e-maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010), ss. 7-41. ISSN 1309-5803 | www.emakalat.

com

TMUR DNEM VE SONRASI KELAM EDEBYATIN TRKSTAN SAHASI KAYNAKLARI* Snmez KUTLU**
zet Trkistan blgesi, Dou-Hanefi gelenein erken dnemlerden itibaren kkletii ve Hanefiliin hem fkh hem de itikadi adan bir btn olarak temsil edildii bir blgedir. Blgenin dini kimliinin ekillenmesinde nemli roller stlenen Maturidilik sz konusu gelenein itikadi ve kelami boyutunu oluturmaktadr. Tasavvufun ve Eariliin blgede glenmeye balamas sonras, Maturidi kelam yeterince gl bir ekilde temsil edilememitir. Timur dneminde blgede yaanan ilmi hareketlilik, Dou-Hanefi geleneinin ve Maturidilik bilincinin yeniden canlanmasna olanak salamtr. Bu durum, Hanefi-Maturidi geleneine yeterince bal olmayan Osmanl ulemasnn dikkatlerini Trkistan blgesine evirmelerine yol amtr. Bunun Osmanl kelam dncesi asndan da en nemli yansmas, ykselme devriyle birlikte Maturidiliin yeniden kefedilmesi olmutur. Abstract
Turkistan is a region where Eastern Hanafite tradition took root from early times onward and Hanafism were represented both legal and doctrinal respects as a whole. Maturidism which played an important part in the shaping of religious identity of the region stood for the doctrinal and theological aspect of the tradition in question. After the Mysticism and Asharism strengthened in the region, the Maturidite theology could not be represented enough strongly there. The scholarly activity seen in the region in the Timurid age paved the way for the revival of the Eastern Hanafite tradition and Maturidite spirit. This situation caused the attention of the Ottoman scholars, who had not so far adhered sufficiently to the HanefiteMaturidite tradition, to turn to Turkistan region. In respect of the Ottoman theological thought, the most important result of this fact was the rediscovery of Maturidism together with the rise of the Ottoman Empire.

Bu makale, 13-14 Aralk 2009 tarihinde Ankarada dzenlenen Tarihselden Moderne zbekistan Timur Dnemi ve Sonras Kaynak Aratrmalar Sempozyumuna Timur Dnemi ve Sonras Kelam Ebebiyatn Trkistan Sahas Kaynaklar adl sunulmu bir teblidir. Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi, slam Mezhepleri, Sonmez.Kutlu@divinity.ankara.edu.tr

**

Snmez KUTLU

slam inancnn esaslarnn tespiti ve ona yneltilen eletirilerin rtlmesi iin akl ve vahiyden hareketle bugne kadar ok sayda eser yazlmtr. Sz konusu eserlerin bir ksm, Trkistan corafyasnda yetimi mtekellimlerce kaleme alnmtr. Bu eserlerde slamn inan, ibadet-muamelat ve ahlak alanlar, blgenin dini ve kltrel yapsna, toplumsal ihtiyalarna uygun olarak Trkistan alimleri tarafndan yeniden yorumlanmtr. Bunun bir sonucu olarak sz konusu blgede yeni bir kelam gelenek domutur. Bunun nderliini de Semerkandn bir kynde doan ve 333/944 ylnda vefat eden Eb Mansr elMturd yapmtr. Rey Taraftarlnn Eb Hanifeden sonraki en byk temsilcisi diyebileceimiz mam Maturid, Fkhul-Ebsat ve el-Alim vel-Mteallim gibi Eb Hanifeye nispet edilen eserleri rivayet etmekle kalmam, ayn zamanda bu eserlerin sonraki nesillere aktarlmasnda ve bu metinlerde ilenen fikirleri gelitirerek kkl bir kelam ekolnn olumasnda nemli bir rol oynamtr. Bu sebeple Trkistanda mam Eb Mansur elMaturid nclnde kurulan bu kelam gelenek Maturidilik olarak adlandrlr. Klasik kelamn temel konular arasnda yer alan bilgi kuram ilk defa sistemli bir ekilde burada oluturulmutur. Bu bilgi kuramna gre, doru ve gvenilir bilginin retiminde salam akl, salam duyular ve doru haber esastr. Maturid kelamnn ykselme dnemine ait kelam edebiyatn byk bir ksm, Samanler, Karahanllar ve zellikle Seluklular dneminin ilmi ve kltrel ortamnda Trk melliflerce kaleme alnmtr. Genelde Kelam ilminin, zelde Maturidi Kelamnn duraklama dnemine denk gelen erh ve haiye almalar da bu metinler zerinden yrtlmtr. Dolaysyla Trkistanda kelam gelenek denildiinde Ehl-i Snnetin iki byk kelam ekolnden birisi olan Maturidilik akla gelmektedir. Ehl-i Snnetin ikinci byk kelam gelenei olan Earlik ise teekkln Badad ve

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

civarnda tamamlamtr. Daha sonra Nizamiye Medreseleri yoluyla yaylmaya balamsa da Trkistanda Maturidilik kadar etkili olamamtr. Bununla birlikte Seluklular dneminde Horasan blgesinde mam Gazal, Fahreddin er-Rz, Seyyid erif el-Crcn ve Sadeddin et-Teftzn gibi nemli Eari alimler yetimitir. Trkistanda Maturid ve Ear ekolleri dnda mamiyye ias, smaililik, Zeydilik gibi ekoller de uzun sreli toplumsal taban edinemeseler de belli lde taraftar bulmutur. Fkhta Hanefilii benimseyen Mutezile mezhebi de bu corafyada, zellikle Harezmde etkili olmu ve kendilerine zg kelam bir edebiyat gelitirmitir. Ancak bunlardan byk bir ksm bize ulamamtr. Trkistanda kelam alanda zgn eserlerin verilmesi ve belli bir seviyeye ulamas Timur ncesi dneme rastlamaktadr. Dolaysyla Osmanlnn kurulu yllarna kadar Mturd geleneini savunan ve bu gelenei Anadolu, Kafkasya ve Balkanlara tayan onlarca fakih ve mtekellim yetimitir. Maalesef bu gelenein henz tarihi ve edebiyat gnmz aratrmaclarnn ilgisini yeterince zerine ekememitir. Trkiyede ve yurt dndaki yazma ktphanelerin tozlu raflarnda gnmze ulaan yzlerce yazma, yaymlanmay beklemektedir. Timur dnemine kadar Maturid gelenee ait yazma veya basl eserleri, melliflerinin lm tarihlerine gre bir listesini vermek istiyorum1:

Mturdilie ait dier kelami edebiyat hakknda geni bilgi iin bkz.: Snmez Kutlu, Eb Mansr el-Mturd ve Maturidi Kltr evresiyle lgili Bibliyografya, mm Mturd ve Maturidilik (ed. Snmez Kutlu, Kitabiyt yay., 1. bask, Ankara 2003) kitab ierisinde, 389 -393; 398414.

10

Snmez KUTLU

1. Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd elMturd (. 333/944), a) Tevltul- Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr. (15 cildi yaymland.) b) Kitb't-Tevhd2, thk. Bekir Topalolu ve Muhammed Arui, SAM Yaynlar, Ankara 2003. 2. Eb'l-Ksm shak b. Muhammed el-Hakm es-Semerkand (. 342/953), a) Kitb's-Sevdi'l-A'zam, stanbul 1887. b) Risle f'l-mn, stanbul 1887. 3. Eb Seleme Muhammed b. Muhammed el-Buhar esSemerkand ( . IV. Asrn ikinci yars ), Cmel Usuli'd-Din3, thk.: Ahmed Saim Klavuz, stanbul 1989. 4. Ebl-Hasan Ali b. Sad er-Rustufen ( . 345/956), a) Kitbul-rd ( el-Mhted f Uslid-Dn)4. b) Kitbul-Fevid e-eyh Eb-l-Hasan Ali b. Sad arRustufen5 5. en-Nisabur, Ebl-Al Sad b. Muhammed b. Ahmed elstv (.432/1040), Kitabul-tikd6, thk.: lmiyye, Beyrut 2005. Seyit Bahvan, Drul-Ktbl-

Trke evirisi: Kitb't-Tevhd Tercmesi, ev.: Bekir Topalolu, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara 2002. Eserin yazmas iin bkz.: el-Cmell-Kelmiyye min Ktbil-Mturidiyye, Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, Nu: 1648, st. tar: 667. el-Kure, Eb Muhammed Muhyiddin Abdlkadir b. Muhammed (775/1373), el-Cevhr'l-Mudiyye f Tabaktil-Hanefiyye, Haydarabad 1322, I/36263; ez-Zirikl, Hayrddn, el-Alm, 7. bask, Beyrut 1986, IV/291. Bkz.: el-Ke, Mecmun-Nevzil vel-Havdis iinde), Sleymaniye Ktp., Yeni Cami Nu: 547, v. 286a-317b.

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

11

6. Ebl-Ysr Muhammed el-Pezdev (. 493/1099), Kitbu Uslit-Tevhd7, thk. Hans Peter Linss, Kahire, 1383/1963. 7. Muhammed b. Abdsseyyid b. uayb Eb ekr es-Slim el-Ke el-Hanef ( . V./XI yzyln II. yars), Kitbu't-Temhd f Beyni't-Tevhd
8

8. Eb'l-Mun Meymn b. Muhammed en-Nesef (. 508/1114), a) Tabsratu'l-Edille f Usli'd-Dn, thk.: Claude Selame, am 1992; thk. Hseyin Atay, Ankara 2003. b) Kitbut-Temhd, thk.: Abdulhayy Kbil, Drus-Sekfe lin-Ner vet-Tevzi, Kahire 1987. c) Bahrul-Kelm, Matbaatul-Merk, Msr 1911. 9. Eb shak brahim b. smail b. Eb Nasr es-Saffr el-Buhr (. 534/1139), a) Telhs'l-Edille f Usli'd-Dn9. b) Ecvibet'l-mm es-Saffr el-Buhr c) Esi'le f'l-'tikd
11 10

6 7

Bu eser, daha nce Leidende 1977 ylnda baslmtr. Trke evirisi: Ehl-i Snnet Akaidi, ev. erafeddin Glck, stanbul 1988. Selim Aa Ktp., Nu: 587. Bkz.: Brockelmann, Carl, Tarhul-Edebl-Arab, ev.: Mahmud Fehm Hicz, Msr 1995, IV/ 288. Bize ulaan yazma nshalar unlardr: Atf Efendi Ktp., st. tar: 1128, Nu: 1220, 170 v.; Biritish Museum, Nu: 1577, Escurial II, Nu: 1472; Badad Mektebetl-Evkf el-Amme, st. Tar: 884, Nu: 5233, 192 v.; Hasan Onatn zel Ktphanesi (ahs elinde bulunan yazmadan Fotokopi). Bu eser, Ulrich Rudolph gzetiminde tahkik edilmektedir. Dar'l-Ktb el-Msryye, Mecmua No: 272, Mikrofilm No: 48652, v. 67a.-70a. (Kelam) Daru'l-Ktb el-Msryye, Mecmua No: 169, Mikrofilm No: 5160, v. 183b187b. (Kelam)

