Você está na página 1de 50

1

Dez Passos para uma


Alimentao Saudvel
Guia Alimentar para Crianas
Menores de 2 anos
UM GUlA PAPA O PPOFlSSlONAL DA SADE
NA ATENAO BASlCA
(oom boue no Gulo Allmenlor poro Crlonou Menoreu de Dolu Anou de ldode)
Broulllo, DF
2002
Mlnlulerlo do Soude
Orgonlzooo Pon-Amerloono de Soude
2
2002. Mlnlulerlo do Soude
permllldo o reproduoo, porolol ou lolol, deude que ollodo o onle.
Tlrogem: 170.000 exemploreu
Mlnlulerlo do Soude
Seorelorlo de Polllloou de Soude
Coordenooo-Gerol do Polllloo de Allmenlooo e Nulrloo
Produoo, dlulrlbuloo e lnormooeu:
Coordenooo-Gerol do Polllloo de Allmenlooo e Nulrloo
SEPN 511 blooo C Edllolo Blllor lV 4 ondor
CEP 70.750-543 - Broulllo - DF
Tel.: (61) 448-8233
(61) 448-8040
Fox: (61) 448-8228
Apolo leonloo e lnonoelro do Orgonlzooo Pon-Amerloono de Soude,Broull
lmpreuuo oom reouruou do Projelo UNESCO - 914,BPA-1061 - Alenoo Bouloo
Mlnlulro do Soude
Borjou Negrl
Seorelorlo de Polllloou de Soude
Cloudlo Duorle do Fonueoo
Dlreloro do Coordenooo Gerol do Polllloo de Allmenlooo e Nulrloo
Denlue Coulo Colllnho
Coordenodoro de Soude do Crlono
Ano Gorelll Kolume Moronhoo
1 edloo
Auloro:
Morolo Peglno Vllolo Deporlomenlo de Nulrloo , UnB
Coloborodoreu Eupeololu
Zuleloo Porlelo de Albuquerque OPAS , OMS
Morlo de Follmo Cruz Correlo de Corvolho CGPAN , SPS , MS
Jullo Moroou Brunool ATSC , DAB , SPS , MS
Coloborodoreu Eupeololu
Cloudlo Chomo B. Almeldo UFPP , CCAN Pegloo Sul
Crlullno Morlo G. Monle UFCe Pegloo Nordeule
Denlue Covoloonle de Borrou ENSP , CCAN Pegloo Sudeule
Eulelomorlu T. Monego UFG , CCAN Pegloo Cenlro-Oeule
Eulher L. Zoborowukl ENSP , CCAN Pegloo Sudeule
Eluo Peglno Juulo Glullonl UFPS
ldo Crlullno Lelle Verou lMlP , CCAN Pegloo Nordeule 1
ldo Heleno C. F. Menezeu UFG , CCAN Pegloo Cenlro-Oeule
llmo Kruze Gronde de Arrudo lMlP , CCAN Pegloo Nordeule 1
Peglno Moro Fluberg FSP , USP
Yeddo Pouohool de Ollvelro CGPAN , SPS , MS
Dlreoo de Arle: Andre Clenou
lluulrooeu: Pooel Allovlulo
3
I. APRESENTAO
Eule Monuol ol eloborodo poro que voou, proluulonolu e ogenleu oomu-
nllorlou de uoude, pouuom dor orlenlooeu ollmenloreu poro ou moeu e
reuponuovelu pelou orlonou pequenou, prlnolpolmenle duronle o lronul-
oo enlre o olellomenlo molerno e o ollmenlooo do omlllo. Neulo oue,
uoo boulonleu oomunu ou duvldou, dllouldodeu, reoelou e onuledodeu dou
moeu. Eule molerlol proouro ouxlllo-lo o lldor oom lodou eulou queuloeu.
O Monuol bouelo-ue no Gulo Allmenlor poro Crlonou Menoreu de Dolu
Anou, oulro publloooo do Mlnlulerlo do Soude, que oonlem lnormooeu
boulonleu delolhodou uobre ollmenlooo lnonlll, prolloou, peroepoeu, lo-
buu ollmenloreu e uobre ou problemou nulrlolonolu molu req0enleu no
polu e no uuo regloo. Conuulle o ueu ooordenodor o reupello.
Euperomou que eulo publloooo uejo ullllzodo noo openou oomo lnulru-
menlo de oopoollooo, mou lombem poro oonuullo permonenle no uuo
prolloo oolldlono.
Conlomou oom voo poro molu euue pouuo no dlreoo de umo melhor
uoude poro nouuou orlonou.
Eulomou o uuo dlupouloo poro reoeber oomenlorlou que evenluolmenle
lhe ooorrom uobre o lexlo e o lrobolho de nulrloo.
Mullo obrlgodo.
Bar|as Negri
Mlnlulro do Soude
4
II- INTRODUO
Ou prlmelrou onou de vldo de umo orlono, eupeololmenle ou dolu prlmelrou, uoo
ooroolerlzodou por oreuolmenlo ooelerodo e enormeu oqululoeu no prooeuuo de
deuenvolvlmenlo, lnolulndo hobllldodeu poro reoeber, moullgor e dlgerlr oulrou ollmenlou,
olem do lelle molerno, e no oulooonlrole do prooeuuo de lngeuloo de ollmenlou, poro
ollnglr o podroo ollmenlor oullurol do odullo.
Euuou oonulderooeu podem uer oonlrmodou quondo obuervomou que umo orlono
oreuoe, em medlo, 25 om no prlmelro ono de vldo e 12 om no uegundo ono, pouuondo, o
porllr dou 3 onou, o oreuoer de 5 o 7 om por ono. Auuoolodo o euue oreuolmenlo luloo, o
orlono vol odqulrlndo oopooldodeu puloomolorou e neurolgloou que podem uer
obuervodou o oodo mu. Euue prooeuuo e ropldo de modo que oou 4-5 meueu de ldode jo
uuulenlo o oobeo e oom uelu meueu e oopoz de uenlor uem opolo. Auulm, lorno-ue
lnqueullonovel o lmporlnolo do ollmenlooo do orlono neuuo oue, umo vez que
delolnolou nulrlolonolu ou oondulou lnodequodou quonlo o prolloo ollmenlor podem, noo
u levor o prejulzou lmedlolou no uoude do orlono, elevondo o morbl-morlolldode lnonlll,
oomo lombem delxor ueq0elou ulurou oomo relordo de oreuolmenlo, olrouo euoolor e
deuenvolvlmenlo de doenou ornloou.
Ou rgoou repreuenlollvou no Broull jo vm lrobolhondo, ho olgum lempo, oom o propoulo do
durooo do olellomenlo molerno exoluulvo ole o 6 mu de vldo e odequooo dou prolloou do
ollmenlooo oomplemenlor o porllr deuuo ldode.
A quoue lololldode dou orlonou broullelrou lnlolom o omomenlooo oo pello nou prlmelrou
horou de vldo (oeroo de 97). No enlonlo, o lnlolo do prooeuuo de deumome ooorre
preoooemenle denlro dou prlmelrou uemonou ou meueu de vldo-, oom o lnlroduoo de
ohou, oguo, uuoou e oulrou lelleu e progrlde de modo grodollvo. Nou prlmelrou uelu meueu
de vldo, o numero de orlonou em olellomenlo molerno exoluulvo e pequeno e o de
orlonou jo lololmenle deumomodou e oonulderovel (Peuquluo Noolonol de Demogrolo e
Soude (PNDS), 1996, Mlnlulerlo do Soude, 1997), loondo mullo oquem dou
reoomendooeu do Mlnlulerlo de Soude. Pode-ue olrmor que o prooeuuo de lnlroduoo de
ollmenlou oomplemenloreu noo e oporluno nem odequodo, ooroolerlzondo-ue pelo uuo
predomlnonle de ollmenlou looleou e ollmenlooo monlono e lnodequodo do ponlo de
vlulo oolrloo e nulrlolonol.
O Guia A|imentar para Crianas Menores de Dois Anos
eloborou reoomendooeu o porllr de um dlognulloo boueodo em dodou ueoundorlou
oompllodou oom o porllolpooo dou proluulonolu de uoude de lodou ou eulodou do
Federooo, que lldom oom o nulrloo do orlono em uervlou de uoude, enulno e peuquluo,
e oomplemenlodo oom o reuullodo de peuquluo quolllollvo eupeolloo por moororegloo.
Eule Monuol objellvo o operoolonollzooo dou Dez Passos da A|imentaao
Saudve| para Crianas Menores de Dois Anos reoomendodou
pelo Mlnlulerlo do Soude e OPAS,OMS.
5
Boou lecnlcou de comunlcooo
Poro que ou lnormooeu dodou ou moeu uejom lnoorporodou e pouuem o ozer porle do prolloo dlorlo do
omlllo, e lmporlonle que o proluulonol obuerve olgunu oupeolou de ueu olendlmenlo. Algumou uugeu-
loeu uoo dodou o uegulr:
OUVIR: euoule e preule olenoo o moe enquonlo elo olo. Olhe o moe nou olhou e demonulre que voo
eulo enlendendo o que elo olo e oomo ue uenle, evlle euorever enquonlo o moe eulo olondo.
PERGUNTAR: oo pergunlou oberlou que permllom o moe expreuuor o que
uenle e ou uuou preooupooeu, e noo openou reuponder SlM ou NAO.
RESPONDER: evlle uuor polovrou que uoom oomo julgomenlo (oomo mol,
bem, melhor, plor, odequodo, lnodequodo, uulolenle, lnuulolenle, oerlo, errodo,
oproprlodo, lnoproplodo).
RECOMENDAR: llmlle ou uuou reoomendooeu oo que e perllnenle poro o moe neuue momenlo. Uue
llnguogem ulmpleu que elo enlendo. Prlorlze ou lnormooeu molu relevonleu e odle ou demolu poro o
prxlmo oonuullo. Foo pergunlou poro ver ue o moe enlendeu o que voo reoomendou. Por exemplo: peo
que elo repllo oom ou prprlou polovrou o reoomendooo que voo deu.
ELOGIAR: elogle o moe noqullo que elo eulo ozendo bem, oomo por exemplo, dor o pello oo beb,
eulor oom ou voolnou dele em dlo, lroz-lo poro oonuullo.
Re+enco e In1o:manco
soo:e os ce2 passos ca
ooa aIImen1aao In1an1II
6
Re+enco seus conecImen1os
Poro que o olellomenlo molerno exoluulvo uejo
bem uuoedldo e lmporlonle que, olem do moe eulor
mollvodo, o proluulonol de uoude uolbo orlenlo-lo e
opreuenlor propoulou poro reuolver ou problemou
molu oomunu enrenlodou por elo duronle o
omomenlooo. Porque ou moeu oereoem ohou, oguo
ou oulro ollmenlo?
Porque oohom que o orlono eulo oom uede, poro
dlmlnulr ou olloou, poro ooolmo-lo o lm de que dur-
mo molu, ou porque penuom que ueu lelle e rooo ou
pouoo e noo eulo uuulenlondo odequodomenle o
orlono. Neuue oouo, e neoeuuorlo odmlllr que ou
moeu noo euloo lronq0llou quonlo o uuo oopooldode
poro omomenlor. preoluo orlenlo-lou:
que o lelle dou prlmelrou dlou pu-porlo, ohomodo
de co|ostro, e produzldo em pequeno quonlldode, e
e o lelle ldeol nou prlmelrou dlou de vldo, prlnolpol-
menle ue o beb or premoluro, pelo ueu ollo leor
de prolelnou.
que o lelle molerno oonlem ludo o que o beb ne-
oeuullo ole o 6

mu de vldo, lnoluulve oguo. Auulm, o


oerlo de ohou e oguo e deuneoeuuorlo, e pode preju-
dloor o uuooo do beb, ozendo oom que eule mome
menou lelle molerno, polu o volume deuueu llquldou
lro uubulllul-lo. Euueu repreuenlom um melo de oon-
lomlnooo que pode oumenlor o rluoo de doenou. A
oerlo deuueu llquldou em ohuqulnhou ou momodel-
rou oz oom que o beb engulo molu or (oerooglo)
proplolondo deuoonorlo obdomlnol pelo ormooo
de goueu, e oonuequenlemenle, olloou no beb.
Alem dluuo, lnulolo-ue o oonuuoo de bloou no horo
PA550 1 - Par sumeuIe IeIIe maIeruu aIe us seIs meses, sem uIerecer
ua, cs uu uaIuer uuIru aIImeuIu.
0 ee ue mama uu eIIu Iem maIs sauJe,
cresce em e aJuece meuus1
de momor no pello, dlloullondo o pego oorrelo do
momo pelo beb (ver quodro oo lodo).
A pego errodo vol prejudloor o euvozlomenlo lolol
do momo, lmpedlndo que o beb mome o lelle poule-
rlor (lelle do lnol do momodo) que e rloo em gorduro,
dlmlnulndo o uooledode e enourlondo ou lnlervolou
enlre ou momodou. Auulm, o moe pode penuor que
ueu lelle e lnuulolenle e rooo. Euueu interva|os
mais curtos enlre ou momodou levom oo oumenlo
do ermenlooo do looloue (ouoor do lelle), ogrovon-
do ou olloou do beb.
Se ou momou noo uoo euvozlodou de modo ode-
quodo loom lngurgllodou, o que pode dlmlnulr o
produoo de lelle. luuo ooorre devldo oo oumenlo
do oonoenlrooo de uubulnolou lnlbldorou do pro-
duoo de lelle.
C gue a mae ce+e saoe:
ue o lelle molerno oonlem o quonlldode de oguo
uulolenle poro ou neoeuuldodeu do beb, meumo
em ollmou mullo quenleu.
A oerlo de oguo, ohou ou quolquer oulro ollmenlo
ulldo ou llquldo, oumenlo o ohonoe do beb odoe-
oer, olem de uubulllulr o volume de lelle molerno o
uer lngerldo, que e molu nulrlllvo.
O lempo poro euvozlomenlo do momo, depende
de oodo beb, ho oquele que oonuegue oz-lo em
pouoou mlnulou e oquele que o oz em lrlnlo mlnulou
ou molu.


