske efikasnosti, 2. Uspostavljanje edukativnog centra za klimatske promjene i energetsku efikasnost, 3. Formiranje fonda za sufinanciranje projekata energetske efikasnosti.

11.2.3. Strateko-planske mjere

1. Plan za provoenje energetskih pregleda objekata, posebno javnih objekata: ustanove, kole, univerziteti i dr., 2. Plan rekonstrukcije javnih objekata sa ciljem poboljanja energetskih svojstava objekata, 3. Plan prikljuenja javnih objekata na sistem daljinskog grijanja, 4. Kontinuirani planovi proirenja sistema daljinskog grijanja na periferna podru ja u skladu sa mogunostima i tehno-ekonomskim predispozicijama, 5. Plan ugradnje i implementacije sistema za mjerenje potronje toplinske energije iz daljinskog sistema grijanja za sve objekte, 6. Plan uvoenja automatske regulacije sistema daljinskog grijanja u javnim objektima, 7. Izrada poticajnog sistema za individualna domainstva za prikljuenje na daljinski sistem grijanja i poboljanje energetskih svojstava svojih objekata, 8. Izrada poticajnog sistema za poboljanje toplinskih karakteristika za objekte kolektivnog stanovanja, 9. Ogranienje specifine potronje energije grijanja iz sistema daljinskog grijanja za budue investitore, 10. Izrada studije o mogunosti primjene alternativnih i obnovljivih izvor energije za zagrijavanje objekata u na podruju opine,

91

11. Plan zamjene rasvjete u javnim objektima sa tednom rasvjetom, 12. Izrada programa mjera poboljanja energetske efikasnosti za javne objekte koji nisu u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla, 13. Lobiranje i iniciranje donoenja zakonske regulative i drugih akata iz oblasti energetske efikasnosti u zgradarstvu, kao i lobiranje i iniciranje projekata iz oblasti energetske efikasnosti u zgradarstvu preko meunarodnih i nevladinih organizacija, 14. Sistemsko i kontinuirano praenje zakonske regulative iz oblasti energetske efikasnosti u zgradarstvu i istovremeno obezbjedjenje provoenja tih mjera. /Za sada u FBiH ne postoje zakoni o energetskoj efikasnosti i kompletna regulativa je na nivou pravilnika i smjernica i to su : Pravilnik o tehnikim zahtjevima za toplotnu zatitu objekata i racionalnu upotrebu energije ("Slubene novine FBiH", br. 49/09) Pravilnik o energetskom certificiranju objekata ("Slubene novine Federacije BiH", br. 50/10 prilozi ) Pravilnik o uslovima za lica koja vre energetsko certificiranje objekata ("Slubene novine FBiH", br. 28/10 ) Smjernice za provoenje energijskog pregleda za nove i postojee objekte s jednostavnim i sloenim tehnikim sistemom (august 2009. godine)/

11.2.4. Obrazovne i edukacije mjere

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Edukacija osoblja i uposlenika u javnim objektima o energetskoj efikasnosti, Javna kampanja na podizanju svijesti svih graana o energetskoj efikasnosti, Edukacija graevinskih preduzea i projektanata, Kontinuirana promocija projekata energetske efikasnosti, Organizacija strunih skupova i sajmova energetske efikasnosti, Otvaranje novih EE info kutaka; Postavljanje EE info ormaria-tandova u razne dijelove grada i opine; Kontinuirano informiranje potroaa o nainima energetskih uteda i aktualnim energetskim temama na poleini energetskih rauna; 9. Provedba tematskih promotivno- informativnih kampanja za podizanje svijesti graana o energetskoj efikasnosti u zgradama: - Kako izgraditi energetski efikasnu kuu?; - Rekonstrukcija zgrada na naelima odrive gradnje; - Energetski certifikati - energetska potronja kao trina kategorija prilikom kupnje, iznajmljivanja i sanacije zgrada; - Mjere energetske efikasnosti u domainstvima - termostatski ventili, solarni sistemi za pripremu potrone tople vode, energetski uinkovita stolarija,kuanskiureaji A energetskog razreda; - Oznake energetske uinkovitosti - Zato kupovati samo ureaje ''A'' energetskog razreda?; - ''I stand by mode troi elektrinu energiju!'' - iskljuenje kuanskih ureaja iz elektrinemree nakon upotrebe; - tedljiva unutranja rasvjeta; - Grijanje na biomasu; - Solarni kolektori; - Dizalice topline; - Inteligentna zgrada - to je to?; - to je niskoenergetska (''trolitarska'') kua?; - to je pasivna (''jednolitarska'') kua?;

92

- to je ''Faktor 10''?; 10. Organizacija skupova za promicanje racionalne uporabe energije i smanjenja emisije CO2: - U suradnji s fakultetima, institutima i agencijama organizacija domaih i meunarodnih konferencija na znanstveno-strunoj razini o promjeni klime i energetskim strategijama opine Tuzla; - Organizacija savjetovanja i suradnje predstavnika razliitih gradova o planiranimi postignutim energetskim utedama; 11. Edukativne kampanje o projektiranju, izgradnji i koritenju zgrada na odrivi nain za ciljne grupe graana: - Organizacija tribina u pojedinim naseljima s temom energetske efikasnosti; - Kako tediti energiju? - za djecu predkolske i kolske dobi; - Akcije u kolama: natjeaji za sastave ili crtee s temom promjene klime i utede energije, podjela nagrada i izlobe radova; - Izdavanje djejih slikovnica na temu energetske efikasnosti; - Energetski efikasni ureaji - prodavai; - Naela odrivih sanacija zgrada - graevinski radnici - graevinska operativa; - Privredna komora. 12. Obrazovanje: - Uvoenje kolegija o nainima tednje energije u domainstvima i kolama za uenike opih i usmjerenih srednjih kola u Tuzli; - Financijski podrati studentske radove koji promiu energetsku efikasnost; - Ustanoviti fond za nagrade za energetski efikasne i inovativne studentske diplomske radove; - Organizirati natjeaje za energetski efikasne projekte na podruju opine.

11.2.5. Konkretne operativne mjere

1. Izrada registra javnih objekata na podruju opine Tuzla, 2. Kontinuirano provoenje energetskih pregleda, 3. Ugradnja solarnog sistema za zagrijavanje sanitarne tople vode u svim javnim objektima sa znatnom potronjom tople vode, 4. Prestanak rada svih kotlovnica na ugalj u javnim objektima u gradu i spajanje objekata na sistem daljinskog grijanja a za potrebe tople vode izrada solarnih sistema, 5. Prestanak rada svih kotlovnica na ugalj u javnim objektima na podruju opine i uvoenje sistema zagrijavanja sa obnovljivim izvorima toplinske energije a za potrebe sanitarne tople vode izrada solarnih sistema, 6. Uspostavljanje informativnog sistema za praenje potronje energije u javnim objektima energetsko knjigovodstvo, 7. Kontinuirano provoenje mjera energetske efikasnosti na osnovu uraenih energetskih pregleda i utvrenih prioriteta, 8. Proirenje sistema daljinskog grijanja na periferne zone grada, 9. Optimizacija sistema daljinskog grijanja, 10. Ugradnja mjeraa toplinske energije i automatske regulacije sistema grijanja u sve javne objekte koji su prikljueni na sistem daljinskog grijanja, 11. Stvaranje uslova za naplatu potronje toplinske energije prema utroenoj energiji kod svih potroaa, 12. Poetak rada edukativnog centra za klimatske promjene i energetsku efikasnost, sa pilot projektima i radionicama na temu energetska efikasnost.

93

1. Obrazovanje, promocija i promjena ponaanja

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost 1 Obrazovanje i promjena ponaanja djelatnika/korisnika zgrada u vlasnistvu opine Tuzla opina Tuzla Opinska sluba za prostorno ureenje, zatitu okolia i odrivi razvoj Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ 2002.-2020. 10.000 KM/godinje 1.379.839,62 kWh 328,05 548,71 opinski budet IPA, IEE program Mjera obuhvaa cijeli niz obrazovnih aktivnosti koje se redovno provode: Organizacija obrazovnih radionica o nainima utede energije; Izrada i distribucija obrazovnih materijala (letaka, broura, postera, naljepnica, i sl.) Organizacija tribina, i slino. Osim obrazovnih aktivnosti u okviru ove mjere potrebno je uvesti i poticajnu shemu za tednju energije (primjerice shema 50/50) u sklopu ega dio financijskih sredstava od ostvarene utede u energiji ostaje na raspolaganju pojedinoj ustanovi u kojoj je uteda ostvarena. Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu 2 Obrazovanje i promocija energetske uinkovitosti za graane Opina Tuzla Opinska sluba za prostorno ureenje, zatitu okolia i odrivi razvoj Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ 2002.-2020. 10.000 KM/godinje 7.851.713,69 kWh 1.866,76 4.453,15 opinski budet IPA, CONCERTO, GIZ, USAID EEE, UNDP, IEE program Mjera obuhvaa cijeli niz obrazovnih aktivnosti koje se redovno provode: Kontinuirano informiranje potroaa o nainima energetskih uteda i aktualnim energetskim temama; Provedba tematskih promotivno-informativnih kampanja za podizanje svijesti graana o energetskoj uinkovitosti u zgradama; Organizacija skupova za promicanje racionalne uporabe energije i smanjenja emisije; Obrazovne kampanje o projektiranju, izgradnji i koritenju zgrada na odrivi nain za ciljne grupe graana; Izrada i distribucija obrazovnih i promotivnih materijala o energetskoj uinkovitosti i koritenju obnovljivih izvora energije; Nastavak i unapreenje rada info-galerija energetske uinkovitosti, infokutaka i info-vitrina, i druge.

Zaduen za provedbu

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu Kratki opis/komentar

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu Kratki opis/komentar

94

2. Zgrade i poduzea u vlasnitvu opine Tuzla

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu 3 Ugradnja solarnog sistema za zagrijavanje sanitarne tople vode u svim javnim objektima sa znatnom potronjom tople vode Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ 2008.-2020. 40.000 KM/godinje 708.000,00 kWh 514,60 932,76 opinski budet IPA program FZOEU UNDP CONCERTO program Strukturni fondovi EU Sve zgrade u sektoru zdravstva (domovi zdravlja, dom za starije i nemone) do 2012. godine ugradit e solarne kolektore za pripremu tople vode. Investicija iznosi oko 480.000,00 KM, prema vaeim cijenama na tritu.

Kratki opis/komentar

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

4 Prestanak rada svih kotlovnica na ugalj u javnim objektima u gradu i spajanje objekata na sistem daljinskog grijanja Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP Centralno grijanje d.d. Tuzla 2002.-2020. 300.000 KM/godinje 7.484,58 721,48 opinski budet UNDP USAID Tuzlanski kanton, Fond za zatitu okolia FBiH IPA, Strukturni fondovi EU Spajanje objekata na sistem daljinskog grijanja Tuzla Ukupna investicija iznosi oko 5.400.000,00 KM, prema vaeim cijenama na tritu. Do sada realizovano 3.000.000,00 KM, preostalo za realizaciju 2.400.000,00 KM

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

95

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost

5 Prestanak rada svih kotlovnica na ugalj u javnim objektima na podruju opine i uvoenje sistema zagrijavanja sa obnovljivim izvorima toplinske energije a za potrebe sanitarne tople vode izrada solarnih sistema Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP Centralno grijanje d.d. Tuzla 2002.-2020. 462.540 KM/godinje 640.345,66 kWh 958,54 482,54 opinski budet UNDP USAID Strukturni fondovi EU Sve zgrade u sektoru zdravstva (domovi zdravlja, dom za starije i nemone), obdanita i sl. do 2012. godine ugradit e solarne kolektore za pripremu tople vode, a u objektima e se postaviti kotlovnice na biomasu i sl. Ukupna investicija iznosi oko 8.325.000,00 KM, prema vaeim cijenama na tritu. Do sada realizovano 4.625.000,00 KM, preostalo za realizaciju 3.700.000,00 KM

Zaduen za provedbu

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

6 Uspostavljanje informativnog sistema za praenje potronje energije u javnim objektima energetsko knjigovodstvo Opina Tuzla Opinska sluba za poduzetnitvo Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP BIT centar d.o.o. Tuzla 2011.-2020. 142.222,22 KM/godinje 4.913.118,72 kWh 328,05 3.901,90 opinski budet UNDP USAID, GIZ IPA, CONCRETO, Strukturni fondovi EU, Fond za zatitu okolia FBiH Za sve objekte u nadlenosti/vlasnitvu opine Tuzla uspostaviti e se informativni sistem za praenje potronje energije energetsko knjigovodstvo. Investicija iznosi oko 1.280.000,00 KM, prema vaeim cijenama na tritu.

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

96

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

7 Kontinuirano provoenje mjera energetske efikasnosti na javnim objektima na osnovu uraenih energetskih pregleda i utvrenih prioriteta Opina Tuzla Opinska sluba za poduzetnitvo Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ 2008.-2020. 385.000,00 KM/godinje 3.470.258,82 kWh 820,11 5.619,67 opinski budet UNDP USAID CIP/III komponenta, IPA, CONCERTO, FP7, Strukturni fondovi EU Za sve objekte u nadlenosti/vlasnitvu opine Tuzla uspostaviti e se tim za provoenje mjera energetske efikasnosti na osnovu uraenih energetskih pregleda i utvrenih prioriteta. Investicija iznosi oko 4.620.000,00 KM, prema vaeim cijenama na tritu.

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost

8 Proirenje sistema daljinskog grijanja na periferne zone grada i spajanje na mreu cca 10500 novih stambenih jedinica i ukidanje individualnih loita Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP ''Centralno grijanje d.d. Tuzla 2002.-2020. 3.125.000,00 KM/godinje 94.408,71 264,81 opinski budet, Fond za zatitu okolia FBiH, EBRD, EIB, KfW UNDP USAID Strukturni fondovi EU Implementacija 39 postojeih, te 16 novih zona daljinskog grijanja u koje su ukljuene i periferne zone grada (iki Brod, Bukinje i dr.) Ukupna investicija iznosi oko 45,00 mil. KM, prema vaeim cijenama na tritu. Do sada realizovano 25,00 mil.KM preostalo za realizaciju 20 mil.KM.

Zaduen za provedbu

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

97

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

9 Optimizacija sistema daljinskog grijanja Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP ''Centralno grijanje d.d. Tuzla 2002.-2020. 250.000,00 KM/godinje 17.224.685,02

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

opinski budet budet JKP Centralno grijanje d.d. Tuzla UNDP USAID IPA, CIP, CONCERTO, Strukturni fondovi EU Optimizacija sistema daljinskog grijanja, prvenstveno vrelovodne mree i toplinskih podstanica koje nisu optimirane Ova mjera omogucava prikljucenje novog konzuma na sistem daljinskog grijanja. Ukupna investicija iznosi oko 4,5 mil. KM, prema vaeim cijenama na tritu. Do sada realizovano 2,5 mil.KM, preostalo za realizaciju 2 mil.KM.

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost

10 Ugradnja mjeraa toplinske energije i automatske regulacije sistema grijanja u sve javne objekte koji su prikljueni na sistem daljinskog grijanja Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP ''Centralno grijanje d.d. Tuzla 2002.-2020. 125.000,00 KM/godinje 17.224.685,02

Zaduen za provedbu

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

opinski budet, Fond za zatitu okolia FBiH budet JKP Centralno grijanje d.d. Tuzla UNDP USAID IPA, CIP, Strukturni fondovi EU Ugradnja mjeraa toplinske energije i automatske regulacije sistema grijanja u sve javne objekte koji su prikljueni na sistem daljinskog grijanja Ova mjera omogucava prikljucenje novog konzuma na sistem daljinskog grijanja. Ukupna investicija iznosi oko 2,25 mil. KM, prema vaeim cijenama na tritu. Do sada realizovano 1,25 mil.KM preostalo za realizaciju 1 mil.KM.

98

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

11 Stvaranje uslova za naplatu potronje toplinske energije prema utroenoj energiji kod svih potroaa Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP ''Centralno grijanje d.d. Tuzla 2002.-2020. 125.000,00 KM/godinje 17.224.685,02

Kratki opis/komentar

opinski budet budet JKP Centralno grijanje d.d. Tuzla UNDP USAID Strukturni fondovi EU, EBRD, EIB, KfW Stvaranje uslova za naplatu potronje toplinske energije prema utroenoj energiji kod svih potroaa Ova mjera omogucava prikljucenje novog konzuma na sistem daljinskog grijanja. Ukupna investicija iznosi oko 2,25 mil. KM, prema vaeim cijenama na tritu. Do sada realizovano 1,25 mil.KM preostalo za realizaciju 1mil KM.

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost

12 Poetak rada edukativnog centra za klimatske promjene i energetsku efikasnost, sa pilot projektima i radionicama na temu energetska efikasnost Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ Opinska sluba za prostorno ureenje i zatitu okolia Opinska sluba za poduzetnitvo 2012.-2014. 2.000.000,00 KM 20.137.938,88 9.399,57 212,78 opinski budet budet JKP Centralno grijanje d.d. Tuzla UNDP USAID Strukturni fondovi EU, CIP, IPA, CONCERTO, FP7 Poetak rada edukativnog centra za klimatske promjene i energetsku efikasnost, sa pilot projektima i radionicama na temu energetska efikasnost

Zaduen za provedbu

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

Investicija iznosi oko 2 mil. KM, prema vaeim cijenama na tritu.

99

Mjere za poboljanje energetske efikasnosti u sektoru zgradarstva iz ovih 5 kategorija mogu se aplicirati na vrste objekata prema nadlenostima nad objektima. Tu razlikujemo 3 grupe i to: I grupa: zgrade i poduzea u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzle; II grupa: zgrade i poduzea u vlasnitvu/nadlenou Vlade Tuzlanskog kantona, Vlade FBiH, Vijea ministara BiH i III grupa: stambene zgrade.

I GRUPA: ZGRADE I PODUZEA U NADLENOSTI OPINE TUZLE Za I i II grupu vae iste mjere, a ovdje donosimo pregled mjera za zgrade i poduzea u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla. Mjere za poboljanje energetske efikasnosti u sektoru zgradarstva za objekte u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla mogu se podijeliti na tri skupine: 1. pripremne aktivnosti, 2. izvedbeni projekti i 3. zakonske-legislativne mjere. Pripremene aktivnosti bi trebale da obuhvaaju sljedee mjere i aktivnosti: a. Uvoenje Informacijskog sistemskog upravljanja energijom u zgradama i poduzeima u nadlenosti opine (uvoenje energetskog knjigovodstva): - centralizirano prikupljanje svih relevantnih podataka o zgradama (graevinske karakteristike, godine izgradnje, godina i opis rekonstrukcija, energetska potronja svih tipova energije, mjeseni rauni za energente i dr.); - izrada i kontinuirano auriranje registra zgrada; - provedba energetskih pregleda u zgradama; - izrada investicijskih studija za provedbu mjera energetske uinkovitosti identificiranih kroz energetske preglede; - odreivanje dinamike provedbe identificiranih mjera energetske uinkovitosti. b. Uvoenje sheme 50-50% prema kojoj se postignute energetske utede, odnosno izbjegnuti energetski trokovi ravnomjerno dijele izmeu opine Tuzla, kao vlasnika zgrade i korisnika zgrada. Praksa prema kojoj korisnici zgrada (kola, bolnica i dr.), koji svojim savjesnim ponaanjem ostvaruju energetske utede a da od toga u konanici nemaju nikakve dobiti je iznimno demotivacijska. Brojna iskustva pokazuju da provedba 50-50% sheme kao jaki motivacijski faktor rezultira promjenom ponaanja korisnika zgrade, to u konanici drastino smanjuje potronju energije. Po potrebi u ovu aktivnost potrebno je ukljuivanje resornog Ministarstva nauke, obrazovanja i sporta kao nadlenog za pitanje kolstva u vladi Tuzlanskog kantona. c. Izrada i izlaganje na vidljivom mjestu ''display postera'' s energetskim pokazateljima o potronji energije za grijanje, potronji vode, te emisijama CO2 za sve zgrade i poduzea u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla (lokacija u zgradi opine ili na drugom mjestu). Popis konkretnih projekata, ija implementacija direktno utjee na energetske potronje i pripadajue smanjenje emisija CO2 je vrlo dugaak, a ovdje su predloeni oni iji je utjecaj na smanjenje emisija CO2 najvei: 1. Ugradnja solarnih sistema za pripremu potrone tople vode u obrazovne i zdravstvene ustanove opine Tuzla;

100

2. Ugradnja solarnih sisteme za pripremu potrone tople vode u stanove u vlasnitvu opine Tuzla; 3. Ugradnja termostatskih ventilskih setova na sve radijatore u zgradama i poduzeima u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla; 4. Zamjena rasvjetnih tijela u uionicama obrazovnih i odgojnih ustanova opine Tuzla modernim i energetski efikasnim svjetlotehnikim rjeenjima u skladu sa europskim normama i direktivama; 5. Prikljuenje osnovnokolskih i predkolskih ustanova na sistem daljinskog grijanja grada Tuzle; 6. Zamjena kotlovnica na ugalj i lo ulje kotlovnicama na pelete u osnovnokolskim i predkolskim ustanovama; 7. Toplinska izolacija fasada i krovita u 50% svih zgrada u vlasnitvu/nadleno u opine Tuzla; 8. Ugradnja energetski visokoefikasnih prozora u 30% svih zgrada u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla; 9. Ugradnje dizalica topline; 10. Ugradnja fotonaponskih sistema. III GRUPA: STAMBENE ZGRADE Stambeni sektor opine Tuzla sudjeluje s 96% u ukupnoj energetskoj potronji sektora zgradarstva i ima iznimno velik potencijal energetskih uteda. Mjere energetske efikasnosti podsektora mogu se podijeliti na mjere za nove i postojee zgrade. Tehniki propisi o racionalnoj upotrebi energije i toplinskoj zatiti zgrada, novoizgraenim zgradama stambene namjene, je maksimalna dozvoljena potronja energije za grijanje ograniena na iznose izmeu 51 i 95 kWh/m2 ovisno o faktoru oblika zgrade. Samom uspjenom provedbom propisa znaajno e se smanjiti potronja novih stambenih zgrada. Problem je veliki fond postojeih stambenih zgrada opine Tuzla ija specifina potronja toplinske energije iznosi 188,18 kWh/m2. Prijedlog mjera za nove zgrade stambene namjene obuhvaa sljedee mjere i aktivnosti: - Donoenje Odluke na nivou Opinskog vijea da novoizgraene stambene zgrade moraju imati sve ispunjene uslove prema Pravilnik o tehnikim zahtjevima za toplotnu zatitu objekata i racionalnu upotrebu energije ("Slubene novine FBiH", br. 49/09) - Donoenje Odluke na nivou Opinskog vijea da novoizgraene stambene zgrade opremljene solarnim sistemima za pripremu tople vode plaaju manje komunalne naknade. Mjere energetske efikasnosti za postojee zgrade stambene namjene obuhvaaju 3 kategorije: 1. pripremne aktivnosti; 2. izvedbene projekte; 3. zakonske-legislativne mjere. Pripremne su aktivnosti, kao i u sluaju podsektora zgrada u vlasnitvu/nadlenou opine Tuzla, sve one mjere koje nee direktno utjecati na smanjenje energetskih potronji i emisija CO2, ali e postaviti neophodne preduvjete za njihovu uspjenu implementaciju. Za ovu su kategoriju, identificirana je sljedea mjera: 1. Uvoenje naela i kriterija energetske uinkovitosti u odravanje stambenih zgrada: - Izrada Prirunika o odravanju stambenih zgrada na naelima energetske efikasnosti i odrivosti u suradnji sa strunjacima Slube za stambeno poslove; - Izrada Prirunika o koritenju stambenih prostora u cilju smanjenja toplinskih gubitaka i postizanja kvalitete zraka (preporuke za ponaanje stanara u smislu odravanja povoljnih mikroklimatskih uvjeta - temperature prostora, potrebne izmjene zraka, vlanosti zraka i sl.);

101

Izrada Studije moguih sanacija postojeih zgrada u Tuzli razliitih tipova i vremena izgradnje s iskazom trokova za sanaciju, ostvarenom utedom energije i postignutim razredom energetske uinkovitosti. Studiju izraditi za razliite mjere sanacije: 1. edukativne, bez trokova za sanaciju, 2. mjere s malim trokovima i brzim povratom sredstava, 3. mjere s veim ulaganjima i duim povratom investicije; Organizacija radionica i seminara o energetski efikasnim sanacijama stambenih zgrada za predstavnike suvlasnika stanara; Subvencioniranje mjera energetske efikasnsoti i koritenja obnovljivih izvora energije u stambenim zgradama (solarni kolektori, tedna rasvjeta, toplinska zatita iznad zakonski propisane, sustav za daljinsko oitanje potronje, termostatski setovi, hidraulika regulacija i dr.) Izrada uputa za koritenje zgrada nakon sanacije pogotovo za izvedbu na razini pasivne ku e ili tzv. ''faktor 10'' ukljuujui i upute o sustavima koji su ugraeni u tzv. inteligentnu kuu.

Provedbeni projekti energetske uinkovitosti za postojei i budui stambeni sektor zgrada, ija implementacija direktno utjee na energetske potronje i pripadajue smanjenje emisija CO2 su mnogobrojni a ovdje su predloeni oni iji je utjecaj na smanjenje emisija CO2 najvei: 1. Ugradnja solarnih sistema za pripremu tople vode u 1000 kuanstava do 2026. godine; 2. Rekonstrukcija toplinske izolacije vanjske ovojnice i sanacija krovita na naelima odrive gradnje u 25% postojeeg stambenog fonda zgrada do 2026. godine; 3. Zamjena kotlovnica na ugalj i lo ulje kotlovnicama na pelete u 50% kuanstava do 2026. godine; 4. Poticanje gradnje pasivnih i niskoenergetskih obiteljskih kua i stambenih zgrada. Za uspjenu provedbu identificiranih konkretnih projekata vano je osmisliti i pokrenuti program subvencioniranja. Iz oblasti zakonsko-legislativne oblasti mjera koja moe rezultirati smanjenjem potronje toplinske energije u stambenom fondu zgrada i do 25% je mjerenje stvarne potronje toplinske energije u kuanstvima prikljuenima na sistem daljinskog grijanja grada Tuzle. Dosadanja praksa da se potronja toplinske energije plaa po m2 grijanog prostora a ne po stvarnoj potronji je iznimno demotivirajua i rezultira velikom i neracionalnom energetskom potronjom.

11.3. Prijedlog mjera za smanjenje emisije CO2 u sektoru saobraaja Opine Tuzla
U skladu sa preporukama Europske komisije, Strategijom razvoja Opine Tuzla za period 2006 2026, LEAP-om (Lokalni akcioni plan zatite okoline) Opine Tuzla, kao i konkretnom situacijom u opini Tuzla, predloene mjere i aktivnosti za sektor saobraaja podjeljenje su u sljedee podkategorije: Planske mjere za smanjenje emisije CO2 u saobraaju i unapreenje saobraaja u Opini Tuzla; Mjere promotivnog, informativnog i edukacijskog karaktera; Mjere za vozila u vlasnitvu Opine Tuzla; Mjere za javni prevoz putnika; Mjere za privatna i komercijalna vozila.