8 9

10

11

12

Snmez KUTLU

10. Ebu Hafs Necmddn mer b. Muhammed b. Ahmed enNesefi (. 537/1142), el-Akid, Kahire 1925; el-Akidn-Nesefiyye, stanbul 1293, stanbul 1320, stanbul 1331. 11. Ebs-Sena Mahmd b. Zeyd el-Lmi el-Hanefi elMturd (. XI.-XII asr), Kitbut-Temhd Li Kavidit-Tevhd12, thk.: Abdlmecid Trk, Drul-Garbil-slm, 1. Bask, Beyrut 1995. (ntirt-I Ferheng-i rn Zemn. Silsile-i Mtn-i Tahkikt: 9) 12. Eb'l-Feth Aluddn Muhammed b. Abdulhamd b. mer b. Hasan b. Huseyin es-Semerkand el-smend (. 552/1157), Lubbu'l-Kelm13, thk.: M. Said zervarl, SAM yaynlar, Ankara 2005. 13. Nsrddn Muhammed b. Yusf b. Muhammed b. Ali b. el-Alev el-Hasen Ebl-Ksm es-Semerkand el-Meden (. 556/1161), Kitbul-Misdak.14

12

Bu isimde birden fazla kii bulunmaktadr. Kaynaklarda bu isimle zikredilen kiilerin byle bir eserine rastlayamadk. Lmiye nisbet edilen bir yazma bize kadar ulamtr. Bkz.: Ebl-Mel Muhammed b. Zeyd b. el-Lmi, Kitbut-Temhd mea erhihi fi Mevzit-Tecrd, Selim Aa Ktp. , Nu: 587, st. tar: 761. Lamii, Tevhid, Paris, 1995. Hayat hakknda geni bilgi iin bkz.: smail k, Mahmud b. Zeyd el-Lminin Kelm Anlay, A.. Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara 2009, s. 37-46 Sleymaniye Ktp., Karaelebizade, Nu: 347, st. Tar: 702, v. 1b-91b. lm tarihi ve knyesi tartmal olan Nsrddn es-Semerkandye ait byle bir eser tespit edemedik. Hayat hakknda geni bilgi iin bkz.. : el-Kure, el-Cevhr'l-Mudiyye, II/147; Leknev, Ebl-Hasent Muhammed Abdlhayy b. Muhammed (. 1304/1886), el-FevidlBehiyye f Terrcimil-Hanefiyye, Matbaatus-Saade, Kahire 1324, s. 219220; ez-Zirikl, el-Alm, VIII/22-23; Brockelmann, Trhul-Edebl-Arab, III/723.

13 14

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

13

14. Ali b. Osman el-U (. 575/1179), al-Kasdet'l-Lmiyye f't-Tevhd15, stanbul 1302/188485. 15. Nureddin Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr es-Sbn (. 580/1184), a) Kitbul-Bidye fi Uslid-Dn16, thk. Bekir Topalolu, am 1979. b) Kitbul-Bidye minel-Kifye fil-Hidye fi Uslid-Dn, thk.: Fethullah Huleyf, skenderiye 1969. c) el-Mntek f Ismetil-Enbiy17

d) Kitbus-Sbun fi Uslid-Dn18 e) Muhtasrul-Kifye19 f) el-Kifye fil-Usl20

g) el-Kifye erhul-Bidye fi Uslid-Dn21.
15

Arapa metin iin ayrca bkz.: Daru'l-Fnun niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, I-II (1954), 1-21.) Kasdenin Trke evirileri hakknda geni bilgi iin bkz.: Krkolu, Lmiyye-i Kelmiyye, AFD., Cilt: 3/ III (1954), 2, Dipnot: 8. evirilerden birisi Ahmed Asma aittir: el-O, Ali b. Osmn (. 575/1179), Merhul-Meli fi erhil-Emli, Trkeye ev.: Ahmed Asm Efendi, stanbul 1304. Topkap Saray, III. Ahmet, Nu: 1880, st. tar: 653, v. 1-14 ; Nu: 1804, st. tar: 838, v. 1-40; Laleli Ktp., Nu: 2271; Beyazd Veliyyuddin Ktp., Nu: 2128; Nu: 2129, st. tar: 1153; Nu: 2130, Telif tar: 481, st. tar: 1166; Nu: 21, st. tar: 1172; Nu: 2148; stanbul niversitesi Ktp., Nu: 3839, st. tar: 1153; Nu: 4418; Air Efendi Ktp., Nu: 181; ehid Ali Paa Ktp., Nu: 1704; smihan Sultan Ktp., Nu: 242; Esad Efendi Ktp., Nu: 432; Kasideci Zade Ktp., Nu: 735; Hac Selim Aa Ktp., Nu: 657. Bu eser neredilmi bulunmaktadr. es-Sabn, Nureddn Ahmed b. Mahmud b. Eb Bekr (. 580/1184), Kitbul-Bidye minel-Kifye fil-Hidye fi Uslid-Dn, thk.: Fethullah Huleyf, Msr 1969. Trkeye evirisi: Mtrdiye Akidi, ev.: Bekir Topalolu, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1980, 224+158 s. Laleli Ktp., Nu: 2425, st. tar: 653, v.1-17b.; Nu: 2426, st. tar: 652, 126 v. Sleymaniyye Ktp., ehid Ali Paa, Nu: 1704. Millet Ktp., Feyzullah Efendi, Nu: 1158. Bursa Ulu Cami Ktp., Nu: 583. (Bursa Hseyin elebi)

16

17 18 19 20

14

Snmez KUTLU

i) el-Kifye fil-Hidye22 16. Aluddn Eb Bekir b. Mesd b. Ahmed el-Kasn (. 587/1191), a) Uslut-Tevhd.23 (el-Mutemed fi-l-Mutekad)

b) erhu Tehzbil-Kelm24
17. Eb Hafs Cemluddn Ahmed b. Muhammed b. Mahmd el-Gaznev ( . 593/1197), a) Ravzatul-Mtekellimn25 b) el-Mntek min Ravzatil-Mtekellimn (1. eserin muhtasar)26
21 22

stanbul niversitesi Merkez Ktp., Nu: 3839, st. tar: 1153; Nu: 3708. stanbul niversitesi Merkez Ktp., Nu: 812, st. tar: 777; Topkap Saray, III. Selim, Nu: 1880, st. tar: 653, v.16-68 ; Laleli Ktp., Nu: 2271, st. tar: 677, 93 v.; Air Efendi Ktp., Nu: 181, 122 v.; Karaelebi Zade Ktp., Nu: 347; Esad Efendi Ktp., Nu: 432; Beyazd Veliyyuddin Ktp., Nu: 2148. Bu eser tahkik edilmitir, ancak henz yaymlanmamtr. es-Sbn, Nurettin Ahmed b. Mahmd, el-Kifye f'l-Hidye, thk. Muhammed Arui, ( Nreddn es-Sbn ve r'uhu'l-Kelmiyye min Kitbi'l-Kifye f'l-Hidye, Dirse ve Tahkk, Yksek Lisans Tezi, Khire niversitesi 1406/1986 iinde), I/145-II/ 979 s. Onun bu eseri, muhtemelen kaynaklarda el-Mutemed fl-Mutekedt adyla da bilinen es-Sultnul-Mbn f Uslid-Dn olabilir. Bu eserin yazmas Pariste bulunmaktadr. (el-Mutemed fi-l-Mutekad, Bibiliotheque nationale de France, Arabe 825/III, v. 322-325b). Eser hakknda geni bilgi iin bkz.: el-Kure, el-Cevhirul-Mudiyye, II/245; Leknev, elFevid'l-Behiyye, s. 53; bn Kutluboa, Tc't-Tercm f Tabakti'lHanefiyye, Badad 1962, s. 84; ez-Zirikl, el-Alm, II/46. Ya da onun adna nispet edilen ve bize kadar ulaan erhu Tehzbil-Kelm adl eser olabilir. Bkz.: Nuruosmaniye Ktp, Nu: 1403, 746 v. Nuruosmaniye Ktp, Nu: 1403, 746 v. Bu eser bize kadar ulam bulunmaktadr. Bkz. : Ravzatl-Mtekellimn, Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi, Nu: 2028, v. 103-135. Bkz. : el-Kure, el-Cevhr'l-Mudiyye, I/120; Leknev, el-Fevidul-Behiyye, s.40; Brockelmann, Trhul-Edebl-Arab, III/702. el-Kure, el-Cevhirul-Mudiyye, I/120; Leknev, el-Fevidul-Behiyye, s. 40. Brockelmann, el-Akid adyla ona ait bir eserin yazmasnn DrulKtb el-Msryyede Kahire el-Evvel Nu: 2/ 50de kaytl olduunu

23

24 25

26

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

15

18. Eb ca en-Nsr Menkbers Necmddn b. Yalnkl Abdullah et-Trk ( . 652/1254), Burhnus-Sat erhi Akdit-Tahav27 19. Hamdddn ed-Darr Ali b. Muhammed b. Ali er-Rmi elBuhr (. 666/1268), Fevid erhil-Bidye28 20. Celluddn mer b. Muhammed b. mer el-Hocend elHabbz (. 691/1292), Kitbul-Hd f Uslid-Dn, Millet Ktp., Feyzullah Efendi, Nu: 1177.

sylemektedir. Bkz.: Trhul-Edebl-Arab, III/702. stanbul Ktphanelerinde Gaznev ya da Ahmed b. Mahmda nispet edilen baz yazmalar bulunmaktadr: el-Gaznev Ahmed b. Mahmd b. Sad , Risle fl-Akid, stanbul niversitesi Ktp., Nu: 4138, st. tar: 1085. en-Nesef bn Ebl-Meyyed Ahmed b. Mahmd, Risle fl-Akid, Sleymaniye Ktp. Reid Efendi, Nu: 338/6.
27

Bu eser, mellifin Tahvnin Risle f Uslid-Dn adl eserine erhunNril-Lmi adyla yazd erh olabilir. Bkz.: Brockelmann, TrhulEdebl-Arab, III/ 264; Sezgin, Fuat, Trhut-Tursil-Arab, Riyad 1983, Cilt: 1, Cz: 3, s. 97. stanbul ktphanelerinde baz yazmalar u adla bulunmaktadr: Eb uca Menkbers, en-Nrul-Lm vel-BurhnusSt, Kprl Ktp., Nu: 861, st. tar: 648, ve Nu: 848; Ayasofya Ktp., Nu: 2311; Yeni Cami Ktp., Nu: 760/1; Ayasofya, Nu: 2311; Laleli Ktp., Nu: 2318, 2320. Eb ucaa ait bir baka yazma da, el-Mntehab min Ulmil-Mezheb adyla kaytldr. Bkz.: Merzifonlu Kara Mustafa Ktp., Nu: 257, st. Tarihi: 652/1254, 218 v. Bu eser, kaynaklarda erhul-Hidye olarak gemektedir. Bkz.: el-Kure, el-Cevhirul-Mudiyye, I/373; bn Kutluboa, Tcut-Tercim, s. 34; Leknev, Fevidul-Behiyye, s. 125; Kehhle, Mucemul-Mellifn, VII/217. Mehur fkh kitab Hidyenin erhi olarak bilinen ve yazara nispet edilen bir yazma bize kadar ulam bulunmaktadr. Bkz.: el-Fevid erhil-Hidye, orum l Halk Ktp, Nu: 1400, 210 v. Katip elebi, bu eserin mehur Hanef fkh kitab el-Hidye adl esere yaplan ilk erh olduunu syler. Bu durumda eser Uslud-Dn konusuna ait olmayp fkhla alakal olabilir. Ancak eer onun gerekten kelamla ilgili byle bir eseri varsa, Sbunnin erhul-Bidyesi zerine bir erh olabilir.