Antes dos seis meses, no oferea comple
7
S|oo|s |oo|oot|.os oo qoo o o|ooo
osto momoooo oo /omo oooqoooo
Produao versus e|eao do |eite materno
A produoo odequodo de lelle vol depender predomlnonlemenle do uuooo do beb (pego
oorrelo, req0nolo de momodou), que eullmulo ou nlvelu de proloollno (hormnlo reuponuovel
pelo produoo do lelle). Enlrelonlo, o produoo de oolloolno que e reuponuovel pelo ejeoo do
lelle e oollmenle lnluenolodo pelo oondloo emoolonol do moe (oulo-oonlono). A moe pode reerlr
que eulo oom pouoo lelle. Neuueu oouou, gerolmenle, o beb gonho menou de 20g por dlo, molho
menou de uelu roldou por dlo e, oo loque, ou momou do moe opreuenlom-ue looldou. O proluulonol
de uoude pode reverler euuo ulluooo orlenlondo o moe o oolooor o orlono molu vezeu no pello poro
omomenlor, lnoluulve duronle o nolle, obuervondo ue o pego do beb eulo oorrelo.
Ao omomenlor: o) o moe noo deve loor
oonuodo, ou ooulou preoluom eulor opolo-
dou em um uoo ou pollrono e o beb opol-
odo uobre o oolo molerno. O uuo de olmo-
odou ou lroveuuelrou pode uer ulll, b) elo
noo deve uenllr dor, ue luuo eullver ooor-
rendo, ulgnlloo que o pego eulo errodo.
A moe que omomenlo deve beber, no ml-
nlmo, um lllro de oguo puro dlorlomenle e eull-
mulor o beb o uugor oorrelomenle e oom molu re-
q0nolo (lnoluulve duronle o nolle).
Boa pega
A booo eulo bem oberlo
O quelxo eulo looondo o uelo
Loblo lnerlor vlrodo poro oro
Ho molu oreolo vlulvel oolmo do booo do que
obolxo
Ao omomenlor, o moe noo uenle dor no momllo.
Boa posiao
O peuooo do beb eulo erelo ou um pouoo
ourvodo poro lrou, uem eulor dlulendldo
O oorpo do orlono eulo vollodo poro o oor-
po do moe
A borrlgo do beb eulo enooulodo no borrlgo
do moe
Todo o oorpo do beb reoebe uuulenlooo
O beb e o moe devem eulor oonorlovelu
e mentos ao leite materno
8
Re+enco seus conecImen1os
Au neoeuuldodeu nulrlolonolu do orlono jo noo
uoo molu olendldou u oom o lelle molerno, emboro
eule olndo oonllnue uendo umo onle lmporlonle de
oolorlou e nulrlenleu.
A porllr dou uelu meueu de ldode, o orlono jo
opreuenlo molurldode lulolgloo e neurolgloo poro
reoeber oulrou ollmenlou.
Meumo reoebendo oulrou ollmenlou, o orlono
deve oonllnuor o momor no pello ole ou dolu onou ou
molu. O lelle molerno oonllnuo ollmenlondo o orlon-
o e prolegendo-o oonlro enermldodeu.
Com o lnlroduoo dou ollmenlou oomplemenloreu e
lmporlonle que o orlono reoebo oguo nou lnlervolou.
A porllr dou uelu meueu, o orlono noo opreuenlo
molu o relexo de prolruuoo do llnguo, o que oollllo o
lngeuloo de ollmenlou ueml-ulldou, produz ou enzlmou
dlgeullvou em quonlldodeu uulolenleu poro euuo novo
oue, e, quondo uenlodo, o peuooo noo lombo molu,
oollllondo o ollmenlooo oereoldo por oolher.
Ou ollmenlou oomplemenloreu, eupeololmenle
preporodou poro o orlono, uoo ohomodou de a|i-
mentos de transiao, A porllr dou ollo meueu
de ldode, o orlono jo pode reoeber ou ollmenlou pre-
PA550 2 : A arIIr Jus seIs meses, IuIruJuzIr Je Iurma IeuIa e raJuaI
uuIrus aIImeuIus, mauIeuJu u IeIIe maIeruu aIe us JuIs auus Je IJaJe
uu maIs.
Para ue u ee cuuIIuue cresceuJu em,
a arIIr Jus seIs meses, eIe uecessIIa receer
aIem Ju eIIu, uuIrus aIImeuIus.
Aos poucos, apresente novos alimentos


porodou poro o omlllo, deude que uem lemperou pl-
oonleu e oereoldou omouuodou, lrllurodou ou ploo-
dou em pequenou pedoou.
C gue a mae ce+e saoe:
A lnlroduoo dou ollmenlou oomplemenloreu deve
uer lenlo e groduol. A moe deve uer lnormodo que o
orlono lende o rejellor ou prlmelrou oerlou dou oll-
menlou, polu ludo e novo: o oolher, o oonululnolo e o
uobor.
A o||mooto5o oom|omooto, oomo o oomo
o|z, oo oom|omooto o |o|to motooo o5o oo
soost|to|-|o. A |otooo5o oos o/o|oos o5o oo.o
soost|to| os momooos.
No |o|o|o, o qooot|oooo oo o||mootos qoo o o|oo-
o |ogoo oqoooo o o m5o ooo o/oooo o o|to
os o o/o|5o oom os o||mootos oom|omooto-
os. o o|ooos qoo so oootom /oo||mooto s oo-
.os otoos o ooo|tom mo|to oom os oo.os o||moo-
tos. Ootos oo|som oo mo|s tomo, o5o oo.oooo
osso /oto so mot|.o oo oos|ooooo o oogost|o oo
os m5os.
A ot| oo |otooo5o oos o||mootos oom|o-
mootoos |motooto o/oooo ogoo o|ooo, o
mo|s ||mo oss|.o| (totooo, /||tooo oo /o.|oo).
9
Sugestes para as diferentes
combinaes de papas sa|gadas
AlPlM,MANDlOCA
qulobo
rongo deulodo
APPOZ lenlllho lomole BATATA BAPOA obboro
bredo lgodo moldo
APPOZ eljoo omouuodo oenouro
MACAPPAO Vogem
ploodlnho rongo deulodo
FUBA olho verde ploodlnho
oorne moldo
BATATA DOCE obobrlnho
mludou de rongo
BATATA oouve pelxe
FAPlNHA DE MANDlOCA
olhou verdeu oorne moldo
lNHAME belerrobo
lgodo de bol
10
dou legumlnouou (eljoo, uojo, lenlllho, groo de bloo)-
voo o |m|oo o||mooto og. 30
C gue a mae ce+e saoe:
Se o orlono eullver momondo no pello, dou uelu
oou onze meueu oereoer 3 reeloeu,dlo oom oll-
menlou oomplemenloreu.
No uexlo e uellmo mu, euuou reeloeu oonull-
luem-ue em duou popou de rulou e umo uolgodo,
preporodo oom legume, oereol ou luberoulo, e oorne
ou vluoerou ou eljoeu.
A porllr do ollovo mu, euuou reeloeu oonull-
luem-ue em duou popou uolgodou e umo de rulo.
A porllr dou doze meueu, ooreuoenlor ou lru re-
eloeu, molu dolu lonoheu oo dlo, oom rulo ou mln-
gou de prolo.
A lnlroduoo dou ollmenlou oomplemenloreu deve
uer ello oom oolher ou oopo no oouo do oerlo
de llquldou.
Se o orlono nao eullver reoebendo lelle molerno,
oereoer 5 reeloeu oom ollmenlou oomplemenlo-
reu, deude ou uelu meueu de vldo: rulo duou vezeu
oo dlo em ormo de pur e popo uolgodo duou vezeu
oo dlo, olem de um mlngou de oereol, orlnho ou oml-
do. uondo or ullllzor orlnhou oomo mllho, lrlgo,
orroz ou mondlooo, preerlr oquelou que uoo
orllloodou oom erro.
PA550 3: As seIs meses, Jar aIImeuIus cumIemeuIares JcereaIs,
IuercuIus, carues, IeumIuusas, IruIas, Ieumes) 3 vezes au JIa, se a
crIaua receer IeIIe maIeruu, e 5 vezes au JIa, se esIIver JesmamaJa.
Intercale a alimentao complementar com


A aIImeuIaau uIerecIJa au ee, JeuIs Jus
seIs meses, Jeve ser cumusIa Je raus
JcereaIs e IeIJes), carues, IruIas e verJuras.
Pevendo ueuu conheclmenlou
Ou ollmenlou oomplemenloreu uoo oonullluldou
pelo molorlo dou ollmenlou bouloou que oompoem o
ollmenlooo do broullelro.
Complemenlo-ue o oerlo de lelle molerno oom
ollmenlou que uoo molu oomunu o regloo e oo hobllo
ollmenlor do omlllo.
Ou ollmenlou oomplemenloreu, oomo reeloo bo-
uloo, lru vezeu oo dlo, no prlmelro ono de vldo, voo
oonlrlbulr oom o orneolmenlo de energlo, prolelno e
mloronulrlenleu, olem de preporor o orlono poro o
ormooo dou hobllou ollmenloreu ulurou.No uegun-
do ono de vldo devem uer ooreuoenlodou, olem dou
reeloeu dolu lonoheu oo dlo.
Se o orlono nao eullver molu uendo ollmenlodo
oo pello, o oerlo dlorlo deuueu ollmenlou deve uer
de olnoo vezeu, o porllr dou uelu meueu de vldo.
A porllr do momenlo que o orlono oomeo o reoeber
quolquer oulro ollmenlo, o obuoroo do erro do lelle
molerno reduz ulgnlloollvomenle, por euue mollvo, o
lnlroduoo de oorneu e vluoerou, meumo que uejo em
pequeno quonlldode, e muito importante.
A popo uolgodo deve oonler um ollmenlo do grupo
dou oereolu ou luberoulou, um dou horlollou (olhou
ou legumeu) e um do grupo dou ollmenlou de orlgem
onlmol (rongo, bol, pelxe, mludou, gemo de ovo) ou
11
Alimentos que podem ser oferecidos
criana como lanches.
Frulou (bonono, mongo, obooole, ooju, moo, momoo)
Mlngou de prolo ello oom lelle (molerno, de preernolo*) e oereolu
Poeu e bluoollou uem reohelo
logurle nolurol ou ooolhodo oouelro**
Bololo ou olplm,mondlooo oozldo
m o aleitamento
Grupos de alimentos
Groou:
eljoeu, lenlllho,
ervllho ueoo, uojo
e groo-de-bloo.
Obuervooo: poro molu exemplou de ollmenlou
em oodo grupo ver ou que oompoem o plrmlde
ollmenlor.
Cereolu e lubroulou:
orroz, olplm, bololo-dooe,
mooorroo, bololo, ooro, orlnhou,
bololo-boroo e lnhome.
lmporlonle: Aoonuelhor ou moeu o uuo de
orlnhou orllloodou oom erro e vllomlno A.
Orlqem onlmol:
rongo, oodorno, pelxe, polo, bol,
ovo e vluoerou (mludou).
Horlollou e rulou:
olhou verdeu, loronjo, obboro,
bonono, belerrobo, obooole,
qulobo, momoo, oenouro,
melonolo, lomole e mongo.
* Neule oouo, uuor orlnhou oozldou poro noo levor o lelle molerno oo ogo.
** uondo o orlono noo momo molu no pello
12
Re+enco seus conecImen1os
Crlonou omomenlodou deuenvolvem mullo oedo
o oopooldode de oulooonlrole uobre o lngeuloo de
ollmenlou, uegundo uuou neoeuuldodeu , pelo opren-
dlzodo do uooledode, opu o oomldo, e do uenuooo
lulolgloo do ome duronle o perlodo de jejum.
Molu lorde, dependendo dou ollmenlou e do ormo
oomo lhe uoo oereoldou, lombem deuenvolvem o
oulo - oonlrole uobre o ueleoo dou ollmenlou. Por-
lonlo, o prolloo dou moeu,polu ou dou proluulonolu
de uoude que odolom euquemou rlgldou de ollmen-
looo prejudloo o odequodo deuenvolvlmenlo do oulo-
oonlrole do lngeuloo ollmenlor pelo orlono.
Peuuollo-ue olndo que o orlono que lnlolo o oll-
menlooo oomplemenlor eulo oprendendo o leulor
novou uoboreu e lexlurou de ollmenlou e que uuo
oopooldode goulrloo e pequeno. Apu ou uelu me-
ueu, o oopooldode goulrloo do beb e de 20-30ml,
Kg de peuo.
Soo vorlou ou oloreu que podem ozer oom que ou
moeu,polu lnlerlrom no oulo-oonlrole do orlono pelo
demondo por ollmenlou. Enlre eleu, deulooom-ue:
O deuoonheolmenlo do oomporlomenlo normol do
orlono, olndo enquonlo bebu, por porle de moeu,
polu. A dllouldode deuleu poro dlullngulr o deuoon-
orlo uenlldo pelo orlono em deoorrnolo do uenuo-
oo de ome, doqueleu oouuodou por oulrou llpou de
PA550 4: A aIImeuIaau cumIemeuIar Jeve ser uIerecIJa sem rIIJez Je
urrIus, reseIIauJu-se semre a vuuIaJe Ja crIaua.
0 ee Jeve receer aIImeuIus uauJu
JemuusIrar Iume. BurrIus rIJus ara a
uIerIa Je aIImeuIus reJuJIcam a caacIJaJe
Ja crIaua Je JIsIIuuIr a seusaau Je Iume e
Je esIar saIIsIeIIu as a reIeIau.
Proporcione horrios flexveis

oloreu oomo uede, lnomodo oouuodo por roldou
uujou e molhodou, oolor ou rlo, neoeuuldode de oorl-
nho e preueno do moe,pol. Auulm, ou moeu,polu
podem ue ver lenlodou o oereoer ollmenlou o lodo
horo, meumo quondo o orlono noo lenho ome.
Gerolmenle ho umo expeolollvo mullo molor uobre
o quonlldode de ollmenlou que ou llhou neoeuullom
oomer. Auulm, o oerlo de um volume de ollmenlou
molor que o oopooldode goulrloo do orlono pequeno,
reuullo no reouuo de porle do ollmenlooo e
oonuequenlemenle no oumenlo de onuledode por por-
le dou polu. Por oulro lodo, no oouo do orlono molor
eule oomporlomenlo pode uer um olor de rluoo poro
lngeuloo ollmenlor exoeuulvo e uobrepeuo do orlono.
O lomonho do reeloo eulo reloolonodo poulllvo-
menle oom ou lnlervolou enlre ou reeloeu. lulo e,
grondeu reeloeu euloo ouuoolodou o longou lnler-
volou e vloe-veruo.
13
C gue a mae ce+e saoe:
Dlullngulr o deuoonorlo do orlono oom ome de
oulrou ulluooeu oomo uede, uono, rlo, oolor, roldou
molhodou ou uujou e noo oereoer oomldo ou lnulullr
poro que o orlono oomo, quondo elo noo eulo oom
ome.
Oereoer o ollmenlooo oomplemenlor regulormenle,
uem rlgldez de hororlou, nou perlodou que oolnoldem
oom o deuejo de oomer demonulrodo pelo orlono. Apu
o oerlo dou ollmenlou, o orlono deve reoeber lelle mo-
lerno, oouo demonulre que noo eulo uoolodo.
Oereoer ou lru reeloeu oomplemenloreu (no melo
do monho, no olmoo, no melo do lorde) poro orlonou
em olellomenlo molerno, poro oquelou jo deumomo-
dou, odlolonor molu duou reeloeu: no lnlolo do monho
e no melo do lorde ou lnlolo do nolle.
Soo deuooonuelhovelu prolloou noolvou de grolll-
oooo (prmlou) ou ooerolllvou (ooullgou) poro oonue-
Allmenlooo oomplemenlor dou orlonou
enlre 6-7 meueu em olellomenlo molerno
Alellomenlo molerno llvre demondo
1 popo de rulou no melo do monho
1 popo uolgodo no lnol do monho
1 popo de rulou no melo do lorde
Obu. A porllr do ollovo mu, uubulllulr o popo de rulou do melo do lorde pelo
popo uolgodo.
gulr oom que o orlono oomo o que ou polu ooredl-
lom que uejo o neoeuuorlo poro elo.
Algumou orlonou preoluom uer eullmulodou o oo-
mer, nunoo orodou.
14
PA550 5: A aIImeuIaau cumIemeuIar Jeve ser esessa JesJe
u IucIu e uIerecIJa Je cuIer, cumear cum cuusIsIeucIa asIusa
Jaas/ures) e, raJaIIvameuIe, aumeuIar a cuusIsIeucIa aIe cear a
aIImeuIaau Ja IamIIa.
A aIImeuIaau uIerecIJa a crIaua Jeve
ser, JesJe u IucIu, esessa su a Iurma
Je aas e ures urue arauIe a
uauIIJaJe Je euerIa ue eIa recIsa
ara auar esu e Ier sauJe.
Saiba que a consistncia da alimentao co m

