VICENTE HUIDOBROY MANUEL BANDEIRA Vicente Huidobro & Manuel Bandeira Academi a Bras i lei ra de Letras ENSAIOS DE CARLOS NEJAR e JUAN ANTONIO MASSONE PANTONE 320 Vicente Huidobro & '..:| |..:.. Ac.ot: . Cu: tt. ot t. ltcu. PANTONE 320 BLACK ENSAYOS DE CARLOS NEJAR Y JUAN ANTONIO MASSONE COORDENAO DESTA OBRA COORDENACIN DE ESTA OBRA: Antonio Carlos Secchin dos poemas de Manuel Bandeira, do Condomnio dos proprietrios dos direitos intelectuais de Manuel Bandeira. Direitos cedidos por Solombra Agncia literria (solombra@solombra.org) PRODUO EDITORIAL PRODUCCIN EDITORIAL Monique Cordeiro Figueiredo Mendes REVISO, TRADUO E VERSO REVISIN, TRADUCCIN Y VERSION Helena Ferreira PROJETO GRFICO PROYECTO GRAFICO Estdio Castellani EDITORAO ELETRNICA EDITORACIN ELECTRNICA Estdio Castellani Catalogao na fonte: Biblioteca da Academia Brasileira de Letras 860 Huidobro, Vicente, 1893-1948. H899 Vicente Huidobro e Manuel Bandeira / ensaios de Carlos Nejar e Juan Antonio Massone ; reviso, traduo e verso Helena Ferreira = Vicente Huidobro y Manuel Bandeira / ensayos de Carlos Nejar e Juan AntonioMassone ; traduccinal espaol por Patricia Tejeda Naranjo. Rio de Janeiro : Academia Brasileira de Letras ; Santiago de Chile : Academia Chilena de la Lengua, 2007. 248 p. ; 21 cm. ISBN: 978-85-7440-101-0 Textos paralelos em portugus e espanhol. 1. Poesia chilena. 2. Poesia brasileira. I. Bandeira, Manuel, 1886-1968. II. Nejar, Carlos, 1939- . III. Massone, Juan Antonio, 1950- .IV. Ttulo. V. Ttulo: Vicente Huidobro y Manuel Bandeira. PANTONE 320 BLACK PANTONE 320 BLACK ACADEMIA BRASILEIRA DE LETRAS DIRETORIA DE 2007 Presidente: Marcos Vinicios Vilaa Secretrio-Geral: Ccero Sandroni Primeira-Secretria: Ana Maria Machado Segundo-Secretrio: Domcio Proena Filho Diretor Tesoureiro: Evanildo Cavalcante Bechara ACADEMIA CHILENA DE LA LENGUA DIRECTIVA DE 2007 Director: Alfredo Matus Olivier Vicedirector: Gilberto Snchez Cabezas Secretario: Jose Luis Samaniego Aldazbal Censor: Juan Antonio Massone del Campo ndice VICENTE HUIDOBRO, Sua Vertigem Altazor e Outros Poemas / Su Vrtigo Altazor y Otros Poemas Por Carlos Nejar 01/01 POEMAS DE VICENTE HUIDOBRO Arte potica Arte potica 32/33 En No 34/35 Torre Eiffel Torre Eiffel 36/37 La muerte que alguien espera A morte que algum espera 38/39 El cementerio de los soldados O cemitrio dos soldados 40/41 De ver y palpar De ver e apalpar 42/43 Sombra Sombra 42/43 Hasta cuando sangrarn la vida At quando sangraro a vida 42/43 Siglo encadenado en un ngulo del mundo Sculo acorrentado a um ngulo do mundo 44/45 Al odo del tiempo (Fragmento) No ouvido do tempo (Fragmento) 46/49 Altazor Fragmentos Altazor Fragmentos 50/51 V I I PANTONE 320 BLACK MANUEL BANDEIRA Por Juan Antonio Massone 103/103 POEMAS DE MANUEL BANDEIRA Traduccin al espaol por Patricia Tejeda Naranjo Desencanto Desencanto 154/155 A cano de Maria Cancin de Mara 156/157 Confidncia Confidencia 158/159 Felicidade Felicidad 160/161 Madrigal melanclico Madrigal melanclico 162/163 A mata La selva 164/165 Noite morta Noche muerta 168/169 Potica Potica 170/171 Profundamente Profundamente 174/175 Madrigal to engraadinho Madrigal tan gracioso 176/177 Namorados Enamorados 178/179 Vou-me embora pra Pasrgada Me voy a Pasrgada 180/181 O impossvel carinho Cario imposible 184/185 O ltimo poema El ltimo poema 184/185 Cantiga Cantiga 186/187 Orao a Nossa Senhora da Boa Morte Oracina Nuestra Seora de la Buena Muerte 188/189 Momento num caf Momentos en un caf 190/191 Jacqueline Jackeline 192/193 Tragdia brasileira Tragedia brasilea 194/195 A morte absoluta La muerte absoluta 196/197 A estrela La estrella 198/199 V I I I PANTONE 320 BLACK Mozart no cu Mozart en el cielo 200/201 Velha chcara Vieja chacra 202/203 Poema s para Jaime Ovalle Poema slo para Jaime Ovalle 204/205 A Mrio de Andrade ausente A Mario Andrade ausente 206/207 Neologismo Neologismo 208/209 Resposta a Vinicius Respuesta a Vinicius 210/211 Nova potica Nueva potica 212/213 Unidade Unidad 214/215 Arte de Amar Arte de Amar 216/217 Tema e Variaes Tema y Variaciones 218/219 Os nomes Los nombres 220/221 Antnia Antonia 222/223 Minha grande ternura Mi gran ternura 224/225 Adeus, amor Adis, amor 226/227 Antologia Antologa 228/229 Preparao para a morte Preparacin para la muerte 230/231 Manuel Bandeira Manuel Bandeira 232/233 Teu nome Tu nombre 232/233 Auto-retrato Autorretrato 234/235 I X PANTONE 320 BLACK Vicente Huidobro Vicente Huidobro Sua Vertigem Altazor e Outros Poemas t. ./. \., VICENTE HUIDOBRO, FAMOSO POETA CHILENO (a frase do ci- neasta Luis Buuel), nasceuemSantiago do Chile, em1893, e faleceu emCartagena, de derrame cerebral, em1948. Estando escrito em seu tmulo: Aqui jaz o poeta Vicente Huido- bro/Abri a tumba/ Nofundoda tumba se v omar. EoChile um pas de prodigiosos poetas como Gabriela Mistral, Pablo Neruda, Nicanor Parra e Gonzalo Rojas. E o terico do cria- cionismo, entre os crentes da seita da melhor poesia, desta- ca-se sobre todos peloradicalismocomque perseguiuonovo, o inslito, guardando a terrvel solido de uminventor que se enveredou pelo desconhecido. Certo de que o poeta umpe- queno deus, tentando gerar o mundo sua imagem. 2 CARLOS NEJAR, Poeta, Ficcionista e Crtico. Pertence Academia Brasileira de Letras, Academia Brasileira de Filosofia e PENClube do Brasil. Traduziu Borges e Neruda, e possui livros publicados no Brasil e no Exterior. 3 Vicente Huidobro Su Vrtigo Altazor y Otros Poemas ./. \., VICENTE HUIDOBRO, FAMOSOPOETACHILENO (la frase es del cine- astaLuis Buuel), nacienSantiagodeChile, en1893, yfalleci enCartagena, acausade unahemorragiacerebral, en1948. Est escrito en su tmulo: Aqu yace el poeta Vicente Huidobro / Abran la tumba / Desde el fondo de la tumba se ve el mar. Y Chile es un pas de prodigiosos poetas como Gabriela Mistral, Pablo Neruda, Nicanor Parra y Gonzalo Rojas. Y el terico del creacionismo, entre los creyentes de la secta de la mejor poesa, se destaca de todos por el radicalismo con el cual persigui lo nuevo, lo inslito, guardando la terrible soledadde uninventor que se encamin hacia lo desconocido. Seguro de que el poeta esunpequeodios, l intentgenerar el mundoasuimagen. CARLOS NEJAR, poeta, ficcionista y crtico. Miembro de la Academia Brasilea de Letras, Academia Brasilea de Filosofa y del PENClube de Brasil. Tradujo Borges y Neruda, y tiene sus libros publicados en Brasil y en el Extranjero. verdade que, de famlia prspera, adonou-se da experin- cia europia, entre Paris, Espanha, Nova Iorque, onde traou boa parte da geografia de sua vida. Vindo a morar no Chile apenas depois da II Guerra. Crtico de cinema, crtico liter- rio, amigo de Picasso, Apollinaire, Cocteau, Reverdy e outros, o antipoeta e mago foi principalmente umser cosmopolita, para no dizer, algum que respirou o clima de todos os van- guardismos, desde o surrealismo, o cubismo, o babelismo e outros ismos que se propagaram pelas artes. E sobre o criacionismo huidobriano, convm registrar o pensamento de seu companheiro de gerao, Ramn Xirau: Se opoeta era oimitador da Natureza, ele ser a partir de ago- ra o criador de realidades novas [...] Altazor alucinada luci- dez de um visionrio sem objeto de viso. Era essa criao de umuniverso independente de smbolos e signos, uma natureza selvagemna floresta da lngua obje- tivo no pouco ambicioso de Vicente Huidobro. No terreno estticonoimporta muitooque sonhou, importa oque atin- giu. AntnioRisrioemexemplar estudoobservou: Antes de denunciar umtraoaristocrtico, comoXirau, achomais inte- ressante notar que Huidobro est em busca da afirmao de um trao distintivo essencial da linguagem potica. No caso, seu distanciamento em face do discurso cotidiano. Se ele de- fendia a autonomia do mundo potico, nada mais coerente que procurasse definir a especificidade do poema enquanto objeto de linguagem a autonomia do potico como que exi- 4 5 Es verdad que, descendiente de familia prspera, se adue- de la experiencia europea, entre Pars, Espaa, Nueva York, donde trazgranparte de la geografa de suvida. Volvia vivir enChile slodespus de la II Guerra. Crticode cine, crticoli- terario, amigo de Picasso, Apollinaire, Cocteau, Reverdy y otros, el antipoeta y mago ha sido principalmente un ser cosmopolita, mejor dicho, alguien que respir el clima de to- dos los vanguardismos, desde el surrealismo, el cubismo, el babelismo y otros -ismos que se propagaron por las artes. Y respecto al creacionismo huidobriano, hay que registrar el pensamiento de su compaero de generacin, Ramn Xi- rau: Si el poeta era el imitador de la naturaleza, l ser a partir de ahora el creador de realidades nuevas [...] Altazor alucina- da lucidez de un visionario sin objeto de visin. Era esa la reaccinde ununiversoindependiente de smbo- los y signos, una naturaleza salvaje en la floresta de la lengua, objetivo muy ambicioso de Vicente Huidobro. En el campo esttico no importa mucho lo que so, sino lo que alcanz. Antonio Riserio enunejemplar estudio seal: Antes de de- nunciar unrasgoaristocrtico, comoXirau, me parece ms in- teresante observar que Huidobro busca la afirmacin de un rasgo distintivo esencial del lenguaje potico. En su caso, el alejamiento frente al discurso cotidiano. Si l defenda la au- tonoma del mundo potico, no sera nada ms coherente que intentara definir la especificidad del poema en cuanto objeto de lenguaje la autonoma de lo potico, como si exigiera una gindo uma configurao lingstica peculiar, umprocesso es- pecial e especfico de construo sgnica, uma semitica pr- pria.(u.1.. + t.. ... +.1. ../.. So Paulo: Art Editora Ltda, 1991, p. 15). Mas esse distanciamento do discurso cotidiano, por mais que no se queira, no isolado, alimenta-se da prpria fala. Entretanto, vai-se tornando uma fala de outra dimenso, de outro acento, apegando-se aos sons originrios, ou fala de quemcanta e conta. Eoutroaspectochama a atenode Octa- vio Paz, na poesia huidobriana: as surpreendentes relaes entre o movimento potico moderno e o falar em lnguas, trazendo baila O Pentecostes, no incio do Cristianismo. E assevera: Huidobro se props substituir a realidade real pela realidade da imagem verbal: num segundo momento, o de Altazor, o poeta despoja pouco a pouco a linguagem da sua carga de significaes, e nos ltimos cantos as palavras aspi- ram no a significar, mas a ser: slabas que so solos que so sementes. Por qu e para qu? E completa: A histria de ALTAZORduplomticode Huidobro: altoaor a de uma viagem pelos espaos celestes em par-quedas. Trata-se de uma contradio (u.1.. . ...1.?) que induziu os crticos a ver no poema no o relato de uma ascenso, mas de uma queda parecida com a de caro ou de Faetonte. No, no acredito que essa interpretao seja fiel s inten- es e propsitos de Huidobro. Oprimeirocantodopoema , sim, a narrativa de uma queda, porm depois, sobretudo a 6 7 configuracinlingstica peculiar, unprocesoespecial y espe- cfico de construccin de signos, una semitica propia. (u. 1.. +t.....+.1.../.. / Huidobro: Lapoesacomo atentado celeste. So Paulo. Art Editora Ltda., 1991, p. 15). Pero ese alejamiento del discurso cotidiano, por ms que no selodesee, noes aislado, senutredelapropiahabla. Sinembar- go, se va adquiriendounhabla de otra dimensin, de otroacen- to, al agarrarse a los sonidos originarios, o al habla de quien cantaycuenta. Y, enlapoesahuidobriana, otroaspectomslla- ma la atencin de Octavio Paz: las sorprendentes relaciones entre el movimiento potico moderno y el hablar en lenguas, trayendo a colacinEl Pentecosts enlos comienzos del Cristi- anismo. Y asevera: Huidobro se propuso sustituir la realidad real por la realidadde la imagenverbal; enunsegundomomen- to el de Altazor, el poeta, pocoa poco, despoja el lenguaje de su carga de significaciones, y enlos ltimos cantos las palabras no aspiran a significar, sino a ser: slabas que son suelos que son semillas. Por qu y para qu? Y concluye: La historia de ALTAZOR doble mticode Huidobro: altoazor es lade unviaje en paracadas por los espacios celestes. Se trata de una contra- diccin (/ / ..1. u.1..?) que indujo a los crticos a ver enel poema noel relatode una ascensin, sinouna cada se- mejante a la de caro o de Faetn. No, no creo que esa interpretacin sea fiel a las intenciones y propsitos de Huidobro. El primer cantodel poema es, s, la nar- rativa de una cada, pero despus, sobre todo a partir del tercer partir do terceiro canto, o poeta chileno nos conta os episdi- os de uma ascenso vertiginosa que culmina no canto stimo, o final, uma espcie de xtase. Devo acrescentar que o poema no relata a viagem de Altazor pelas alturas e sim pelos sub- cus e cus da linguagem (...... t. .. +. . t.., trad. de Moacir Werneck de Castro. Rio de Janeiro: Ed. Rocco, 1991, pp.12-13). O processo de inveno de imagens, como uma ro- da-girante ouumcarrossel alteia-se noCantoIII comt. . /1. 1 .. o /,. 1.,.. .1., como emprego de vocbulos no habituais, funcionando a favor da modernidade do texto, como avies, aeronauta, hangar, ou trocando gneros de substantivos, ou na fuso de termos, convulsionando a sintaxe. umcindir de ligaduras tradici- onais ou formas velhas, atravs de paralelismo e repetio, dando ritmos primitivos ao poema, numalucinante encadea- mento de exploses imagticas. E vai at o verso 4. o desse Canto: t ... .. .. . / t.. ... . /:. .1. Depois aumenta a velocidade (verso 65), com metforas que se entrecruzam em verdadeira metamorfose encantatria, que tambmtempestade de smbolos, alitera- es, assonncias: t/ .//. ... ... t,./ .. . ... . t. . ..././.... NoCantoIV, acionandooritmo, agrega novos sentidos aos cones vrsicos, fundindo o ato de olhar, a partir de elementos da paisagem (verso 55): o//. . .///. o//. . .//. ... /. . /. 8 9 canto, el poeta chilenonos cuenta los episodios de una ascensin vertiginosa que culmina enel canto sptimo, el final, una especie de xtasis. Debo aadir que el poema no relata el viaje de Altazor por las alturas, sino que por los subcielos y cielos del lenguaje (...... t. .. +. . t.. / Convergencias Ensayos sobre arte y literatura, trad. de Moacyr Werneck de Cas- tro. Ro de Janeiro: Editora Rocco, 1991, pgs. 12-13). El proceso de invencin de imgenes, al igual que una gran noria ouncarrusel, se alza enel CantoIII, mediante t.. / /1. 1. / .. t. /:. 1. / ... , / .1., conel empleo de vocablos no frecuentes, funcionando a favor de la modernidaddel texto, comoaviones, aeronauta, hangar, ocam- biando gneros de sustantivos, o en la fusin de trminos que convulsionanlasintaxis. Es unescindir de ligaduras tradicio- nales o formas viejas a travs de paralelismo y repeticin, que proporcionan ritmos primitivos al poema en un encadenami- entode explosiones de imgenes. Ytodoellosigue hasta el ver- so 4. o de ese Canto: : ./ ./ . . .. / ../ M. / .. . /.. ... Luego, aumenta la velocidad (verso 65), con metforas que se entrecruzan en verdadera metamor- fosis encantatoria, que es tambin tempestad de smbolos, ali- teraciones, asonancias: t/ 1 ... ./. t,./ ./. ... ,. t. ,. ... /./.... En el Canto IV, al accionar el ritmo, agrega nuevos sentidos a los iconos de los versos, fundiendoel actode mirar, a partir de elementos del paisaje (verso 55): o,. . .,. ... /. . /. o,. ./ o//. ... o//. . o//. .... Sob as plpebras do uni- versose contemplandode palavra, oua vidncia da natureza, de dentro para fora. Oparoxismo oua desconexo se vai am- pliando a partir do verso 162, Canto IV: \ /./ 1 .:.. +../. . . 1.../.t..11 . / 1 /./. ... .1. /../ .. 1.// .. 1. /. E no Canto V, o poema Altazor se acelera desvaira- damente, com a juno da palavra moinho v. 240 t ,. ..... . ./. 1. ...M./. 1. ...M./. 1. /. .M./. 1. ... M./. 1. ... Para o paroxismo e uma devorao, com o mover do monjolo do tempo, esta terrvel azenha que nos engole. Oauge do processo est nos Cantos VI e VII, emque o sen- tido se desfaz e o poema caminha para as slabas, consoantes, vogais e o absoluto silncio, o no-sense, a eroso se trituran- do em mais eroso ainda. At o nada. Ou como diz o poeta: t.. 1 1 t.. /.. 1. /. . /.. Preferimos na leitura desse longo poema, ver emAltazor, a descrio de umvo do poeta nos limites da linguagem, uma espcie de interplanetariedade estelar, emque a esfera celeste a unio peregrina e mstica do criador com a palavra. Poder-se-ia aventar um paraso perdido, s avessas do de John Milton, como achamos, buscando Huidobro recuperar pela linguagemumden antes da culpa. Onde a queda e a as- censosoos movimentos de translaooser da poesia pelo ser da linguagem. Ede traslaooidioma que significa, pas- 1 0 1 1 o,. ,. o,. .... Bajolos prpados del universose contem- pla enpalabra, ola videncia de la naturaleza, de dentrohacia fu- era. El paroxismo o la desconexin se va ampliando a partir del verso162, CantoIV: +/ /.1. /.:.. t../.1, ./ ./.../. t.../1.1. //./ . ....1. /.. :... /./.1 :... ... /././. Y enCantoV (v. 240), el poema Altazor acelera desvariadamente al unirse a la palabra molino: :,.. .. ... ./ ./. 1. ... M./. 1. ...M./. 1. /.. M./. 1. .... M./. 1. ... Res- pectoal paroxismoesunadevoracintrasel mover delamquina del tiempo, esta terrible acea que nos traga. El pice del proceso se halla en los Cantos VI y VII, en que el sentido se deshace y el poema camina hacia las slabas, conso- nantes, vocales yel silencioabsoluto, el ..., laerosinque se trituraenerosionesmsan. Hastalanada. Ocomodiceel poeta: t... 1 1 t.. /.. 1. /. /. Tras la lectura de ese largo poema, preferimos, ver en Alta- zor, la descripcin de un vuelo del poeta por los lmites del lenguaje, una especie de interplanetariedad estelar, en que la esfera celeste es la unin peregrina y mstica entre el creador y la palabra. Se podra suponer un paraso perdido, a diferencia del de John Milton, segn opinamos, en que Huidobro intenta recu- perar por el lenguaje unednantes de la culpa. Donde la cada y la ascensinsonlos movimientos de traslacin el ser de la poe- sa por el ser del lenguaje.Y de transformacin el idioma que sa a ser. No fugindo jamais do mito, pois toda a palavra mito e est carregada de seu hmus mais arcaico. Na tipologia bblica, Lcifer, o Arcanjo de luz, rebelou-se contra Deus e foi arremessado do pinculo da glria, de gran- de altura, para o abismo. E a relao do Altazor, de Huidobro, o do Arcanjo-Poeta que ascende fulgurante no vo do poe- ma. No o den, de John Milton, posto no cimo da monta- nha, nemouniversoexcludode Ado. Opoeta Vicente se pre- ocupa em subir, no que se assemelha ao Quarta-Feira de Cinzas, de T. S.Eliot, em que emerge similar ambio. Ea velocidade das imagens de ascensodochilenose unem a um tramitar de metamorfose. Huidobro vislumbra umAltazor antes da Queda do terres- tre Paraso, inexistindo o paradoxo do homemno-cado, em contraponto aos anjos que decaem em Milton. Nem se pode afirmar que Huidobro seja voltado a qual- quer crena, salvo a da poesia como ato religioso. Por vezes oracular, dentro do xtase que conduzido e inebriado pela livre associao de palavras. Se h o desregramento de todos os sentidos do autor de t/.,.., h tambm um desregramento do lxico e da sintaxe, como se a luz se fosse desfigurando. E no h pungncia maior do que a de uma lgica que, aos poucos, se deslogiza, tornandoos vocbulos, uivos, ais, cla- mores soltos no vazio. At a vanglria de ser tudo fragmento de fragmento, como um sagrado silvo. 1 2 1 3 significa, pasa a ser. Pero jams huyendo del mito, pues toda la palabra es mito y est cargada de su humus ms arcaico. En la tipologa bblica, Lucifer, el ngel de la luz, se rebel contra Dios y ha sido arrojado desde el altsimo pinculo de la gloria al abismo. Y la relacin del Altazor, de Huidobro, es la del ngel-Poeta que asciende fulgurante enel vuelodel poema.. Noes el Edn, de JohnMilton, puestoenla cima de la montaa ni el uni- verso excluido de Adn. El poeta Vicente se preocupa por subir, en locual se asemeja al Mircoles de Cenizas, de T. S. Elliot, enque emerge similar ambicin. Y la velocidad de las imgenes de ascensin del chileno se unen a un tramitar de metamorfosis. Huidobro vislumbra un Altazor antes de la Cada del ter- restre Paraso, inexistiendo as la paradoja del hombre no-cado, como contrapunto de los ngeles que decaen en la obra de Milton. No se puede afirmar que Huidobro est volcado en cualquier creencia, salvo en la de la poesa como acto religioso. A veces como orculo, dentro del xtasis que es conducido y fascinado por la libre asociacin de palabras. Si hay el desorden de todos lossentidosdel autor det/...., haytambinundesorden del lxico y de la sintaxis, como si la luz fuera desfigurndose. Y no hay nada ms punzante que lo de una lgica que, poco a poco, se deslogiza convirtiendo los vocablos en aullidos, ayes, clamores sueltos en el vaco. Hasta la vanagloria de ser todo fragmento de fragmento como un sagrado silbo. E se h umconflito o de Altazor, poeta-profeta e a lingua- gemque comea a se desagregar, como se fosse insuficiente ao desgnioda inveno. Epor issoforja vocbulos inslitos, com- bina outros, comose contemplasse novas flores, novos seres de palavra. Com o verbo soberano do que engendra um outro mundo, tendo a veleidade de retornar ao antes, ao caos, ao pre- cipcio informe. A imagtica huidobriana, por ser luxuriosa, conforta-se numespectro de imprevisvel beleza, umfascnio de sons b- bados e s vezes ao gosto por demais desajustado entre o que imagina e o que metaforiza. Talvez pelo desmedido impulso e certoarbtriocriador de ser umpequenodeus, escapandode todas as regras ou convenes. Discute Octavio Paz a consanginidade entre o procedi- mento de Huidobro e o de Lewis Carroll, reconhecendo a falta de humor no chileno e o humor peculiar no ingls. Inventan- do Carroll ao mximo a pluralidade de significados da pala- vra, acabando na palavra-montagem, a constelar exploso joyceana, cujo exemplo /...//.. Observando, alis, o vanguardismo da Amrica Latina, , da mesma maneira, visvel o processo de desagregao verbal, em Csar Vallejo, com inovaes tipogrficas: .. /. .. .. .. | .. .. .. .. \o Ou o poema Yuntas, que repetido o vocbulo completa- mente, do comeo ao fim. Em Huidobro, o ... das significaes, que esvazia os vocbulos de sentidos. Lem- 1 4 1 5 Y si hay un conflicto es el de Altazor, poeta-profeta y el len- guaje que empieza a desagregar, como si fuera insuficiente para el designiode la invencin. Ypor elloforja vocablos ins- litos, combina otros, comosi contemplara nuevas flores, nue- vos seres de palabra. Con el verbo soberano de lo que engen- dra otromundo, teniendola veleidadde retornar a loanterior, al caos, al precipicio informe. El conjunto de imgenes huidobrianas, por el hecho de ser lujurioso, se conforta mediante un espectro de imprevista belleza, una fascinacin de sonidos borrachos y, a veces, a un gusto demasiado desajustado entre lo que imagina y lo que metaforiza. Quizs por el desmedido impulso y cierto arbi- triocreador de ser unpequeodios que se escapa a todas las reglas y convenciones. Plantea Octavio Paz la consanguinidadentre el procedimi- ento de Huidobro y el de Lewis Carroll, reconociendo que le falta al chilenohumor y ste es peculiar enel ingls. Carroll in- venta al mximo la pluralidad de significados de la palabra y acaba en la palabra-montaje, constelada de explosin joycea- na, cuyo ejemplo es /...