28

16

Snmez KUTLU

21. Ruknddn Ubeydullah b. Muhammed b. Abdulazz esSemerkand (. 701/1301-02), Kitbu'l-Akdeti'r-Rukniyye f erhi l lhe llallah Muhammed'r-Reslullah29, thk.: Mustafa Sinanolu, SAM yaynlar, Ankara 2008. 22. Ebl-Berekt Hafzuddn Abdullah b. Ahmed b. Mahmd en-Nesef (. 710/1310), a) el-Umde f Uslid-Dn30 b) el-timd fl-tikd. ( erhul-Umde)31. 23. Hsmuddn Hseyin b. Ali b. Haccc es-Snk esSemerkand (. 711/1311)32, et-Tesdd fi erhit-Temhd l Ebl-Mun en-Nesef.33 24. Sadru-era es-Sn Ubeydullah b. Mesd el-Mahbb elHanef el-Buhar34(.747/1346), Tadlul-Ulm35.
29

Eserin ad TDV slam Ansiklopedisinde yanl yazlmtr. Bkz.: Yusuf evki Yavuz, el-Akdetuz-Zekiyye, II/260-261. Eserin bilinen yazmalarnn kaytlar yledir: Millet Ktp. Feyzullah Efendi, Nu: 1158; Beyazd Devlet Ktp.: Nu: 8028; Beyazd Veliyyuddin Ktp., Nu: 3244, stinsah Tarihi: 701/1301, 54 v. ; Manisa l Halk Ktp., Nu: 1187/1; Dr. Emel Esin Ktp., Nu: 227/1; (Risale fil-Akaid), Sleymaniye Ktp., Carullah, Nu: 1248, st. tar.: 748, 124 v.; Sleymaniye Ktp. ehid Ali Paa, Nu: 1691. Yazarn kendisi bu eserini erhul-Umde veya el-timd adyla erh etmitir. Bu eser, bundan 167 yl nce neredilmitir: Bkz. : erhulUmde, nr.: W. Cureton, London 1843. Bu eser, yaklak yz elli yl sonra Trkiyede de tahkik edilmitir. Bkz.: Yazc, Muhammed, Ebl-Berakat en-Nesef, Hayat ahsiyyeti ve eltimd fil-tikd Adl Eseri, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum 1991. ( Y. Lisans) Bkz.: Brockelmann, Trhul-Edebl-Arab, VI/474-75. Ragb Paa Ktp. Nu: 774, 173 v.; Beyazd Veliyyddn Ktp. Nu: 3078; Atf Efendi Ktp., Nu: 1282, st. tar: 719; Drul-Ktb el-Msriyye, Kahire I/ 11. Bkz. Leknev, el-Fevid, s. 10912; ez-Zirikl, el-Alm, V/354.

30

31

32 33

34

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

17

Yukardaki listede yer alan eserlerin ierikleri incelendiinde, kelam gelenein Ebul-Muin en-Nesefiden sonra Trkistanda duraklama sreci yaad ve XII. asrn ikinci yarsndan itibaren de gerileme srecine girdii grlmektedir. rnein Nesefnin Tabsratul-Edille adl eseriyle Menkbers Yalnklcn Tahavinin Akidesine yazd erh bunu aka gstermektedir. Yalnkl, Nesefnin bu ve dier eserlerini alarak, kelam problemleri erh etmitir. Nitekim bundan sonra, baz istisnalar dnda Maturid gelenei temsil eden zgn eserler verilememitir. Yazlan ok az saydaki eserde ise, dnemin yaygn dinleri, felsefi mektepleri ve mezheplerin eletirisinde ncekiler kadar gl kelam temellendirmeler olmad gibi Horasan, Anadolu ve Badattaki felsef ve tasavvufi gelimeler de pek grlmez. Bu dnemde daha ok Maturidilik ve Eariliin sentezi olan metinler retilmitir. Ancak bu metinlerde Maturid alimlerin grlerinden ziyade Ear alimlerin grlerine atflar yaplmtr. Hanef-Maturid gelenein duraklama srecine girmesinde, Seluklularn Dou Hanef alimlerini resmi grevlerde tercih etme siyaseti etkili olmutur. Madelung, biyografik eserler ve siyasi tarih kaynaklarndan hareketle, gayet isabetli olarak, u tespitleri yapmaktadr: Dou Hanefi alimlerini tercih etme siyaseti, Seluklular ve sonrasnda Orta Asyadan batya Irak, Suriye, Msr ve Anadoluya ciddi bir g dalgasnn yaanmasn tevik etti. Bu g VII./XIII. asrda azalmakszn devam etti, Orta

35

Farkl adlarla ona nispet edilen bu eserin pek ok yazmas bulunmaktadr: erhu Tadlul-Ulm ala Ksmil-Kelm, Sleymaniye Ktp., Nu: 749, 147 v.; ehid Ali Paa Ktp. Nu: 1644, 84 v.; Kl Ali Paa Ktp., Nu: 507, 215 v.; Antalya Tekeli Ktp., Nu: 798, v. 1a-140a; v. 141 b- 305 a.. erhu Tadilul-Ulm, Atf Efend Ktp., Nu: 1218, 99 v.; Tadlul-Ulm, zmir Milli Ktp., st.tar: 1153, . Nu: 880, 122 v.; Kitbu Tadlul-Ulm, Ayasofya Ktp., Nu: 2198. (93a-219a. Kelam Ksm)

18

Snmez KUTLU

Asyada Mool saldrlarnn sebep olduu tahribatla ksmen artt ve VIII./XIV. asrda yava yava dt.36 Semerkand ve Buharadaki Trklerin Batya g ve yaanan istikrarszlk, Semerkandda III./IV. asrn ortalarndan itibaren faaliyet gsteren medreselerde, dolaysyla fkh ve kelam eitiminde byk bir kan kaybna ve eitim seviyesinin dmesine sebep oldu. zellikle mam Mturdnin yetitii ve ayn zamanda mderris olduu Drul-Czcniyye medresesi, bu gelenein olumasnda ve yaylmasnda son derece etkili olmutur. Bu medresenin benzerleri veya buna bal blmler, muhtemelen Maverannehirin dier ehirlerinde, zellikle Fergana vadisinde de bulunmaktayd. Bu medreseler daha nce fkh ve kelam alannda blgenin en gl medresesi iken V./XI. asrn ikinci yarsnda bu iki alandaki gcn kaybetmeye balad. Blgedeki Trklerin batya doru g etmeye balamas Semerkandda IV/X. asrn ortalarndan itibaren fkh ve kelam eitim-retimi yapan medreselerin byk bir kan kaybna uramalarna yol at. mer en-Nesefnin el-Kand f Ulemi Semerkand adl eserinde Drul-Czcaniyye, eitli rivayetlerin aktarld bir merkeze dntn gsteren bilgiler mevcuttur. rnein eyh mam Abdulcebbar b. Mansur b. Nasr b. Ahmed b. Ahmed es-Semerkand (. 492/10981099) hakknda bilgi verirken olu Muhammedin babasndan Drul-Czcaniyyede 463/10701071 ylnda bir isnadla Enesden unu rivayet ettiini syler: Sbhanallahi, Elhamdlillahi ve Lailahe illallahu vellahu ekber demek, benim iin gnein domasndan daha sevimlidir.37
36

Wilferd Madelung, 11.-13. Asrlarda Hanefi limlerin Orta Asyadan Batya G, mam Mturd ve Maturidilik, (ed. Snmez Kutlu, Kitabiyt yay., Ankara 2003), s. 371. Eb Hafs Necmeddn mer b. Muhammed b. Ahmed en-Nesef (. 537/1142), el-Kand f Zikri Ulemi Semerkand, gz.ge.: Nazr Muhammed Faryab, Mektebetl-Kevser, Murabba 1991, s. 273-74.

37

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

19

Semerkand Maturid geleneinin gc veya gszl, bu medresenin eitim ve retim dzeyinin gl ve zayf oluuyla yakndan ilgili grnmektedir. yle anlalyor ki Ebl-Mun enNesefnin 508/1114 ylnda lmnden sonra, bu medrese/ medreseler ya kapand veya onun rencilerinden bir ksmnn batya g etmeleri zerine bu gelenei srdrecek gl temsilciler yetitiremedi. Horasanda Nizamiye medreselerinin kurulmas ise, bu olumsuz ve kt gidiat daha da hzlandrd. Nizamiye medreselerinde yetien Fahruddn er-Rz ve benzeri Ear alimler Maturidiliin karsnda yer aldlar ve Maturid alimlerle nemli tartmalara girdiler. Fahruddn er-Raz (. 606/1209) ile Eb Bekr es-Sabun (. 580/1184) arasndaki tartma bunun bilinen ilk rneklerindendir. Bu olay, Nizamiye medreselerinde yetienlerin galibiyetini temsil etmektedir. Hlbuki Eb Bekr es-Sabun (.580/1184), Ebl-Mun en-Nesef

Bu eserde Drul-Czcniyyedeki ilmi faaliyetlerle ilgili nemli bilgiler bulunmaktadr: Abdlcebbar b. Ahmed Drul-Czcniyyede 444/105253 ylnda imla ettirdi. (en-Nesef (. 537/1142), el-Kand, s. 431) mam Hatip Abdlcebbar b. Tahir Semerkandda Drul-Czcniyyede 465/107273 ylnda imla ettiriyordu. (en-Nesef(. 537/1142), el-Kand, s. 273) mam Abdlcebbar b. el-Hseyin. b. Muhammed el-Bhil elKun, Drul-Czcniyyede ders veriyordu. 490/109697 ylndan az nce veya az sonra ld. (en-Nesef(. 537/1142), el-Kand, s. 272) mer b. el-Abbas el-Kicnedk, Hafz Eb Mesud Ahmed b. Muhammed elBecelden 442/105051 ylnda Semerkandda Drul-Czcniyyede okunan eyi semaaten grdm. (en-Nesef(. 537/1142), el-Kand, s. 340) eyh el-mam Salih b. Hayyan b. Selman b. Salih es-San, Semerkandda min hulefid- Drul-Czcniyyede oturuyordu. 420/1029-30den az nce veya sonra dodu. (en-Nesef(. 537/1142), el-Kand, s. 143) Seyyid el-Alim Ebl-Hasan Ali b. Hazma b. Ali . Eb Talib, 513/1119-20te ld ve Drul-Czcniyye Mezarlna defnedildi. 777. ve 778. numarada hayat hikayesine yer verilen Ali soyundan gelen ahslar, 514/112021 ylnda Semerkanda geldi ve orada hadis rivayet etti. kincisi sahabeye sebbedilmemesi zerine bir hadis rivayet etti. Birincisi ise, sevdiini ar sevme belki bir gn dostun olur. Dman olduuna ar dman olma belki bir gn dostun olur. (en-Nesef (. 537/1142), el-Kand, s. 422423)

20

Snmez KUTLU

(. 508/1114)den sonra temsilcilerinden birisiydi.

