Stjepan Antoljak, Ferdo ii. Arhivski vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

Stjepan Antoljak
Prof. Filozofskog fakulteta u Zadru, u mirovini Z a g r e b , Zajeva 31

FERO II
U D K 92:93 I I P r i m l j e n o : 9. 3. 1989. Autor daje detaljnu biografiju i kritiki prikaz djela prof, dra Ferde iia (18691940) na temelju uvida u iievu ostavtinu, njegova djela i njihove recenzije. U autorovoj interpretaciji ii se potvruje kao jedan od najveih hrvatskih odnosno jugoslavenskih historiara koji je ostavio neponovljivi i neizbrisiv trag u historiografiji. Ukazano je na iia kao velikog eruditu i istraivaa, te na tri cjeline njegova opsenoga znanstvenog interesa. Autor daje uvid i u iiev prosvjetno-pedagoki rad te u njegova politika stajalita. P r e g l e d n i lanak

Podsjeati g o d . 1989. n a iia k a o v r h u n s k o g naeg naunog r a d nika-historiara i istraivaa o n o g a v r e m e n a , k o j i j e roen p r i j e 100 g o d i n a , v r l o j e sloen p o s a o j e r o n j e m u s u p i s a l i i d a v a l i s v o j e s u d o v e z v a n i i n e z v a n i , politiki i ideoloki z a d o j e n i p o j e d i n c i , n a o v a j i l i n a onaj nain, n e nastojei p o n e k a d d a s v o j i m n a p a d i m a i l i s u d o v i m a pridodaju izvjesnu mjeru objektivnosti. T a k o n p r . knjievnik i n e d o s l j e d n i politiar d r A n t e Tresi-Pavii (18761949), k o j i se pokuao i s t a k n u t i i u p i s a n j u h r v a t s k e p o v i j e s t i , s t a v l j a u s v o m e r u k o p i s u iia u z Rakoga p o d n a z i v : Moljci H r v a t s k e historije i c i t i r a g a k a o e p i g o n a Rakoga, s k o j i m ga isporeuje i predlae d a g a se i z b a c i i z kole, j e r f a l s i f i c i r a ( N a c i o n a l n a i sveuilina b i b l i o t e k a u Z a g r e b u , R 4954: Tresi-Pavii, M o l j c i h r v a t s k e hist o r i j e ) . N o z a t o j e jo 1921. A l e k s i j e Jelai, p r o f e s o r F i l o z o f s k o g f a k u l teta u S k o p j u , z a v r i j e m e svoga b o r a v k a u Z a g r e b u , r e k a o E m i l i j u 125

Stjepan Antoljak, Ferdo ii. Arhivski vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

L a s z o w s k d m u z o s t a l o da s r p s k i historiari piu sve p o d stranarskim u p l i v o m . N e m a j u k r i t i k e . H r v a t s k i s u d a l e k o jai i o b z i l j n i j i . Naroito m u i m p o n i r a ii i t d , a r a d o v i u naim (tj. h r v a t s k i m : S. A.) strunim p u b l i k a c i j a m a s u prvorazredni ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u , D n e v n i k E . L a s z o w s k o g sv. 5/19211925/). 51 g o d i n u p o s l i j e o v e Jelaieve izj a v e M a t e Lonar o b j e l o d a n j u j e 99 v a r i j a c i j a l e x i c o g r a p h i c a - e s e j i i zap i s i Miroslava K r l e e ( B i b l i o t e k a X X v e k a , D u g a , B e o g r a d , 1972), u ijem p r e d g o v o r u o n pie d a se k r i t i k a Krlee p r i j e svega o d n o s i n a Klaia, iia, Smiiklasa, B a r a d u , L u k a s a i d r u g e , to s u p o v i j e s t t e n d e n c i o z n o tumaili p r e m a s o p s t v e n i m ideolokim, n a c i o n a l n i m i l i r e l i g i o z n i m n a z o r i m a i l i p a k u s k l a d u s vladajuom politikom k o n j u k turom (99 v a r i j a c i j a , 14). N o evo to z a p r a v o u t o m t e k s t u kae s a m Krlea: Nau h i s t o r i o g r a f i j u jo u v i j e k (naalost) r e m o r k i r a j u L u c i u s , Dukljanin i Toma arcidjakon s t o m razlikom, da hrvatski kraljevi k o d iia razmiljaju p o l i n i j i konjukture (o.e., 62), a u v e z i Domagoja d o d a j e : da sve h i s t o r i o g r a f s k e k o m b i n a c i j e o s n i v a j u se n a d v a - t r i d e t a l j a u d o p i s i v a n j u izmeu R i m a i C a r i g r a d a , a o s t a l o s u s l o b o d n e f a n t a z i j e t i p a Klai, Smiiklas i l i i k o (S. A.), a k a s n i j e p o p o v a L u k a s a i l i Barade (o.e., 215). U vezi s o v a k v i m t a k o glede iia. sudovima da vidimo prvo d a l i j e to upravo

I a k o j e s v i m a u g l a v n i m c r t a m a p o z n a t c u r r i c u l u m v i t a e iia, k o ga s u n j e g o v i i n t i m n i p r i j a t e l j i n a z i v a l i i k o i l i ak N a n d i k a , doz v o l i t e m i d a i p a k i s t a k n e m n e k o l i k o p o d a t a k a o n j e g o v o m ivotu. ii, s a m a i s a n e k i m a b i o j e u v j e r e n d a j e p o r i j e k l o m i z C r n e G o r e , tj. i z m a l o g a m j e s t a n c a iii u b o k o k o t o r s k o m zaleu, o d a k l e s u se n j e g o v i prei d o s e l i l i u R e t k o v c e b l i z u V i n k o v a c a g d j e se ii i r o d i o 9. I I I . 1869. i n a krtenju d o b i o i m e F e r d i n a n d M a k s i m i l i j a n (V. N o v a k , F e r d o ii, L j e t o p i s J A Z U 54, Z a g r e b 1949, 362 i b i l j . 2, 363). N o o n sa p i s a o i p o t p i s i v a o u v i j e k s a m o k a o F e r d i n a n d i l i F e r d o , a k a k o m u j e o t a c d o b i o t i t u l u p l o n , se n j o m e k r o z i z v j e s n o v r i j e m e sluio i n a z i v a o p l = p l e m e n i t i . G o d . 1873. preli s u iievi r o d i t e l j i (O iievom o c u J a k o v u , odsjenom s a v j e t n i k u i d r u g i p o d a c i o n j e m u gl. A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u Ostavtina F . iia) u Z a g r e b , gdje j e o n svrio o s n o v n u i s r e d n j u kolu (1888) p a i sveuilite, g d j e je n a F i l o z o f s k o m f a k u l t e t u s t u d i r a o h i s t o r i j u i g e o g r a f i j u . T u j e sluao T a d i j u Smiiklasa, k o j i j e p r e d a v a o h r v a t s k u p o v i j e s t i pomone hist o r i j s k e n a u k e , a N a t k o N o d i l o opu povijest. P o s l i j e p r v a d v a s e m e s t r a m l a d i ii j e poao u Be, gdje j e p r o v e o I I I d o V s e m e s t r a n a tamonjem u n i v e r z i t e t u , a u V I s e m e s t r u se o p e t v r a t i o u Z a g r e b , gdje j e i dovrio s t u d i j e (V. N o v a k , o.e., 363). T u j e i z r a d i o s e m i n a r s k u r a d n j u p o d n a s l o v o m : O s v o j e n j e Z a d r a 1202; odnoaj Z a d r a p r e m a m l e t . r e p u b l i c i , Z a g r e b , s v i b a n j 1891 (.13 l i s t o v a i l i 23 s t r a n e teksta), k o j u j e o c i j e n i o V l a d i m i r Petrai (Zagreb 5. V I I . 1891) A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u Ostavtina F . iia . 126

Stjepan Antoljak, Ferdo ii.