//.. Adems, observa el vanguardismo de Amrica Latina que, del mismomodo, es unvisible procesode desagregacinverbal en Csar Vallejo, con innovaciones tipogrficas: ../. .. .. .. | .. .. .. .. \o Oel poema Yuntas, en que el vocablo completamente se repite de principio a fin. EnHuidobro, es el ... de las significaci- brando-nos o vcuo dos espaos infinitos, a que referia Pascal. Ao no serem nada, voltam ao absoluto silncio. E admo- esta Longinus: O silncio no pode mais voltar atrs. No deixando de ser o clmax do paraso perdido: se infernal a no-palavra (o total silncio), onde s o silncio germina e nada de mais nada, sempre paradisaca, a palavra. E Sedlmayer que assevera, falando a respeito de sons ver- bais e silbicos semsignificado, que umsomsemsentido j no seria palavra. Todavia, a invenodocosmos huidobrianocomea na pa- lavra, vai pela sua juno, desdobramento, onde ele estica o flego vocabular, depois percorre a sua desatomizao (dife- rente da de Cummings, por exemplo, que, mesmo se dilatan- dopela cisode letras, as palavras permanecemsignificando), at as letras puras e a mudez de umcosmos que no temsau- dade de si mesmo. No entanto, o paraso perdido a impotncia do gnio criador que sabe que o abismo no est na palavra, est no si- lncio. Omais rarefeito. Porque quando existe sombra, por- que ainda existe a pessoa da palavra. Eo poder de metamorfo- se que a entretece. Eomundoda arte no oda imortalidade, o da metamorfose (Andr Malraux). E esse pequeno mun- do, ummundoemsi mesmo; umsistema fechado, constru- do segundo umvis particular; dotado, enfim, de uma lgica prpria (Elisabeth Sewel, em I/. .... ./ t..,). 1 6 1 7 ones que vaca los vocablos de sentidos. Nos hace acordar lova- cuo de los espacios infinitos sealado por Pascal. Por el hecho de que nada son, vuelven al silencio absoluto. Y amonesta Longinus: El silencio no puede ms volver atrs. Sin dejar de ser el clmax del paraso perdido: si es infernal la no-palabra (el silencio total), donde slo el silencio germina y nada de nada ms, paradisaca es siempre la palabra. YSedlmayer, al referirse a los sonidos verbales y silbicos, es quienaseveraqueunsonidosinsentidoyanoserapalabra. Sinembargo, la invencindel cosmos huidobriano empie- za por la palabra, sigue por su unin, desdoblamiento, donde l alarga el aliento de vocabulario, luego recorre su desatomi- zacin(distinta de la de Cummings, por ejemplo, que, aundi- latndose a causa de la escisin de letras, las palabras siguen significando), hasta las letras puras y la mudez de un cosmos que no echa de menos a s mismo. Pero el paraso perdido es la impotencia del genio cre- ador que sabe que el abismo no est en la palabra, est en el silencio. El ms rarificado. Porque cuando existe sombra, es porque existe an la persona de la palabra. Y el poder de metamorfosis que la entreteje. Y el mundo del arte no es el de la inmortalidad, es el de la metamorfosis (Andr Mal- raux). Y ese pequeo mundo, es un mundo en s mismo; un sistema cerrado, construido segn una perspectiva par- ticular, dotado, en fin, de una lgica propia (Elizabeth Se- wel, en I/. .... ./ t..,). Em Altazor, no incio msica, a da linguagem que voa e se acasala; ao final a treva antes da criao, quando o verbo ainda no soprou. Movendo-se sobre a face sem forma e es- cura. Saindo para fora, portanto, do universo das relaes, do universo do homem. Com a linguagem, cria a no-lin- guagem, onde sozinho, semtempo, encerra-se numcrculo, antipoeta e mago, coma nostalgia de Deus: M. . .. ..1 .. . /. . .1. ..... . .1 .//.. ... . ./. .. ... .. . .1.. Entretanto, cega-se com a prpria luz. E o mago se deixa encantar numa caverna da linguagem com o seu eu e no quis sair para fora. Vooupara dentrodos cus internos da ca- verna, voou nos interstcios da claridade com que via o des- conhecido. Entrou mais, entrou at aonde a caverna o fim do cu de suas palavras. Esse mesmo cu que tem medo da noite. Sua grandeza o espao dessas imaginaes, a opulncia das escurezas e do seu dia, depois 1. ..,. ...1. .. E intentou, sim, restaurar . . 1. .. . ., ou a terra dos mortos, entre os cus, descobrindo, emnova viso, o Ca- ronte no Canto V: o... ... t... .1 .. . ... 1. .. .. .. ../. ../... .. ../. ../... .. ..../. ../1.. Aoperseguir a aniquilaodos sentidos, al- cana rimbaudianamente a liberao de todos os sentidos. Se o mundo que se extingue no silncio, igualmente o que 1 8 1 9 En +/:., al principio es msica, la del lenguaje que vuela y se aparea; al final, es la tiniebla antes de la creacin, cuando el verbo no ha soplado an. Movindose sobre el rostro sin forma y oscuro. Por lo tanto, cuando sale hacia fuera del uni- verso de las relaciones, del universo del hombre. Con el len- guaje crea el no-lenguaje, donde, solo, sin tiempo, se encierra en un crculo, antipoeta y mago, con la nostalgia de Dios: M. / .. . .1 .. .. ./. . / ., ..1. ..... . . .//.. .1 ... ./ ./. .. . . .. / ..1. Sinembargo, se ciega conla propia luz. Yel mago se deja en- cantar enuna cueva del lenguaje consuyo, y noquisosalir de all. Vol hacia dentro de los cielos internos de la cueva, vol en los intersticios de la claridad conla cual vea lo desconocido. Se adentrms, entrhasta donde la cueva es el findel cielode sus palabras. Ese mismo cielo que tiene miedo a la noche. Sugrandeza es el espaciode esas imaginaciones, la opulen- cia de la oscuridady de suda, despus 1./ ..:....1. . . Eintent, s, restaurar /1. /. ... 1.,. 1. /. , o la tierra de los muertos, entre los cielos, descubriendo a Caronte, a travs de una nueva visin, enel Canto V: t/ .. . ... t, / .1 .. ./ ... 1./ .. .. . .. / ../... . ../ ../... .. . ../ ../1.. Al perse- guir la aniquilacin de los sentidos, alcanza rimbaudia namente la liberacin de todos los sentidos. Si es el mundo que extingue en el silencio, lo es igualmente el que principia principia na rebentao de todos os sons, cores, flores e sis. Ambos projetam, usando uma expresso de Sartre, modifi- car a vida. E no em vo que no prlogo da 2. a edio mexicana de Altazor, Bernardo Ruiz afirma que o livro deve ser lido tam- bm como o resultado de uma guerra e a profecia de outra. Pretendendo, demiurgo, que por sua boca falemos homens. E sua trgica previso do fimdo cristianismo, fruto penumbro- so de Nietzsche, aliado a certo clamor blasfematrio, per- dem-se na avidezdeste poeta de fome infinita, aoquerer eter- nidade como uma pomba nas mos. Se esse poema nico forma umorganismo verbal, comrara autenticidade mgica, otestemunhosingular doabismohu- mano. O que, nutrindo-se de palavras, vai devorando o cria- dor, at osilncio. Osilnciomaior doque osilncio. Almda queda ou ascenso, chega a um ponto em que nem atinge ao almejado ser, nem continua a significar. Contudo, mesmoemcinzas, persiste, persistirqueimando. Eis alguns dos seus aforismos, constantes de seu t./.. +/:.: 1. Os verdadeiros poemas so incndios. A poesia se pro- paga por todas as partes, iluminando suas consumaes com estremecimentos de prazer e agonia. 2. Deve-se escrever numa lngua que no seja materna. 3. Um poema uma coisa que ser. 2 0 2 1 en el reventn de todos los sonidos, colores, flores y soles. Ambos proyectan, empleando una expresin de Sartre, mo- dificar la vida. Ynoes envanoque, enel prlogode la 2. a edicinmejicana de +/:., Bernardo Ruiz afirma que el libro debe ser ledo tambincomoel resultadode una guerra y la profeca de otra. Pretendiendo, demiurgo, que por su boca hablen los hom- bres. Y su trgica previsn del fin del Cristianismo, fruto pe- numbroso de Nietzsche, aliado a un cierto clamor blasfema- torio, perdindose en la avidez de ese poeta de hambre infinita, al querer eternidadcomouna paloma enlas manos. Si ese poema nico forma un organismo verbal, con rara autenticidad mgica, l es el testigo singular del abismo hu- mano. Por lo cual, nutrindose de palabras, va devorando al creador, hasta el silencio. El silencio ms grande que el silen- cio. Adems de la cada o ascensin, llega a unpunto enque ni alcanza el anhelado ser, ni contina a significar. Sinembargo, aunencenizas, persiste, persistirquemando. He aqu algunos de sus aforismos, incluidos ensut./.. +/:.: 1. Los verdaderos poemas son incendios. La poesa se pro- paga por todas partes, iluminando sus consumaciones con temblores de placer y agona. 2. Se debe escribir en una lengua que no sea materna. 3. Un poema es una cosa que ser. 4. Opoemaumacoisaquenuncafoi, quenuncapoderser. 5. Foge do sublime externo, se no quer morrer esmagado pelo vento. 6. Se eu no fizesse ao menos uma loucura por ano, me tor- naria louco. 7. Tomo meu pra-quedas, e das margens de minha es- trela em marcha, arremesso-me na atmosfera do lti- mo suspiro. 8. Rodo interminavelmente sobre as rochas dos sonhos, rodo entre as nuvens da morte. 9. Digo sempre adeus, e fico. 10. De cada gota de suor de minha testa fiz brotar astros, que vos deixo a tarefa de batizar como as garrafas de vinho. 11. Vamos caindo, caindo de nosso znite a nosso nadir a ponto de deixar o ar manchado de sangue para que se en- venenem os que venham amanh a respir-lo. 12. Dentro de ti mesmo, fora de ti mesmo, cairs do znit ao nadir, porque esse o destino, teu msero destino. E quandode mais altocares, mais altoser orebote, maior tua durao na memria da pedra. 13. Saltamos do ventre de nossa me ou da beira de uma es- trela e vamos caindo. 14. Eopra-quedas aguarda amarrado porta comoocavalo de interminvel fuga. Poesia visual valoriza a gramtica da viso (Susanne Langer). Oque espelha a personalidade marcante de seu cria- 2 2 2 3 4. El poema es una cosa que nunca ha sido, que nunca po- dr serlo. 5. Huye de lo sublime externo, si no quieres morir aplasta- do por el viento. 6. Si yonohicieraal menosunalocuraal ao, mevolveraloco. 7. Agarromi paracadas, y desde los bordes de mi estrella en marcha me arrojo a la atmsfera del ltimo suspiro. 8. Girosobre las rocas de los sueos, giroentre las nubes de la muerte. 9. Digo siempre adis, y quedo. 10. De cada gota de sudor de mi frente hice brotar astros, que les dejo la tarea de bautizar como a botellas de vino. 11. Nos vamos cayendo, cayndonos desde nuestro cenit al nadir a punto de dejar el aire manchado de sangre para que se envenenen quienes vengan maana a res- pirarlo. 12. Dentro de ti mismo, fuera de ti mismo, te caers del ce- nit al nadir, porque es ese el destino, tu msero destino. Y cuando desde lo ms alto te caigas, ms alto ser el re- bote, ms grande tuduracinenla memoria de la piedra. 13. Saltamos del vientre de nuestra madre o del borde de una estrella e nos vamos cayendo. 14. Y el paracadas aguarda atado a la puerta como el caballo de interminable fuga. Poesa visual valoriza la gramtica de la visin (Susanne Langer). Loque refleja la personalidadnotable de sucreador, a dor, simultaneamente, sabendo retirar dos vocbulos, todos os efeitos sonoros e sinestsicos, numa ./. / 1. ./ .. Lembrando o que prenunciava Urban e reiterado por Sartre: A linguagem potica uma forma de pintura. E tambm de cntico. Seu ritmo avassalador, servindo viso e retornando ao antigo vate dos romanos, que era tambmprofeta. Ressalvan- do o que assinala Mircea Eliade: Oato potico mais puro pa- rece recriar a linguagem de uma experincia interior que, como o xtase e a inspirao religiosa dos primitivos revela a essncia das coisas. Sim, Altazor a exaltao da absoluta liberdade do criador diante do seu universo. Girando os versos como as ps de um moinho, que o tempo, que a mquina do poema, coma po- lia incansvel de metforas. M./. .. .... M. /. .. 1.... M./. .. .1,.. M./. .. ./........ H, portanto, um deslocamento e sobre- carga de imagens. Ocorrendo certo engarrafamento de trnsito, para no afirmar umengarrafamento de constelaes nesta Via-Lctea insone. Mais perto do delrio. E+/:. umlivrofericoe esfrico, comsete cantos, rom- pendoa clssica composiodos dez cantos da poesia pica. E tem sabor cosmognico, pico e lrico. pico, aparenta-se comonorte-americanoWalt Whitman, de verso largo, martimo, plural. Ao cantar na primeira pes- 2 4 2 5 la vez sabiendo extraer de los vocablos todos los efectos sono- ros y sinestsicos en una seora arpa de bellas imgenes. Recordando lo que prenunciaba Urban y reiterado por Sar- tre:El lenguaje potico es una forma de pintura. Y tambin de cntico. Suritmo es avasallador, al servir a la visiny al volver al an- tiguo vate de los romanos, que era tambin profeta. Pero ex- cluyendo lo que seala Mircea Eliade: El acto potico ms puro parece recrear el lenguaje de una experiencia interior que, al igual que el xtasis y la inspiracinreligiosa de los pri- mitivos`, revela la esencia de las cosas. S, Altazor es la exaltacin de la libertad absoluta del crea- dor delante de suuniverso. Los versos girancomolas aspas de un molino, que es el tiempo, que es la mquina del poema, conla inscansable polea de metforas: Molino con presentimiento/ Molino con padecimiento/ Molino con amordazamiento/ Molino con enloquecimiento Hay, pues, un desplazamiento y sobrecarga de imgenes. Lo que produce un cierto embotellamiento de trfico, para no decir un embotellamiento de constelaciones en esa Va Lctea insomne. Ms cerca del delirio. Y +/:. es un libro fantstico y esfrico, con siete cantos, que rompe la clsica composicinde los diez cantos de la poe- sa pica. Y tiene un sabor cosmognico, pico y lrico. pico, por lo que se asemeja al norteameicano Walt Whit- man, de verso ancho, martimo, plural. soa, paradoxalmente coletivo, num eu que a Natureza com flora, fauna e o campo celeste e todos os homens. No apenas celebrando um heri (Altazor), mas incorporando ao ato narrativo, a pessoa do leitor. Conjugado a umlirismo, que demonstra uma situao humana prototpica(Cassirer), le- vando no seu subterrneo a eletricidade, o elemento afetivo. De inveno contnua, incessante. como se suas palavras tivessem muitos olhos e olhos, tambmatrs da cabea. Palavras que se dinamizamemsinfo- nia verbal, tendendo partitura. Palavras que so mais viden- tes que seu encantador, palavras, flexuosas serpentes. E que, depois de desferidas, apreciam viver por conta prpria, em exaltao, como os anis dos planetas. E proveitosa a lio de Carlos Bousoo, quando adverte que o vocabulrio, os procedimentos poticos, a sintaxe ouo dinamismo da frase. E todos eles so as conseqncias para dentro (para a viso do mundo) e para fora (para a forma) da escondida fonte interna(t .. 1. i... +/.1.. Ma- dri: Editorial Gredos, 1956, p. 28). H momentos, como em todo o grande poema, que so meras pontes levadias, commatria inerme. ECassiano Ri- cardo vai mais longe, ao assegurar que se s existisse poe- sia, ela mesma deixaria de ser poesia, fundadoemJeanCoc- teau (| . ... . .... .. 1. ...), que, por sua vez, funda-se em Coleridge. Por preparar outros instantes que so de feroz beleza. 2 6 2 7 Al cantar en la primera persona, es paradjicamente co- lectivo, en un yo, que es la Naturaleza con flora, fauna, y el campo celeste equivale a todos los hombres. No slo cele- brando a un hroe (Altazor), sino incorporando al acto nar- rativo la persona del lector. Conjugado de unlirismo que de- muestra una situacin humana prototpica (Cassirer), conllevando en su subterrneo la electricidad, el elemento afectivo. De invencin continua, incesante. Es comosi tuviera muchos ojos, muchos, inclusoenla par- te de atrs de la cabeza. Palabras que dinamizan una sinfona verbal, tendiendo a la partitura. Palabras que son ms viden- tes que suencantador, palabras serpenteantes. Yque, despus de emitidas, aprecian vivir por cuenta propia, en exaltacin, como los anillos de los planetas. Yprovechosa es la leccinde Carlos Bousoocuandoadvierte del vocabulario, de los procedimientos poticos, de la sintaxis o del dinamismode frase. Ytodos ellos sonlas consecuencias hacia dentro(encuantoa la visindel mundo) y hacia fuera (encuan- toalaforma) delaescondidafuenteinterna(t..1. i... +/.1.. Madrid: Editorial Gredos, 1956, pg. 28). Hay momentos, como en todo gran poema, que se trata de meros puentes levadizos, con materia inerme. Pero Cassiano Ricardo va ms lejos al asegurar que si slo existiera poesa, ella misma dejara de ser poesa, basado enJeanCocteau (| . ... . .... ..1. ...) y ste, a suvez, enColeridge. Por preparar otros instantes que son de feroz belleza. E se deixo gravado aqui o sadio inconformismo, a rebe- lio dentro da linguagem que a poesia de Huidobro revela, poderosa intuio potica que carecia de toda disciplina (Emir Rodrguez Monegal), inegvel a trajetria deste mago e brbaro estridentemente visionrio, com imagens visionrias, emjogoldico, que explodemnotextoa loucu- ra na vida da palavra. Ebemmais: capaz de inclinar-se para escutar ummurm- rio na eternidade, sendo a luz intacta de um anjo selvagem que caiu uma manh em vossas plantaes de preceitos . H que provarmos juntos na aventura da linguagem de Vicente Huidobro, sua altura de alma? Sua vertigem de al- tura. Verti confesso o idioma contemporneo de Vicente Huidobro, lngua de Cames, seguindo a experincia borgia- na, aooscilar entreainterpretaopessoal eorigor resignado. t./ 1 +.., 15 de setembro de 2006. 2 8 2 9 Y si dejo aqu registrado el sano inconformismo, la rebe- lin dentro del lenguaje que la poesa de Huidobro revela, poderosa intuicin potica que careca de toda disciplina (Emir Rodrguez Monegal), innegable es la trayectoria de ese mago y estridentemente brbaro visionario, con imgenes vi- sionarias, en juego ldico, que explosionan en el texto la lo- cura en la vida de la palabra. Y es ms: capaz de inclinarse para escuchar un murmurio en la eternidad, siendo la luz intacta de un ngel salvaje que una maana se cay en sus plantaciones de preceptos. Hay que comprobar juntos, en la aventura del lenguaje de Vicente Huidobro, su altura de alma? Su vrtigo de altura.. Traduje confiesoel idioma contemporneo de Vicen- te Huidobro a la lengua de Camoens, siguiendo la experiencia borgeana, oscilando entre la interpretacin personal y el ri- gor resignado. t./ 1./ +/, 15 de septiembre de 2006. POEMAS DE Vicente Huidobro ARTE POTICA Que el verso sea como una llave que abra mil puertas. Una hoja cae; algo pasa volando; cuanto miren los ojos creado sea, y el alma del oyente quede temblando. Inventa mundos nuevos y cuida tu palabra; el adjetivo, cuando no da vida, mata. Estamos en el ciclo de los nervios. El msculo cuelga, como recuerdo en los museos; mas no por eso tenemos menos fuerza: el vigor verdadero reside en la cabeza. Por qu cantis la rosa, oh, Poetas! Hacedla florecer en el poema: Slo para vosotros viven todas las cosas bajo el Sol. El poeta es un pequeo Dios. 3 2 3 3 ARTE POTICA Que o verso seja como uma chave que abra mil portas. uma folha cai; algo passa voando; o que os olhos fitem, criado seja, e que a alma do ouvinte fique tremendo. Inventa novos mundos e cuida de tua palavra; o adjetivo quando no d vida, mata. Estamos no ciclo dos nervos. o msculo pende, como lembrana, nos museus; mas nem por isso temos menos fora: o vigor verdadeiro reside na cabea. Por que cantais a rosa, Poetas? Fazei-a florescer no poema; S para ns vivem todas coisas sob o Sol. O poeta um pequeno Deus. EN El corazn del pjaro El corazn que brilla en el pjaro El corazn de la noche La noche del pjaro El pjaro del corazn de la noche Si la noche cantara en el pjaro En el pjaro olvidado en el cielo El cielo perdido en la noche Te dira lo que hay en el corazn que brilla en el pjaro La noche perdida en el cielo El cielo perdido en el pjaro El pjaro perdido en el olvido del pjaro La noche perdida en la noche El cielo perdido en el cielo Pero el corazn es el corazn del corazn Y habla por la boca del corazn 3 4 3 5 NO O corao do pssaro O corao que brilha no pssaro O corao da noite A noite do pssaro O pssaro do corao da noite Se a noite cantasse no pssaro No pssaro esquecido no cu O cu perdido na noite Te diria o que h no corao que brilha no pssaro A noite perdida no cu O cu perdido no pssaro O pssaro perdido no esquecimento do pssaro A noite perdida na noite O cu perdido no cu Porm o corao o corao do corao E fala pela boca do corao TORRE EIFFEL Torre Eiffel Guitarra del ciclo Tu telegrafa sin hilos Atrae las palabras como un rosal a las abejas Durante la noche El Sena deja de correr Telescopio o clarn TORRE EIFFEL Y es una colmena de palabras O un tintero de miel Al fondo del alba Una araa de patas de alambre Teja su tela de nubes Hijo mo Para subir a la Torre Eiffel Se sube por una cancin Do re mi fa sol si do Ya estamos arriba 3 6 3 7 TORRE EIFFEL Torre Eiffel Guitarra do cu Tua telegrafia sem fios Atrai as palavras Como um rosal s abelhas Durante a noite O Sena deixa de correr Telescpio ou clarim TORRE EIFFEL E s uma colmeia de palavras Ou um tinteiro de mel Ao fundo da aurora Uma aranha de patas de arame Tecia sua teia de nuvens Meu filho Para subir Torre Eiffel Se sobe por uma cano D r mi f sol si d J estamos em cima LAMUERTE QUE ALGUIENESPERA La muerte que alguien espera La muerte que alguien aleja La muerte que va por el camino La muerte que viene taciturna La muerte que enciende las bujas La muerte que se sienta en las montaas La muerte que abre la ventana La muerte que apaga los faroles La muerte que aprieta la garganta La muerte que cierra los riones La muerte que rompe la cabeza La muerte que muerde las entraas La muerte que no sabe si debe cantar La muerte que alguien entreabre La muerte que alguien hace sonrer La muerte que alguien hace llorar La muerte que no puede vivir sin nosotros La muerte que viene al galope del caballo La muerte que llueve en grandes estampidos 3 8 3 9 AMORTE QUE ALGUMESPERA A morte que algum espera A morte que algum arreda A morte que vai pelo caminho A morte que vem taciturna A morte que acende os castiais A morte que senta nas montanhas A morte que abre a janela A morte que apaga os faris A morte que aperta a garganta A morte que fecha os rins A morte que parte a cabea A morte que morde as entranhas A morte que no sabe se deve cantar A morte que algum entreabre A morte que algum faz sorrir A morte que algum faz chorar A morte que no pode viver sem ns A morte que vem no galope do cavalo A morte que chove em grandes estampidos EL CEMENTERIODE LOS SOLDADOS La sombra que cae de los rboles Se ha mojado en el agua No se ve el viento Pero el bosque metlico Canta como un rgano All est La Francia de ayer bajo la hierba Ms bella que una mujer desnuda La tierra an tibia Guarda los ltimos secretos Donde yacen todas las manos cortadas Una campana tae Tras las nubes Vuelta hacia el ocano filial Llamaba a alguiem SILENCIO SILENCIO 4 0 4 1 OCEMITRIODOS SOLDADOS A sombra que tomba das rvores Molhou-se na gua No se v o vento Mas o bosque metlico Canta como um rgo Ali est A Frana de ontem sob a erva Mais bela que uma mulher nua A terra ainda tbia Guarda os ltimos segredos Onde jazem todas as mos cortadas Um sino reboa Atrs das nuvens De volta para o oceano filial Chamava algum SILNCIO SILNCIO DE VERY PALPAR El iceberg sereno como un emperador Sigue su destino Obedece ciegament a las lneas de su mano. SOMBRA La sombra es un pedazo que se aleja Camino de otras playas En mi memoria un ruiseor se queja Ruiseor de las batallas Que canta sobre todas las balas HASTACUANDOSANGRARNLAVIDA La misma luna herida No tiene sino una ala El corazn hizo su nido En medio del vaco Sin embargo Al borde del mundo florecen las encinas Y LA PRIMAVERA VIENE SOBRE LAS GOLONDRINAS 4 2 4 3 DE VERE PALPAR O iceberg sereno como um imperador Segue sua sina Obedece cegamente s linhas de sua mo SOMBRA A sombra um fragmento que se afasta No rumo de outras praias Em minha memria um rouxinol se queixa Rouxinol das batalhas Que gorjeia sobre todas as balas AT QUANDOSANGRAREMAVIDA A mesma lua ferida Apenas tem uma asa O corao fez seu ninho No meio do vazio Entretanto Na margem do mundo florescem cravinas E A PRIMAVERA VEM SOBRE AS