102

11.3.1. Planske mjere za smanjenje emisije CO2 u saobraaju i unapreenje saobraaja u Opini Tuzla
Pod planskim mjerama za smanjenje emisije CO2 u saobraaju i unapreenje saobraaja u Opini Tuzla, podrazumjevaju se aktivnosti ija e realizacija rezultirati poboljanjem i unapreenjem saobraaja na podruju opine Tuzla to e direkto uticati na smanjenje emisije CO2. Planske mjere i aktivnosti su : 1. Uvoenje sistema za automatsko upravljanje saobraajem (AUS) mjera ukljuuje uvoenje savremene saobraajne semaforske signalizacije odnosno tzv. inteligentnih semafora na raskrsnicama, ime bi se poveala protonost saobraaja u Tuzli, ugradnju mjernih ureaja za upravljanje semaforima koji e omoguiti upravljanje u zavisnosti o stvarnom (trenutnom) saobraajnom optereenju na saobraajnoj mrei., ugradnju sistema video nadzora na raskrsnicama koji e omoguiti i dodatno unaprijediti rad operativnih slubi sa ciljem pravrovremenog reagovanja i speavanja moguih saobraajnih nezgoda. U skladu sa iskustvima drugih gradova predlae se provoenje mjere u fazama. 2. Mjere poveanja protonosti saobraaja na podruju opine Tuzla Uspostavljanje zelenog vala na Junoj saobraajnici Uspostavljanje zelenog vala na Sjevernoj saobraajnici Rekonstrukcija i izgradnja petlje iki Brod sa izgradnjom dvije odvojene saobraajne trake do Bolnice Kreka Rekonstrukcija Sjeverne saobraajnice sa rekonstrukcijom raskrsnice Skver Nastavak izgradnje June saobraajnice do Simin Hana Izmjetanje eljeznike stanice sa postojee lokacije na taj nain e se omoguiti da ulica Mije Keroevia bude non stop prohodna Postavljenje semafora na raskrsnice kod Bolnice Kreka; Postavljanje semafora na raskrsnici kod ulaza u naselje Batva; Postavljanje semafora na raskrsnici kod Livnice Regulacija saobraaja u uem gradskom jezgru 3. Mjere poveanja bezbijednosti saobraaja u opini Tuzla Zamjena postojeih LAMP semaforskih lanterni novim LED semaforskim lanternama Postavljanje LED saobraajnih znakova na opasnim mjestima u opini Tuzla Zatita pjeakih povrina Reguliranje brzine i postavljanje dodatne saobraajne signalizacije na mjestima sa velikom koncentracijom djece 4. Mjere poticanja koritenja bicikla kao prevoznog sredstva Izgradnja biciklistike i pjeake staze uz korito rijeke Jale Izgradnja mjesta za odlaganje bicikla Uspostavljanje mree za besplatno iznajmljivanje bicikla

103

11.3.2. Promotivne, informativne i edukacijske mjere i aktivnosti

Promotivne, informativne i edukacijske mjere i aktivnosti u cilju unapreenja kvaliteta saobraaja i smanjenja emisije CO2 u opini Tuzla su sljedee: 1. Promocija i edukacija ekoloke vonje 2. Promocija upotrebe alternativnih goriva; 3. Promocija koritenja bicikla kao prevoznog sredstva; 4. Edukacija najmlaih uesnika u saobraaju sa ciljem poveanja njihove bezbijednosti u saobraaju; 5. Kontinuirani nastavak organizacije Europske sedmice mobilnosti; 6. Kampanja: Jedan dan bez automobila; 7. Organizacija raznih tribina, radionica i okruglih stolova, provoenje anketa, istraivanja, te distribucija informativnog materijala i dr.

11.3.3. Mjere za vozila u vlasnitvu Opine Tuzla

Ova podkategorija mjera obuhvata sljedee mjere i aktivnosti: 1. Nabavka vozila sa smanjenom emisijom staklenikih plinova; 2. Uvoenje sistema za upravljanje energijom u vozilima u vlasnitvu Opine Tuzla i javnih preduzea: Utvrivanje trenutnog stanja (rute vonje, tipovi vozila, koritena goriva, potronja itd) Prijedlog mjera za poveanje efikasnosti Praenje provoenja mjera 3. Koritenje biodizela iz otpadnog jestivog ulja i deponijskog plina za pogon vozila

11.3.4. Mjere za javni prevoz putnika

Mjere za javni prevoz putnika obuhvataju sve one mjere koje poboljanjem kvaliteta javnog prevoza poveavaju njegovo koritenje smanjujui pri tome koritenje privatnih automobila, iako neke od ovih mjera nee inicijalno smanjiti CO2, one e u konanici posredno smanjiti emisije CO2, znaajnim reducianjem upotrebe privatnih automobila. Mjere za javni prevoz putnika u zavisnosti od vrste prevoza podijeljene su u 2 grupe: mjere za poboljanje kvaliteta autobuskog prevoza; mjere za poboljanje kvaliteta taksi prevoza. Mjere za poboljanje kvaliteta autobuskog prevoza ine: 1. Izmjetanje prigradske autobuske stanice iz centra grada 2. Izgradnja autobuske stanice na istonom ulazu u Tuzlu 3. Ureenje autobuskih stajalita i nadstrenica 4. Donoenje Odluke Opinskog Vijea koja dodjelu koncesije za autobuski prevoz uslovljava vozilima sa smanjenom emisijom staklenikih plinova i vozilima pokretanim na alternativna goriva 5. Donoenje Odluke Opinskog Vijea koja dodjelu koncesije za autobuski prevoz uslovljava uvoenjem sistema za upravljanje energijom u autobuskom prevozu putnika

104

6. Optimiziranje postojeih autobuskih linija i vremena vonje, te uvoenje novih autobuskih linija 7. Uvoenje sistema elektronske vozne karte 8. Ugradnja LED displaya za prikaz dolazaka autobusa na autobuskim stajalitima u uem gradskom jezgru 9. Proizvodnja biodizela iz otpadnog jestivog ulja za potrebe javnog prevoza Mjere za poboljanje kvaliteta taksi prevoza 1. Donoenje Odluke Opinskog Vijea koja dodjelu koncesije za taksi prevoz uslovljava vozilima sa smanjenom emisijom staklenikih plinova i vozilima pokretanim na alternativna goriva

11.3.5. Mjere za privatna i komercijalna vozila

Prijadlog mjera i aktivnosti za racionalizaciju koritenja privatnih automobila i komercijalnih vozila na podruju opine Tuzla obuhvata sljedee mjere: Uvoenje sistema naplate parkinga u uem gradskom jezgru i kontinuirano irenje zona naplate podjela grada na tri parkirne zone Naplata ulaska u visoko zaguene dijelove grada teretnim vozilima Izuzimanje naplate parkiranja vozilima pokretanim alternativnim gorivima Proirenje pjeake zone (kino Centar) U Tuzli

11.3.6. Mjere za smanjenje emisije CO2 iz sektora saobraaja opine Tuzla

U nastavku dat je prikaz mjera za smanjenje emisije staklenikih plinova u sektora saobraaja opine Tuzla, a sve mjere su podjeljenje na sljedee podsektore: Planske mjere za smanjenje emisije CO2 Mjere promotivnog, informativnog i edukacijskog karaktera; Mjere za vozila u vlasnitvu Opine Tuzla; Mjere za javni prevoz putnika; Mjere za privatna i komercijalna vozila.

105

Planske mjere za smanjenje emisije CO2

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje: 1 Uspostavljanje zelenog vala na Junoj i Sjevernoj saobraajnici sa induktivnim petljama na vanijim raskrsnicama Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica 2011. 2014. 1.200.000 KM 119,13 TJ 8.923 t CO2 godinje 135 Budet Opine Tuzla, ESCO Uspostavljanjem zelenog vala na Junoj i Sjevernoj saobraajnici znatno e se unaprijediti protonost saobraaja, te smanjiti vremena ekanja po raskrsnicama. Postojei semafori ne rade u koordinaciji nego ostrvski to uzrokuje velike guve i onemoguuje kretanje vozila u plotunu. Uspostavljanjem linijske koordinacije na Junoj i Sjevernoj saobraajnici sa ugradnjom induktivnih petlji na vanijim raskrsnicama omoguiti e se bre odvijanje saobraaja te smanjiti emisije CO2. Uz pretpostavku da se do 2020. godine broj vozila nee mijenjati, izradom novih signalnih planova (linijska koordinacija) i njihovim stalnim unapreivanjem te ugradnjom novih semaforskih ureaja sa induktivnim petljama, koji e biti upravljani u zavisnosti od saobraajnog optereenja smanjiti e se emisija CO2 za 8.923 t CO2 godinje. Procjena je izvrena softverskim programom za simulacije u saobraaju SimTraffic Synchro koristei postojee podatke o brojanju saobraaja. 2 Rekonstrukcija i izgradnja petlje iki Brod sa izgradnjom dvije odvojene saobraajne trake do Bolnice Kreka Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica Direkcija cesta FBiH 2011. 2015. 12.500.000 KM 25,93 TJ 1.942 t CO2 godinje 6.437 Budet Opine Tuzla Budet Direkcije cesta FbiH EBRD Zapadni ulaz u Tuzlu ,tanije petlja iki Brod, predstavlja vorite magistralnih cesta koje prolaze kroz Tuzlu i povezuju sjeverno-istonu regiju Bosne i Hercegovine sa susjednim zemljama, to je svrstava u najznaajnije vorite u ovom dijelu BiH. Uz sve navedeno dionica magistralne ceste koja vodi od petlje iki Brod prema Tuzli trenutno je najoptereenija magistralna cesta u BiH sa oko 17.000 PAJ dnevno. Rekonstrukcijom petlje iki Brod te izgradnjom dvije odvojene saobraajne trake sa po dva kolnika do Bolnice Kreka u Tuzli znatno bi se poveala protonost saobraaja. Procjena smanjenja emisije CO2 je izvrena programom za simulacije u saobraaju SimTraffic Synchro.

Kratak opis/komentar:

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost

Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

Kratak opis/komentar:

106

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

3 Rekonstrukcija sjeverne saobraajnice sa rekonstrukcijom raskrsnice "Skver" Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica UO Zavod za urbanizam Opine Tuzla 2014. 2017. 6.000.000 20,32 TJ 1.522 t CO2 godinje 3942 Budet Opine Tuzla Budeti Programa energetske efikasnosti, EBRD, EIB Dionica Sjeverne saobraajnice raskrsnica Skver raskrsnica Tenis je usljed slijeganja znatno oteena, njenom rekostrukcijom znatno bi se unaprijedilo odvijanje saobraaja. U sklopu rekonstrukcije dijela Sjeverne saobraajnice izvriti i rekonstrukciju raskrsnice Skver u kruni ili turbo kruni tok. 4 Zamjena postojeih LAMP semaforskih lanterni novim LED semaforskim lanternama Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica 2011. 2012. 350.000 KM 227.000 kWh 165 t CO2 godinje 2100 Budet Opine Tuzla Budeti Programa energetske efikasnosti ESCO, CONCERTO, kreditne linije EBRD, EIB i KfW, GIZ, EEE/USAID, UNDP, Fond za zatitu okolia FBiH Na podruju Opine Tuzla nalazi se ukupno 23 semaforizirane raskrsnice ije je odravanje u nadlelosti Opine Tuzla. Zajednika karakteristika za semaforizirane raskrsnice je vrsta laterni, naime radi se klasinim semaforskim laternama sa aruljom od 75W. Osnovni nedostaci ovih laterni je velika potronja elektrine energije, visoki trokovi odravanja, esti prekidi rada semafora zbog pregaranja kontrolisane sijalice. U posljednje vrijeme aktuelan je trend zamjene konvencionalno konstruiranih laterni (LAMP) onima sa LED tehnologijom. LED-ice troe 90 posto manje energije, imaju jednak intenzitet osvjetljenja, a traju godinama, osjetno due u odnosu na 12-mjeseni rok trajanja klasine arulje snage 75W. Krajni cilj zamjene postojeih LAMP laterni novim LED laternama je smanjenje velikih trokova elektrine energije, velikih trokova odravanja, smanjenje tetanog uticaja na ivotnu sredinu, poveanje sigurnosti uesnika u saobraaju, vea pouzdanost u radu semaforskog ureaja i usklaivanje opreme na semaforiziranim raskrsnicama sa Zakonom o osnovama bezbijednosti saobraaja na putevima u BiH. Predloeno rjeenje obuhvatilo bi sve semaforizirane raskrsnice na podruju Opine Tuzla, te bi na taj nain trokovi elektrine energije i odravanja semaforske signalizacije bili svedeni na minimum.

Kratak opis/komentar:

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

Kratak opis/komentar:

107

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

5 Grupa mjera za poticanja koritenja bicikla kao prevoznog sredstva Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica UO Zavod za urbanizam Opine Tuzla 2013. 2018. 1.300.000 21,75 TJ 1.629 t CO2 godinje 798 Budet Opine Tuzla Budeti Programa energetske efikasnosti IPA, CONCERTO, kreditne linije EBRD, EIB i KfW, GIZ, EEE/USAID, UNDP, Fond za zatitu okolia FBiH Grupa mjera za poticanja koritenja bicikla kao prevoznog sredstva obuhvata sljedee aktivnosti: Izgradnja biciklistike i pjeake staze uz korito rijeke Jale Izgradnja mjesta za odlaganje bicikla Uspostavljanje mree za besplatno iznajmljivanje bicikla U sklopu provoenja ovih mjera potrebno je uraditi sljedee: Izgraditi biciklistiku i pjeaku stazu uz korito rijeke Jale Izvriti oznaavanje biciklistikih staza koje e povezati glavnu biciklistiku stazu uz korito rijeke Jale sa ostalim dijelovima grada Izgraditi mjesta za odlaganje bicikala u pjeakoj zoni i pored vanih objekata Nabaviti bicikla koja e se vriti za iznajmljivanje i osigurati njihov servis, sa posebnim IT sistemom zatite od krae Vriti kontinuiranu promociju koritenja bicikla kao prevoznog sredstava, posebno na kratkim udaljenostima 5 10 km Kontinuirano odravanje biciklistikih staza

Kratak opis/komentar:

108

Mjere promotivnog, informativnog i edukacijskog karaktera

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost 6 Promocija i edukacija ekoloke vonje Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica JKP Saobraaj i komunikacije Tuzla doo Tuzla TUZAMK Auto kole 2014. 2020. 50.000 KM za izradu programa 35.000 KM godinje za provoenje akcije 29,79 TJ 2.231t CO2 godinje 78 Budet Opina Tuzla Budeti Programa energetske efikasnosti IPA, CONCERTO, GIZ, EEE/USAID, UNDP, Fond za zatitu okolia FBiH Jedna je od najjeftinijih mjera za provoenje politike energetske efikasnosti u saobraaju. Danas, ve moemo rei da zastarjela gradacije prioriteta u cestovnom saobraaju: 1. sigurnost cestovnog saobraaja, 2. ekonomska dimenzija saobraaja (tednja goriva, racionalna vonja), 3. ekologija (zatita okoline), transformira se u savremeniju filozofiju promiljanja o cestovnom saobraaju: 1. ekologija (zatita okoline), 2. racionalna vonja, tednja (ekonomska dimenzija saobraaja), 3. sigurnost cestovnog saobraaja U zemljama Europske unije do danas je provedeno niz slinih uspjenih projekata poput TREATISE, FLEAT, ECODRIVEN te ECOWILL projekta. Aktivnosti na provoenju projekta su: Odravanje radionica na temu eko vonje Ekoloki prihvatljiv nain vonje treba postati sastavni dio osposobljavanja vozaa tokom ispita Pruanje informacija vozaima kako ekoloki voziti Promocija eko vonje i sl.

Zaduen za provoenje:

Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

Kratak opis/komentar:

109

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

7 Promotivne, informativne i obrazovne mjere i aktivnosti Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica JKP Saobraaj i komunikacije Tuzla doo Tuzla 2011. 2020. 30.000 KM godinje, 270.000 KM ukupno 24,53 TJ 1.837 t CO2 godinje 17 Budet Opina Tuzla Budeti Programa energetske efikasnosti IPA, CONCERTO, GIZ, EEE/USAID, UNDP, Fond za zatitu okolia FBiH Promotivne, informativne i edukacijske mjere i aktivnosti u cilju unapreenja kvaliteta saobraaja i smanjenja emisije CO2 u opini Tuzla su sljedee: Promocija upotrebe alternativnih goriva - (Upoznavanje graana sa vozilima pogonjenim alternativnim gorivom kroz razne promotivne aktivnosti); Promocija koritenja bicikla kao prevoznog sredstva (Promovisanje i poticanje koritenja bicikla kao prevoznog sredstva); Edukacija najmlaih uesnika u saobraaju sa ciljem poveanja njihove bezbijednosti u saobraaju (Edukacijskim programima o ponaanju u saobraaju zapoeti u osnovnim kolama) ; Kontinuirani nastavak organizacije Europske sedmice mobilnosti; Kampanja: Jedan dan bez automobila; Organizacija raznih tribina, radionica i okruglih stolova, provoenje anketa, istraivanja, te distribucija informativnog materijala i dr.

Kratak opis/komentar:

Mjere za vozila u vlasnitvu Opine Tuzla

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje: 8 Nabavka vozila sa smanjenom emisijom staklenikih plinova Opina Tuzla Javna preduzea Javne ustanove 2011. 2020. Bez investicijskih trokova 356 t CO2 godinje Budet Opine Tuzla Budeti Javnih preduzea Prvi korak u prvoenju ove mjere je donoenje Odluke kojom e se regulisati nabavka novih vozila u vlasnitvu Opine Tuzla. Potrebno je da sva nova vozila koja e nabavljati Opina Tuzla i javna preduzea imaju malu emisiju CO2. Uz pretpostavku da e se do 2020. godine sva vozila koja su u vlasnitvu Opine Tuzla, a ija je prosjena starost 9,8 godina zamjeniti novim vozilima sa smanjenom emisijom staklenikih plinova, realno je oekivati da e ukupna emisija ovog podsektora koja je za 2002. godinu iznosila 1.400 t CO2 smanjiti za 25%.

Kratak opis/komentar:

110

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2):

9 Koritenje biodizela iz otpadnog jestivog ulja za pogon vozila Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica JKP Komunalac doo Tuzla 2013. 2020. 300.000 KM 78.000 litara proizvedenog biodizela 207 t CO2 godinje Budet Opine Tuzla Budet JKP Komunalac doo Tuzla Budeti Programa energetske efikasnosti IPA, FP7, CIP komponenta 1, CONCERTO, GIZ, EEE/USAID, UNDP, Razvojna banka Federacije BiH, Fond za zatitu okolia FbiH Ekoloki i ekonomski zahtjevi postavljaju nove granice koritenja alternativnih goriva u dizelovim motorima. Biodizel ima slicne karakteristike kao i dizel dobiven iz mineralnog ulja. Glavna prednost je njegovo poljoprivredno porijeklo, tako biodizel proizveden od biljnih ulja ne donosi neto povecanja emisija CO2 u atmosferu i ne povecava efekat staklenika. Biodizel se moe proizvoditi i iz otpadnog jestivog biljnog ulja koje dobivamo u industriji pripreme hrane. Otpadno jestivo ulje mora se profiltrirati, a kasnije se moe dodavati kao smjesa klasicnom dizelu i biodizelu ili upotrijebiti kao samostalno gorivo. Trenutno ne postoje procjene o koliinama otpadnog ulja u Tuzli, ali postoje konkretni projekti proizvodnje biodizela u Tuzli. Koristi od ovog projekta su viestruke sa jedne strane iz otpadnog ulja bi se dobio biodizel, a s druge strane sprijeilo bi se izljevanje otpadnog jestivog ulja u kanalizacijski sistem koji ga moe lako zaepiti. JKP Komunalac doo Tuzla bi bilo zadueno za prikupljanje otpadnog jestivog ulja i njegovu preradu u biodizel koji bi se koristio za pokretanje vozila za prikupljanje otpada JKP Komunalac doo Tuzla. Procjena uteda zavisi od koliine proizvedenog biodizela, prema postojeim podacima samo jedna firma koja se bavi proizvodnjom prehrambenih proizvoda dnevno proizvede 65 litara otpadnog ulja. Uz pretpostavku da se dnevno na podruju opine Tuzla moe prikupiti 250 litara otpadnog ulja dnevno, ostvariti e se utede od 207 tone CO2.

Izvor sredstava za provoenje:

Kratak opis/komentar:

111

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

10 Uvoenje sistema za upravljanje energijom u vozilima u vlasnitvu Opine Tuzla i javnih preduzea Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica Javna preduzea 2012.-2020. 10% ukupne potronje goriva iz 2002. godine 142 t CO2 godinje Budet Opine Tuzla Budeti Javnih preduzea Budeti Programa energetske efikasnosti IPA, GIZ, EEE/USAID, UNDP, Fond za zatitu okolia FBiH Aktivnosti koje je potrebno uraditi: Utvrivanje trenutnog stanja (rute vonje, tipovi vozila, koritena goriva, potronja itd) Prijedlog mjera za poveanje efikasnosti Izrada studije Praenje provedbe mjera Zajednike javne nabavke pogonskih goriva

Kratak opis/komentar:

Mjere za javni prevoz putnika

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost 11 Donoenje Odluke opinskog Vijea koja dodjelu koncesije za autobuski prevoz uslovljava vozilima sa smanjenom emisijom staklenikih plinova i vozilima pokretanim na alternativna goriva Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica Ministarstvo trgovine, turizma i saobraaja Tuzlanskog kantona 2013. 2020. Bez investicijskih trokova Potronja goriva ista, gradski autobusi koriste iskljuivo biodizel 2.363 t CO2 godinje Donoenjem Odluke opinskog Vijea koja dodjelu koncesije za autobuski prevoz uslovljava vozilima sa smanjenom emisijom staklenikih plinova i vozilima pokretanim na alternativna goriva, do 2020. godine autobusi na gradskim linijama bi bili zamjenjeni autobusima na biodizel, a autobusibi na prigradskim linijama bili zamjenjeni autobusima sa minimalno Euro IV standardom. Uz pretpostavku da se broj autobusa i potronja goriva nee mijenjati, ovom e mjerom emisije CO2 biti smanjene za 2.363 tone godinje.

Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

Kratak opis/komentar:

112

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

12 Optimiziranje postojeih autobuskih linija i vremena vonje, te uvoenje novih autobuskih linija Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica Ministarstvo trgovine, turizma i saobraaja Tuzlanskog kantona 2013. 2020. Nije mogue procijeniti bez detaljnih analiza 4% indirektnih uteda u sektoru Privatna i komercijalna vozila Privatna vozila 1.953 t CO2 godinje Budet Opine Tuzla Budeti Programa energetske efikasnosti Optimiziranjem postojeih autobuskih linija te njihovim unapreenjem i uvoenjem dodatnih autobuskih linija, autobuski prevoz putnika postaje dostupniji veem broju korisnika i moe direktno utjecati na promjenu naina ostvarivanja putovanja, odnosno na izbor javnog prevoza. Pretpostavlja se da uvoenje novih autobuskih linija nee znaajno uticati na poveanje potronje pogonskog goriva u autobuskom prevozu putnika. 13 Donoenje Odluke Opinskog Vijea koja dodjelu koncesije za taksi prevoz uslovljava vozilima sa smanjenom emisijom staklenikih plinova i vozilima pokretanim na alternativna goriva Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica Ministarstvo trgovine, turizma i saobraaja Tuzlanskog kantona 2013. 2020. Bez investicijskih trokova Potronja goriva bi ostala na priblino istom nivou,ali bi se u znatnoj mjeri koristila alternativna goriva 1.638 t CO2 godinje Donoenje Odluke Opinskog Vijea koja dodjelu koncesije za taksi prevoz uslovljava vozilima sa smanjenom emisijom staklenikih plinova i vozilima pokretanim na alternativna goriva, do 2020. godine taksi uslugu bi mogla samo pruati hibridna vozila i vozila koja kao pogonsko gorivo koristiti dizel sa minimalno EURO IV standardom, biodizel, LPG. Uz prepostavku da se broj taksi vozila nee poveavati (320 vozila), provoenje ove mjere rezultiralo bi smanjenjem emisije CO2 za 1.638 tona godinje.

Kratak opis/komentar:

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost

Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

Kratak opis/komentar:

113

Mjere za privatna i komercijalna vozila

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje: 14 Uvoenje sistema naplate parkinga u uem gradskom jezgru i kontinuirano irenje zona naplate podjela grada na tri parkirne zone Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica JKP Saobraaj i komunikacije Tuzla doo Tuzla 2011. 2020. 1.000.000 42,04 TJ 3.149 t CO2 godinje 318 Budet Opine Tuzla JKP Saobraaj i komunikacije Tuzla doo Tuzla Uvoenjem sistema naplate parkinga u uem gradskom jezgru i kontinuirano irenje zona naplate dobrim dijelom e smanjiti uestalost koritenja automobila prvenstveno na kraim relacijama..

Kratak opis/komentar:

Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje:

15 Naplata ulaska u visoko zaguene dijelove grada teretnim vozilima Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica MUP TK Policijska uprava Tuzla 2011. 2020. Bez investicijskih trokova 10% indirektnih uteda u sektoru Privatna i komercijalna vozila Teretna vozila 4.160 t CO2 godinje S obzirom da je automatski sistem za naplatu naknada ulaska u centar grada veoma skup, to pokazuje injenica da se koristi samo u tri grada u Svijetu, ova mjera se moe realizovati donoenjem Odluke o zabrani kretanja teretnih vozila, kao najveih zagaivaa, u centru grada. Ova vozila bi se mogla kretati uz odgovarajue Odobrenje koje bi izdavala nadlena Opinska sluba. Iz prikupljenih naknada od Odobrenja mogue je finansirati druge Projekte energetske efikasnosti u saobraaju.

Kratak opis/komentar:

114

11.4. Prijedlog mjera za smanjenje emisije CO2 u sektoru javne rasvjete Opine Tuzla
Mjere za smanjenje potronje elektrine energije i emisije CO2 u sektor javne rasvete opine Tuzla su sljedee: snimiti i urediti postojee stanje formirati bazu podataka sa svim tehnikim karakteristikama (napojnih kablova, mjernih mjesta, vrstu stubova, trafo podruje, tip svjetiljke, izvor svjetlosti) pomou GIS tehnologije zamjenu postojeih svjetiljki sa energetskim efikasnijim i ekoloki prihvatljivijim optimizirati vremenski program rada javne rasvjete permanentan program praenja potronje elektrine energije za javnu rasvjetu u odnosu na ostvarivanja poboljanja i eventualnu ugradnju i primjenu naprednih tehnologija u javnoj rasvjeti mjere promotivnog, informativnog i edukacijskog karaktera

Praenjem i analizom utroka elektrine energije od 2002. do 2011. godine evidentan je godinji porast od 9 %. Iako se primjenjuju metode uteda (zamjena devastiranih svjetiljki sa ivinim izvorom svjetlosti snage 125 W u natrij 70 W, omoguava utedu cca 56%) utroak elektrine energije je jo uvijek u znatnom porastu. Opina Tuzla je u periodu od 1992.- 1995. godine pretrpila agresiju na BiH i treba imati u vidu da je to ostavilo odraza na stanje javne rasvjete. Nakon 1995. godine poelo se sa ponovnim prikupljanjem tehnike dokumentacije i snimanjem stanja na terenu. Uslijedila je sukcesivna rekonstrukcija postojee javne rasvjete ( ui centar grada, urbana podruja i prigradska naselja). Osim rekonstrukcije pristupilo se realizaciji zahtjeva graana za proirenjem javne rasvjete, koji je prikazan na slikama.