Arhivski

vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

N a k o n dovrenja sveuilinih s t u d i j a 1892. ii j e k v a l i f i c i r a n z a uiteljskog k a n d i d a t a u s r e d n j i m kolama te j e 14. I X 1892. p o s t a v l j e n z a namjesnog uitelja u g i m n a z i j i u Gospiu, o d a k l e j e premjeten 1893. u Z a g r e b n a Viu trgovaku kolu p o d e k r e t u Ise Krnjavoga, K h u e n o v o g efa z a p r o s v j e t u . U s k o r o , n o v i m d e k r e t o m Krnjavoga, premjeten j e u O s i j e k n a r e a l k u , gdje j e o s t a o d o 1899, a o n d a o d 1899. d o 1902. p r e d a v a o j e n a osjekoj g i m n a z i j i . U meuvremenu d o b i v a jo u O s i j e k u t i t u l u pravog srednjokolskog uitelja (1896) te se i eni, a o n d a 1900. postie i n a s l o v p r o f e s o r a . O v e iste g o d i n e j e u 31. g o d i n i ivota d o k t o r i r a o t e z o m : Z a d a r i V e n e c i j a o d 1159. d o 1247. Dvije godine poslije d o k t o r i r a n j a izradio je z a d o c e n t s k u h a b i l i t a c i j u s t u d i j u M i h o M a d i j e v de Barbezanis, k o j a j e p o v o l j n o p r i m l j e n a o d T. Smiiklasa, V j . Klaia, G . Manojlovia, J . Brunmida i I. Krnjavoga. I t a k o d o b i v a k a o p r i v a t n i d o c e n t p r a v o d a p r e d a j e h r v a t s k u pov i j e s t o d poetka 12. d o poetka 15. st, a u s k o r o i d e k r e t o premjet a n j u u Z a g r e b n a klasinu g o r n j o g r a d s k u g i m n a z i j u (28. V I I . 1902). T r i g o d i n e n a k o n o b j a v l j i v a n j a svoje h a b i l i t a c i o n e r a d n j e postaje 24. V I . 1906. suplent p r o f e s o r s k e s t o l i c e z a h r v a t s k u povijest, a 2. X . 1906. ga c a r F r a n j o J o s i p I. n a p r i j e d l o g v l a d e i m e n u j e i z v a n r e d n i m p r o f e s o r o m z a h r v a t s k u p o v i j e s t . T r i g o d i n e k a s n i j e (29. V I . 1909) u n a prijeen j e z a r e d o v n o g p r o f e s o r a z a h r v a t s k u p o v i j e s t , naslijedivi t a k o svoga uitelja T a d i j u Smiiklasa. N a o v o m poloaju ostao j e g o t o v o p r e k o 30 g o d i n a , k a d a 29. V I I . 1939. d o b r o v o l j n o o d l a z i u zasluenu m i r o v i n u . U m r o j e ve 2 1 . I. 1940. u s v o j o j 70-toj g o d i n i (V. N o v a k , o.e., 364367) u s v o m s t a n u u V i s o k o j u l . 10, g d j e j e proivio o k o 38 g o d i n a . S a h r a n j e n j e u z i d u unutar crkve Krista Kralja na Mirogoju pored tolikog broja uglednih Zagrepana i n a t p i s n a n j e g o v o m g r o b u g l a s i : d r F e r d o ii, p r o f e s o r U n i v e r z i t e t a , h r v a t s k i historiar, 9. I I I . 1869 21. I. 1940. K a k o j e pripadao k a o m a s o n i l i slobodni zidar s vrlo v i s o k i m stepenom poloaja loi Maksimilijan V r h o v a c , o n a meu p r v i m a k o n d o l i r a n j e g o v o j s u p r u z i M i l e n i (25. I. 1940), a o n d a u s l i j e d i l e ostale loe u Z a g r e b u ( I v a n D r a s k o v i c , P i t a g o r a ) , p a loe u S p l i t u i D u b r o v n i k u i B e o g r a d u k a o i b r o j n i p o j e d i n c i ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u Ostavtina F . iia), te r e k t o r njemakog K a r l o v o g u n i v e r z i t e t a u P r a g u (30. I. 1940) i d r u g i . Oalilo ga j e i Sveuilite u Z a g r e b u i J A Z U , iji j e b i o p r a v i lan, k a o i jo n e k e naune u s t a n o v e . N j e g o v u s m r t obiljeila j e i d n e v n a naa tampa k a o i p o j e d i n i asopisi (S. A n t o l j a k , M . B a r a d a ) , a n a p o s e i z d a n j a J A Z U , iji j e b i o , k a k o r e k o s m o , r e d o v n i lan d u g i niz godina.
S

to se tie politikog ivota iia o n j e lan h r v a t s k o - s r p s k e k o a l i c i j e i n e k o v r i j e m e z a s t u p n i k H r v a t s k o g s a b o r a k a o i lan d e l e g a c i j e u zajednikom p a r l a m e n t u u Budimpeti, gdje j e vie r a d i o u tamon j i m a r h i v i m a i b i b l i o t e k a m a nego l i uestvovao u r a d u tamonjeg p a r l a m e n t a (V. N o v a k , o.e., 367). P a i p a k , p r e d k r a j r a t a u j e d n o m do127

Stjepan Antoljak, Ferdo Sii. Arhivski vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125il42.

p i s u , upuenom a u s t r i j s k o j v o j n o j k o m a n d i u Z a g r e b u (21. I I . 1917) z a b a n a , naznaen j e u z ostale i ii k a o s u m n j i v i lan s r p s k o - h r v a t s k e k o a l i c i j e , p o v e z a n s a S r b i j o m ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u Ostavtina d r a ure urmina k u t . 2 8 - A b s c h r i f t ) . N o z a t o , p r e m a p i s a n j u V . N o v a k a , ii nije n i k a d i z n e v j e r i o istou l j u b a v i p r e m a h r v a t s k o j g r u d i , k a o n i i z r a z i t u svijest o k r v n o m i d u h o v n o m s r o d s t v u n a r o d a n a S l a v e n s k o m j u g u (V. N o v a k , o.e., 367). 2.

; i/<;

Jo z a v r i j e m e s t u d i r a n j a u Z a g r e b u n a n j e g o v r a z v o j n a podruju p o v i j e s t i najvie s u u t j e c a l i T . Smiiklas i N . N o d i l o , to o n n e j e d a n p u t s a m p r i z n a j e i potvruje. Savladavajui p o l a g a n o , a l i t e m e l j i t o naunu domau i s t r a n u l i t e r a t u r u , k o j a se o d n o s i l a n a h r v a t s k u p o vijest, n i j e z a b o r a v i o n i d a naui n e k o l i k o s t r a n i h j e z i k a (V. N o v a k , o.e., 367373) k a o n p r . maarski, t a l i j a n s k i , f r a n c u s k i , njemaki. P a i p a k u svojoj b i o g r a f i j i , k a d se j e o d n j e g a trailo k o j e j e z i k e z n a i g o v o r i , n a v e o j e i z s k r o m n o s t i s a m o d a g o v o r i i pie njemaki, a n e k i m d r u g i m a j e z i c i m a d a se slui. Z a v r i j e m e s v o g a b o r a v k a u Beu ii j e p r v i p u t a uao u tamon j i S t a a t s a r c h i v k o j i g a j e o p s j e o s v o j o m g r a o m i o t a d a d a l j e o n e b i t i s t a l n o zauzet istraivanjem ondanje i z v o r n e grae k a o i o n e u domaim i o s t a l i m s t r a n i m a r h i v i m a , a k o j a se o d n o s i n a nau p o v i j e s t . S a v ovaj n j e g o v n a p o r d a se to vie i z o b r a z i n a p o l j u p o v i j e s t i i p o monih h i s t o r i j s k i h n a u k a s panjom i o d o b r a v a n j e m s u p r a t i l i i S m i iklas, k o j e g a j e d u b o k o razoarao M . S u f f l a y u s l i j e d svoga maarons k o g s t a v a (jer j e n j e g a h t i o z a s v o g a n a s l j e d n i k a ) te N o d i l o . S v o j , p o idaku, p r v i lanak: Petar A m i e n s k i u Z e m u n u (1096) istoriko-kritiki pokuaj t i s k a o j e 20 godinji ii u N a r o d n i m n o v i n a m a ( Z a g r e b 30. X . i 5. X I . 1889) (F. ii, P r e g l e d p o v i j e s t i h r v a t s k o g a n a r o d a , Z a g r e b 1962, p r i r e d i o J . idak, 497), a p o V . N o v a k u svoj p r v i m a l i s t u d e n t s k i r a d P e t a r g r o f Z r i n s k i i K r s t o F r a n k o p a n n a stratitu t i s k a o j e 1892. g. p o d p s e u d o n i m o m : F . , a o n d a se n a t u t e m u vraa t e k 1908. v e l i k o m s t u d i j o m Posljednji Z r i n s k i i F r a n k o pani na b r a n i k u domovine (Zbornik Matice Hrvatske), koju u raznim v a r i j a n t a m a prepriava n a s v o j i m j a v n i m p r e d a v a n j i m a i u asopisim a h r v a t s k i m i s r p s k i m poam o d 1914. g. d a l j e . P r v i p a k n j e g o v r a d , t i s k a n u V i e n c u 1892, iziao p o d n j e g o v i m p u n i m i m e n o m i p r e z i m e n o m , n o s i m a l o podui n a s l o v K a k o je o s v o j e n Z a d a r g. 1202. i k a k a v m u bijae odnoaj p r e m a Veneciji (V. N o v a k , o.e., 373375 i b i l j . 5), to j e b i l a z a p r a v o n j e g o v a s t u d e n t s k a s e m i n a r s k a r a d n j a i z 1891. god i n e . N o o z b i l j n i j i iiev stvaralaki s t u d i j zapoinje r a d n j o m , izalom u V i e n c u 1893. g o d . p o d n a s l o v o m B i t k a n a K r b a v s k o m polju, za k o j u j e i s k o r i s t i o u z t i s k a n u grau i i z v o r n e d o k u m e n t e i z a r h i v a u Z a g r e b u i Budimpeti te u j e d n o i s p o r e d i o b i t k u n a K o s o v u p o l j u 128