ANDORINHAS SIGLOENCADENADOENUN NGULODEL MUNDO En los espejos corrientes Pasan las barcas bajo los puentes Y los ngeles-correo Reposan en el humo de los dreadnought Entre la hierba silba la locomotora en celo Que atraves el invierno Las dos cuerdas de su rastro Tras ella quedan cantando Como una guitarra indcil Su ojo desnudo Cigarro del horizonte Danza entre los rboles Ella es el digenes con la pipa encendida Buscando entre los meses y los das Sobre el sendero equinoccial Empec a caminar Cada estrella Es un obs que estalla 4 4 4 5 SCULOACORRENTADONUM NGULODOMUNDO Nos espelhos correntes Passam as barcas sob as pontes E os anjos-correio Descansam na fumaa dos navios de guerra Entre a erva Silva a locomotiva no cio Que atravessou o inverno As duas cordas de seu rastro Atrs dela ficam cantando Como uma guitarra indcil Seu olho nu Charuto do horizonte Dana entre as rvores Ela Digenes com o cachimbo aceso Buscando entre os meses e os dias Sobre a via equinocial Comecei a caminhar Cada estrela obus que rebenta Las plumas de mi garganta Se entibiaron al sol que perdi un ala El divino aeroplano Traa un ramo de olivo entre las manos Sin embargo Los ocasos heridos se desengran Y en el puerto los das que se alejan Llevaban una cruz en el sitio del ancla Cantando nos sentamos en las playas Los ms bravos capitanes El capitn Cook Caza aurora boreales En un iceberg iban a los polos En el polo sur Para dejar su pipa en labios Esquimales Otros clavan frescas lanzas en el Congo El corazn del Africa soleado Se abre como los higos picoteados Y los negros de divina raza Esclavos en Europa 4 6 4 7 As plumas de minha garganta Se enfraqueceram ao sol que perdeu uma asa O divino aeroplano Trazia um ramo de oliveira entre as mos Entretanto Os ocasos feridos dessangram E no porto os dias que se arredam Levam uma cruz no lugar da ncora Cantando nos sentamos nas praias Os mais bravos capites O capito Cook Caa auroras boreais Num iceberg iam aos plos No plo sul Para deixar seu cachimbo em lbios Esquims Outros cravam novas lanas no Congo O corao da frica ensolarado Abre-se como os bicados figos E os negros de divina raa Escravos na Europa Limpiando de su rostro la nieve que los mancha Hombres de alas cortas Han recorrido todo Y un noble explorador de la Noruega Como botn de guerra Trajo de Europa entre raros animales Y rboles exticos Los cuatro puntos cardinales AL ODODEL TIEMPO(FRAGMENTO) Tengo grandes ansias y vergenza de todo Como una hora que se detiene a partir pan Como aquel que no puede decir lo que quiere Enterrado a fondo de su raza 4 8 4 9 Limpando de seu rosto a neve que os mancha Homens de asas curtas Percorreram tudo E um nobre explorador da Noruega Como butim de guerra Trouxe Europa entre raros animais E rvores exticas Os quatro pontos cardeais AOOUVIDODOTEMPO(FRAGMENTO) Tenho grandes nsias e vergonha de tudo Como uma hora que pra e pede po Como aquele que no pode dizer o que quer Enterrado no fundo de sua raa ALTAZORFRAGMENTOS CANTOI Altazor por qu perdiste tu primera serenidad? Qu ngel malo se par en la puerta de tu sonrisa Con la espada en la mano? Quin sembr la angustia en las llanuras de tus ojos como el adorno de un dios? Por qu un da de repente sentiste el terror de ser? 5 Y esa voz que te grit vives y no te ves vivir Quin hizo converger tus pensamientos al cruce de todos los vientos del dolor? Se rompi el diamante de tus sueos en un mar de estupor Ests perdido Altazor Solo en medio del universo 10 Solo como una nota que florece en las alturas del vaco No hay bien no hay mal ni verdad ni orden ni belleza En dnde ests Altazor? La nebulosa de la angustia pasa como un ro Y me arrastra segn la ley de las atracciones 15 La nebulosa en olores solidificada huye su propia soledad Siento un telescopio que me apunta como un revlver 5 0 5 1 ALTAZOR FRAGMENTOS CANTOI Altazor por que perdeste tua primeira serenidade? Que anjo perverso parou na porta de teu sorriso Com a espada na mo? Quem semeou a angstia nos pramos de teus olhos como o adorno de um deus? Por que um dia de repente sentiste o terror de ser? 5 E esta voz que te gritou vives e no te vs viver Quem fez convergir teus pensamentos no cruzar de todos os ventos da dor? Rompeu-se o diamante de teus sonhos num mar de estupor Ests perdido Altazor S no meio do universo 10 S como uma nota que floresce nas alturas do vazio No h bemno h mal nemverdade nemordemnembeleza Onde ests Altazor? A nebulosa da angstia passa como um rio E me arrasta segundo a lei das atraes 15 A nebulosa em olores solidificada flui sua prpria solido Sinto um telescpio que me aponta como um revlver La cola de un cometa me azota el rostro y pasa relleno de eternidad Buscando infatigable un lago quieto en donde refrescar su tarea ineludible Altazor morirs Se secar tu voz y ser invisible 20 La tierra seguir girando sobre su rbita precisa Temerosa de un traspis como el equilibrista sobre el alambre que ata las miradas del pavor En vano buscas ojo enloquecido No hay puerta de salida y el viento desplaza los planetas 25 Piensas que no importa caer eternamente si se logra escapar No ves que vas cayendo ya? Limpia tu cabeza de prejuicio y moral Y si queriendo alzarte nada has alcanzado Djate caer sin parar tu cada sin miedo al fondo de la sombra 30 Sin miedo al enigma de ti mismo Acaso encuentres una luz sin noche Perdida en las grietas de los precipicios Cae Cae eternamente 35 Cae al fondo del infinito 5 2 5 3 A cauda de um cometa me vergasta o rosto e passa repleto de eternidade Buscando infatigvel um lago quieto onde refrescar sua tarefa ineludvel Altazor morrers. Secar tua voz e sers invisvel 20 A Terra seguir girando sobre sua rbita precisa Temerosa de um tropeo como o equilibrista sobre o arame que ata os olhares do pavor Em vo buscas olho endoidecido No h porta de sada e o vento desloca os planetas 25 Pensas que no importa tombar eternamente logrando escapar No vs que vais tombando j? Limpa tua cabea de preconceito e moral E se querendo erguer-te nada alcanaste Deixa-te cair sem parar tua queda sem medo ao fundo da sombra 30 Sem medo ao enigma de ti mesmo Talvez encontres uma luz sem noite Perdida nas gretas dos precipcios Cai Cai eternamente 35 Cai no fundo do infinito Cae al fondo del tiempo Cae al fondo de ti mismo Cae lo ms bajo que se pueda caer Cae sin vrtigo 40 A travs de todos los espacios y todas las edades A travs de todas las almas de todos los anhelos y todos los naufragios Cae y quema al pasar los astros y los mares Quema los ojos que te miran y los corazones que te aguardan Quema el viento con tu voz 45 El viento que se enreda en tu voz Y la noche que tiene fro en su gruta de huesos Cae en infancia Cae en vejez Cae en lgrima Cae en risas 50 Cae en msica sobre el universo Cae de tu cabeza a tus pies Cae de tus pies a tu cabeza Cae del mar a la fuente Cae al ltimo abismo del silencio 55 Como el barco que se hunde apagando sus luces 5 4 5 5 Cai no fundo do tempo Cai no fundo de ti mesmo Cai no mais baixo que se possa cair Cai sem vertigem 40 Atravs de todos os espaos e de todas as idades Atravs de todas as almas de todos os desejos e de todos os naufrgios Cai e queima ao transitar os astros e os mares Queima os olhos que te fitam e os coraes que te esperam Queima o vento com tua voz 45 O vento que se enrola em tua voz E a noite que tem frio em sua gruta de ossos Cai em infncia Cai em velhice Cai em lgrimas Cai em risos 50 Cai em msica sobre o universo Cai de tua cabea a teus ps Cai de teus ps tua cabea Cai do mar fonte Cai no ltimo abismo de silncio 55 Como um barco que se afunda apagando suas luzes Todo se acab El mar antropfago golpea la puerta de las rocas despiadadas Los perros ladran a las horas que se mueren Y el cielo escucha el paso de las estrellas que se alejan 60 Ests solo Y vas a la muerte derecho como un iceberg que se desprende del polo Cae la noche buscando su corazn en el ocano La mirada se agranda como los torrentes Y en tanto que las olas se dan vuelta 65 La luna nio de luz se escapa de alta mar Mira este cielo lleno Ms rico que los arroyos de las minas Cielo lleno de estrellas que esperan el bautismo Todas esas estrellas salpicaduras de un astro de piedra lanzado en las aguas eternas 70 No saben lo que quieren ni si hay redes ocultas ms all Ni qu mano lleva las riendas Ni qu pecho sopla el viento sobre ellas Ni saben si no hay mano y no hay pecho Las montaas de pesca 75 Tienen la altura de mis deseos Y yo arrojo fuera de la noche mis ltimas angustias Que los pjaros cantando dispersan por el mundo 5 6 5 7 Tudo se acabou O mar antropfago golpeia a porta das rochas impiedosas Os ces ladram s horas que morrem E o cu ouve o passo das estrelas que se arredam 60 Ests s E vais morte direto como um iceberg que se despega do plo Cai a noite procurando seu corao no oceano O olhar se alarga como as torrentes E enquanto as ondas do a volta 65 A lua menina de luz escapa do alto-mar Olha este cu pleno Mais rico que os arroios das minas Cu todo de estrelas que aguardam o batismo Todas essas estrelas escorridas de um astro de pedra jogado nas guas eternas 70 No sabemo que queremnemse h redes ocultas mais alm Nem que mo conduz as rdeas Nem que peito sopra o vento sobre elas Nem sabem se no h mo e no h peito As montanhas de pescado 75 Tm a altura de meus desejos E eu arrojo fora da noite minhas ltimas angstias Que os pssaros cantando dispersam pelo mundo Reparad el motor del alba En tanto me siento al borde de mis ojos 80 Para asistir a la entrada de las imgenes Soy yo Altazor Altazor Encerrado en la jaula de su destino En vano me aferro a los barrotes de la evasin posible 85 Una flor cierra el camino Y se levantan como la estatua de las llamas La evasin imposible Ms dbil marcho con mis ansias Que un ejrcito sin luz en medio de emboscadas 90 Abr los ojos en el siglo En que mora el cristianismo Retorcido en su cruz agonizante Ya va a dar el ltimo suspiro Y maana qu pondremos en el sitio vaco? 95 Pondremos un alba o un crepsculo Y hay que poner algo acaso? (...) Hace seis meses solamente Dej la ecuatorial recin cortada 110 En la tumba guerrera del esclavo paciente Corona de piedad sobre la estupidez humana 5 8 5 9 Reparai o motor da aurora Enquanto me sento beira dos meus olhos 80 Para assistir entrada das imagens Sou eu Altazor Altazor Preso na jaula de meu destino Em vo me aferro aos barrotes da evaso possvel 85 Uma flor tranca o caminho E se levanta como a esttua das chamas A evaso impossvel Marcho com minhas nsias mais dbil Que um exrcito sem luz em meio a emboscadas 90 Abri os olhos no sculos Em que morria o cristianismo Retorcido em sua cruz agonizante J vai a dar o ltimo suspiro E amanh que poremos no lugar vazio? 95 Poremos uma alba ou um crepsculo E acaso h que pr algo? (...) H somente seis meses Deixei a equatorial recm-cortada 110 No tmulo guerreiro do paciente escravo Coroa de piedade sobre a estupidez do homem. Soy yo que estoy hablando en este ao de 1919 Es el invierno Ya la Europa enterr todos sus muertos 115 Y un millar de lgrimas hacen una sola cruz de nieve Mirad esas estepas que sacuden las manos Millones de obreros han comprendido al fin Y levantan al cielo sus banderas de aurora Venid venid os esperamos porque sois la esperanza La nica esperanza 120 La ltima esperanza Soy yo Altazor el doble de m mismo El que se mira obrar y se re del otro frente a frente El que cay de las alturas de su estrella 125 Y viaj veinticinco aos Colgado al paracadas de sus propios prejuicios Soy yo Altazor el del ansia infinita Del hambre eterno y descorazonado Carne labrada por arados de angustia 130 Cmo podr dormir mientras haya adentro tierras desconocidas? Problemas Misterios que se cuelgan a mi pecho Estoy solo La distancia que va de cuerpo a cuerpo 135 Es tan grande como la que hay de alma a alma 6 0 6 1 Sou eu que estou falando neste ano de 1919 inverno A Europa j sepultou todos os seus mortos 115 E um milhar de lgrimas fazem uma s cruz de neve Olhai estas estepes que sacodem as mos Milhes de operrios entenderam por fim E levantam ao cu seus pendes de aurora Vinde vinde vos esperamos porque sois a esperana 120 A nica esperana A ltima esperana Sou eu Altazor o duplo de mim mesmo O que se v trabalhar e ri do outro frente a frente O que caiu das alturas de sua estrela 125 E viajou vinte e cinco anos Pendurado no pra-quedas de seus prprios preconceitos Sou eu Altazor o da nsia infinita Da fome eterna e desalentada Carne lavrada por arados de angstia 130 Como poderei dormir enquanto haja dentro terras desconhecidas? Problemas Mistrios pensos no meu peito Estou s A distncia que vai de corpo a corpo 135 to grande como a que h de alma a alma Solo Solo Solo Estoy solo parado en la punta del ao que agoniza 140 El universo se rompe en olas a mis pies Los planetas giran en torno a mi cabeza Y me despeinan al pasar con el viento que desplazan Sin dar un respuesta que llene los abismos Ni sentir este anhelo fabuloso que busca en la fauna del cielo 145 Un ser materno donde se duerma el corazn Un lecho a la sombra del torbellino de enigmas Una mano que acaricie los latidos de la fiebre Dios diluido en la nada y el todo Dios todo y nada 150 Dios en las palabras y en los gestos Dios mental Dios aliento Dios joven Dios viejo Dios ptrido 155 lejano y cerca Dios amasado a mi congoja Sigamos cultivando en el cerebro las tierras del error Sigamos cultivando las tierras veraces en el pecho Sigamos 160 6 2 6 3 S S S Estou s parado na ponta do ano que agoniza 140 O universo se quebra em ondas aos meus ps Os planetas rodam em volta de minha cabea E me despenteiam ao passar com o vento que deslocam Sem dar uma resposta que encha os abismos Nem sentir este desejo fabuloso que busca na fauna do cu 145 Um ser materno onde adormecer o corao Um leito sombra do torvelinho de enigmas Uma mo que acarinhe o latejar da febre Deus diludo no nada e no todo Deus tudo e nada 150 Deus nas palavras e nos gestos Deus mental Deus alento Deus jovem Deus velho Deus apodrecido 155 longe e perto Deus mesclado ao meu tormento Sigamos cultivando no crebro as terras do erro Sigamos cultivando as terras verazes no peito Sigamos 160 Siempre igual como ayer maana y luego y despus No No puede ser Cambiemos nuestra suerte Quememos nuestra carne en los ojos del alba (...) Yo estoy aqu de pie ante vosotros En nombre de una idiota ley proclamadora De la conservacin de las especies Inmunda ley 205 Villana ley arraigada a los sexos ingenuos Por esa ley primera trampa de la inconciencia El hombre se desgarra Y se rompe en aullidos mortales por todos los poros de su tierra Yo estoy aqu de pie entre vosotros 210 Se me caen las ansias al vaco Se me caen los gritos a la nada Se me caen al caos las blasfemias Perro del infinito trotando entre astros muertos Perro lamiendo estrellas y recuerdos de estrella 215 Perro lamiendo tumbas Quiero la eternidad como una paloma en mis manos 6 4 6 5 Sempre igual como ontem amanh e logo e depois No No pode ser. Mudemos nossa sorte. Queimemos nossa carne nos olhos da aurora (...) Eu estou aqui de p ante vs Em nome de uma idiota lei proclamadora Da conservao das espcies Imunda lei 205 Lei viril arraigada nos sexos ingnuos Por esta lei primeira cilada da inconscincia O homem se desgarra E rasga em uivos mortais todos os poros de sua terra Eu estou aqui de p entre vs 210 Caem-me as nsias no vazio Caem-me os gritos no nada Caem-me no caos as blasfmias Cachorro do infinito trotando entre astros mortos Cachorro lambendo estrelas e lembranas de estrela 215 Cachorro lambendo tmulos Quero a eternidade como uma pomba em minhas mos Todo ha de alejarse en la muerte esconderse en la muerte Yo t l nosotros vosotros ellos Ayer hoy maana 220 Pasto en las fauces del insaciable olvido Pasto para la rumia eterna del caos incansable Justicia qu has hecho de m Vicente Huidobro? Se me cae el dolor de la lengua y las alas marchitas Se me caen los dedos muertos uno a uno 225 Qu has hecho de mi voz cargada de pjaros en el atardecer (...) Seguir No 265 Que se rompa el andamio de los huesos Que se derrumben las vigas del cerebro Y arrastre el huracn los trozos a la nada al otro lado En donde el viento azota a Dios En donde an resuene mi violn gutural 270 Acompaando el piano pstumo del Juicio Final (...) Soy desmesurado csmico Las piedras las plantas las montaas 6 6 6 7 Tudo h de afastar-se na morte ocultar-se na morte Eu tu ele ns vs eles Ontem hoje amanh 220 Pasto nas fauces do insacivel esquecimento Pasto para o ruminar perene do incansvel caos Justia, que fizeste de mim Vicente Huidobro? Cai-me a dor da lngua e das fenecidas asas Caem os dedos mortos um a um 225 Que fizeste de minha voz carregada de pssaros no entardecer? (...) Seguir No 265 Que se rompa o andaime dos ossos Que se derrubem as vigas do crebro E o furaco arraste os restos ao nada do outro lado Onde o vento vergasta Deus Onde ainda ressoa meu violino gutural 270 Acompanhando o piano pstumo do Juzo Final (...) Sou desmesurado csmico As pedras as plantas as montanhas Me saludan las abejas las ratas Los leones y las guilas Los astros los crepsculos las albas 410 Los ros y las selvas me preguntan Qu tal cmo est usted? Y mientras los astros y las olas tengan algo que decir Ser por mi boca que hablarn a los hombres (...) Hay palabras que tienen sombra de rbol Otras que tienen atmsfera de astros 585 Hay vocablos que tienen fuego de rayos Y que incendian donde caen Otros que se congelan en la lengua y se rompen al salir Como esos cristales helados y fatdicos Hay palabras con imanes que atraen los tesoros del abismo 590 Otras que se descargan como vagones sobre el alma Altazor desconfa de las palabras Desconfa del ardid ceremonioso Y de la poesa (...) 6 8 6 9 Sadam-me as abelhas os ratos Os lees e as guias Os astros os crepsculos as auroras 410 Os rios e as selvas me perguntam Que tal como est voc? E enquanto os astros e as ondas tenham algo a dizer Ser por minha boca que falaro os homens. (...) H palavras que tm sombra de rvore Outras que tm atmosfera de astros 585 H vocbulos que tm fogo de raios E que incendeiam onde caem Outros que se congelam na lngua e se rompem ao sair Como esses cristais gelados e fatdicos H palavras com ms que atraem os tesouros do abismo 590 Outras que descarregam como vages sobre a alma Altazor desconfia das palavras Desconfia do ardil cerimonioso E da poesia (...) CANTOII Mujer el mundo est amueblado por tus ojos Se hace ms alto el cielo en tu presencia La tierra se prolonga de rosa en rosa Y el aire se prolonga de paloma en paloma Al irte dejas una estrella en tu sitio 5 Dejas caer tus luces como el barco que pasa Mientras te sigue mi canto embrujado Como una serpiente fiel y melanclica Y t vuelves la cabeza detrs de algn astro (...) Te hall como una lgrima en un libro olvidado Con tu nombre sensible desde antes en mi pecho Tu nombre hecho del ruido de palomas que se vuelan 95 Traes en ti el recuerdo de otras vidas ms altas De un Dios encontrado en alguna parte (...) Mi alegra es mirarte cuando escuchas Ese rayo de luz que camina hacia el fondo del agua 130 7 0 7 1 CANTOII Mulher o mundo est mobiliado por teus olhos Faz-se mais alto o cu em tua presena A terra se prolonga de rosa em rosa E o ar se prolonga de pomba em pomba Ao partires deixas uma estrela em teu lugar 5 Deixas tombar teus lumes como o barco que passa Enquanto te segue encantado meu canto Como uma serpente fiel e melanclica E voltas a cabea por trs de algum astro (...) Achei-te como uma lgrima num livro esquecido Com teu nome sensvel desde antes em meu peito Teu nome feito do rudo de pombas que esvoaam 95 Trazes em ti a lembrana de outras vidas mais altas De um Deus encontrado em alguma parte (...) Minha alegria olhar-te quando escutas Esse raio de luz que caminha para o fundo da gua 130 Y te quedas suspensa largo rato Tantas estrellas pasadas por el harnero del mar Nada tiene entonces semejante emocin Ni un mstil pidiendo viento Ni un aeroplano ciego palpando el infinito 135 Ni la paloma demacrada dormida sobre un lamento Ni el arco iris con las alas selladas Ms bello que la parbola de un verso La parbola tendida en puente nocturno de alma a alma Nacida en todos los sitios donde ponho los ojos Con la cabeza levantada 140 Y todo el cabello al viento Eres ms hermosa que el relincho de un potro en la montaa Que la sirena de un barco que deja escapar toda su alma Que un faro en la neblina buscando a quien salvar 145 Eres ms hermosa que la golondrina atravesada por el viento Eres el ruido del mar en verano (...) Tu voz hace un imperio en el espacio Y esa mano que se levanta en ti como si fuera a colgar soles en el aire 7 2 7 3 E ficas suspensa longo tempo Tantas estrelas passadas pelo crivo do mar Nada tem ento semelhante emoo nem um mastro pedindo vento Nem um aeroplano cego apalpando o infinito 135 Nem a pomba enfermia dormindo sobre o lamento Nem o arco-ris com as asas seladas Mais belo que a parbola de um verso A parbola deitada em ponte noturna de alma a alma Nascida em todos os lugares onde ponho os olhos com a cabea erguida 140 E todo o cabelo ao vento s mais formosa que um relincho de um potro na montanha Que a sirene de um barco que deixa escapar toda a sua alma Que um farol na nvoa buscando a quem salvar 145 s mais formosa que a andorinha atravessada pelo vento s o rudo do mar no vero (...) Tua voz faz um imprio no espao E essa mo que se levanta de ti como se fosse pendurar sis no ar Y ese mirar que escribe mundos en el infinito Y esa cabeza que se dobla para escuchar un murmullo en la eternidad 160 Y ese pie que es la fiesta de los caminos encadenados. Y esos prpados donde vienen a vararse las centellas del ter Y ese beso que hincha la proa de tus labios Y esa sonrisa como un estandarte al frente de tu vida Y ese secreto que dirige las mareas de tu pecho 165 Dormido a la sombra de tus senos Si t murieras Las estrellas a pesar de su lmpara encendida Perderan el camino Qu sera del universo? 170 CANTOIII Romper las ligaduras de las venas Los lazos de la respiracin y las cadenas De los ojos senderos de horizontes Flor proyectada en cielos uniformes El alma pavimentada de recuerdos 5 Como estrellas talladas por el viento 7 4 7 5 E esse olhar que escreve mundos no infinito E essa cabea que se inclina para escutar um murmrio na eternidade 160 E esse p que a festa dos caminhos encadeados E essas plpebras onde vm encalhar as centelhas do ter E esse beijo que incha a proa de teus lbios E esse sorriso como um estandarte frente de tua vida E esse segredo que dirige as mars de teu peito 165 Adormecido sombra de teus seios Se tu morresses As estrelas apesar da lmpada acesa Perderiam o caminho Que seria do universo? 