Maturid

gelenein

en

gl

Fahreddn er-Raz (. 606/1209)nin bu tartmalarla ilgili kaleme ald Mnzart adl eseri, Trkistann merkezi olan Maverannehirde Hanef-Maturid gelenein gerileme srecine dair nemli ipular iermektedir. Razi, bu eserinde Buhara, Semerkand ve Gaznede Hanef-Maturid alimlerle kelam ve fkh toplam onalt meselede yapt tartmalar bir galib edasyla anlatmaktadr. Onun Nureddin Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr es-Sabun (. 580/1184) ile Buharadaki tartmas son derece nemlidir. Fahruddn er-Raz, Buharada yapt tartmalar anlatrken Buharada skldn ve 582/1186 ylnda e-eref elMesd ile grtn syler. ki yl nce Eb Bekr esSabunnin ld anlalmaktadr. Eb Bekr es-Sabun, onunla tarttnda, hayatnn son demlerini yaayan olduka ihtiyar birisiydi. Zaten Eb Bekr es-Sabun, kendi yenilgisini yallna ve yetersizliine balamaktadr. 543/1148 doumlu Raz ise, 36 veya 37 yanda gen bir alimdir. celselik tartma, Ryetullah, Tekvin-Mkevven ve Bekann bak sfat zerine zaid bir sfat olup olmad konular zerinde cereyan etmitir.38 Razi tarafndan aktarlan bu mnazara, tek kaynaktan gelmesinin olumsuzluklarn barndrsa da, ok nemli ipular vermektedir. Nizamiye Medreseleri, Seluklular dneminde, balangta Horasandaki durumun aksine Maverannehirdeki Trk boylar arasnda sanld kadar gl olmad. nk Maverannehirde kendi medreselerinde Hanef-Mturd kltr okutulmaya devam etti. Trkler, Horasana ve Batya g srasnda Nizamiye medreselerinin etkisi altna girdiler. Teftzn (. 792/1390)nin Earilikten yana tavr koymas ve Maturidilii grmezden gelmesi Mturdliin yaylmasn, olumsuz ynde etkiledi. Horasan ve
38

Bkz.: Fahruddn er-Rz, Mnzrt, thk.: Fethullah Huleyf, Beyrut 1967, s. 7-14.

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

21

Irakta Earliin Mturdlik karsndaki gc, halk nazarnda daha ok sufilik veya felsefeyle olan ilikisi dolaysyla oldu. Maturidiliin yaylmasnn nndeki engellerden birisi de Maverannehir alimleri ile onun dndaki Horasan ve Irak, am, Hicaz ve dier ehirlerin alimleri arasndaki rekabettir. Ayrca Nizamiye medreselerinde yetien, Sufilii benimseyen ve felsef grleri savunan E'ari alimlerin ounluu, Fars aslllardan oluuyordu. Bu gizli rekabete ilerleyen srete Fars alimleri ile Trk alimleri ekimesi de katld. Seluklularn din politikasn belirleyen Nizamlmlkn gerekletirdii faaliyetler, Earilii ve Fars aslllar desteklemesi sz konusu rekabeti kztran bir baka faktr oldu. Fahruddn er-Rz, Semerkanddan ok Buharadaki Mturd alimlerle tartmt. Ayrca bu tarihlerde Maturidiliin Buharada belli bir dzeyde temsil edildii anlalmaktadr. Ancak Fahruddn er-Raznin Semerkandda Gayln39 adl birisi dnda kimlerle neyi tartt konusunda bilgi vermediine gre, muhtemelen Maturidiliin merkezi Semerkanddan Buharaya gemi gzkmektedir. Kendisiyle felsef ve kelam bir sorunu tartt Gayln, Maturid alimler arasnda kimliini tespit etmek mmkn deildir. Hatta Fahruddn er-Rz, Semerkanddan tekrar Buharaya gelmitir. Bu durum Semerkandda Drul-Czcniyyenin kapanma ihtimalini veya kapanmak zere olduunu glendirmektedir. Eer buras ak olsayd, onun buradaki bilginlerle de mutlaka tartmalara girmesi gerekirdi. ki taraf arasndaki tartmalar, Maverannehir Maturid alimlerin kelam ve fkhta temayz ettiklerini, felsefe ve mantk konularnda ise, yetersiz olduklarn aka gstermektedir. Bu durum felsefeyle mezcedilmi bir dnemi yaayan kelam ilmiyle ilikilerinin zayflamasna, bu nedenle de medreselerde kelamn ilgi grmemesine sebep olmu
39

Fahruddn er-Rz, Semerkanddaki tartmalara sadece 16. meselede yer vermektedir. Bkz.: Mnzrt, s. 59-63.

22

Snmez KUTLU

olabilir. Fahruddn er-Raznin, ehristan ve Gazzalye sert eletiriler yneltmesi Earlik ierisindeki farkl eilimlerin varln aka ortaya koymaktadr. Ebl-Mun en-Nesefden sonra yetien dier alimlerin eserleri incelendiinde, birka istisna dnda bu alimlerin kelam konulara halk dzeyinde ve Akid bilgisi dzeyinde ilgi duyduklar veya daha ncekilerin zeti trnden eserler yazdklar grlmektedir. Muhtemelen Drul-Czcniyyenin kapanmasyla baz Irakl Hanefiler arasnda var olan Kelam aleyhtarl glenmeye balad ve zellikle sadece fkhla ilgilenenler arasnda yaygnlaan, Kelam zemmeden ve ondan uzak durmay telkin eden rivayetler fetva kitaplarna kadar girdirildi. Aslnda Semerkandda kimi Hanefiler arasnda bu eilim destek grmekteydi. VI./XII. asrn sonlarnda bu eilim glendi ve kelamn zemmi ile ilgili Eb Yusuftan nakledilen pek ok rivayet ne karld.40 Fahruddn Hasan b. Mansur b. Mahmud el-Uzgend el-Fergn (. 592/1196), Fetv Kadhn adl eserinde kelamn zemmine dair rivayetleri nakletti.41 Bu tutum Osmanl dnemi alimleri zerinde de etkili oldu. rnein Osmanl dneminde saygn Hanef fakihi Molla Hsrev (. 885/1480), kelamla ilgili son derece olumsuz bir tutum sergiledi.42 Halbuki bu tutum kelamn nemi ve zorunluluunu savunan mam Maturid ve Ebl-Mun en-Nesef ve dier bilginlerin tersi bir tutumdu. rnein Maturid, dinde tartmann
40

Eb Yusufa nisbet edilen grte dinde husumet sahipleri eletirilirken, onun bu ifadeleri, Eb Cafer el-skf tarafndan kelamn ince meselelerinde tartmaya giren kimseler olarak yorumland ve kelam mahkum edildi. Halbuki Eb Yusufun sznde farkl bir mana vardr: Kim dini husumetle elde ederse, zndk olur; kim mal kimya ile elde ederse, iflas eder; kim de garbul-hadisi talep ederse yalanc olur. Bkz.: Fahruddn Hasan b. Mansur b. Mahmud el-Uzgend el-Fergn (. 592/1196), Fetv Kadhn, Kahire 1865, I/ 76. Kadhn, Fetv, III/434435 Bkz.: Durerul-Hkkm f erhi Furerul-Ahkm, stanbul 1899, I/323.

41 42

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

23

(mehacce), yani bilgiye dayal ve bilgi ile delil getirip tartmann akln yerine getirebildii lde gerekliliini savunuyordu.43 Hatta o, Enam sresini, tevhid, ahiret (bas) ve nbvvetin isbat konusunda tartma ve mzakereye girmeyi ispat eden delilleri ieren bir sre olarak grmekteydi.44 mam Mturdnin bu konudaki yaklam, nemli lde deimiti ve bu yzden sonraki baz Hanefilerin yaklam, kelam dmanlna dnmt. Bu, Maturid kelam geleneinde nemli bir krlma ve farkllama anlamna geliyordu. Nizamiye medreselerinin kurulmasndan sonra Maturidilik, Eariliin glgesinde gelimeye alt. Semarkandda yetimi bilginler Batya g ettiklerinde, farkl dini ve kltrel sorunlarla karlatlar ve Batnilikle ba edebilmek iin bu kkl gelenei Earilie yaknlatrmak ihtiyac duydular. Earilie yaknlamakla kalmadlar, dnemin Suf-Batn yorum geleneinin de etkisinde kaldlar. Beylikler dnemi savalar ve Hal seferleri toplumsal istikrarszl derinden etkiledii iin, Batya gen alimler Maturidilii bu blgede gelitiremediler. Bu sebeple tekvin ve man-slam konusu dnda mam Maturidnin fikirlerine bavurmak ve onlar savunmak giderek azald. Osmanllar, Seluklular dneminde kurulan Nizamiye geleneini srdrmeye almas sonucunda, yeni kuaklar zgn Maturidilikten mahrum kald. Nizamiye medreselerinin etkisinde kald oranda Hanef-Maturid alimler arasnda Felsef Earilik veya felsefeyle mezcedilmi bir kelam etkili olmaya balad. emsddn es-Semerkand (. 690/1291)nin es-Sehifu'llhiyye45 adl eseri bunun en tipik rneidir. Medreselerde Trkistanl alimlerin klasik kelam eserlerini okumak yerine,
43

Geni bilgi iin bkz.: el-Mturd, Tevlatul-Kurn, thk.: Bekir Topalaolu ve dr., V/11-12, 124, II/328, VIII/218-219. el-Mturd, Tevlatul-Kurn, thk.: Bekir Topalaolu ve dr., V/11-12. thk., Abdurrahman e-erf, Mektebet'l-Fellh, Kuveyt 1985.