neoeuuorlo que o proluulonol de uoude noo ullll-


ze molu o lermo "uopo de legumeu`, polu eule do o
ldelo de oonululnolo llquldo e ueml-llquldo, reoron-
do junlo o moe o uuo dou lermou popo ou oomldo.
C gue a mae ce+e saoe:
No lnlolo do ollmenlooo oomplemenlor, ou oll-
menlou oereoldou o orlono devem uer preporodou
eupeololmenle poro elo. Ou ollmenlou devem uer bem
oozldou. Neuue oozlmenlo deve uobror pouoo oguo
no ponelo, ou uejo, ou ollmenlou devem uer oozldou
em oguo uulolenle poro omoolo-lou.
Ao oolooor ou ollmenlou no prolo, omouuo-lou oom
goro. A oonululnolo lero o oupeolo poulouo (popo,
pur). Noo ho neoeuuldode de pouuor no penelro. A
ullllzooo do llquldlloodor e lololmenle oonlro-
lndloodo, porque o orlono eulo oprendendo o dlulln-
gulr o oonululnolo, uoboreu e ooreu dou novou oll-
menlou. Alem do que, ou ollmenlou llquldlloodou
noo voo eullmulor o olo do moullgooo.
A porllr dou 8 meueu, olgumou preporooeu do
oouo oomo o orroz, eljoo, oozldou de oorne ou legu-
meu podem uer oereoldou o orlono, deude que omou-
uodou ou deulodou e que noo lenhom uldo preporo-
dou oom oondlmenlou (lemperou) ploonleu.
Re+enco seus conecImen1os
Au dlelou, quonlo molu eupeuuou e oonululenleu,
opreuenlom molor denuldode energelloo (oolorlo,
gromo de ollmenlo) do que ou dlelou dlluldou, do
llpo uuoou e uopou rolou.
Como o orlono lem oopooldode goulrloo pequeno
e oonuome pouoou oolherodou no lnlolo do lnlroduoo
dou ollmenlou oomplemenloreu, e neoeuuorlo goronllr
o oporle oolrloo oom popou de ollo denuldode
energelloo.
Aou uelu meueu, o lrllurooo oomplemenlor dou
ollmenlou e reollzodo oom ou genglvou que jo ue en-
oonlrom uulolenlemenle endureoldou (devldo o opro-
xlmooo dou denleu do uuperlole do genglvo). A
lnlroduoo do ollmenlooo oomplemenlor eupeuuo
vol eullmulor o orlono nou unoeu de lolerollzooo
do llnguo, jogondo ou ollmenlou poro ou denleu
lrllurodoreu, e no relexo de moullgooo.
Com ollo meueu, o orlono que or eullmulodo o
reoeber popou oom oonululnolo eupeuuo, vol de-
uenvolver melhor o muuouloluro oolol e o oopooldo-
de de moullgooo. Auulm, elo ooelloro oom molu o-
ollldode o oomldo do omlllo o porllr deuuo ldode.

15
Peoomendooeu poro o popo uolgodo
o) Cozlnhor bem lodou ou ollmenlou,
poro delxo-lou bem moolou.
b) Amouuor oom goro, noo llquldlloor
e noo pouuor no penelro.
o) A popo deve loor oonululenle, em ormo de pur grouuo.
d) Oereoer o prlmelro popo uolgodo no olmoo e quondo o
beb llver 7-8 meueu oereoer oulro popo uolgodo no jonlor.
mplementar importante
Noo oereoer, oomo reeloo, ollmenlou
llquldou de bolxo denuldode energelloo do
llpo uopou e uuoou.
16
Re+enco seus conecImen1os
Ou nulrlenleu euloo dlulrlbuldou nou ollmenlou de
ormo vorlodo. Ou ollmenlou uoo olouulloodou em
grupou, de ooordo oom o nulrlenle que opreuenlo em
molor quonlldode. Allmenlou que perlenoem oo meu-
mo grupo podem uer onleu de dlerenleu nulrlenleu.
Exemplo: Grupo dou rulou: o momoo e onle de vllo-
mlno A e o ooju e onle de vllomlno C.
Todou ou dlou devem uer oereoldou ollmenlou de
lodou ou grupou e vorlor ou ollmenlou denlro de oodo
grupo. A oerlo de dlerenleu ollmenlou, duronle ou
reeloeu, oomo rulou e popou uolgodou, vol goron-
llr o uuprlmenlo de lodou ou nulrlenleu neoeuuorlou
oo oreuolmenlo e deuenvolvlmenlo normolu (ver pl-
rmlde no pog. 30).
PA550 6: 0Ierecer a crIaua JIIereuIes aIImeuIus au JIa. Pma aIImeuIa-
au varIaJa e uma aIImeuIaau cuIurIJa.
C gue a mae ce+e saoe:
Oereoer duou rulou dlerenleu por dlo, ueleolo-
nondo ou rulou do eulooo prlnolpolmenle ou rloou
em vllomlno A, oomo ou omorelou ou oloronjodou.
(ver pog. 32 - rulou).
lnlroduzlr um ollmenlo novo o oodo dlo.
Euoolher um ollmenlo de oodo grupo do Plrmlde
Allmenlor lnonlll poro o preporo dou popou uolgo-
dou, vorlondo o euoolho o oodo reeloo.
Sempre que pouulvel, oereoer oorne nou
reeloeu.
uondo noo or pouulvel o preueno do oorne nou
reeloeu, oereoer de 50 ml o 100 ml de uuoo
de rulou rloou em vllomlno C, logo opu o lermlno
do lngeuloo ollmenlor, poro oollllor o obuoroo do
erro lnorgnloo.
Oereoer ou vegelolu olhouou verde-euourou que
uoo lmporlonleu onleu de erro, ouuoolodou o umo
pequeno poroo de oorne ou o ollmenlou rloou em
vllomlno C, poro oumenlor o obuoroo do erro.
5 uma aIImeuIaau varIaJa uIerece a
crIaua a uauIIJaJe Je vIIamIuas, cIcIu,
Ierru e uuIrus uuIrIeuIes ue eIa uecessIIa.
Oferea uma alimentao colorida


Au oorneu e o lgodo, olem de oonler o erro org-
nloo de ollo oprovellomenlo blolgloo, oollllom o ob-
uoroo do erro lnorgnloo oonlldo nou vegelolu e
oulrou ollmenlou, meumo que odlolonodou em pe-
quenou poroeu. O lgodo e lombem umo exoelenle
onle de vllomlno A.
O eljoo e oulrou legumlnouou lombem uoo lmpor-
lonleu onleu de erro lnorgnloo.
17
100%
75%
50%
25%
0%
100%
75%
50%
25%
0%
100%
75%
50%
25%
0%
Energia Proteina Ferro Vitamina A
Energia Proteina Ferro Vitamina A
Energia Proteina Ferro Vitamina A
Deficit
Feijo
Arroz
Leite Materno
Deficit
Feijo
Arroz
Leite Materno
Deficit
Arroz
Leite Materno
Laranja
Total necessrio
Total necessrio
Total necessrio
squema Ua meIorIa nu1rIcIonaI proporcIonaUa peIa aUIao
Ue 1eI]ao e Iaran]a a porao Ue arroz.
Vejo oomo pequenou poroeu de ollmenlou odequodou e em openou umo reeloo e
pouulvel oumenlor ulgnlloollvomenle o oporle de prolelno, erro e vllomlno A
Adoplodo de Com|omooto, Fooo|og. /om||, /ooos /o ooost/oo o|||ooo Fronoe, 2000 (WHO,NHD,001, WHO,FCH,CAH,006)
Arroz
Arroz e eljoo
Arroz, eljoo e loronjo
Energlo Prolelno Ferro Vllomlno A
Deloll
Loronjo
Feljoo
Arroz
Lelle Molerno
Energlo Prolelno Ferro Vllomlno A
Deloll
Feljoo
Arroz
Lelle Molerno
Deloll
Arroz
Lelle Molerno
Energlo Prolelno Ferro Vllomlno A
18
Re+enco seus conecImen1os
Au rulou e ou horlollou (legumeu e verdurou) uoo
ou prlnolpolu onleu de vllomlnou, mlnerolu e lbrou.
Normolmenle, ou ollmenlou do grupo dou vege-
lolu uoo lnlololmenle pouoo ooellou pelou orlonou
porque, em porle, o orlono pequeno lem o propen-
uoo de ooellor melhor ollmenlou dooeu.
Teonloou lnodequodou uuodou no lnlroduoo dou
ollmenlou oomplemenloreu, podem lombem preju-
dloor o ooellooo deuueu ollmenlou oomo:
A deululnolo de oereoer ou ollmenlou que o orl-
ono noo ooellou bem, nou prlmelrou vezeu, por
oohor que elo noo ou opreolo,
O uuo de mlulurou de vorlou ollmenlou, oomumenle
llquldlloodou, dlloullondo o orlono leulor ou dl-
erenleu uoboreu e lexlurou dou novou ollmenlou
que euloo uendo oereoldou,
PA550 7: EsIImuIar u cuusumu JIrIu Je IruIas, verJuras e Ieumes
uas reIeIes.
A crIaua ue cume JesJe ceJu, IruIas,
verJuras e Ieumes varIaJus, recee maIures
uauIIJaJes Je vIIamIua, Ierru e IIras, aIem
Je aJuIrIr IIus aIImeuIares sauJveIs.
A uubullluloo do reeloo por bebldou looleou
quondo ooorre o prlmelro reouuo do novo ollmenlo
pelo orlono. Jo ol demonulrodo olenllloomenle
que o orlono, meumo pequeno, oondlolono-ue o
oerlo de um uubulllulo poro o ollmenlooo reou-
uodo,
O hobllo ollmenlor do omlllo que noo lnolul, dlo-
rlomenle, horlollou e rulou.
C gue a mae ce+e saoe:
Se o orlono reouuor delermlnodo ollmenlo,
oereo-lo novomenle em oulrou reeloeu. Lembror
que uoo neoeuuorlou, em medlo, ollo o dez expoul-
oeu o um novo ollmenlo poro que ele uejo ooello
pelo orlono.
No prlmelro ono de vldo, noo ue reoomendo que
ou ollmenlou uejom mullo mlulurodou, porque o orl-
ono eulo oprendendo o oonheoer novou uoboreu e
lexlurou dou ollmenlou. Oereoer umo rulo, um le-
gume ou umo verduro de oodo vez, no ormo de
popo ou pur.
uondo oereoer molu de umo rulo ou legume por
reeloo, eleu devem uer omouuodou e oolooodou no
prolo em poroeu ueporodou. Auulm, o ueu polodor
uero melhor peroebldo pelo orlono.
uondo o orlono jo uenlo o meuo, o exemplo do
oonuumo deuueu ollmenlou pelo omlllo vol enooro-
jor o orlono o oonuuml-lou.
Estimule o consumo de frutas, verduras e leg


19
g umes
squema Ua meIorIa nu1rIcIonaI proporcIonaUa
peIa aUIao Ue peIxe e 1oIas verUes a porao Ue arroz.
Vejo oomo pequenou poroeu de ollmenlou odequodou e em openou umo reeloo e
pouulvel oumenlor ulgnlloollvomenle o oporle de prolelno e erro, olem de uuo blodluponlbllldode.
Adoplodo de Com|omooto, Fooo|og. /om||, /ooos /o ooost/oo o|||ooo Fronoe, 2000 (WHO,NHD,001, WHO,FCH,CAH,006)
Arroz
Arroz e pelxe
Arroz, pelxe e olhou verdeu
20
Re+enco seus conecImen1os
Jo ol oomprovodo que o orlono nouoe oom pree-
rnolo poro o uobor dooe, no enlonlo, o odloo de
ouoor e deuneoeuuorlo e pode uer evllodo nou dolu
prlmelrou onou de vldo.
Euuo olllude vol ozer oom que o orlono noo ue
deulnlereuue pelou oereolu, verdurou e legumeu, oll-
menlou que lm oulrou uoboreu.
Ale oomplelor um ono de vldo, o orlono pouuul o
muoouo goulrloo uenulvel e, porlonlo, ou uubulnol-
ou preuenleu no ooe, enlolodou e rerlgeronleu po-
dem lrrllo-lo, oompromelendo o dlgeuloo e o obuor-
oo dou nulrlenleu, olem de lerem bolxo volor nulrl-
olonol.
O uol lododo, olem de orneoer o lodo, e lmporlon-
le poro que o orlono ue odople o ollmenlooo do
omlllo, porem, ueu uuo deve uer moderodo e reulrllo
oquele odlolonodo ou popou uolgodou.
Deve uer evllodo o uuo de ollmenlou lnduulrlollzo-
dou, enlolodou, embulldou e rllurou, que oonlenhom
uol em exoeuuo, odlllvou e oonuervonleu orlllololu.
Au rllurou uoo deuneoeuuorlou eupeololmenle nou
prlmelrou onou de vldo. A onle de llpldeo poro o
orlono jo eulo preuenle nolurolmenle, no lelle, nou
onleu proleloou e no leo vegelol ullllzodo poro ooo-
oo (oozlmenlo). O leo uuodo poro ou rllurou uore
PA550 8 : -vIIar aucar, caIe, euIaIaJus, IrIIuras, reIrIerauIes, aIas,
saIaJIuus e uuIras uIuseImas, uus rImeIrus auus Je vIJa. Psar saI
cum muJeraau.
AIuus aIImeuIus uau Jevem ser JaJus ara a
crIaua eueua urue uau sau sauJveIs,
aIem Je IIrar u aeIIIe Ja crIaua e cumeIIr
cum us aIImeuIus uuIrIIIvus.
Evite alimentos que no so nutritivos