170 CANTOIII Romper as ligaduras das veias Os laos da respirao e as cadeias Dos olhos caminhos de horizontes Flor projetada em cus uniformes A alma pavimentada de lembranas 5 Como estrelas talhadas pelo vento El mar es un tejado de botellas Que en la memoria del marino suea Cielo es aquella larga cabellera intacta Tejida entre manos de aeronauta 10 Y el avin trae un lenguaje diferente Para la boca de los cielos de siempre Cadenas de miradas nos atan a la tierra Romped romped tantas cadenas Vuela el primer hombre a iluminar el da 15 El espacio se quiebra en una herida Y devuelve la bala al asesino Eternamente atado al infinito Cortad todas las amarras 20 De ro mar o de montaa De espritu y recuerdo De ley agonizante y sueo enfermo Es el mundo que torna y sigue y gira En una ltima pupila 7 6 7 7 O mar um telhado de garrafas Que na memria do marujo sonha Cu aquela longa cabeleira intacta Tecida entre mos de aeronauta 10 E o avio traz uma linguagem diferente Para a boca dos cus de sempre Cadeias de olhares nos atam terra Rompei rompei tantas cadeias Voa o primeiro homem a iluminar o dia 15 O espao se fratura numa ferida E devolve a bala ao assassino Eternamente atado ao infinito Cortai todas as amarras De rio mar ou de montanha 20 De esprito e lembrana De lei agonizante e sonho insano o mundo que vai e vem e vira uma ltima pupila Maana el campo 25 Seguir los galopes del caballo La flor se comer a la abeja Porque el hangar ser colmena El arco-iris se har pjaro Y volar a su nido cantando 30 Los cuervos se harn planetas Y tendrn plumas de hierba Hojas sern las plumas entibiadas Que caern de sus gargantas Las miradas sern ros 35 Y los ros heridas en las piernas del vaco Conducir l rebao a su pastor Para que duerma el da cansado como avin Y el rbol se posar sobre la trtola Mientras las nubes se hacen roca 40 (...) 7 8 7 9 Amanh o campo 25 Seguir os galopes do cavalo A flor comer a abelha Porque o hangar ser colmeia O arco-ris se far pssaro 30 E o seu ninho voar cantando Os corvos se faro planetas E tero plumas de erva Folhas sero as frgeis plumas Que cairo de suas gargantas Os olhares sero rios 35 E os rios feridas nas pernas do vazio O rebanho guiar seu pastor Para que durma o dia cansado como o avio E a rvore pousar sobre a pomba Enquanto as nuvens se fazem pedra 40 (...) Sonrisa o risa y no lamparillas de pupila 60 Que ruedan de la afliccin hasta el ocano Sonrisa y habladuras de estrella tejedora Sonrisa del cerebro que evoca estrellas muertas En la mesa medimnica de sus irradiaciones Basta seora arpa de las bellas imgenes 65 De los furtivos cosmos iluminados Otra cosa otra cosa buscamos Sabemos posar un beso como una mirada Plantar miradas como rboles Enjaular rboles como pjaros 70 Regar pjaros como heliotropos Tocar un heliotropo como una msica Vaciar una msica como un saco Degollar un saco como un pingino Cultivar pinginos como viedos 75 Ordear un viedo como una vaca Desarbolar vacas como veleros Peinar un velero como un cometa Desembarcar cometas como turistas Embrujar turistas como serpientes 80 Cosechar serpientes como almendras Desnudar una almendra como un atleta Lear atletas como cipreses Iluminar cipreses como faroles 8 0 8 1 Sorriso ou riso e no lamparinas de pupila 60 Que rodam desde a aflio at o oceano Sorriso e falatrios de estrela tecel Sorriso do crebro que evoca estrelas mortas Na mesa medinica de suas irradiaes Basta senhora harpa das belas imagens 65 Dos furtivos cosmos iluminados Outra coisa outra coisa buscamos Sabemos pousar um beijo como um olhar Plantar olhares como rvores Enjaular rvores como pssaros 70 Regar pssaros como heliotrpios Tocar um heliotrpio como uma msica Esvaziar uma msica como um saco Degolar um saco como um pingim Cultivar pingins como vinhedos 75 Ordenhar um vinhedo como uma vaca Desarvorar vacas como veleiros Pentear um veleiro como um cometa Desembarcar cometas como turistas Enfeitiar turistas como serpentes 80 Colher serpentes como amndoas Desnudar uma amndoa como um atleta Lenhar atletas como ciprestes Iluminar ciprestes como faris Anidar faroles como alondras 85 Exhalar alondras como suspiros Bordar suspiros como sedas Derramar sedas como ros Tremolar un ro como una bandera Desplumar una bandera como un gallo 90 Apagar un gallo como un incendio Bogar en incendios como en mares Segar mares como trigales Repicar trigales como campanas Desangrar campanas como corderos 95 Dibujar corderos como sonrisas Embotellar sonrisas como licores Engastar licores como alhajas Electrizar alhajas como crepsculos Tripular crepsculos como navos 100 Descalzar un navo como un rey Colgar reyes como auroras Crucificar auroras como profetas (...) Agoniza el ltimo poeta Taen las campanas de los continentes 115 Muere la luna con su noche a cuestas El sol se saca del bolsillo el da 8 2 8 3 Aninhar faris como calhandras 85 Exalar calhandras como suspiros Bordar suspiros como sedas Derramar sedas como rios Tremular um rio como uma bandeira Desplumar uma bandeira como um galo 90 Apagar um galo como um incndio Vogar em incndios como em mares Segar mares como trigais Repicar trigais como sinos Dessangrar sinos como cordeiros 95 Desenhar cordeiros como sorrisos Engarrafar sorrisos como licores Engastar licores como jias Eletrizar jias como crepsculos Tripular crepsculos como navios 100 Descalar um navio como um rei Pendurar reis como auroras Crucificar auroras como profetas (...) Agoniza o ltimo poeta Tangem os sinos dos continentes 115 Morre a lua com sua noite s costas O sol arranca o dia do bolso CANTOIV Entonces no se pegan los ojos como cartas Y son cascadas de amor inagotables Y se cambian da y noche 55 Ojo por ojo. Ojo por ojo como hostia por hostia Ojo rbol Ojo pjaro Ojo ro 60 Ojo montaa Ojo mar Ojo tierra Ojo luna Ojo cielo 65 Ojo silencio Ojo soledad por ojo ausencia Ojo dolor por ojo risa No hay tiempo que perder (...) Como las gaviotas vomitan el horizonte Y las golondrinas el verano No hay tiempo que perder Ya viene la golondrina monotmpora Trae un acento antpoda de lejanas que se acercan 160 8 4 8 5 CANTOIV Ento no se pegam os olhos como cartas E so cascatas de amor inesgotveis E mudam dia e noite 55 Olho por olho Olho por olho como hstia por hstia Olho rvore Olho pssaro Olho rio 60 Olho montanha Olho mar Olho terra Olho lua 65 Olho cu Olho silncio Olho solido por olho ausncia Olho dor por olho riso No h tempo a perder (...) Como as gaivotas vomitam o horizonte E as andorinhas o vero No h tempo a perder J vem a andorinha monotmpora Traz um acento antpoda de longes que se acercam 160 Viene gondoleando la golondrina Al horitaa de la montazonte La violondrina y el goloncelo Descolgada esta maana de la lunala Se acerca a todo galope 165 Ya viene viene la golondrina Ya viene viene la golonfina Ya viene la golontrina Ya viene la goloncima Viene la golonchna 170 Viene la golonclima Ya viene la golonrima Ya viene la golonrisa La golonnia La golongira 175 La golonlira La golonbrisa La golonchilla Ya viene la golonda Y la noche encoge sus uas como el leopardo 180 Ya viene la golontrina Que tiene un nido en cada uno de los dos calores Como yo lo tengo en los cuatro horizontes Viene la golonrisa Y las olas se levantan en la punta de los pies 185 Viene la golonnia 8 6 8 7 Vem andorinhando a andorinha No horitanha da montazonte A violonrinha e o andocelo Desprendida esta manh da lunala Acerca-se a todo galope 165 J vem vem vem a andofina J vem vem vem a andofina J vem a andotrina J vem a andocima Vem a andochina Vem a andoclima 170 J vem a andorima J vem a andorisa A andonina A andogira 175 A andolira A andobrisa A andolinda J vem a andodia E a noite recolhe suas garras como o leopardo 180 J vem a andotrina Que tem um ninho em cada um dos dois ardores Como eu o tenho nos quatro horizontes Vem a andorisa E as ondas se levantam na ponta dos ps 185 Vem a andonina Y siente un vahdo la cabeza de la montaa Viene la golongira Y el viento se hace parbola de slfides en orga Se llenan de notas los hilos telefnicos 190 Se duerme el ocaso con la cabeza escondida Y el rbol con el pulso afiebrado (...) Los tormentos cambiados en inscripcin de cementerio Aqu yace Carlota ojos martimos Se le rompi un satlite 270 Aqu yace Matas en su corazn dos escualos se batan Aqu yace Marcelo mar y cielo en el mismo violoncelo Aqu yace Susana cansada de pelear contra el olvido Aqu yace Teresa sa es la tierra que araron sus ojos hoy ocupada por su cuerpo Aqu yace Anglica anclada en el puerto de sus brazos 275 Aqu yace Rosario ro de rosas hasta el infinito Aqu yace Raimundo races del mundo son sus venas Aqu yace Clarisa clara risa enclaustrado en la luz Aqu yace Alejandro antro alejado ala adentro Aqu yace Gabriela rotos los diques sube en las savias hasta el sueo esperando la resurreccin 280 Aqu yace Altazor azor fulminado por la altura Aqu yace Vicente antipoeta y mago (...) 8 8 8 9 E sente uma vertigem a cabea da montanha Vem a andogira E o vento se faz parbola de slfides em orgia Enchem-se de notas os fios telefnicos 190 Dorme o poente com a cabea escondida E a rvore com o pulso febril (...) Os tormentos transformados em inscrio de cemitrio Aqui jaz Carlota olhos martimos Rompeu-se-lhe um satlite 270 Aqui jaz Matias em seu corao dois esqualos se batiam Aqui jaz Marcelo mar e cu no mesmo violoncelo Aqui jaz Susana cansada de lutar contra o esquecimento Aqui jaz Teresa esta a terra que araram seus olhos hoje ocupada por seu corpo Aqui jaz Anglica ancorada no cais de seus braos 275 Aqui jaz Rosrio rio de rosas at o infinito Aqui jaz Raimundo razes do mundo so suas veias Aqui jaz Clarissa claro riso encarcerado na luz Aqui jaz Alexandro antro arredado ala adentro Aqui jaz Gabriela rompidos os diques sobe nas seivas at o sonho esperando a ressurreio 280 Aqui jaz Altazor aor fulminado pela altura Aqui jaz Vicente antipoeta e mago (...) CANTOV El mar de flor para esperanza ciega 235 Ciega esperanza para flor de mar Cantar para el ruiseor que al cielo pega Pega al cielo al ruiseor para cantar Jugamos fuera del tiempo Y juega con nosotros el molino de viento 240 Molino de viento Molino de aliento Molino de cuento Molino de intento Molino de aumento 245 Molino de ungento Molino de sustento Molino de tormento Molino de salvamento Molino de advenimiento 250 Molino de tejimiento Molino de rugimiento Molino de taimiento Molino de afletamiento Molino de agolpamiento 255 Molino de alargamiento Molino de alejamiento 9 0 9 1 CANTOV O mar em flor para a esperana cega 235 Cega esperana para flor de mar Cantar para o rouxinol que ao cu prende Prende o cu ao rouxinol para cantar Jogamos fora do tempo E joga conosco o moinho de vento 240 Moinho de vento Moinho de alento Moinho de cento Moinho de intento Moinho de aumento 245 Moinho de ungento Moinho de sustento Moinho de tormento Moinho de salvamento Moinho de advento 250 Moinho de tecimento Moinho de enfurecimento Moinho de carpimento Moinho de afretamento Moinho de amontoamento 255 Moinho de alargamento Moinho de alonjamento Molino de amasamiento Molino de engendramiento Molino de ensoamiento 260 Molino de ensalzamiento Molino de enterramiento Molino de maduramiento Molino de malogramiento Molino de maldecimiento 265 Molino de sacudimiento Molino de revelamiento Molino de obscurecimiento Molino de enajenamiento Molino de enamoramiento 270 Molino de encabezamiento Molino de encastillamiento Molino de aparecimiento Molino de despojamiento Molino de atesoramiento 275 Molino de enloquecimiento Molino de ensortijamiento Molino de envenenamiento Molino de acontecimiento Molino de descuartizamiento 280 (...) 9 2 9 3 Moinho de amassamento Moinho de engendramento Moinho de ensonhamento 260 Moinho de enlouvamento Moinho de enterramento Moinho de maduramento Moinho de malogramento Moinho de maldioamento 265 Moinho de sacudimento Moinho de revelamento Moinho de obscurecimento Moinho de alheamento Moinho de enamoramento 270 Moinho de encabeamento Moinho de encastelamento Moinho de aparecimento Moinho de despojamento Moinho de entesouramento 275 Moinho de enlouquecimento Moinho de encrespamento Moinho de envenenamento Moinho de acontecimento Moinho de esquartejamento 280 (...) Arco-iris arco de las cejas en mi cielo arqueolgico Bajo el rea del arco se esconde el arca de tesoros preciosos Y la flor montada como un reloj 630 Con el engranaje perfecto de sus ptalos Ahora que un caballo empieza a subir galopando por el arco-iris Ahora la mirada descarga los ojos demasiado llenos En el instante en que huyen los ocasos a travs de las llanuras El cielo est esperando un aeroplano 635 Y yo oigo la risa de los muertos debajo de la tierra CANTOVI (...) Viento flor lento nube lento Seda cristal lento seda 30 El magnetismo seda aliento cristal seda As viajando en postura de ondulacin Cristal nube Molusco s por violoncelo y joya Muerte de joya y voloncelo 9 4 9 5 Arco-ris arco de sobrancelhas em meu cu arquelgico Sob a rea do arco se esconde a arca de tesouros preciosos E a flor montada como um relgio 630 Com a engrenagem perfeita de suas ptalas Agora que um cavalo comea a subir galopando pelo arco-ris Agora o olhar descarrega os olhos muito cheios No instante em que fogem os ocasos atravs das plancies O cu est aguardando um aeroplano 635 E eu escuto o riso dos mortos debaixo da terra CANTOVI (...) Vento flor Lento nuvem lento Seda cristal lento seda 30 O magnetismo Seda alento cristal seda Assim viajando em postura de ondulao Cristal nuvem Molusco sim por violoncelo e jia Morte de jia e violoncelo As sed por hambre o hambre y sed 35 Y nube y joya Lento nube Ala ola ole ala Aladino El ladino Aladino Ah ladino dino la 40 Cristal nube Adnde en dnde Lento lenta ala ola 45 Ola ola el ladino si ladino Pide ojos Tengo ncar En la seda cristal nube Cristal ojos 50 (...) Noche y rama 170 Cristal sueo Cristal viaje Flor y noche Con su estatua Cristal muerte 175 9 6 9 7 Assim sede por fome ou fome e sede 35 E nuvem e jia Lento nuvem Ala onda elo ala Aladim O ladino Aladim Ah ladino dino l 40 Cristal nuvem Aonde onde Lenta lenta ala onda 45 Onda elo o ladino se ladino Pede olhos Tenho ncar Na seda cristal nuvem Cristal olhos 50 (...) Noite e rama 170 Cristal sonho Cristal viagem Flor e noite Com sua esttua Cristal morte 175 CANTOVII Al aia aia ia ia ia aia ui Tralal Lali lal Aruaru 5 Urulario Lalil Rimbibolam lam lam Uiaya zollonario lalil 10 Monlutrella monluztrella lalol Montresol y mandotrina Ai ai Montesur en lasurido 15 Montesol Lusponsedo solinario Aururaro ulisamento lalil Ylarca murllona Hormajauma marijauda 20 Mitradente Mitrapausa Mitralonga 9 8 9 9 CANTOVII Ai aia aia Ia ia ia aia ui Trall Lali lal Aruaru 5 urulrio Larir Ribambolam lam lam Uiaia solonrio larir 10 Monlutrela monluztrela laroru Montressol e mandotrina Ai ai Montessul em lasurido 15 Montessol Lusponsenso solinrio Aururaro ulisamento larir Llarca murlonia Formajuama marijauda 20 Mitradente Mitrapausa Mitralonga Matrisola Matriola 25 Olamina olasica lalil Isonauta Olandera uruaro Ia ia campanuso compasedo Tralal 30 A ai mareciente y eternauta Redontella tallerendo lucenario Ia ia Laribamba Larimbambamplanerella 35 Laribambamositerella Leiramombaririlanla lirilam Ai ia Tempora 40 Ai ai aia (...) Lalal Io ia Iiio 65 Aiaiaaiiiioia 1 0 0 1 0 1 Matriss Matrionda 25 Ondomina ondazica larir Isonauta Ondaneira uruaro Ia ia campanuto compassedo Trarar 30 A ai marescente e eternauta Redondelha talherando lucenrio Ia ia Laribamba Larimbambamplanereira 35 Laribambamositereira Leiramombaririlanla Lirilam Aiia Temporia 40 Ai ai aia (...) Larari io ia 65 iiio Aiiaiaiaiiiioa Manuel Bandeira Manuel Bandeira t. /. +.. M.. AO DISTINGUIR O CNTRICO DO perifrico na apreciao literria, opta-se por uma ordem de preferncia e de hierarquia. Para que mais? Se dos dados biogrficos e das classificaes habi- tuais elaboramos os maiores critrios valorativos de um au- tor, isto , se enfatizarmos o exgeno da literatura, por certo informaremos intimidades, encontraremos parentescos esti- lsticos, at que se estabelea de modo permanente um glos- srio atualizado para quando nos referirmos a caractersticas de geraes, o que, supostamente, satisfaz o escritor. Se, ao contrrio, nos aventurarmos pelos caminhos mais genunos da escritura, seus mais destacados traos poderoser aceitos a partir das palavras e do silncio e, se houver possibilidade, descobriremos alguns sinais vinculados a outras obras, da 1 0 4 JUANANTONIOMASSONE, nasceu em20 de junho de 1950 emSantia- go. Publicou 40 livros: poemas, ensaios, antologias, bibliografias e textos de estudos. Membro da Academia Chilena de la Lengua desde 1992. 1 0 5 Manuel Bandeira t. /. +.. M.. AL DISTINGUIRLOCENTRAL DELOperifricoenla estimacinlitera- ria se escoge unordende prelaciny de jerarqua. Aqu aten- der ms? Si de los datos biogrficos y de las clasificaciones al usoerigimos los mximos criterios valorativos de unautor, es decir, si enfatizamos loexgenode la literatura, de seguroque informaremos intimidades, hallaremos parentescos estilsti- cos y hasta asentar sus reales un glosario de moda al referir- nos a caractersticas generacionales que, supuestamente, sa- tisface el escritor. Por el contrario, si nos aventuramos por los senderos ms genuinos de la escritura, sus rasgos ms sobre- salientes podrnacogerse a partir de las palabras y del silencio y, cuando fuere posible, descubriremos algunas seas vincu- lantes con otras obras, as tambin con las resonancias de la JUAN ANTONIO MASSONE, naci el 20 de junio de 1950 en Santiago. Ha publicado 40 livros: poemarios, ensayos, antologias, bibliografias y textos de estudios. Individuo de Nmero de la Academia Chilena de la Lengua (1992). 1 0 6 mesma forma que com as ressonncias da histria pessoal e coletiva, substratos indispensveis no processo de escrever. Apesar de que otextonos interesse muitomais doque seus antecedentes, quer dizer, a escritura na condiode centroge- rador de ateno valorativa mais do que seus afins, na apre- sentao de umescritor a umvasto pblico, no aconselh- vel prescindir do aporte prestimoso de alguns dados que o situem na trama do tempo biogrfico e de seu entorno. 1. ANTECEDENTES DE MANUEL BANDEIRA Manuel Bandeira Filho nasceu em Recife, Estado de Per- nambuco, no nordeste brasileiro, a 19de abril de 1886. Anos depois, transferiu-se, definitivamente, para o Rio de Janeiro, onde ingressounoGinsioNacional (atual ColgioPedroII). Posteriormente, em1903, muda-se para So Paulo e matricu- la-se em cursos de arquitetura, cujos estudos teve de inter- romper devido turberculose que foi diagnosticada ao final de 1904, motivo de sua volta ao Rio. Viaja para a Sua emjunho de 1913, a fimde submeter-se a tratamento no sanatrio de Clavadel. O forado repouso im- posto pela doena propiciou-lhe momentos de muitas leitu- ras, como labor preferido, junto nascente escritura de poe- mas que realizou aps o contato com a poesia simbolista e ps-simbolista de lngua francesa, sobretudo ao estabelecer 1 0 7 historia personal y colectiva, sustratos indispensables en el proceso de escribir. Aunque nos interesa mucho ms el texto que los antece- dentes, quiero decir, la escritura en calidad de centro genera- dor de atencin valorativa, ms que sus aledaos, no es acon- sejable prescindir, enla presentacinde unescritor a unvasto pblico, del aporte servicial de algunos datos que lo siten en la trama de tiempo biogrfico y de entorno. 1. ANTECEDENTES DE MANUEL BANDEIRA Manuel Bandeira Filho naci enRecife, Estado de Pernambu- co, en el nordeste brasileo, el 19 de abril de 1886. Aos des- pus se traslad a Ro de Janeiro en donde se incorpor al Co- legio Pedro II. Posteriormente, en 1903, se tralada a Sao Pau- lo, matriculndose en cursos de ingeniera, estudios que de- biinterrumpir a causa de la tuberculosis que le aquejara, des- de 1904, motivo que le llev de regreso a Ro. Viaja a Suiza enjuniode 1913 para someterse a tratamiento, en el sanatorio de Clavadel. El obligatorio reposo impuesto por la enfermedadle deparocasiones de numerosas lecturas, como su labor preferida, junto a la naciente escritura de poe- mas que realiz en contacto con la poesa simbolista y post- simbolista de lengua francesa, sobre todo al establecer trato directo con Paul Eluard. .: 1 /. y ../, sus prime- 1 0 8 convvio direto com Paul luard. .: 1 u. e ../, suas primeiras obras, tiveram essa marca crepuscular da der- radeira poesia do sculo XIX e princpios do XX. Em outubro de 1914 regressa ao Brasil. Sua juventude, porm, foi marcada por outros sofrimentos. A partir de 1916, ano do falecimento de sua me, e durante os seis anos subseqentes, quando perderia toda a famlia. Oque poderia constituir-se comoumn-cegoe fonte de naufrgiovi- tal, acabou por transformar-se em agente sensibilizador e em uma abertura de relacionamentos comoutras pessoas. Ele mes- mofazrefernciaaessaconversodosofrimentoematitude libe- rada, aolembrar-sedarespostaquederaaumamigo: Umamigo me perguntou se eu acreditava em milagres. Pelo jeito, ele no acreditava. Respondi-lhe que sim, que acreditava, que em mim mesmo, emvrios aspectos, via umexemplo de milagre. Anos mais tarde, durante a comemorao da famosa Semana deArteModerna, emSoPaulo, eventoquereuniuvriastendn- ciasdogenricoModernismo*brasileiro, de11a18defevereirode 1922, dentrodaprogramaodeumadasnoites, foi lidoseupoe- ma Os sapos, embora ele noestivesse presente aoTeatroMu- nicipal, onde as vaias do pblico mal permitiamque os literatos se apresentassem. Oreferidotextoridiculariza oParnasianismo, vigente e ainda emvoga, segundo o gosto da maioria de ento. * N.T. Cabe lembrar que nombitoda literatura de lngua espanhola, Mo- dernismo corresponde fuso de dois estilos de poca: Parnasianismo e Simbolismo. Portanto, o Modernismo brasileiro equivale ao Ps-mo- dernismo na esfera das letras hispanas. 1 09 ras obras, tuvieron esa impronta crepuscular de la postrera poesa decimonnica y de principios del siglo XX. En octubre de1914 regresa a Brasil. Pero su juventud estuvo aquejada de otras congojas. A partir de 1916, ao de fallecimiento de su madre, y durante los seis siguientes, cuando perdiera a toda su familia. Lo que pudo constituir un nudo ciego y fuente de naufragio vital, fue transformndolo en agente sensibilizador y en apertura vincular hacia otras personas. l mismo refiere esa conver- sin de la congoja en una actitud liberada, al recordar la res- puesta que diera a un amigo: Me pregunt un amigo si yo crea en milagros. Por su gesto, l no crea. Le respond que s, que crea, que en m mismo, en muchos aspectos, vea un ejemplo de milagro. Aos ms tarde, durante la celebracin de la famosa Se- mana de Arte Moderno, en Sao Paulo, encuentro que reu- ni a varias tendencias del genrico Modernismo brasile- o, celebrado desde el 11 al 18 de febrero de 1922, en el programa de una de las noches fue ledo su poema Los sa- pos, aunque l no estuvo presente en el Teatro Municipal, endonde las rechiflas del pblico apenas si dejabanrespiro a la presentacin de los literatos. Dicho texto ridiculiza al Parnasianismo, corriente an en boga y del gusto mayori- tario de entonces. 1 1 0 Enfunando os papos, Saem da penumbra, Aos pulos, os sapos. A luz os deslumbra. Em ronco que aterra, Berra o sapo-boi: Meu pai foi guerra! No foi! Foi! No foi! Os interesses e postulados dos artistas brasileiros toma- ram conhecimento do propsito renovador da mentalidade nacional, com clara nfase nativista, em detrimento daquilo que pretendiam divulgar no pas: novas correntes artsticas europias, uma dimenso cosmopolita que alternaria com a outra, de carter nacionalista. Eplogo desse encontro de pin- tores, literatos e msicos foi a publicao de algumas revistas emdiversas cidades e, pouco a pouco, o aparecimento de livros que mostravam abertura esttica e maior conscincia social. Coincidindo coma nova sensibilidade, o autor publica t .t./..(1924) e t..