44 45

24

Snmez KUTLU

Maturidnin fikirlerine dolayl olarak yer veren eserler veya onlarn erhleriyle yetinildi. mer en-Nesefi (. 537/1142)nin halka ynelik yazd Akidin Teftzn (. 792/1390) tarafndan erh edilmesi byle bir amaca hizmet iindi. nk Nizamiye medreselerinde Hanef-Ear ve afi-Ear alimler kua yetimeye balad. Osmanlnn yaklak ilk iki yz ylnda, bu eklektik metinler yoluyla Maturidilik renildi. Hatta Teftzn (. 792/1390) ile birlikte Maturidilii ve Earilii uzlatrmaya alan eserler yazma eklinde bir gelenek kendini gsterdi. Bu gelenek ya Maturidilikten beslenen mer en-Nesefi (. 537/1142)nin ksa ve zet Akid metnine Teftzn (. 792/1390)nin erhi veya bn Hmam (. 861/1457)n Gazal (. 505/1111)nin ksa eseri zerinde yazd erhi eklinde yansd. Baka bir ifadeyle Ear ve Maturid metinler in sentezi yaplmaya alld Bu sentez almalar Ali b. Osman el-O (. 575/1179)nin Kasdesi, Ebul-Berekat en-Nesef (. 710/ 1310)nin Umdesi ve Eb Hanifeye nispet edilen eserler zerinde yazlan onlarca erh yoluyla srdrld. Bu dnemde Hanef kimlik gl bir ekilde benimsenmeye ve savunulmaya devam ederken Maturidilik gcn kaybetmeye balad. Ancak Earilie yaknlatrmak iin yazlan bu eserler, Hanef-Maturid evrelerde, ihtiyatla karlanarak ne btnyle benimsendi, ne de reddedildi. Maturid bilincini Anadoluda yaymaya alan baz alimlerin abalar da gz ard etmemek gerekir. Ykselie geen Ftvvet geleneinin iine i-Batn unsurlarn ve yabanc felsef grlerin szmasn nlemek iin Abbasi hkmdar Nasr Lidinillah (575622/11801225) bir dizi eserin yazlmasn emretti. Bu erevede Kelam ve Fkh alanlarnda olduka gl bir Hanef alimi olan Eb ca en-Nsr, Menkbers Necmddn b. Yalnkl Abdullah et-Trk (. 652/1254)den de genler arasnda Yunan felsefesinin yaylmas tehlikesine kar slam

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

25

felsefesini retmek iin bir eser yazmas istendi.46 Necmuddn nvan ve Ebu uc knyesiyle bilinen ve Abbasi halifesi Nsrn (575622/11801225) hizmetinde alan47 Menkubers Necmuddn b. Yalnkl Abdullah et-Turk (. 652/1254), Badadda yaayp orada vefat etti.48 Menkbersin yaam biimi ve siyasilerle ilikisi de son derece ilgin idi. bn Ebl-Vef elKure, Menkubers hakknda u bilgileri vermektedir: O, usl ve fkha vakf iyi bir alim olmakla beraber bana sark sarmazd. Srtna asker elbisesi giyer ve bana askere mahsus olan sarpuu koyard. Abbasi halifesi Mustansr (623640), bana sark sarmak artyla kendisine Badat Bakadln (Kazl-kuzt) teklif etti. O, giymekte olduu asker elbisesini srtndan karmamak ve bana sark sarmamak iin bu byk rtbeyi kabul etmedi.49 Menkbers, Nasr Lidinillahn talebi zerine, 648/1250 ylnda Tahav Akidesi zerine Mturd bak asyla bir erh yazd ve eserine en-Nurul-Lami vel-Burhnus-Sati adn verdi. Menkbersin sz konusu eseri, yeni ve zgn bir telif olarak tasarlamak yerine Msrl Hanef alim Tahavnin Akidesine erh yazmay tercih etmesi bu noktadaki etkileimi gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. nan, Nurul-Laminin, Nasr Lidinillahn istei zerine kaleme alnan ok saydaki eserden bir tanesi olduunu kaydeder.50 Bu eserin Anadolu ktphanelerinde birok nshas bulunmaktadr.51 Bu kadar ok nshas bulunan
46

nanalp, M.Cevdet, Zeyl Ala Fasl (el-Ahiyyetul-Feteyan) et-Turkiyye Fi Kitabir-Rihle bn Batuta, stanbul 1932, s. 71. Kefz-Znn, II/1802. bn Kutluboa, age., s.19; Brockelmann, age., III/.722. el-Kure, Cevhirul-Mudiyye, I/170171. nanalp, Zeyl Ala Fasl (el-Ahiyyetul-Feteyan) et-Turkiyye Fi Kitabir-Rihle bn Batuta, s. 71. Kprl Ktp., Nu: 861 ve Nu: 848, ist. tar: 648; Ayasofya Ktp., Nu: 2311; Yeni Cami Ktp., Nu: 760/1; Laleli Ktp., Nu: 2318 ve Nu: 2320.

47 48 49 50

51

26

Snmez KUTLU

bir eserin ok erken tarihlerde Anadoluya gelmi olmas muhtemeldir.52 Ayrca erhine asl ald metin olarak Tahav (. 321/933)nin eserini semesi, blgedeki Ftvvet Ehlinin Tahav (. 321/933) Hanefliine mensup olmalar veya Hanef kltr Msr Hanefilii kanalyla alyor olmalarndan kaynaklanm olabilir. Muhtemelen d kaynakl felsef grlerin ve i-Batn yorum geleneinin Ftvvet Ehli zerindeki etkilerini engellemek iin Maturid grleri Tahav (. 321/933)nin Akdesine alamak istemitir. Maturid alimler arasnda Yunan felsefesine ve d kaynakl dier grlere kar gelitirilen bu hassasiyetin Osmanl dneminde de srdn gsteren baz ipular bulunmaktadr. Yalnz bu tepki, aklcla kar kmak adna yaplm deildir, bilakis zgnlk adna yaplmtr. Eariler arasndaki Mutezile dmanl ve Yunan felsefesinin Mutezileye tercihini Maturidiler anlamakta glk ekmiler ve slam kaynakl grler olmas sebebiyle Mutezileye arka kmlardr. Tabii ki bunda Badad ve Harezm Mutezilesinin Hanef mezhebini benimsemi olmas ve mensuplarnn Trk olmalarnn etkisi de vardr. Trkistanl Mutezil alim Ebl-Kasm Muhammed b. mer ez-Zemaher (. 538/1144)nin el-Kef adl tefsirinin Osmanl medreselerinde Beydav (. 685/1286)nin erhiyle okutulmasn Hanef-Maturid geleneine mensup Saakl Zade (. 1145/1732) yle eletirmitir: Beyzav, Mutezil fikirleri eletireyim derken sk sk Yunan felsefesine bavuruyordu. Halbuki Yunan felsefesi Mutezilenin dncesinden daha byk olumsuz etkilere sebep olmaktadr. nk Mutezilenin olumsuz fikirleri herkese bilinmektedir. Yunan felsefesi ise, bu erhi okuyanlar tarafndan yeterince bilinmediinden onu okuyanlar, Yunan felsefesine ait

52

Geni bilgi iin bkz.: Mrsel Erdoan, Maturidiliin Anadoluya Girii, A.. Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s. 69-70.

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

27

fikirleri slam dncesi imi gibi alglamalarna sebep olabilir. Bu tehlike, Mutezilenin aaca tehlikeden daha byktr.53 Osmanlda Ehl-i Snnet ve kelam zihniyetin nasl gelitii ve hangi kaynaklar kulland konusu henz aydnlatlm deildir. Ancak Seluklular, Eyyubiler ve Memlukllerden etkilendii aktr. zellikle kelam alanda Osmanlnn ilk yzylnda yetien alimlerin arlkl olarak Msrda veya orada yetiip gelenlerden eitim grdkleri anlalmaktadr. Bu durum Osmanl alimlerinin Seluklular dneminde olduu gibi Semerkand ve Buharada Hanef-Maturid medreselerde yetimi veya onlardan Batya gp gelen alimlerden deil, Eyyubiler ve Msr Memluklleri dneminde kurulan Msr, Halep ve Badad medreselerinde eitim ald ortaya kmaktadr. Tahav (. 321/933)nin Akdesi zerine yaplan erhler, Anadoluda Sufilie eklemlenmi Tahav Hanefliinin belli lde g kazanmaya baladn gstermektedir. Trk toplumu Badad ve Horasan merkezli Earilikle eklemlenen Sufilie yaklatka, Maturid anlaytan uzaklamaya balad. Bu durumda Hanefilik korundu, fakat Maturid kimlik silikleti. Hanefilii Sufilie yaklatrmaya alan ilk Osmanl alimlerinden birisi bnl-Arabnin etkisinde kalm Ekmeleddn Muhammed b. Mahmd b. Ahmed el-Babert ( . 786/1384), dieri ise ondan ikiyz yl sonra yetien Bayram eyhi Muhyiddn Muhammed b. Bahuddn Bahuddn Zde (. 852/1545)dir. Bahddn Zde, Eb Hanifeye nispet edilen Fkhul-Ekbere yazd el-Kavlul-Faslu adl erhinde, Eb Hanifenin grlerini suf anlay dorultusunda aklamaya alr.54 Burada

53

e-eyh Muhammed b. Eb Bekr el-Mara Saaklzade (1145/1732), Tertbul-Ulm, thk.: Muhammed sml es-Seyyid Ahmed, DrulBeirul-slmiyye, Beyrut 1988, s. 166. Thk.: Refk el-Acem, Beyrut 1998.

54

28

Snmez KUTLU

Bahddn Zde zerinde durmayacaz, ancak Ekmeleddn elBabert ve oynad rol zerinde biraz durmak istiyoruz. Osmanl ulemas zerinde nemli etkileri olan ve sk bir Hanef olan Ekmelddn el-Babert, Msrda eitim alm ve orada hocalk yapmtr. Msrda Emir Seyfddn eyhn el-mer (. 758/1352), onu 756/1350 ylnda eyhuniyye Hanekahnn bana getirdi. Zahir b. Berkukun yannda byk bir itibar edindi. bn Haldun, bn Hacere dayanarak onun vahdet mezhebinden, yani Vahdet-i Vcd anlayn benimsediini syler. Yazd eserlerde dnemin meliklerine Hanefiliin afiilie kar faziletlerinden bahsetmi ve bu mezhebin taklid edilmesini istemitir. Ekmelddn el-Babert, Tahavnin Akdesine yazd erhte Eb Mansur el-Mturdye sadece imann tasdik olduu eklinde bir gr dolaysyla yer vermitir.55 Grlerini desteklemek iin Fahruddn er-Rzye daha fazla atfta bulunmutur.56 G yetirilemeyen eyin emredilmesi (Teklf-i ml-yutk) konusunda bunun mmkn olmadn savunmu ve bu grlerin tam tersini savunan Earilerin grlerini rttn sylemitir. 57 Dier taraftan Orhan Gazi tarafndan 1330 ylnda znikte alan ilk Osmanl medresesinin mderrisliine de Msrda tahsil grm olan Davud el-Kayser (. 756/1350) getirilmiti. Ekmeleddn el-Babert (Bayburt) (. 786/1384) ve Davud elKayser (. 756/1350)nin her ikisi de bn Arabnin etkisinde kalm kimselerdi. zellikle Ekmeledd el-Babert, Hanefler arasndaki itikad farkllamalarn farkndayd. Badadda ve Harezmde Mutezil Haneflik, Maverannehirden gelen alimler arasnda Maturid Haneflik yaygnd. Muhtemelen Babert, Eb
55

Ekmelddn Muhammed b. Muhammed el-Babert (.786/1384), erhu Akdeti Ehli Snne vel-Cemaa, Kuveyt 1989, s. 107. el-Babert, erhu Akdeti Ehli Snne vel-Cemaa, s. 107, 156 . el-Babert, erhu Akdeti Ehli Snne vel-Cemaa, s. 136.