uuperoqueolmenlo, llberondo rodloolu llvreu que uoo
prejudlololu o muoouo lnleullnol do beb e, o longo
prozo, lm eellou donouou uobre o uoude.
O mel e lololmenle oonlro-lndloodo no prlmelro
ono de vldo pelo rluoo de oonlomlnooo oom
C|ost|o|om ooto||oom.
C gue a mae ce+e saoe:
Oereoer ollmenlou |o ootoo uem odloo de ouoor,
preerlr rulou que noo preoluom uer odoodou (loronjo,
ooju, moo, pro, momoo, bonono, melonolo, golobo,
mongo) ou legumeu do llpo oenouro ou lomole.
A orlono pequeno noo pode "experlmenlor` lodou
ou ollmenlou oonuumldou pelo omlllo (por exemplo,
logurleu lnduulrlollzodou, queljlnhou ot|t so|sso, mo-
oorroo lnulonlneo, bebldou oloolloou, uolgodlnhou,
rerlgeronleu). Enquonlo o omlllo eullver oonuumln-
do euueu ollmenlou, oereoer openou rulou, uuoou
ou oereolu, que uoo molu odequodou e uoudovelu
poro o orlono.
Orlenlor ou lrmoou moloreu poro noo oereoerem do-
oeu, uorveleu e rerlgeronleu poro o orlono pequeno.
Orlenlor o moe poro ler o rlulo dou ollmenlou
lnonllu onleu de oompro-lou poro evllor oereoer o
orlono ollmenlou que oonlenhom odlllvou e
oonuervonleu orlllololu.
21
A OMS ooomoooo o sogo|oto o|oto s m5os.
Llquldou e bebldou devem eulor llvreu de oonlomlnooo. Enloo
o oguo ullllzodo deve uer uempre ervldo e o lelle, ln noluro ou
pouleurlzodo, lombem.
Lovor o oouoo dou rulou onleu de deuoouoo-lou ou de ozer
o uuoo.
Bebldou llpo uuoou e rereuoou noo devem uubulllulr ou
ollmenlou ulldou nem o lelle molerno. uolquer llquldo deve
uer oereoldo opu ou reeloeu.
Cho prelo, oho mole, ooe e mole reduzem o obuoroo de erro,
porlonlo, noo devem uer oereoldou prxlmou ou reeloeu.
A||mootos qoo NAO oo.om so o/ooo|oos o|ooo oqoooo.
rerlgeronleu
produlou lnduulrlzollzodou oom oonuervonleu
produlou oom ooronleu orlllololu
embulldou e enlolodou
dooeu lnduulrlollzodou
ooe
ohou
rllurou
ollmenlou mullo uolgodou ou odooloodou
22
Re+enco seus conecImen1os
Enquonlo o olellomenlo molerno exoluulvo prole-
ge ou orlonou oonlro o expouloo o mloroorgonlumou
polognloou, o lnlroduoo de oulrou ollmenlou ou ex-
poem oo rluoo de lneooeu.
uondo o orlono pouuo o reoeber o ollmenlooo
oomplemenlor oumenlo o pouulbllldode de doenou
dlorreloou que oonullluem lmporlonle oouuo de
morbldode e morlolldode enlre orlonou pequenou.
Ou moloreu problemou deuuo ordem uoo o oonlo-
mlnooo do oguo e ollmenlou duronle uuo monlpulo-
oo e preporo, lnodequodo hlglene peuuool e dou
ulenulllou, ollmenlou mol oozldou e oonuervooo dou
ollmenlou em lemperoluro lnodequodo.
Ou ollmenlou oonuumldou pelo orlono ou ullllzo-
dou poro preporor ou uuou reeloeu devem uer guor-
dodou em reolplenleu llmpou e ueoou, em loool reu-
oo, lompodou e longe do oonlolo de mouoou ou ou-
lrou lnuelou, onlmolu e poelro.
O uuo de momodelro e um rluoo de oonlomlnooo
do ollmenlo pelo dllouldode poro llmpezo e odequo-
do hlglenlzooo.
Ou ollmenlou preporodou podem uer oonlomlno-
dou molu oollmenle pelo prollerooo de
mloroorgonlumo que oouuom doenou ue permone-
oerem em lemperoluro omblenle por molu de uelu
horou, onleu de uerem oereoldou o orlono ou ue o
rerlgerodor noo oonuegue monler o lemperoluro ode-
quodo (em lorno de 4
o
C e 5
o
C).
C gue a mae ce+e saoe:
Oereoer oguo o molu llmpo pouulvel (lrolodo, ll-
lrodo ou ervldo) poro o orlono beber. O meumo
ouldodo deve uer obuervodo em relooo o oguo uuo-
do poro preporor ou ollmenlou.
Lovor bem ou moou oom oguo e uoboo lodo vez
que or preporor ou oereoer o ollmenlo o orlono.
Au rulou devem uer lovodou em oguo oorrenle,
onleu de uerem deuoouoodou, meumo oquelou que
noo uejom oonuumldou oom oouoo.
Todo ulenulllo que vol uer ullllzodo poro oereoer o
ollmenlooo o orlono preoluo uer lovodo e enxoguo-
do oom oguo llmpo.
Ou ollmenlou devem uer bem oozldou e oereoldou
em reolplenleu llmpou e hlglenlzodou.
Preporor o poroo (quonlldode de ollmenlo) que
normolmenle o orlono lngere. Se, opu o reeloo,
uobrorem ollmenlou no prolo (reulou), eleu noo po-
dem uer oereoldou poulerlormenle.
Peoomendor que o omlllo, prlnolpolmenle ou
orlonou, noo lquem obrlndo o rerlgerodor o lodo
momenlo. Cerllloor-ue que eulo uempre eohodo
e que o porlo opreuenlo boou oondloeu de
vedooo.
Se o omlllo noo llver rerlgerodor ou eule noo opre-
uenlor oondloeu de lemperoluro odequodo, ou oll-
menlou do orlono lm que uer preporodou prxl-
mou o oodo reeloo.
PA550 8: 0uIJar Ja IIeue uu rearu e mauuseIu Jus aIImeuIus, arau-
IIr u seu armazeuameuIu e cuuservaau aJeuaJus.
0s cuIJaJus Je IImeza e IIeue ua rearaau
e ua uIerIa Jus aIImeuIus evIIam a
cuuIamIuaau e Jueuas cumu a JIarreIa.
Tome cuidado com a higiene


23
1. Lovor ou moou em oguo oorrenle e uoboo onleu de
preporor e oereoer o ollmenlooo poro o orlono.
2. Monler ou ollmenlou
uempre ooberlou.
4. Noo oereoer o orlono uobrou de
ollmenlou do reeloo onlerlor.
3. Uuor oguo ervldo e lllrodo poro
oereoer o orlono e lombem poro o
preporo dou reeloeu.
importante!
N5o o/ooo
sooos oo o/o|5o
ooto|o
24
Re+enco seus conecImen1os
A orlono oom lneooo lngere menou ollmenlou
pelo ollo de opellle, porque eulo vomllondo ou por-
que uenle olloou, e goulo molu energlo devldo o
ebre e oo oumenlo do produoo de olgunu hormnlou
e onlloorpou.
Ho oumenlo no oolobollumo de prolelnou oom per-
dou ulgnlloollvou de nllrognlo pelo vlo urlnorlo e,
nou oouou de dlorrelo, de perdou goulrlnleullnolu de
energlo e mloronulrlenleu.
Epludlou req0enleu de lneooo podem levor oo
olrouo no deuenvolvlmenlo e o oerlou delolnolou
nulrlolonolu (vllomlno A, zlnoo e erro).
Euueu oloreu oumenlom o vulnerobllldode do orlon-
o o novou epludlou de lneooo, ormondo um ololo
vlolouo, que vol oompromeler o ueu eulodo nulrlolonol.
O olellomenlo molerno e o melhor e molu elolen-
le reoomendooo dlelelloo poro o uoude do orlono
pequeno. Alem de prevenlr lneooeu, o lelle moler-
no llmllo ou eellou negollvou dou lneooeu, quon-
do oonlroldou, orneoendo ogenleu lmunolgloou
eloozeu e mloronulrlenleu que uoo melhor obuorvl-
dou e oprovellodou.
A prlorldode dlelelloo poro o orlono doenle e o
monulenoo do lngeuloo odequodo de oolorlou, ullll-
zondo ollmenlou oomplemenloreu poulouou ou em
ormo de puru oom ollo denuldode energelloo.
umo boo prolloo poro oumenlor o leor energelloo
dlorlo, ooreuoenlor ou reeloeu uolgodou umo oolher
de uobremeuo de leo poro orlonou menoreu de 1 ono
e umo oolher de uopo poro moloreu de 1 ono.
PA550 10: EsIImuIar a crIaua JueuIe e cuuvaIesceuIe a se aIImeuIar,
uIereceuJu sua aIImeuIaau aIIuaI e seus aIImeuIus reIerIJus,
reseIIauJu a sua aceIIaau.
Logo que o orlono reoupere o opellle pode-ue
orlenlor o moe o oereoer molu umo reeloo exlro oo
dlo, polu no perlodo de oonvoleuoeno o opellle do
orlono oumenlo poro oompenuor o lnopelnolo do
oue ogudo do doeno.
C gue a mae ce+e saoe:
Se o orlono eullver uendo omomenlodo exoluulvo-
menle no pello, oumenlor o req0nolo do oerlo vorlou
vezeu oo dlo. O lelle molerno e oom req0nolo o ollmenlo
que o orlono doenle ooello melhor. Mullou vezeu o orlon-
o doenle oonuo-ue molu e preoluo momor molu vezeu.
Eullmulor o orlono o uugor o pello, oom loqueu
leveu em ueu roulo quondo elo eullver obooonhodo
o momo uem uugor.
Oereoer ou ollmenlou que o orlono prelro.
Oereoer quonlldodeu pequenou de ollmenlou por
reeloo, porem, em molor req0nolo. lulo porque o
orlono noo lem opellle quondo eulo doenle.
Se o orlono jo eullver reoebendo o ollmenlooo do
omlllo, ullllzor ou preporooeu em ormo de pur ou
molu poulouou (mlngouu de orlnhou ou oereolu) nou
reeloeu, que uoo de molu ooll ooellooo pelo orlono.
Se o orlono ooellor bem openou um llpo
de preporooo, monl-lo ole que o orlono
ue reoupere.
Nou oouou dou orlonou ebrlu e,ou oom dlorrelo,
o oerlo de llquldou e oguo deve uer oumenlodo. Eu-
ueu llquldou devem uer oereoldou opu ou reeloeu,
ou nou lnlervolou enlre elou.
A crIaua JueuIe recIsa cumer maIs ara
uau erJer esu e recuerar-se maIs rIJu.
Pur Issu e ImurIauIe mauIer u eIIu e
uIerecer us seus aIImeuIus reIerIJus.
No deixe que as doenas infantis levem a de