Stjepan Antoljak, Ferdo Sii. Arhivski vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

s o v o m k a t a s t r o f o m n a K r b a v s k o m p o l j u . O d 1893. d o k o n c a 1902. g. ii j e i z d a o o k o 40 lanaka, r a d o v a i r a s p r a v a , i z k o j i h i z d v a j a m Bitka k o d N i k o p o l j a 25. I X . 1396. (1896), upanija virovitika u prolosti (1896), Vladari h r v a t s k i i z n a r o d n e dinastije ( N a r o d n e nov i n e 63, Z a g r e b 1897, 275), g d j e g o v o r i o k n j i z i i z 16. st. pronaenoj u R i j e c i k o j a g o v o r i o r e d u h r v . v l a d a r a drugaije nego l i j e to h i s t o r i j s k i utvreno, z a t i m s l i j e d i : Zadar i V e n e c i j a o d g o d i n e 1159 d o 1247, R a d J A Z U 142 (1900) i nagraeni r a d V o j v o d a H r v o j e Vuki Hrvatini i njeg o v o d o b a (13501416), Z a g r e b 1902, te P a d M l a d e n a ubia, b a n a h r v a t s k o g a i bosanskoga ( G l a s n i k Z e m . m u z e j a B i H X I V , S a r a j e v o ) . O d s v i h o v i h r a d o v a odskae n j e g o v a r a d n j a o H r v o j u Vukiu, k o j u m u j c izdala M a t i c a H r v a t s k a , a p i s a n a je n a o s n o v u o b j a v l j e n i h i neobjavljen i h i z v o r a ( V . N o v a k , o.e., 375385). Jo 2. V . 1902. pie ii I. Krn j a v o m e i z O s i j e k a u v e z i s n j e g o v i m d v j e m a r a d n j a m a i daje o n j i m a s v o j s u d . A l i to se tie u g o v o r a o d 1102. ( k o j i se s v a k a k o m o r a o t a d a d o g o d i t i ) , kae u p i s m u d a l j e : m o e se t a k o protumaiti ( k a k o ve L u c i u s i K a t o n a sude), d a j e i z a 1097. o p e t dolo d o b u n e u H r v a t s k o j . . . i t d . , te dodaje: K a k o r e k o h , j a se t i m p i t a n j e m b a v i m ozb i l j n o i ' s i n e i r a et s t u d i o ' u se b a v i t i , p a u s v o j e d o b n o o b j e l o d a n i t i o t o m j e d n u r a s p r a v u . S v a k a k o j e u p r a v o neuveno d a se P a u l e r p o z i v a n a S t j e p a n a H o r v a t a (1844), k a d t r e b a d a o n a k o p r e b r o d i k r a j i s p r a v e o d 1102! T o ini i inae v e o m a s a v j e s n i F e j e r p a t a k y . M a r c z a l i j e z l a t a v r i j e d a n , k a d uporeuje K o l o m , p r i v i l e g i j a d a l m . g r a d o v i m a s nalinim odnoajima u F r a n c u s k o j , E n g l e s k o j , I t a l i j i i N j e m a k o j . N a alost naa h i s t o r i o g r a f i j a p r o l a z i k r a j a o v i h vanih r a d n j a , k a o p o r e d t u r s k o g g r o b l j a zavrava o v a k o to p i s m o ii ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u Ostavtina I s e Krnjavoga k u t . 9). N o ii j e svoje obeanje glede 1102. g. izvrio t e k 1910. k a d a j e o b j e l o d a n i o lanak Pacta conventa u S a v r e m e n i k u (V, Z a g r e b 1910), a o n d a v r l o opirno 1914. u Priruniku i z v o r a h r v a t s k e historije ( I I ) . P r e l a s k o m u Z a g r e b , 1903. u R a d u J A Z U (153) m u j e iziao Miha M a d i j e v de Barbezanis, k o j i m j e ii r e v a l o r i z i r a o ovaj s r e d n j e v j e k o v n i na i z v o r , unato dosadanjem s u d u o n j e m u Rakoga i jo n e k i h d r u g i h . A l i k a d a j e p a k 1936. n j e g o v uenik Drislav vob pokuao o s p o r i t i d a j e M i h a M a d i jev p i s a c o v o g a i z v o r a , i a k o n i j e z n a o s r e d n j o v j e k o v n u latintinu, M i l i o B a r a d a , iiev n a s l j e d n i k j e 1941. v r a t i o a u t o r s t v o de B a r b e z a n i s a n a o s n o v u i z v o r n i h p o d a t a k a (gl. i V . N o v a k , o.e., 385, 386) i t i m e u k a z a o d a ii i m a p r a v o . Z a v r i j e m e svoga d j e l o v a n j a n a F i l o z o f s k o m f a k u l t e t u k a o nastavn i k h r v a t s k e p o v i j e s t i o d 1902. d o 1939, d a k l e k r o z p u n i h 37 g o d i n a , zapoeo j e ii p r e d a v a t i h i s t o r i j u H r v a t a o d 1102. d o 1409. (19023), p a o n d a h r v a t s k u h i s t o r i j u o d 1526. d o 1868. (1906 7), a i s t o m 1909 10. zapoeo j e p o p r v i p u t a drati p r e d a v a n j a i z d o b a h r v a t s k i h n a r o d n i h v l a d a r a , obuhvaajui i r a z d o b l j e h r v a t s k e p o v i j e s t i o d d o s e l j e n j a n a 129

Stjepan Antoljak, Ferdo ii; Arhivski

vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

B a l k a n d o 19/20. st. T i m e s u o v i n j e g o v i k o l e g i j i d o b i l i r a d i svoje razn o l i k o s t i i z v j e s n u dra i z a n i m l j i v o s t , a n a s e m i n a r i m a j e t e k ii pok a z a o : svoje imponirajue z n a n j e i p o z n a v a n j e h i s t o r i j s k o g m e t o d a , privlaei t a k o to vee s u d j e l o v a n j e t a l e n t i r a n i h s t u d e n a t a , k o j i s u o n d j e v r l o s l o b o d n o i z l a g a l i s v o j a miljenja i uili se k r i t i z i r a t i (gl. i o p e t : V . N o v a k , o.e., 386, 387). T o m p r i l i k o m se j e r i j e t k o k a d a dogod i o k a k a v i n c i d e n t n a t i m s e m i n a r i m a j e r j e ii p o k a z i v a o v e l i k u s t r p l j i v o s t , irokogrudnost i taktinost, p a m a k a r se t i c a l o i p o n e k a d nezgodnih k r i t i z i r a n j a njegovih radova i l i teza sa strane njegovih mlad i h , s t a r i j i h i s t a r i h ( p r e k o 70. go. k o l e g a iia) p o g o d i n a m a s t u d e n a t a ( d i s k u s i j a I. Frania Poeanina). Inae, n a i s p i t i m a j e b i o v r l o b l a g i p o n e k a d i suvie p o p u s t l j i v . I a k o j e b i o ve t a d a v r l o c i j e n j e n na povjesniar, i n t e r e s a n t n a j e i z j a v a d i r e k t o r a Z e m a l j s k o g a r h i v a u Z a g r e b u d r a I. Bojniia o njem u 1913. g o d . k a k o ii n e m a (S. A.) t o l i k o p a l e o g r a f s k o g a z n a n j a , d a b i m o g a o p r o c i j e n i t i v r i j e d n o s t . . . s p i s a . . . ( A r h i v H r v a t s k e u Zagreb u R e g i s t r a t u r a a r h i v a H r v a t s k e k u t . 18, b r . 146). S v e d o 1918. ii, dodue, n i j e p r e d a v a o i s r p s k u h i s t o r i j u , a l i j e zato n a i s p i t i m a o d s v o j i h s t u d e n a t a traio n e s a m o p o z n a v a n j e s r p s k e h i s t o r i j e nego i h e u r i s t i k e i h i s t o r i o g r a f i j e . Z a t o ve 1918. p o s l o m u A u s t r o - u g a r s k e m o n a r h i j e o b j a v l j u j e k o l e g i j p r e d a v a n j a : Povijest H r v a t a , S r b a i B u g a r a u 12., 13. i 14. st. i t a k o t o n a s t a v l j a d o i z a 1936. g o d i n e . N o odrao j e i k o l e g i j posveen dubrovakoj h i s t o r i j i i h i s t o r i j i B i z a n t a , p o v e z a n o m s h i s t o r i j o m Junih S l a v e n a ( V . N o v a k , o.e., 387, 388). U j e d n o t i s k a 1920. k n j i g u Dokumenti o p o s t a n k u K r a l j e v i n e S r b a , H r v a t a i Slovenaca, k o j u m u i z d a j e M a t i c a H r v a t s k a ; 1922. pie r a d : I m e H r v a t i S r b i n i t e o r i j e o d o s e l e n j u H r v a t a i S r b a (Godinjic a N i k o l e upia 35. B e o g r a d 1922), 1923 Jugoslaveni, Karaore i N a p o l e o n I ( K a r a o r e Z b o r n i k N a r o d n o g del, B e o g r a d ) , 1924 K n e z Milo u Zagrebu ( J u g o s l a v e n s k a N j i v a , Z a g r e b ) , 1926 Srbija X I X v i j e k a s p r a m i d e j e naega n a r o d n o g u j e d i n j e n j a ( B r a t s t v o , B e o g r a d ) , 1926 Ticanova bun u S r i j e m u 1807. ( N o v o s t i , 349350, Zagreb), 1927 N o v p r i l o g o K o s o v s k o m b o j u ( S t a r o h r v a t s k a p r o s v j e t a N S I, 9 0 9 7 , Z a g r e b ) , u k o m e a n a l i z i r a p o j e d i n e i z v o r e o t o j b i c i i t v r d i d a j e I v a n Palina, a n e I v a n H o r v a t s u d j e l o v a o n a K o s o v u i d a je M u r a t p o g i n u o z a v r i j e m e b i t k e u (posljednjoj f a z i , i t o n a bojitu, smatrajui d a g a j e Milo u b i o , vjerujui d a t o pie n e k i p u t o p i s a c akon I g n j a t i j e , iji t e k s t d o n o s i I. R u v a r a c (1887), to n i j e tono k a k o j e to u k a z a o 1937. o r e Radoji. 1929. p a k o b j e l o d a n j u j e : O d voda Karaora d o A l e k s a n d r a I Ujedinitelja ( N o v o s t i , Z a g r e b , 17. X I I . ) , Naertanije I l i j e Garaanina ( N o v o s t i , 25. X I I . ) , 1932: K a r a o r e , Juni S l o v e n i i N a p o l e o n o v a Ilirija (umadija), 1934: O d Karaora do A l e k s a n d r a Ujedinitelja ( D i n a s t i j a Karaorevia) i : D r D r a g u t i n 130