Slika 11.1: Proirenje mree javne rasvjete Opine Tuzla u periodu od 2002. do 2011. godine

115

Slika 11.2: Porast potronje elektrine energije iz javne rasvjete zbog proirenja Analizama postojeeg stanja dolazimo do spoznaje da je danas 80 % urbanih naselja sa pripadajuim saobraajnicama i njihovim transferzalama pokriveno javnom rasvjetom. Razvoj tehnike i tehnologije (montaa novih svjetiljki, za prigradska naselja se umjesto ive 125 W koristi natrij 70 W ili LED svjetiljkama 30 W , a natrij 250 W se mijenja svjetiljkama LED 75 W) omoguava utetde elektrine energije i emisiju CO2
Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh) Procjena smanjenja emisije (tCO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/ tCO2) Izvor sredstava za provedbu Zamjena zastarjelih rasvjetnih tijela s energetski efikasnijim i ekoloki prihvatljivijim rasvjetnim tijelima i optimizacija rada JR Opina Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica 2002. 2020. Ukupno (2010.-2020.) : 5.191.334,00 KM Ukupno: 34 % / MWh 2.609,68 1.989,26 Budet opine Tuzla ESCO, CIP / IEE, KfW Bilateralni i multilateralni fondovi EU Strukturni fondovi Zastupljenost svjetiljki sa ivinim izvorom svjetlosti je jo uvijek velika. Osnovni nedostaci kod svjetiljki sa ivinim izvorom svjetlosti je velika potronnja elektrine energije, veliki trokovi odravanja, oteenje atitnog stakla, este intervencije zbog dotrajalosti istih. U posljednje vrijeme aktuelan je trend zamjene izvora svjetlosti iz ive u natrij kao i komplet svjetiljki sa LED tehnologijom. LED troe 70% manje energije, imaju jednak intezitet osvjetljenja, a ivotni vijek je dui u odnosu na ivin izvor svjetlosti. Krajnji cilj zamjene svjetiljki novim LED svjetiljkama je smanjenje velikih trokova potronje elektrine energije, odravanja, smanjenje uticaja na ivotnu sredinu, poveanje sigurnosti graana i vea pouzdanost u radu. Zamjena postojeih svjetiljki u LED obuhvatila bi Sjevernu i Junu saobraajnicu sa pripadajuim transferzalama, a urbana i prigradsta naselja obuhvatila bi korekciju potronje elektrine energije zamjenom samo izvora svjetlosti. Takoe korekciju potronje elektrine energije uradili bi pomou optimizacije rada JR. Nije obuhvaena kompletna zamjena svjetiljki, nego je na dijelovima dolo do promjene samo izvora svjetlosti kako bi se prilagodili budetskim sredstvima.

Kratki opis / komentar

116



Proirenje JR u periodu od 2010. do 2020. uzet je 50% u odnosu na period 2002./2010. Uteda CO2 2020 bez mjera tednje u odnosu na 2020 sa mjerama tednje (zamjena sijalica iva u natrij i zamjenom svjetiljki u LED) 33,89 %

Javna rasvjeta Elektrina energija

Potronja elektrine energije 2002. godine (MWh)

Potronja elektrine energije u MWh u 2020. bez mjera

Potronja elektrine energije u MWh u 2020. sa mjerama

Emisija CO2 2020. bez poduzetih mjera (t CO2)

4.792,27

10.089,82

6.670,33

7.333,68

Naziv mjere Zamjena zastarjelih rasvjetnih tijela s energetski efikasnijim i ekoloki prihvatljivijim rasvjetnim tijelima Optimizacija rada javne rasvjete

Procjena utede MWh

Potencijal smanjenja emisije tCO2

3.419,49 170,97 3.590,46

2.485,42 124,26 2.609,68

UKUPNO

Potronja energije MWh Scenarij 2002. Scenarij bez mjera Scenarij sa mjerama 2020.

% u odnosu na 2002.

Emisija tCO2 2002. 2020.

% u odnosu na 2002.

4.792,27 4.792,27

10.089,82 6.670,33

47,5 % 71 %

3.483,21 3.483,21

7.333,68 4.848,26

47 % 28 %

11.5. Prijedlog mjera za smanjenje emisije CO2 iz deponovanog otpada

11.5.1. Uvod
U prethodnoj analizi emisije odlagalinih plinova iz komunalnog otpada deponovanog u referentnoj 2002 godini, rezultati govore da komunalni otpad kao segment u sveoptoj analizi emisije CO2 ne treba zanemariti. Odlagalini plin ima negativan uinak na atmosferu, ljude i okoli, koji se oituje u pojaavanju efekta staklenika, poveanoj opasnosti za zdravlje ljudi te poveanoj opasnosti od poara i eksplozije na odlagalitu i oko odlagalita. Prepoznavi sve negativne utjecaje koje stvara odlagalini plin, u Europi se poetkom 80-tih godina, zapoelo sa sakupljanjem i obradom odlagalinog plina sagorijevanjem na primitivnim plinskim bunarima i plinskim stanicama. Tijekom godina tehnologija plinskih stanica se razvijala, a princip obrade odlagalinog plina sagorijevanjem, postao ope prihvaen. Razvoj tehnologije pratilo je i zakonodavstvo te je tako kao krajnji rezultat niza normi i smjernica, donesena Europska direktiva o odlaganju otpada 1999/31/EC od 26. aprila 1999. godine, gdje je u aneksu 1, lanku 4. jasno navedeno: Ako se sakupljeni plin ne moe iskoristiti za proizvodnju energije, mora se spaliti.

117

Prvi korak ka potivanju zakonske obaveze o praenju, sakupljanju i obradi odlagalinog plina predstavlja prognoza o koliini plina. Koliina plina je u funkciji vrste otpada koji se odlae, izgraenosti temeljnog i prekrivnog brtvenog sustava, vremena koje je proteklo od poetka odlaganja, visine odloenog otpada i veliine odlagalita. Prema tim procjenama i podacima odreuju se daljnji koraci u izgradnji sistema otplinjavanja, kao to su broj, dubina i nain izvedbe bunara u tijelu otpada, nainu prikupljanja i nainu obrade odlagalinog plina. U svijetu se koristi nekoliko naina obrade odlagalinog plina, a prema Environment Agency UK prikazan je opti odnos u hijerarhiji kontrole odlagalinog plina koji glasi: Omjer proizvodnje plina unutar odlagalita, proporcionalan je proizvodnji energije iz tog plina. Svrha sistema za sakupljanje i obradu odlagalinog plina na plinskoj stanici s bakljom je zatiti ljudsko zdravlje i oneienje okolia uz potivanje zakonskih odredbi o postupanju s otpadom i dozvoljenim emisijama u zrak. To mora biti polazna injenica prilikom planiranja i izgradnje cjelovitog sistema otplinjavanja, a naroito prilikom odabira plinskih stanica s bakljom za sagorijevanje. Na tritu se danas nudi itav niz otvorenih i zatvorenih baklji ije se cijene kreu u zavisnosti o stupnju automatizacije, o graninim emisijama iz baklje, o protoku plina, jaini motora koji pokreu ventilatore i itavom nizu drugih faktora. Odnos cijena izmeu najjeftinijih i najskupljih varijanti je 1:15, uz napomenu da ovdje ne vrijedi pravilo to skuplje to bolje. Zbog toga je potrebno pri odabiru naina otplinjavanja i odabiru plinske stanice potovati sljedee kriterije: snimiti sastav i koliine otpada odloenog na odlagalite, znati godinje koliine novog otpada, to tanije izraunati koliine odlagalinog plina uvaavajui injenice o izvedbi temeljnog brtvenog sistema i prekrivnog brtvenog sistema, znati kada je predvieno zatvaranje deponije, potovati sve zakonske obaveze Bosne i Hercegovine i direktive Europske Unije. Samo potivanjem tih kriterija moe se izvesti ekonomian i efikasan sistem za otplinjavanje.

11.5.2. Reciklaa i kompostiranje

Adekvatan nain za smanjenje odlagalinih plinova iz komunalnog otpada je smanjenje same koliine komunalnog otpada, koji kao neupotrebljiv biva zauvjek odloen na deponiju, prekriven inertnim materijalom, i ostavljen da svojom razgradnjom emituje tetne plinove u atmosferu. Najefikasniji nain za smanjenje volumena deponovanog otpada, samim tim i odlagalinih plinova, je izdvajanje korisnih frakcija iz komunalnog otpada koji propisno izdvojeni imaju svoju pristojnu upotrebnu vrijednost u daljoj proizvodnji sirovina. Segmenti koji ine komunalni otpad Organski otpad ini najvei udio od ukupnog otpada u kanti za smee, a sastoji se od kuhinjskih otpadaka (ostaci voa i povra, ljuske jaja, ostaci kave i aja, uvelo cvijee...) otpadaka iz vrta (lie, otpalo voe, sitno isjeckano granje, korovi, trava...)

118

Papir ini drugu najveu komponentu u kompletnom sadraju u kanti za smee. Recikliranjem starog papira tedi se elektrina energija, voda i drvo. Za proizvodnju 1 tone papira srednje kvalitete mora se posjei dva stabla i potroiti 240 000 l vode i 4700 kwh elektrine energije. Istu koliinu papira moe se proizvesti od starog papira uz utroak 180 l vode i 2750 kwh elektrine energije. Plastika u kanti za smee poseban je problem. Oporaba plastinog otpada komplicirana je i oteana mnogovrsnou plastinih materijala. Zato je s ekolokog stajalita najodgovornije izbjegavati koritenje plastinih proizvoda, naroito plastine ambalae. Plastina vreica ili boca u prirodi se razgrauje 100-1000 godina. Stoga plastinu ambalau koju ne moemo izbjei moramo svakako odvojeno prikupljati. Staklo u kanti za otpatke vrijedna je sekundarna sirovina. Odvojenim prikupljanjem po vrstama stakla i recikliranjem tede se sirovina i energija. Jedna povratna staklena boca zamjenjuje 40 nepovratnih, to znai - 40 puta manji volumen otpada. Metali se u mnogim gradovima i mjestima otkupljuju ve odavno. Organiziranim odvojenim sakupljanjem bolje e se iskoristiti ove vrijedne sekundarne sirovine i sprijeiti njihovo rasipanje. Ostali otpad ini graevinski materijal, koa, auto-gume, to se takoer velikim dijelom moe reciklirati.

Reciklaa je izdvajanje materijala iz otpada i njegova ponovna upotreba. Sakupljanje otpada, izdvajanje, prerada i izrada novog proizvoda su karike u lancu reciklae. Otpad nije dovoljno samo smanjivati i izbjegavati. Potrebno ga je razdvajati na centralnim reciklanim postrojenjima ili na mjestu nastanka prema vrstama otpadaka jer samo odvojeno sakupljeni otpad moe se iskoristiti. Osim to moemo reciklirati razliite materijale, kao to su plastika, papir, guma, staklo, metali, moemo iskoristi i biootpad iz komunalnog otpada postupkom kompostiranja. Kompostiranje otpada je postupak koji podrazumijeva aerobnu razgradnju biootpada pri emu nastaju ugljini dioksid, voda, toplina i kompost, kao konani produkt, i to za samo nekoliko mjeseci. Kompost hrani biljke, osigurava prozranost tla, zadrava vodu i pogoduje rastu korjenitog bilja. Kompostiranje otpada je jedan od mnogih naina kako se moemo zalagati za ouvanje okolia. Biootpad je otpad od ostataka hrane, vrtnog i zelenog otpada i vrijedna je sirovina za proizvodnju kvalitetnog biokomposta. Najbolje je da se biootpad bioloki prerauje na mjestu njegovog nastanka. Kada ne kompostiramo organski otpad iz naeg kuanstva i vrtova, on se na odlagalitima otpada razgrauje pri emu se oslobaa metan, jedan od glavnih staklenikih plinova. U Tuzli se ne primjenjuje odvojeno prikupljanje kompostabilnog otpada. Odvojeno prikupljeni biootpad bi se morao odvoziti na kompostanu gdje bi se isti obraivao i po zavretku procesa pretvorio u korisni kompost, koji bi se dalje koristio kao dodatak tlu na zelenim gradskim povrinama. Razumnim postupanjem s otpadom, najvei dio baenih ostataka (s)tvari moe se preraditi i pretvoriti u nove vrijedne i korisne tvari. Bezuvjetna pretpostavka za takvo civilizirano postupanje s otpadom jest odvojeno sakupljanje. Odvajanjem po vrstama otpada ve u kuanstvu postie se bolja kvaliteta sekundarnih sirovina i laka prerada. Stvaranje otpada esto ne moemo sprijeiti. No, ako s njim odgovorno postupamo, otpad ne mora nuno biti zlo. Selekcijom korisnih frakcija iz komunalnog otpada, kao i odvojenim sakupljanjem iskoristivih otpadnih tvari na mjestu nastanka, znatno bi se smanjila koliina otpada koji se mora odloiti na gradsku deponiju Desetine u Tuzli, a samim tim bi se u konanici i znatno smanjila emisija CO2 i ostalih odlagalinih plinova u atmosferu.

119

Za primjer emo u sljedeoj tabeli prikazati maseni uinak pojedinih frakcija u komunalnom otpadu, a iste propisno izdvojene za potrebe reciklae ili kompostiranja bi znatno smanjile ukupnu koliinu otpada koji se mora deponovati.
2002

VRSTA DEPONOVANOG MATERIJALA

UKUPNO ORG. OTPAD PAPIR KARTON STAKLO PVC AMB. TVRDA PLASTIKA GUMA TEKSTIL AL. DOZE METALI OSTALO

MJESEC 100 JAN FEB MART APRIL MAJ JUNI JULI AUG SEP OKT NOV DEC TOTAL(t) 4426 3568 4314 3436 3387 3982 3159 3216 3063 4196 2492 3346 42585 55 2434 1963 2373 1890 1863 2190 1738 1769 1685 2308 1371 1840 23422 4,6 204 164 198 158 156 183 145 148 141 193 115 154 1959 6,8 301 243 293 234 230 271 215 219 208 285 169 228 2896

PROCENTUALNI SADRAJ U OTPADU 9,6 234 188 228 181 179 210 167 170 162 222 132 177 2249 8 354 285 345 275 271 319 253 257 245 336 199 268 3407 4,7 208 168 203 161 159 187 148 151 144 197 117 157 2002 0,2 9 7 9 7 7 8 6 6 6 8 153 7 233 3,4 150 121 147 117 115 135 107 109 104 143 85 114 1448 1,4 62 50 60 48 47 56 44 45 43 59 35 47 596 0,6 27 21 26 21 20 24 19 19 18 25 15 20 256 5,7 252 203 246 196 193 227 180 183 175 239 142 191 2427

Tabela 11.1: Prikaz masenog udjela pojedinih frakcija u komunalnom otpadu za referentnu 2002 godinu Da bi doli do znaajne utede, smanjenja emisije CO2 i drugih odlagalinih plinova iz komunalnog otpada moemo primjeniti bilo koji od gore pomenutih naina. Za ilustraciju emo izvriti analizu primjene selekcije i izdvajanja pojedinih korisnih komponenti iz komunalnog otpada, te samim tim smanjiti masu deponovanog otpada na deponiji, to u konanici ima znaajan uinak na smanjenje emisije odlagalinih plinova, kao i jako bitan detalj produetka vijeka trajanja same deponije, jer bi se zapunjenje iste znaajno prolongiralo. Naroito spram injenice velikog volumenskog uinka pojedinih frakcija u komunalnom otpadu (PET ambalaa, tvrda plastika, najlon, karton, i sl.) Ako posmatramo maseni uinak pojedinih korisnih komponenti iz komunalnog otpada, kao to su papir, karton, PVC ambalaa, tvrda plastika, metali, i sl. moemo doi do zakljuka da izdvajanjem istih iz otpada (100% tretman) bi znaajno manje tona otpada odloiti na deponiju.

120

RECIKLATI ZA IZDVAJANJE PAPIR KARTON STAKLO PVC AMB. TVRDA PLASTIKA GUMA ALUMINIJSKE DOZE METALI UKUPNO ODVOJENO RECIKLATA

MASA IZDVOJENIH RECIKLATA (t) 1959 2896 2249 3407 2002 233 596 256 13596

Tabela 11.2: Prikaz ukupne mase izdvojenih frakcija iz komunalnog otpada na bazi 100% tretmana Obzirom da je 100% izdvajanje gore pomenutih frakcija iz otpada nemogue ostvariti, u daljem proraunu emo se bazirati na 70% uinkovitosti izdvajanja, tako da ukupna masa odvojenih sekundarnih sirovina bi iznosila: Masa izdvojenih reciklata 13.596x70%=9.517 tona Od ukupno 43,000 tona otpada odloenih 2002 godine bez prethodnog tretmana (selekcija i izdvajanje korisnih supstanti iz otpada - sekundarne sirovine), pristupom selekcije i izdvajanja sa 70% uinkovitosti, masa izdvojenih reciklata bi iznosila 9.517 tona, to bi znaajno umanjilo masu ukupno odloenog otpada na 33.483 tone. Primjenjujui ovo smanjenje otpada na emisiju odlagalinih plinova slijedi: EMISIJA CO2 DEPONOVANOG OTPADA BEZ PRETHODNE OBRADE: 43.000 tona otpada... 15.264 tona CO2 EMISIJA CO2 DEPONOVANOG OTPADA SA PRETHODNIM TRETMANOM (RECIKLAA): 33.483 tona otpada ... 11.886 tona CO2 UKUPNA UTEDA EMISIJE CO2: 3.378 tona CO2 to predstavlja umanjenje od 22,13%

Ostvarena je uteda ili smanjenje emisije CO2 za oko 22% odvajanjem sekundarnih sirovina iz komunalnog otpada na bazi 70% uinkovitosti odvajanja korisnih komponenti iz zaprimljenog komunalnog otpada. Svako poveanje uinkovitosti bi se odrazilo na smanjenje koliine deponovanog otpada, a samim tim i smanjenja emisije odlagalinih plinova.

121

PRIJEDLOG MJERA:
Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje: 1 Izgradnja centralnog reciklanog sistema za tretman komunalnog otpada na podruju opine Tuzla Opina Tuzla JKP Komunalac Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica 2011. 2015. 3.000.000 KM (procjena) 3.816 t CO2 786,16 KM/t CO2 Budet Opine Tuzla, KfW, bilateralni i multilateralni fondovi, Razvojna banka Federacije BiH, Fond za zatitu okolia Federacije BiH, IPA, Strukturni fondovi EU Izgradnja centralnog reciklanog postrojenja za preuzimanje kompletnog komunalnog otpada na podruju opine Tuzla. U prvoj fazi obrade otpada iz istog bi se mehanikim putem odrstranjivao nekorisni, sitniji dio otpada i odlagao na deponiji. U drugoj fazi procesa obrade ostatak tretiranog otpada bi se dalje podvrgavao manualnoj selekciji i izdvajanju korisnih sirovina iz komunalnog otpada. (PET ambalaa, tvrda plastika, najlon, karton, i sl.) Postrojenje bi trebalo biti dimenzionisano tako da je u mogunosti obraditi kompletan komunalni otpad opine Tuzla, i to sa kapacitetom od cca 75.000 ekvivalent stanovnika, to bi radom u dvije smjene bilo dovoljno da se pokrije i tretira vei dio komunalnog otpada prikupljenog sa podruja opine Tuzla. Predvieni uinak: 20% Drugi segment je selekcija sekundarnih sirovina na mjestu nastanka, postavljanjem dovoljnog broja namjenskih kontejnera (eko-dvorita) za odvojeno prikupljanje papira, plastike, stakla, metala na podruju opine Tuzla. Na taj nain bi ve odvojene sekundarne sirovine na izvoritu znaajno poveale stepen efektivnosti same ideje reciklae, jer bi time zaobili mehaniki pred-tretman znaajne koliine otpada na centralnom reciklanom postrojenju. U konanici bi na taj nain umanjili trokove energije i radne snage. U svim naseljima sa kolektivnim smjetajem, za poetak bi trebalo obezbjediti adekvatan broj eko kontejnere za 3 razliite frakcije (plastika, papir, metali), s tendencijom da se izgradnja eko dvorita proiri i na naselja sa individualnim smjetajem. Predvieni uinak: 4% Implementacija promotivnih kampanja u cilju edukacije stanovnitva o znaaju reciklae i ouvanju ivotne sredine, kako bi se poveao efekat selekcije otpada na mjestu nastanka. Predvieni uinak: 1%

Kratak opis/komentar:

EU strategija obrade komunalnog odnosno krutog otpada sastoji se od sljede ih glavnih zahtjeva: smanjenje koliine otpada na izvoru (odvojeno sakupljanje) reciklaa otpada (zavisi od prihvatljivosti reciklata na tritu) termika obrada otpada (veoma povoljna u sluaju vie kalorikog otpada proizvodnja energije) deponiranje ostataka (samo manje koliine ostataka koji se ne mogu uspjeno preraditi) Idealna tehnologija obrade otpada koja bi obuhvatila sve zahtjeve EU-strategije ne postoji. Zbog toga je nuno formirati cjeloviti (integralni) koncept obrade otpada (Integrated Waste Management) koji se sastoji od razliitih naina i tehnologija obrade i koji se meusobno dopunjavaju.

122

Isto tako ne postoji opti oblik cjelovitog koncepta obrade otpada. Potrebno ga je posebno izraditi za svaku sredinu u okolini, u zavisnosti od postojeih i predvienih mogunosti i saglasnosti sa strategijom i legislativom odreene drave. Za realizaciju ciljanih 25% smanjenja emisije CO2 iz deponovanog komunalnog otpada nuno je uvesti sistem za selekciju komunalnog otpada, opisan u tabeli prijedloga mjera i aktivnosti iznad. Obzirom da je na podruju opine Tuzla u dosadanjem periodu bio odreen broj neuspjelih pilot projekata za selektivno prikupljanje sekundarnih sirovina po mjestu nastanka, neophodno je ipak prihvatiti gore opisani kombinovani pristup. Pored izdvajanja potencijalnih sekundarnih sirovina iz komunalnog otpada znaajan efekat na sveukupno smanjenje emisije odlagalinih plinova bi svakako doprinjelo i odvojeno prikupljanje organskog otpada i tretman istog u kompostani, to je u zemljama EU ve odavno uvedeno kao obaveza.

11.5.3. Spaljivanje komunalnog otpada

Pootravanjem uslova za deponovanje otpada u zemljama EU, ocekivati je da se i u nasoj zemlji uskoro krene sa sprovodjenjem direktiva o pravilnom upravljanju otpadom koje nas obavezuju u procesu integracija i pristupu EU. Neke od direktiva su: da se radi na postepenom smanjivanju udjela otpada organskog porjekla predvidjenog za deponovanje da se ograniava odlaganje odpada sa sadrajem ugljenika ve im od 5% poslje 2005 godine (EU Directive 1999/31/EC, EU Council decision 2003/33/EC) da se otpad kalorine vrijednosti vece od 11 MJ/kg tretira kao alternativno gorivo (EU Directive 2000/76/EC) da se pootre zahtjevi za preiavanje procjednih voda (visoke koncentracije amonijaka) da se sprovode mjere za smanjenje utjecaja deponijskog plina na okolinu, posebno organskih materija i metana to znaajno doprinosi poveanom uinku staklenika u atmosferi da se smanje neprijatni mirisi deponija kao posljedica merkaptana i H 2S Sve ove nabrojane direktive, uz dodatni problem iznalaska novih prostora/lokacija za deponovanje komunalnog otpada, sve vei broj zemalja EU i u svijetu se okree obradi komunalnog otpada spaljivanjem, gdje gotov proizvod na kraju procesa proizvodnje predstavlja uvijek vrijedna i skupa toplotna i elektricna energija, spremna za dalje koritenje. Naravno ovaj nain tretmana komunalnog otpada ima i svoje mane (plinovi dioksini/furani, potrebna odlagalita za ljaku i opasne ostatke) medutim uz dobar i efikasan tretman i instalaciju efikasnih filterskih postrojenja se ti problemi mogu svesti na minimum. Kod spaljivanja potrebno je uvaavati najnovije propise o dozvoljenim emisijama tetnih tvari u izduvnim gasovima spalionica i ostacima sagorjevanja i preiavanja dimnih gasova (Directive 2000/76/EC)

123

Velika prednost spaljivanja u odnosu na deponovanje komunalnog otpada je svakako deponijski prostor. Za sluaj kada imamo isto odlaganje komunalnog otpada na deponiju (u naem sluaju u referentnoj godini 2002) potreba za deponijski prostor iznosila je godinje oko 0,5m3 po stanovniku, sa reciklaom i mehaniko biolokom obradom moe se godinji zahtjev za deponijski prostor sniziti na 0,25m3 po stanovniku, a sa spaljivanjem ak do 0,025m3, odnosno jo manje ako se ostaci po sagorjevanju korisno upotrijebe dalje u graevinarstvu. Znaajno smanjenje emisije deponijskih plinova (metan) jer odloenog otpada bi bilo dosta manje EU strategija postizanja bez-deponijskog koncepta obrade otpada, to znai da komunalni otpad ne bude optereenje deponijskog prostora kao to je trenutno nas sluaj, ve da se uz prethodno izdvajanje korisnih frakcija iz komunalnog otpada (sekundarne sirovine) ostatak podvrgne spaljivanju, to u konanici pored ekonomske prednosti (proizvodnja toplotne i elektricne energije) predstavlja ogromnu utedu prostora na gradskoj deponiji.

Varijante koncepta obrade komunalnog otpada u spalionicama U zavisnosti od koliine otpada, koja se za Tuzlu moe projektovati za period 2012-2020 sa parametrima cca 200.000 ljudi, moemo rei da spalionica za kapacitet od 60.000 tona komunalnog otpada godinje, bi svakako zadovoljila potrebe opine Tuzla. To uveliko zavisi i od efikasnosti skupljanja otpada, strukture otpada, odnosno sastava kod kojeg je najbitniji udio biorazgradljivog otpada, kao i sam stepen reciklae, kolika se koliina korisnog dijela iz otpada izdvoji. U kombinaciji sa reciklaom i kompostiranjem projektovani kapacitet od 60.000 tona godinje bi zasigurno zadovoljio potrebe grada i za eventualno irenje istog, kao i eventualno poveanje broja stanovnitva za period 2012-2020.