25
Pooomoooooos s /om|||os oo o|ooos
oqoooos oom o|/|oo|oooos oo o||mooto-so
desvios nutricionais
Seporor o reeloo em um prolo lndlvlduol poro ue ler oerlezo do quonlo
o orlono eulo reolmenle lngerlndo,
Eulor preuenle junlo ou reeloeu meumo que o orlono jo oomo uozl-
nho e ojudo-lo, ue neoeuuorlo,
Noo opreuuor o orlono. Elo pode oomer um pouoo, brlnoor, e oomer
novomenle. neoeuuorlo ler poolnolo e bom humor,
Allmenlor o orlono loo logo elo demonulre ome. Se o orlono euperor
mullo, elo pode perder o opellle,
Noo oror o orlono o oomer. luuo oumenlo o eulreuue e dlmlnul olndo
molu o opellle. Au reeloeu devem uer momenlou lronq0llou e ellzeu.
26
Orientaes para crianas
totalmente desmamadas
no primeiro ano de vida
ooplnho deuoorlovel e, o porllr do 4 mu ,em xlooro,
oopo ou ooneoo.
Orlenlor o moe poro preporor oodo reeloo prxl-
mo o horo de oereo-lo o orlono, uobreludo ue noo
pouuulr rerlgerodor. E nunoo oereoer o orlono uo-
brou de lelle do reeloo onlerlor.
Orlenlor o moe o dor o ollmenlooo uem oror e
que quondo o orlono eulo uolluello elo delxo uo-
brou dou ollmenlou oereoldou no reeloo.
Para crlanas a parIlr dos 4 meses:
A porllr dou 4 meueu, o orlenlooo bouloo e lnlol-
or logo o ollmenlooo oomplemenlor (noo euperor
que o orlono enlre no uexlo mu) e lr uubulllulndo
o reeloo looleo puro pelo ollmenlooo oomplemen-
lor, de modo grodollvo. O lelle deve enlror no pre-
porooo de ollmenlou oomo popou, puru ou mlulu-
rodou o rulou, oereolu e luberoulou mou nunoo puro,
no prlmelro ono de vldo. Todou ou demolu orlenlo-
oeu dodou poro ou orlonou menoreu de 4 meueu
lombem ue oplloom o eule grupo de ldode.
Em oondloeu em que ou orlonou noo eulejom molu
uendo omomenlodou oo pello, uem pouulbllldode de
reverler euuo ulluooo, ou orlenlooeu o uegulr per-
mlllroo oou proluulonolu de uoude oluorem de mo-
nelro molu odequodo renle o lolu oouou. Euleu de-
vem uer odolodou openou exoepolonolmenle, quon-
do eugolodou lodou ou pouulbllldodeu de reloolooo
do moe.
Para crlanas menores de 4 meses:
Pergunlor o moe ou reuponuovel oomo elo preporo
o lelle que oereoe o orlono e oorrlglr, ue or o oouo,
o dlluloo (que pode eulor mullo dlluldo ou oonoen-
lrodo), o volume de oodo reeloo e o numero de
reeloeu que eulo uendo oereoldo (ou lobelou oo
lodo moulrom ou dlluloeu e volumeu oproxlmodou
por olxo elorlo).
ldenllloor ou prolloou de hlglene uuodou no monl-
pulooo e no preporo dou ollmenlou oomple-
menloreu, orlenlondo odequodomenle ou moeu,
quondo neoeuuorlo.
A moe deve uer olerlodo dou rluoou de oonlomlno-
oo do momodelro e enulnodo o oereoer o lelle em
onexo 1
250ml
50ml
100ml
Preporo do lelle em p: prlmelro, dllulr o lelle em p em um pouoo de oguo e em ueguldo
odlolonor o oguo reulonle neoeuuorlo. lulo e openou umo lluulrooo. Vejo ou quonlldodeu do lelle em
p lnlegrol poro oodo volume lnol do lelle reoonullluldo uegundo o lobelo do poglno oo lodo.
250ml
50ml
100ml
27
ldode volume numero de reeloeu
1
o
uemono o 30 dlou 60-120 ml 6-8
30-60 dlou 120-150 ml 6-8
2-3 meueu 150-180 ml 5-6
3-6 meueu 180-200 ml 4-5
7- 12 meueu 180 -200 ml 2-3
Obuervooo: euueu voloreu uoo oproxlmodou de ooordo oom o vorlooo do peuo oorporol do
loolenle nou dlerenleu ldodeu.
Peoomendo-ue que o porllr dou quolro meueu o lelle uejo oereoldo oom oulrou ollmenlou.
- lelle em p lnlegrol:
* poro oonullluloo do lelle 10: 1 oolher dou de uobremeuo em 90 ml de oguo ervldo
** poro oonullluloo do lelle 15: 1 oolher dou de uopo ohelo em 85 ml de oguo ervldo
- lelle luldo (llquldo):
2,3 de lelle luldo 1,3 de oguo ervldo (70 ml de lelle 30 ml de oguo)
Eulou rmulou looleou podem reoeber ooreuolmou oolrloou pelo odloo de 5 de oouoor,
3 de omldo (orlnho de mllho, ovelo, orroz) 2 3 de leo vegelol
Peoonullluloo de ollmenlooo looleo oom lelle em p lnlegrol,
orlnho e leo no prlmelro ono de vldo
Dlluloo do lelle em p lnlegrol ouoor orlnhou leo
Volume de lelle 10 15 5 3 3
(> 4 meueu) (> 4 meueu)
100 ml 1 o. (Sob) 1 o. (S) 1o.(oho) 1o.(oho) 1o.(oho)
150 ml 1 o. (S) 2 o. (Sob) 1o.(oho) 1o.(oho) 1o.(oho)
200 ml 2 o. (Sob) 2 o. (S) 2o.(oho) 2o.(oho) 2o.(oho)
240 ml 2 1,2 o.(Sob) 2 1,2 o. (S) 1o. (Sob) 1o. (Sob) 1o.(Sob)
Preporo: Prepore o lelle em p reoonullluldo. Aoreuoenle o ouoor e o orlnho. Leve oo ogo poro oozlnhor,
delxondo erver por 4-5 mlnulou. Pellre do ogo. Delxe omornor e ooreuoenle o leo.
logoooo. o. (oolher), Sob (uobremeuo), S (uopo).
Au quonlldodeu orom eullmodou oonulderondo o oolher ohelo
Obuervooo: O preporo dou rmulou lnonllu devem uegulr ou reoomendooeu do rlulo do produlo.
Peoonullluloo do lelle em p lnlegrol e luldo
Volume e numero de reeloeu looleou por olxo elorlo no
prlmelro ono de vldo
28
Obu.1 - Se o orlono eullver reoebendo rmulo lnonlll, noo ho ne-
oeuuldode de uuplemenlooo oom erro e vllomlnou, porque jo uoo
orllloodou. Frmulou lnonllu uoo ou lelleu lnduulrlollzodou odoplo-
dou poro o loolenle.
Obu.2 - Se o orlono eullver reoebendo preporooo oom lelle de
vooo lnlegrol em p ou luldo uegulr o uegulnle euquemo:
2 meueu uuplemenlooo oom vllomlno C (30 mg)
uuoo de rulo ou uuplemenlo medloomenlouo
2-3 meueu- uuplemenlooo oom erro (1 o 2 mg por kg de peuo,dlo)
ole 12 meueu.
Sugesto de esquema alimentar para
crianas totalmente desmamadas
Perodo Menores de 4 meses 4-8 meses Maiores 8 meses
Pelo monho Allmenlooo Looleo Lelle oereol Lelle oereol
ou luberoulo* ou luberoulo*
lnlervolo Allmenlooo Looleo Popo de rulo Popo de rulo
No olmoo Allmenlooo Looleo Popo uolgodo Popo uolgodo
(11-12 hu)
Melo do lorde Allmenlooo Looleo Popo de rulo Popo de rulo
Flnol do lorde Allmenlooo Looleo Lelle oereol Popo uolgodo
(17- 18 hu) ou luberoulo*
A nolle Allmenlooo Looleo Lelleoereol Lelle oereol
ou luberoulo* ou luberoulo*
onexo 2
*Exemplou de luberoulou ver plrmlde no pog. 30 - grupo: poeu e oereoleu
lMPORTANTE: EsIe gula enoca a allmenIao complemenIar de
crlanas de S-24 meses que so amamenIadas. Algumas crlan-
as, por vrlas razes, recebem pouco ou nenhum lelIe maIerno
nessa ldade, o que slgnllca que as suas necessldades de energla
e nuIrlenIes devem ser suprldas aIravs dos allmenIos comple-
menIares e algumas ouIras onIes de lelIe, ou apenas pelos all-
menIos da amlla. As recomendaes de allmenIao desIa pu-
bllcao preclsam ser adapIadas para essas crlanas. Por exem-
plo, algumas crlanas podem necesslIar de quanIldades malores
dos allmenIos da amlla ou podem necesslIar ser allmenIadas
mals reqenIemenIe. O esquema apresenIado aclma uma
sugesIo para a allmenIao das crlanas IoIalmenIe desmama-
das, opIando-se pelo malor numero de reeles por dla para garan-
Ilr o suprlmenIo de suas necessldades nuIrlclonals. WHO, 20001
29
Esquema de uma alimentao
diria bsica
Vejo oomo o oonjunlo de ollmenlou odequodou e eoonomloomenle
ooeuulvelu proporolono ou quonlldodeu de nulrlenleu uulolenleu poro
o neoeuuldodeu nulrlolonolu dlorlou do orlono.
Adoplodo de Com|omooto, Fooo|og. /om||, /ooos /o ooost/oo o|||ooo Fronoe, 2000 (WHO,NHD,001,
WHO,FCH,CAH,006)
100%
75%
50%
25%
Energlo Prolelno Ferro Vllomlno A
Lonoheu
Folhou verdeu
Flgodo
Loronjo
Feljoo
Arroz
Popo
Lelle molerno
30
Pirmide alimentar
onexo 3
31
Paes e cereaIs - S a S poroes UIarIas
uonlldode de poroeu: 3 o 5
Allmenlou uuuolu: Arroz, mllho, bo-
lolo dooe, ubo, lnhome, poo, oen-
lelo, ooro, omldo de mllho (molue-
no), ovelo, mooorroo, oreme de or-
roz, olplm, bololo lngleuo, bololo
boroo (mondloqulnho).
Poroeu uuuolu:
Cooo| (ooz) ooz|oo: 60 o 80g
(2 o 3 o. uopo)
7oooo|o ooz|oo (oototo): 100 o
150 g (1 unldode medlo)
Mooo5o ooz|oo: 50 g (2 o. uopo)
Fo|o|os (mo|sooo,oomo
oo ooz): 20 g (1 o. uopo)
P5o /ooos: 25 g (' unldode)
P5o oo /omo: 25 g (1 ollo)
Deuorloo: Allmenlou rloou em
oorboldrolou devem oporeoer em quon-
lldodeu moloreu nou reeloeu, prlnol-
polmenle nou popou, polu oumenlom
o denuldode energelloo, olem de or-
neoerem prolelnou. Aoonuelhor ou moeu
o uuo do orlnho orllloodo oom erro.
1erUuras e Iegumes - S poroes UIarIas
plnore, uerrolho, olmelroo, oouve-
lor, repolho, beldroego, lomole,
lolobo, berlolho, vogem, olhou de
belerrobo, broollu, oouve, bredo
ou ooruru, belerrobo, rodlle, ohlo-
rlo, oenouro.
Ou ollmenlou oolorldou uoo rloou em
belo-ooroleno (pr-vllomlno A).
Au olhou verde euourou pouuuem
lombem boou quonlldodeu de erro
noo heme, oujo obuoroo e melhoro-
do oom vllomlno C.
Poroeu uuuolu:
logomos 20 g (1 o. soo oo
o||mooto |oooo)
voooos oo /o||os 30 g (2 /o-
||os mo|os oo 4 oqoooos)
Deuorloo: Allmenlou rloou em vlloml-
nou, mlnerolu e lbrou. A quonlldode poro
orlonou, por reeloo, deve uer menor
do que poro odullo polu um volume gron-
de deuueu ollmenlou pode prejudloor o
denuldode energelloo. Devem uer vorl-
odou, polu exlulem dlerenleu onleu de
vllomlnou neuue meumo grupo.
uonlldode de poroeu: 3
Allmenlou uuuolu: Abboro, ozedlnho,
obobrlnho, euoorolo, qulobo, ooelgo, eu-
Obu:
verde- rloou em erro
oloronjodo- rloou em vllo-
mlno A
32
Carnes, mludos e ovos - 2 pores dlrlas
Poroeu uuuolu:
oooos o m|ooos 30 o 50 g (2 o.soo)
O.o 50 g (1 oo|oooo)
Peulrloeu Noo ho reulrloo quonlo ou
dlerenleu oorneu, uendo lmporlonle o quo-
lldode dou meumou e que uejom bem oo-
zldou. Ou ovou uoo oereoldou lnlelrou
openou depolu dou 10 meueu. Ale
euuo ldode uuor openou o
gemo oozldo, porem,
oom moderooo,
polu dlmlnul o obuor-
oo de erro dou
oulrou ollmenlou.
Deuorloo: Euue grupo e onle de prolelno de orl-
gem onlmol (oorneu e ovou). Au oorneu vermelhou,
bronoou e mludou pouuuem erro de ollo
blodluponlbllldode e, porlonlo, prevlnem o onemlo.
Auulm, o oerlo deuueu ollmenlou deve uer ello o
porllr dou uelu meueu de vldo, quondo lnlolo-ue o
lnlroduoo dou ollmenlou oomplemenloreu. Au oor-
neu uoo oereoldou lrllurodou, deulodou ou oorlodou
em pequenou pedoou.
uonlldode de poroeu: 2
Allmenlou uuuolu: oorneu (pelxe, rongo, bol),
mludou (mlolo, oorooo, moelo, lgodo de gollnho ou
bol), ovou (gollnho, polo, oodorno)
Fru1as - S a 4 poroes UIarIas
Deuorloo: Allmenlou rloou em vllomlnou, mlne-
rolu e lbrou. Soo, lombem, lmporlonle onleu de ener-
glo. Peoomendo-ue o oerlo de duou rulou por dlo.
uonlldode de poroeu: 3 o 4
Allmenlou uuuolu: oboooxl, omelxo (ln noluro),
romboeuo, morongo, oroo, omoro, rulo-do-
oonde, pupunho, oblu, oupuou, grovlolo, moo,
obrlo, ooqul, golobo, pro, blrlbo, ooju, loronjo, mo-
moo, burlll, oojo, llmoo, melonolo, boourl, oorombolo,
mongo, puuego, bonono, lgo, morooujo, ooerolo,
obooole, klwl, mongobo.
Obu:
vermelho- rulou rloou em vllomlno C
Aloronjodo- rulou rloou em vllomlno A
Poroeu uuuolu: 60 o 80 g (' oo|oooo mo|o)
Peulrloeu : Noo ho reulrloo do ponlo de vlulo
nulrlolonol, mou e neoeuuorlo evllor o oonuu-
mo de morongo onleu do prlmelro
ono de vldo pelo rluoo de oonlo-
mlnooo por ogrolxloou.
IegumInosas - 7 porao UIarIa
Deuorloo: euueu ollmenlou uoo rloou em prolel-
nou, olem de orneoerem quonlldodeu lmporlonleu
de oorboldrolou e erro noo-heme. uondo oomblno-
dou oom oereol, oomo por exemplo o orroz, e um
ollmenlo rloo em vllomlno C podem uer oomporo-
velu oo volor proleloo e de erro dou oorneu.
uonlldode de poroeu: 1
Allmenlou uuuolu: eljoo,
uojo, groo de bloo, lenlllho,
ervllho ueoo
Poroeu uuuolu
G5os ooz|oos- 25 g -
1 o. soo
33
Aucares e Uoces 7 porao UIarIa
IeI1e e proUu1os Iac1eos - S poroes UIarIas
Allmenlou uuuolu: lelle molerno, rmulou lnon-
llu, lelle de vooo lnlegrol (poro ou orlonou deumo-
modou), produlou looleou (logurle e ooolhodo, quel-
jou, requeljoo)
Poroeu uuuolu:
lo|to Motooo. ||.o oomoooo
lo|to ot|/|o|o|- 150 m| (1 ooo omo|oooo). No |-
mo|o ooo o5o o/oooo oo, mos m|stoooo o oo-
tos o||mootos oomo oooo|s, /otos o toooo|os.
logoto. 150 g (1 oto)
Qoo|o 30 g (1 /ot|o oqoooo)
Poqoo|5o 45 g (1 ' o.soo)
Peulrloeu de oonuumo Culdodo poro
ullllzooo de produlou lnduulrlollzodou oonlendo
ooronleu orlllololu (logurleu e queljlnhou ot|t
so|sso) e lelleu oohooololodou onleu do prlmelro
ono de vldo.
Ou logurleu ou ooolhodou oouelrou podem
uubulllulr o lelle. Ou queljou e requeljoo uoo molu
lndloodou o porllr do prlmelro ono de vldo devldo
oo ollo leor de gorduro.
Deuorloo: Poro orlonou menoreu de dolu onou, o
lelle molerno pode uer o unloo ollmenlo deuue grupo.
Poro ou orlonou moloreu de 4 meueu lololmenle
deumomodou, noo ue reoomendo o oerlo de lelle de
vooo puro e ulm odlolonodo o oereolu, luberoulou e
rulou. Euue grupo e bouloo poro o loolenle e oom-
plemenlor poro orlonou moloreu de um ono. Forneoe
prolelnou e oololo. Euue ulllmo e undomenlol poro o
deuenvolvlmenlo uueo do orlono.
uonlldode de poroeu: 3
Deuorloo: Anleu do prlmelro ono de vldo noo e
reoomendodo o oereolmenlo de ouoor.
Poroeu uuuolu:
Aooo 10 o 15 g (1 o. sooomoso)
Dooo t|o oo |o|to oomoso - 20 g (1 o. soo)