56 57

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

29

Hanifeye nisbet edilen eserleri ve Tahavnin akidesini ne karak Hanefileri Eb Hanifeye nisbet edilen itikad grler etrafnda birletirmek istedi. Bu sebeple Eb Hanifenin el-FkhulEkber (el-Evsat) 58 ile el-Vasiyyesi59ni, Tahavnin Akidesi ve EblBerekt en-Nesefnin Umdesi60ini erh etti. Bu eserlerden anlaldna gre, el-Babert, kelam sfat ve ryetllah konusu61 dnda Mturdnin Kitbut-Tevhd ve Teviltul-Kurn gibi eserlerine ve fikirlerine dorudan atfta bulunulmayan EblBerekt en-Nesefnin Umdesi istisna edilecek olursa mam Mturd ve onu izleyen alimlerin eserlerini ya bilmiyor veya onlara kastl olarak mracaat etmekten kanyor. Ama Hanefilii ne karmas, dneminde Eyyubi Sultanlarnn afiilii destekliyor olmasyla ilikilendirilebilir. Zira onlara kar Hanefiliin faziletlerini sayarak bu mezhebi desteklemelerini istiyor.62 Bununla birlikte Earilii eletirmekten de geri durmuyor. Maturidilii ok iyi bilmedii anlalan Ekmeleddn el-Babert (. 786/1384), Osmanl alimleri nazarnda otorite kabul edilen
58

Brockelmann, Trhul-Edebil-Arab, II/255; Sezgin, Trhut-Tursil-Arab, Cild:1, Cz: 3, s. 38. Bu eserin eitli ktphalerde yazmalar bulunmaktadr: Sleymaniye Ktp., Nu. 769/1; Kprl Ktp., Nu: 703/1; Beyazd Ktp., Nu: 3081; Hac Mahmud Ktp., Nu: 1324/1; Drul-Ktb el-Msriyye, Kahire I, Nu: 3. Ekmelddn Muhammed b. Muhammed el-Babert (. 786/1384), erhu Vasiyyetil-mm Eb Hanfe, thk.: Muhammed Subh-Hamza Muhammed Vesm el-Bekr, rdn 2009. Bkz.: Temel Yeilyurt, Ebl-Berekt Ahmed b. Mahmd en-Nesefnin slam nancnn Ana Umdeleri (el-Umde Tercmesi, ev.: Temel Yeilyurt, Kubbealt Yaynclk, Malatya 2000) adl esere yazd Giri, s. 21. Bkz.: Ebl-Berekt Ahmed b. Mahmd en-Nesef, slam nancnn Ana Umdeleri (el-Umde Tercmesi, ev.: Temel Yeilyurt, Kubbealt Yaynclk, Malatya 2000, s. 17, 24. Bu amala yazd eserinin farkl adlarla bir ok yazmas bulunmaktadr. Geni bilgi iin bkz.: (Arif Aytekin), Muhammed b. Muhammed b. Mahmud el-Babert (.786/1384)nin erhu Akdetu Ehli Snnet velCemaatna (Thk.: Arif Aytekin, Kuveyt 1989) yazd Mukaddime, s. 15.

59

60

61

62

30

Snmez KUTLU

Seyit erif Crcan (. 838/1434)nin ve Molla Fenr (. 834/1431)nin yetimesinde etkili oldu. Bu ikisi, Msra giderek eyh Bedreddin Simav (. 823/1420)den akl ilimleri, Ekmeleddn el-Babert (. 786/1384)den ise nakl ilimleri on yl boyunca tahsil ettiler. Seyit erif Crcan (. 838/1434), iraza dndnde Saduddin Teftzn (. 792/1390) sayesinde on yl srecek olan Daru-if medresesi mderrisliine getirildi. Timur, iraz ele geirince, 789/1387 ylnda onu Semerkanda gtrd ve orada 18 yl sreyle bamderrislik yapt. Maverannehir alimleri ve Taftazni (.792/1390) ile ilm mnazaralardaki baarsndan dolay Timur ve dnemin bilginleri arasnda itibar edindi. Timurun Crcanye olan destei, Anadolu, ran, Trkistan ve Hindistanda yetien alimler arasndaki itibarn artrd. Bundan sonra alimlerin icazetnmelerinde, ilm silsile Crcnye ya da Teftzn (. 792/1390)ye balanmaya baland. Crcan, eserleri ve grleriyle slam dnyasndaki medreselerin ilm ve fikr hayatnda etkisini asrlarca srdrd. Aslnda bu etki, dolayl olarak Eariliin etkisi anlamna geliyordu. nk Teftzn ve Crcannin her ikisi de Eariliin temsilcileriydi. Hatta bu tarihten itibaren slam alimleri Crcn Ekol ve Teftzn Ekol olarak iki gruba ayrld.63 Crcn, Fahruddr er-Rz, Seyfeddn el-Amid ve Kad Beyzv gibi alimlerden de etkilenmiti. erhul-Mevkfta aka grld gibi, Kelam sorunlarn izahnda felsefeye daha fazla yer veren Crcan, afii olan seleflerinden farkl olarak, fkhta Hanef, itikad konularda
63

Crcn ve Teftzn arasndaki gr ayrlklarnda taraftarlardan birini savunmak iin et-Tavdul-Munf fl-ntisr lis-Sad ale-erf (evkn), Meslikul-Halas f Tahallukul-Havs (Takprzade Ahmed Efendi), htilfis-Seyyid ves-Sad (Mestcizade Abdullah Efendi) vb. eserlerin telif edilmi olmas, Crcnnin XV. yzyldan itibaren slam dncesi tarihinde nemli bir yer ial ettiini gsterir. Geni bilgi iin bkz.: Sadreddin Gm, Crcn, Seyyid erif, DA., stanbul 1993, VIII/134-135 (VIII/134-136).

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

31

ounlukla Earilerin grlerini benimsedi.64 Timurun Maverannehirin eitli ehirlerinde yeni medreseler kurdurmas ve buralarda slam bilimlerinin yan sra fen, matematik ve astronomi sahasnda nemli ilerlemeler kaydetmesi, Osmanlnn ilmi hayatnda nemli gelimelerin yaanmasna sebep olmutur. Artk Osmanl, Trkistana, yani Fergana, Semerkand ve Buharadaki ilm gelimeleri takip etmeye balad. Hatta Timurun Semerkandda nde gelen kelam ve fkh alimleri arasnda tertipledii kelam ve fkh tartmalar, Anadoluda ve Horasanda yetien alimlerle Maverannehirli alimleri kar karya getirmiti. yle anlalyor ki, fen, matematik ve astronomide Semerkand alimleri, kelam ve fkhta Horasan ve Anadolulu alimler baarlyd. Aslnda kelam tartmada yer alan ve Ehl-i Snnet alimleri olarak gsterilen Seyit erif Crcan, Teftzn ve bnl-Cezer Maverannehirli deildi. Bu tartmalar, Semerkandda kalmad ve baz konular Osmanl alimleri arasnda uzun sre tartlmaya devam etti. Dolaysyla Timurun balatt tartmalar etrafnda oluan kelam-felsef edebiyat, Anadoluda meydana getirilen kelam edebiyat derinden etkiledi. Bu tartmalardan birisi Maturid ve Mutezil iki bilgin arasnda cereyan ettii iin son derece nemlidir. kr zen, Teftznnin de bulunduu bir mecliste cereyan eden olay Teftznnin rencisi kanalyla aktarldn adn vermedii yazma bir eserden yle tespit emektedir: Timur (13701405), 790/1388 tarihinde Semerkandda, Mutezilenin ileri gelenlerini ve Ehl-i Snnetin ki, Mturidiliktir orada, bu ifade ediliyor- ileri gelenlerini bir araya getiriyor ve diyor ki, siz mezheplerinizi tartacaksnz. O gn iin Ehl-i Snnetin lideri konumunda olan Semerkandda Hoca Mesutu ve Mutezilenin lideri konumunda olan Numanddn el-Harezmyi. Neticede Ehl-i Snnet limi olan ahs kazanyor, yani tartma ve konusu
64

Gm, Crcn, Seyyid erif, DA., VIII, 134-135.

32

Snmez KUTLU

da naklediliyor. ahsa yle dedirtililiyor: Sultann istei zerine mezhep grlerini tek tek sayp, ben Aleml-Hda eyh Eb Mansr el-Mturdnin mezhebini benimsedim dedi. Tartmay kaybeden Numanddn el-Harezmdir.65 Bu tartma hak mezhep batl mezhep konusu zerinde cereyan etti. Hoca Mesud, Numanddinin mezhebin ne sorusuna, mezhebim hak mezhep diye cevap verince batl olan da mezhebinin hak olduuna inanr diyerek karlk verdi. Bunun zerine Hoca Mesud mezhebinin Ehl-i Snnet vel-Cemaat olduu cevabn verdi. lgili metinlere gre, Numanddn, Snni olmasn gereke gstererek Hoca Abdlmelikin hakemliini reddetti ve Timurun kendisi bu konuda hakem oldu.66 Bu tartmada Hoca Mesudun kim olduu mehuldr. Teftznnin adnn Mesud olduunu biliyoruz, ancak onun Hoca Mesud olmas ihtimali zayftr. nk o, Hoca Saduddn olarak biliniyordu ve Maturid mezhebinden deildi. Ayrca olay nakleden kii Teftznyi olayn tan olarak vermektedir. zellikle Maturid alimler arasnda Hoca Mesud adl birisi bilinmediinden, bu ahsn kimlii aratrlmaya muhta olup mutlaka aydnlatlmaldr. Hoca Mesud ismine Nizmddn mnin Zafernme adl eserinde rastlamaktayz. Orada onun Timur tarafndan Badadn emniyetini salamak zere atand zikredilmekte ve u bilgiler verilmektedir: Emir; Badat teshir edildikten sonra memleketin ilerini zapt ve raptn Hoca Mesud-u Sebzvrye havale buyurdu. Hakikaten bu zat hayr- hah sulh perver ve ahlak sahibi idi, geri kalan reyy himayesi altna

65

kr zenin Osmanlda Maturidilik zerine Deerlendirmeleri, Trk Kltrnn Manevi Temelleri Kltrel Kimlie Misyonerlik Tr Tehditlerin Giderilmesi Araynda Matridilik, Haz. Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM), 12.05.2005 tarihinde gerekletirilen altay, s. 38. Tartmann ierii hakknda elindeki yazmadan bilgi veren kr zene teekkr ederim.