(1930), livros que aomesmo tempo do azo a questes sociais, a certo humor crtico e a uma cabal soltura do verso livre. Bandeira pertenceua uma geraomais velha emrelaoa vrios escritores que tomaramparte ativa durante a Semana de Arte Moderna. Entretanto, a versatilidade tonal no me- 1 1 1 Hinchando los carrillos, Salen de la penumbra A los saltos, los sapos Y la luz los deslumbra. Con ronquido que aterra, Berrea el sapo buey: Mi padre fue a la guerra No fue Fue No fue! Los intereses y postulados de los artistas brasileos cono- cieron de propsito renovador de la mentalidad nacional, con claros nfasis nativistas, sinperjuiciode locual pretendandi- vulgar enel pas nuevas corrientes artsticas europeas, dimen- sincosmopolita que alternara conla otra, de carcter criollo. Eplogo de ese encuentro de pintores, literatos y msicos fue la publicacin de algunas revistas en diferentes ciudades y, poco a poco, aparecieron libros que mostraron apertura est- tica y mayor conciencia social. Coincidente con la nueva sensibilidad el autor public t . 1./.. (1924) y t..(1930), libros que a untiem- poofrecencabida a situaciones sociales, a ciertohumor crtico y a una ms cabal soltura del verso libre. Bandeira perteneci a una generacin mayor respecto de varios escritores que tomaron parte activa durante la Semana de Arte Moderna. Sinembargo, la versatilidadtonal nomenos 1 1 2 nos que sua empatia para com as novas correntes granjea- ram-lhe o respeito e a aceitao entre aqueles. Mrio de Andrade, um dos guias do novo movimento, reconheceu Bandeira como o . /.. t 1. .1.. /... Seu caso coincide coma opinio de Borges a respeito de que cada escola cria os seus precursores. Em 1940 foi eleito membro da Academia de Letras. Nosso poeta foi homem de letras em todos os sentidos da expresso. Sua tarefa primordial: escrever poemas, embora tenha deixado tambmuma extensa produo de crnica lite- rria, obras didticas de nvel superior e tradues. Aos ttulos mencionados acrescentam-se: t./ 1 M/, 1936; M/. 1. M/.. 1948; o. ., 1952; t./ 1 I1., 1958; t./ 1 i1 t., 1966. Traduziu obras de Shakespeare, Schiller, Cocteau, OCasey e Bertold Brecht. Dentre seus livros de prosa desta- cam-se: o. 1. o.. t.., 1938; \.,.. 1. u. 1 t. ., 1940; t.. u.+.., 1949; o.,/.. t t.,. t./.., 1952; t/. 1. t./, 1957; +1./ 1./, 1966; e outros. Os anos ratificaram-lhe o apreo das novas geraes at converter-se em um clssico da poesia brasileira. Faleceu no Rio de Janeiro a 13 de outubro de 1968. 1 1 3 que la empata que mostrara hacia las nuevas corrientes le granjearon el respeto y aceptacin entre aqullos. Mario Andrade, uno de los adalides del nuevo movimiento, recono- ci en Bandeira al /. t. 1./ .1.. /.. Su caso cumple el parecer de Borges respecto de que cada es- cuela crea a sus precursores. En 1940 fue elegido miembro de la Academia de Letras. Nuestro poeta fue hombre de letras entodo el sentido de la afirmacin. Su tarea primordial: escribir poemas, aunque tambin dej una extensa produccin de crnica literaria, obras didcticas de nivel superior y traducciones. Alos ttulos mencionados deben agregarse: t./ 1 /, 1936; M/. 1. M/.. 1948; o. ., 1952; t./ 1 1. 1958; t./ 1 .1 ., 1966. Tradujo obras de Shakespeare, Schiller, Cocteau, OCasey y Bertold Brecht. Entre sus libros de prosa des- tacan: o. 1. o.. t.., 1938; \.... 1. /. 1. / /. ., 1940; t.. /..., 1949; o../.. t. t.,. t./.., 1952; t/. 1. t./, 1957 y +1. / 1./, 1966; entre varias otras. Los aos le confirmaronel apreciode las nuevas generacio- nes hasta convertirle en un clsico de la poesa brasilea. Falleci en Ro de Janeiro el 13 de octubre de 1968. 1 1 4 2. AUTO-RETRATO Sua autoperceposerve de ante-sala para adentrar-nos em sua poesia. Semdvida alguma, a ironia coincide comoponto de vista de quem se v interiormente, mas que finge colocar esse conhecimento no formato desabrido de uma tpica ficha pessoal. Odesdobramento que oferece ao tratar-se emtercei- ra pessoa tema curiosidade de no diminuir emnada a veros- similhana da informao nem a ironia do retrato ntimo. Nome: Manuel Carneiro de Souza Bandeira Filho. Nas- ceu em Recife, na Rua Joaquim Nabuco, em 1886. Solteiro, semfilhos. Altura: 1,68m, semsapatos. Colarinho n. 40(co- gote grosso!) Sapatos n. 39. mope, usa culos e sente-se felizpor isso. Ficoubastante surdocoma idade e sente-se mu- ito infeliz por isso. J deixou de fumar duas vezes e no se or- gulha disso, porque acredita, como Pedro Dantas (Prudente de Morais Neto), que mais fcil deixar de fumar que fumar pouco. Acorda s sete e meia, dorme meia-noite. Agradece os livros que recebe e responde s cartas: comraiva, mas respon- de. Gosta de crianas e de animais, sobretudo cachorro. No gosta de sapoti nem de caqui, nem tampouco de melancia. contra os regimes totalitrios, de direita ou de esquerda, con- tra a lei de inquilinato e contra a mo nica nas ruas Marqus de Abrantes e Senador Vergueiro. Suas oraes: pai-nosso e o verso de Verlaine: ... 1./..:. 1. /.../ ..,.. ... Admira e estima cada vez mais o poeta Carlos Drum- 1 1 5 2. AUTORRETRATO Suautopercepcinsirve de antesala antes de introducirnos en su poesa. A todas luces, la irona coincide con el punto de vista de quiense ve interiormente, pero que finge entregar ese conocimiento en el formato desabrido de una tpica ficha per- sonal. El desdoblamiento que ofrece al tratarse entercera per- sona tiene la curiosidadde nodisminuir ennada la verosimili- tud de la informacin ni la irona del retrato ntimo. Nombre: Manuel Carneiro de Souza Bandeira Filho Naci enRecife, enlla calle JoaquimNabuco, en1886. Soltero, sinhi- jos. Altura: 1,68m, sin zapatos. Cuello nm. 40 (cogote grue- so!) Zapatos nume. 39. Es miope, usa anteojos y se siente feliz por eso. Ha quedadobastante sordoconla edady se siente muy infeliz por eso. Ya dej dos veces de fumar y no se enorgullece de eso, porque cree, como Pedro Dantas (Prudente de Morais, nieto), queesmsfcil dejar defumar quefumar poco. Selevan- ta a las siete y media, se acuesta a medianoche. Agradece los li- bros querecibeyrespondelas cartas; rabioso, peroresponde. Le gustanlos nios y los animales, sobre todoel perro. Nole gusta el caimito ni el caqui, tampoco la sanda. Est en contra de los regmenes totalitarios, de derecha o de izquierda, contra la ley de inquilinato y contra la mano nica en las calles Marqus de AbrantesySenador Vergueiro. Susoraciones: el Padrenuestroy el verso de Verlaine: ... 1./..:. 1. /.../ ..,.. ... Cada vez admira y es tima ms al poeta Carlos Drummond de 1 1 6 mond de Andrade, e diz: Quemno estiver de acordo, por fa- vor que no fale mais comigo. Poeta brasileiro de sua predile- o: o citado. Romancistas brasileiros de sua predileo: Jos Lins do Rego e Rachel de Queiroz. Contistas de sua predile- o: Ribeiro Couto, Rodrigo M. F. de Andrade e Marques Re- belo. Seu cronista predileto: o velho Braga. Pintores brasilei- ros de sua predileo: Portinari, Pancetti e Ccero Dias da primeira fase. Escultor brasileiro de sua predileo: Celso Antnio. Compositores brasileiros de sua predileo: no tem predileto. Pertence ao Partido Socialista Brasileiro. Pri- meiro livro de fico que leu emsua vida: ..,., de De Ami- cis. No delicado: gosta de jil, cinema falado, rdio, mesmo comchiado, e os poetas de segunda linha. Seu maior amigo: Rodrigo M. F. de Andrade. At agora oautor apresenta algumas de suas caractersticas e preferncias que revelamgostos, admirao, datas e hbitos caseiros. Mesmoassim notrioohumor que, s suas custas, anima o seu retrato pessoal, assimcomo aquele dispensado obra alheia. Detesta escrever para jornais e falar em pblico. No tem nenhumareligio, masadesuasimpatiaacatlica. Sepudesse recomear a vida, gostaria de ser oque nopde: arquiteto. Arte de sua predileo: a msica. Gosta de msicos antigos e moder- nos, preferindo acima de tudo Bach, Haydne Mozart. Gosta de todo gnero de leitura, sem preferncias. Tem medo de ter medonahorademorrer. Escrevediretamentemquina; quan- 1 1 7 Andrade, y dice: Quien no est de acuerdo, por favor que no hable ms conmigo. Poetabrasileode supredileccin: el cita- do. Novelistas brasileos de supredileccin: Jos Lins doRego y Rachel de Queiroz. Cuentistas de su predileccin: Ribeiro Couto, RodrigoM. F. de Andrade y Marques Rebelo. Sucronis- ta predilecto: el viejo Braga. Pintores brasileos de su predilec- cin: Portinari, Pancetti y CceroDias de la primera fase. Escul- tor brasileo de su predileccin: Celso Antnio. Compositores brasileos de su predileccin: no tiene predilecto. Pertenece al Partido Socialista Brasileo. Primer libro de ficcinque ley en suvida: ..:.deDeAmicis. Noesdelicado; legustanel jil, el cine sonoro, la radio, aunconfriture, y los poetas de segundo orden. Su mayor amigo: Rodrigo M.F. de Andrade. Hasta ahora el autor ofrece de s algunos de sus rasgos y preferencias que dicen de gustos, de admiraciones, de datas y de hbitos domsticos. Aunas es notorio el humor que, a sus expensas, anima el retrato personal, lo mismo que la atencin puesta en la obra ajena. Detesta escribir para peridicos y hablar enpblico. Notie- ne ninguna religin, pero la de su simpata es la catlica. Si pu- diera recomenzar la vida, le gustara ser lo que no pudo: arqui- tecto. Arte de su predileccin: la msica. Le gustan antiguos y modernos, prefiriendo por sobre todo a Bach, Haydny Mozart. Le gusta todo gnero de lectura, sin predileccin. Tiene miedo de tener miedo a la hora de morir. Escribe directamente a m- quina; cuando se trata de poesa, borronea a lpiz las primeras 1 1 8 do se trata de poesia, rascunha a lpis as primeiras idias dos poemas. Gosta mais de visitar que ser visitado. No temsecre- trio nemcriado, e prepara seu caf-da-manh; sabe fazer mui- tobemsorvetedecafedocedeleite. Gostadesolido. Comum poema publicado emumjornal conseguiu que o prefeito Men- des de Morais mandasse asfaltar a rea interna para onde da- vamas janelas deseuapartamento. Nosecasouporqueperdeu a oportunidade. Ri commuita facilidade porque dentuo. Ho- memde muitos amigos. Tal como Valry raramente faz versos, mas em matria de poeisa um antivaleriano: cr e confia na inspirao, crnareabilitaodolugar-comum. DeRecifeguar- dasuaternuradeinfncia. Desde1914costumaveranear emPe- trpolis. No se conforma emter estado emParis por trs dias, semver Paris. Publicou seu primeiro livro +.: 1 u. aos 31 anos de idade. Escreve versos desde os dez. A segunda citao do texto enfoca sua posio literria, pelo menos em alguns aspectos importantes, tais como: sua confiana na inspirao e no j aludido lugar-comum que, a nosso ver, se refere consentida cotidianidade, em contraste comos repertrios fteis, ilusrios e decorativos que o prece- deram. Do mesmo modo traduz bem o carter retrado que o distinguira. No foi misantropo, mas sim um solitrio. Toca violo e sabe executar ao piano dois preldios de Cho- pin, umtrechodoCarnaval, deSchumann, eumpequenapeade Mac-Dowell. Coisas que mais detesta: fila para qualquer coisa, responder a enqutes, dar opinio sobre os pardais novos, espe- 1 1 9 ideas delos poemas. Legustams visitar queser visitado. Noti- ene secretario ni sirviente, y prepara su desayuno; sabe hacer muy bien helado de caf y dulce de leche. Le gusta la soledad. Conunpoema publicadoenundiarioconsiguique el prefecto Mendes de Morais mandase empedrar el patio adonde van las ventanas de su departamento. No se cas porque perdi la oca- sin. Re con mucha facilidad porque es dientudo. Hombre de muchos amigos. Como Valry, raramente hace versos, pero en materia de poesa es el anti-Valry: cree y confa en la inspira- cin, cree en la rehabilitacin del lugar comn. Guarda por Re- cife su ternura de infancia. Acostumbra veranear desde 1914 en Petrpolis. No se consuela de haber estado tres das en Pars, sinver Pars. Publicsuprimer libroalos31 aos+.:1 u. , (Las cenizas de las horas). Escribe versos desde los diez aos de edad. La segunda cita del texto fija su posicinliteraria, al menos enalgunos aspectos importantes, tales como: suconfianza en la inspiracin y el aludido lugar comn que, pensamos, se re- fiere a la admitida cotidianidad, en contraste con los reperto- rios vagos, ilusorios y decorativos que le precedieron. Asimis- mo, traduce bien el carcter retrado que le distinguiera. No fue misntropo, pero s un solitario. Toca la guitarra y sabe ejecutar al piano dos preludios de Chopin, un nmero del Carnaval de Schumann y una piececita d e Mac-Dowell. Cosas que ms detesta: fila para cualquier cosa, responder aenqutes, dar opininsobrelosnuevosgor- 1 2 0 rar por retardatrios, ficar paradodiantedeguichs, viajar detrem etc. Gosta de: tirar retratos, olhar bibels, ler suplementos liter- rios, andar a esmo etc. Suas reminiscncias mais antigas remon- tam-se aos trs anos de idade e so contadas em seu poema Infncia. Temumdzia de poemas recentes que, na futura edi- o de t.. ../.s, sero incorporados ao livro Opus 10. Aprecia os autores novos e novssimos da poesia brasileira, lidos ou no. Gostaria de morrer de repente, mas emcasa. No h a menor dvida de que uma constante em seu au- to-retrato a alternncia de gostos e coisas desagradveis. Desse retroceder de sua vida, aparentemente muito extenso no dizer, afloram pinceladas que melhor situam o semblante interior dopoeta, uma das quais bosqueja oreinoda infncia. 3. FACETAS COMPLEMENTARES Apoesia de Bandeira possui variados e ricos veios de expe- rincia, ao mesmo tempo que um esprito receptor de pe- quenos acontecimentos, de elementos reconhecveis e de variegadas ressonncias. Nessa escritura fatiada, que a sua, sobressai uma poderosa voz coma qual torna o mundo familiar. Nada mais distanciado dele que o hermetismo ou a crispao misantropa, aquela que se compraz emcifras e caminhos tor- tuosos apenas para iniciados. Refere-se a este mundo, trans- formando-o emvariveis ritmos e predilees emque arrisca 1 2 1 riones, esperar retrasados, hacer plantnenventanilla, viajar en trenetc. Le gusta: sacar retratos, ver figurillas, leer suplementos literarios, andar sin rumbo, etc. Sus reminiscencias ms anti- guas se remontana los tres aos de edady estncontadas ensu poema Infancia. Tiene una docena de poemas nuevos, que en futura edicin de t.. ../. sern incorporados al libro Opus 10. Aprecia a los nuevos y novsimos de la poesa brasile- a, ledos o no. Le gustara morir de repente, pero en casa. No cabe duda de que una constante de su autorretrato es la alternancia de gustos y desagrados. De ese girar a cuenta de su vida, enapariencia muy externa enel decir, afloranpinceladas que mejor sitan el semblante interior del poeta, una de las cuales bosqueja el reino de la infancia. 3. FACETAS COMPLEMENTARIAS La poesa de Bandeira posee variadas y ricas vetas de ex- periencia, a la vez que un espritu acogedor de pequeos sucesos, de elementos reconocibles y de variopintas reso- nancias. En esa escritura de rebanadas que es la suya, des- taca una poderosa voz con que familiariza el mundo. Nada ms ajeno de l que el hermetismo o la crispacin misn- tropa, aquella que se complace en cifras y vericuetos slo para iniciados. Habla de este mundo, transformndolo en variables ritmos y predilecciones en las que se juega un 1 2 2 um modo de ser e de existir. Arte de afirmao de qualquer maneira, s que coma flexibilidade de quemrene definies e aluses em fragmentos da fala. Infnciaeestticaavanamcomfirmezadearqutipo, aomes- motempoque irreverncia postulada emtextos semambigida- des. A riqueza expressiva cria seus mtodos de tocar a pele e a alma. Se pudesse ver-se cativoda fascinaoembenefciode uma parte do mundo, no deixaria em atraso o outro procedimento trazido baila pelas aluses e mudanas de ateno, verdadeiros saltos ouaparentes intermitncias comose duas vozes disputas- semo poema. Ocerne da poesia bandeiriana tarefa do corao que a co- loca na ordemda mente. Eesse vaivmsincopado de abertura comunicvel espera ser compatilhado a partir de uma intimi- dade bem viva. Ao fim e ao cabo, um direito que assiste ao poeta de propor fraes de sua ateno em sucessivas totali- dades. E nessa maneira inteiria que esclarece, ou permite pressupor, o lado escuro da lua, as facetas postergadas do real ou a desmentida espera do que podia ter sido, e que no foi, semafast-lopor completode uma serena assimilaodas co- isas, no prope excentricidades, mas sim o desplante do vi- ver renovado. Ao impregnar tudo de ausncia dos rituais mo- rosos, palidez de palavras ou noturno recolher-se, aceita, em compensao, certa volubilidade formal, mtrica tal como o verso livre. Em tudo, fica patente sua liberdade de esprito e versatilidade tonal desde o humor penosa confisso. 1 2 3 modo de ser y de existir. Arte de afirmacin sin ms, solo que con la flexibilidad de quien ana rotundidades y alusi- ones en fragmentos de habla. Infancia y esttica avanzancondecisinde arquetipoa la vez que irreverencia postulada en textos sin ambigedades. La ri- queza expresiva crea sus mtodos de tocar la piel y el alma. Cu- ando pudiera creerse preso de fascinacin en beneficio de una partedel mundo, nodejaenrezagoel otroprocedimientotrado a cuenta por las alusiones y cambios de atencin, verdaderos saltos o aparentes discontinuidades como si dos voces se dis- putaran el poema. El centro de la poesa bandeiriana es afn del corazn y puesta en orden de la mente. Y ese vaivn sincopado de aper- tura comunicable espera ser compartido desde una intimi- dad muy viva. Al fin y al cabo, un derecho que asiste al poeta es el de proponer fracciones de su atencin en sucesivas to- talidades. Y en esa manera enteriza que esclarece, o permite suponer, el ladooscurode la luna, las caras postergadas de lo real o la desmentida espera del pudo haber sido y que no fue, sin apartarlo todo de una serena asimilacin de las co- sas, propone no excentricidades, s el desplante del vivir re- novado. Impregnndolo todo un alejamiento de rituales morosos, palidez de palabras o nocturno recogerse, en cam- bio acepta cierta volubilidad formal, mtrica tanto como verso libre. Entodo queda patente su libertad de espritu y la versatilidad tonal desde el humor a la grave confesin. 1 2 4 Impossvel encontr-lo cativo da entonao monocrdica. Se, s vezes, semostraexpansivo, batendopalmaselibertodonimoensi- mesmado; emoutras, comigual convico, uma saudade atenuada avisa que os acordos do ser com o mundo jamais so deprezados, emboratampoucoalcanados. Semseseparardoncleopoderosode quemvive e morre comuma constncia que transpassa o silncio, a vozpotica sabe manifestar-se igualmente autntica e convincente quandoescreve: Amataagita-se, revoluteia, contorce-setodaesa- code-se! / A mata hoje temalguma coisa para dizer. Tambmao escrever: Eu fao versos como quemmorre. Que canta Bandeira e em que mapa desenha essa vida que no se satisfaz em sua mera passagem? Nem os dias nem o transcurso noturno separa o poeta dos demais. Asemelhana de motivos e de peripcias do artista com os outros acha-se ratificada nos assuntos de eventualidade comum em uma e outra biografia. No umheri nemse reveste de caracteres de virtudes excepcionais. Entretanto, a resposta que d a tais assuntos que respira e nos quais se asfixia, diferente. A ex- cepcionalidade do poeta pode manifestar-se diante de um promontrio, ou debilitar-se quando a histria dilacera ou ofende: comisso trabalha o poema, arranca palavras do siln- cio ou aniquila a excessiva alegria dos fatos transparentes em um momento que lhe propcio. O importante deixar-lhe vivos os sucessivos presentes, e de tal modo e intensidade, que no pode seno reinvent-los pelo fato de que o pretrito continua chamando-o, oporvir desenha tendncias suspiran- 1 2 5 Imposible hallarlo preso de entonacin monocorde. Si a veces mustrase expansivo, batiendo palmas y ligero de ni- mo ensimismado; en otras, con pareja conviccin, una tem- perada saudade avisa de que los acuerdos del ser conel mun- do jams quedan desestimados, aunque tampoco consegui- dos. Sinapartarse del ncleopoderosode quienvive y muere con una constancia que perfora el silencio, la voz potica sabe manifestarse igualmente autntica y convencida cuan- do escribe: t ./. . .../.. , .1 . ..... , . .. 1. t ./. .. /. .. 1.. que al escribir: :. /. ... ... .. . ... Qu canta Bandeira y enqu mapa disea esa vida que no se harta en su mero transcurso? Ni los das ni el lapso noc- turno separan al poeta de los dems. La semejanza de moti- vos y de peripecias del artista con los otros tiene confirma- cin en los asuntos de comn ocurrencia en una y en otra biografa. No es unhroe ni reviste caracteres de virtudes ex- cepcionales. Sin embargo, es distinta la respuesta que da a esos asuntos en los que respira o se sofoca. La excepcionali- dad del poeta sabe manifestarse a la vista de un promonto- rio, o se enerva cuando la historia desgarra u ofende; conello labra un poema, arranca palabras al silencio o fulmina la ex- cesiva satisfaccin de los hechos netos, en una hora que le es propicia. Lo extraordinario es restarle vivos los sucesivos presentes, y de tal modo e intensidad, que no puede sino re- inventarlos, por el hecho de que el pretrito contina lla- 1 2 6 tes e ohoje oarrebata, s vezes, para oferecer e prolongar oque emoutros j soube de seu momento e longo esquecimento ou pressuroso tdio, quase sempre. Decidido a converter sua fala escrita emgesto de expresso comunicvel, pois a primeira coisa de que trata o poeta falar consigo mesmo, incorre na inevitvel impudiccia de oferecer os frutos desse solilquio a quempressupe rosto e alma to enigmticos ou to necessitados de sentir e compreender comoos seus. Aopovoar de si mesmosuas palavras deixa-as ir embusca de cada ser, mas no da multido amorfa. Apoesia irmandade toda vez que traduzida pessoalmente. Isso por- que, nofundo, confia s palavras aquiloque e aspira ser, e in- siste emdemandar uma ateno que deveria restituir-lhe esse raro equilbrio de perceber o perecvel e de compreender que somos inacabados e, portanto, insatisfeitos. Cada poema uma inciso na completude do que vivo. Por essa amostra que unta o possvel ou o impossvel na esteira de uma biogra- fia e de um momento histrico, quer ser ela mesma um con- junto de atitudes, motivos, nimo, linguagem original, to fiel como se fosse vivel colher a sombra de um vo ou o so- bressalto enftico da morte. Consegue ser o poema a verso desejada do poeta? Assim eu quereria o meu ltimo poema Que fosse terno dizendo as coisas mais simples [e menos intencionais 1 2 7 mndole, lo porvenir dibuja tendencia suspirante y el hoy le arrebata en ocasiones, para traer y prolongar lo que en otros ya conoci de su momento y largo olvido o presuroso hasto, casi siempre. Decidido a convertir suhabla escrita engesto de expresin comunicable, ya que lo primero del poeta es hablarse a solas, incurre en la necesaria impudicia de ofrecer los frutos de ese soliloquio a quienes supone rostro y nima tan enigmticos o tan urgidos de sentir y comprender como los suyos. Al poblar sus palabras de s propio las deja ir en busca de cada quien, no de la multitudamorfa. La poesa es hermandadcada vezque se la traduce personalmente. Y, porque en el fondo confa a las palabras loque es y aspira a ser, insiste endemandar una aten- cin que debera restituirle ese raro equilibrio de percibir lo perecible y de comprender que somos inacabados y, por ende, insatisfechos. Cada poema es una incisin en el total de lo vivo. Pero esa muestra que unta lo posible o lo imposible enel cauce de una biografa y de un momento histrico, quiere ser ella misma concentrado de actitudes, motivos, nimo, len- guaje originario, tanfiel comosea dable coger la sombra de un vuelooel respingoenfticode la muerte. Consigue ser el poe- ma la versin deseada del poeta? As querra yo mi ltimo poema Que fuera tierno diciendo las cosas ms simples [ y menos intencionadas 1 2 8 Que fosse ardente como um soluo sem lgrimas Que tivesse a beleza das flores quase sem perfume A pureza da chama em que se consomem os diamantes