Stjepan Antoljak, Ferdo ii. Arhivski vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

Anatasijevi ( L j e t o p i s J A Z U 46, Z a g r e b 1934, 7476) i 1936: K m s k i rat i srpstvo ( P o l i t i k a , 13. III.)/ g l . V . N o v a k , o.e., 4 3 6 4 4 1 ' . Jo 27. I I I . 1923. P r o f e s o r s k i z b o r M u d r o s i o v n o g f a k u l t e t a u Zagreb u upuuje p r i j e d l o g o o s n i v a n j u i n s t i t u t a z a istraivanje p o v i j e s t i Jun i h S l a v e n a , z a to daje i R a v n a t e l j s t v u a r h i v a u Z a g r e b u svoje o b r a zloenje ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u - R e g i s t r a t u r a A r h i v a H r v a t s k e k u t i j a 23, b r . 57, 59). ak 1935, z a v r i j e m e b o r a v k a iia u B e o g r a d u (8. I V . 1935), upuuju p i s m o m i n i s t r u p r o s v e t e profesori z a n a c i o n a l n u istoriju, te m u sporazumno p o d n o s e p r i j e d l o g : . . . d a se n a c i o n a l n a i s t o r i j a s a s t o j i o d dvije k a t e d r e , j e d n a z a z a p a d n u a d r u g a z a istonu i s t o r i j u naeg j u g o s l a v e n s k o g n a r o d a . Jo b i o v u p a r a l e l n u k a t e d r u u Zagrebakom u n i v e r z i t e t u t r e b a l o u buduem budetu z a Z a g r . u n i v e r z i t e t izrino i s p e c i j a l n o i s t a k n u t i , t a k o d a se o n a moe j e d i n o d a pop u n i n a j p r e v a n r e d n i m p a p o t o m r e d o v n i m p r o f e s o r o m . Jo se istie d a se na beogr. univerzitetu od 1903. g. predaje hrv. istorija (S. A.), a gde z b o g t o g a i p o s t o j e p a r a l e l n e k a t e d r e , p a i l j u b i j , u n i v e r z i t e t s k r e e p o r e d slovenake i s t o r i j e z a s e b n o m k a t e d r o m panju n a s r p s k u i h r v a t s k u i s t o r i j u . S a m o zagrebaki u n i v e r z i t e t i m a j e d n u j e d i n u k a t e d r u n a c i o n a l n e i s t o r i j e , k o j u z a p r e m a danas potpisani (S. A.) p r o f e s o r F e r do ii.. . ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u ostavtina F . iia prop i s n a pisaoj maini u o b l i k u k o n c e p t a b e z p o t p i s a ) . K a d a j e z a l a g a n j e m S v . R i t t i g a i d o n F r a n e Bulia jo 1921. g. odrano n e k o l i k o s a s t a n a k a , preteno u s t a n u d r a R i t t i g a , glede n o v o g i z d a n j a F a r l a t i j e v o g I l l y r i c u m S a c r u m a , f o r m i r a n j e o d b o r o d istakn u t i h naunih r a d n i k a i historiara i z Z a g r e b a , B e o g r a d a , L j u b l j a n e , S a r a j e v a i t d . J e d a n o d n a j i s t a k n u t i j i h naih historiara b i o j e ii. N a s v i m t i m s a s t a n c i m a i z n o s i l i s u se p r i j e d l o z i k a k o d a se t o o s t v a r i te g d j e d a se r a d i . ii j e ak p r e d l a g a o d a se Z a v o d sv. J e r o n i m a u R i m u u p o t r i j e b i z a nae uenjake i s t u d e n t e k o j i b i u R i m u r a d i l i . V . N o v a k j e p a k p r e d l a g a o d a se p o s a o o k o I l l y r i c u m S a c r u m a r a z d i j e l i n a s e r i j e , Buli j e p r e d l a g a o k a m o d a se ide i k o j e jo i z v o r e t r e b a istraiti, a n e m a i h F a r l a t i , d o k j e S t . Stanojevi i z n i o svoj p r i j e d l o g d a se u Beu o s n u j e slian i n s t i t u t ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u Ostavtina S v e t o z a r a R i t t i g a k u t i j a 2). N o o v e k o r i s n e i d e j e n i o n d a , a n i d a n a s n i s u o s t v a r i l e (gl. i G . N . , Buli F r a n e , E n c i k l o p e d i j a J u g o s l a v i j e 2, Z a g r e b 1956, 301). S v e s t r a n a upuenost iia, k o j i j e b i o u v e l i k e naoruan d u b o k i m pozn a v a n j e m r a z n o v r s n i h i z v o r a , a r h i v s k e grae i h i s t o r i j s k e l i t e r a t u r e i d a n a s j e neproueni f e n o m e n u naoj h i s t o r i o g r a f i j i . Z a t o j e i v r l o sloeno d a v a t i s u d i l i p r i k a z o n j e g o v o m d o p r i n o s u naoj h i s t o r i j s k o j n a u c i u v i d u o b j e l o d a n j i v a n j a i i z d a v a n j a i z v o r a i l i o b r a d i k a k v o g dogaaja, linosti i l i p e r i o d a i z h r v a t s k e p o v i j e s t i k r o z stoljea. U v e z i s t i m m i e m o m o r a t i saeti i s u z i t i n j e g o v u d j e l a t n o s t n a podruju nae p o v i j e s t i s a m o n a n e k o l i k o n j e g o v i h kljunih d j e l a k o j a s u d o v o l j n a d a ga o k a r a k t e r i z i r a j u k a o v e l i k o g a e r u d i t a i istraiva131