66

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

33

alarak onlarn yaralarna merhem bulur, ltf ve ihsaniyle onlar mdavat eder, acizlere ve miskinlere efkat ve ihtimam gsterirdi. Hakir adamlarn aziz ve azizlerin kut ve kuvvet yoksuzluundan zelil olduu zamanlarda alimlere ikram ve fakirlere itam etmek ve zavalllara sadaka vermeyi hibir dakika ihmal etmezdi. Emir (Timur), Hoca Mesudu tayin ettikten sonra orduyu hazrlad, noksanlarn tamamlad, etrafta bulunan dmanlarn sevinmesi ve buna itimat ile hazm ve ihtiyat ihmal etmeleri iin kasten ordunun ehri terk ile dneceini iln etti.67 Eer ayn ahs ise, idari grev stlenmi bir fakih olduu sylenebilir. Bu ahsn, Emir Timurun Anadolu, am, Haleb ve Msrdaki beyliklere ve yneticilere gnderdii elisi Mesud b. Mahmud el-Hocev68 adl kii olmas da muhtemeldir. nk bu dnemde eliler genelde byk alimlerden seiliyordu. Mesud el-Hocev, Hoca Mesud olarak kullanlm olabilir. Ancak Sebzvr nisbesi yoktur ve mezheb kimlii mehuldr. Bununla birlikte her iki nisbenin de Trkistan kkenli olduu aktr. XIV. Asrda Hoca Mesud olarak bilinen Ahmed adl bir Trk airi vardr. Ancak bunun yukarda tartma konusu olan Hoca Mesud olmas muhtemel grnmemektedir.69 Bu tartmadan sonra Maturidilie dnd sylenen Mutezil alim Numanddnin kimliine gelince, kaynaklarda u bilgiler bulunmaktadr: Abdulcebbar b. Abdullah el-Mutezl ( 770 805/13681402 ), bir Mutezil alim idi. Fkh, Fkh Usl, Men, Beyan ve Arap dilini ok iyi bilirdi. Timurun grevlileri (ashab)
67

Nizamddn m, Zafernme, Farsadan ev.: Necati Lugal, 2. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1987, s. 177. bn Hacer el-Askaln, nbul-umr bi Enbil-Umr, thk.: Hasan Habe, Kahire 1994, II/230. Bu kii, bir baka yerde, ismi yanl okunarak hicr 822 ylnda len Mesud b. Muhammed el-Keccn (?) olarak gsterilmektedir. Kr.: nbul-umr bi Enbil-Umr, III/210. Geni bilgi iin bkz.: Mustafa Erkan-Mustafa zkan, Hoca Mesud, DA., XVIII/189-190.

68

69

34

Snmez KUTLU

arasnda liderlie (riyaset) ulamt. Gc ve yetkisi ok bykt. Timur, Halep ve ama geldiinde Abdulcebbar beraberinde getirmiti. Buradaki bilginlerle tartmalar yapt. O, Arap dilini Farsa ve Trkeyi ok fasih konuuyordu. Olduka zengin bir servete, itibara sahipti ve byk sayg gryordu. Timurun yannda, Mslmanlara ou kere faydas dokunuyordu. nk Mslmanlar, Timurun sohbetinde zor durumda kalyorlard ve onun grne muvafakat etmekten baka areleri yoktu.70 Bu kii, Timurun tercmanln da yapyordu. Eer Mutezileden Maturidilie dnd doru ise, o zaman kaynaklarn hala onu Mutezil olarak tantmaya devam etmesi ilgintir. Byle bir durum Maturid alimleri, Mutezil alimlerle kartrmann sz konusu olduunu akla getirmektedir. Numanuddnin adna Timurun huzurunda Ali b. Muhammed b. Ali Seyyid erf Crcn ( 740-816/1340-1413) ile Teftzn arasnda irazda yaplan bir tartmann hakemi olarak da rastlamaktayz. Tartmann konusu Bakara suresi 5. ayette geen ala hden ifadesindeki istiarenin tebeiyye mi temsiliyye mi yoksa her ikisi birden mi olduudur.71 Daha sonra Eb Suud (.982/1574), Cveyn (. 816/1413)yi; Als Zade (.1270/1885) ise, Teftzn (. 792/1390)yi hakl bulur. Bu tartmada eski bir Mutezil alim olan Numanuddnin Crcanyi hakl bulmas son derece nemlidir. Bu, Timurun ilgisini ekti ve Crcannin Semerkanda gelmesini emretti. Timurun lm zerine tekrar iraza dnd.72 Bu olay gsteriyor ki Numanddn, muhtemelen Hanef olduu iin Timurun yannda nemli bir yere sahipti ve
70

bnl-md, ezertuz-Zeheb, thk. Mahmud el-Arnat, Drul-Kesr, Beyrut 1992, IX/79; bn Hacer el-Askaln, nbul-umr bi Enbil-Umr, II/244. es-Sehv, emsddn Muhammed b. Abdurrahman, ed-DavulLm, Beyrut 1992, IV/35. mer Nasuhi Bilmen, Tefsir Tarihi II, Ankara 1962, s. 406-407. Takprzade, ekkikun-Numaniyye f Ulemid-Devletil-Osmaniyye, Beyrut 1975, s. 29; Ahmet zel, Hanefi Fkh Alimleri, TDV yaynlar, Ankara 1990, s. 89.

71 72

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

35

Timurun gvenini kazanmt. Timur, daha nce Saduddn Mesd b. mer et-Teftzn (722792/13221390)ye ok nem veriyordu. Teftzn, Harezm ve Semerkandda ikamet etti ve bu dnemde Timur ile mnasebetleri olduka gl idi. Hatta Anadoluya gelirken Teftznyi beraberinde getirmiti. Ancak daha sonra Teftzn ile ilgili sorunlar yaad anlalmaktadr. Muhtemelen Crcanye daha fazla gveniyordu. Hanef ve afi mezheplerinde eser vermi olmas sebebiyle baz alimlerce Hanefi baz alimlerce afii saylmtr. Timurun huzurunda nelerin tartldn, mevcut rivayetlerden renmek mmkn olmadndan birok kelam tartmay ve taraflarn tespit etmek daha geni aratrmay gerektirmektedir. Bununla birlikte tartmalarn Osmanl dnemindeki izlerini takip ettiimizde, hem kelam hem de fkh ynleri bulunan hsun-kubuh konusunda ve bn Gazzali ile bn Rd arasndaki felsef tartmalar73 etrafnda dmlendiini syleyebiliriz. Hsun ve kubuh sorunuyla ilgili olduu anlalan birinci sorun Osmanl ulemas arasnda uzun uzadya tartlmtr. Bu tartma Sadruera (.747/1347)nn et-Tavzh adl fkh usulne dair eseri ile Teftznnin bu esere yazd Telvh f Kefi Hakiki Tavzh74 adyla yazlan haiye zerinden srdrlmtr. Sadrueriann hsun-kubuh konusunda ilk defa ileri srd ve Maturidilii savunduu Drt Mukaddime iin yazlan pek ok bamsz erh ve haiye, bu iki alimden birini desteklemek iin kaleme alnmtr. Aslnda Sadruera ve Teftzn arasnda gr ayrl olarak gsterilen bu tartmann,
73

Ali Kuu (.879/1474) ile Hocazade arasnda geen bir konumada, Seyyid erifin Timurun huzurunda Teftzn ile yaptklar bir tartmadan bahsedilmektedir. Kuu, Teftznyi, Hocazade ise, konuyu aratrdktan sonra Seyyid erif Crcanyi hakl bulmutur. (Bkz.: Leknev, Fevid, 215.) zel, Hanefi Fkh Alimleri, s. 87.

74

36

Snmez KUTLU

Timurun huzurunda olmas mmkn grnmemektedir. nk 736/1336 ylnda doan Timur, Sadrueria ldnde 11 yanda idi. Ayrca Sadrueria ldnde Teftzn henz 25 yandayd. Bu gr ayrl Teftznnin haiyesiyle ortaya km olmal ve bundan sonra iki alim arasnda eserleri zerinden yaanm olmaldr. Hatibzdenin hsun ve kubhun akl olduunu savunan Hocazdeyi eletirmek iin Hiye ala maglatatil-cezril-asam75 adl bir risale yazmasna baklrsa, bu konunun da hsun-kubuh ile ilgili olduu ve Hocazdenin Sadrueria tarafnda yer ald sylenebilir. Aslnda bu tartma, bir anlamda Maturidilik ve Earilik arasndaki farklar zerinde devam eden olduka eski tartmann bir parasyd. nk Sadrueria, Maturidi geleneine bal iken, zenin de tespit ettii gibi, Teftzn Osmanl medreselerinde ve Orta Asya medreselerinde hkim olan Fahrettin Razi ile felsefeleen kelam geleneinin nemli temsilcilerinden birisi idi. yilik ve ktln aklilii problemi, hem ahlak, hem bir ynyle fkh, hem de felsef bir problemdir. Teftzn, Sadrueriann Drt 76 Mukaddimesine ciddi bir eletiri getirmitir. Sadrueria ve Teftzn arasndaki tartmalar, daha sonraki dnemlerde bir gelenek oluturmu ve bunlardan birini destekleyen dierini eletiren trden eserler yazlmtr. Bu eserler incelendiinde Sadrueria Hanef-Maturid izgiyi dieri ise, -her ne kadar kendisini Hanefi alimlerin takipisi gibi gsterse de- afi-Ear izgiyi temsil ettii aka grlecektir. Seyit Bey, et-Tavdh ve et-Telvh adl eserleri deerlendirirken bunu u ekilde izah eder: Teftznye gre Sadruera Hanef-Maturid geleneine mensup bir bilgin olduundan, yapt analizler afi-Ear grleri eletiriye ynelikti. Teftzn ise,
75

Yazmalar iin bkz.: Sleymaniye Ktp., Laleli, nr. 2200; Murad Molla, nr. 706. Bkz.: kr zen, Sadrera, DA., XXXV/429 (XXXV/427-431)

76

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

37

afi-Ear gelenee mensup olduundan deerlendirmeler afiEar gelenei savunma ierikli olup, Sadrueraya ve onun bal bulunduu gelenee cevap niteliindeydi. Onlardan sonra gelen bilginler her iki eseri de byk bir titizlik ve merakla te tkike koyulmular, onlar hakknda erh ve haiyeler yazmlardr. Bu durum her iki eserin de Mslman toplumlarda olduka hret bulmasn salamtr.77 Sadrueria ile Teftzn arasndaki iyilik ve ktln bilinmesinin akl olup olmamas tartmas, Osmanl dneminde hararetli bir ekilde srmtr. Tavzh ve Telvh zerine, Sadrueriann tarafn tutan ve Teftznyi eletiren pek ok erh yazlmtr. rnein ihbuddin b. Ataullah el-Krm (. 849/1445)nin et-Tavzh haiyett-Telvhi; Muhammed b. Firmuz Molla Hsrev ( . 885/1480)in Hiye alat-Telvhi; Molla Hasan b. Muhammed ah Fenar ( . 886/1481)nin Hiye alat-Telvhi; Necmddn Muhammed b. Eb Bekir ihabddn b. Bahaddn Mercn (. 1889)nin Hizmetl-Hav li izhtilav ve Hiye alat-Tavzhi78 bu erhlerin en nemlilerindendir. yle ki, Teftazan tarafndan geni bir ekilde ele alnp eletirilen Drt Mukaddime blm zerine erh, haiye ve talikat79 adlaryla mstakil bir literatr olumutur. Fatih Sultan Mehmed, yaklak bir asr sonra kendi huzurunda bu iki dnrn konuyla ilgili grlerinin ele alnd ve Aleddn Ali
77