mais lmpidos A paixo dos suicidas que se matam sem explicao. Poema acerca do poema, mas com a advertncia de que, nesse caso, a voz do texto no se reveste de nimo nem pre- tenso de artfice satisfeito. Bandeira suficientemente mo- derno quando leva em considerao aquele propsito com vistas aos demais, mas no concebe umescrito como finali- dade nica, muito menos o derradeiro, mas sim como oca- sio especialssima para aproximar-se dos outros com pre- sena simples e desinteressada que consiga ser estampa comunicativa, ardor puro e paixo extrema sem quaisquer palavras a mais. Dir-se-ia um poema-gesto, um poema- companhia. Eessa companhia de afluir ou de estar disponvel a outrem acopla com o afeto reconhecido um ai! sempre vivo, espera de que algum chegue, ou de ser o motivo para que chegue e, sobretudo, s-lo quando chegar. Como quem confessasse ao ter uma incapacidade ou um sentimento um pouco estril, o poeta enfrenta o categrico transcurso do tempo com a conseqente marca de pretrito oudo no vivido que, por sua prpria inexistncia, no enten- de de rplicas na memria. De qualquer forma, so modos 1 2 9 Que fuera ardiente como un sollozo sin lgrimas Que tuviera la belleza de las flores casi sin perfume La pureza de la llama en que se consumen los ms lmpidos diamantes La pasin de los suicidas que se matan sin explicacin. Poema acerca del poema, pero advirtiendo que, en este caso, la voz del textonoreviste nimoni pretensinde artfice satisfecho. Bandeira es losuficientemente modernoal plante- arse aquel propsito de cara a los dems, mas no concibe un escrito como finalidad nica, mucho menos el postrero, sino ocasin especialsima para acercarse a los otros con presencia sencilla y desintencionada que consiga ser estampa comuni- cativa, ardor puro y pasin extrema sin ms palabras. Dirase un poema-gesto, un poema-compaa. Y esa compaa de acudir o de disponerse a otros ensambla conel afecto reconocido enunAy! siempre vivo, enespera de que alguien llegue, o de ser el motivo para que llegue, y, sobre todo, serlo cuando llegue. Como quien confesara al pasar una insuficiencia o un sen- timiento algo estril, el poeta afronta el categrico transcurrir del tiempoconla consiguiente estela de pretritoode lonovi- vido que, por su misma inexistencia, no conoce de rplicas en la memoria. De cualquier forma, sonmodos inexorables, con- tundentes, de propio vaco o, en el mejor de los casos, inficio- nados de prdidas. inexorveis, contundentes, de um vazio prprio ou, no me- lhor dos casos, contagiados de perdas. Amei Antnia de maneira insensata. Antnia morava numa casa que para mim no era casa, [era um empreo. Mas os anos foram passando. Os anos so inexorveis. Antnia morreu. A casa em que Antnia morava foi posta abaixo. Eu mesmo j no sou aquele que amou Antnia e que [Antnia no amou. Alis, previno, muito humildemente, que isto no [crnica nem poema. apenas Uma nova verso, a mais recente, do tema . ., Que dedico, ofereo e consagro A meu dileto amigo Augusto Meyer. Quase uma confidncia. O carter coloquial de muitos de seus poemas serve de boas-vindas ao leitor. Em algumas ve- zes, pode parecer um recado pblico do privado; em outras, acomoda-se lhaneza de abrir a interioridade semmais reser- vas a no ser preservando o direito intimidade. Umsentidode pertena a esse mundotovasto, que oBra- sil, faz-se patente de vrios modos. De antemo, as reminiscn- cias e a afetividade adquiremnomes prprios, assimcomo essa 1 3 0 1 3 1 Am a Antonia de manera insensata. Antonia viva en una casa que para m no era casa, [era un empreo. Mas los aos fueron pasando. Los aos inexorables. Antonia muri. La casa en que Antonia moraba fue demolida. Yo mismo ya no soy aquel que am a Antonia y que [Antonia no am. De hecho, prevengo, muy humildemente que esto no [es crnica ni poema Es apenas Una nueva versin, la ms reciente, del tema . ., Que dedico, ofrezco y consagro A mi dilecto amigo Augusto Meyer. Casi una confidencia. El carcter coloquial de muchos de sus poemas sirve de bienvenida al lector. A veces puede pare- cer un recado pblico de lo privado; en otras, se aviene a la lla- neza de abrir la interioridad sin ms reservas que la conserva- cin del derecho a lo ntimo. Unsentidode pertenencia a ese mundotanvastoque es el Brasil se hace patente de varios modos. Desde luego, las re- miniscencias y la afectividad alcanzan nombres propios, as como tambin esa su manera de incorporar aspectos famili- sua maneira de incorporar aspectos familiares e de tornar-se ele mesmo prximo quando expressa seu destino de solitrio. E, por fim, as entonaes e maneiras por ele feitas nos textos, in- terpretama abertura que teria aoacolher marcas de origens cul- turais muito dessemelhantes que convivem em seu pas. 4. AFETOE CADUCIDADE Tem-se ditocomtoda razoque os motivos humanos mais presentes noreinoda poesia soa afetividade amorosa, emes- pecial, e a conscincia da finitude. Quais so ou poderiamser as respostas a tais inquietaes? Quemdesejar saber como se produzemos modos expressivos e a intensidade de seus mati- zes, dever colocar o ouvido no peito da poesia. Depois de tudo, do amor e da morte advm as conjugaes vitais mais ineludveis e daquelas que todos podem mencionar, quando no expressar, experincia na primeira pessoa. Vimos que Bandeira no foi poeta dedicado a um assunto comexclusodas demais normas doviver. Nofoi exclusivista, em compensao espaou sua obra, locupletou-a de matizes, povoou-a de ressonncias, enriqueceu-a comamplos registros. Foi assimque amor e finitude entenderamde nostalgia, de exa- me, de serenidade, de anlise. Adramtica procissoda solido ia adentrando-lhe mais. Nele deixava, s vezes, conglomerados melanclicos, sem refutar o humor irnico. 1 3 2 1 3 3 ares y de hacerse l mismo cercano cuando expresa su desti- no de solitario. Y, en fin, las entonaciones y maneras que practicase en los textos interpretan la apertura que tuviera al acoger improntas de orgenes culturales muy dismiles que conviven en su pas. 4. AFECTOY CADUCIDAD Se ha dicho conplena raznque los motivos humanos ms presentes en el reino de la poesa son la afectividad amatoria, especialmente, y la consciencia de la finitud. Cules sonopo- dran ser las respuestas a tales inquietudes? Quien desee sa- ber cmo devienen los modos expresivos y la intensidad de sus matices deber poner odo en el pecho de la poesa. Des- pus de todo, del amor y del morir provienen las conjugacio- nes vitales ms ineludibles y de las que todos pueden referir, cuando no expresar, experiencia en primera persona. Hemos visto que Bandeira no fue poeta dedicado a un asunto con exclusin de los dems rdenes del vivir. No fue exclusivista, en cambio espacializ su obra, la abund de ma- tices, la habitde resonancias, la enriqueciconamplioregis- tro. Es as como amor y finitud conocieron de nostalgia, de examen, de serenidad, de anlisis. La dramtica procesin de la soledad le iba ms adentro. Dejaba en l concentrados me- lanclicos, en ocasiones, sin repugnar del humor irnico. Tal qual amar e morrer so experincias que por si ss prendem a ateno e comprometem as maiores energias hu- manas, na obra desse poeta fica aberta a possibilidade de que retorneme debatama vida inteira. Porque alguma coisa muito profunda aproxima esses dois verbos extraordinrios. Toda vez que aumenta o amar, o morrer parece diminuir, e vi- ce-versa; quando o amar se mostra desinteressado pela exis- tncia, cresce a tentao de morrer por insignificncia, de imenso deserto, ou de fato. Talvez em todos os demais atos humanos possa reinar a vontade, menos no amar e no morrer. Ao mesmo tempo que admitem alguma deliberao, neles se inclui um enigmtico destino, quando muito uma fora de gravidade oude saltopara oinfinitoque guiama experincia. assimque esses motivos se entrelaamemBandeira; um serve de piv para o outro; e aquele que alguma vez efeito, tambm o encontramos na margem impulsora dessa abran- gncia marcante. Freqentemente, a asseverao culmina na anlise afetiva que evoca. Duas vezes se morre: Primeiro na carne, depois no nome. A carne desaparece, o nome persiste mas Esvaziando-se de seu casto contedo Tantos gestos, palavras, silncios At que um dia sentimos, Com uma pancada de espanto (ou de remorso?) Que o nome querido no nos soa como os outros. 1 3 4 1 3 5 Como amar y morir son experiencias que de suyo cautivan la atenciny comprometenlas mayores energas humanas, en la obra de este poeta queda abierta la posibilidad de que retor- neny debatanla vida entera. Porque algo muy profundo apro- xima a esos dos verbos mayores. Cada vez que acrece el amar pareciera disminuir el morir, y viceversa, cuando el amar se desentiende de la existencia, aumenta la tentacin de morir por insignificancia, de largo desierto, o de hecho. Acaso, en todos los dems actos humanos pueda reinar la voluntad, me- nos en el amar y en el morir: Al tiempo de que admiten alguna deliberacin, en ellos se incluye un enigmtico destino, cuan- do menos una fuerza de gravedad o de salto al infinito que guan la experiencia. As es comoestos motivos se entrelazanenBandeira; unosir- ve de pivote al otro; yel que algunavezes efecto, tambinlohalla- mos enla orilla impulsora de ese abarcamientodecidor. Amenu- do la aseveracin culmina en el examen afectivo que evoca. Dos veces se muere: Primero en la carne, despus en el nombre. La carne desaparece, el nombre dura ms Vacindose su casto contenido Tantos gestos, palabras, silencios Hasta que un da sentimos, Como un golpe de espanto (o de remordimiento?) Que el hombre querido nos suena como los otros. Depois, incorpora dois casos, ambos os nomes pretritos de mulheres: Santinha debilmente ponderada; enquanto Adelaide vai se diluindo at no nome, essa segunda morte que o tempo e a distncia do sentimento acabamdecretando, por- que, afinal, ohumano frgil, realidade poucoresistente, mu- tvel, similar a um encolhimento na contraluz. Tal como em: (...) Adelaide hoje apenas substantivo prprio feminino. / Os epitfios tambmse apagam, bemsei. / Mais lentamente, porm, do que as reminiscncias / Na carne, menos inviolvel do que a pedra dos tmulos. Em outro poema, conquistado pela antecipao da morte, tendo aceitado o carter milagroso da vida e das entidades pe- quenas tanto do espao quanto do tempo com os quais com- partilhamidntico apreo como poeta, termina afirmando de maneira inequvoca: Bendita a morte, que o fimde todos os milagres. Como se pode observar, desdramatiza o fimdo tempo pes- soal; prefere muito mais atender dor da vida, aquela que o leva a concidir, parcialmente, suas afirmaes comLo fatal, de Rubn Daro e comalguns poemas do heternimo Alberto Caeiro, do lusitano Fernando Pessoa. Nesse sentido, as asseveraes de Bandeira adquirem um elevado valor de auto-exame biogrfico. Aquele vivido do mesmomodoque as experincias nulas se vertememuma su- cesso de versos breves, totais e despojados em suas expres- ses, idntica a uma sntese to distante da esperana como 1 3 6 1 3 7 Luego incorpora dos casos, sendos nombres pretritos de mujeres: Sentihna es ponderada dbilmente; en tanto Adelaida se va diluyendo hasta en el nombre, esa segunda muerte que el tiempo y la lejana del sentimiento acaban por decretar, porque al cabo, lo humano es frgil, realidad endeble, tornadiza, similar a un encogimiento al trasluz. Es as como: Adelaida es hoy apenas sustantivo propio fe- menino./ Los epitafios tambin se apagan, bien lo s./ Ms lentamente sin embargo, que las reminiscencias/ en la carne, menos inviolable que la piedra de las tumbas. En otro poema, ganado por la anticipacin de la muerte, habiendo aceptado el carcter milagroso de la vida y de las en- tidades pequeas tanto como del espacio y del tiempo con los cuales comparten idntica estimacin en el poeta, termina afirmando de manera inequvoca: Bendita la muerte, que es el fin de todos los milagros. Como puede apreciarse, desdramatiza el fin del tiempo personal; prefiere muchoms atender al dolor de la vida, aquel que le lleva a coincidir, parcialmente, sus afirmaciones con Lofatal de RubnDaroy conalgunos poemas del heterni- mo Alberto Caeiro, del lusitano Fernando Pessoa. En este sentido, las aseveraciones de Bandeira adquieren unaltovalor de autoexamenbiogrfico. Aquellovividolomis- mo que las experiencias nulas se viertenensucesinde versos breves, totales y desnudos en sus dichos, como una sntesis tan distante de la esperanza como de la tribulacin. El temple da atribulao. A tmpera de nimo se apia na atitude de aceitar os soobros e os fracassos com natural obedincia, porque eles so condio da realidade humana. A este respei- to, cabe colegir a experincia de umprolixo tratamento e soli- lquiodessa voz lrica. Semforcejos nemquerelas altissonan- tes, o destino solitrio temcomo aliado o mundo da infncia, o sentimento de proximidade emocional da famlia e um im- pulso-base da religio. Assimsendo, aquele substrato consti- tutivode sua convincente atitude umpoucoestica, garantia de expresso e autntica catarse. Emminha experincia pessoal escreve fui verificandoque meu esforo consciente s era insatisfatrio, enquanto o que me saa do subconsciente, em uma espcie de transe ou de alumbramento, tinha pelomenos a virtude de deixar-me alivi- ado de minhas angstias. Longe de sentir-me humilhado, en- chia-me de jbilo como se de repente me tivessem posto em estado de graa. Toconformecomafaturasolta, abertaeinseridadematizese de facetas existentes na maioria de seus textos, as palavras de Bandeira revelamuma positiva e constante viglia assentada em suaamplitudeeseuntimo. Essaprticanadateveaver comoso- nambulismonemtampoucocomadiatribe. Oregistroeaatitude que lhe eram afins, confirmaram-se com o passar dos anos em florescimento dos mais diversos assuntos e estruturas. 1 3 8 1 3 9 de nimo se apoya en la actitud de aceptar las zozobras y las derrotas con natural obediencia, porque ellas son condicin de la realidad humana. En este sentido, cabe colegir la experi- encia de unprolijo trato y soliloquio de esta voz lrica. Sinfor- cejeos ni querellas altisonantes, el destino solitario tiene de aliado el mundo de la infancia, el sentimiento de cercana emocional de la familia y un impulso base de lo religioso. Por serlo, aquel sustrato constitutivo de su convencida actitud algo estoica, es garanta de expresin y autntica catarsis. En mi experiencia personalescribefui verificando que mi esfuerzo consciente slo resultaba insatisfactorio, en tanto que lo que me sala del subconsciente, enuna especie de trance o de alumbramiento, tena al menos la virtud de dejar- me aliviado de mis angustias. Lejos de sentirme humillado, me llenaba de jbilo como si de repente me hubiesen puesto en estado de gracia. Tan coincidente con la factura suelta, abierta e incluyente de matices y de facetas habidos en la mayora de sus textos, las palabras de Bandeira revelan una positiva y constante vi- gilia dispuesta a lo ancho y hondo de s. Esa prctica nada tuvo que ver con el sonambulismo, pero tampoco con la dia- triba. El registro y actitud que le fueron afines se confirma- ron al paso de los aos en florecimiento de muy diferentes asuntos y estructuras. Acompanhadode mpetos hesitantes entre a meditaose- vera e a expanso anmica, o mundo est e no est na obra de Manuel Bandeira, e essa desigualdade se torna manifesta no crescimento da ausncia e nas mais efmeras presenas. Em vez de ser explosoe desbordamento, seus poemas sobuscas e registros. E das verdades que se tem em conta, a primeira ateno conquistada pelo emocional e o afetivo, chaves por demais evidentes se nos ativermos aos dois motivos mais co- muns da escritura lrica. Ahistria pessoal encarna o despertar dos sonhos. Dessa concentrada maneira com que aflora a lucidez, o poeta ela- bora suas constncias e seus argumentos de ver-se e de sen- tir-se umcruzamento de enigmas. Nada por si mesmo su- ficiente para acalmar sua inquietao; nada pode evitar as feridas de onde surge s vezes, para permanecer esse tremor vindo de algum, embora obscuro fique o nimo e bloquea- da a certeza de eventuais concluses. O poema abre uma possibilidade de, pelo menos, ser falado emcompanhias so- litrias ou como forma escolhida de interlocuo em um tempo sem data. Poeta sou; pai, pouco; irmo, mais. Lcido, sim; eleito, no. E bem triste de tantos ais Que me enchem a imaginao. 1 4 0 1 4 1 Asistido de mpetus oscilantes entre la meditacin severa y la expansinanmica, enla obra de Manuel Bandeira el mundoest y no est, y esa diferencia queda manifiesta en las crecidas de lo ausente ylas ms efmeras presencias. Enlugar de ser explosiny desborde, sus poemas sonexploraciones y registros. Yde las ver- dades que dan cuenta, la primera atencin es conquistada por lo emocional y lo afectivo, claves por dems evidentes si nos atene- mos a los dos motivos ms frecuentes de la escritura lrica. La historia personal encarna el despertar de los sueos. De esa concentrada manera con que aflora la lucidez labra el poeta sus constancias y sus argumentos de verse y de perci- birse cruce de enigmas y de posibilidades. Nada por s mis- mo es suficiente a calmarle de la inquietud; nada sabe sosla- yar las heridas por donde se asomaa veces para quedar- seese temblor venido desde alguien, aunque oscuro que- de el nimo y bloqueada la confianza de eventuales cumpli- mientos. El poema abre una posibilidad, al menos, de ha- blarse en compaas solitarias o como forma escogida de in- terlocucin en un tiempo sin fecha. Poeta soy, padre, poco; hermano ms. Lcido s, elegido, no. Y harto triste de tantos ayes Que llenan mi imaginacin. Com que sonho? No sei bem no. Talvez com me bastar, feliz Ah feliz como jamais fui! , Arrancando do corao Arrancando pela raiz Este anseio infinito e vo De possuir o que me possui. 5. ARTE POTICA Como escritor moderno, Bandeira fez do poema a matria fundamental de seu trabalho. Concebeu-o em sua origem e o guardouemumlugar significativoda conscincia. Aodescobrir sua personalidade de escritor, forma na qual deve ter-se defini- do como humano, lembrou o papel dessa outra histria, a da linguagemcomo santa, senha e smbolo de todos os silncios e de todas as tarefas comas quais estava relacionado, suas idas e vindas aomundo. Quandoescreveuarespeitodopoemanopo- ema texto do texto ele o fez como apresentao de uma atitude, talvez de uma convico, no expressamente, apesar de que suas predilees as esclarecesseme as expusessemsemsubter- fgios. Jamais pretendeu dar receitas nemexpedir frmulas ca- tegricas deescrever. Dequalquer forma, os poemas deassunto literrio no escatimam o alto valor de um procedimento com seu riacho de entusiamos e de mensurada melancolia. 1 4 2 1 4 3 Con qu sueo? No lo s an. Tal vez con ser feliz me bastara Ah feliz como jams lo fui! , Arrancando del corazn Arrancando desde la raz Esta ansiedad infinita y vaga De poseer lo que me posee a m. 5. ARTE POTICA Como escritor moderno, Bandeira hizo del poema una materia fundamental de su quehacer. Lo concibi en su ori- gen y le tuvo en un lugar significativo de la consciencia. Al develar su personalidad de escritor, forma en la que debi definirse humano, advirti el papel de esa otra historia, la del lenguaje comosanto, sea y smbolode todos los silenci- os y de todas las tareas con las cuales entablaba relaciones, idas y regresos de s al mundo. Cuando escribi del poema enel poema texto del texto lo hizo como presentacinde una actitud, tal vez de una conviccin, no de manifiesto, aunque sus predilecciones las aclarase y expusiese sinamba- ges. Jams pretendi recetas ni despachar modos categri- cos de escribir. De cualquier forma, los poemas de asunto li- terario no escatiman el alto valor de un procedimiento con su reguero de entusiasmo y de mesurada melancola.Espri- Esprito de cujas manifestaes jamais se poderia afirmar desbordamentos ou excessos de frenesi o deste escritor. A voz de seus poemas no teatral. O natural solitrio de sua personalidade deulhe alento para o despojamento mental e, da, para o reconhecimento de ser oficiante da palavra. Acei- tousua condiode poeta, de homemconsagrados palavras, semque deixasse de declarar suas prprias falncias porquan- to, se algumas o acostumaram, outras o magoavam. Destacado o trao de naturalidade do vital como qual diz identificar-se. Este pressupe uma ampla rea de comparti- lhar e de manifestar o humano na linguagem. Em algumas ocasies, corresponde ternura; emoutras, a uma forma de li- berao. Beijo pouco, falo menos ainda. Mas invento palavras Que traduzem a ternura mais funda E mais cotidiana. Inventei, por exemplo, o verbo teadorar. Intransitivo: Teadoro, Teodora. Olrico, essa sombra de vos, de murmrios, de aparnci- as que o impregna por completo, quando o mundo transcreve o carter suspirante que o descobre, emerge, no caso, da ma- neira que teve a inflexo de sua voz, quando devia enunciar 1 4 4 1 4 5 tude cuyas manifestaciones jams se podra afirmar desbor- des oexcesos de frenes, el de este escritor. La voz de sus poe- mas no es teatral. El natural solitario de su personalidad le alent al desnudamiento mental, y, por tal intermedio, al re- conocimiento de ser oficiante de la palabra. Acept su con- dicin de poeta, de hombre consagrado a las palabras, sin que dejara de declarar las falencias propias que, si algunas le acostumbraron, otras le dolan. Sobresaliente es el rasgo de naturalidad de lo vivo con el que dice identificarse. Este supone una amplia zona de compartir y de manifestar lo humano en el lenguaje. En ocasiones, corresponde a la ternura; en otras, a una forma de liberacin. Beso poco, hablo menos todava Pero invento palabras Que traducen la ternura ms honda Y ms cotidiana. Invent, por ejemplo, el verbo teadorar. Intransitivo: Teadoro, Teodora. Lo lrico, esa sombra de aleteos, de murmullos, de sobre- haz que todo lo impregna, cuando el mundo trasunta el carc- ter suspirante que lodesvela, emerge, eneste caso, de la mane- ra que tuvo el acento de su voz, cuando deba enunciar con commais deciso as rupturas e distanciamentos que o afligi- am ou julgava observar em si mesmo. Mas o poema possui o mais ntido destino na humanidade do outro, por aquilo que umeventual enlace lhe prope e, emcerta medida, uma condi- o especular, quando no diretamente como umlugar de en- contro dos olhares emalguma zona do real histrico e do real anmico. Porm, essa histria e esse nimoflueme queremser compartilhados a partir do texto. S assim, o tamanho dos fa- tos cresce afim, mediante esse ver por dentro as virtualidades do lado de fora, que toda leitura verdadeira. Disposto a despertar no leitor o costume pleno e compacto de um olhar distrado, a linguagem deveria constituir uma es- pcie de m conscincia, conforme ele diria do poema de Saint- John Perse. Nosso poeta evolui de uma escritura concentrada nas peripcias intimistas para outra muito mais aberta cuja concepo explicita em Nova potica: O poema deve ser como a ndoa no brim: Fazer que o leitor satisfeito de si dar o desespero. Sei que a poesia tambm orvalho. Mas este fica para as menininhas, as estrelas alfas, [as virgens cem por cento e as amadas [que envelheceram sem maldade. Bandeira se ajustou a uma ampla experincia tonal do idio- ma. Se foi homemde letras, comseu cortejo prprio de inume- 1 4 6 1 4 7 mayor decisinlas rupturas y distanciamientos que le aqueja- banocrea advertir ens mismo. Peroel poema tiene ms claro destino en la humanidad del otro, por aquello que le propone un eventual enlace y, de cierta medida, una condicin especu- lar, cuando no derechamente