Slika 11.3: ematski prikaz tehnolokog procesa spaljivanja komunalnog otpada

124

Na gornjoj emi je prikazan tehnoloki proces prerade otpada spaljivanjem, gdje kao rezultat spaljivanja imamo proizvodnju elektrine energije, gdje u kombinaciji sa dobivanjem i toplotne energije uveavamo stepen iskoritenja. Koritenjem otpada kao goriva za proizvodnju toplotne i elektrine energije, svakako smeu daje novu dimenziju i ulogu u naim svakodnevnim ivotima, da ono to smo nemilice bacali, zagaivali ivotnu sredinu, ovim procesom koristimo kao gorivo, kao zamjenu za skupa fosilna goriva, i proizvodimo danas jako bitnu energiju. Za ilustraciju emo uzeti da je ulazni parametar 60.000 tona komunalnog otpada godinje, te definisati dvije najrasprostranjenije varijante prerade komunalnog otpada spaljivanjem, a to su: 1. Mehanika obrada (MO) + spaljivanje sa proizvodnjom energije 2. Mehaniko bioloka obrada (MBO) + spaljivanje sa proizvodnjom energije

Slika 11.4: ema mehanike obrade (MO) + spaljivanje sa proizvodnjom energije

Slika 11.5: ema mehaniko bioloke obrade (MBO) + spaljivanje sa proizvodnjom energije

125

Obzirom na sve naprijed navedeno, to se odnosi na prednosti spaljivanja otpada koje svakako ima znaajne efekte na energetsku efikasnost i smanjenje emisije CO2, u sklopu ovog Akcionog plana kao dodatnu mjeru predlaemo izradu studije koja e detaljno analizirati sve navedene efekte uvoenjem spalionice otpada za Opinu Tuzla.
Redni broj Mjere/Aktivnosti Mjera/Aktivnost Zaduen za provoenje: Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva): Procjena smanjenja emisije CO2 (tCO2): Trokovi po smanjenju emisije (KM/tCO2): Izvor sredstava za provoenje: 2 Izrada studije za izgradnju spalionice komunalnog otpada na podruju Opine Tuzla Opina Tuzla JKP Komunalac Tuzla Sluba za komunalne poslove, izgradnju i poslove mjesnih zajednica 2011. 2015.

Kratak opis/komentar:

Budet Opine Tuzla Spaljivanje otpada odnosno ostataka poslje biomehanike obrade podrazumjeva se kao najbolji nain energetskog iskoritavanja otpada i ini nepogrjeivi elemenat cjelokupnog koncepta obrade otpada. Savremene spalionice treba graditi na nain koji omoguava brzo implementaciju najnovijih nauno-istraivakih postignua sa podruja izgaranja i obrade dimnih gasova (BAT preporuke). Savremene tehnologije spaljivanja otpada omoguavaju postizanje veoma niskih koncentracija tetnih tvari u dimnim gasovima i prema tome moe se rei da su spalionice najistiji termiki proizvoa energije. Implementacija varijanti (Slika 11.4 ili 11.5) zavisi prije svega od sastava otpada, odnosno od dijela biorazgradljivog otpada. Prije poetka izrade idejnih projekata nuno je razmotriti situaciju koliina i strukture otpada kao i postojee stanje obrade otpada

11.6. Prijedlog mjera za smanjenje emisije CO2 u sistemu vodosnadbjevanja Opine Tuzla
Obzirom da je 2007. godine u sistem vodosnabdijevanja uveden novi resurs izgradnjom postrojenja za preiavanje vode akumulacije Modrac na lokalitetu Cerik, kapaciteta 300 l/s, ukupne raspoloive koliine vode sa svih izvorita kreu se od 815 l/s do 1.020 l/s. Proraun planskih potreba za vodom, koje, na osnovu demografskih podataka, specifine potronje vode, koeficijenta dnevne neravnomjernosti, te planiranog obuhvata stanovnitva vodom, za 2020. godinu iznose oko 1.000 l/s, pokazuju da su raspoloive koliine vode na izvoritima u sistemu vodosnabdijevanja Tuzle dovoljne za zadovoljenje i planskih potreba za vodom. Potrebno je imati u vidu da su gubici u sistemu vodosnabdijevanja 2002. godine iznosili 37,14%, te da, prema podacima JKP Vodovod i kanalizacija Tuzla operatora vodovodnog sistema, gubici u 2010. i prvoj polovini 2011. godine iznose 44,5%, ne raunajui koliine vode potroene za ispiranje cjevovoda i rezervoarskog prostora. Enormni gubici javljaju se kod transporta i distribucije vode kroz sistem ija ukupna duina cjevovoda iznosi preko 735 km.

126

Prenik cijevi (mm) < 80 80-100 150-200 200-250 300-350 400

AC 200.000 19.940 8.051 7.040 38.026

L 60.000 2.880 29.300 6.700 30.160

PVC 10.000 50.000 22.760 2.480 -

PE-HD 50.000 100.000 -

Ductil 50.000 19.360 4.360 3.520 12.840

elik 7.880

Tabela 11.3: Duina cjevovoda (m) u sistemu vodosnabdijevanja, stanje 2011. godina Primarna aktivnost u domenu tekueg i investicionog odravanja sistema, na kojoj Opina Tuzla i komunalno vodovodno preduzee moraju u kontinuitetu raditi u planskom periodu, u cilju racionalnog koritenja raspoloivih koliina vode, jeste optimizacija sistema vodosnabdjevanja od izvora do krajnjih potroaa. Ovdje se podrazumijeva optimizacija cjevovoda, pumpnih stanica i rezervoara kroz tehnoekonomsku optimizaciju sistema. Kroz optimizaciju cjevovoda bi se odredile kritine dionice koje su predimenzionirane ili poddimenzionirane uska grla u cjevovodu. Optimizacijom pumpnih stanica bi se stvorili uslovi za smanjenju potronju elektrine energije za prepumpavanje vode, a optimizacijom rezervoara bi se smanjili gubici. Sve ovo bi dalo preduslove za potrebnu rekonstrukciju cjevovoda, po prethodno utvrenim prioritetnim dionicama, prije svega azbest-cementnih cjevovoda, u cilju smanjenja gubitaka vode na maksimalno 30%, to zahtijeva kontinuirane aktivnosti i znaajna finansijska sredstva.
Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu 1 Obrazovanje i promjena ponaanja djelatnika/korisnika zgrada u vlasnitvu opine Tuzla Opina Tuzla Opinska sluba za prostorno ureenje, zatitu okolia i odrivi razvoj Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ 2002.-2020. 10.000 KM/godinje 700.950 kWh 509,48 t CO2 19,63 KM/t CO2 opinski budet IEE program Mjera obuhvaa cijeli niz obrazovnih aktivnosti koje se redovno provode: Organizacija obrazovnih radionica o nainima utede potronje vode; Izrada i distribucija obrazovnih materijala (letaka, broura, postera, naljepnica, i sl.) Organizacija tribina, i slino.

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu Kratki opis/komentar

127

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

2 Obrazovanje i promocija energetske uinkovitosti za graane Opina Tuzla Opinska sluba za prostorno ureenje, zatitu okolia i odrivi razvoj Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP Vodovod i kanalizacija Tuzla 2002.-2020. 10.000 KM/godinje 700.950 kWh 509,48 t CO2 19,63 KM/t CO2 opinski budet IEE program Mjera obuhvaa cijeli niz obrazovnih aktivnosti koje se provode na redovnoj osnovi: Kontinuirano informiranje potroaa o nainima uteda i aktualnim temama; Provedba tematskih promotivno- informativnih kampanja za podizanje svijesti graana o energetskoj uinkovitosti u zgradama; Organizacija skupova za promicanje racionalne uporabe vode i smanjenja emisije; 3 Optimizacija sistema vodosnabdjevanja Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP Vodovod i kanalizacija Tuzla 2002.-2020. 250.000,00 KM/godinje 1.650.196,8 kWh 1.199,43 t CO2 666,98 KM/t CO2 opinski budet budet JKP Vodovod i kanalizacija d.d. Tuzla UNDP USAID Strukturni fondovi EU Optimizacija sistema vodosnabdjevanja, prvenstveno magistralnog cjevovoda i stanica koje nisu optimirane. Kao rezultat optimiranja sprovesti mjere rekonstrukcije i drugih zahvata na sistemu vodosnabdjevanja. Ova mjera omogucava prikljucenje novog konzuma na sistem vodosnabdjevanja. Investicija iznosi oko 2 mil. KM, prema vaeim cijenama na tritu.

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu Kratki opis/komentar

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

128

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

4 Ugradnja mjeraa potronje vode - vodomjera i automatske regulacije sistema vodosnabdjevanja Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP Vodovod i kanalizacija Tuzla 2012.-2020. 125.000,00 KM/godinje 1.542.090 kWh 1.120,85 t CO2 111,52 KM/t CO2 opinski budet budet JKP Vodovod i kanalizacija d.d. Tuzla UNDP USAID Strukturni fondovi EU Ugradnja mjeraa potronje vode - vodomjera i automatske regulacije sistema vodosnabdjevanja od izvora do stanica vode i rezervoara vode i krajnjih korisnika. Ova mjera omogucava prikljuenje novog konzuma na sistem vodosnabdjevanja i racionalizaciju potronje vode. Investicija iznosi oko 1 mil. KM, prema vaeim cijenama na tritu. 5 Stvaranje uslova za naplatu potronje vode prema stvarnom utroku kod svih potroaa Opina Tuzla, Opinsko vijee Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP Vodovod i kanalizacija Tuzla 2012.-2020. 125.000,00 KM/godinje 560.760 kWh 407,58 t CO2 306,69 KM/t CO2 opinski budet budet JKP Vodovod i kanalizacija d.d. Tuzla UNDP USAID Strukturni fondovi EU Stvaranje uslova za naplatu potronje vode prema stvranom utroku kod svih potroaa Ova mjera omoguava prikljuenje novog konzuma na sistem vodosnabdjevanja i racionalizaciju potronje vode. Investicija iznosi oko 1 mil. KM, prema vaeim cijenama na tritu.

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

Osim navedenih mjera ijim provoenjem je mogue ostvariti znaajno poboljanje energetske efikasnosti u sektoru vodosnadbjevanja Opine Tuzla i postii planirani cilj smanjenja emisije CO2 od preko 20%, dodatne utede je mogue ostvariti kapitalnim projektima koji podrazumjevaju rekonstrukcije dovodnih cjevovoda u cilju smanjenja vrnih optereenja na pumpnim stanicama i smanjenja potrebne visine pumpanja. Kako su za navedene mjere potrebna znaajna finansijska sredstva, koja Opina Tuzla nije u mogunosti obezbijediti vlastitim budetom, predlaemo izradu studija koje e dati sveobuhvatnu analizu efekata provoenja ovih projekata, kao i potrebne trokove i izvore finansiranja za njihovu provedbu.

129

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

6 Izrada studije za rekonstrukciju dovodnog cjevovoda na dionici Stupari ivinice u duini od 17.622 m Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP Vodovod i kanalizacija d.d. Tuzla 2012.-2020. 2.336.000 kWh 1.697,9 t CO2 KfW bilateralni i multilateralni fondovi Razvojna banka Federacije BiH Pretpostavlja se da bi rekonstrukcijom dovodnog cjevovoda na dionici Stupari ivinice u duini od 17.622 m, sa postojeih 450 mm na 700 mm ili vei, smanjilo vrno optereenje u pumpnoj stanici ivinice za 320 kW ili 2.336.000 kWh godinje. U smislu ovog Akcionog plana, ovim bi se smanjile emisije za 1.697,9 t CO2. Investiciona vrijednost ovih radova se procjenjuje na 6.000.000 KM, bez sredstava potrebnih za rjeavanje imovinsko-pravnih odnosa.

Kratki opis/komentar

Redni broj Mjere/Aktivnosti Ime mjere/aktivnost Zaduen za provedbu

7 Izrada studije za izgradnju 'tunelskog' dovoda u duini od 1.500 m ispod brda na dionici od pumpne stanice Spreko Polje do rezervoara i Selo Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP Vodovod i kanalizacija d.d. Tuzla 2012.-2020. 1.533.000 kWh 1.114,25 t CO2 KfW bilateralni i multilateralni fondovi Razvojna banka Federacije BiH Pretpostavka je da bi se izgradnjom 'tunelskog' dovoda u duini od 1.500 m ispod brda na dionici od pumpne stanice Spreko Polje do rezervoara i Selo, ostvarilo smanjenje elektrine energije za 175 kW obzirom na smanjenje potrebne visine pumpanja za 60 m, ili na godinjem nivou 1.533.000 kWh. U smislu ovog Akcionog plana, ovim bi se smanjile emisije za 1.114,25 t CO2. Investiciona vrijednost radova se procjenjuje na 4.000.000 KM.

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu

Kratki opis/komentar

130

11.7. Prijedlog mjera za poboljanje energetske efikasnosti koritenjem obnovljivih izvora energije
Na osnovu prikupljenih podataka o zateenom stanju, provedena je analiza uticaja predloenih mjera za poveanje energetske efikasnosti i koritenja obnovljivih izvora energije na zatitu okolia i smanjenje CO2 u Tuzli.

11.7.1. Prijedlog mjera za poticanje poveanog koritenja energije biomase u Tuzli

Iako su investicijski trokovi za postrojenja koja koriste biomasu za proizvodnju toplinske energije vei u usporedbi s postrojenjima na fosilna goriva, u mnogim sluajevima cijena biomase kao goriva nia je u odnosu na fosilna goriva te se takvo ulaganje na dui vremenski period moe pokazati isplativim. Trokovi za jednu javnu zgradu sa maksimalno (50-60 kW), u sluaju koritenja peleta iznose oko 10 200 EUR, a trokovi goriva, pogona i odravanja iznose 1518 EUR za koliinu od 13.8 t/god peleta. Trenutno nema energetskih postrojenja koja koriste otpad u BiH/FBiH, a postoji samo nekoliko kogeneracijskih postrojenja s biomasom u okviru preduzeca drvne industrije, (koja su uglavnom van pogona). Takoer, trenutno nema planiranih postrojenja te vrste. S obzirom da veliki broj domainstava na podruju optine Tuzla koristi biomasu za dobijanje toplotne energije u nastavku je dat prijedlog, kratko obrazloenje i opis niza mjera s ciljem uklanjanja navedenih prepreka odnosno poticanja koritenja energije biomase: Program pomoi za nabavku strojeva za skupljanje, prijevoz i obradu biomase. Uzimajui u obzir velike trokove ekstrakcije, prijevoza i obrade umske biomase kao i nedostatak pred-obrade za pripremu resursa, potrebno je izraditi i program pomoi za nabavu automatizacije za navedene procese, to e omoguiti zajamenu proizvodnju biomase odgovarajue kvalitete i prihvatljivih trokova energetskog koritenja. Poticaji za ulaganje u opremu za koritenje u domainstvima, koja nee biti obuhvaena projektom toplifikacije. Osmiljanje pravila i propisa za toplinske instalacije na biomasu u kuama i zgradama, odreivanje kriterija uinkovitosti energije iz biomase i za prostorije u kojima e se koristiti. Provoenje analiza u cilju poboljanja performansi uglavnom zastarjelih kotlova za biomasu u domainstvima, poveanja njihove uinkovitost i smanjenja gubitaka. Uvoenje europskih standarda i regulative za goriva iz biomase kako bi se olakalo njeno energetsko koritenje, to rezultira nunou donoenja propisa koji bi olakali razvoj trita, te poveali povjerenje potroaa. Provoenje prilagoenih studija o potencijalu biomase u podrujima gdje su smjetene termoelektrane na ugalj. Analiza razliitih tehnologija ko-sagorijevanja i njihova prikladnost za koritenje u postoje im termoelektranama.

Prema podacima dobijenim iz sektora zgradarstva, postoji veliki broj domainstava sa individualnim sistemom grijanja (39.542) iji je osnovni energent ugalj. Uz predvienu mjeru prikljuenja novih 10.500 stambenih jedinica na mreu daljinskog grijanja, i dalje preostaje znaajan broj od 29.042 domainstva

131

sa individualnim sistemom grijanja. Na ukupnu koliinu uglja treba dodati priblino 1% biomase (pelet), to iznosi 6.524,4 MWh sati toplotne energije, a smanjenje emisije CO2 iznosi cca 1.800 tCO2.
Ime mjere / aktivnosti Zaduen za provedbu Promocija zamjene kotlova na ugalj ugradnjom kotlova na pelet (biomasa) u individualnim stambenim objektima Opina Tuzla Opinska sluba za komunalne poslove i izgradnju MZ JKP Centralno grijanje d.d. Tuzla 2012-2020. godina 480.000,00 KM 6.524.400 kWh 1.800 t CO2 266,67 KM/t CO2 Subvencioniranje ugradnje kotlova na pelete za 10% kuanstava koja koriste ugalj ili lo ulje do 2020. godine Ukupna povrina kuanstava grijanih na ugalj iznosi 2.174.810 m2, dok potronja uglja za kuanstva iznosi 300 kWh/m2. Procijenjena investicija iznosi oko 250 KM/kW po kotlu, potrebna snaga kotla za 10% povrine uz 90 W/m2 iznosi oko cca 2 MW. Predlae se da Optina Tuzla subvencionira 10% trokova ukupnom iznosu od oko 48 000 KM, 30% bit je potrebno osigurati iz raznih mogudih izvora, a graani bi sudjelovali sa 60% ukupne investicije. Za period od 8 godina investicija iznosa 6000 KM/godinje. Napomena: Prikazani proraun odnosi se na kotlove na pelet za jednu zgradu, dok ukupna snaga (2 MW) predstavlja ukupnu snagu svih kotlova.

Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu Kratki opis

11.7.2. Prijedlog mjera za poticanje poveanog koritenja biogoriva u Tuzli

Obzirom da je sektor upotrebe biogoriva u saobraaju, uopte u Bosni i Hercegovini, nedovoljno razvijen, predlae se pokretanje pilot projekta u kojem e koriteno jestivo ulje sluiti za proizvodnju biodizela kao pogonskog goriva u autobusima gradskog i prigradskog saobraaja u Tuzli. Ovaj projekat ima dva cilja: 1. Pokazati mogunost koritenja biodizela kao pogonskog goriva u vozilima, umjesto tradicionalnog fosilnog goriva, s ciljem smanjenja emisije tetnih gasova. 2. Pokrenuti interesovanje za iru proizvodnju i primjenu biodizela u Bosni i Hercegovini. U okviru ovog projekta bie provedene sljedee aktivnosti: nabavka postrojenja za preradu koritenog jestivog ulja u biodizel, obuka uposlenika za rad na postrojenju, testiranje proizvedenog biodizela, izvreno kontrolno mjerenje koliine CO2 koju proizvede odreeni broj autobusa na redovnom dnevnom saobraaju, puten u redevni saobraaj odreeni broj autobusa GIPSP Tuzla koji e koristiti proizvedeni biodizel kao pogonsko gorivo umjesto uobiajenog fosilnog goriva, pratit e se koliine CO2 proizvedene kod odreenog broja autobusa tokom koritenja biodizela, u okviru ovog projekta, pratit e se ekonomski pokazatelji za dalji razvoj proizvodnje biodizela, ispitati potencijali i mogunosti u Bosni i Hercegovini za stvaranje radnih mjesta i zapoljavanje kroz ovaj vid poduzetnitva,

132

kontinuirano medijski pratiti projekat.

U okviru projekta u rad je potrebno pustiti pogon za proizvodnju biodizela od koritenog jestivog ulja. Biodizel za poetak e koristiti jedan autobus GIPS Tuzla, koji je posebno obiljeen, a nakon testiranja rezultata smanjenja zagaenja zraka ugljenmonoksidom, biodizel e koristiti vei broj autobusa GSP.
Ime mjere / aktivnosti Zaduen za provedbu Poetak/kraj provedbe (godine) Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri) Procjena utede (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja emisije (t CO2) Trokovi po smanjenju emisije (KM/t CO2) Izvor sredstava za provedbu Kratki opis Pilot projekat upotrebe biogoriva u autobusima GIPS Tuzla GIPS 2008-2009. godina 656.000 kWh 102,34 t CO2

Prema informacijama CRP-a, firma Gusto e sapore je zaduena za nabavku jestivog ulja, za preradu u biodizel, a vode se pregovori i sa drugim prehrambenim fabrikama i restoranima, koji koriteno jestivo ulje inae bacaju. Ponuena cijena otkupa je 25 procenata od cijene ulja, dok je cijena biodizela za 10 odsto manja od cijene dizela. Na osnovu rezultata ovog projekta portrebno je razviti strategiju za masovniju proizvodnju i koritenje biodizela kod autobusa koji se koriste u redovnom gradskom saobraaju.

Promocija obvezne postepene zamjene konvencionalnih goriva biogorivima i drugim alternativnim gorivima te usklanivanje kvalitete postojeeg goriva s EU direktivom 98/70 Prirodni plin - Budui da je prirodni plin komercijalno gorivo, ne oekuju se nikakve dodatne investicije u smislu subvencija za proizvodnju, ve uglavnom za razvoj mree punionica u svrhu omoguavanja eksploatacije procijenjene koliine plina. Kolika e ukupna investicija biti, ovisi prvenstveno o stratekoj odluci o broju punionica za stlaeni prirodni plin, koje su u pravilu i do deset puta skuplje od obinih za konvencionalna goriva (benzin ili dizel). Ukapljeni naftni plin - Kao i u sluaju prirodnog plina, dodatne investicije do 2020. godine manifestirat e se kroz dodatnu izgradnju kapaciteta za proizvodnju i isporuku UNP-a. Nikakve dodatne subvencije nee biti potrebno izdvojiti iz dravnog prorauna, takoer zbog komercijalne prirode tog alternativnog goriva. Biodizel - Za proizvodnju ciljane koliine biodizela u iznosu u 2020. godini procjenjuju se dodatne potrebne investicije. Investicije e se pored toga trebati alocirati kako u postrojenja za esterifikaciju sirovinskog ulja tako i u poticaje za proizvodnju sirovine, poput uljane repice, , itd.

Promocija izuzea/redukcije plaanja poreza na biogoriva i alternativna goriva Uvoenje poreza na emisiju CO2 s izuzetkom za ia vozila i goriva ne predstavlja znaajnije dodatne trokove, izuzev onih administrativnih.

133

11.7.3. Prijedlog mjera za koritenje otpada za proizvodnju toplinske i elektrine energije

Prema podacima JKP Komunalac Tuzla ukupno odloeni otpad u referentnoj 2002.godini je emitovao 258.000 m3 odlagalinog plina, od ega je uinak metana (CH4) iznosio 54% tj. 139.320 m3 CH4. Obzirom da GWP indeks (mjera kojom se opisuje uticaj jedinine mase plina na globalno zatopljavanje, a u odnosu na istu koliinu ugljen dioksida iznosi 1t CH4=21 t CO2 tada ekvivalentna emisija CO2 iznosi 139.320 m3x21 =2.925.720 m3 CO2. Ova metanska komponenta plina posjeduje energetsku vrijednost 36-38 MJ/m3, odnosno 1.431,93 MWh, te ekvivalentna emisija iznosi 2.094,6 t CO2. Od ukupno 1.431,93 MWh, 716 MWh ili priblino 50% se koristiti kao toplotna energija za snabdjevanje vlastitih objekata, zagrijavanje plastenika i sl, a preostalih 50% kao elektrina energija koja se moe djelimino troiti za vlastite potrebe, a dijelom predati postejeem elektroenergetskom sistemu, odnosno prodati. Kapacitet za proizvodnju elektrine energije energetskog postrojenja s deponijskim gasom bi iznosio 0,16 MW. Za ovu grupu mjera karakteristino je to da je vrlo teko kvantitativno procijeniti potreban iznos investicija, jer radi se o cijeni kompletnog postrojenja ukljuujui i cijenu zemljita, potrebnih dozvola, objekta, prikljuka, postrojenja i sl, ali je sasvim sigurno da je njihov uticaj na smanjenje emisije CO2 znaajan. Prvo energetsko postrojenje s deponijskim gasom u BiH (Gradska deponija Sarajevo) puteno je u pogon 2001 godine. Smjeteno je na najvecoj deponiji otpada u BiH (Smiljevici, Kanton Sarajevo). Kapacitet za proizvodnju elektricne energije tog postrojenja je 0,35 MW sa potencijalnom godinjom proizvodnjom elektricne energije 0,52 GWh. Prijedlog, kratko obrazloenje i opis niza mjera s ciljem poticanja koritenja bioplina: dobivanje toplinske i elektrine energije komprimiranje deponijskog plina za pogon motornih vozila nije preporuljivo zbog ekonomski neisplativog procesa preiavanja

11.7.4. Prijedlog mjera za koritenje solarne enrgije za proizvodnju toplinske energije

U toku 2002. godine izvrena je ugradnja i putanje u rad solarnog sistema za zagrijavanje vode u JU Dom zdravlja Tuzla koji se sastojao od 3 solarna kolektora povrine 2m2 sa snagom 800W/ m2, to ukupno predstavlja cca 5kW instalisane snage, to predstavlja 9,6 MWh energije.