Poo|m oo |o|to 20 o 25 g (2 o. sooomoso)
OIeos e gorUuras 2 poroes
Deuorloo: A gorduro eulo preuenle nolurolmenle
nou oorneu e no preporo dou reeloeu uolgodou,
devendo uer evllodo o exoeuuo e ou rllurou onleu
dou dolu onou.
Poroeu uuuolu:
Mogo|oo oo mooto|go - 5 g (1 o. o|o)
O|oo .ogoto| - 5 g (1 o. sooomoso) 10 g (1 o. soo)
Aoooso||o s m5os o oso oo mogo|oos /ot|/|oooos
oom .|tom|oo A.
34
Papa ce oa1a1a,
cenou:a e ca:ne mo/ca
lngredlenIes:
2 oolhereu (uopo) de oorne moldo
1 oolher (uobremeuo) de leo de oozlnho
1 oolher (oho) de oebolo rolodo
1 bololo medlo (150 g) ou duou pequenou
' oenouro (medlo ou 60 g)
1 oolher nlvelodo (ooe) de uol
Modo de azer:
Numo ponelo pequeno, oqueoer o leo e reogor ro-
pldomenle o oebolo e o oorne. Aoreuoenlor o bololo e
o oenouro ploodou, o uol e molu dolu oopou de oguo
(400 ml). Colooor lompo. Delxor oozlnhor ole que ou
lngredlenleu eulejom moolou e quoue uem oguo. Se
neoeuuorlo ooreuoenlor molu oguo poro que ou oll-
menlou lquem bem moolou.
Volume: 300 g
Valor nuIrlclonal
Energlo: 300 kool - Prolelno: 12 g - Corboldrolo: 33 g -
Llpldeou: 14 g - Vllomlno A: 621 mogEP - erro: 2,5 mg
Papa ce ca:, aooo:Ina e 1:ango
lngredlenIes:
2 oolhereu (uopo) de pello de rongo ploodlnho
1 oolher (uobremeuo) de leo de oozlnho
1 oolher (oho) de oebolo rolodo
1 ooro medlo (150g)
' obobrlnho pequeno (60 80 g)
1 oolher nlvelodo (ooe) de uol
Modo de azer:
Numo ponelo pequeno, oqueoer o leo e reogor ro-
pldomenle o oebolo e o rongo. Aoreuoenlor o ooro e
o obobrlnho ploodou, o uol e molu dolu oopou de
oguo (400 ml). Colooor lompo. Delxor oozlnhor ole
que ou lngredlenleu eulejom moolou e quoue uem
oguo. Se neoeuuorlo ooreuoenlor molu oguo.
Volume: 280 g
Valor NuIrlclonal
Energlo: 260 kool - Prolelno: 11 g -
Corboldrolo: 27 g - Llpldeou: 11 g - Vllomlno A: 9
mogEP - Ferro: 2 mg
Receitas de papas salgadas para crianas d
Papa ce 1uo,
1oIa ce 1aIooa e ca:ne
lngredlenIes:
2 oolhereu (uopo) de oorne moldo
1 oolher (uobremeuo) de leo de oozlnho
1 oolher (oho) de oebolo rolodo
4 oolhereu (uopo) de ubo
1 olho de lolobo (ou oulro olho verde euouro)
ploodlnho
1 oolher (ooe) nlvelodo de uol
Modo de azer
Numo ponelo pequeno, reogor o oebolo e o oorne no
leo. Aoreuoenlor dolu oopou de oguo (400 500 ml)
e o ubo. Delxor oozlnhor, uem poror de mexer, ole
que o ooldo lque enoorpodo. Junlor o lolobo ploodo
e oozlnhor por molu olnoo mlnulou em ogo brondo.
Volume: 320 g
Valor NuIrlclonal
Energlo: 350 kool - Prolelno: 15 g -
Corboldrolo: 33 g - Llpldeou: 15,5 g - Vllomlno A:
280 mogEP - Ferro: 2,5 mg
Papa ce a::o2, 1eIao e o:eco
lngredlenIes
2 oolhereu (uopo) de orroz oru lovodo
1 oolher (uobremeuo) de leo de oozlnho
1 oolher (oho) de oebolo ploodo
1 oolher (ooe) nlvelodo de uol
2 oolhereu (uopo) de eljoo pronlo pouuodo no pe-
nelro grouuo ou omouuodo oom goro.
1 oolher (uopo) de bredo ploodo
Modo de azer:
Numo ponelo pequeno, oqueoer o leo e reogor o
oebolo, o orroz, e o uol. Cobrlr oom oguo e oozlnhor
ole que o orroz eulejo quoue oozldo. Aoreuoenlor o
bredo ploodo. uondo lermlnor o oozlmenlo do or-
roz, junlor oo eljoo, omouuor e oereoer o orlono.
Volume: 250 g
Volor nulrlolonol
Energlo: 201 kool - Prolelno: 4 g - Corboldrolo: 32 g
- Llpldeou: 6 g - Vllomlno A:133 mogEP -
Ferro: 2 mg
onexo 4
35
de 6 a 11 meses
Poro oumenlor o blodluponlbllldode do erro deuuo
popo orlenlor o moe o oereoer o de oopo
de uuoo de loronjo (50 ml) ou oulro rulo rloo em
vllomlno C.
Papa ce maca::ao, guIaoo e o+o
lngredlenIes:
2 oolhereu (uopo) de mooorroo (oonohlnho, eulrellnho,
lelrlnhou, porouuo)
1 oolher (uopo) de qulobo ploodlnho
1 gemo de ovo oozldo ou 1 ovo lnlelro ue o orlono
llver molu de 10 meueu.
Modo de azer:
Numo ponelo pequeno, oolooor o mooorroo, qulobo e
o uol poro oozlnhor. uondo eullverem bem oozldou
ooreuoenlor o ovo oozldo. Colooor no prolo, omouuor
e oereoer o orlono.
Poro oumenlor o blodluponlbllldode do erro deuuo
popo orlenlor o moe o oereoer de oopo (50 ml) de
uuoo de rulo rloo em vllomlno C logo opu o reeloo.
Volume: 200 g
Valor NuIrlclonal
Energlo: 200 kool - Prolelno: 6 g - Corboldrolo: 16 g -
Llpldeou: 12 g - Vllomlno A: 85 mogEP - Ferro: 2 mg
Pu:e ce Iname, aooo:a, cucu e
ca:ne
lngredlenIes:
40 g de muuoulo lrouelro ou oorne de 2 mogro
1 oolher (uobremeuo) de leo de oozlnho
1 oolher (oho ) de oebolo rolodo
1 lnhome medlo (130g) ou dolu pequenou
3 oolhereu (uopo) de obboro vermelho - 50 g
2 oolhereu (uopo) de ohuohu - 40 g
6 olhou de berlolho oom lolo
1 oolher (uopo) de ohelro verde (uoluo,oebollnho)
Modo de azer:
Numo ponelo pequeno, oqueoer o leo e reogor ropl-
domenle o oorne e o oebolo. Aoreuoenlor o lnhome em
pedoou, o ohuohu, o obboro, o uol e 2 oopou de oguo
(400 ml). Com o ponelo lompodo delxe em ogo bolxo
oeroo de 45 mlnulou. uondo ou legumeu eullverem
moolou, ooreuoenlor o berlolho e o ohelro verde.
Valor NuIrlclonal:
Energlo: 340,2 Kool - Prolelno: 12,3 g -
Corboldrolo: 46,0 g - Llpldeou: 12,8 g -
Vllomlno A: 180 mogEP - Ferro: 3,2 mg
Pu:e ce mancIoca 1macaxeI:a ou
aIpImJ, cou+e 1Io:, oe1e::aoa e
1:ango
lngredlenIes:
2 oolhereu (uopo) rongo uem pele (ooxo,uobreooxo
ou pello)
1 oolher (uobremeuo) de leo de oozlnho
1 oolher (oho) de oebolo rolodo
1 mondlooo medlo (130 g)
2 romou de oouve lor (40 g)
2 ollou de belerrobo (40 g)
6 olhou de euplnore oom lolo
Modo de azer:
Numo ponelo pequeno, oqueoer o leo e reogor ropl-
domenle o rongo e o oebolo. Aoreuoenlor o mondlo-
oo em pedoou, o oouve lor, o uol e 2 oopou de oguo
(400 ml). Com o ponelo lompodo delxe em ogo bol-
xo oeroo de 45 mlnulou. uondo ou legumeu eullve-
rem moolou, ooreuoenlor o euplnore. Em oulro pone-
lo, oozlnhe o belerrobo oom oouoo, e quondo eullver
oozldo, rellror do ogo, deuoouoor e lombem ooreu-
oenlor oou legumeu jo oozldou.
Valor NuIrlclonal:
Energlo: 370,0 Kool - Prolelno: 2,9 g - Corboldrolo:
53,6 g - Llpldeou: 11,7 g - Vllomlno A: 4,2 mogEP -
Ferro: 2,9 mg
36
Exemplos de cardpios para crianas no
2
o
ano de vida e recomendaes
Peeloeu Cordoplo 1 Cordoplo 2 Cordoplo 3
Pelo monho Lelle molerno Lelle molerno Lelle molerno
1,2 poo ronou ou 4 bluoollou de lelle ou 1 ollo de bolo ou
1 oopo de lelle oom oereol 1 oopo de lelle o, rulo 1 oopo de lelle oom bluoollo
lnlervolo Bonono (1 unldode) Momoo (1 ollo medlo) Mongo (1 unldode)
Almoo Arroz (3 o.S) Mooorroo oom molho de Pur de Bololo (2o.S)
Feljoo (2 o. S) lomole (4 o. S) Folho verde euouro
Corne moldo (2 o.S) Frongo oozldo (2 o.S) oozldo (1o.S)
Cenouro oozldo (1o.S) Abobrlnho oozldo (2o. S) Pelxe oozldo (1lle)
Suoo de moo (1oo. A) Solodo de rulo (2o.S) Pudlm de lelle (2o.S)
Lonohe Lelle molerno Lelle molerno Lelle molerno
1 poo dooe 4 bluoollou de lelle 1,2 poo oom monlelgo
ou ou ou
Lelle oom oereol (1x.) Lelle oom rulo (1 oopo) Lelle bolldo oom bonono
e ovelo
Jonlor Sopo de eljoo oom Arroz (3o.S) Arroz (3o.S)
mooorroo e oouve Euplnore oozldo (1o.S) Ovo mexldo oom lomole
(1 oonoho medlo) Flgodo (1 ble pequeno)
Suoo de loronjo (1,2 oopo)
Dooe de obboro (2 o.S) Golobodo (1 ollo) Suoo de ooerolo (1oo.A)
Celo Lelle molerno ou Lelle molerno ou Lelle molerno ou
1 oopo de lelle 1 oopo de lelle 1 oopo de lelle
Legendas: o.S (oolher dou de uopo)
x. (xlooro dou de oho)
oopo (oopo llpo requeljoo, 200ml)
oo.A (oopo llpo omerloono, 150 ml)
onexo 5
Obu. - Ou oordoplou oolmo opreuenlodou uoo openou exem-
plou prolloou poro ulluooeu enoonlrodou no dlo-o-dlo. A
ulllmo reeloo (oelo), por exemplo, e opolonol. Algumou
orlonou, prlnolpolmenle ou que pouuuem oonullluloo lul-
oo molor, podem ler molu opellle. Se lulo e relolodo pelo
moe ou reuponuovel pelo ouldodo oom o orlono, o oelo
pode uer lnlroduzldo. Vole lembror que eule Gulo lrobolho
oom dlrelrlzeu ollmenloreu que ue oplloom o populooo. No
enlonlo, ho dlerenou lndlvlduolu que devem uer oonulde-
rodou nou orlenlooeu dlelelloou oonduzldou pelo
nulrlolonlulo.
37
CIcuIo nu1:IcIonaI ce 1ocos os aIImen1os p:esen1es nas :e1eIoes e Ian
ces com exceao co IeI1e ma1e:no e cos p:ocu1os Ic1eos.
Nulrlenleu Cordoplo 1 Cordoplo 2 Cordoplo 3
Energlo (kool) 885 900 900
Prolelno (g) 27 46 33
Prolelno () 12 28 15
Corboldrolo (g) 138 140 111
Corboldrolo () 62 56 55
Llpldeou (g) 25 26 35
Llpldeou () 26 24 30
Cololo (mg) 148 164 205
Ferro (mg) 7 11 5
Vllomlno A (mogEP) 1300 8500 750
Vllomlno C (mg) 104 105 1062
Obuervooo: Ou voloreu de energlo e nulrlenleu enoonlrodou orom oproxlmodou poro melhor vluuollzooo do
proluulonol de uoude. * Ou ooloulou nulrlolonolu de lodou ou popou uolgodou e dou oordoplou oolmo orom reollzodou
o porllr do oomblnooo de vorlou onleu (lBGE, Gullherme Fronoo, e o so/t.oo Vlrluol Nulrl`).
Recomencaoes nu1:IcIonaIs pa:a c:Ianas no segunco ano ce +Ica.
O lnlervolo molor, enlre ou reeloeu, vol goronllr que o orlono oonuumo ou quonlldodeu de oll-
menlou reerldou nou oordoplou.
O lelle molerno pode uer oereoldo olem dou perlodou eullpulodou.
A nolle deve-ue evllor o lngeuloo de ouoor e produlou que o oonlenhom, polu ovoreoem o ormo-
oo de oorleu.
Au rulou devem uer ullllzodou de ooordo oom o reglonolldode, uozonolldode e hobllo do omlllo.
Orlenlor o moe poro oereoer ou llquldou opu o orlono ler oonuumldo lodo o reeloo.
Recomencaoes nu1:IcIonaIs cI:Ias pa:a Iac1en1es e c:Ianas
meno:es ce 3 anos.
ldode Energlo Prolelno Ferro Cololo Vllomlno A Vllomlno C
kool,kg g mg mg mogPE mg
0-6 meueu 108 13 6 210 375 30
7-12 meueu 98 14 10 270 375 35
1-3 onou 102 16 10 500 400 40
Fonle: NPC,PDA, 1989 e Yoleu, 1998.
38
Situaes alimentares
comuns na puericultura
vondo-o no oongelodor. Poro uer dodo o orlono o
lelle pode uer oolooodo no rerlgerodor por olgu-
mou horou (3 o 4 horou) e, no momenlo de dor o
orlono, o reolplenle oom lelle vol uer lmeruo por
olnoo o dez mlnulou em oguo morno.
Enulnor o moe o oereoer o lelle o orlono em oopo.
Elo deve uer orlenlodo o repouuor lol prolloo o
peuuoo que vol loor em oouo reuponuovel por oll-
menlor o orlono.
Duronle o perlodo em que eullver lrobolhondo,
poro que uuou momou noo lquem mullo
lngurgllodou e noo porem de produzlr lelle, ou
moeu devem uer orlenlodou o ozer o ordenho
monuol ou oom bomblnho, em reolplenleu eulerl-
llzodou, guordondo-o em olgumo gelodelro prxl-
mo. No hororlo de vollor poro oouo, rellror do rerl-
gerodor e lronuporlo-lo bem eohodo, de pree-
rnolo em luopor. O lelle pode uer monlldo oro do
gelodelro por uelu horou, lempo uulolenle poro
ohegor em oouo.
Se noo houver pouulbllldode de ordenho uulolen-
le de lelle, poro uuprlr o neoeuuldode do orlono,
lnlolor o ollmenlooo oomplemenlor oom popou
de rulou (umo pelo monho e oulro pelo lorde),
molu umo popo uolgodo no hororlo do olmoo.
Orlenlo-lo que o lnlroduoo de lelle de vooo pre-
oooemenle pode delermlnor quodrou olergloou e
oulrou doenou.
oJ CIIcas co oeoe
SlIuao:
C|ooo oot/|oo, 2 mosos oo |oooo, goo|oooo
25 g,o|o, om o|o|tomooto motooo oxo|os|.o.
A m5o so qoo|xo qoo o ooo osto oosootoooo
mo|tos o||oos.
ComenIrlos:
Verlloor junlo o moe quolu ou hororlou que o beb
opreuenlo olloo e quol o req0nolo. Euue
queullonomenlo ouxlllo o proluulonol o oonheoer
melhor o dlnmloo deuuo quelxo loo oomum nou
prlmelrou lru meueu de vldo. E lombem dleren-
olo o olloo orgnloo do emoolonol. lulo e, ue o
quelxo reere-ue o vorlou momenlou do dlo, gerol-
menle vlnle o lrlnlo mlnulou opu ou momodou,
aJ 1oI1a ao 1:aoaIo
SlIuao:
C|ooo tom 4 mosos, osto oot/|oo, goo|oooo oso
oooqoooomooto, |sto , oo|mo oo 20 g o o|o.
Fo| moot|oo om o|o|tomooto motooo oxo|os|.o, ot
o momooto, om o m5o .o| oomoo o tooo||o
oo x|mo somooo.
ComenIrlos e conduIas:
Em prlmelro lugor verlloor o hororlo que o moe
vol lrobolhor: ue perlodo lnlegrol, ue melo perlodo
e oom quem o beb vol loor. Tronqulllzo-lo em
relooo o euuo novo oue.
Orlenlor o moe poro oereoer o pello uempre onleu
de uolr poro o lrobolho e opu ueu relorno o oouo,
quonlou vezeu o orlono quluer, prlnolpolmenle
duronle o nolle.
Enulnor o moe poro ozer o ordenho monuol do
lelle de modo que o meumo pouuo uer oereoldo o
orlono duronle o perlodo em que o moe eullver
lrobolhondo. Se o proluulonol noo eulo lrelnodo
poro enulnor o moe, enoomlnho-lo poro umo unl-
dode de uoude ou bonoo de lelle humono.
O lelle deve uer oolelodo em pole de vldro (llpo
de moloneue), prevlomenle ervldo em boulonle
oguo (pole e lompo). Peoomendo-ue oolelor, em
oodo vldro, openou o volume oproxlmodo poro
oodo reeloo.
O lelle oolelodo pode uer oonuervodo oom uegu-
rono no gelodelro por ole 24 horou. Se noo ho
gelodelro, o lelle pode uer oonuervodo em melo
omblenle, em loool reuoo, ole 6-8 horou onleu de
uer oereoldo o orlono. O lelle molerno pode oon-
uervor uuou proprledodeu bromololgloou e
mloroblolgloou odequodou por ole 3 dlou, em lem-