como un sitio de encuentro de las miradas en alguna zona de lo real histrico y de lo real an- mico. Pero esa historia y ese nimo se vierten y quieren com- partirse a partir del texto. Slo as, el bulto de los hechos crece afn mediante ese ver por dentro las virtualidades de lo exter- no que es toda verdadera lectura. Dispuestoa sacudir enel lector la costumbre abotagadora y espesa de un mirar distrado, el lenguaje debera constituir una suerte de mala consciencia, segndijera del poema Saint- John Perse. Nuestro poeta evoluciona desde una escritura concentrada en las peripecias intimistas a otra mucho ms abierta cuya concepcin hace explcita en Nueva Potica: El poema debe ser como esa mancha en el brin: Hacer que el lector satisfechode s se d a la desesperanza. Saber que la poesa es tambin roco. Peroeste queda para las nias pequeas, las estrellas alfa, [las vrgenes ciento por ciento y las [amadas que envejecieron sin maldad. Bandeira se avino a una amplia experiencia tonal del idio- ma. Si fue hombre de letras con su cortejo propio de innume- rveis leituras eestudos, complementouissocomointeressede escutar a elocuocotidiana de seuidioma. Essa abertura afian- ou umconceito do poema como palavra viva e franca; por sua vez, sacudiu-lhe com tons e perfeccionismos marmreos, par- nasianos, elegantes. Terconseguidopr emprticaessapredi- leopeloidiomaamploeverstil? Talvez, apartir doplural em- pregodosolilquio, dos dilogos, dadescrio, dopensamento e do uso comedido do recurso narrativo, poder-se-ia obter uma resposta afirmativa. Sua linguagem no popular, mas jamais intrincada. Nesseconfrontodeidiaerealizaodeumaatitude esttica estriba uma das diferenas que nutre a histria da lite- ratura, especialmente nas etapas que novas verses dohumano so ensaiadas. Estou farto do lirismo comedido do lirismo bem comportado Do lirismo funcionrio pblico com livro de ponto [expediente protocolo e manifestaes [de apreo ao sr. diretor Estou farto do lirismo que pra e vai averiguar no [dicionrio o cunho vernculo de um vocbulo .. Quero antes o lirismo dos loucos O lirismo dos bbados O lirismo difcil e pungente dos bbados 1 4 8 1 4 9 rables lecturas y estudios, le complement uninters de escu- char la elocucincotidiana de su idioma. Esa apertura afianz unconceptodel poema entantoque palabra viva y abierta; a su vez, le sacudi de tonos y de atildamientos marmreos, par- nasianos, elegantes. Consigui poner en prctica esa predi- leccin por el idioma ancho y verstil? Quizs a partir del plu- ral empleo del soliloquio, de los dilogos, de la descripcin, del pensamiento y del uso mesurado del recurso narrativo, podrase obtener una respuesta afirmativa. Su lenguaje no es popular, perojams intrincado. Eneste confronte de idea y re- alizacin de una actitud esttica estriba una de las diferencias que nutre la historia de la literatura, especialmente en las eta- pas que se ensayan nuevas versiones de lo humano. Estoy harto del lirismo comedido Del lirismo que se porta bien Del lirismo funcionario pblico con libro de [anotaciones expediente protocolo y [manifestaciones de aprecio al director. Estoy harto del lirismo que se detiene y va a averiguar al [diccionario el cuo vernculo de un vocablo. .. Antes prefiero el lirismo de los locos El lirismo de los ebrios El lirismo difcil y punzante de los ebrios O lirismo dos clowns de Shakespeare No quero mais saber do lirismo que no libertao. Por ltimo, o que o poeta temde mais presente a ausncia de ummundo que foi ou de ummundo que exibe rosto de an- seio. Presente que, sendoumainda, tambmexige elegncia no desejo. Emambos os casos, trata-se de umtranscursode tempo que nopode deixar de estar nemtampoucode reinventar, com base emsua prpria alquimia idiomtica, essa realidade insati- fatria, que toda existncia humana. Por isso, um parodoxo vence sempre o poema nesse seu ato presencial daquilo que j noest. Edoqueaindanoacontece. Memriaeanncio. Ot- pico do texto lrico a entonao vibrtil da linguagememsua extenso de ponte entre duas margens de ar. Bandeira amouuma estrela da manh e outra da tarde. Estrela da vida inteira. Essa intensidade de alma, porm, preveniu-o de pretender pular forade suasombra. Conheceue sentiunaprosae noversouma vocaode viver alerta, de transformar oinexorvel em corpos verbais, animados mais que por um eu todo-pode- roso, por umser comnecessidade de franquear seus prprios li- mites, desde que se aproximasse do ouvido do leitor. Emsuma, poemas de umsolitrio embusca de outras solides. Escuta, eu no quero contar-te o meu desejo Quero somente contar-te a minha ternura. 1 5 0 1 5 1 El lirismo de los clowns de Shakespeare. No quiero saber ms del lirismo que no es liberacin. Ala postre, loms presente que tiene el poeta es la ausencia de un mundo que fue o de un mundo que exhibe rostro de anhelo. Presente que, siendo un todava, tambin cobra pres- tancia enel deseo. Enambos casos, se trata de unlapsoque no puede dejar de estar ni tampoco de reinventar, a base de su propia alquimia idiomtica, esa realidadinsatisfactoria que es toda existencia humana. Por eso, al poema le gana siempre una paradoja enese su acto presencial de lo que ya no est y de lo que an no adviene. Memoria y anuncio. Lo propio del tex- tolricoes la entonacinvibrtil del lenguaje ensuenvergadu- ra de puente entre dos orillas de aire. Bandeira am una estrella maanera y otra atardecida. Estrella de toda la vida. Pero esa intensidad de alma le preca- vide pretender saltar fuera de susombra. Conociy sintien la prosa y en el verso una vocacin de vivir alerta, de transfor- mar lo inexorable en cuerpos verbales, animados ms que por un yo todopoderoso, por un ser que necesit abrir propios l- mites con tal de allegarse al odo del lector. En suma, poemas de un solitario en pos de otras soledades. Escucha, yo no quiero contarte mi deseo Quiero slo contarte mi ternura. POEMAS DE Manuel Bandeira T RADUCCI N AL ES P AOL P OR t. I.,.1 \,. 1. / +.1. .//. 1. / t.. DESENCANTO Eu fao versos como quem chora De desalento... de desencanto... Fecha o meu livro, se por agora No tens motivo nenhum de pranto. Meu verso sangue. Volpia ardente... Tristeza esparsa... remorso vo... Di-me nas veias. Amargo e quente, Cai gota a gota, do corao. E nestes versos de angstia rouca Assim dos lbios a vida corre, Deixando um acre sabor na boca. Eu fao versos como quem morre. 1 5 4 1 5 5 DESENCANTO Hago versos como quien llora De desalientode desencanto Cierra mi libro, si por ahora No hallis motivo alguno para el llanto. Mi verso es sangre. Placer ardiente Esparcida tristeza y sinrazn Duele en mis venas. Amargo, caliente, Y gota a gota cae del corazn. Estos versos de ronca angustia Que de los labios a la vida vienen, Dejan acres sabores en la boca. Yo hago mis versos como quien muere. ACANODE MARIA Que de ti, melancolia?... Onde estais, cuidados meus?... Sabeis que a minha alegria toda vinda de Deus... Deitei-me triste e sombria, E amanheci como estou... To contente! Todavia Minha vida no mudou. Acaso enquanto dormia Esquecida de meus ais. Um sonho bom me envolvia? Se foi, no me lembro mais... Mas se foi sonho, devia Ser bom demais para mim... Seno, no me sentiria To maravilhada assim. minha linda alegria, Trgua dos cuidados meus, Por que no vens todo dia, Se s toda vinda de Deus? 1 5 6 1 5 7 CANCINDE MARA Qu es de ti, melancola?... Dnde estis cuidados mos?... Entended que mi alegra Toda es venida de Dios Me acost triste y sombra, Y amanec como estoy Tan contenta! Sin embargo Mi vida no cambi. Acaso mientras dorma Me olvidaba de mis ayes. Es que un buen sueo me envolva? Si lo fue, no lo recuerdo ms... Pues si fue sueo deba Ser mucho ms para m Sino no me sentira Tan maravillada as. Oh mi linda alegra, Tregua de los cuidados mos, Por qu no vienes cada da, Si eres venida de Dios? CONFIDNCIA Tudo o que existe em mim de grave e carinhoso Te digo aqui como se fosse ao teu ouvido... S tu mesma ouvirs o que aos outros no ouso Contar do meu tormento obscuro e impressentido. Em tuas mos de morte, minha Noite escura! Aperta as minhas mos geladas. E em repouso Eu te direi no ouvido a minha desventura E tudo o que em mim h de grave e carinhoso. 1 5 8 1 5 9 CONFIDENCIA Todo cuanto existe en m de grave y carioso Como si a tu odo fuese aqu lo digo Pues oirs t sola lo que contar no oso De mi tormento oscuro e impresentido. En tus manos de muerte, oh mi Noche oscura! Aprieta mis manos congeladas. Y en reposo Al odo te dir mi desventura Y todo lo que hay en m de grave y carioso. FELICIDADE A doce tarde morre. E to mansa Ela esmorece, To lentamente no cu de prece, Que assim parece, toda repouso Como um suspiro de extinto gozo De uma profunda, longa esperana Que enfim cumprida, morre, descansa... E enquanto a mansa tarde agoniza, Por entre a nvoa fria do mar Toda a minhalma foge na brisa: Tenho vontade de me matar! Oh, ter vontade de se matar... Bem sei cousa que no se diz. Que mais a vida me pode dar? Sou to feliz! Vem, noite mansa... 1 6 0 1 6 1 FELICIDAD La dulce tarde muere. Y tan mansa Desfallece, Tan lentamente en cielos de preces, Que parece, toda reposo Como un suspiro de extinguido gozo De una profunda, larga esperanza Que al fin cumplida, muere, descansa En tanto la mansa tarde agoniza, Entre la fra niebla del mar Toda mi alma huye en la brisa: Y me quisiera matar! Oh, y quererse matar... S bien, es cosa que no se dice La vida, qu ms me puede dar? Soy tan feliz! Ven, noche mansa... MADRIGAL MELANCLICO O que eu adoro em ti, No a tua beleza. A beleza em ns que ela existe A beleza um conceito. E a beleza triste. No triste em si, Mas pelo que h nela de fragilidade e de incerteza. O que eu adoro em ti, No a tua inteligncia. Mas o teu esprito sutil, To gil, to luminoso, Ave solta no cu matinal da montanha. Nem a tua cincia Do corao dos homens e das coisas. O que eu adoro em ti, No a tua graa musical, Sucessiva e renovada a cada momento, Graa area como teu prprio pensamento, Graa que perturba e que satisfaz. 1 6 2 1 6 3 MADRIGAL MELANCLICO Lo que yo adoro en ti, No es tu belleza, La belleza, es en nosotros que existe La belleza es un concepto. Y la belleza es triste. No es triste en s, Sino por lo que hay en ella de frgil y de incierto. Lo que yo adoro en ti, No es tu inteligencia. No es tu espritu sutil, Tan gil, tan luminoso, Ave suelta en el cielo matinal de la montaa. Ni es tu ciencia Del corazn del hombre y de las cosas. Lo que yo adoro en t, No es tu gracia musical, Sucesiva y renovada a cada momento, Gracia area como tu propio pensamiento, Gracia que perturba y satisface. O que eu adoro em ti, No a me que j perdi. No a irm que j perdi. E meu pai. O que eu adoro em tua natureza, No o profundo instinto maternal Em teu flanco aberto como uma ferida. Nem a tua pureza. Nem a tua impureza. O que adoro em ti lastima-me e consola-me! O que eu adoro em ti, a vida. AMATA A mata agita-se, revoluteia, contorce-se toda e sacode-se! A mata hoje tem alguma coisa para dizer. E ulula, e contorce-se toda, como a atriz de uma [pantomima trgica. Cada galho rebelado Inculca a mesma perdida nsia. Todos eles sabem o mesmo segredo pnico. Ou ento que pedem desesperadamente a mesma [instante coisa. 1 6 4 1 6 5 Lo que yo adoro en ti, No es la madre que perd. No es la hermana que perd. Ni mi padre. Lo que yo adoro en tu naturaleza, No es el profundo instinto maternal En tu flanco abierto como una herida. Ni tu pureza. Ni tu impureza. Lo que yo adoro en ti me lastima y me consuela! Lo que yo adoro en ti, es la vida. LASELVA La selva se agita, revolotea y toda se retuerce y se sacude! La selva tiene algo que decir. Y ulula y se retuerce toda como la actriz de una [pantomima trgica. Cada rama en rebelda Induce la misma desprendida ansia. Todas ellas saben del mismo pnico. O es que piden desesperadamente la misma cosa [urgente. Que saber a mata? Que pedir a mata? Pedir gua? Mas a gua despenhou-se h pouco, fustigando-a, [escorraando-a, saciando-a como aos alarves. Pedir o fogo para a purificao das necroses milenrias? Ou no pede nada, e quer falar e no pode? Ter surpreendido o segredo da terra pelos ouvidos [finssimos das suas razes? A mata agita-se, revoluteia, contorce-se toda e sacode-se! A mata est hoje como uma multido em delrio coletivo. S uma toua de bambus, parte, Baloua levemente... levemente... levemente... E parece sorrir do delrio geral. 1 6 6 1 6 7 Qu sabr la selva? Qu pedir la selva? Pedir agua? Pero el agua ha poco le ha fustigado, ahuyentndola, [sacindola como a los golosos. Pedir el fuego para la purificacin de necrosis milenarias? O no pide nada, y quiere hablar y no puede? Habr sorprendido el secreto de la tierra por los odos [de sus finsimas races? La selva se agita, revolotea, se retuerce y se sacude! La selva est hoy como una multitud en delirio colectivo. Slo una cepa de bambes, aparte, Se balancea levemente levemente levemente Y parece sonrer del delirio general. NOITE MORTA Noite morta. Junto ao poste de iluminao Os sapos engolem mosquitos. Ningum passa na estrada. Nem um bbado. No entanto h seguramente por ela uma procisso de [sombras. Sombras de todos os que passaram. Os que ainda vivem e os que j morreram. O crrego chora. A voz da noite... (No desta noite, mas de outra maior.) 1 6 8 1 6 9 NOCHE MUERTA Noche muerta. Junto al poste de la luz Los sapos devoran mosquitos. Nadie pasa por la calle. Ni un ebrio. Sin embargo seguramente va por ella una procesin de [sombras. Sombras de todos los que pasaron. De los que todava viven y de los que ya murieron. El arroyo llora. La voz de la noche... (No esta noche, sino otra mayor.) POTICA Estou farto do lirismo comedido Do lirismo bem comportado Do lirismo funcionrio pblico com livro de ponto [expediente protocolo e manifestaes de apreo [ao sr. diretor. Estou farto do lirismo que pra e vai averiguar no [dicionrio o cunho vernculo de um vocbulo. Abaixo os puristas Todas as palavras sobretudo os barbarismos universais Todas as construes sobretudo as sintaxes de exceo Todos os ritmos sobretudo os inumerveis Estou farto do lirismo namorador Poltico Raqutico Sifiltico De todo lirismo que capitula ao que quer que seja fora de si [mesmo 1 7 0 1 7 1 POTICA Estoy harto del lirismo comedido Del lirismo que se porta bien Del lirismo funcionario pblico con libro de anotaciones [expediente protocolo y manifestaciones de [aprecio al director Estoy harto del lirismo que se detiene y va a averiguar al [diccionario el cuo vernculo de un vocablo Abajo los puristas Todas las palabras sobre todo los barbarismos universales Todas las construcciones sobre todo las sintaxis de excepcin Todos los ritmos sobre todo los innumerables Estoy harto del lirismo enamorador Poltico Raqutico Sifiltico De todo lirismo que capitula lo que sea fuera de s [mismo De resto no lirismo Ser contabilidade tabela de co-senos secretrio do amante [exemplar com cem modelos de [cartas e as diferentes maneiras [de agradar s mulheres, etc. Quero antes o lirismo dos loucos O lirismo dos bbados O lirismo difcil e pungente dos bbados O lirismo dos clowns de Shakespeare No quero mais saber do lirismo que no libertao. 1 7 2 1 7 3 El resto no es lirismo Ser contabilidad tabla de cosenos secretario del amante [ejemplar con cien modelos de [cartas y diferentes [maneras de agradar a las mujeres etc. Antes prefiero el lirismo de los locos El lirismo de los ebrios El lirismo difcil y punzante de los ebrios El lirismo de los clowns de Shakespeare No quiero saber ms del lirismo que no es liberacin. PROFUNDAMENTE Quando ontem adormeci Na noite de So Joo Havia alegria e rumor Estrondos de bombas luzes de Bengala Vozes cantigas e risos Ao p das fogueiras acesas. No meio da noite despertei No ouvi mais vozes nem risos Apenas bales Passavam errantes Silenciosamente Apenas de vez em quando O rudo de um bonde Cortava o silncio Como um tnel. Onde estavam os que h pouco Danavam Cantavam E riam Ao p das fogueiras acesas? 1 7 4 1 7 5 PROFUNDAMENTE Cuando ayer yo me dorm En la noche de San Juan Haba alegra y rumor Estruendos de cohetes luces de Bengala Voces canciones y risas Al pie de las hogueras encendidas. En medio de la noche despert No o ms voces ni risas Slo globos Pasaban errantes Silenciosamente Slo de vez en cuando El ruido de un tranva Cortaba el silencio Como un tnel. Dnde estaban los que hace poco Danzaban Cantaban Y rean Al pie de las hogueras encendidas? Estavam todos dormindo Estavam todos deitados Dormindo Profundamente. * Quando eu tinha seis anos No pude ver o fim da festa de So Joo Porque adormeci Hoje no ouo mais as vozes daquele tempo Minha av Meu av Totnio Rodrigues Tomsia Rosa Onde esto todos eles? Esto todos dormindo Esto todos deitados Dormindo Profundamente. MADRIGAL TOENGRAADINHO Teresa, voc a coisa mais bonita que eu vi at hoje na [minha vida, inclusive o porquinho-da-ndia que [me deram quando eu tinha seis anos. 1 7 6 1 7 7 Estaban todos durmiendo Estaban todos acostados Durmiendo Profundamente * Cuando tena seis aos No pude ver el fin de la noche de San Juan Por que me dorm Hoy no escucho ms las voces de aquel tiempo Mi abuela Mi abuelo Totnio Rodrigues Tomasia Rosa Dnde estn todos ellos? Estn todos durmiendo Estn todos acostados Durmiendo Profundamente MADRIGAL TANGRACIOSO Teresa, eres la cosa ms linda que vi hasta hoy en mi vida, [inclusive el conejillo de indias que me dieron [cuando tena seis aos NAMORADOS O rapaz chegou-se para junto da moa e disse: Antnia, ainda no me acostumei com o seu corpo, com [a sua cara. A moa olhou de lado e esperou. Voc no sabe quando a gente criana e de repente v [uma lagarta listada? A moa se lembrava: A gente fica olhando... A meninice brincou de novo nos olhos dela. O rapaz prosseguiu com muita doura: Antnia, voc parece uma lagarta listada. A moa arregalou os olhos, fez exclamaes. O rapaz concluiu: Antnia, voc engraada! Voc parece louca. 1 7 8 1 7 9 ENAMORADOS El muchacho se acerc a la chica y dijo: Antonia, an no me acostumbr a tu cuerpo ni a tu [cara. La chica mir de soslayo y esper. Ni sabes cuando an eres un nio y de repente ves una [lagarta rayada? La chica recordaba: Y nos quedamos mirando La infancia jug de nuevo en los ojos de ella El muchacho prosigui con mucha dulzura: Antonia, pareces a una lagarta rayada. La chica abri mucho los ojos, lanz exclamaciones. El muchacho concluy: Antonia eres graciosa! Pareces loca. VOU-ME EMBORAPRAPASRGADA Vou-me embora pra Pasrgada L sou amigo do rei L tenho a mulher que eu quero Na cama que escolherei Vou-me embora pra Pasrgada Vou-me embora pra Pasrgada Aqui eu no sou feliz L a existncia uma aventura De tal modo inconseqente Que Joana a Louca de Espanha Rainha e falsa demente Vem a ser contraparente Da nora que nunca tive E como farei ginstica Andarei de bicicleta Montarei em burro brabo Subirei no pau-de-sebo Tomarei banhos de mar! E quando estiver cansado Deito na beira do rio Mando chamar a me-dgua Pra me contar as histrias 1 8 0 1 8 1 ME VOY APASRGADA Voy marchndome a Pasrgada Ah soy amigo del rey Tengo la mujer que quiero En la cama que yo escoja Voy marchndome a Pasrgada Voy marchndome a Pasrgada Aqu no soy feliz All la existencia es aventura De tal modo inconsecuente Que Juana la Loca de Espaa Reina y falsa demente Viene a ser prima lejana De la nuera que no tuve Y como har gimnasia Andar en bicicleta Montar en burro bravo Trepar el palo encebado Tomar baos de mar! Y cuando est cansado Me echo a orillas del ro Llamo a la madre del agua Para que me cuente historias Que no tempo de eu menino Rosa vinha me contar Vou-me embora pra Pasrgada Em Pasrgada tem tudo outra civilizao Tem um processo seguro De impedir a concepo Tem telefone automtico Tem alcalide vontade Tem prostitutas bonitas Para a gente namorar E quando eu estiver mais triste Mas triste de no ter jeito Quando de noite me der Vontade de me matar L sou amigo do rei Terei a mulher que eu quero Na cama que escolherei Vou-me embora pra Pasrgada. 1 8 2 1 8 3 Las que en tiempos que era nio Rosa me vena a contar Voy marchndome a Pasrgada Pasrgada lo tiene todo Es otra civilizacin Tiene un mtodo seguro De impedir la concepcin Tiene telfono automtico Tiene alcaloide a voluntad Tiene prostitutas bonitas Para uno enamorarse Y cuando est tan triste Triste de no tener remedio Cuando en la noche me d Esas ganas de matarme All soy amigo del rey Tendr la mujer que quiera En la cama que yo escoja Voy marchndome a Pasrgada OIMPOSSVEL CARINHO Escuta, eu no quero contar-te o meu desejo Quero apenas contar-te a minha ternura Ah se em troca de tanta felicidade que me ds Eu te pudesse repor Eu soubesse repor No corao despedaado As mais puras alegrias de tua infncia! OLTIMOPOEMA Assim eu quereria o meu ltimo poema Que fosse terno dizendo as coisas mais simples e menos [intencionais Que fosse ardente como um soluo sem lgrimas Que tivesse a beleza das flores quase sem perfume A pureza da chama em que se consomem os diamantes [mais lmpidos A paixo dos suicidas que se matam sem explicao. 1 8 4 1 8 5 CARIOIMPOSIBLE Escucha, yo no quiero contarte mi deseo Quiero slo contarte mi ternura Ah si a tanta felicidad como me das Pudiese yo restituir Supiera yo restituir Al corazn despedazado Las ms puras alegras de tu infancia! EL LTIMOPOEMA As queria yo mi ltimo poema Que fuese tierno diciendo las cosas ms simples y menos [intencionadas Que fuese ardiente como un sollozo sin lgrimas Que tuviese la belleza de las flores casi sin perfume La pureza de la llama en que se consumen los ms lmpidos [diamantes La pasin de los suicidas que se matan sin explicacin CANTIGA Nas ondas da praia Nas ondas do mar Quero ser feliz Quero me afogar. Nas ondas da praia Quem vem me beijar? Quero a estrela-dalva Rainha do mar. Quero ser feliz Nas ondas do mar Quero esquecer tudo Quero descansar. 1 8 6 1 8 7 CANTIGA En las olas de la playa En las olas del mar Quiero ser feliz Quiero ahogarme. En las olas del mar Quin me vendr a besar? Quiero la estrella del alba Reina del mar. Quiero ser feliz En las olas del mar Quiero olvidarlo todo Quiero descansar. ORAOANOSSASENHORADABOA MORTE Fiz tantos versos a Teresinha... Versos to tristes, nunca se viu! Pedi-lhe coisas. O que eu pedia Era to pouco! No era glria... Nem era amores... Nem foi dinheiro... Pedia apenas mais alegria: Santa Teresa nunca me ouviu! Para outras santas voltei os olhos. Porm as santas so impassveis Como as mulheres que me enganaram. Desenganei-me das outras santas (Pedi a muitas, rezei a tantas) At que um dia me apresentaram A Santa Rita dos Impossveis. Fui despachado de mos vazias! Dei volta ao mundo, tentei a sorte. Nem alegrias mais peo agora, Que eu sei o avesso das alegrias. Tudo que viesse, viria tarde! O que na vida procurei sempre, Meus impossveis de Santa Rita Dar-me-eis um dia, no verdade? Nossa Senhora da Boa Morte! 1 8 8 1 8 9 ORACINANUESTRASEORADELABUENAMUERTE Cuntos versos hice a Teresita Versos tan tristes jams se vio! Le ped cosas. Lo que peda Era tan poco! No era la gloria Ni eran amoresNi fue dinero Peda slo ms alegra: Santa Teresa nunca me oy! Hacia otras santas volv los ojos Pero las santas son impasibles Como las mujeres que me engaaron. Me desenga de otras santas (Ped a muchas, rec a tantas) Hasta que un da me presentaron A Santa Rita de los Imposibles. Fui despachado con las manos vacas! Di vuelta al mundo, tent la suerte. Ya ni alegras solicito ahora Que s yo del reverso de las alegras Cuanto viniese, vendra tarde! Lo que en la vida siempre busqu, Mis imposibles de Santa Rita Me daris un da, no es verdad? Nuestra Seora de la Buena Muerte! MOMENTONUMCAF Quando o enterro passou Os homens que se achavam no caf Tiraram o chapu maquinalmente Saudavam o morto distrados Estavam todos voltados para a vida Absortos na vida Confiantes na vida. Um no entanto se descobriu num gesto largo e demorado Olhando o esquife longamente Este sabia que a vida uma agitao feroz e sem finalidade Que a vida traio E saudava a matria que passava Liberta para sempre da alma extinta. 