134

U periodu maj-juni 2010. godine izvrena je ugradnja i putanje u rad jo 6 kolektora, minimalnog kapaciteta 500l, povrine 2m2 sa snagom 800W/ m2, to ukupno predstavlja jo cca 10kW instalisane snage. Centar za razvoj i podrku (CRP) je solarne panele proizvedene kroz program obuke nezaposlenih mladih osoba za izradu solarnih panela, financiran sredstvima DVV-international (Institut za me unarodnu suradnju visokih strunih kola Njemake) i opine Tuzla donirao za novoizgraeni objekat za djecu sa posebnim potrebama Koraci nade. Instalirano je 6 kolektora povrine 2m2 sa snagom 800W/ m2, to ukupno predstavlja cca 10kW instalisane snage. Ovi paneli e omoguiti pripremu tople vode za bazen za rehabilitaciju i druge potrebe u objektu te tako promovisati upotrebu obnovljivih izvora energije i smanjiti troskove energije za ovu namjenu. U toku 2010. godine zavren je projekat toplifikacije Klinike za plune bolesti u Slavinoviima. Postavljeno je 20 sunevih kolektora (ukupna snaga 32kW) na krovu klinike koji konstantno obezbjeuju toplu vodu za sanitarne potrebe klinike. Trenutno je u zavrnoj fazi projekat instalacije 50 solarnih kolektora u SKPC Mejdan, to predstvlja oko 80 kW instalisane snage. Centar za ekologiju i energiju je poeo sa implementacijom novog projekta koji ima za cilj da povea koritenje solarne energije za grijanje vode u regionu Tuzle (podruje MZ Husino i MZ Ljubae). Projektom je predvieno da se proizvede i instalira 10 solarnih sistema na 10 individualnih stambenih objekata, to predstavlja oko 16kW instalisane snage.U projekat su ukljueni vlasnici objekata koji se bave ugradnjom centralnog grijanja, vodoinstalacijama i graani koji kroz svoj rad imaju mogunost promoviranja iskustva koje e stei tokom projekta. Krajnji cilj ovog projekta je da se u Tuzli oformi grupa eksperata koji imaju iskustvo u izradi, instaliranju i koritenju solarne energije i koji e steenim znanjem za druge praviti, instalirati i odravati solarne kolektore. Takoer e biti osposobljeni i za instaliranje i odravanje fabriki izraenih solarnih sestema. Dakle, iz svega navedenog se moe uoiti da je u 2002. godini ukupna instalisana snaga solarnih kolektora iznosila 5 kW. Za period od 2002. do 2011. godine instalirano je 105 solarnih kolektora, povrine 210 m2 sa ukupnom snagom od 169 kW, odnosno 648,96 MWh, i predstavlja smanjenje emisije od 144 tCO2. Arhitektura zgrade treba omoguiti i maksimalno koritenje rasprenog Sunevog zraenja kako bi se uklonila potreba za umjetnom rasvjetom tijekom dana, koja, osim to troi energiju, dodatno zagrijava prostor. Takoer je mogue koristiti energiju okolia odnosno energiju u tlu akumuliranog Sunevog zraenja, kako bi se zrak u kui ljeti hladio a zimi predgrijavao, zbog znaajnih razlika temperatura tla i zraka tijekom godine. Jedan kvadratni metar kvalitetnog prozora moe zgradi osigurati oko 600 W topline za grijanje zgrade. Isti kvadratni metar prozora moe osigurati rasvjetu kvalitetniju od umjetnih rasvjetnih tijela zamjenjujui oko 100 W elektrine energije za rasvjetu. Fotonaponski sistemi su kapitalno intenzivna postrojenja koja karakteriziraju vrlo visoka poetna ulaganja ali i vrlo niski trokovi pogona, uz ivotni vijek od preko 25 godina. Zbog spomenutih visokih poetnih ulaganja ne moe se oekivati znaajniji broj sistema na podruju opine Tuzla bez uvoenja poticajne cijene i jamenja otkupa energije na dravnoj i entitetskim razinama, i to na minimalno razdoblje od 12 godina.

135

11.8. Prijedlog mjera za poboljanje energetske efikasnosti u sektoru urbanistikog planiranja

11.8.1. Principi urbanistikog planiranja i projektovanja
Kvalitetno urbanistiko planiranje i koritenje raspoloivog zemljita moe imati znaajan uticaj kako na koliinu koritene energije, tako i na smanjenje emisije tetnih gasova, kako u transportnom, tako i u sektoru zgradarstva. Neophodno je donijeti strateke odluke vezane za urbani razvoj kao to je izbjegavanje urbanog razvlaenja, odnosno teiti ka kompaktnosti grada, uticaj na upotrebu energije u okviru urbanih zona, odnosno redukcija upotrebe energije pri transportu. Kompaktna urbanistika rjeenja mogu omoguiti efikasniji javni transport u pogledu smanjenja trokova i reducirane upotrebe energije. Uspostavljanje balansa izmeu potreba za stanovanjem, uslugama i mogunosti zaposlenja (mjeovito koritenje raspoloivog zemljita), ima znaajan uticaj na mobilnost graana i njihovo koritenje energije.
POZITIVNI I NEGATIVNI EFEKTI GUSTINE NASELJENOSTI NA POTRONJU ENERGIJE

PARAMETRI Transport Infrastruktura Vertikalni transport Ventilacija

POZITIVNI EFEKTI Promocija javnog transporta i redukcija potrebe i duine putovanja privatnim vozilima Smanjenje duine infrastrukture kao to je vodovod i kanalizacija, kao smanjenje neophodne energije za pumpna postrojenja --Objekti s vie stambenih jedinica smanjuju ukupnu vanjsku povrinu po jedinici i gubitke toplote. Osjenenje izmeu objekata moe smanjiti solarnu izloenost za vrijeme ljetnjih mjeseci

NEGATIVNI EFEKTI Velika gustina urbanih zona smanjuje efikasnost u potronji goriva -Gradnja visokih zgrada ukljuuje i liftove to poveava potrebe za elektrinom energijom Koncentracija visokih i velikih zgrada moe ometati efekat prirodne ventilacije

Termalni uticaj

--

Toplotno isijavanje -Daljinski sistem zagrijavanja i hlaenja su uobiajeno energetski efikasniji u gusto naseljenim zonama -eljeni protok vazduha oko objekata moe se postii pravilnom organizacijom visokih zgrada ili blokova

Toplota koja se oslobaa u urbanim zonama moe poveati potrebu za klimatizacijom. Potencijal prirodnog svjetla je generalno reduciran u gusto naseljenim zonama i poveava potrebu za upotrebu elektrine energije. -Slobodne povrine i povrine krovova raspoloive za solarne kolektore su limitirane --

Energetski sistemi Solarna energija Energija za ventilaciju

Tabela 11.4: Pozitivni i negativni efekti gustine naseljenosti na potronju energije

136

Gustina naseljenosti je jedan od kljunih faktora koji utiu na koritenje energije u okviru urbanih zona. U tabeli ispod su razmotreni efekti (pozitivni i negativni) u odnosu na gustinu naseljenosti. Kao to se moe primjetiti, ova gustina moe imati konfliktne efekte ali se moe zakljuiti da je urbanistiko planiranje kljuan instrument koji omoguava uspostavljanje efikasnog koritenja energije, kako za nove, tako i za renovirane objekte. Urbane matrice ulina mrea i gradski blokovi mogu biti orjentisani i dimenzionisani tako da integrisano izraze brigu o suncu, svjetlosti i sjenci u skladu s prioritetima klime koja vlada na podruju opine Tuzla. Kao to je ve navedeno, Tuzla je grad s umjereno kontinentalnom, odnosno srednjoevropskom klimom sa toplim ljetima i umjereno hladnim zimama. To znai, da se prilikom urbanistikog planiranja i projektovanja treba voditi rauna o slijedeim parametrima: grijanje grejna sezona u Tuzli traje u prosjeku 6 mjeseci, uglavnom od polovine oktobra do polovine aprila, ventilacija (klimatizacija) u ljetnim mjesecima (juni, juli i avgust) izraena je vea potreba za ventilacijom, odnosno rashlaivanjem prostora, svjetlost u principu, neophodno je voditi rauna o maksimalnom koritenju dnevne svjetlosti. Orijentacija i irina ulica znaajno utiu na mikroklimu u okolini zgrada, kao i na mogu nost osunavanja i koritenja vazdunih strujanja (vjetra) u zgradama. ire ulice u pravcu istok-zapad omoguavaju bolje zimsko osunavanje, dok ire ulice u pravcu preovladavajuih vjetrova pospjeuju provjetravanje na nivou naselja. Na naoj, sjevernoj hemisferi, juna orijentacija je najdominantnija u pogledu koritenja sunca za grijanje i osvjetljenje prostora, s tim to u uslovima umjerene klime ovog podruja situacija je neto fleksibilnija jer se mogu ukljuiti i otkloni do 30 u odnosu na junu orijentaciju.
solarno rastojanje

pravac pruanja vjetra

30

30

zimska solarna orjentacija

Slika 11.6: Jedan od moguih primjera urbane matrice u umjerenoj klimi sjeverne hemisfere Grupacije zgrada formirane u vidu nizova po pravcu istok-zapad poveavaju solarni zahvat i obezbjeuju osunavanje za svaku zgradu. Odgovarajue rastojanje izmeu zgrada za ravan teren determinisano je upadnim uglom sunevog zraka na dan zimskog solisticijuma (22. decembar). Rastojanje izmeu zgrada (D), prema kriterijumu sjenke, kao jedan od primarnih urbanistikih principa, predstavlja funkciju visine zgrade (H), pomnoenu koeficijentom ija vrijednost zavisi od geografske irine (za vrijednosti do 52 s.g..).

137

D = X(H) H (visina zgrade)

D (distanca)

Slika 11.7: Odreivanje rastojanja izmeu nizova zgrada formiranih po pravcu I-Z

11.8.2. Vegetacija
Bitno je naglasiti da zelene povrine u okviru naselja mogu imati 6-8C niu temperaturu u odnosu na izgraene i poploane dijelove naselja, zahvaljujui kombinaciji isparavanja, refleksije, zasjenavanja i uvanja hladne mase. kada su parkovi zastupljeni u gusto izgraenim zonama, lokalizovani oblici strujanja vazduha, iskazani u vidu toplog vazduha koji se uzdie iznad gusto naseljenih zona, bivaju zamijenjeni hladnijim vazduhom iz ozelenjenih zona. Utvreno je da e vie manjih zelenih povrina, ravnomjerno rasporeenih kroz gradsko tkivo, imati vei rashladni efekat nego nekoliko veih parkova. Ulice treba da budu orijentisane tako da omogue prenoenje hladnijeg vazduha na to vee razdaljine. Hipotetike studije su pokazale da u gradovima umjerenog klimata dijagram stope hlaenja usljed vegetacijskog pokrivaa pokazuje pad temperature kao funkciju veliine povrine. Krive kojima se izraava sniavanje temperature vazduha pokazuju nelinearno ponaanje, gdje 30% zelenih povrina sa vegetacijom proizvodi 66% potencijalnog hlaenja ostvarenog isparavanjem. Ukupni rashladni efekti vegetacije rezultat su kombinovanih efekata zasjenivanja i isparavanja. Drvee sniava temperaturu vazduha, poveavajui istovremeno vlanost. Dakle, moe se zakljuiti da kombinovani efekat zasjenenja i isparavanja koji potie od drvea stvara utede u rashladnoj energiji beliine 17 57% na 25% poveanja povrine pod drveem.
16,5

16,2

16,0

Smanjenje temperature vazduha C

14,5

14,0

15,0

15,5 15,7

0 0 20 40 60 80 100 Procenat povrine pokriven vegetacijom

16,5

16,5

Slika 11.8: a) Primjer efekta rashlaivanja od La Fontaine parka u Montrealu, Kanada b) Stepen rashlaivanja u odnosu na pokrivenost vegetacijom

138

Prikazani primjeri imaju paradigmatski karakter, obzirom na obim i intenzitet primjene koncepata energetski efikasne arhitekture, zbog ega i ne treba posmatrati kao jedino prihvatljive domete u kontekstu teme, jer panju i afirmaciju zasluuju i ona arhitektonska rjeenja koja energetsku efikasnost ostvaruju u okviru standardnih rjeenja u oblikovanju i materijalizaciji zgrade.

11.8.3. Urbanistiko planiranje u Tuzli pozitivni i negativni primjeri s aspekta energetske efikasnosti sa prijedlogom aktivnosti
Izgradnja u Tuzli je, u pogledu kompaktnosti, determinisana topografskim karakteristikama terena i odraava njenu izduenu formu, odnosno grad smjeten u dolini rijeke Jale u pravcu istok-zapad i izmeu uzvienja sa sjeverne i june strane. Ovi uslovi su uticali da Tuzlu ne moemo smatrati kompaktnim gradom, onakvim kakav je mogu na potpuno ravnom terenu. Urbano podruje Grada je danas prilino gusto naseljeno (24,05 st/ha ili 2405 st/km2), na to je u posebnoj mjeri uticala naglaena industrijalizacija praena intenzivnom stambenom izgradnjom 60-tih, 70-tih i 80-tih godina prolog vijeka. Ovo se posebno odnosi na izgradnju velikih stambenih naselja kao to su Slatina, Sjenjak, Stupine, Irac i sl. Meutim, iz potrebe za dodatnim prostorom, izgraena su i stambena naselja kao to su ona u Solini i Slavinoviima, a taj koncept, s aspekta energetske efikasnosti, ne moemo smatrati u potpunosti prihvatljivim jer zahtijevaju dodatne trokove za transport, energiju za pumpna postrojenja itd. Danas urbano podruje grada ne raspolae sa tako velikim prostorom na kojem je mogue realizovati velika naselja ali postoje odreene zone gdje se mogu izgraditi pojedinani ili manja grupa kolektivnih objekata. Ve poetkom 70-tih godina prolog vijeka pristupilo se konceptu izgradnje multifunkcionalnih stambenih naselja u kojima su, pored stambenih, ukljueni i poslovni prostori, kao i drutveno opsluni centri u okviru naselja. Stanovnici ovih naselja mogu obaviti kupovinu ve ine namirnica za svakodnevne potrebe u svom susjedstvu bez upotrebe automobila to znaajno utie na smanjenje potronje energije za transport. U pogledu vegetacije moe se istai da je Tuzla grad zelenila. Pored naslijeenih prirodnih povrina pokrivenih vegetacijom (Ilinica, Banja, Gradina) i izgraenih, kao to je Veliki park u centru grada, park u Dragodolu, drvored u Aleju Alije Izetbegovia, prilikom planiranja velikih naselja vodilo se rauna i o ovom aspektu. Meutim, u posljednje vrijeme, se manje panje obraa ureenju parkovskih povrina oko objekata, dijelom zbog sve vee potrebe za parking prostorima, a dijelom i zbog kalkulacije investitora u pogledu konkurencije u cijeni m2 stambenog prostora. Ovu praksu je mogue promijeniti samo korekcijom postojeih zakona i propisa (Zakon o graenju TK, Zakon o prostornom ureenju FbiH, itd). U centru grada je zaokruena pjeaka zona, koja ima pozitivan efekat u pogledu promocije etanja, meutim u Tuzli je neophodno nastaviti ve ranije zapoeto projektovanje, a zatim i izgradnju odgovarajue biciklistike staze koja bi se protezala du rijeke Jale na dionici od BKC-a (ulica Mije Keroevia Guje) do Branske malte (ulica 15. maja), a alternativno i do novog naselja Slavinovii. Duina ove dionice iznosi cca 4 km i automobilom se pree, pri dozvoljenoj brzini od 50 km/h, ukljuujui i eventualni jedan zastoj na semaforima, za cca 6 minuta. Ista ova dionica se biciklom, pri umjerenoj brzini od 17 km/h pree za cca 14 minuta. Pri prosjenoj potronji goriva od 7 lit/100 km i pri dananjim cijenama goriva, prelazak ove dionice po 1 automobilu kota cca 0,70 KM to znai kada bi npr. 300

139

vozaa vonju automobilom zamijenilo biciklom ostvarila bi se uteda od cca 210 KM (na samo 4 km), kao i znaajno smanjenje emisije tetnih gasova u atmosferu. Naravno, uz izgradnju biciklistike staze, potrebno je uraditi i kvalitetnu promociju vonje bicikla putem medija, sredstava javnog informisanja, vladinih i nevladinih organizacija i sl. U okviru Mjera za smanjenje emisije CO2 iz sektora saobraaja opine Tuzla posebno je obraena grupna mjera za poticanje koritenja bicikla kao prevoznog sredstva. Naravno, kao zakljuak se moe navesti, da su ovo samo neki primjeri kojima se moe kvalitetnim urbanistikim planiranjem postii eljeni efekat u pogledu energetske efikasnosti i smanjenju emisije tetnih gasova ali ovaj dokument treba biti otvoren i za nove ideje koje mogu doprinijeti gradu Tuzli u tom cilju. Mjere za provoenje aktivnosti u sektoru urbanistikog planiranja
Promotivne, informativne i obrazovne mjere i aktivnosti Inicijativa za izmjenu zakonske regulative iz oblasti planiranja i graenja 3. Integracija principa energetske efikasnosti u podzakonsku regulativu na nivou Opine 4. Integracija priprincipa energetske efikasnosti u prostornoplansku dokumentaciju na nivou opine Tuzla 5. Izrada geografskog-informacionog sistema gradskog zelenila 6. Izrada zelene regulative 7. Izrada geografskog-informacionog sistema znaajnih emitera CO2 na teritoriji opine Tuzla Opina Tuzla, Opinsko vijee Sluba za prostorno ureenje i zatitu okoline UO Zavod za urbanizam Tuzla 2012.-2020. 7.000 KM/god. Budet opine Tuzla, Budeti i fondovi programa energetske efikasnosti Promotivne, informativne i edukacijske aktivnosti o principima urbanistikog planiranja i projektovanja u pogledu poveanja energetske efikasnosti ukljuuju: Promocija i edukacija o kompaktnim urbanistikim rjeenjima Edukacija o orijentaciji objekata, irini ulica, visini i rastojanju izmeu objekata Edukacija o vanosti planiranja zelenih povrina u okviru naselja 1. 2.

Mjere/Aktivnosti

Zaduen za provoenje

Poetak/kraj provoenja (godine): Procjena trokova (jedinina ili ukupna po mjeri): Procjena uteda (% ili kWh, litre goriva) Procjena smanjenja Emisije CO2 (tCO2) Trokovi po smanjenju Emisije (KM/tCO2) Izvor sredstava za provoenje: Kratak opis/komentar

Procjena smanjenja emisije CO2 za sektor urbanistiko planiranja nije proraunata obzirom da je analiza raena za 2002. godinu, a mjere navedene u ovom sektoru su preventivnog karaktera koje se odnose na budui period, ije provoenje e omoguiti smanjene emisije CO2 do 2020. godine.

140

11.9. Ukupno smanjenje emisija CO2 po sektorima za Opinu Tuzla

Na osnovu analize energetske potronje u Opini Tuzla za 2002. godinu i Plana prioritetnih mjera i aktivnosti za smanjenje emisije CO2 izraunat je ukupni potencijal smanjenja emisija CO2 po sektorima. SEKTOR Zgradarstvo Saobraaj Javna rasvjeta Upravljanje otpadom Vodosnadbjevanje Obnovljivi izvori energije UKUPNO Emisija 2002, tCO2 469.978,40 109.697,97 10.089,82 (u 2020.) 15.264,05 10.189,57 615.219,81 Smanjenje 2020, tCO2 116.108,97 32.217,00 2.609,68 3.816,00 3.746,82 1.902,34 160.400,81 Ukupno smanjenje emisija CO2 u % 24,7% 29,37% 25,86% 25% 36,77% 100% 26,07%

Tabela 11.5: Ukupni potencijal smanjenja emisija po sektorima Ukupni potencijal smanjenja emisija iznosi 160.400,81 t CO2, to je za oko 26% manji iznos u odnosu na inventar emisija CO2 iz 2002. godine. Najvei udio u mjerama za smanjenje ima sektor zgradarstva od 72,38% to je ekvivalentno udjelu ovog sektora u referentnom inventaru emisija iz 2002. godine. Sektor saobraaja uestvuje sa 20,08% u ukupnom smanjenju emisija, dok sektor upravljanja otpadom smanjuje ukupni invetar emisija za 2,38 %. U odnosu na referentni inventar emisija CO2 za 2002. godinu, u ukupnom potencijalu smanjenja emisija uestvuje i sektor obnovljivih izvora energije sa 1,19%, mada je stvarni uticaj ovog sektora znatno vei obzirom da je veina mjera koja podrazumjeva upotrebu obnovljivih izvora energije sadrana u drugim sektorima, a prije svega u sektoru zgradarstva i saobraaja. Opina Tuzla se potpisivanjem Sporazuma gradonaelnika ukljuila u europsku inicijativu za smanjenje emisije staklenikih plinova koja podrazumjeva cilj smanjenja emisije CO2 od najmanje 20% u 2020. godini, u odnosu na emisiju za referentnu godinu. Izradom ovog Akcionog plana identifikovane su mjere energetske efikasnosti za sektore zgradarstva, saobraaja, javne rasvjete, upravljanja otpadom, vodosnadbjevanja, obnovljivih izvora energije i urbanistikog planiranja, ijim provoenjem e se emisija CO2 za referentnu 2002. godinu umanjiti za oko 160 kt CO2 ili za oko 26%. Ovo znai da bi uz provoenje svih predvienih mjera, emisija CO2 u 2020. godini bila bi manja od zacrtanog cilja za 6% to znai da nije nuno provesti sve predloene mjere za postizanje cilja smanjenja emisije od 20%, nego je mogue izvriti odabir i provoenje onih mjera za koje postoje realne finansijske, vremenske, planske, kadrovske i druge mogunosti.

141

12. IZVORI FINANSIRANJA PLANA PRIORITETNIH MJERA ZA SMANJENJE EMISIJE CO2

12.1. Budet Opine Tuzla
Budet Opine Tuzla predstavlja jedan od izvora za finansiranje projekata energetske efikasnosti na podruju Tuzle. Budet je dokument kojim se utvruje plan finansijskih aktivnosti budetskih korisnika, koji obuhvata projekciju iznosa prihoda i priliva i utvrenog iznosa rashoda i izdataka grada za period od jedne fiskalne godine. Budet Opine Tuzla za odreenu fiskalnu godinu donosi Opinsko vijee Tuzla. Budet se sastoji od prihoda i rashoda tekue fiskalne godine. U budetske prihode svrstavaju se porezni prihodi (prihodi od indirektnih poreza, porez na dohodak, porez na promet nepokretnosti, porez na imovinu), neporezni prihodi i ostali prihodi. Znaajan dio prihoda iz Budeta Opine Tuzla (35% do 40% ukupnog Budeta grada Tuzla) se izdvaja za kapitalne projekte i projekte izgradnje i obnove komunalne infrastrukture. Budet grada Tuzla po godinama iznosio je, kako slijedi: 2002. (23.490.898 KM); 2003. (26.070.370 KM); 2004. (28.836.828 KM); 2005. (30.358.070 KM); 2006. (39.780.593 KM); 2007. (49.755.565 KM); 2008. (58.202.792 KM), 2009. (41.036.246 KM) i 2010. (40.073.154 KM). Planske aktivnosti za budua razdoblja upuuju da e se budetski prihodi poveavati shodno pozitivnim trendovima ublaavanja efekata svjetske ekonomske krize. Takoer, oekuju se pozitivne promjene odreenih zakonskih rjeenja koja ograniavaju odnosno trenutno umanjuju priliv sredstava u budet Opine Tuzla, tako da se oekuje poveanje budetskih prihoda i po tom osnovu u budu im razdobljima. Osim navedenog izvora sredstava za finansiranje projekata energetske efikasnosti, jedinice lokalne samouprave u BiH u mogunosti su koristiti i kreditna sredstva iz dostupnih izvora na tritu kapitala odnosno putem programa finansiranja postojeih finansijskih institucija u Bosni i Hercegovini, u iznosu od maksimalno 20% budeta tekue fiskalne godine. Trenutna zaduenost po osnovu kreditnih i drugih finansijskih aranmana Opine Tuzla je oko 1%. Potrebno je napomenuti i mogunost da Opina Tuzla ponudi obveznice i komercijalne zapise, iji bi plasman iao preko trita vrijednosnih papira u Federaciji BiH. Na ovaj nain bi se uz niske trokove emitovanja navedenih vrijednosnih papira omoguio adekvatan mehanizam za finansiranje kapitalnih projekata energetske efikasnosti na podruju Opine Tuzla. Do sada ovaj mehanizam finansiranja projekata Opina Tuzla nije koristila. Opina Tuzla je uspostavila sistem dugoronog planiranja kapitalnih investicija i projekata, prema GAP metodologiji, ime je omoguen transparentan i efektivan sistem planiranja i sprovoenja vanih projekata za Opinu Tuzla. Prema ovoj metodologiji koristi se model bodovanja i rangiranja vanih kapitalnih projekata, ija se realizacija u odreenoj godini finansira iz budetskih i drugih raspoloivih sredstava. U planu kapitalnih projekata za 2010. godinu ve su identifikovani odreeni projekti iz oblasti energetske efikasnosti, tako da navedeni princip funkcionisanja procesa planiranja kapitalnih projekata na podruju Opine Tuzla moe biti primijenjen i u kontekstu izrade akcionog plana energetske efikasnosti za projektovani period. Opina Tuzla uestvuje u Kreditno-garantnom fondu za mala i srednja preduzea na podruju opine Tuzla, kojim upravlja Udruenje za razvoj NERDA Tuzla. Putem ovom fonda, omoguena je povoljna kreditna linija za mala i srednja preduzea na podruju Opine Tuzla. Sredstva se po povoljnim uslovima plasiraju putem Volks banke. Raspoloivi kreditni potencijal iznosi oko 250.000 KM na godinjem nivou, uz subvencioniranu kamatnu stopu od 4,5%, rok otplate za ova sredstva je 60 mjeseci, a maksimalan

142

iznos za pojedinane aplikacije je 40.000 KM. Dosadanja iskustva su pokazala da je ovaj mehanizam finansiranja veoma koristan za poduzetnike i mala i srednja preduzea sa podruja Opine Tuzla. Slian model se moe primijeniti i za projekte energetske efikasnosti, uz uveanje kreditno-garantnog potencijala, na koji bi se mogli kandidovati zainteresovana javna preduze a, ustanove, etani odbori u zgradama i drugi.

12.2. ESCO model

ESCO kompanije su kompanije za pruanje usluga energijom i one predstavljaju poseban oblik trinog posrednitva. Dakle, ove kompanije ne obavljaju snabdijevanje energijom, ve samo pruanje usluga energijom. Energy Service Company ili skraeno ESCO obezbjeuje kombinaciju informisanja, obuke, idenkacije projekta, nansijske i tehnike analize, nansiranja, usluga ugovaranja i instalisanja, monitoringa i aranmana zajednike tednje tj. mjere za utedu energije. Sve ovo ESCO pose koritenjem ugovornih angaovanja izmeu ESCO kompanije i klijenta, tzv. ugovorom o djelovanju. Energijski ugovor o djelovanju predstavlja nansiranje projekata na raun tednje energije i ESCO kompanija garantuje da utede budu realizovane u odreenom vremenskom roku. Ove akvnos su trokovno povoljne, te i ESCO kompanija i korisnik nalaze interes u saradnji. ista dobit od uteene energije se dijeli izmeu korisnika i ESCO kompanije prema odredbama ugovora. Postoje dva bitna elementa, kojima se ESCO kompanija razlikuje od bilo koje uobiajene kompanije savjetnika za energiju, a to su: (i) davanje integrisanih rjeenja i (ii) povezivanje plaanja s efektom realizovanog projekta. Trenutno u Bosni i Hercegovini, pa tako ni na podruju Tuzle, nije formirana niti jedna ESCO kompanija, za razliku od zemalja okruenja i ire, gdje ve godinama uspjeno posluju ESCO kompanije.

12.3. Razvojna banka FBiH

U prethodnom periodu, Razvojna banka Federacije BiH nije raspolagala sa posebnim fondom ili kreditnom linijom namijenjenom za finansiranje projekata i investicija u oblasti energetske efikasnosti. Za potrebe kvalitetnog kreditnog servisiranja projekata energetske efikasnosti, sa ciljem efektivnog poticanja razvoja ove oblasti, potrebno je uspostaviti posebnu kreditnu liniju za finansiranje projekata energetske efikasnosti za poslovni sektor, javne institucije i druge. Razvojna banka Federacije BiH posjeduje kreditnu liniju za kreditiranje nabavke stalnih sredstava, kao i za direktno kreditiranje preduzea koja se bave proizvodnjom i uslugama. Za kreditnu liniju za kreditiranje nabavke stalnih sredstava, krediti se dodjeljuju na period do 7 godina, uz grace period do 12 mjeseci, a kamatna stopa je 5,00% na godinjem nivou. Druga kreditna linija, moe se koristiti za direktno kreditiranje poduzea koja se bave proizvodnjom i uslugama, sa kamatnom stopom od 5,45%, za iznos kredita do 100.000 KM i rokom otplate 7 godina.