peroluro de rerlgerodor. Porem, vol depender dou
oondloeu do rerlgerodor - ue eulo em bom eulodo
de oonuervooo, do uuo monlpulooo (obre e eoho
porlo), do loool lnlerno em que ue oolooo o produlo.
Auulm, preerlvel orlenlor o moe o delxo-
lo no qelodelro uomenle por 24 horou ol o
momenlo de oereo-lo o orlono. Se o moe
llver o oongelodor domeulloo pode oomeor o llror
o lelle vlnle dlou onleu de vollor o lrobolhor, oonuer-
onexo 6
39
pode uer um problemo reloolonodo o prlmelro oon-
dloo. Au oouuou molu oomunu uoo: o pego lnode-
quodo ou lnlervolou mullo ourlou de momodou por
lnuulolnolo de euvozlomenlo odequodo do
momo. Neuue oouo ooorre uobreoorgo de looloue,
oumenlondo o ormooo de goueu e levondo oo
deuoonorlo obdomlnol do loolenle. Por oulro lodo,
o oondloo emoolonol do moe ou do omblenle
(eulreuue omlllor) uoo oloreu eullmulodoreu dou
olloou nou bebu, que lendem o ooorrer em ope-
nou um delermlnodo perlodo do dlo, gerolmenle
no lnol do lorde ou o nolle. mullo roro que o
ollmenlooo do moe pouuo uer reuponuovel pelou
olloou do beb, ou quolu noo podem uer oonundl-
dou oom quodro olergloo o prolelno do lelle de vooo
oonuumldo pelo moe. Neuue oouo ou ooroolerlull-
oou ollnloou uoo ldenllloodou pelo pedlolro.
ConduIa:
Em oouo de leonloo de omomenlooo lnodequo-
do, oorrlglr o pego: borrlgo do beb enooulondo
no borrlgo do moe, loblou poro oro oomo
"pelxlnho`, o moe deve ouvlr ou peroeber o orlon-
o deglullndo, e noo uugondo, o booo do beb
deve pegor o moxlmo pouulvel do oreolo e noo
openou o bloo do uelo, e o quelxo do beb deve
enooulor no uelo do moe (lguro). O euvozlomen-
lo por oomplelo do momo e undomenlol poro
goronllr que o beb monlenho lnlervolou odequo-
dou enlre ou momodou.
mullo oomum o oerlo de ohou e mel quondo o
orlono opreuenlo olloou. Deuuo ormo, o pro-
luulonol deve lnveullgor ue eulo ooorrendo euuo
prolloo. O oereolmenlo do oho orlo um ololo vlol-
ouo, polu provooo oerooglo ogrovondo ou oll-
oou. O uuo de ohou noo e lndloodo polu euleu
ooupom volume no eulmogo e o beb uugo me-
nou o pello do moe podendo levor oo deumome e
prejudloor o oreuolmenlo.
O mel pode uer pouulvel de oonlomlnooo por
euporou de C|ost|o|om ooto||oom uendo
deuooonuelhodo poro bebu oom menou de 1 ono
de ldode .
Couo, o nulrlz oonuumo EXCESSlVAS quonlldo-
deu de ollmenlou oomo lelle, queljo e logurle, oho-
oolole, ooe, ovo e oho prelo ou mole, rerlgeronleu,
pedlr poro dlmlnulr o quonlldode deuueu ollmenlou
pelo perlodo em que eullver omomenlondo.
A dlvulgooo generollzodo de que ollmenlou
oonuumldou pelo moe pode "pouuor` poro o lel-
le ou ozer mol poro o beb pode orlor lnuegu-
rono e onguullo, ozendo oom que ou moeu le-
nhom molu umo preooupooo: o que vol oomer
ou delxor de oomer.
Aoorlolor o beb, oonveruor oom ele, oolooor muuloo
uuove pode ollvlor o lenuoo, delxondo-o molu oolmo.
lmporlonle oonulderor que ou olloou uoo oo-
munu do 1
o
ole o 3
o
mu, polu o orgonlumo do
orlono eulo uorendo odoplooeu. Mouuogeor o
obdome do beb oom umo dou moou pode ojudor
o ellmlnor ou goueu. Orlenlor quonlo oou exerolol-
ou dou pernou, de ormo que noo hojo rluoou de
oompromeler ou orlloulooeu.
cJ Lac1en1e com gano
ce peso Insu1IcIen1e
SlIuao:
C|ooo oom 3 mosos oo |oooo, ooso|oo o tomo,
oom oso oooqoooo oo o |oooo gostoo|ooo| (AlG).
Aosootoo goo|o oo oso oosoo o o|t|mo oooso|to
oo 12 g o o|o. A|o|tomooto oxo|os|.o ot o mo-
mooto. A m5o qoo|xo-so qoo o ooo osto o|ooooo
mo|to o oooo qoo osto oom /omo.
ComenIrlos:
neoeuuorlo levonlor vorlou hlpleueu, porlonlo o
proluulonol de uoude deve lnveullgor ou pouulvelu
ulluooeu. Au molu req0enleu uoo:
o dlmlnuloo do deuoldo do lelle por onuledode e
bolxo oulo-oonlono dou moeu,
o orlono noo eulo oolooodo oorrelomenle no pello
ou opreuenlo o pego lnodequodo e, porlonlo, noo
eulo rellrondo lelle uulolenlemenle e noo eulo eu-
vozlondo lodo o momo,
Euuou duou oouuou ue noo orem oorrlgldou lerml-
nom por levor o dlmlnuloo no produoo do lelle.
40
A preueno de doenou (ebre, reurlodo, ollle),
dlmlnulndo o opellle do orlono e oumenlondo ueuu
requerlmenlou por energlo e nulrlenleu.
A oerlo de oho e oguo (dlmlnuem o poder de
uuooo do beb).
A obulruoo dou vlou oereou uuperloreu do beb,
dlloullondo o uuooo (oomum em orlonou pe-
quenou e em reoem-nouoldou oujou moeu lzerom
uuo de reuerplno poro bolxor o preuuoo duronle o
pre-nolol).
ConduIa:
A moe onulouo deve uer lronq0lllzodo oom o ln-
ormooo de que o molorlo dou mulhereu produ-
zem lelle uulolenle poro o beb e que lm oopo-
oldode poro omomenlor. Elou devem eulor lron-
q0llou e uem preuuo, no horo de oereoer o pello
e uenlodou ou reooulodou oomodomenle. Devem
uer orlenlodou o pedlr ouxlllo oo oomponhelro ou
omllloreu no ojudo dou loreou do oouo ou oom
ou oulrou llhou poro que noo ue ponhom lenuou
ou oonuodou.
A obuervooo do orlono uugondo uerve poro de-
leolor o pouloo do orlono oolooodo no pello e o
pego do momo, permlllndo orlenlor o moe no oouo
de noo eulorem oorrelou.
A oonlrmooo do menor produoo de lelle oz-ue
verlloondo ou oondloeu dou momou, que loom
molu looldou, dlmlnuloo no req0nolo de euvo-
zlomenlo urlnorlo pelo beb. Neuue oouo:
Orlenlor o moe o oolooor o beb poro uugor oom
molu req0nolo, eullmulondo-o oom leveu loqueu
no roulo, oouo ele uegure o momo uem uugor.
Pellror lololmenle o oerlo de oho e oguo poro o
beb e, prlnolpolmenle, lelleu oomplemenloreu.
Orlenlor quonlo oo euvozlomenlo lolol de oodo
momo. Poro luuo e neoeuuorlo pergunlor o moe
oomo eulo ozendo, polu, olgumou vezeu, elo reu-
ponde olrmollvomenle o queuloo do euvozlomen-
lo e no verdode o ormo oomo elo eulo oonduzln-
do noo permlle que o orlono uugue o lelle do
lnol do momo.
Orlenlor poro que o moe lome molu llquldou: oguo
puro (no mlnlmo 1 lllro, dor dloou poro ullllzor o
gorroo de ploulloo ou lomor 2 oopou pelo monho
e 2 oopou pelo lorde). Suoou, rereuoou e ohou
uoo oomplemenloreu.
Em oouou de obulruoo nouol, o orlono noo oon-
uegue uugor dlrello. Porlonlo, o orlenlooo oon-
ulule no ullllzooo de olgumou gollnhou de uoro
lulolgloo onleu dou momodou.
Agendor relorno em duou uemonou poro lnveull-
gor o gonho de peuo do orlono.
cJ uanco a mae In1:ocu2
IeI1e ce +aca
SlIuao:
C|ooo oom 3 mosos oo |oooo, m5o qoo|xo-so qoo
tom oooo |o|to, mos o o|ooo osto oom goo|o oo
oso o|o|o oom, oo.o osooooooto. Possoo o oo /-
mo|o |o/oot|| (80 m|) 2 .ozos oo o|o |o omo somooo.
ComenIrlos:
A quonlldode de lelle orlllolol que eulo uendo
oereoldo noo uerlo reuponuovel pelo bom gonho
de peuo, o que ulgnlloo que o moe opreuenlo boo
produoo de lelle. Porem, e oomum obuervormou
moeu lnuegurou quonlo o uuo oopooldode de o-
zer umo orlono gonhor peuo e oreuoer u oom ueu
lelle. Oulrou vezeu, o moe oereoe oulro lelle o
nolle poro o orlono dormlr por molu lempo. Neu-
ue oouo, ou proluulonolu podem orlenlor o moe o
oereoer o pello por vollo dou 23:00 horou, del-
xondo o orlono uugor ole euvozlor o momo, go-
ronllndo o oblenoo do lelle molu rloo em gorduro
que uol no lnol do momodo. Auulm, o beb vol ler
molu uooledode e dormlr por molor lempo no pe-
rlodo. Oulro problemo que ooorre oom req0nolo
e o lrooo do nolle pelo dlo, ozendo oom que o moe
lenho que ooordor vorlou vezeu duronle o nolle
poro omomenlor, o que lorno euuo prolloo oonuo-
llvo e eulreuuonle. O proluulonol pode ouxlllor o
moe oom dloou que oom oom que duronle o dlo o
beb pouuo loor molu olenlo ou movlmenlooeu
do oouo, delxondo-o por olgumou horou em omo-
dou do oouo molu olorou e menou ullenolouou.
ConduIa:
Converuor oom o moe explloondo-lhe uobre o go-
nho de peuo odequodo do beb, ou vonlogenu do
olellomenlo nolurol e ou rluoou e deuvonlogenu
do olellomenlo orlllolol.
Proouror lronq0lllzor o moe lnormondo-o de que o
quonlldode de lelle que elo produz e uulolenle
poro o beb, polu ele eulo gonhondo peuo de modo
odequodo e oonveruor uobre ou reolu neoeuuldo-
deu do beb por ollmenlou. Au moeu gerolmenle
lm umo expeolollvo molor do que o reol uobre o
quonlldode de ollmenlou de que o beb neoeuullo.
Explloor o moe que o lelle orlllolol que elo eulo
oereoendo o orlono u eulo uervlndo poro ou-
menlor ou rluoou de doenou e olerglo.
41
Orlenlor poro que uuupendo o momodelro de lel-
le oumenlondo o req0nolo dou momodou e
relornor denlro de umo uemono poro que o orlono
uejo peuodo novomenle, ou onleu, ue o moe oohor
neoeuuorlo.
eJ Excesso ce gano ce peso
1pe:cen1II ce peso 9?J
SlIuao:
C|ooo oo 4 mosos om o|o|tomooto motooo oxo|o-
s|.o oom goo|o oo oso o|o|o oo 80 g, s|too-so oo|-
mo oo oooot|| 97 oo oo.o oo oso oo |oooo.
ComenIrlos:
O gonho de peuo exogerodo e perellomenle nor-
mol poro orlonou omomenlodou exoluulvomenle
em llvre demondo. A oompouloo oorporol deuue
beb, opeuor do opornolo de "obeuo` e dlerenle
doquelo reloolonodo oo olellomenlo orlllolol. Euuo
oompouloo noo e de rluoo e jo ol demonulrodo
que, por vollo de dolu onou, o beb enlro no ourvo
normol de oreuolmenlo. De quolquer ormo, e uem-
pre bom lnveullgor ue euue beb eulo reoebendo
uomenle lelle molerno, polu o exoeuuo de gonho de
peuo oom lelle orlllolol ou orlnhou deve uer enoo-
rodo de ormo dlerenle, jo que oonulule em rluoo
de obeuldode, meumo em ldode loo preoooe.
ConduIa:
Se o orlono eullver reoebendo u lelle molerno
noo lnlervlr de ormo olgumo, monler o olello-
menlo molerno exoluulvo ole o orlono oomplelor
uelu meueu de ldode.
Se o orlono eullver reoebendo oulro lelle que noo
o molerno, orlenlor poro o uuupenuoo deuuo proll-
oo. Noo uendo pouulvel, oorrlglr o dlluloo verll-
oondo ue eulo mullo oonoenlrodo e o odloo de
orlnhou. Neuue oouo, o oerlo de oguo e obrlgol-
rlo, polu o orlono lngere molu o lelle oom objellvo
de obler molu oguo poro uoolor o uede.
I) Conullooo lnleullnol
SlIuao:
C|ooo oo 15 mosos, oot/|oo, oom qoo|xo oo ooos-
t|o5o |otost|oo| |o .o|os somooos.
|st|o o||mooto.
8.00 -1 momooo|o oo |o|to |otogo| 2 o.soo oo
/o|o|o ooso oo ooz
10.00- 2 o|soo|tos oooos
12.00 - 2 o.soo oo ooz 2 o. soo oo /o|5o
1o.soo oo /oogo 1o.soo oo ooooo (N5o
oomo tooo)
1 ooo oo o/osoo oo mooooo
14.00- 1 momooo|o oo |o|to |otogo| 2o. soo
oo /o|o|o ooso oo ooz
15-16.00 - 2 o 3 o|soo|tos oo |o|to
18.00- Soo oom mooo5o o o.|||o (1,2 ooo-
o|o)
Aotos oo oom|- 1 momooo|o oo |o|to |otogo|
2 o. soo oo /o|o|o oo ooz
ComenIrlos:
A oonullpooo lnleullnol ornloo unolonol eulo
preuenle em 25 dou orlonou menoreu de dolu
onou. Jo ol demonulrodo que o orlono omomen-
lodo exoluulvomenle por no mlnlmo uelu meueu e
prolegldo oonlro euue problemo. Porlonlo o lnlro-
duoo preoooe de ollmenlou e o prlnolpol olor
delermlnonle de oonullpooo em orlonou peque-
nou. Oulro oupeolo lmporlonle e o orlono que
opreuenlo umo ollmenlooo predomlnonlemenle
looleo, lulo e, ou reeloeu e lonoheu uoo porolol-
menle uubullluldou por lelle orlllolol ou por ueuu
produlou. Euue prooedlmenlo pode ouueguror o
quonlldode de oolorlou e prolelno de que o orlono
neoeuullo, porem, noo ovoreoe o lngeuloo ode-
quodo de lbro e de volume de ollmenlou, dlloul-
londo o lrnullo lnleullnol.
A pouoo lngeuloo de oguo lombem pode uer um
oupeolo lmporlonle, jo que e oomum o oerlo de
rerlgeronleu , rereuoou e uuoou poro uubulllul-lo.
Neuue oouo, o eello noo e loo elooz pelo dle-
reno de oumololldode deuueu llquldou.
A reoomendooo de lbro ollmenlor poro orlonou
menoreu de dolu onou, olndo noo ol eulobeleoldo,
porem, ho o uugeuloo de que o orlono reoebo em
lorno de olnoo gromou por dlo. Euuo quonlldode e
oollmenle ullropouuodo quondo ou dez pouuou
poro ollmenlooo uoudovel uoo oumprldou.
A porllr de dolu onou, o quonlldode de lbro
ollmenlor deve uegulr o uegulnle regro: ldode
42
olnoo.
Exemplo de ooloulo: ldode lru onou.
uonlldode de lbro reoomendodo: ollo gromou
por dlo
Fxom|os oo oootoooo oo /|oo
oo o|goos o||mootos.
Feljoo (2 o. uopo)- 2,0 g
Bololo (1 un.medlo)- 2,5 g
Alplm (2 o. uopo)-2,5 g
Vogem (2 o. uopo)- 2,0 g
Momoo-(1 ollo)- 2,0 g
Moo-(1un.peq.)-2,0 g
Avelo-(1 o.uopo)- 2,0 g
Mongo-(1un.medlo)- 2,0 g
Como pode uer obuervodo, noo e dlloll goronllr o
quonlldode de lbro ollmenlor reoomendodo poro
o orlono pequeno.
ConduIa:
Subulllulr o momodelro pelo oopo.
Pellror o orlnho ou dlmlnulr o oonoenlrooo poro
3 (1 o.uobr. -200 ml de lelle), uubulllulndo-o pelo
ovelo.
Oereoer duou rulou por dlo, dependendo do epo-
oo de uoro. O momoo e o obooole podem uer
boou opoeu, prlnolpolmenle quondo ho llmllo-
oo eoonmloo.
Evllor moo, llmoo, bonono e golobo.
Orlenlor o lngeuloo de oguo, no mlnlmo 400 ml
(dlvldldou em quolro vezeu oo dlo)
Orgonlzor ou hororlou, oumenlondo o lnlervolo on-
leu dou prlnolpolu reeloeu poro que o orlono
oonuumo molor volume de ollmenlou, o que vol
ovoreoer o perlulolllumo lnleullnol.
lnlroduzlr verdurou e legumeu oozldou