Bkz.: Seyyid Bey, Usl-i Fkh, Cz- Evvel: Medhal, stanbul 1333; Mahmut Aydn, Sadruerada Varlk, Avrasya yaynclk, Ankara 2006, s. 34, Dipnot: 43. Bkz.: Seyyid Bey, Uslu Fkh (Medhal), s. 57; Aydn, Sadruerada Varlk, s. 34, Dipnot: 43. Geni bilgi iin bkz.: Katip eleb, Kefz-Zunn, I/498-499. Bu risaleler el-Havl-Mteallika bil-Mkaddimtil-Erbaa el-Mezkr ft-Tavzh (Beyazt Devlet Ktp., Veliyddin Efendi, nr. 2122) ve Hiye alelmukaddimtil-erbaa (Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr. 672; Laleli, nr. 714; Crullah Efendi, nr. 1256) adl mecmualarda toplanmtr. Bkz.: lyas elebi, Hsun ve Kubuh, DA., XIX/ 63 ( XIX/59-63)

78

79

38

Snmez KUTLU

el-Arab, Hatipzde Muhyiddin Efendi (. 901/1496), Hachasanzade Efendi (. 911/150506, Molla Ltfi (. 900/1495), Molla Abdlkerim (. 894/1489), Hasan b. Abdssamed-i Samsun Ketsel (. 901/1496) gibi dnemin nde gelen alimlerinin itirak ettii bir toplant dzenlemitir.80 Fatihin huzurunda yaplm bu tartmalar ve konuyla ilgili kaleme alnan eserler, Osmanl dneminde oluturulan hsunkubuh ile ilgili kelam literatrn tarihsel arka plannn Trkistanda yazlan eserlere kadar uzandn ve zellikle Timurun Semerkandda yaptrd tartmalarda ne kan Teftznye kadar uzandn aka gstermektedir. Timur sonras kelam edebiyatn ve aratrmalarn Trkistan sahas kaynaklarndan birisi de, mezhepler arasndaki gr ayrlklar ele almak iin yazlan Hlafiyt geleneidir. Aslnda Hlafiyt tr eserler, Maturid ile Ear arasndaki veya Maturidiyye ile Eariyye arasndaki farkllklar ieren eserlerdir. Bu tr eserler Eb Hanife ve afii arasndaki farkllklar ele alan tartmalara kadar geriye gider. Bunun ilk rnei Trkistanl alim Hakim es-Semerkandnin man Risalesinde zikredilen farkllklarla balar. Trkistan sahasnda veya baka corafyalarda yetimi alimlerce yazlan pek ok Hlafiyt tr eser bulunmaktadr. 81 Temelleri Trkistan sahasnda atlan Maturid kelam gelenei, Osmanlda balangta byk ehirlerdeki medreselerde hak ettii ilgiyi gremedi. Ancak tarada halk arasnda, zellikle stanbul dndaki ehirlerdeki medreselerde ve medrese dndaki ilm evrelerde byk ilgi grd. Zira Osmanl
80

Katip eleb, Kefz-Zunn, I/498-499; kr zen, Sadrera, DA., XXXV/428 (XXXV/427-431) Hlafiyt ile ilgili meselelerin tamamn veya bir ksmn zikreden eserlerin bir listesi iin bkz.: Seyyid Bahivan, Mestci Zdenin el-Meslik flHlfiyyt beynel-Mtekellimn vel-Hkem, thk.: Seyid Bahvan, Mektebetl-rd, stanbul 2007, s. 24.

81

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

39

dneminde Fatih devrine kadar medreselerde Seluklu Nizamiye medreselerinden devralnan Ear izgideki kelam gelenek byk lde devam ettirildi. Hatta Fatih dneminde medreselerde kelama ok zel bir yer verilmekteydi. Bunda Fatihin de byk etkisi vard. Ancak bu kelam gelenek, felsefeyle mezcedilmi Eari bir gelenekti. Kelam eitimi de ona gre ekillenmiti. Osmanlnn ilk dnemlerinde itikatta Mturd olmasna ramen, i doktriniyle mcadelede Ear yntem kullanlmaktayd. Aslnda bu gelenek Nizamiye medreselerinde okuyan Crcan ve Teftzn yoluyla Osmanlda etkili olmutu. lk Osmanl kelam ulemas arsnda yer alan Molla Fenr, Kadzade Rumi, Molla Ltfi ve Kemal Paazade de bu gelenein ierisinde yetimilerdi. Fakat bu kelam eitiminin Sahn medreselerinde giderek etkisini yitirdiini ve ilerleyen srete buralarda yer almamaya balad grlmektedir. Fatih dnemi medreselerinde Eari geleneine ak bir kelam eitim ve retim yaplrken, Kanuni Sultan Sleyman dneminde Ear eilimlerinin kelam eserlerinin yan sra Mturd kelamna veya dorudan Mturd akaid ve kelam eserlerine eitim ve retimde yer verilmeye baland. rnein Trkistanl mer en-Nesefnin Akidi ve Teftznnin bu esere yazd erh ile Ferganal Ali b. Osman el-Onin Eml Kasdesi Mturd grlere yer veren bu dnemde medreselerde okutulmaya balanan eserlerin banda gelmektedir.82 Osmanl dneminde XVI. Asrdan itibaren Osmanl alimleri arasnda Maturid geleneine referanslarn arttn ve bu gelenee ait mtekellimlerin eserlerinin istinsahlarnn oaldn grmekteyiz. Hatta daha nce rastlanmayan dzeyde, Earilie kar Maturidyi aktan aa savunan Hlafiyt, Cz-i rade ve

82

Aye Zian Furat, XV. Ve XVI. YY.larda Fatih ve Sleymaniye Medreselerinde Verilen Din Eitiminin Karlatrlmal Bir ncelemesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora tezi, stanbul:2004, s. 13435, 141.

40

Snmez KUTLU

dier adlarla baz risaleler kaleme alnmtr. Trkistan sahasnda sistemletirilen Maturid geleneini srdrenler arasnda bnlHmm (. 861/1456), Hzr Bey (. 863/1458), Hayl Ahmed Efendi (. 875/1470), bn Kemal Paa (. 940/1534), Kemaledin el-Beyz (. 1098/1687), Mestcizade Abdullah Efendi (. 1148/1735), Akkirman Mehmed Efendi (. 1174/1760), Gelenbev smail Efendi (. 1205/1791) en ok bilinenlerdir. Trk kelamclarn yazdklar eserler, genel kelam eserler arasnda nemli bir yekun tutar. Trk bilginlerinin tamamna yakn Ehl-i Snnetin Maturid mezhebine mensuptur. Dolaysyla bu eserler slam akidesini Mturd mezhebinin kelam yntemiyle aklamak veya muhaliflerine kar savunmak iin yazlmlardr. Trk kelamclar, sadece kelamla ilgili deil, dier alanlarda da eserler yazmlardr.83 Osmanl medreselerinde grev alan Hzr Bey (. 863/1459), bn Kemal Paa (. 940/1534), Hayali Ahmed Efendi (. 875/1470), Gelenbev (.1205/1791), Akkirman (.1174/1760) gibi pek ok alim Maturidilii Earilie kar mdafaa etmitir. Ayn ekilde Tatar ceditilerinden Mercan (. 1889), Kursav (.1812), Rzauddn b. Fahreddin (.1936), Musa Carullah (. 1949), Gaspral (.1914) ve dierleri de Trkistan kelam geleneini, yani Maturidilii savunan ve onun grlerini yaymaya alanlar arasnda yer almtr. Balkanlarda da Maturid gelenei benimseyen pek ok alim yetimitir. Bu gelenee ait kelam eserler, zellikle Osmanl ynetimindeki topraklarda byk ilgi grm, sadece ilgi grmekle de kalmam zerine onlarca erh ve haiyeler yazlmtr. rnein Orta Asya,
83

Maturid mezhebinden olan veya dier mezheplere mensup Trk kelamclarnn hayat, eserleri ve fikirleri hakknda geni bilgi iin bkz.: M. erafettin Yaltkaya, Trk Kelmclar, DFFM., (stanbul: Burhaneddin Matbaas, 1932), 23(1932), s. 7-15; Bursal Mehmed Tahir, Trklerin Ulm ve Fnna Hizmetleri, stanbul trz., 37-40; mer Aydn, Trk Kelm Bilginleri, stanbul: nsan Yaynlar, 2004.

e- maklt Mezhep Aratrmalar, III/1 (Bahar 2010)

41

Balkanlar, Anadolu ve Kafkaslarda mer en-Nesef (. 537/1142)nin Akidine bu corafyadaki dillerde yazlan erh, haiye ve talk edebiyat byk bir yekun tutar.84

Sonu olarak Trklerin mensubu olduu Maturid kelam geleneinin temelleri, mam Maturid tarafndan Trkistanda atlmtr. Ancak Osmanldaki kelam edebiyat, Mturdnin Kitbut-Tevhd ve Tevlatul-Kuran gibi eserlerine dayanmaktan ziyade, Mturd sonrasnda Trkistanda oluturulan HanefMaturid gelenek zerine kurulmutur. Timurun siyas faaliyetleri ve bu erevede tertipledii din-kelam tartmalar, Maturidilik bilincinin yeniden canlanmasna ve Hanef-Maturid geleneine ballk konusunda zafiyet yaayan Osmanl ulemasnn dikkatlerini tekrar Trkistan ve Horasanda retilen kelam kaynaklara evirmelerini salamtr. Bundan sonra yaanan tartmalar ve yazlan kelam ve fkh eserler, hem halk hem de ilim evrelerinde Hanef-Maturid gelenein ne kadar gl bir ekilde karlk bulduunun en belirgin gstergesidir. Ancak bu hsn kabul, mam Mturdnin grlerini temel alan bir Maturidiliin yeterince anlalp gelitirilemedii gereini ortadan kaldrmamaktadr.

84

Bunlardan en fazla bilinenleri: Muslihuddn Mustafa el-Kestel (. 901/1495); Hakim ah Muhammed b. Mbarek el-Kazvn (. 920/1515); Ramazan b. Abdlmuhsin Bihiti ( . 975/1571); samddn brahim b. Muhammed Semerkand ( sferayini) (. 951/1544); Abdlhakim b. emsddn Muhammed Siyalkut (. 1067/ 1667); Saaklzade Muhammed Mara ( . 1150/1737); Karaba Ali b. Muhammed el-Kastamon ( . 1097/1686) ve dierleri. Geni bilgi iin bkz.: Yusuf evk Yavuz, Akidn-Nesef, DA., II/218219.