143

12.4. Fond za zatitu okolia Tuzlanskog kantona i Federacije Bosne i Hercegovine

Na nivou Federacije BiH uspostavljen je i u funkciji Fond za zatitu okolia, dok na nivou Tuzlanskog kantona ne postoji fond za zatitu okolia i sline namjene. Isto tako, niti na nivou Tuzlanskog kantona, kao ni na nivou Federacije BiH ne postoji poseban fond za projekte iz oblasti energetske efikasnosti. U okviru postojeeg Fonda za zatitu okolia Federacije Bosne i Hercegovine, samo se dijelom tretira oblast energetske efikasnosti. Djelatnost Fonda za zatitu okolia Federacije BiH ini prikupljanje i distribucija finansijskih sredstava za zatitu okolia na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine. Sredstva iz ovog Fonda se koriste za: - podrku u ostvarivanju zadataka koji proizilaze iz obaveza i odgovornosti prema meunarodnoj zajednici iz oblasti zatite okolia; - za suzbijanje tete po okoli u sluaju kada se ne moe primijeniti princip odgovornosti za izvravanje tete odreenom licu (zagaiva plaa); - za trokove spreavanja ili otklanjanja tete po okoli koja zahtijeva neposrednu intervenciju; - za potporu mjerama u cilju zatite okolia, naroito u oblasti razvoja i finansiranja informativnog sistema, obrazovanja i irenja informacija; - za unapreivanje razvoja ekonomske strukture koja je povoljna po okoli; - za ouvanje zatienih prirodnih podruja; - za unapreivanje ekoloke svijesti javnosti i istraivanje okolia; - za ouvanje, odrivo koritenje, zatita i unapreivanje stanja okolia. S tim u vezi, djelatnost Fonda obuhvaa i poslove u vezi sa: - pribavljanjem sredstava, poticanjem i finansiranjem pripreme, provedbe i razvoja programa, projekata i slinih aktivnosti u oblasti ouvanja, odrivog koritenja, zatite i unapreivanja stanja okolia i koritenja obnovljivih izvora energije, a posebno strune i druge poslove u vezi sa pribavljanjem, upravljanjem i koritenjem sredstava Fonda; - posredovanje u vezi sa finansiranjem zatite okolia iz sredstava stranih drava, meunarodnih finansijskih institucija i tijela, te domaih i stranih pravnih i fizikih lica; - pruanje strunih usluga u vezi sa finansiranjem zatite okolia; voenje baze podataka o programima, projektima i slinim aktivnostima u podruju zatite okolia, te potrebnim i raspoloivim finansijskim sredstvima za njihovo ostvarivanje; - poticanje, uspostavljanje i ostvarivanje saradnje sa meunarodnim i domaim finansijskim institucijama i drugim pravnim i fizikim licima radi finansiranja zatite okolia u skladu sa: Federalnom stategijom zatite okolia, planovima zatite okolia donesenim na osnovu Strategije, meunarodnim ugovorima ija je lanica Bosna i Hercegovina, te drugim programima i spisima u podruju zatite okolia; obavljanje i drugih poslova u vezi sa poticanjem i finansiranjem zatite okolia, utvrenih Statutom Fonda. Sredstva za finansiranje, u skladu Zakonom o Fondu za zatitu okolia FBiH, osiguravaju se iz naknada zagaivaa okolia; naknada korisnika okolia; posebne naknade za okoli koja se plaa pri svakoj registraciji motornih vozila. Prihodi za finansiranje djelatnosti se ostvaruju i iz sredstava ostvarenih s osnova meunarodne bilateralne i multilateralne saradnje, te saradnje u zemlji na zajednikim programima, projektima i slinim aktivnostima u podruju zatite okolia.

144

Sredstva iz ovog Fonda koriste se za finansiranje zatite okolia, i to za zatitu, ouvanje i poboljanje kvalitete zraka, tla, vode i mora, te ublaavanja klimatskih promjena i zatite ozonskog omotaa; saniranje, poticanje izbjegavanja i smanjivanja nastajanja otpada; iskoritavanje vrijednih svojstava, te obrade otpada; zatitu i ouvanje bioloke i pejzane raznovrsnosti; provoenje energetskih programa; provoenje programa razminiranja; unapreenje i izgradnju infrastrukture za zatitu okolia; poboljanje, praenje i ocjenjivanje stanja okolia te uvoenje sustava upravljanja okoliom; poticanje odrivog koritenja prirodnih dobara; poticanje odrivih privrednih djelatnosti, odnosno odrivog ekonomskog razvoja; poticanje istraivanja, razvojnih studija, programa, projekata i drugih aktivnosti, ukljuujui i demonstracijske aktivnosti.

12.5. Dostupne kreditne linije za finansiranje projekata energetske efikasnosti

12.5.1. Kreditna linija za energijsku efikasnost - EBRD program finansiranja odrivih energija za Zapadni Balkan realizuje se preko Raiffeisen banke DD Sarajevo i UniCredit banke DD Sarajevo
Projekti za energijsku efikasnost u industriji - zamjena starih kotlova modernim i efikasnijim, prelazak sa grijanja na struju na grijanje efikasnijim energentom, instalacija apsorpcionih hladnjaa ili unapreenje efikasnosti postojeih hladnjaa, unapreenje termikih postrojenja, unapreenje izolacije, zamjena prozora, uvoenje parcijalnog termo-solarnog grijanja, zamjena starih elektromotora modernim i efikasnijim Projekti za energijsku efikasnost zgrada - zamjena starih i neefikasnih kotlova, implementacija mikrogeneracije/trigeneracije, sanacija grijnih podstanica i ugradnja mjeraa utroka toplotne energije, uvoenje sistema za upravljanje zgradama, zamjena postojeih prozora novim prozorima sa duplim i nepropusnim staklima, termalna izolacija zgrada (vanjski zidovi, krov, podrum), zamjena sistema za grijanje (toplotna izolacija cijevi, rezervoara i mainskih ureaja), zamjena neefikasnih naina upotrebe energije novim, zamjena postojee rasvjete efikasnijom (ureaji za regulaciju svjetla, senzori prisutnosti, algoritamska rasvjeta), dodatno zamraenje (aluzine, strukturalni elementi itd.), ventilacioni sistemi, ugradnja rolo-vrata Projekti za obnovljivu energiju - solarno-termalni vodeni sistemi, solarno-termalni sistemi za suenje, sistemi za razgradnju biomasa koji slue za proizvodnju toplote i/ili elektriciteta, biogasne stanice, sistemi za grijanje ili proizvodnju struje na bazi biomase, gasne turbine za biogas, geotermalne toplotne pumpe, solarno-termalni sistemi za grijanje ili hlaenje vode za industrijske procese ili prostore, biogasne stanice, geotermalne pumpe Projekti malih hidrocentrala (do 2MW) ili manje farme vjetrenjaa.

Investicije koje e doprinijeti poboljanju energetskih performansi graevina ili industrijskog sektora, to mora biti u skladu sa najmanje jednim od navedenih kriterija podobnosti: da je koeficijent utede energije jednak ili vei od 20%, na osnovu godinjeg mjerenja da je smanjenje emisije gasova, mjerene po toni CO2, jednako ili vee od 20%, na osnovu godinjeg mjerenja Korisnici kredita su pravna lica registrovana u BiH u privatnom vlasnitvu tj. bez veinskog vlasnitva ili kontrole drave, kao i da su kreditno sposobna u skladu sa poslovnom politikom Banke. Sredstva iz ove

145

kreditne linije ne mogu se koristiti za finansiranje javnih preduze a i lokalne samouprave, privrednih subjekata sa veinskim vlasnitvom ili direktnom kontrolom drave, refinansiranje postojeih zaduenja klijenata, kupovine, najma ili zakupa zemljita i postojeih zgrada, kazni, novanih kazni i trokova sudskih sporova, polovne opreme, trokova leasinga, investicija u nove zgrade koje ve podlijeu standardima energetske efikasnosti na dravnom nivou, investicija u industrije koje se nalaze na EBRD Listi iskljuenja. U cilju uspjene realizacije pojedinanih projekata i postizanja traene energetske efikasnosti EBRD je svim potencijalnim korisnicima ove kreditne linije obezbijedila besplatnu konsultantsku pomo iz ove oblasti. Konsultantska pomo sastoji se u identifikaciji podobnih projekata i pruanju pomoi pri njihovoj izradi kako bi bili zadovoljeni postojei zahtjevi, procjeni tehnike i finansijske odrivosti projekta, pripremi Plana racionalnog koritenja energije ili energetskih Audita, za svaki podoban projekat gdje je to potrebno, obezbjeivanju zakljuaka i preporuka o usklaenosti sa kriterijima i podobnosti projekta za kreditiranje iz EBRD kreditne linije, po zavretku projekta, delegirani konsultant za verifikaciju provjerava da li su ciljevi EBRD kreditne linije ispunjeni, tj. da li je projekat zavren u skladu sa relevantnim Planom revizije energije i racionalnog koritenja energije, o emu izdaje i odgovarajuu potvrdu. Kroz namjenski utroak odobrenih sredstava iz ove kreditne linije, korisnik kredita ostvaruje utedu energetskih trokova, a na bazi potvrde konsultanta ostvaruje i pravo na naknadu od strane EBRD-a na ime povrata uloenih sredstava (u iznosu od 15% do 20% realizovanog kredita). Za ovu kreditnu liniju vae slijedei uslovi: rok otplate 60 mjeseci (Raiffeisen banka) odnosno 120 mjeseci (UniCredit banka), ukljuujui grejs period do najvie 2 godine, koji se odreuje u zavisnosti od potreba konkretnog projekta. Iznos kredita je do 2.000.000 EUR (u KM protuvrijednosti po srednjem kursu Centralne banke BiH), zatim Sopstveno uee u skladu sa proraunom konsultanata i dogovorom sa Bankom. Instrumenti obezbjeenja su u skladu sa vaeom kreditnom politikom Banke. Za uspjene projekte vai i naknada odnosno poticaj u omjeru od 15% do maksimalno 20% ako se radi na primjer o zamjeni kotlova i implementaciji manjih kogeneracija/trigeneracija. Poticaj se direktno uplauje korisniku kredita od iznosa realizovanog kredita EBRD-a, nakon dobijene verifikacije projekta od strane konsultanta za verifikaciju.

12.5.2. KfW - kreditna linija za energetsku efikasnost Realizuje se preko Raiffeisen banke DD Sarajevo
Namjena ove kreditne linije je finansiranje projekata energetske efikasnosti i projekata koji generiu energetske utede, te promocija efikasnog koritenja energije u Bosni i Hercegovini na odriv i efikasan nain. Korisnici kreditne linije mogu biti javna preduzea i ustanove, mala i srednja preduzea, privatna lica i domainstva. Osnovni uslovi kreditne linije su: iznos kredita krajnjem korisniku se kree od 3.000 KM do 195.000 KM, sa grace periodom do 6 mjeseci, rok otplate kredita je do 60 mjeseci to ukljuuje i grace period. Iz ove kreditne linije mogu se finansirati elektro aparati i klima ureaji sa EU energetskom naljepnicom, toplotna izolacija zgrada - zidova, tavanica, vrata i prozora, zamjena direktnih elektrinih grijalica sistemima centralnog grijanja, zamjena starih kotlova novim kondezacionim kotlovima (na prirodni gas), ugradnja termostatskih ventila na radijatorima, zamjena starih pumpi za sisteme centralnog grijanja

146

novim elektronski regulisanim pumpama, zamjena starih sistema grijanaja prikljuivanjem na gradsko centralno grijanje, zamjena starih kotlova novim kotlovima (na drvene palete), sistemi rasvjete, solarni sistem grijanja za toplu sanitarnu vodu, kao i svi drugi projekti kojima se ostvaruje uteda energije od najmanje 20%.

12.6. Programi Europske unije i instrument pretpristupne pomoi

Sredstva Europske Unije koja se stavljaju na raspolaganje za projekte koritenja obnovljivih izvora energije i energetske efikasnosti, dostupna su kroz razliite programe pretpristupne pomoi i Programe Europske unije, pri emu postoje znaajne razlike u osnovnoj logici poslovanja i namjeni. Program pretpristupne pomoi je definisan za svaku zemlju i usuglaava se s Evropskom komisijom, dok su Programi Europske unije namijenjeni svim lanicama EU i pridruenim lanicama koje na osnovu Memoranduma o razumijevanju pristupe programu te za sudjelovanje plaaju lanarinu. Program PHARE se primjenjivao na zemlje koje su pristupale EU i zemlje koje su bili kandidati, prvenstveno ukljuujui mjere za jaanje institucija (sa prateim investicijama) kao i mjere usmjerene na promociju ekonomske i socijalne kohezije. Program ISPA je pruao pomo u oblasti ekologije i transporta kroz investicije velikih razmjera i bio je u nadlenosti Generalne direkcije za regionalnu politiku. Program SAPARD je pomagao razvoj poljoprivrede i ruralnih podruja i bio je u nadlenosti Generalne direkcije za poljoprivredu. Program CARDS (Pomo Zajednice u obnovi, razvoju i stabilizaciji) je pojaao i naglasio ciljeve i mehanizme procesa stabilizacije i pridruivanja, koji je i dalje okvir politike EU za zemlje Zapadnog Balkana, sve do njihovog konanog prijema. Svi ovi programi su sada zamijenjeni programom pod nazivom Instrument predpristupne pomoi (Instrument for Pre-Accession Assistance IPA ). Projekti iz ranijih programa koji su u toku realizacije e biti nastavljeni. Sve budue aktivnosti koje se odnose na predpristupni period e se realizovati u okviru ovog novog programa za pomo. Sada imaju tri glavna programa kojima Bosna i Hercegovina ima pristup i to su:

12.6.1. Instrument predpristupne pomoi IPA na snazi od 2007. godine

Program IPA je zamijenio pet ranijih programa za pomo u predpristupnom periodu, PHARE, ISPA, SAPARD, Program za Tursku i CARDS, i na taj nain objedinio na jednoj pravnoj osnovi svu pomo koja se prua u predpristupnom periodu. Program IPA je takoe zamiljen tako da se bolje prilagodi raznim ciljevima i tempu napretka svakog korisnika na koga se odnosi tako to obezbjeuje usmjerenu i efikasnu podrku prema datim potrebama i evolutivnom razvoju. Program IPA e posebno pomoi da se ojaaju demokratske institucije i vladavina prava, reformie javna uprava, sprovedu ekonomske reforme, unaprijedi potovanje kako ljudskih prava tako i prava manjina i ravnopravnost polova, podri razvoj graanskog drutva i pojaa regionalna saradnja i doprinijet e odrivom razvoju i smanjenju siromatva. Za zemlje kandidate postoji i dodatni cilj - usvajanje i ispunjavanje svih uslova za lanstvo, dok e se od zemalja potencijalnih kandidata oekivati samo pribliavanje ovim uslovima.

147

Bosni i Hercegovini, kao zemlji potencijalnom kandidatu za pristupanje Evropskoj uniji, trenutno je omoguen je pristup slijedeim komponentama programa, i to: 1) Pomo u tranziciji i izgradnja institucija i 2) Regionalna i meudravna saradnja. Nakon to Bosna i Hercegovina stekne uslov zemlje kandidata za pristup Evropskoj uniji, bie joj na raspolaganju slijedee komponente IPA programa: 1) Regionalni razvoj; 2) Razvoj ljudskih resursa i 3) Razvoj ruralnih podruja.

12.6.1.1. Pomo iz programa IPA

Da bi se postigli ciljevi svih zemalja na najefikasniji nain, program IPA je sastavljen od pet razliitih komponenti. Kao rezultat toga sve zemlje korisnice imaju pristup mjerama koje su sline prirode, ali su prilagoene njihovim uslovima upravljanja i posebno su u skladu sa njihovom stvarnom politi kom, ekonomskom i administrativnom situacijom. U sluaju zemalja kandidata, njima e biti dostupne mjere koje se odnose na regionalne ljudske resurse i razvoj ruralnih podruja u okviru komponenti pod ovim nazivima, koje zemlju pripremaju da bude dio jedinstvene EU i za realizaciju agrarnu politiku nakon prijema u EU. Ovo zahtijeva od zemlje da ima administrativne kapacitete i strukture koje mogu preuzeti odgovornost za upravljanje pomoi koju dobija. U sluaju zemalja potencijalnih kandidata, takve mjere e ostati u rukama Komisije, a bie realizovane kroz osnovnu komponentu programa, komponnetu koja se zove "pomo u tranziciji i izgradnja institucija". to se tie dodjeljivanja sredstava, u programu IPA je obezbijeen ukupan iznos od 11.468 miliona Eura za period od 2007-2013. godine. Komisija svake godine informie Evropski parlament i Vijee o svojim namjerama u vezi sa stavkama kompletnog portfelja. U tom cilju je uspostavljen finansijski okvir sa pokazateljima za vie godina, i to za tri godine, po zemlji i po komponenti. Realizacija pomoi iz IPA programa se obezbjeuje kroz godinje ili vie-godinje programe, kao to je definisano Pravilima Komisije o realizaciji programa IPA. Svi ovi programi su napravljeni nakon to su prvo napravljeni dokumenti sa planovima i pokazateljima za vie godina, i to kao trogodinja strategija za svaku zemlju, u kojima je Komisija predstavila glavne oblasti u kojima se vri intervencija, kao i glavne prioritete. Projekte energetske efikasnosti Opina Tuzla moe kandidovati na osnovu javnih poziva za podnoenje aplikacija za IPA program, i to za prve dvije komponente od ukupno pet komponenti ovog Programa. Trenutno Bosna i Hercegovina putem IPA programa moe povui finansijska sredstva u iznosu od 550,2 miliona Eura, za period od 2007. do 2013. godine, odnosno po godinama: 62,1 mil. (2007.), 74,8 mil. (2008.), 89,1 mil. (2009.), 106,0 mil. (2010.), 108,1 mil. (2011.), 110,2 mil. (2012.).

12.6.1.2. IPA CBC prekogranina saradnja

Bosna i Hercegovina je ukljuena u prekograninu saradnju iz IPA programa sa Hrvatskom, Srbijom i Crnom Gorom, pri emu postoje prihvatljiva geografska podruja za uspostavljanje saradnje odnosno apliciranje zajednikih projekata. Grad Tuzla ima mogunost da aplicira projekte prekogranine saradnje sa gradovima i upanijama iz Hrvatske, te sa pojedinim gradovima iz Srbije.

148

Prihvatljive aktivnosti/projekti ukljuuju mjere za poboljanje energetske uinkovitosti, kvalitete zraka i zajedniko prostorno planiranje te nabavka i razvoj informacionog sistema za prikupljanje podataka o energetskoj potronji u raznim sektorima za grad Tuzlu. Projekti se iz ovih sredstava finansiraju u omjeru od 85% od ukupne vrijednosti pojedinanog projekta, s tim da ukupna vrijednost podrke za pojedinani projekat ne moe prei 300.000 Eura.

12.6.2. Transnacionalni program Jugoistona Europa (SEE)

Transnacionalni program za jugoistonu Europu i Mediteran je program transnacionalne saradnje, a finansira se iz evropskog fonda za regionalni razvoj, koji je za programski period 2007.-2013. godina predvidio budet od 206 miliona Eura. Uee drava koje nisu lanice EU finansirati e se iz IPA predpristupnog programa i Evropskog programa za susjedstvo. Programsko podruje obuhvata 16 europskih zemalja, i to Hrvatsku, Rumuniju, Bugarsku, Sloveniju, Maarsku, Grku, Albaniju, Crnu Goru, Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju, Austriju, Slovaku, Italiju (regije Lombardia, Veneto, Puglia, Friuli-Venezia-Giulia, Trento, Bolzano, Emilia Romagna, Umbria, Marche, Abruzzo i Molise), Ukrajinu i Moldaviju. Prioriteti programa su sljedei: 1) Olakavanje inovacija i poduzetnitva 2) Zatita i poboljanje okolia 3) Poboljanje pristupanosti i 4) Razvoj transnacionalne sinergije za odrivi razvoj podruja. Program je namijenjen neprofitnim organizacijama i institucijama koje ele raditi na prekograninom projektu s najmanje jednim prekograninim partnerom. U projektnom partnerstvu moraju se nalaziti partneri iz najmanje tri razliite drave, od kojih jedna mora biti drava lanica EU. Takoer, partneri sudjeluju u sufinansiranju projekta s 15% udjelom koji se ravnopravno rasporeuje meu partnerima. Sudjelovanje drava nelanica EU u programu bitan je element samog Programa. Drave nelanice potiu se da u potpunosti sudjeluju u Programu.

12.6.3. TAIEX program Evropske Unije

TAIEX Program pod nazivom Instrument za tehniku pomo i razmjenu informacija (eng. skr. TAIEX) obezbjeuje centralizovanu kratkoronu tehniku pomo u oblasti usklaivanja, primjene i izvravanja zakonodavstva Evropske unije. Program TAIEX ima ulogu katalizatora i preko njega se usmjeravaju zahtjevi za pomo kao i ulogu posrednika izmeu zainteresovanih institucija i drava lanica pri davanju odgovarajue usko usmjerene ekspertize koja je potrebna za rjeavanje tano definisanih pitanja u kratkom roku. Usluge koje se trenutno pruaju u okviru programa TAIEX imaju formu seminara, radionica, strunih i studijskih posjeta; edukacije, kolegijalne revizije i pomoi u vidu ocjenjivanja (Peer Review and Assessment type assistance), baza podataka i prevoenja. Zemlje korisnice pomoi iz programa TAIEX ukljuuju one sektore, kako javne tako i privatne, koje imaju ulogu u zemlji korisnici u preuzimanju, primjeni i izvrenju zakonodavstva EU. Kkao je zasnovana na potranji, veina pomoi iz programa TAIEX odgovara na zahtijeve zemalja korisnica i drava lanica. Program TAIEX je takoe zasnovan na strategiji u smislu da se zahtjevi rjeavaju u skladu sa prioritetima koje je odredila Komisija. Ovaj strateki pristup je takoe oit u odreenom broju vlastitih inicijativa u okviru programa TAIEX.

149

12.6.4. TWINNING program Evropske Unije

Projekti iz Twinning programa podrazumijevaju slanje eksperta iz EU, koji se nazivaju stalni savjetnici Twinning programa (engl. skr. RTA), zemljama koje pristupaju EU, zemljama kandidatima i zemljama potencijalnim kandidatima, za konkretne projekte. Ovi savjetnici se stavljaju na raspolaganje najmanje na godinu dana da bi radili na nekom projektu u odgovarajuem ministarstvu u zemlji korisnici. Podrku im daje slubenik na radnom mjestu vieg voe projekta iz dravne uprave drave lanice iz koje oni dolaze, koji je odgovoran za realizaciju projekta i koordinaciju zahtjeva iz drave lanice. Pored ovih savjetnika, upotrebljavaju se razliita sredstva da se uspjeno postigne cilj, ukljuujui povremeno angaovane strunjake, edukaciju, usluge pismenog i usmenog prevoenja i specijalizovanu pomo u informacionim tehnologijama. Projekti iz Twinning programa su osmiljeni tako da daju konkretne rezultate u oblastima acquis u kojima se realizuju u zemlji korisnici na osnovu prioritetnih oblasti koje su kao takve proglaene u toku praenja proirenja EU i pripremanja redovnih izvjetaja. U ovim projektima se ne samo prua tehnika i administrativna pomo, nego se takoe pomae izgradnja dugoronih odnosa izmedu postojeih i buduih drava lanica i dovode sve zemlje korisnice u iri kontakt sa razliitim praksama unutar EU.

12.6.5. Programi zajednice

Cilj programa Zajednice je pruanje podrke politikama EU, te unapreenje saradnje izmeu drava lanica EU i njihovih graana u razliitim oblastima: kulturi, nauci, zatiti okoline, transportu, energiji, potroakoj politici, obrazovanju, zdravstvu, pravosuu, fiskalnoj i carinskoj politici. Zemljama zapadnog Balkana mogunost uea u programima Zajednice otvorena je zakljucima Evropskog vijea u Solunu iz juna 2003. godine, sa ciljem podrke naporima na putu ka evropskim integracijama, uz razmjenu dobrih praksi, iskustava i znanja, te usvajanje i implementaciju acquis-a. Uee zemalja zapadnog Balkana u programima Zajednice regulisano je okvirnim sporazumima o optim naelima uea pojedine zemlje u programima Zajednice koji se zakljuuju na neodreen period, ali se revidiraju svake tri godine. Osnovu za pristupanje Bosne i Hercegovine programima Zajednice ini Okvirni sporazum izmeu Evropske zajednice i BiH o opim naelima sudjelovanja BiH u programima Zajednice, koji je stupio na snagu u januaru 2007. godine. Sporazumom je Bosni i Hercegovini otvorena mogunost uea u 24 programa Zajednice. Budui da prate politike Evropske unije nisu svi programi usmjereni ka zadovoljavanju prioriteta zemalja zapadnog Balkana. Stoga se Zemljama zapadnog Balkana preporuuje selektivni pristup, odnosno postepeno pristupanje programima Zajednice, u skladu sa trenutnim potrebama svake zemlje posebno. Potrebno je voditi rauna i o raspoloivim administrativnim i institucionalnim kapacitetima, zakonodavnom okviru i budetskim sredstvima koje je potrebno izdvojiti za uee u odreenom programu. Programi Zajednice predviaju imenovanje dravnih koordinatora/kontakt osoba za program, s ciljem pruanja podrke i unapreenja uea zemlje u programima Zajednice. Za pojedine programe potrebno je osnovati dravnu agenciju, akreditovanu od Evropske komisije, koja e biti nadlena za provedbu programa u zemlji. Punopravno lanstvo postie se zakljuivanjem Memoranduma o razumijevanju izmeu Evropske komisije i zemlje zainteresovane za pristupanje pojedinom programu, te plaanjem ulazne karte. Memorandum priprema Evropska komisija, nakon to nadlena institucija na dravnom nivou iskae interes za uee u programu. Memorandum se razlikuje od programa do programa, ali u osnovi sadri

150

pravila uea u programu, neophodne administrativne kapacitete, mehanizme za upravljanje programom, te finansijske odredbe. Da bi zemlje zapadnog Balkana mogle uestvovati u programima Zajednice potrebno je osigurati budetska sredstva za plaanje finansijskog doprinosa, tzv. ulazne karte. Drava ima mogunost da dio sredstava za plaanje ulazne karte zatrai u okviru Instrumenta predpristupne pomoi (IPA). Iznos ulazne karte koji drava treba izdvojiti iz vlastitog budeta moe biti predmetom pregovaranja sa Evropskom komisijom. Sredstva koja drava uplauje na ime ulazne karte ne garantuju i stvarno finansiranje prijavljenih projekata u okviru programa. Uspjeno napisani i odobreni projekti mogu povui i vea sredstva od iznosa kojeg odreena drava plaa za ulazak u program. U odreenim sluajevima predvieno je i sufinansiranje projekata od strane aplikanata. Evropska komisija objavljuje pravila o procedurama za prijavu i selekciju projektnih prijedloga na internet stranici svakog od programa Zajednice. U ovom trenutku, Bosna i Hercegovina moe aplicirati projekte odnosno koristiti sredstva prema programu FP 7 i programu Kultura. U pripremi su aktivnosti za pristupanje i programu Evropa za graane, kao i programu Poduzetntvo za inovacije (Entrepreneurship for Innovation). Na razmatranju su aktivnosti oko eventualnog pristupanja programu zajednice Media, kao i programu Inteligentna energija za Evropu (IEE).