Stjepan Antoljak, Ferdo Sii. Arhivski vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

a. Inae, n j e g o v r a d moe se p o d i j e l i t i n a : I O b j e l o d a n i v a n j e : Ope p o v i j e s t i H r v a t a i udbenika z a kole, I I i z d a v a n j e i z v o r a , I I I d j e l a , r a s p r a v a , lanaka, k r i t i k a i p r i k a z a i I V publicistikih lanaka u nov i n a m a . T a k o o d n j e g o v i h k n j i g a i z podruja ope p o v i j e s t i H r v a t a i udbenika p o z n a t e s u : H r v a t s k a p o v i j e s t I I I I (do 1847. g., Z a g r e b 19061913), P r e g l e d p o v i j e s t i h r v a t s k o g a n a r o d a (do 1873. g., Z a g r e b 1916). G e s c h i c h t e d e r K r o a t e n I (bis 1102, Z a g r e b 1917), P r e g l e d p o v i j e s t i h r v a t s k o g a n a r o d a I (do 1. I I . 1790, Z a g r e b 1920) k a o d r u g o p r o ireno i z d a n j e Pregleda p o v i j e s t i h r v a t s k o g a n a r o d a , u k o m e ii n a j a v l j u j e d a e d r u g a k n j i g a (od 1790 d o 1918.), k o j a se o b a z i r e i n a m o d e r n u S r b i j u (od 1804. g. dalje), preporoene S l o v e n c e i n a svjets k i r a t izii u najkrae v r i j e m e u i s t o j nakladi. Z a t i m s u t i s k a n e k n j i ge: P o v i j e s t H r v a t a u v r i j e m e n a r o d n i h v l a d a r a I ( Z a g r e b 1925) i posm r t n o d j e l o : P o v i e s t H r v a t a z a k r a l j e v a i z d o m a Arapadovia ( Z a g r e b 1944). P o s m r t n o j e iziao i iiev: P r e g l e d p o v i j e s t i h r v a t s k o g a n a r o d a o d n a j s t a r i j i h d a n a d o g o d i n e 1873. (u r e d a k c i j i J . idaka k a o z n a t n o p r o m i j e n j e n o i d o p u n j e n o i z d a n j e , Z a g r e b 1962.). T o j e b i l o I I I i z d a n j e z a k o j e j e idak n a v e o d a i m a puno o p r a v d a n j e k a o jo u v i j e k najp r i k l a d n i j i prirunik z a p r v o uvoenje u s t u d i j h r v a t s k e p o v i j e s t i , njez i n i h p r o b l e m a i literature, a k o m e j e u P r i l o z i m a d o d a o idak o p i s ivota i d j e l a iia k a o i Bibliografiju n j e g o v i h r a d o v a o d 1889. d o 1954. g o d i n e . 1975. o b j e l o d a n j e n j e p o n o v n o iiev Pregled p o v i j e s t i h r v a t s k o g a naroda k o j i j e p r i r e d i o i p o g o v o r n a p i s a o T r p i m i r M a c a n u i z d a n j u N a k l a d n o g z a v o d a M a t i c e H r v a t s k e (str. 513). T o j e b i l o I V i l i n o v o i z d a n j e iieva P r e g l e d a , u k o m e j e M a c a n n a k r a j u d a o P o g l e d u d j e l o F e r d e iia (487506). I d o k s u n a v e d e n e p o v i j e s t i h r v a t s k o g a n a r o d a t i s k a n e o d 1906 1920. sluile iiu k a o p o d l o g a z a j e d n o vee d j e l o , k o j e b i o b u h v a t i l o p o v i j e s t h r v a t s k i h n a r o d n i h k n e z o v a i k r a l j e v a , a n a k o m e j e r a d i o vie o d d e s e t a k godina, o n j e o d 1919. d o 1923. obiao m n o g e j a v n e a r h i v e i b i b l i o t e k e p o E v r o p i o d Bea d o L o n d o n a , R i m a i P a r k a d a se u p o z n a to b o l j e s h i s t o r i j s k o m graom, p u b l i k a c i j a m a i z v o r a i h i s t o r i j s k i m radovima k o j i h u nas nije bilo (Predgovor Povijesti H r v a t a u vrijeme n a r o d n i h v l a d a r a I, Z a g r e b 1925, V , V I ) . K a d a j e ii pokuao d a i z d a o v o d j e l o , k a k o s a m kae, p r e k o M a t i c e H r v a t s k e i u n a k l a d i H r v a t s k o g s t a r i n a r s k o g drutva B i h a a i K n i n s k o g s t a r i n a r s k o g drutva, o d toga se j e m o r a l o o d s t u p i t i u s l i j e d nestaice f i n a n c i j s k i h s r e d s t a v a . T a d a j e z a p r a v o n a r e d i o 16. I. 1925. m i n i s t a r p r o s v j e t e S v e t o z a r Pribievi d a o v o iievo d j e l o i m a i z d a t i Naklada kolskih k n j i g a u Z a g r e b u n a s v o j troak, istaknuvi d a t o i m a u j e d n o d a b u d e jubilarni s p o m e n i k z a g o d i n u 1925, k o j i m e M i n i s t a r s t v o P r o s v e t e v i d n o d a s u d j e l u j e k o d te proslave, t j . p r o s l a v e hiljadugodinjice p o s t a n k a h r v a t s k o g a k r a l j e v s t v a (O a f e r i s a m o g t i s k a n j a o v e P o v i j e s t i i n j e n o m p r e d u j m u g l . : Re, Z a g r e b 27. V I I . 1925, b r . 171). S a m p a k ii s m a t r a o je o v u P o v i j e s t g l a v n i m d j e l o m svoga ivota (gl. i k r i t i k u : S u f f l a y M i l a n , i132

Stjepan Antoljak, Ferdo Sii. Arhivski vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

i F e r d o , P o v i j e s t H r v a t a 1925, S t a r o h r v a t s k a p r o s v j e t a N S I, 1927, 118125), a u r a d u o k o s a m o g t i s k a p o m a g a l i s u m u F r . Buli i d r . V . H o f f i l e r . O n i s u proitali sav n j e g o v r u k o p i s o P r e h i s t o r i j i i r i m s k o m v r e m e n u , k o j i m u j e i z r a d i o a n o n i m n o G . N o v a k , k a k o m i j e ne j e d a n p u t t o r e k a o , te s u g a i u p o z o r i l i n a n e k e s t v a r i . O k o i z d a v a n j a p a k s a m e k n j i g e p o m a g a o m u j e itav n i z d r u g i h naunih r a d n i k a , t a k o n p r . V . N o v a k , . Ivekovi, M i h . Abrami, L j . K a r a m a n , V I . Tkali, M i l o v a n G a v a z z i i J . N a g y . Inae s a m ii j e s m a t r a o Povijest H r v a t a u v r i j e m e n a r o d n i h vladara k a o p r v i svezak, s a s t a v l j e n o d 3 k n j i g e , njegove Hrvatske p o v i j e s t i o d n a j s t a r i j i h d a n a d o p o t k r a j 1918, a u p r e d g o v o r u j e i z r a z i o n a d u d a e t o d j e l o nai t o l i k o o d z i v a u narodu, d a e o n naskoro moi i z d a t i jo d v a p r e o s t a l a s v e s k a . . . to jest d r u g i o d 1102. d o 1790. ( k n j i g e I V V I ) i trei o d 17901918 ( k n j i g e V I I I X ) , vrsto vjerujui d a e i t o b i t i ( P r e d g o v o r P o v i j e s t i h r v a t s k o g a n a r o d a . .., Z a g r e b 1925). N o k a k o z n a m o to s e i p a k n i j e o s t v a r i l o , i a k o j e ak 31. 1. 1938. p i s a o d r u M . Stojadinoviu, p r e d s j e d n i k u v l a d e u B e o g r a d u , d a m u n a s t a v i i z d a v a t i n a v e d e n u Povijest H r v a t a ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u Ostavtina F . iia). O v i m d j e l o m , u k o m e j e o b r a d i o i o s v i j e t l i o sve mogue p r o b l e m e i p i t a n j a p u n a t a m e i n e i z v j e s n o s t i i z nae h r v a t s k e srednjovjekovne p o v i j e s t i , a o k o m e se j e g o v o r i l o i p i s a l o i j o d u g o e se jo to initi, ii s i j e s t v o r i o monumentum aere perenius i o n o j e i d a n a s p o k o m p o z i c i j i , nainu o b r a d e , sadraju, s t i l u i m e t o d u nenadmaeno i o d t r a j n e v r i j e d n o s t i . O v o m Povijesti ii j e uao u r e d naih najveih historiara, a t i m e i u e v r o p s k u h i s t o r i o g r a f i j u , g d j e s u ve b i l i pozn a t i i p r i z n a t i r u i m u n j s k i historiar N . J o r g a i b u g a r s k i povjesniar N . V . Z l a t a r s k i , n j e g o v i p r i j a t e l j i i kolege. S v a k a k o b i d a j e o v a p o v i j e s t d o 1102. g. p r e v e d e n a n a b i l o k o j i vladajui e v r o p s k i j e z i k , a u t o m a t s k i p o s t a l a d i o e v r o p s k e h i s t o r i j e , s k o j o m b i sainjavala j e d n u s k l a d n u c j e l i n u . S naega dananjega stajalita o n a j e i d a n a s n e z a o b i l a z n a glede s t a l n e u p o t r e b e z a d i j e l o v e i l i p o j e d i n o s t i n a v e d e n o g a r a z d o b l j a , i a k o podlijee t u i t a m o k o r e k t u r i u s l i j e d n o v i h o b j e l o d a n j e n i h r e z u l t a t a i z h r v a t s k e p o v i j e s t i i a r h e o l o g i j e . Z a t o n i j e b i l o nita neobino to s u se d v i j e g o d i n e n a k o n i z l a s k a i z t i s k a o v o g a d j e l a u Starohrvatskoj p r o s vjeti ( N S I, Z a g r e b K n i n 1927, 108123) p o j a v i l a d v a ocjenjivaa. P r v i j e b i o d r . N i k o l a Radoji, k o j i j e opirno p r i k a z a o o v u k n j i g u , poprativi j e s a p u n o p o h v a l a i istiui d a j e k o d n j e g a (tj. iia) istraivanje i z v o r a g l a v n i d i o naunog napora i d a j e bacio n o v e z r a k e s v j e t l o s t i n a h r v a t s k u prolost z a n a r o d n e d i n a s t i j e ba t i m e , to j e r a s k r i l i o i d o s a d n e p o z n a t e s t r a n e u t i c a j e n a h r v a t s k i r a z v i t a k (o.e. N S I, 113, 117). D r u g i j e b i o ocjenjiva M i l a n S u f f l a y , neto k r a i u o c j e n i , priznavajui iiu i z v r s n o p o z n a v a n j e s v e u k u p n e l i t e r a t u r e , a l i i iznosei n e k e n j e g o v e p r o p u s t e . T o m p r i l i k o m n e z a b o r a v l j a d a ukae k a k o se ii na t e m e l j u s v i h i z v o r a i s v e u k u p n e literature, k a d a o p i s u j e b o r b u I s t o k a i Z a p a d a , nalazi u s v o m elementu. N a d a 133