1 9 0 1 9 1 MOMENTOS ENUNCAF Cuando el entierro pas Los hombres en el caf Se sacaron el sombrero maquinalmente Saludaban al muerto distrados Estaban todos vueltos hacia la vida. Absortos en la vida Confiados en la vida. Uno sin embargo se descubri con gesto amplio y demorado Mirando largamente el atad Este saba que la vida es una feroz agitacin sin finalidad Que la vida es traicin Y saludaba a la materia que pasaba Liberada para siempre del alma extinta. JACQUELINE Jacqueline morreu menina. Jacqueline morta era mais bonita do que os anjos. Os anjos!... Bem sei que no os h em parte alguma. H mulheres extraordinariamente belas que morrem ainda [meninas. Houve tempo em que olhei para os teus retratos de menina [como olho agora para a pequena imagem de Jacqueline [morta. Eras to bonita! Eras to bonita, que merecias ter morrido na idade de [Jacqueline Pura como Jacqueline. 1 9 2 1 9 3 JACKELINE Jackeline muri de nia. Jackeline muerta era ms bonita que los ngeles. Los ngeles!...Bien s que no los hay en parte alguna. Hay mujeres extraordinariamente bellas que mueren [an ms nias Hubo un tiempo en que mir tus retratos de nia [como miro ahora la pequea imagen de Jackeline [muerta. Eras tan bonita! Eras tan bonita, que merecas haber muerto a la edad de [Jackeline. Pura como Jackeline TRAGDIABRASILEIRA Misael, funcionrio da Fazenda, com 63 anos de idade. Conheceu Maria Elvira na Lapa prostituda, com sfilis, dermite nos dedos, uma aliana empenhada e os dentes em petio de misria. Misael tirou Maria Elvira da vida, instalou-a num sobrado no Estcio, pagou mdico, dentista, manicura... Dava tudo quanto ela queria. Quando Maria Elvira se apanhou de boca bonita, arranjou logo um namorado. Misael no queria escndalo. Podia dar uma surra, um tiro, uma facada. No fez nada disso: mudou de casa. Viveram trs anos assim. Toda vez que Maria Elvira arranjava namorado, Misael mudava de casa. Os amantes moraram no Estcio, Rocha, Catete, Rua General Pedra, Olaria, Ramos, Bonsucesso, Vila Isabel, Rua Marqus de Sapuca, Niteri, Encantado, Rua Clapp, outra vez no Estcio, Todos os Santos, Catumbi, Lavradio, Boca do Mato, Invlidos... Por fim na Rua da Constituio, onde Misael, privado de sentidos e de inteligncia, matou-a com seis tiros, e a polcia foi encontr-la cada em decbito dorsal, vestida de organdi azul. 1 9 4 1 9 5 TRAGEDIABRASILEA Misael, funcionario de Hacienda, de 63 aos de edad. Conoci a Mara Elvira en Lapa prostituta, con sfilis, dermatitis en los dedos,un anillo empeado y los dientes a la miseria. Misael sac a Mara Elvira de la vida, la instal en un piso en Estacio, pag mdico, dentista, manicuraDndole cuanto ella quera. Cuando Mara Elvira se percat de su boca bonita, consigui enseguida un novio. Misael no quera escndalo.Poda darle una zurra, un tiro, una cuchillada. Nada hizo: se mud de casa. Tres aos vivieron as. Cada vez que Mara Elvira consegua novio, Misael se mudaba de casa. Los amantes vivieron en Estacio, Rocha, Catete, Rua General Pedra, Olaria, Ramos, Bonsucesso, Vila Isabel, Rua Marqus de Sapuca, Niteroi, Encantado, Rua Clapp, otra vez Estacio, Todos los Santos, Catumbi, Lavradio, Boca do Mato, Invlidos Por fin en la calle de la Constitucin, donde Misael, privado de sentidos e inteligencia, la mat con seis tiros y la polica vino y la encontr cada en decbito dorsal, vestida de organd azul. AMORTE ABSOLUTA Morrer. Morrer de corpo e de alma. Completamente. Morrer sem deixar o triste despojo da carne, A exangue mscara de cera, Cercada de flores, Que apodrecero felizes! num dia, Banhada de lgrimas Nascidas menos da saudade do que do espanto da morte. Morrer sem deixar porventura uma alma errante... A caminho do cu? Mas que cu pode satisfazer teu sonho de cu? Morrer sem deixar um sulco, um risco, uma sombra, A lembrana de uma sombra Em nenhum corao, em nenhum pensamento. Em nenhuma epiderme. Morrer to completamente Que um dia ao lerem o teu nome num papel Perguntem: Quem foi?... Morrer mais completamente ainda, Sem deixar sequer esse nome. 1 9 6 1 9 7 LAMUERTE ABSOLUTA Morir. Morir de cuerpo y alma. Completamente. Morir sin dejar el triste despojo de la carne, La exange mscara de cera, Rodeada de flores, Que se se pudrirn felices! en un da, Baadas de lgrimas, Nacidas menos de la melancola que del espanto de la muerte. Morir sin dejar ni por casualidad un alma errante Camino del cielo? Mas,qu cielo puede satisfacer tu sueo de cielo? Morir sin dejar un surco, un trazo, una sombra, La memoria de una sombra En ningn corazn, en ningn pensamiento, En ninguna epidermis. Morir tan completamente que un da al leer tu nombre en un papel Pregunten quin fue?... Morir ms completamente an, sin dejar ni siquiera un nombre. AESTRELA Vi uma estrela to alta, Vi uma estrela to fria! Vi uma estrela luzindo Na minha vida vazia. Era uma estrela to alta! Era uma estrela to fria! Era uma estrela sozinha Luzindo no fim do dia. Por que da sua distncia Para a minha companhia No baixava aquela estrela? Por que to alto luzia? E ouvi-a na sombra funda Responder que assim fazia Para dar uma esperana Mais triste ao fim do meu dia. 1 9 8 1 9 9 LAESTRELLA Vi una estrella tan alta Vi una estrella tan fra! Vi una estrella luciendo En mi vaca vida. Era una estrella tan alta! Era una estrella tan fra! Una estrella solitaria Brillando en el fin del da. Por qu desde su distancia Para hacerme compaa No bajaba aquella estrella? Por qu tan alta luca? Y la oa en la sombra profunda, Responder que as lo haca Para darle una esperanza Ms triste al fin de mi da. MOZART NOCU No dia 5 de dezembro de 1791 Wolfgang Amadeus Mozart [entrou no cu, como um artista de [circo, fazendo piruetas extraordinrias [sobre um mirabolante cavalo branco. Os anjinhos atnitos diziam: Que foi? Que foi? Melodias jamais ouvidas voavam nas linhas suplementares [superiores da pauta. Um momento se suspendeu a contemplao inefvel. A Virgem beijou-o na testa E desde ento Wolfgang Amadeus Mozart foi o mais moo [dos anjos. 2 00 2 01 MOZART ENEL CIELO En el da 5 de diciembre de 1971 Wolfgang Amadeus Mozart [entr en el cielo, como un [artista de circo haciendo piruetas [extraordinarias sobre un flotante caballo blanco. Los angelitos atnitos decan: Qu fue? Qu fue? Melodas jams escuchadas volaban en las lneas [superiores complementarias del pentagrama. Un momento se suspendi la inefable contemplacin La Virgen le bes la frente Y desde entonces Wolfgang Amadeus Mozart fue el ms [joven de los ngeles. VELHACHCARA A casa era por aqu... Onde? Procuro-a e no acho. Ouo uma voz que esqueci: a voz deste mesmo riacho. Ah quanto tempo passou! (Foram mais de cinqenta anos.) Tantos que a morte levou! (E a vida... nos desenganos...) A usura fez tbua rasa Da velha chcara triste: No existe mais a casa... Mas o menino ainda existe. 2 02 2 03 VIEJACHACRA La casa era por aqu... Dnde? La busco y no la hallo. Oigo una voz que olvid: Es la voz de este mismo riachuelo Ah cunto tiempo pas! (Fueron ms de cincuenta aos) Tantos que se llev la muerte! (Y la vidalos desengaos...) La usura hizo tabla rasa De la vieja chacra triste: No existe ms la casa Pero el nio an existe. POEMASPARAJAIME OVALLE Quando hoje acordei, ainda fazia escuro (Embora a manh j estivesse avanada). Chovia. Chovia uma triste chuva de resignao Como contraste e consolo ao calor tempestuoso da noite. Ento me levantei, Bebi o caf que eu mesmo preparei, Depois me deitei novamente, acendi um cigarro e fiquei [pensando... Humildemente pensando na vida e nas mulheres que amei. 2 04 2 0 5 POEMASLOPARAJAIME OVALLE Cuando despert hoy, todava estaba oscuro (Aunque la maana estuviese avanzada). Llova. Llova una triste lluvia de resignacin Como contraste y consuelo al calor tempestuoso de la tarde. Entonces me levant, Beb el caf que yo mismo prepar, Luego me tend nuevamente, encend un cigarrillo y me [qued pensando... Humildemente pensando en la vida y las mujeres que am. AMRIODE ANDRADE AUSENTE Anunciaram que voc morreu. Meus olhos, meus ouvidos testemunharam: A alma profunda, no. Por isso no sinto agora a sua falta. Sei bem que ela vir (Pela fora persuasiva do tempo). Vir sbito um dia, Inadvertida para os demais. Por exemplo assim: mesa conversaro de uma coisa e outra, Uma palavra lanada toa Bater na franja dos lutos de sangue. Algum perguntar em que estou pensando, Sorrirei sem dizer que em voc Profundamente. Mas agora no sinto a sua falta. ( sempre assim quando o ausente Partiu sem se despedir: Voc no se despediu.) Voc no morreu: ausentou-se. Direi: Faz tempo que ele no escreve. 2 06 2 0 7 AMARIOANDRADE AUSENTE Anunciaron que moriste. Mis ojos, mis odos lo atestiguan: El alma profunda, no. Por eso es que no siento tu falta. S bien que ella vendr (Por la fuerza persuasiva del tiempo). Vendr de sbito un da, Inadvertida para los dems. Por ejemplo as: En la mesa se conversar de una cosa y de otra. Una palabra lanzada al azar Golpear en los flecos de los lutos de la sangre. Alguien preguntar en que estoy pensando, Sonreir sin decir que en ti Profundamente. Pero ahora no siento tu ausencia. (Siempre es as cuando el ausente Parti sin despedirse: T no te despediste.) T no moriste: te ausentaste. Dir: hace tiempo que no escribe. Irei a So Paulo: voc no vir ao meu hotel. Imaginarei: Est na chacrinha de So Roque. Saberei que no, voc ausentou-se. Para outra vida? A vida uma s. A sua vida continua Na vida que voc viveu. Por isso no sinto agora a sua falta. NEOLOGISMO Beijo pouco, falo menos ainda. Mas invento palavras que traduzem a ternura mais funda E mais cotidiana. Inventei, por exemplo, o verbo teadorar. Intransitivo: Teadoro, Teodora. 2 08 2 09 Ir a Sao Paulo: no vendrs al hotel. Imaginar: Est en la chacrita de San Roque. Sabr que no, te has ido. Para otra vida? La vida es una sola. Tu vida contina En la vida que viviste. Por eso no siento ahora tu ausencia. NEOLOGISMO Beso poco, hablo menos todava Pero invento palabras Que traducen la ternura ms honda Y ms cotidiana. Invent por ejemplo, el verbo teadorar. Intransitivo: Teadoro, Teodora. RESPOSTAAVINICIUS Poeta sou; pai, pouco; irmo, mais. Lcido, sim; eleito, no. E bem triste de tantos ais Que me enchem a imaginao. Com que sonho? No sei bem no. Talvez com me bastar, feliz Ah feliz como jamais fui! , Arrancando do corao Arrancando pela raiz Este anseio infinito e vo De possuir o que me possui. 2 1 0 2 1 1 RESPUESTAAVINICIUS Poeta soy, padre, poco; hermano ms. Lcido s, elegido, no. Y harto triste de tantos ayes Que llenan mi imaginacin. Con qu sueo? No lo s an Tal vez con ser feliz me bastara Ah feliz como jams lo fui! , Arrancando del corazn Arrancando desde la raz Esta ansiedad infinita y vaga De poseer lo que me posee a m. NOVAPOTICA Vou lanar a teoria do poeta srdido. Poeta srdido: Aquele em cuja poesia h a marca suja da vida. Vai um sujeito. Sai um sujeito de casa com a roupa de brim branco muito [bem engomada, e na primeira esquina passa [um caminho, salpica-lhe o palet ou a cala [de uma ndoa de lama: a vida. O poema deve ser como a ndoa no brim: Fazer o leitor satisfeito de si dar o desespero. Sei que a poesia tambm orvalho. Mas este fica para as menininhas, as estrelas alfas, as [virgens cem por cento e as amadas que [envelheceram sem maldade. 2 1 2 2 1 3 NUEVAPOTICA Voy a lanzar la teora del poeta srdido. Poeta srdido: Aquel en cuya poesa est la marca de la vida. Hay un sujeto. Sale un sujeto de casa con ropa de brin blanco muy bien [almidonada, y en la primera esquina pasa un [camin, salpicndole la chaqueta o el pantaln [con una mancha de lodo: Es la vida. El poema debe ser como esa mancha en el brin: Hacer que el lector satisfecho de s se d a la desesperanza. Saber que la poesa tambin es roco. Pero ste queda para las nias pequeas, las estrellas alfas, [lasvrgenes cien por ciento y las amadas que [envejecieronsin maldad. UNIDADE Minhalma estava naquele instante Fora de mim longe muito longe Chegaste E desde logo foi vero O vero com as suas palmas os seus mormaos os seus [ventos de sfrega mocidade Debalde os teus afagos insinuavam quebranto e molcie O instinto de penetrao j despertado Era como uma seta de fogo Foi ento que minhalma veio vindo Veio vindo de muito longe Veio vindo Para de sbito entrar-me violenta e sacudir-me todo No momento fugaz da unidade. 2 1 4 2 1 5 UNIDAD Mi alma estaba en aquel instante fuera de m lejos muy lejos Llegaste De inmediato fue verano El verano con sus palmas sus bochornos [y sus vientos de vida juventud En balde tus caricias insinuaban quebranto y molicie Ya despierto el instinto de penetracin Era como una saeta de fuego Fue entonces que mi alma vino llegando Vino llegando de muy lejos Vino llegando Para de sbito penetrarme violentamente y sacudirme todo En el momento fugaz de la unidad. ARTE DE AMAR Se queres sentir a felicidade de amar, esquece a tua alma, A alma que estraga o amor. S em Deus ela pode encontrar satisfao. No noutra alma. S em Deus ou fora do mundo. As almas so incomunicveis. Deixa o teu corpo entender-se com outro corpo. Porque os corpos se entendem, mas as almas no. 2 1 6 2 1 7 ARTE DE AMAR Si quieres sentir la felicidad de amar olvida tu alma, El alma es la que destruye el amor. Slo en Dios puede ella encontrar satisfaccin. No en otra alma. Slo en Dios o fuera del mundo. Las almas son incomunicables. Deja tu cuerpo entenderse con otro cuerpo. Porque los cuerpos se entienden, pero las almas no. TEMAE VARIAES Sonhei ter sonhado Que havia sonhado. Em sonho lembrei-me De um sonho passado: O de ter sonhado Que estava sonhando. Sonhei ter sonhado... Ter sonhado o qu? Que havia sonhado Estar com voc. Estar? Ter estado, Que tempo passado. Um sonho presente Um dia sonhei. Chorei de repente, Pois vi, despertado, Que tinha sonhado. 2 1 8 2 1 9 TEMAY VARIACIONES So haber soado Que haba soado. En sueos record Un sueo pasado: El de haber soado Que estaba soando. So haber soado Haber soado qu? Que haba soado Estar a tu lado. Estar? Haber estado, Que es tiempo pasado. Un sueo presente Un da so. Llor de repente, Pues vi despertando, Que haba soado. OS NOMES Duas vezes se morre: Primeiro na carne, depois no nome. A carne desaparece, o nome persiste mas Esvaziando-se de seu casto contedo Tantos gestos, palavras, silncios At que um dia sentimos, Com uma pancada de espanto (ou de remorso?) Que o nome querido j nos soa como os outros. Santinha nunca foi para mim o diminutivo de Santa. Nem Santa nunca foi para mim a mulher sem pecado. Santinha eram dois olhos mopes, quatro incisivos claros [ flor da boca. Era a intuio rpida, o medo de tudo, um certo modo de [dizer Meu Deus, valei-me. Adelaide no foi para mim Adelaide somente, Mas Cabeleira de Berenice, Inominata, Cassiopia. Adelaide hoje apenas substantivo prprio feminino. Os epitfios tambm se apagam, bem sei. Mais lentamente, porm, do que as reminiscncias Na carne, menos inviolvel do que a pedra dos tmulos. 2 2 0 2 2 1 LOS NOMBRES Dos veces se muere: Primero en la carne, despus en el nombre. La carne desaparece, el nombre dura ms Vacindose su casto contenido Tantos gestos, palabras, silencios Hasta que un da sentimos, Con un golpe de espanto (o de remordimiento?) Que el nombre querido nos suena como los otros. Santinha nunca fue para m diminutivo de Santa. Ni Santa fue para m la mujer sin pecado. Santinha eran dos ojos miopes, cuatro incisivos claros [en la boca. Era la intuicin rpida, el miedo de todo, un cierto [modo de decir Vlgame Dios. Adelaida no fue para m Adelaida solamente Sino Cabellera de Berenice, Innominada, Casiopea. Adelaida es hoy slo sustantivo propio femenino Los epitafios tambin se apagan, bien lo s. Ms lentamente, sin embargo, que las reminiscencias En la carne, menos inviolable que la piedra de las tumbas. ANTNIA Amei Antnia de maneira insensata. Antnia morava numa casa que para mim no era casa, era [um empreo. Mas os anos foram passando. Os anos so inexorveis. Antnia morreu. A casa em que Antnia morava foi posta abaixo. Eu mesmo j no sou aquele que amou Antnia e que [Antnia no amou. Alis, previno, muito humildemente, que isto no crnica [nem poema. apenas Uma nova verso, a mais recente, do tema . ., Que dedico, ofereo e consagro A meu dileto amigo Augusto Meyer. 2 2 2 2 2 3 ANTONIA Am a Antonia de manera insensata. Antonia viva en una casa que para m no era casa, era un [empreo. Mas los aos fueron pasando. Los aos inexorables. Antonia muri. La casa en que Antonia moraba fue demolida.. Yo mismo ya no soy aquel que am a Antonia y que Antonia [am. De hecho, prevengo, muy humildemente que esto no es [crnica ni poema. Es slo Una nueva versin, la ms reciente, del tema . . Que dedico, ofrezco y consagro A mi dilecto amigo Augusto Meyer. MINHAGRANDE TERNURA Minha grande ternura Pelos passarinhos mortos, Pelas pequeninas aranhas. Minha grande ternura Pelas mulheres que foram meninas bonitas E ficaram mulheres feias; Pelas mulheres que foram desejveis E deixaram de o ser; Pelas mulheres que me amaram E que eu no pude amar. Minha grande ternura Pelos poemas que No consegui realizar. Minha grande ternura Pelas amadas que Envelheceram sem maldade. Minha grande ternura Pelas gotas de orvalho que So o nico enfeite De um tmulo. 2 2 4 2 2 5 MI GRANTERNURA Mi gran ternura Por los pajaritos muertos, Por las pequeitas araas Mi gran ternura Por las mujeres que fueron bellas niitas Y se hicieron mujeres feas; Por las mujeres que fueron deseables Y lo dejaron de ser; Por las mujeres que me amaron Y que no pude amar. Mi gran ternura Por los poemas que No consegu realizar. Mi gran ternura Por las amadas que Envejecieron sin maldad. Mi gran ternura Por las gotas de roco que Son el nico adorno De una tumba. ADEUS, AMOR O amor disse-me adeus, e eu disse: Adeus, Amor! Tu fazes bem: a mocidade Quer a mocidade. Os meus amigos Me felicitam: Como ests bem conservado! Mas eu sei que no Louvre e outros museus, e at no nosso H mmias do velho Egito que esto como eu bem [conservadas Sei mais que posso ainda receber e dar carinhos e ternura. Mas acho isso pouco, e exijo a iluminncia, o inesperado, O trauma, o magma... Adeus, Amor! Todavia no estou sozinho. Nunca estive. A vida inteira Vivi em .... com uma senhora magra, sria, Da maior distino. E agora at sou seu vizinho. Tu que me ls advinhaste ela quem . Pois . Portanto digo: Adeus, Amor! E venervel minha vizinha: Ao teu dispor! Mas olha, vem, Para a nossa entrevista ltima, Pela mo da tua divina Senhora Nossa Senhora da Boa Morte. 2 2 6 2 2 7 ADIS AMOR El amor me dijo adis, y yo le dije: Adis, Amor! Haces bien: la juventud Quiere a la juventud. Mis amigos me felicitan: Que bien conservado ests! Pero yo s que en el Louvre y otros museos, hasta en el nuestro Hay momias del viejo Egipto que estn como yo bien [conservadas S que an puedo recibir y dar caricias y ternura. Pero me parece poco, y exijo la iluminacin, lo inesperado, El trauma, el magma Adis, amor! Pero no estoy solitario. Nunca lo estuve. La vida entera Viv un .... con una seora flaca, seria, De la mayor distincin Y ahora hasta soy su vecino. T que me lees ya adivinaste quien es. Y lo es. Por lo tanto digo: Adis, Amor! Y a la venerable amiga ma: A tu disposicin! Pero mira, ven A nuestra ltima entrevista, De la mano de tu divina seora Nuestra Seora de la Buena Muerte. ANTOLOGIA A vida. No vale a pena e a dor de ser vivida. Os corpos se entendem mas as almas no. A nica coisa a fazer tocar um tango argentino. Vou-me embora pra Pasrgada! Aqui eu no sou feliz. Quero esquecer tudo: A dor de ser homem... Este anseio infinito e vo De possuir o que me possui. Quero descansar Humildemente pensando na vida e nas mulheres que amei... Na vida inteira que podia ter sido e que no foi. Quero descansar. Morrer. Morrer de corpo e de alma. Completamente. (Todas as manhs o aeroporto em frente me d [lies de partir.) Quando a indesejada das gentes chegar Encontrar lavrado o campo, a casa limpa, A mesa posta, Com cada coisa em seu lugar. 2 2 8 2 2 9 ANTOLOGA La vida No vale la pena el dolor de ser vivida. Los cuerpos se entienden las almas no. Lo nico por hacer es tocar un tango argentino. Me voy marchando a Pasrgada! Aqu no soy feliz. Quiero olvidarlo todo: El dolor de ser hombre... Esta ansiedad infinita y vana De poseer lo que se posee. Quiero descansar Humildemente pensar en la vida y las mujeres que am La vida que pudo haber sido y no fue. Quiero descansar. Morir. Morir de cuerpo y de alma. Completamente. (Todas las maanas el aeropuerto del frente me da [lecciones de partir.) Cuando la gente indeseada llegue Encontrar labrado el campo, la casa limpia, La mesa puesta, Con cada cosa en su sitio. PREPARAOPARAAMORTE A vida um milagre. Cada flor, Com sua forma, sua cor, seu aroma, Cada flor um milagre. Cada pssaro, Com sua plumagem, seu vo, seu canto, Cada pssaro um milagre. O espao, infinito, O espao um milagre. O tempo, infinito, O tempo um milagre. A memria um milagre. A conscincia um milagre. Tudo milagre. Tudo, menos a morte. Bendita a morte, que o fim de todos os milagres. 2 3 0 2 3 1 PREPARACINPARALAMUERTE La vida es un milagro. Cada flor, Con su forma, su color, su aroma, Cada flor es un milagro. Cada pjaro, Con su plumaje. su vuelo, su canto, Cada pjaro es un milagro. El espacio infinito, El espacio es un milagro. El tiempo infinito, El tiempo es un milagro. La memoria es un milagro. La conciencia es un milagro. Todo es milagro. Todo, menos la muerte. Bendita muerte, que es el fin de todos los milagros. MANUEL BANDEIRA Manuel Bandeira (Souza Bandeira. O nome inteiro Tinha Carneiro). Eu me interrogo: Manuel Bandeira, Quanta besteira! Olha uma cousa: Por que no ousa Assinar logo Manuel de Souza? TEUNOME Teu nome, voz das sereias, Teu nome, o meu pensamento, Escrevi-o nas areias, Na gua escrevi-o no vento. 2 3 2 2 3 3 MANUEL BANDEIRA Manuel Bandeira (Souza Bandeira. El nombre entero Tena Carneiro). Y me interrogo: ManuelBandeira Cunta tontera! Mira una cosa: Por qu no osas Firmar de ahora Manuel de Souza? TUNOMBRE Tu nombre, voz de sirenas, Tu nombre en mi pensamiento, Lo escrib en las arenas, En el agua lo escrib en el viento. AUTO-RETRATO Provinciano que nunca soube Escolher bem uma gravata; Pernambucano a quem repugna A faca do pernambucano; Poeta ruim que na arte da prosa Envelheceu na infncia da arte, E at mesmo escrevendo crnicas Ficou cronista de provncia; Arquiteto falhado, msico Falhado (engoliu um dia Um piano, mas o teclado Ficou de fora); sem famlia, Religio ou filosofia; Mal tendo a inquietao de esprito Que vem do sobrenatural, E em matria de profisso Um tsico profissional. 2 3 4 2 3 5 AUTORRETRATO Provinciano que nunca supo Escoger una corbata; Pernambucano a quien repugna El cuchillo del pernambucano; Poeta ruin que en el arte de la prosa Envejeci en la infancia el arte, Y que hasta escribiendo crnicas Sigui siendo un cronista provinciano; Arquitecto fallido, msico Fallido (Engull un da Un piano, pero el teclado Qued afuera); sin familia, Religin o filosofa; Mal habiendo la inquietud de espritu Que viene de lo sobrenatural, Y en materia de profesin Un tsico profesional.