12.6.6. Evropa za graane

Program ima za cilj jaanje evropskog identiteta zasnovanog na zajednikim vrijednostima; razviti osjeaj vlasnitva nad EU; unaprijediti zajedniko razumijevanje i toleranciju izmeu evropskih graana, uz razvoj meukulturnog dijaloga. Korisnici: lokalna vlast i organizacije; institucije za istraivanje evropskih javnih politika, nevladine i druge graanske organizacije; obrazovne institucije, trgovaki sindikati.

12.6.7. Sedmi okvirni program za istraivanje, tehnoloki razvoj i ogledne aktivnosti FP 7

Program se odnosi na oblast istraivanja i tehnolokog razvoja. Korisnici: univerziteti, istraivaki centri i instituti, mala i srednja preduzea, javna administracija, pojedinci koji se bave istraivakim radom. FP7 je podjeljen u 4 specifina programa: a) Saradnja: uspostavljanje evropskog liderstva u deset tematskih prioriteta, kroz finansiranje naunog istraivanja, b) Kapaciteti: podrka uspostavi istraivake infrastrukture, pruanje podrke MSP u istraivanju, podrka istraivakim politikama, c) Ideje: podrka kreativnom naunom istraivanju i uspostavi evropskog istraivakog vijea, d) Ljudi: jaanje ljudskih potencijala u okviru evropskog istraivanja.

151

Za razliku od prethodnih okvirnih programa, koji su trajali od tri do pet godina, Sedmi okvirni program traje sedam godina, od 01. januara 2007. do kraja 2013. godine. FP7 je dizajniran tako da pobolja uspjenost u odnosu na prethodne programe, koji su imali za cilj formiranje Europskog istraivakog podruja i razvijanje ekonomije Europe zasnovane na znanju. Ukupni budet iznosi 50,5 milijardi Eura za sedmogodinji program FP7 te dodatnih 2,7 milijardi Eura za petogodinji Euroatom program za nuklearna istraivanja. Jezgru FP7 programa, ini program Saradnja, predstavljajui dvije treine ukupnog budeta. Vana tematska podruja programa Saradnja ine i Energija i Okoli, a istraivanja se prije svega odnose na prilagoavanje postojeeg energetskog sistema u odriviji, konkurentniji i sigurniji sistem. Na natjeaje FP7 mogu se javiti odgovarajue institucije poput univerziteta, istraivakih centara, privrednih subjekata - posebno mala i srednja preduzea - ili samostalni istraivai, jedinice lokalne samouprave iz vie drava lanica i treih zemalja. Konzorcij podnosilaca projekta obino ukljuuje komplementarne lanove iz poslovnog i naunog sektora. Veinom su za sudjelovanje u programu potrebne tri razliite pravne osobe iz razliitih drava lanica ili zemalja kandidatkinja.

12.6.8. CONCERTO program

U sklopu FP7 programa pokrenuta je posebna inicijativa pod nazivom CONCERTO koja ima za osnovni cilj poticanje lokalnih zajednica u provedbi aktivnosti za pove anje energetske efikasnosti i koritenja obnovljivih izvora energije. U sklopu ove inicijative podupire se razvoj novih i inovativnih tehnikih rjeenja za energetski odriv razvoj lokalnih zajednica. Godinji budet CONCERTO inicijative iznosi 150 miliona Eura, a korisnici sredstava su istraivaki centri, mala i srednja preduzea, agencije, komore, lokalne i regionalne uprave i univerziteti. Bosna i Hercegovina u ovom trenutku nije u mogu nosti koristiti sredstva iz ovog programa. Sufinansiranje Evropske komisije na CONCERTO projektima iznosi od 50 do 100% direktnih trokova ovisno o aktivnostima i pravnom statusu aplikanta. Prihvatljive aktivnosti u sklopu CONCERTA ukljuuju sljedee: integraciju koritenja obnovljivih izvora energije i mjera energetske efikasnosti; izgradnju eko zgrada; izgradnju kotlovnica na biomasu; uspostavljanje sistema kogeneracije; efikasno upravljanje potronjom energije i njeno skladitenje te samim tim pove anje sigurnosti snabdijevanja potroaa energijom. Zajednice koje su ukljuene u CONCERTO program imaju znatne prednosti za sve graane na lokalnom, regionalnom, dravnom i meunarodnom nivou u borbi protiv klimatskih promjena i poboljanje sigurnosti snabdijevanja energijom: Zajednice e imati koristi od vidljivosti kao uzora prethodnicima u podruju unapreivanja sredstava za odrivo upravljanje energijom, to doprinosi globalnim ciljevima Europske unije u borbi protiv klimatskih promjena i poboljanje sigurnosti opskrbe energijom. Ukljuenost u CONCERTO omoguuje razmjenu znanja, iskustava i informacija izmeu lanica. Stanovnici svih zajednica imaju koristi od istijeg lokalnog okruenja, na taj nain poboljava se kvaliteta ivota i zdravlje graana. Danas oko 5 miliona evropskih graana ivi u CONCERTO zajednicama i oko 300.000 ljudi direktno (ive ili rade u zgradama) ili indirektno imaju koristi od aktivnosti provoenih u sklopu CONCERTO projekta. Procjenjuje se da e CONCERTO zajednica prije 2010. godine postii smanjenje CO2 od oko 310.000 t/godinje.

152

12.7. Okvirni program za Konkurentnost i inovacije (CIP)

CIP Program obuhvata 3 podprograma. Ti podprogrami su: a) Program za poduzetnitvo i inovacije (EIP). Program ima za cilj jaanje malih i srednjih preduzea. b) Inteligentna energija za Evropu II (IEE). Program podrava aktivnosti koje se odnose na nove i obnovljive izvore energije, na energetsku efikasnost i usklaivanje sa zakonodavnim okvirom iz oblasti energije. c) Program podrke politikama u oblasti informacijskih i komunikacijskih tehnologija (ICT PSP). Program se odnosi na unapreenje inovacija i konkurentnosti kroz ire koritenje informacijskih i komunikacijskih tehnologija od strane graana, organa vlasti i poslovnih subjekata. CIP program za konkurentnost i inovacije, za period 2007. - 2013. godine na raspolaganju ima budet od 3,6 milijardi Eura, od ega IEE program na raspolaganju ima 730 milion Eura. Osnovni ciljevi IEE programa su sljedei: poveati energetsku efikasnost te racionalno koritenje izvora energije; promovisati nove i obnovljive izvore energije i poticati raznolikost energetskih izvora; promovisati energetsku efikasnost i koritenje novih i obnovljivih izvora energije u transportu. Aktivnosti koje se finansiraju po ovom programu su grupisane u sljede a etiri podruja: 1. SAVE (unapreivanje energetske efikasnosti i promovisanje racionalnog koritenja energije, posebno u zgradarstvu i industriji), sa godinjim proraunom od 7,7 miliona Eura, ukljuuje specifine prioritete: energetski uinkovite zgrade; energetska efikasnost u industrijskim postrojenjima; 2. ALTENER (promovisanje koritenja novih i obnovljivih izvora energije za proizvodnju elektrine i toplinske energije), sa godinjim budetom od 19,6 miliona Eura, ukljuuje specifine prioritete: elektrina energija iz obnovljivih izvora energije; grijanje/hlaenje iz obnovljivih izvora energije; obnovljivi izvori energije u kuanstvima; biogoriva; 3. STEER (promovisanje efikasnijeg koritenja energije te primjena novih i obnovljivih goriva u prometu), s godinjim budetom od 50 miliona Eura, iji specifini prioriteti su: alternativna goriva i ista vozila; energetski efikasan promet; 4. Integrirane aktivnosti (kombinacija gore navedenih podruja), sa prioritetima: osnivanje lokalnih i regionalnih energetskih agencija; evropsko umreavanje za lokalne akcije; inicijativa energetskih usluga; inicijativa edukacije na podruju inteligentne energije; inicijative vezane za standarde proizvoda; inicijativa kombinovanja toplinske i elektrine energije. Subjekti koji sudjeluju u programu moraju biti pravne osobe, javne ili privatne te meunarodne organizacije sa sjeditem u jednoj od zemalja lanica EU-a, zemljama EFTA-e (Norveka, Island i Lihtentajn) i Bosni i Hercegovini.

153

12.8. Program Cjeloivotnog uenja

Program omoguava zainteresovanim pojedincima da nastave sa daljim uenjem i usavravanjem svog znanja u toku svog ivota, bez obzira na njihovu starost. Podprogrami: COMENIUS (namijenjen kolama), ERASMUS (za visoko kolstvo), LEONARDO DA VINCI (za struno obrazovanje i obuku), GRUNDTVIG (namijenjen obrazovanju odraslih). U okviru ovog Programa postoji transverzalni program koji podrava ove podprograme u nastojanjima da ostvare najbolje rezultate, te program Jean Monnet, koji je namijenjen iskljuivo univerzitetima, a ima za cilj produbljivanje znanja o evropskim integracijama.

12.9. Program TEMPUS IV

Program podrava suradnju iz oblasti visokog obrazovanja izmeu institucija visokog obrazovanja u EU i zemalja koje nisu lanice EU. a) Zajedniki projekti suradnja izmeu institucija visokog obrazovanja EU i partnerskih zemalja vezano za reformu kolskih planova i programa, institucionalne reforme, ulogu visokog obrazovanja u drutvu, itd. b) Strukturalne mjere razvoj i reforme institucija i sistema visokog obrazovanja u partnerskim zemljama. Korisnici ovog programa su javne ili privatne institucije/organizacije/udruenja iz oblasti visokog obrazovanja, te nadlena ministarstva, organizacije studenata, profesora i rektora na dravnom/meunarodnom nivou.

12.10.Program KULTURA
KULTURA je program uspostavljen radi unapreenja zajednikog evropskog kulturnog prostora kroz suradnju kulturnih radnika iz zemalja lanica programa. Cilj: unapreenje prekogranine mobilnosti kulturnih radnika, podrka transnacionalnoj mobilnosti kulturno-umjetnikih djela, poboljanje meukulturnog dijaloga. Aktivnosti: podrka kulturnim aktivnostima, podrka kulturnim tijelima na evropskom nivou, prepoznavanje potreba evropske kulturne zajednice, podrka analizi i irenju informacija. Korisnici: javne ili privatne pravne osobe koje se bave kulturnim aktivnostima i imaju sjedite u zemljama lanicama programa.

12.11.Program MEDIA
MEDIA je program namijenjen pravnim i privatnim licima i usmjeren je ka stvaranju povoljnog socioekonomskog okruenja za Evropski audiovizualni sektor. Cilj: ouvanje i poboljanje evropske kulturne raznolikosti i njeno audiovizualno nasljee; mobilnost evropskih audiovizualnih radova i jaanje konkurentnosti u audiovizualnom sektoru. Jedan od uvjeta za uestvovanjem u ovom programu je usklaenost dravne legislative sa legislativom Evropske unije.

154

12.12.Strukturni instrumenti Europske unije

Strukturni instrumenti u slubi su kohezijske politike Europske Unije, iji je osnovni cilj ostvariti ekonomsku i drutvenu koheziju odnosno ujednaen razvoj unutar Evropske unije. Strukturni instrumenti stvoreni su kako bi se pomoglo onim regijama Europske unije koje zaostaju u razvoju. Cilj je umanjiti razlike meu regijama i stvoriti bolju gospodarsku i drutvenu ravnoteu meu zemljama lanicama. U predpristupnom periodu, Bosna i Hercegovina i ostale zemlje kandidatkinje za lanstvo imaju priliku pripremiti se za upravljanje i koritenje fondova EU putem pretpristupnog programa IPA. Fondovi iz kojih se finansira kohezijska politika su: 1. Evropski socijalni fond (European Social Fund, ESF); 2. Evropski fond za regionalni razvoj (European Fund for Regional Development, ERDF); 3. Kohezijski fond (Cohesion Fund, CF). Strukturni fondovi na raspolaganju su zemljama lanicama Europske unije koje imaju potrebe za dodatnim, EU ulaganjima u ujednaen i odriv ekonomski i drutveni razvoj. Bosna i Hercegovina e imati pravo na sredstva iz ovih fondova nakon stupanja u lanstvo EU. Kohezijska politika Unije predstavlja oko treinu ukupnih budetskih izdataka EU (35,7%) te je tako druga po veliini budetska stavka za period 2007.-2013., vrijedna ukupno 347,41 milijardi Eura. Cijela Evropska unija obuhvaena je jednim ili vie ciljeva Kohezijske politike. Za utvrivanje geografske klasifikacije, Evropska Komisija svoju odluku temelji na statistikim podacima. Evropa je podijeljena na niz regija koje odgovaraju klasifikaciji poznatoj po kratici NUTS (Nomenklatura prostornih jedinica za statistiku).

12.12.1. Europski fond za regionalni razvoj (ERDF)

Europski fond za regionalni razvoj (European Regional Development Fund ERDF) namijenjen je razvoju drutvene i ekonomske kohezije u EU kako bi se smanjile razlike u socio-ekonomskoj razvijenosti regija. Sredstva se uglavnom koriste za poboljanje infrastrukture, lokalnog razvoja i zatitu okolia. Fond podupire mala i srednja preduzea, proizvodne investicije, poboljanje infrastrukture i lokalni razvoj, ulaganja u obrazovanje i zatitu zdravlja u regijama.

12.12.2. Kohezijski fond (CF)

Finansijski mehanizam uspostavljen 1993. za finansiranje velikih infrastrukturnih projekata u EU na podruju prometa i zatite okolia. U Finansijskoj projekciji 2007-2013. vrijednost ovog programa je 55 milijardi Eura. Korisnici su zemlje lanice iji je BDP po stanovniku manji od 90% prosjeka EU. Fond uz ERDF finansira viegodinje investicijske programe.

12.12.3. Evropski socijalni fond (ESF)

Evropski socijalni fond (European Social Fund ESF) potie usavravanje i pomo pri zapoljavanju. Najvaniji je finansijski instrument za poticanje zaposlenosti i razvijanje ljudskih potencijala. Neka su od najvanijih podruja djelovanja borba protiv dugorone nezaposlenosti i iskljuenosti sa trita rada, stvaranje novih radnih mjesta, obrazovanje i usavravanje, jednake mogunosti za ene i mukarce na tritu rada. Bosna i Hercegovina e moi koristiti ESF tek nakon prikljuenja EU-u, no u pretpristupnom

155

razdoblju, komponente I i IV Instrumenta za pretpristupnu pomo (IPA) slue upravo pripremi za taj fond.

12.12.4. Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas (JESSICA)
JESSICA predstavlja inicijativu Europske komisije za odrivi razvoj i obnovu gradskih sredina, planiranu u periodu od 2007.- 2013. godine. Program se izvodi u saradnji sa Evropskom investicijskom bankom, Razvojnom bankom Vijea Evrope te komercijalnim bankama. Ovom inicijativom potiu se upravljaka tijela u zemljama lanicama kako bi dio svojih sredstava iz strukturnih fondova (preteno ERDF) investirale u tzv. Urban development fund. On bi funkcionisao kao svojevrsni revolving fond, tj. kontinuirani izvor finansijskih sredstava uz ije bi finansijske instrumente (garancije, zajmove, udjele u dobiti) komercijalne banke izdavale zajmove krajnjim korisnicima. Korisnici zajmova ukljuuju lokalne i regionalne uprave, agencije, dravnu upravu, ali i privatne investitore. Ciljevi inicijative ukljuuju: osiguranje investicija u obnovu gradova i razvojnih projekata u regijama EU, fleksibilnije i lake upravljanje urbanim fondovima, lake dobivanje dodatnih sredstava od EIB-a, CEB-a i drugih banaka, razvoj bankarskih proizvoda namijenjenih kreditiranju obnove gradskih objekata. Za svaku zemlju lanicu koja pokae interes za osnivanjem takvog fonda izrauje se posebna studija na temelju koje se odreuju karakteristike bududeg fonda i instrumenti finansiranja. Realizacija inicijative oekuje se u periodu 2007.-2013. godine. Do poetka 2009. godine, zabiljeen je veliki interes za JESSICA program, a izraene su ukupno 23 studije za 14 zemalja lanica. Bosna i Hercegovina e tek nakon ulaska u EU i potpisivanjem memoranduma moi ostvariti pravo na sudjelovanje u ovom programu.

12.12.5. Joint Assistance to Support Projects in European Regions (JASPERS)

JASPERS predstavlja oblik pomoi zemljama lanicama EU koje su pristupile nakon 2004. godine. Evropska komisija, EBRD i EIB formirali su 2006. godine u saradnji sa Kreditanstalt fr Wiederaufbau (KfW) bankom ovu inicijativu kao formu tehnike pomoi lanicama pri izradi projekata koji apliciraju za finansiranje od strane EU fondova. Realizacija inicijative oekuje se u periodu 2007.-2013. godine. Podruja na kojima se nudi struna pomo ukljuuje: - unapreenje prometne infrastrukture unutar i izvan Transevropske mree: eljezniki, cestovni i rijeni promet. - intermodalni prometni sistemi i njihova interoperabilnost - isti gradski i javni promet - projekti zatite okolia, energetske efikasnosti te upotreba obnovljivih izvora energije - javno-privatna partnerstva. Program JASPERS provode visokokvalificirani strunjaci sa sjeditem u Luksemburgu te regionalnim uredima centralne i istone Evrope. Ne postoje finansijske potpore ve se nudi besplatna tehnika pomo nacionalnim provedbenim tijelima ukljuenim u pripremu velikih projekata. JASPERS se razrauje u obliku godinjeg akcijskog plana u saradnji sa zainteresiranim zemljama lanicama te Evropskom komisijom. Fokus je na projektima ija vrijednost prelazi 25mil. (zatita okolia) te 50mil. za projekte prometne infrastrukture.

156

12.12.6. Joint European Resources for Micro to medium Enterprises (JEREMIE)

JEREMIE je inicijativa pokrenuta kao rezultat analize veliine kompanija u zemljama EU. Utvreno je kako 91,5% svih preduzea ima do 9 zaposlenika te da postoji jasna korelacija izmeu rasta plasmana kredita tim relativno rizinim subjektima i ekonomskog rasta. Upravo zbog spomenutog rizika, mala preduzea se suoavaju s najveim preprekama pri pribavljanju finansijskih sredstava na tritu. Projekat je nastao kao plod saradnje EIB, EIF (European Investment Fund) i ERDF kojim se ele osigurati povoljniji uslovi finansiranja malog poduzetnitva, pruiti im tehniku pomo, subvencije ili garancije pri zaduivanju. Model se odvija u vie faza: u poetnoj fazi EIF i Evropska komisija prikupljaju sredstva i sarauju sa vladama zemalja lanica koje se prijave za JEREMIE program. Izrauje se analiza finansijskog trita kojim se nastoji utvrditi jaz izmeu ponude i potranje za kreditiranjem malih i srednjih poduzetnika. Na temelju analize, koja e biti dostupna svim zainteresiranim stranama, kreira se akcijski plan za smanjenje utvrenog jaza. Izradu analize i plana finansiraju EIF i ERDF. Evropska komisija u saradnji sa predstavnicima zemalja lanica ureuju operativni program kojim se odreuju konkretne mjere i izvori subvencija. Zemlje lanice odgovorne su za implementaciju programa i projekata kao i formiranje fonda kojim upravlja menader delegiran od vlade pojedine zemlje. Fond prikuplja dio sredstava od potpora iz ERDF namijenjenih zemlji lanici te ga pretvara u finansijske proizvode: garancije, venture kapital ili za savjetodavnu i tehniku pomo. Korisnici mogu biti preduzea do 250 zaposlenika i godinjim prometom manjim od 50 miliona Eura. Namjena koritenja sredstava nije strogo definisana i moe ukljuivati projekte u poljoprivredi, industriji, uslunim djelatnostima, zatiti okolia, kao i za osnivanje novih i modernizaciju postojeih preduzea. Realizacija inicijative oekuje se u periodu 2007.-2013. godine.

12.12.7. European Local Energy Assistance (ELENA)

ELENA je usluga tehnike pomoi pokrenuta u saradnji Evropske komisije i Evropske investicijske banke krajem 2009. godine. Glavni izvor finansiranja ELENA-e dolazi od programa Intelligent Energy Europe (IEE). Tehnika pomo pruati e se gradovima i regijama pri razvoju projekata energetske uinkovitosti i privlaenju dodatnih investicija, pri emu su obuhvaene sve vrste tehnike podrke potrebne za pripremu, provedbu i finansiranje investicijskog programa. Evropska komisija predvidjela je sredstva u visini od 15 miliona Eura namijenjenih korisnicima za programe koji su u skladu sa ukupnim energetskim ciljevima EU. Kljuan kriterij pri selekciji projekata bie njihov utjecaj na ukupno smanjenje emisije CO2, a prihvatljivi projekti ukljuuju izgradnju energetski efikasnih sistema grijanja i hlaenja, investicije u ii javni prijevoz, odrivu gradnju i drugo. Grad Tuzla postao je punopravni korisnik ovih sredstava potpisivanjem Sporazuma gradonaelnika.

12.13.Programi i projekti bilateralne i multilateralne saradnje sa meunarodnim organizacijama

Grad Tuzla je kroz dugogodinju meunarodnu saradnju sa partnerima iz drugih zemalja uspostavio kvalitetne mehanizme upravljanja lokalnim razvojem, te razvio brojne primjere dobre prakse u kontekstu lokalnog razvoja. Ve je uspostavljena uspjena saradnja sa brojnim meunarodnim organizacijama kao to su UNDP, USAID, GTZ / GIZ, kao i sa Ministarstvima vanjskih poslova Norveke, Republike Njemake, Italije, eke Republike i drugih zemalja. Putem ove saradnje realizovan je znaajan broj projekata koji su imali znaajan uticaj na unapreenje lokalnog ambijenta i stvaranje brojnih

157

lokalnih razvojnih inicijativa. U projektovanom periodu moe se oekivati nastavak ove uspjene saradnje i u kontekstu razvoja i realizacije inicijativa i projekata energetske efikasnosti.

12.14.USAID fond za finansiranje pilot projekata iz oblasti energetske efikasnosti

Centralni dio projekta USAID 3E je implementacija 10 pilot projekata irom BiH, koristei lokalne kompanije za izvoenje radova. U regiji gdje se implementiraju pilot projekti takoer e se odravati obuke i seminari o energetskoj efikasnosti. Postoje tehnologije energetske efikasnosti koje su dokazane u praksi i koje se mogu implementirati u BiH sa periodom povrata investicije manjim od pet godina. Potroai ostvaruju utede kroz nie raune za grijanje, struju i vodu, a uteda se nastavlja i poslije otplate investicije. Mjere energetske efikasnosti koje e 3E implementirati e se odnositi na jedno od slijedeeg: 1. Poboljanje vanjskog omotaa zgrade; 2. Poboljanje efikasnosti postrojenja za grijanje/hlaenje, sistema distribucije i bojlera za domainstva; 3. Poboljanje mehanike opreme za klimatizaciju, grijanje i hlaenje (KGH); 4. Poboljanje rasvjete; 5. Koritenje obnovljivih izvora energije; 6. Uvoenje sistema upravljanja energijom koncept pametnih zgrada. Odabir pilot projekata e se raditi na konkurentskoj osnovi, koristei slijedee kriterije odabira: 1. Mogunost replikabilnosti i relativna jednostavnost implementacije; 2. Odgovarajua geografska lokacija, tip zgrada i vrste tehnologija. Ukupni portfolio od 10 pilot projekata e biti irom zemlje i demonstrirati e razne mjere energetske efikasnosti, tehnologije i prakse koje se primjenjuju na razliite tipove zgrada ili prakse energetske efikasnosti i koji su locirani irom drave; 3. Iznos sufinansiranja za pilot projekte koje je partner spreman uloiti ili u mogunosti da obezbijedi preko kreditnih linija, i/ili iznos pomoi za pilot projekat koji se moe obezbijediti od drugih donatora ili privatnog sektora; 4. Kada je u pitanju javni sektor spremnost da se uvedu prakse upravljanja energijom i u drugim javnim zgradama kojima partner upravlja; 5. Za opine spremnost da potpiu EU Povelju gradonaelnika o energetskoj efikasnosti; 6. Za sve spremnost da se podri podizanje svijesti o energetskoj efikasnosti korisnika zgrada kao i svih graana; i 7. Pozitivan ishod procjene uticaja na okoli koja navodi da implementacija pilot projekata nece uzrokovati nikakve probleme za okoli ili neeljene efekte po okoli. Prijedloge pilot projekata mogu podnositi i privatni i javni sektor.

158

12.15.Otvoreni regionalni fond za Jugoistonu Europu - GTZ

Od 2007. godine Njemaka organizacija za tehniku saradnju (GTZ) je oformila novi instrument za financiranje regionalnih razvojnih projekta. Openito, GTZ projekti su esto orijentisani prema ostvarivanju tehnikih preduslova u jedinicama lokalne samouprave da same prijavljuju projekte prema EU fondovima ili da to rade u partnerstvu sa drugim lokalnim samoupravama. U ime njemakog Federalnog ministarstva za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ) oformili su Otvoreni regionalni fond za Jugoistonu Europu. Otvoren regionalni fond nadopunjuje klasine instrumente tehnike saradnje, kao to su savjetovanje, izgradnja mree, upravljanje znanjem i trening. Svojim radom eli stvoriti i poveati prekograninu saradnju, povezati ve postojea znanja, iskustava i kapacitete zemalja u regiji te stvoriti pozitivnu konkurenciju meu zemljama. Na projektima partneri mogu biti iz javnog, civilnog i privatnog sektora u zemljama jugoistone Europe iz Albanije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Makedonije, Crna Gore, Srbije, Kosovo, a do neke mjere, takoer i iz Bugarske i Rumunije, partneri mogu razviti i implementirati projektne prijedloge zajedno s Fondom. Prijedlozi moraju ukljuivati nekoliko zemalja i rezultati se moraju moi prenijeti na druge zemlje u regiji. Nadalje, ovi projekti pridonose harmonizaciji sa EU: pruanjem podrke za proces stabilizacije i pridruivanja, ili kroz provedbu pravne ste evine. U sklopu Otvorenog regionalnog fonda za Jugoistonu Europu djeluju etiri fonda koji odreuju tematski kontekst za mjere: Otvoreni regionalni fond za vanjsku trgovinu Jugoistone Europe; Otvoreni regionalni fond za modernizaciju usluga opina Jugoistone Europe; Otvoreni regionalni fond za pravni oblik Jugoistone Europe; Otvoreni regionalni fond za energetsku uinkovitost i obnovljive izvore energije za Jugoistonu Europu.