Stjepan Antoljak, Ferdo ii. Arhivski vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

]je, t o l i k o b r a n j e n u i n a p a d a n u Pactu conventu i z 1102, k o j u ii s m a t r a vjerodostojnim i z v o r o m z a o v u godinu, o n s m a t r a taj spom e n i k d r a g o c j e n i m i z v o r o m , a l i t e k z a X I V . v i j e k h r v a t s k e povijesti. N o z a t o n a k r a j u i z j a v l j u j e S u f f l a y d a j e o v o iievo d j e l o bez s u m n j e n a j b o l j e , n a j p o t p u n i j e , z n a n s t v e n o i tehniki najdotjeranije, to ga i m a m o o s t a r o j h r v a t s k o j dravi te d a s a m o strunjak moe p o t p u n o o c i j e n i t i g o l e m i duevni p o s a o i fiziku u s t r a j n o s t k o d stvar a n j a o v a k o v a djela (o.e. N S I, 118, 121, 123). N a o v a k v u k r i t i k u ii m u je u i s t o m b r o j u Starohrvatske prosvjete s a s m a k r a t k o odgovorio, a l i s a m o u v e z i s P a c t o m , j e r se j e n a n j u z a p r a v o S u f f l a y i u s r e d o toio. U v e z i s o v a k v i m o c j e n a m a o v d j e j e p o t r e b n o n a g l a s i t i d a b i ovakvu vrst djela svakako trebalo izdati ponovno i l i u o b l i k u reprint a i l i p a k p o p u t o n e k n j i g e K . Jireeka Istorija S r b a , k o j u j e i z d a o i p o p r a t i o n a j n o v i j o m l i t e r a t u r o m Jireekov uenik J . Radoni. D r u g o j e v e l i k o d j e l o iia, i z d a n o jo 1914. k a o Prirunik izvor a h r v a t s k e h i s t o r i j e D i o I est 1 (Do g o d . 1107.) E n c h i r o d i o n f o n t i u m h i s t o r i a e c r o a t i c a e , Zagreb/ O v u j e k n j i g u i l i d j e l o ii n a m i j e n i o sluaima h r v a t s k e h i s t o r i j e , i to k a o p o m a g a l o k o d s e m i n a r s k i h vjebi, ukazujui k a k o ona n e m a n i k a k v i h veih naunih pretenzija i d a j o j j e iskljuiva svrha u p u t i t i sluaa u p o g l a v i t e i najvanije izvore h r v a t s k e prolosti i p o d a t i m u to k o r e k t n i j i t e k s t z a vjebanje, to je n j e n a p o g l a v i t a zadaa. S a m u k n j i g u r a z d i j e l i o j e n a 4 d i j e l a prema etiri p e r i o d a h r v a t s k e historije. P r v i d i o sadrava izbor p o g l a v i t i b i z v o r a i z d o b a n a r o d n i h v l a d a r a , d a k l e sve d o g o d i n e 1102, o d n o s n o 1107 i taj d i o j e , d a k l e iziao 1914. g. D r u g i d i o j e i m a o z a p r e m a t i I z b o r i z v o r a o d 1102. (1107) d o 1526, trei o d 1526. d o 1790., a etvrti o d 1790. d o d r u g e p o l o v i c e 19 st. N o t i d i j e l o v i t e k s t a takoer n i k a d a n i s u izali. U p r v o m p a k d i j e l u najvei d i o s a b r a n i h i z v o r a ve s u otp r i j e poznati, kae u P r e d g o v o r u ii, ukazujui d a i h j e n a s t o j a o u p o r e d i t i s o r i g i n a l i m a i l i n a j b o l j i m k o p i j a m a , a l i je pored t i h ovdje d o d a o i dosta n o v i h tekstova p r v i p u t a t u ottampanih. S t o g a j e o n u P r e d g o v o r u i z r a z i o s v o j e u v j e r e n j e d a e o v a k n j i g a d o b r o doi svakomu, t k o se b a v i izuavanjem h r v a t s k e historije, te n a k r a j u n i j e p r o p u s t i o d a se i o v d j e z a h v a l i s v i m a o n i m a k o j i s u m u s a v j e t o m i l i b i l o i m e d r u g i m p o m a g a l i . K a k o j e ii u u v o d u p r i j e s v a k o g izv o r a d a o i domau i s t r a n u l i t e r a t u r u , s v i vaniji r e z u l t a t i iz te k n j i g e u t k a n i s u u iievu G e s c h i c h t e d e r K r o a t e n (1917) k a o i u Povijest H r v a t a u v r i j e m e n a r o d n i h vladara (1925). K a k o j e i d a n a s o v a k v a v r s t udbenika i l i prirunika p o s t a l a r i j e t k o s t , to b i i n j e g a t r e b a l o i z d a t i n a n o v o k a o i Rakijeva Documenta, n a r a v n o u z r e v i z i j u h i s t o r i j s k e l i t e r a t u r e i e v e n t u a l n u k o r e k c i j u t e k s t a i z v o r n e grae. Trei znaajni, a l i i s p o r n i i z v o r k o j i j e ii o b j e l o d a n i o u izdan j i m a S K A 1928. g. (ir.)je: Letopis P o p a Dukljanina. H i s t o r i j a t toga i z v o r a vue se j o o d 1909. g. u v e z i s d o p i s i v a n j e m L u k e Jelia (1863 1922) s a iiem, k o j i j e s n j i m e suraivao i glede E n c h i r i d i o n a i u 134

Stjepan Antoljak, Ferdo ii. Arhivski

vjesnik, 32/1989. sv. 33,.str..-125142.