grodollvomenle, mlulurondo-ou oou oulrou ollmen-
lou molu ooellou, poro que o orlono pouuo lole-
ror o oumenlo do lbro no ollmenlooo.
Noo e lndloodo o uuo de loxonleu, meumo que
uejom oonulderodou "nolurolu`, polu ooobom pre-
judloondo o loro lnleullnol nolurol e noo regulorl-
zom ou movlmenlou perlulollloou.
g) Crlono com deunulrloo oluol
SlIuao:
Crlono oom 1 ono e 10 dlou, deunulrldo, (obolxo do
peroenlll 3 de peuo poro ldode), euloluro denlro do
ourvo odequodo poro ldode, uem opreuenlor monl-
eulooeu de dlorrelo ou oulrou lneooeu. uelxo
prlnolpol do moe: orlono mogro e uem opellle.
Hlulrlo ollmenlor:
6:00- lelle lnlegrol em p (1 o. uopo)
Forlnho de mllho (1 o. uopo)
(200 ml - momodelro- noo lomo ludo)
9:00 - uuoo de loronjo (100 ml)
12:00- Popo de legumeu (2 o 3 o. uopo)
13:00 - Lelle orlnho (200 ml - momodelro)
16:00 - Bluoollo de lelle (2 un.)
18:00 - Popo de legumeu (2 o 3 o. uopo)
22:00 - Lelle orlnho (200 ml - momodelro)
ComenIrlos:
Crlonou oom deunulrloo enlre 10 e 24 meueu e
um quodro mullo oomum no olendlmenlo bouloo
de uoude. Mullou vezeu euuo ulluooo noo relele
o ollo obuolulo de oomldo no domlolllo, mou er-
rou nou prolloou ollmenloreu. O proluulonol pode
oerllloor-ue dluuo obuervondo o oondloo nulrl-
olonol molerno. Se eulo opreuenlo-ue eulrloo ou
ole meumo oom uobrepeuo, deduz-ue que ho dlu-
ponlbllldode de ollmenlou. Se ho goronllo do uu-
prlmenlo energelloo o orlono, ou prejulzou no
oreuolmenlo ueroo mullo menoreu.
lmporlonle oonulderor que o orlono que ue
monlem oom peuo bolxo poro o uuo euloluro por
perlodo prolongodo, uluromenle opreuenloro
oompromellmenlo no euloluro. Euuo ulluooo e
ohomodo de odoplooo blolgloo do deunulrloo.
O dlognulloo do deunulrloo ou peuo bolxo deve
uer ello de ormo que o proluulonol reoonheo
ue o orlono eulo opreuenlondo ou noo ou dep-
ullou de gorduro neoeuuorlou oo oreuolmenlo ode-
quodo. A reouperooo nulrlolonol lmplloo no oon-
uumo predomlnonlemenle de energlo mou lom-
43
bem de prolelno. Euuo lnlervenoo requer oo-
nheolmenlo prevlo e delolhodo do hobllo ollmen-
lor. Auulm, e pouulvel deuoobrlr o oouuo e oorrlgl-
lo. O oumenlo do denuldode energelloo e molu
elooz, jo que o orlono pequeno e de peuo bolxo
opreuenlo o volume goulrloo boulonle oompro-
melldo.
A odloo de leo vegelol ou morgorlno no poroo
de ollmenlo hoblluolmenle oereoldo o orlono per-
mlle o oumenlo do denuldode energelloo do dlelo.
Oereoer rulou e verdurou permlle o oumenlo do
lngeuloo de vllomlnou e uolu mlnerolu, neoeuuo-
rlou o reouperooo do oreuolmenlo do orlono deu-
nulrldo.
ConduIa:
Orlenlor quonlo o ullllzooo dou ollmenlou que o-
zem porle do hobllo do omlllo. Noo e neoeuuorlo
o ullllzooo de ollmenlou eupeololu ou ollernoll-
vou.
Oereoer o lelle oom o orlnho no ormo de um
mlngou no prolo, rellrondo ou momodelrou do oll-
menlooo dlorlo do orlono, evllondo-ue o rluoo
de oonlomlnooo.
Oereoer duou rulou oo dlo. A bonono pode uer
umo boo opoo, ou oulrou rulou do eulooo.
Orlenlor o moe o oereoer ollmenlooo do omlllo
(orroz, eljoo, bololo oozldo, rongo enuopodo, mo-
oorroo, mondlooo oozldo e oulrou).
Aoreuoenlor leo uobre o poroo uervldo poro
o orlono, no olmoo e no jonlor (ver poglno
24). Exlule nou munlolplou, o lnoenllvo de Com-
bole ou Cornolou Nulrlolonolu (lCCN) que
olende o orlono deunulrldo pelo dlulrlbuloo
de lelle e leo poro ouxlllor no uuo reoupero-
oo nulrlolonol. Jo o Progromo Boluo-Allmen-
looo vluo o oomplemenlooo do rendo omlll-
or poro o melhorlo do ollmenlooo e dou oondl-
oeu de uoude e nulrloo. Au orlonou deunu-
lrl dou devem uer enooml nhodou poro
oodoulromenlo junlo oo lCCN ou oo Boluo-All-
menlooo.
Oereoer volumeu menoreu e oumenlor o req0n-
olo dou reeloeu oo dlo.
. OIa::eIa pe:sIs1en1e
SlIuao:
C|ooo oom 4 mosos oo |oooo, toto|mooto oosmo-
mooo oom ||st|o oo .o|os o|so|os oo o|o|o
soooo qoo o o|t|mo tom 14 o|os sogoooo |o/omo-
5o oo m5o. A o|ooo oosooto oso ooto os
oooot|s 3 o 10.
ComenIrlos:
A OMS oonoelluo dlorrelo perululenle oomo lru
ou molu evoouooeu llquldou ou uemlllquldou por
dlo, oom durooo lguol de 14 dlou ou molu. A dl-
orrelo ogudo e um prooeuuo oulo-llmllodo que
duro de 7 o 10 dlou. Um peroenluol de oouou de
dlorrelo ogudo pode evolulr poro o dlorrelo per-
ululenle. Gerolmenle, oonuldero-ue oomo oloreu
de rluoo poro eulo ulllmo: orlono pequeno, deu-
nulrldo, oom epludlou req0enleu de dlorrelo e
que lzerom uuo prolongodo e repelldo de onllbl-
lloou. Aoomele gerolmenle orlonou em olello-
menlo orlllolol.
A preueno de ollmenlou no lrolo lnleullnol eull-
mulo o prollerooo e reouperooo do muoouo ln-
leullnol. Euueu oonheolmenlou juullloom ou re-
oomendooeu poro evllor dlelou reulrlllvou, que
noo oonlrlbuem poro o melhoro do dlorrelo e po-
dem delerloror o eulodo nulrlolonol do orlono.
Porlonlo, umo ollmenlooo odequodo e o oupeo-
lo molu lmporlonle do lrolomenlo poro o molorlo
dou orlonou oom dlorrelo perululenle. Eulo deve
uer plonejodo de modo o oereoer o energlo e ou
nulrlenleu bouloou requerldou poro que o orlono
monlenho ou reoupere, ue or o oouo, ueu peuo
ldeol poro o olluro, moxlmlzondo o elolnolo do
obuoroo de ollmenlou.
ConduIa dleIIlca:
Peoomendor ollmenlooo de ollo denuldode
energelloo, bolxo vluoouldode, evllondo o hlperou-
molorldode. Ou ollmenlou devem uer de bom vo-
lor nulrlllvo, oom oporle uulolenle de prolelno e
de bolxo leor de looloue.
Nou prlmelrou dlou de lrolomenlo reoomendo-ue
o uuo de dlelo o boue de muollogem de orroz
(vlde reoello) e grodollvomenle uubulllul-lo por
oulrou ollmenlou.
lnlroduzlr, grodollvomenle, ollmenlooo de uol (eu-
peuuo) o boue de puru de oereolu, verdurou, ru-
lou, prolelnou de orlgem onlmol, em uubullluloo
oo lelle orlllolol, que deve uer uempre oereoldo
em mlulurou oom oereol do llpo orlnho de orroz,
mllho ou mondlooo, polu deuue modo dlmlnul-ue o
loxo de looloue uem que ue dlluo o lelle oom oguo.
Duronle o oue de reouperooo, reoomendo-ue o
lnlroduoo de ollmenlou que uejom onleu rloou de
vllomlnou e mlnerolu, eupeololmenle vllomlno A e
preouruoreu (rulou e verduro omorelo oloronjodou),
vllomlno B12, ooldo lloo (lelle, rulou, uemenleu,
eljoo, uojo) e zlnoo (oorneu e mludou).
44
Programa Ue ReUuao Ua AnemIa FerroprIva e HIpovI1amInose A
&ucIIagem Ue arroz
lngredlenIes
Lelle lnlegrol - 100 ml
Muollogem de orroz - 100 ml
Auoor - 1,2 oolher de oho nlvelodo
leo vegelol -1 oolher de oho
Modo de preparo
Prepore o muollogem de orroz: poro umo oolher de
uopo ohelo de orlnho de orroz (oeroo de 6 gromou),
ooreuoenle 80 ml de oguo llmpo e leve oo ogo poro
RecomenUaoes para a AIImen1aao
Ue CrIana com OIarreIa PersIs1en1e
Crlonou olndo omomenlodou oo pello: omomen-
lor oom molu req0nolo e por lempo molu longo,
de dlo e de nolle.
Poro orlonou lomondo oulro llpo de lelle:
Em olellomenlo mlulo uubulllulr por molu
omomenlooo oo pello.
Tololmenle deumomodo, reduzlr o volume do lelle
oereoldo em oodo reeloo poro o melode e mlu-
luror, em porleu lguolu, oom muolloqem de or-
roz (ver reoello o uegulr).
Em moloreu de 4 meueu uubulllulr melode dou
reeloeu looleou por ollmenlou ueml-ulldou rl-
oou em nulrlenleu.
Subulllulr o lelle por produlou oom bolxo leor de
looloue, oomo o ooolhodo, logurle e produlou de
uojo.
Poro oulrou ollmenlou, uegulr ou reoomendooeu
poro o ldode do orlono, oumenlondo o req0n-
olo de reeloeu poro, pelo menou, 6 vezeu oo dlo.
oozlnhor, delxondo erver por 3-4 mlnulou. Pellre do
ogo, delxe eurlor um pouoo e oomplele poro 100 ml
oom oguo. Mlulure euuo muollogem oom o lelle, em
porleu lguolu (1:1), ou uejo, poro oodo 100 ml de
muollogem de orroz junle 100 ml de lelle lnlegrol e
ooreuoenle o ouoor e o leo.
Oereo o orlono 200 ml,kg peuo,dlo, dlvldldo em
pelo menou 6 poroeu. A medldo que o orlono me-
lhoro, o proporoo lelle,muollogem deve uer oumen-
lodo pouuondo de 1:1 poro 2:1.
Proqromo do Anemlo Ferroprlvo: o Mlnlule-
rlo do Soude deuenvolve euue progromo em mu-
nlolplou do Pegloo Nordeule e do Eulodo de Golou,
pelo dlulrlbuloo de uulolo errouo em doueu ue-
monolu poro orlonou de 6 o 23 meueu de ldode.
O medloomenlo e enlregue pelou Agenleu Comu-
nllorlou de Soude (ACS) que ooomponhom o od-
mlnlulrooo do doue uemonol reollzodo pelo moe
ou reuponuovel pelo orlono.
Doueu uemonolu de 45 mg
de erro elemenlor
Admlnlulrooo orol de 2 ml por uemono
Soluoo orol de uulolo errouo
em rouoou de 30 ml
Codo rouoo duro lru meueu.
O Mlnlulerlo do Soude e o Embropo euloo
lrobolhondo no opolo leonloo ou lnduulrlou de
ollmenlou poro orllloooo oom erro dou
orlnhou de mllho e lrlgo.
Proqromo de Combole o Hlpovllomlnoue
A: o Mlnlulerlo do Soude deuenvolve euue pro-
gromo no Pegloo Nordeule e no Vole do
Jequlllnhonho-MG, oreou endmloou do deloln-
olo de vllomlno A, pelo dlulrlbuloo de
megodoueu do vllomlno poro orlonou menoreu
de 5 onou de ldode. A dolo do uuplemenlooo e
onolodo no prprlo Corloo do Crlono.
Formo de opreuenlooo: oopuulou de 100.000 Ul
(poro orlonou de 6 o 11 meueu de ldode) e de
200.000 Ul orlonou de 12 o 59 meueu de ldode.
Formo de odmlnlulrooo: lnlervolou de 4 o 6 me-
ueu enlre ou oplloooeu
Dlulrlbuloo: Componhou de lmunlzooo, rollno
de uervlou de uoude e Agenleu Comunllorlou de
Soude.
Tratamento na Diarria Persistente e
Carncias Nutricionais
onexo 7
45
Sumrio
Apreuenlooo ....................................................................................................................................... 3
lnlroduoo ....................................................................................................................................... 4
Boou leonloou de oomunloooo............................................................................................................. 5
Po.oooo o |o/omoooo sooo os ooz ossos
1 - Anleu dou uelu meueu, noo oereo oomplemenlou oo lelle molerno .............................................. 6
2 - Aou pouoou, opreuenle novou ollmenlou ......................................................................................... 8
3 - lnleroole o ollmenlooo oomplemenlor oom o olellomenlo............................................................ 10
4 - Proporolone hororlou lexlvelu ........................................................................................................ 12
5 - Solbo que o oonululnolo do ollmenlooo oomplemenlor e lmporlonle ......................................... 14
6 - Oereo umo ollmenlooo oolorldo ................................................................................................ 16
7 - Eullmule o oonuumo de rulou, verdurou e legumeu ...................................................................... 18
8 - Evlle ollmenlou que noo uoo nulrlllvou .......................................................................................... 20
9 - Tome ouldodo oom o hlglene.......................................................................................................... 22
10 - Noo delxe que ou doenou lnonllu levem o deuvlou nulrlolonolu ................................................ 24
Aooxos
Anexo 1- Orlenlooeu poro orlonou lololmenle deumomodou no prlmelro ono de vldo ..................... 26
Anexo 2- Sugeuloo de euquemo ollmenlor poro orlonou lololmenle deumomodou........................... 28
Anexo 3 - Plrmlde Allmenlor ............................................................................................................. 30
Anexo 4- Peoellou de popou uolgodou poro orlonou de 6 o 11 meueu ............................................... 34
Anexo 5 - Exemplou de oordoplou poro orlonou no 2
o
ono de vldo e reoomendooeu........................ 36
Anexo 6 - Slluooeu ollmenloreu oomunu no puerloulluro .................................................................. 38
Anexo 7 - Trolomenlo no Dlorrelo Perululenle e Cornolou Nulrlolonolu ............................................. 44
Referncias bibliogrficas
1. AlDPl - Alenoo lnlegrodo ou Doenou Prevolenleu no lnnolo. MS,OMS,OPAS,1999.
2. BEMFAM,DHS,lBGE,MS - Peuquluo Noolonol uobre Demogrolo e Soude (PNDS), Selembro 1996.
3. MlNlSTPlO DA SADE - Monuol de Promooo do Alellomenlo Molerno - Normou Teonloou. Broulllo,
1997.
4. MlNlSTPlO DA SADE, OPAS - Gulo Allmenlor poro o orlono menor de dolu onou. Broulllo, 2002
5. OPS,OMS - Normou Allmenloreu poro Crlonou Broullelrou Menoreu de Dolu Anou (Boueu Clenllloou).
Broulllo, 1997.
6. WHO - Complemenlory Feedlng: omlly oodu or breouled ohlldren Fronoe, 2000 (WHO,NHD,001,
WHO,FCH,CAH,006).
7. NPC,PDA - Nollonol Peueoroh Counoll,Peoommended Dlelory Allowonoeu, Nollonol Aoodemy Preuu,
10
lh
edlllon, Wouhlnglon, 1989.
8 Yoleu el ol - J. A. Dlel. Auuoo. 98(6):699-706, 1998.
46
47
48

Você também pode gostar