Cilj Otvorenog regionalnog fonda za energetsku uinkovitost i obnovljive izvore energije Jugoistone Europe je finansiranje projekata za sigurno snabdijevanje energijom jugoistone Europe kroz uinkovitiju potronju energije i rastuu upotrebu obnovljivih izvora energije. Uslov za pristupanje Otvorenom regionalnom fondu za energetsku uinkovitost i obnovljive izvore energije za Jugoistonu Europu je da su partneri na projektu iz najmanje 3 drave. Partneri moraju sudjelovati u jednakim iznosima na projektu. Projekti obino traju 2-3 godine. Fond sudjeluje finansijski u projektu u iznosu od 100.000 400.000 Eura ili pruanjem usluga (izrada studija, koncepata, razrada ciljeva, izrada strategija). Njemako Federalno ministarstvo za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ) mora odobriti projekt. Aktivnosti i tematski prioriteti se razvijaju sa partnerima tokom detaljnog planiranja projekata.

159

13. PRAENJE, KONTROLA I IZVJETAVANJE

Praenje, kontrola i izvjetavanje o postignutim rezultatima Akcionog plana energetski odrivog razvoja opine Tuzla, je veoma sloen i zahtjevan proces, koji zahtjeva aktivnost svih sudionika, od opinskih i kantonalnih organa uprave, javnih preduzea, graana, interesnih skupina i svih lica ukljuenih u proces implementacije. Obaveza svih gradova potpisnika Sporazuma gradonaelnika je da svake dvije godine nakon usvajanja SEAP-a, pripremi i dostavi Europskoj komisiji, Izvjetaj o postignutim rezultatima Akcionog plana. Izvjetaj mora sadravati detaljan opis provedenih mjera, aktivnosti i postignutih rezultata, sa kontrolnim inventarom emisija CO2 za izvjetajni period. Akcioni plan precizirao je referentni inventar emisija CO2 za baznu 2002 godinu, a uporedba referentnog i kontrolnog inventara emisije CO2, pokazat e stvarno smanjenje emisije CO2, a time i uspjenost provedbe Akcionog plana. Postupak praenja i kontrole provedbe Akcionog plana za sada je baziran na Preporukama Europske komisije, bez Slubenog prirunika za ovu oblast. Joint Research Centar Europske komisije priprema slubeni prirunik za ovu oblast i nakon donoenja ovog Akta, metodologija praenja i kontrole provedbe Akcionog plana prilagodit e se definisanim procedurama za izvjetavanje. Evropska komisija preporuuje nain praenja, kontrole i izvjetavanja uz izradu kontrolnog inventara CO2 svake ili svake druge godine. Ukoliko izrada kontrolnog inventara CO2 nije objektivno mogua u ovim vremenskim intervalima, onda je prepopruka da se naizmjenino svake dvije godine izrauje: Izvjetaj o stanju bez inventara emisija CO2 i Implementacijski izvjetaj sa inventarom CO2. Ovim e se postii kontinuirano izvjetavanje i analiza provedenih mjera svake druge godine od izrade SEAP-a. Izvjetaj o stanju bez inventara CO2 e pruiti informacije o provedenim mjerama, njihov uticaj na potronju energije i emisiju CO2, ukupnim aktivnostima, postignutim energetskim utedama, kao i analizu implementacije SEAP-a, ukljuujui i korektivne i preventivne mjere kada to bude potrebno. Implementacijski izvjetaj e pored informacija navedenih u izvjetaju o stanju sadravati i podatke o inventaru CO2. Svaki od navedenih Izvjetaja e analizirati provedbu mjera iz Akcionog plana a ukoliko je provedba tih mjera objektivno nemogua ili su rezultati provedenih mjera manji od oekivanih Izvjetaj e sadravati i prijedlog korektivnih mjera za ove sluajeve. Pored obaveze izvjetavanja o rezultatima provedbe SEAP-a, prema Evropskoj komisiji (vanjski monitoring), predlae se i redovno godinje izvjetavanje Opinskog vijea Tuzla (unutranji monitoring). Planirano je i redovno informisanje graana Opine Tuzla o provedbi Akcionog plana energetski odrivog razvoja Opine, a aktivnosti e se odvijati putem prezentacije dijela realizovanih projekata, ime e se osigurati aktivnije sudjelovanje graana i promovisanje odgovornog i racionalnog koritenje energije na podruju Opine.

160

Praenje, kontrola i izvjetavanje o postignutim rezultatima Akcionog plana zahtjeva: 1. 2. 3. 4. Uspostavljanje organizacione strukture, nadzornih i radnih tijela za provedbu Akcionog plana Uspostavu informacionog sistema za praenje energetske potronje na podruju Opine Tuzla Izradu jedinstvenog registra objekata i potroaa Formiranje informativno edukacijskog centra

13.1. Uspostava organizacione strukture, nadzornih i radnih tijela za provedbu Akcionog plana
Javni projekat kao to je SEAP, ima dug period implementacije te je potrebno precizno planirati organizacionu strukturu nadzornih i radnih tijela kako bi se stvorio jak tim za implementaciju. Da bi SEAP bio uspjeno implementiran opina Tuzla e formirati Radnu grupu za energetsku efikasnost i klimatske promjene.

Zgradarstvo

EMIS

Saobracaj

Javna rasvjeta

Zgrade javne namjene u vlasnitvu opcine Tuzla

Zgrade javne namjene koje nisu u vlasnitvu Opcine Tuzla

Zgrada za stanovanje

Vozila u vlasnitvu Opcine Tuzla

Vozila javnog prevoza putnika

Privatna i komercijalna vozila GIS

Racuni o utroku el. energije

Na elu radne grupe imenovat e se koordinator strunjak za upravljanje energijom, koji e koordinirati aktivnosti grupe i pripremati Izvjetaje o implementaciji SEAP-a. Radna grupa za energetsku efikasnost i klimatske promjene pratit e provedbu Akcionog plana, formirati bazu podataka i kontinuirano pratiti energetsku potronju za sektore zgradarstva, saobraaja i javne rasvjete. Pored navedenog zadatak radne grupe je: vremenska i finansijska kontrola provedbe predloenih mjera izrada kontrolnog inventara emisija CO2 praenje projekata baziranih na obnovljivim izvorima energije saradnja sa Javnim preduzeima i kantonalnim organima saradnja sa graanima, informaciono ekukacijskim centrom i nevladinim organizacijama

161

13.2. Uspostava informacionog sistema za praenje energetske potronje na podruju Opine Tuzla
Kod izrade Akcionog plana prikupljeni su energetski parametri za referentnu 2002. godinu i na osnovu tih parametara i energetske analize istih, predloene su mjere i aktivnosti za smanjenje emisija CO2 na podruju opine Tuzla. Energetska potronja analizirana je odvojeno za tri klju na sektora: zgradarstvo, saobraaj i javna rasvjeta. Praenje uspjenosti provedbe predloenih mjera iziskuje kontinuirano prikupljanje svih podataka u navedenim sektorima na osnovu kojih e se ustanoviti kontrolni inventar emisija CO2, odvojeno po sektorima a nakon toga i grupno za izvjetajni period. Postupak prikupljanja podataka po sektorima zahtjeva uspostavu informacionog sistema koji omogu ava tane i blagovremene podatke grupisane po sektorima.

13.2.1. Informacioni sistem za praenje energetske potronje za sektor zgradarstvo

Sektor zgradarstva, na koji se odnosi i najvei dio predloenih mjera za smanjenje emisija CO2, najsloeniji je za praenje. Kod analize stanja energetske potronje u sektoru zgradarstva izvrena je kategorizacija objekata u sljedee podsektore: 1. Zgrade javne namjene u vlasnitvu/nadlenosti opine Tuzla 2. Zgrade javne namjene koje nisu u vlasnitvu/nadlenosti op ine Tuzla 3. Zgrade namjene za stanovanje (kolektivno i individualno stanovanje) Proces prikupljanja potrebnih podataka za energetsku analizu je vrlo sloen i dugotrajan postupak a razlog je veliki broja zgrada i prostora za koje ne postoji jedinstven registar objekata kao ni sistema za prikupljanje podataka na nivou opine. Praenje i evidentiranje energetske potronje u sektoru zgradasrstva u prvoj godini nakon izrade Akcionog plana energetski odrivog razvoja opine Tuzla, vrit e se po metodologiji prema kojoj su prikupljani podaci za izradu Akcionog plana. Uporedo e se raditi na uspostavi Informacionog sistema za upravljanje energijom za podruje opine Tuzla - EMIS. Sistemom e biti obuhvaene sve zgrade javne namjene na teritoriji Opine bez obzira u ijem su vlasnitvu/nadlenosti. U bazu podataka EMIS-a e se unositi sljedei podaci o svakom objektu: statistiki podaci - ope, konstruktivne i energetske karakteristike zgrade dinamiki podaci potronju energenata na mjesenom nivou Ovakva baza podataka uz jenostavan pristup podacima o potronji omoguit e stalan nadzor i analizu potronje energije u javnim zgradama kao i identifikaciju neeljene, prekomjerne ili neracionalne potronje. Koritenje ovog informacionog sistema omoguit e transparentan, tabelaran i jednostavan prikaz potronje energije i jednostavniju pripremu podataka potrebnih za izradu Izvjetaja o provedenim mjerama energetske efikasnosti. Potronja energije za zgrade namjene za stanovonja (kolektivno i individualno) pratit e se po metodologiji kojom su prikupljani podaci za izradu Akcionog plana, to podrazumjeva prikupljanje i uporednu analizu podataka iz vie izvora.

162

13.2.2. Informacioni sistem za praenje energetske potronje za sektor saobraaja

Sektor saobraaja i analiza njegovog uticaja na emisije CO2 podjeljen je na tri podsektora odnosno grupe motornih vozila za koja su prikupljeni podaci i struktura a to su: 1. Vozila u vlasnitvu opine Tuzla i javnih preduzea i Ustanova u vlasnitvu Opine 2. Vozila javnog prevoza saobraaja 3. Komercijalna vozila Kod izrade SEAP-a za odreivanje koliina emitovanih gasovitih zagaujuih materija, koji potiu od drumskog saobraaja koriten je softverski alat COPERT 4, iji razvoj je finansirala Europska agencija za zatitu ivotne sredine (European Enviromnent Agency EEA) u okviru aktivnosti Europskog tematskog centra za vazduh i klimatske promjene (Europiean Topic Centre on Air and Climate Change). COPERT 4 pretstavlja jedini priznati alat za ove namjene na europskom nivou. Realizacija SEAP-a u segmentu saobraaja kontrolisat e se i pratiti primjenom COPERT-a, jer primjena ovog alata za proraun emisije zagaivaa omoguava izradu transparentnih, standardizovanih i uporedivih baza podataka i procedura izvjetavanja o emisiji zagaivaa u saglasnosti sa zakonodavstvom EU. Za proraun e se koristiti podaci na godinjem nivou a kod prikupljanja podataka koristit e se metodologija po kojoj su prikupljani za izradu SEAP-a.

13.2.3. Informacioni sistem za praenje energetske potronje za sektor javne rasvjete

Poslovi odravanja i izgradnje javne rasvjete u nadlenosti su Slube za komunalne poslove, izgradnju i poslove Mjesnih zajednica opine Tuzla. Podaci o energetskoj potronji sektora javne rasvjete se sustavno prate i potpuno su pouzdani. Zbog navedenog, praenje mjera predvienih SEAP-om za ovaj sektor odvijat e se putem nadlene opinske Slube. Praenje energetske potronje vrit e se kontinuirano svakog mjeseca putem mjernih mjesta, oitanjem potronje. Opina Tuzla e pomou GIS tehnologije formirati bazu podataka sa svim tehnikim karakteristikama (napojnih kablova, mjernih mjesta, vrstu stubova, trafo podruje, tip svjetiljki, izvor svjetlosti) to e omoguiti jednostavniji pristup i analizu provedbe mjera predvienih SEAP-om.

13.3. Uspostava jedinstvenog registra objekata i potroaa

Podaci o energetskoj potronji zahtjevaju izradu jedinstvenog registra objekata i potroaa za sektor javne rasvjete i zgradarstva. Zbog navedenog pristupit e se izradi registra svih javnih objekata bez obzira na vlasnitvo/nadlenost i njihovo povezivanje u informacioni sistem EMIS a za sektor javne rasvjete koristit e se postojei registar mjernih mjesta.

163

13.4. Uspostava informaciono edukacijskog centra za klimatske promjene i energetsku efikasnost

Za uspjenu implementaciju SEAP-a formirat e se informaciono - edukacijski centar za klimatske promjene i energetsku efikasnost. Zadatak centra bit e informisanje i motivisanje graane o vanosti efikasnog koritenja energije i njihovo aktivnije ukljuivanje u borbu protiv globalnog zagrijavanja. Pored navedenog Centar e vriti obuku administratora i energetskih menadera o koritenju informacionih sistema za nadzor i analizu potronje energije u zgradama javnog sektora.

164

14. PLAN PROMOCIJE AKCIONOG PLANA

Lista medija Izvjetavanje Arhiviranje Odgovornost Napomena

R.br.

Opis aktivnosti

Alat promocije

1.

Usvajanje SEAP-a od strane Opinskog vijea Radio Ruzla, TV Tuzla, RTV TK, RTV Slon, Radio Kameleon, Radio Soli, Radio Vesta, Dnevni avaz, Osloboenje, Portal Tuzlarije, Portal TIP.ba Svako medijsko prisustvo treba biti evidentirano u Slubi koja prati sprovedbu Plana. Od svih medija koji objave priloge prikupiti kopije snimaka, prekopirati tekstove i pohraniti na odgovarajui medij i/ili arhivu Slube Opinska Sluba nadlena za praenje sprovedbe SEAP-a e pisati saoptenja, kao i objavljivati informacije na opinsku web stranicu

Saoptenje za javnost

Web stranica

Nain komunikacije E-mail fax telefon direktni kontakt Planiranje i priprema Saoptenje napisati sa ciljem informisanja javnosti o usvajanju SEAP-a na sjednici Opinskog vijea. Saoptenje mora da sadri podatke kontakt osobe. Iste te informacije postaviti i na web stranicu Opine. Nakon usvajanja (AVG-OKT) Web stranica Opine Vrijeme izvrenja Odmah nakon usvajanja, na dan odravanja sjednice.

U svim informacijama/saopt enjima treba naglasiti da je izrada SEAP-a omoguena kroz podrku UNDP-a.

2. tampani materijal Evidentirati postavljanje SEAP-a na web stranicu

Objava SEAP-a i njegova diseminacija

Web stranica

tampanje

Po samom usvajanju finalnog teksta SEAP-a, postaviti SEAP na web stranicu Opine. tampati SEAP i distribuirati ga Slubama Opine Tuzla, kao i svim drugim zainteresovanim stranama

Arhivirati elektronsku i tampanu verziju Plana u Slubu nadlenu za praenje sprovedbe Plana.

Opinska Sluba nadlena za praenje sprovedbe SEAP-a

Prilikom tampe dokumenta navesti podrku od strane UNDP sa logotipom. Procjena trokova: tampanje SEAP a (ca. 100 stranica u boji) u 300 primjeraka: 3.000 KM Izvor finansiranja: Opina Tuzla i UNDP

3. Nakon usvajanja (AVG-OKT)

Izrada skraene verzije SEAP-a (u formi informativne broure) tampani materijal (broura) Nakon usvajanja SEAP-a, potrebno je izraditi skraenu verziju Plana, kako bi se isti u formi broure koristio u svrhu ire promocije sadraja SEAP-a

tampanje

Web stranica (skraenu verziju objaviti i na web stranici Opine)

Evidentirati kome je sve dostavljena broura

Sainiti listu institucija/grup a graana koji su putem broure infomisani o SEAP-u

Opinska Sluba nadlena za praenje sprovedbe SEAP-a

Broura mora da sadri sve elemente kao I sam document SEAP-a (logo UNDP-a i Opine Tuzla) Procjena trokova: tampanje broure (ca. 20 stranica) u 500 primjeraka: 1.500 KM Izvori finansiranja: Opina Tuzla i javna preduzea

165

166
Direktni kontakt Imenovati osobe koje su uestvovale u izradi SEAP-a za uee u tematskim emisijama Nakon usvajanja (AUG-OKT) Televizija Tuzla Televizija TK Televizija Slon Evidentirati uee u emisiji I snimiti emisiju na CD/DVD Arhivirati elektronski zapis emisije u nadlenoj Slubi Opinska Sluba nadlena za praenje sprovedbe SEAP-a Potrebno je obaviti konsultacije sa efom nadlene Slube i dogovoriti nain nastupa, te naglasiti podrku UNDP-a. Direktni kontakt Nakon usvajanja (AUG-OKT) Arhivirati elektronski zapis emisije u nadlenoj Slubi Radio Tuzla (Druge lokalne radio stanice) Evidentirati uee u emisiji I snimiti emisiju na CD/DVD Opinska Sluba nadlena za praenje sprovedbe SEAP-a Sa Radio Tuzlom dogovoriti i osmisliti seriju emisija (kratkih priloga) u kojima bi bio predstavljen sadraj SEAP-a. Ponuditi istu vrstu emisija I drugim lokalnim radio stanicama. Potrebno je podijeliti SEAP po sektorima) i na taj nain isti predstavljati u radio emisijama. U svakoj emisiji naglasiti znaaj ovakvog dokumenta I podrku UNDP-a. Direktni kontakt Nakon usvajanja (AUG-OKT) ovo je ujedno i kontinuirana aktivnost Zabiljeke/za pisnike sa sastanaka dopuniti listom prisutnih Prema aktivnostima i mjerama iz Akcionog plana izraditi plan sastanaka sa svim zainteresovanim stranama (javnim preduzeima, ustanovama opinskog i kantonalnog nivoa) kako bi ih se poblie upoznalo sa preporukama SEAPa i kako bi se aktivno ukljuili u provoenje mjera Arhivirati zabiljeke/zapis nike I liste prisutnih u nadlenoj opinskoj Slubi Opinska Sluba nadlena za praenje sprovedbe SEAP-a Za svaki sastanak sa pojedinanim ili ggrupama institucija/preduzea obezbjediti elektronsku ili tampanu verziju SEAP-a Procjena trokova: Informativni seminar za 20 osoba iz javnih preduzea i ustanova (uz obezbjeeno osvjeenje) 200 KM po seminaru Izvori finansiranja: Opina Tuzlai javna predjzea/ustanove

4.

Predstavljanje SEAP-a javnosti putem TV emisija

Prisustvo u tematskim emisijama

5.

Predstavljanje SEAP-a javnosti putem radio emisija

Uee u radio emisijama

6.

Upoznavanje svih zainteresovanih strana kojih se tie SEAP (javna preduzea i ustanove opinskog i kantonalnog nivoa obuhvaena akcionim planom) sa SEAP-om I aktivnostima/mjeram a koji se tiu njihove nadlenosti

Sastanci Informativni seminari

7. Nakon usvajanja (AUG-OKT) Na plakatima i lecima navesti podrku UNDP-a (sa logotipom) Radio Ruzla TV Tuzla RTV TK RTV Slon Radio Kameleon Radio Soli Radio Vesta Jinglove snimiti na CD/DVD Arhivirati placate, letke i elektronske verzije jinglova u nadlenoj Slubi

Podizanje svijesti graana o znaaju ukljuenja cjelokupne zajednice u podravanju politika energetske efikasnosti

Plakat Letak TV/Radio Jingl

Promotivni materijal

Opinska Sluba nadlena za praenje sprovedbe

8. Direktni kontakt Po usvajanju SEAP-a Evidentirati uee u emisiji I snimiti emisiju na CD/DVD Arhivirati elektronski zapis emisije u nadlenoj Slubi Radio Ruzla TV Tuzla RTV TK RTV Slon Radio Kameleon Radio Soli Radio Vesta

Promocija Sporazuma Gradonaelnika (Covenant of Mayors)

Uee u radio i TV emisijama

Pripremiti plan distribucije letaka izraenih na osnovu preporuka iz SEAP-a za podizanje svijesti graana; Distribuirati letke prema planu; Osmisliti radio jingl na lokalnoj radiostanici, kao i TV jingl koji za cilj ima podizanje svijesti graana o znaaju energetske efikasnosti Pripremiti uee strunih lica iz Opine u TV i radio emisijama u kojima ese predstaviti Sporazum Gradonaelnika i znaaj za Opinu Tuzla Kabinet Naelnika i Opinska Sluba nadelna za sprovoenej SEAP-a

9. Direktni kontakt putem dogaaja otvorenog tipa Vremenski okvir uskladiti sa drugim dogaajima planiranim na podruju Opine Lokalne, kantonalne, entiteske i dravne medijske kue Evidentirati svako medijsko izvjetavanje o dogaaju u Slubi koja prati sprovedbu Plana.

Organizacija Dana energetske efikasnosti u Tuzli

Trodnevni dogaaj sa aktivnostima promocije energetske efikasnosti prema iroj javnosti, kao I sa aktivnostima usmjerenim ka institucijama direktno ukljuenim u aktivnosti energestke efikasnosti Osmisliti sadraj programskog dijela u saradnji sa strunim licima koja su uestvovala u izradi SEAP-a, kao i predstavnicima institucija/preduze a aktivnih u ovoj oblasti; konsultovati druge gradove koji su ranije organizirali ovakve dogaaje u cilju razmjene informacija; pozvati relevantne govornike i prezentatore dobrih praksi iz zemlje i regiona.

Arhivirati zapise i tekstove u nadlenoj Slubi

Kabinet Naelnika i Opinska Sluba nadlena za sprovoenje SEAP-a

Procjena trokova: Letak (1.000 kom) 2.000 KM Plakat (200 kom) 600 KM TV jingl 2.000 KM Radio jingl 500 KM Izvori finansiranja: Opina Tuzla, Vlada Tuzlanskog kantona, javna preduzea Potrebna koordinacija izmeu Kabineta Naelnika i Slube nadlene za sprovoenje SEAP-a, kao i sa timom koji je radio na izradi SEAP-a. Ovu promociju uskladiti i/ili kombinovati sa promocijom SEAP-a. Obzirom na obimnost I znaaj ovog dogaaja, u samu organizaciju i pripremu je potrebno ukljuiti to vei broj zainteresovanih aktera Procjena trokova: Organizacija dogaaja, najam sala, osvjeenje, noenje i kljuni govornici: cca. 15.000 KM

Izvori finansiranja: Opina Tuzla, Vlada Tuzlanskog kantona, javna preduzea, banke, donatori

167

15. ZAKLJUNA RAZMATRANJA

Akcioni plan energetski odrivog razvoja Opine Tuzla izraen je u skladu s obvezama proizalima iz pristupanja Opine Tuzla Sporazumu gradonaelnika (Covenant of Mayors). Izrada Akcionog plana je financirana kroz projekat Razvojnog programa Ujedinjenih naroda (UNDP) BiH pod nazivom Mainstreaming environmental governance: linking local and national action in BiH. Akcioni plan donosi prijedlog mjera i aktivnosti potrebnih za smanjenje emisija CO2 na nivou Opine Tuzla za 26,07% do 2020. godine u odnosu na referentnu 2002. godinu. Metodologija izrade Akcionog plana je u skladu sa smjernicama Europske komisije. Planirane mjere i energetska potronja posmatrana je odvojeno za pet sektora zgradarstvo, saobraaj, javna rasvjeta, upravljanje otpadom i vodosnadbjevanje, te su analizirani urbanistiko planiranje i obnovljivi izvori enerije, a sve u skladu sa preporukama Europske komisije kao i posebnostima Opine Tuzla. Sektor zgradarstva se dijeli na sljedea tri podsektora: Zgrade javne namjene u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla; Zgrade javne namjene koje nisu u vlasnitvu/nadlenou Opine Tuzla, Zgrade namjenjene za stanovanje; koji su radi efikasnije analize i planiranja mjera i aktivnosti podijeljeni u dodatne podsektore. Sektor saobraaja takoer sadri tri podsektora: Vozni park u vlasnitvu Opine Tuzla; Javni prevoz putnika; Privatna i komercijalna vozila. Za navedene sektore i podsektore prikupljeni su potrebni energetski parametri za 2002. godinu, na osnovu kojih je provedena energetska analiza, a potom i proraun referentnog inventara emisija CO2. Ukupna emisija CO2 za Opinu Tuzla za 2002. godinu je iznosila oko 610 kt, pri emu najvei udio ima zgradarstvo (72,5%), zatim saobraaj (20%), dok je emisija iz javne rasvjete gotovo zanemariva (0,57%). U skladu sa rezultatima provedenih energetskih analiza, najvei dio mjera za smanjenje emisija CO2 odnosi se na sektore zgradarstva (12 mjera) i saobraaja (15 mjera). Ukupan potencijal smanjenja emisija svih identificiranih mjera iznosi oko 160 kt CO2, odnosno neto vie od 26% emisija CO2 iz 2002. godine, to je vie od planiranog cilja od minimalno 20%. Iz tog razloga, za ostvarenje cilja nije potrebna provedba svih analiziranih mjera, ve je mogu odabir odreenih mjera prema mogunostima provedbe (vremenskim, organizacijskim i finansijskim). Za sve je mjere predviena vremenska dinamika provedbe (poetak i kraj), predloeni su nosioci provedbe, procijenjeni su trokovi (jedinini ili ukupni po mjeri), utede (% ili kWh, litre goriva), odnosno potencijal smanjenja emisije (t CO2) te pripadajui trokovi (KM/t CO2). Znaajno je da se za svaku mjeru donosi i prijedlog izvora sredstava za provedbu (budet Opine Tuzla i javnih preduzea, te domai i strani izvori i fondovi). Kako bi se ovaj Akcioni plan efikasno provodio potrebno je u to skorijem roku uspostaviti oranizacionu strukturu u koju e biti ukljueni svi subjekti obuvaeni ovim planom (opinske slube, javna preduzea i ustanove, radna grupa, tijela za nadzor i izvjetavanje, itd.). Proces prikupljanja potrebnih podataka o

168

energetskoj potronji za sektore zgradarstva i saobraaja u sklopu izrade ovog Akcionog plana pokazao se vrlo sloenim i dugotrajnim, a u nekim sluajevima subjekti nisu posjedovali odgovarajue podatke, a i vjerodostojnost prikupljenih podataka je upitna. Zbog toga je prilikom prvog izvjetavanja i analize provedenih mjera i aktivnosti koje je planirano dvije godine po usvajanju ovog Akcionog plana neophodno izvriti reviziju istog, odnosno po potrebi izradu novog. Takav dokument sadravao bi analizu postignutih rezultata (provedenih mjera, ostvarenih uteda, smanjenja emisija CO2) te prijedlog novog Plana prioritetnih aktivnosti i mjera baziranog na konkretnim rezultatima i podacima iz novog Registra emisija CO2.

169