n j e m u d a n e h i s t o r i j s k e k a r t e (danas s a s m a zastarjele). T a k o iiu Jeli pie i z Z a d r a 7. I I . 1909. (s n j i m e j e b i o T i ) d a j e p r i p r a v i o gra^ d i v o z a n o v o i z d a n j e H r v a t s k e k r o n i k e i D u k l j a n i n o v o g L j e t o p i s a , a 19. X . 1909. d a j e sa D u k l j a n i n o m ve g o t o v i s a m o j e traio jo neke p o d a t k e o j e d n o j linosti, te i h oekuje sveer, a im b u d e g o t o v o , p o s l a t e m u rukopis (S. A.)/'Arhiv J A Z U X I I I Ostavtina iia X I I I A/4, b r . 35/. D a l i j e taj r u k o p i s iiu p o s l a o n e z n a se, i a k o ii 1928. u s v o m e i z d a n j u t o g a L e t o p i s a kae d a j e i Jeli prouavao taj i z v o r i s a m o s u m a r n o i z n i o s v o j e r e z u l t a t e 1909. u s t u d i j i Duvanjski sab o r ( V j e s n i k h r v . a r h . drutva N S X , Z a g r e b 1909, 135), n a p o s e glede H r v a t s k e k r o n i k e . U j e d n o ii d o d a j e da. s a m a Jelieva r a s p r a v a s d e t a l j n i m objanjenjem i utvrenjem i z n e s e n i h r e z u l t a t a nije n i k a d p u b l i k o v a n a tampom, niti se sauvala u knjievnoj ostavtini autorovoj po njegovoj smrti (+3 febr. 1922), k a k o jiu j e obeao u p o m e n u t o j r a s p r a v i o Duvanjskom saboru o v i m rijeima: dokazivanje o v i h z a k ljuaka s l i j e d i t e u r a s p r a v i Hrvatska K r o n i k a - L i b e l l u s G o t h o r u m , k o j a j e ve dogotovljena (F. ii, L e t o p i s P o p a D u k l j a n i n a , S K A , B e o g r a d Z a g r e b 1928, 43, 44). P r e m a o v o j iievoj i z j a v i r a d i se o t o m e d a j e Jeli s a m o n a p i s a o r a s p r a v u o Hrvatskoj kronici, a n e d a j e s k u p i o g r a d i v o z a n o v o i z d a n j e H r v a t s k e k r o n i k e i D u k l j a n i n o v o g Ljetopisa k o j i , k a k o v i d i m o , n e z n a m o d a l i j e p o s l a o iiu taj r u k o p i s i l i , j e r se n e n a l a z i u Jelievoj ostavtini, n e p o z n a t o j e i g d j e se o n z a p r a v o n a l a z i . B i l o k a k o b i l o , iievo kritiko i z d a n j e Letopisa P o p a D u k l j a nina, popraeno b o g a t i m naunim a p a r a t o m , nadmailo j e s v a prijan j a i sadanja i z d a n j a i o n o j e i d a n a s u p o t p u n o s t i u p o r a b i v o u z poznavanje najnovije l i t e r a t u r e glede toga osporavanog i l i neosporavan o g i z v o r a i z I I p o l o v i c e 12. st. N o unato t o m e naao se j e p u b l i c i s t i p r a v n i k O g n j e s l a v A r a n i e k i ( Z a g r e b 20. V I I . 1890 Z a g r e b 24. I X . 1953) d a o s p o r i ovaj i z v o r . O n j e b i o i a u t o r zapaene k n j i z e v n o n p o l i t i c k e s t u d i j e o ivotu i r a d u O g n j e s l a v a Utjeinovia Ostroinskog ( H r v a t s k i b i o g r a f s k i l e k s i k o n 1, Z a g r e b 1983, 223), te j e o s t a v i o r u k o p i s p o d n a s l o v o m : Letopis p o p a D u k l j a n i n a n e i s t i n i t i t e n d e n c i o z a n s p i s ( o b a r a n j e estogodinje lane autentinosti), a k o j i j e p r e d a l a A r h i v u S A N U s a r e z e r v a c i j o m n a 20 g o d i n a n j e g o v a s u p r u g a H e l e n a A r a n i e k i i z Z a g r e b a ( M i l k a Lui, R u k o p i s i u s e f u , P o l i t i k a , B e o g r a d 21. X I I . 1988, 17). D a l i j e ii z n a o d a A r a n i e k i n a t o m e Letopisu r a d i i i m a t a k v o stajalite, n e z n a m o . N o s v a k a k o se n e b i s m j e l o z a b o r a v i t i d a se, k a d a p r o e r o k o d 20 g o d i n a , taj r u k o p i s p o g l e d a i o c i j e n i k o l i k o j e v r i j e d a n panje! A s a d a letimino d a s p o m e n e m o i d r u g e i z v o r e k o j e j e ii objel o d a n i o . T a k o : L j e t o p i s P a v l a Pavlovia ( M e m o r i a l e P a u l i de P a u l o ) , z a d a r s k o g p a t r i c i j a , t i s k a n u V j e s n i k u k r . h r v . slav. d a l m . a r k i v a (1904), k o j i j e k a n i o n a n o v o i z d a t i , te H r v a t s k i s a b o r s k i s p i s i ( A c t a c o m i t i a l i a r e g n i C r o a t i a e , D a l m a t i a e et S l a v o n i a e I V (15261630), Z a g r e b 1912 ~r~ 19121918, o k o j i m a b i i d a n a s t r e b a l o d i s k u t i r a t i , a u v e z i s k o j i 135

Stjepan Antoljak, Ferdo Sii. Arhivski vjesnik, 32 1989. sv. 33, str. 125142.

m a je jo 1912. obeao d a e n a p i s a t i posebnu s t u d i j u o h r v a t s k i m sab o r i m a u 16. st., o n j i h o v o m ureenju, k o m p e t e n c i j i k a o i o n j i h o v o m r a d u , ali to n i j e u s p i o izvriti nego j e o s t a v i o s a m o biljeke z a p o v i j e s t h r v . s a b o r a u n a v e d e n o m stoljeu, k o j e j e p u b l i c i r a o J . E r c e g (iievc biljeke z a p o v i j e s t h r v a t s k i h s a b o r a X V I stoljea, Z b o r n i k h i s t o r i j s k o g i n s t i t u t a J A Z U I, Z a g r e b 1954, 407472). Z a t i m s l i j e d i v r l o vana z b i r ka: K o r e s p o n d e n c i j a Raki S t r o s s m a y e r I I V (18601894, Z a g r e b 19281931), o ijoj v r i j e d n o s t i nije p o t r e b n o p o s e b n o g o v o r i t i , k a o i : R u k o v j e t - s p o m e n i k a o h e r c e g u Ivaniu K o r v i n u i o b o r b a m a H r v a t a s T u r c i m a 1473.1496. ( S t a r i n e J A Z U X X X V I I I , Z a g r e b 1937), gdje za neke i s p r a v e i z z a d a r s k o g a r h i v a , k o j e o n d j e d o n i o ii, t r e b a r e v i z i j a . N a d a l j e : N e k o l i k o i s p r a v a i z poetka X V . stoljea (Starine J A Z U 39, Z a g r e b 1938), a o d r a s p r a v a v r l o j e znaajna s t u d i j a : I z b o r F e r d i n a n da I h r v a t s k i m kraljem (1527.)/Starohrvatska p r o s v j e t a I, 1927/. O t o m j e i s t o m p i t a n j u h t i o p i s a t i i d r M i l o r a d J a m n i c k i , sveuilini p r o f e s o r i a m b a s a d o r , te j e i m a o s a m n o m 1940. g. podui r a z g o v o r u v e z i s t i m , d o k j e D . vob s m a t r a o t u i z b o r n u i s p r a v u f a l s i f i k a t o m . V r l o j e vana i Siieva s t u d i j a : Politika H a b s b u r g o v a c a s p r a m H r v a t a d o L e o p o l d a I ( R a d J A Z U 266, Z a g r e b 1939), k o j a s p a d a meu z a d n j e njegove velike radove p r e d smrt. Interesantna je i njegova r a d n j a : K a k o se u H r v a t a r a z v i j a l a politika i dravna svijest ( J u g . N j i v a I I , Z a g r e b 1923), k o j u j e p r i j e toga p r e d a v a o n a B e o g r a d s k o m u n i v e r z i t e t u te j e z b o g t o g a p r e d a v a n j a b i o n a p a d n u t p r v o o d l i s t a H r v a t (4. V I . 1923), k o j i j e to i z l a g a n j e o k a r a k t e r i z i r a o k a o : Jedno izdajniko p r e d a v a n j e prof. F e r d e iia n a b e o g r a d s k o m sveuilitu ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u ostavtina B r . V o d n i k a - k u t i j a 5), a z a t i m u s k o r o j e s l i j e d i o n a p a d M a t e T e n t o r a , neto k a s n i j e g d i r e k t o r a Sveuiline b i b l i o t e k e u Z a g r e b u u Vijencu 1924. (2. I H / 6 , 1936). Slijedee god i n e je p r o f , d r S t a n k o H o n d l n a s j e d n i c i p r o f , z b o r a F i l . f a k u l t e t a 1925. ak iiu d o b a c i o nezasluenu p o g r d u : mistifikator i vindler, na to s u s v i n j e g o v i k o l e g e utjeli i ii o t a d a n i j e d o l a z i o n a sjedn i c e ( A r h i v H r v a t s k e u Z a g r e b u Ostavtina B r . V o d n i k a - k u t i j a 4: d r B r a n k o V o d n i k , M o r a l j e d n o g p r o c e s a , Rije, Z a g r e b 6. I V . 1925). V e i z dosadanjeg o v o g a letiminoga p r i k a z a iievih i z d a n j a izv o r a , r a d o v a , r a s p r a v a i lanaka moe se uoiti k o l i k i m je naunim a p a r a t o m u p r a v o savreno v l a d a o o v a j na v e l i k i historiar k o j i se j e uspjeno b a v i o g o t o v o s v i m podrujima h r v a t s k e p o v i j e s t i , p o v e z a n e i s p o v i j e s t i B o s n e , a n e proputajui n i d a p o v r e m e n o pie o h i s t o r i j i S r b a itd. Z a t o pokuati o b u h v a t i t i sav o v a j n j e g o v o p u s o d n e k o l i k o s t o t i n a r a d o v a u p e r i o d u o d 1892. d o 1939. g. u c i j e l o s t i i l i u p o j e d i n o s t i m a b i o b i v r l o sloen p o s a o . I s t o t a k o n e s m i j e se z a b o r a v i t i d a j e ii p i s a o i p r i k a z e : U p r a v o u Starohrvatskoj prosvjeti ( N S I, 1927) n a p i s a o je itav n i z kraih i l i veih p r i k a z a , meu k o j i m a i k r a t k i p r i kaz o s u f f l a y o v o j r a d n j i Stdte u n d B u r g e n A l b a n i e n s hauptschlich whrend des M i t t e l a l t e r s , Be 1924, k o j i j e p r e t v o r i o u k r i t i k u j e r 136

Stjepan Antoljak, Ferdo ii. Arhivski

vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

je ii i z j a v i o d a n e s m a t r a nikako uspjelim S u f f l a y e v o miljenje 0 v r e m e n u i o nainu p o s t a n k a d v a n a e s t h r v a t s k i h p l e m e n a k a o i o n a z i v u P o p a D u k l j a n i n a Crvena Hrvatska (o.e. N S I, 144). R i j e t k o j e p i s a o i k r i t i k e k a o to j e n p r - k r i t i k a k n j i g e A t i l i j a T a m a r a , L a Vntie J u l i e n n e et l a Dalmatie ( R i m 1919, s t r . 688), z a k o j u j e r e k a o d a j e propagandistiku d j e l o j e r m u j e s v r h a d a dokae d a s u I s t r a , H r v a t s k o p r i m o r j e i D a l m a c i j a o d i s k o n a isto t a l i j a n s k e z e m l j e te j e i z n i o i niz sofistikih i p o t p u n o n e i s p r a v n i h , p a i p a k o s n i h i z l o n a m j e r n i h t v r d n j i i z o b l a s t i nae historije, n a p o s e u v r i j e m e h r v a t s k e n a r o d n e drave (do 1102) iznakaeno d o karikature. S t o g a se t r e b a , z b o g o n d j e n a n i z a n e g o l e m e l i t e r a t u r e , sluiti o v i m d j e l o m u z v e l i k i o p r e z , z a T a m a r o v p r i k a z m l e t . r a z d o b l j a , a n a p o s e z a 19. st. (o.e. N S 1, 26). N o z a t o i p a k n a n a p a d e n a s v o j e r a d o v e n i j e n i k a d a o d g o v a r a o , a p o g o t o v o a k o s u b i l i politike p r i r o d e te je i d r u g e s a v j e t o v a o d a to ne ine ( n p r . G r g u N o v a k a ) . Suraivao j e , k a k o s m o ve n a v e l i , u v r l o v e l i k o m b r o j u asopisa poam o d V i j e n c a i N a d e , p r e k o H r v a t s k e p r o s v j e t e , H r v a t s k o g k o l a 1 J u g o s l a v e n s k e n j i v e , te u G l a s n i k u z e m a l j s k o g m u z e j a z a B o s n u i H e r c e g o v i n u , V j e s n i k u z e m . a r h i v a , V j e s n i k u h r v . a r h . drutva, N a s t a v n o m v j e s n i k u , N a r o d n o j s t a r i n i , R a d u J A Z U , S t a r i n a m a J A Z U i Ljetop i s u J A Z U , S t a r o h r v a t s k o j p r o s v j e t i , iji j e b i o j e d a n o d u r e d n i k a , a z a kji j e asopis odlueno 11. X I I . 1927. d a i m a o d 1928. z a d a t a k d a pored p r v e n s t v e n o g obraivanja s r e d n j e v j e k o v n e h r v a t s k e h i s t o r i j e , i d a o b u h v a t i jo i itavu n a r o d n u h i s t o r i j u S r b a , H r v a t a i S l o v e n a c a , i n a s v a v r e m e n a d o 1. X I I . 1918. g o d i n e , te u B r a t s t v u , Godinjici N . upia, S a v r e m e n i k u i J u g o s l a v e n s k o m i s t o r i s k o m asopisu, g d j e s u m u i z l a z i l i v r l o o r i g i n a l n i r a d o v i i lanci. Suraivao j e i u n o v i n a m a k a o u N a r o d n i m n o v i n a m a , N o v o s t i m a (ondje v r l o esto pie o d 1925. dalje), P o k r e t u , O b z o r u , Rijei (gdje m u 19. I V . 1930. i z l a z i lanak: K a k o s u H r v a t i m i s l i l i u p r v o j p o l o v i c i 1913. g. (sa s l i k o m iia), J u t a r n j e m l i s t u , P o l i t i c i , P r a v d i i t d . s a v e o m a i n t e r e s a n t n i m lancima. Njegovi radovi izlazili su i n a stranim jezicima. O v a k v i m s v o j i m naunim r a d o m ii j e u k a z a o , p o p u t Rakoga, d a se h r v a t s k a h i s t o r i o g r a f i j a n a l a z i n a i s t o j r a z i n i k a o i ondanja e v r o p s k a h i s t o r i o g r a f i j a . to j e t a d a znaio ii i u n a s i u o s t a l o j E v r o p i n a j b o l j e j e potvreno o n d a k a d a j e z a s l u g o m d r a G r g e N o v a k a , z a k o g a se j e s v o j e v r e m e n o u p r a v o ii s v e s r d n o i uspjeno z a u z i m a o d a doe i z S k o p j a n a k a t e d r u z a opu p o v i j e s t u Z a g r e b , unato b r o j n i m o p i r a n j i m a , iziao iiev z b o r n i k (1929), posveen n j e g o v o j 60-godinjici ivota. O n d j e s u v a l o r i z i r a l i naunu v r i j e d n o s t s l a v l j e n i k a b r o j n i p r i l o z i tadanjih p o j e d i n i h s t r a n i h v r h u n s k i h historiara i i s t a k n u t i h r a d n i k a n a p o l j u h i s t o r i j s k e , h i s t o r i j s k o - p r a v n e i arheoloke n a u k e i z g o t o v o s v i h e v r o p s k i h z e m a l j a , a t o m e s u se pridruili s v o j i m r a d o v i m a i nai n a j u g l e d n i j i nauni r a d n i c i , u p r v o m r e d u povjesniari i z cijele J u g o s l a v i j e . 137

Stjepan Antoljak, Ferdo Sii. Arhivski

vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125112.

T o k o m n j e g o v a ivota b r o j n e naune u s t a n o v e u z e m l j i i u E v r o p i p r i z n a l e s u v i r j e d n o s t n j e g o v a r a d a k a o naega v r h u n s k o g historiara, t a k o to j e p o s t a o p r v o d o p i s n i (1903), a o n d a r e d o v n i lan J A Z U (1910), te o n d a v a n j s k i lan S K A u B e o g r a d u , z a t i m v a n j s k i lan r u m u n j s k e , eke, b u g a r s k e , p o l j s k e i maarske a k a d e m i j e , poasni lan B u g a r s k o g h i s t o r i j s k o g drutva, M a t i c e h r v a t s k e i M a t i c e s r p s k e , H r v a t s k o g star i n a r s k o g drutva u K n i n u , H r v a t s k o g arheolokog drutva u Z a g r e b u , ak i S t u d e n t s k o g h i s t o r i j s k o g drutva n a Sveuilitu u Z a g r e b u (1937) i t d . O d l i k o v a n j e r a z n i m o r d e n i m a , domaim (I st. sv. Save) i s t r a n i m . S p r e m a l o se j e d a m u se z a sedamdesetgodinjicu u poast i z d a itav svezak J u g o s l o v e n s k o g i s t . asopisa (iji j e b i o o d poetka j e d a n o d u r e d n i k a ) , a l i je to sprijeio r a t (V. N o v a k , o.e., 421). K r o z c i j e l o v r i j e m e s v o g a naunog r a d a i d j e l o v a n j a n a F i l o z o f s k o m f a k u l t e t u ii j e n e s a m o oduevljavao s v o j e s t u d e n t e z a h r v a t s k u p o v i j e s t , potiui i h d a se n j o m nauno b a v e i d a j e obrauju, nego j e s v i m a b i o u t o m e n a pomoi i s v a k o m e p o j e d i n c u o d g o v a r a o p i s m e n o i l i u s m e n o , a k o b i se z a b i l o k o j i savjet n a njega obraao. D a n i j e b i o u z a l u d a n n j e g o v r a d i t r u d n a p o l j u nae p o v i j e s t i d o k a z j e i taj to j e o d g o j i o itav n i z s v o j i h uenika k o j i s u p o t i c a l i i z tzv. iieve kole te p o s t a l i uveni nauni r a d n i c i i povjesniari, a v e l i k i j e b r o j o d n j i h k o d n j e g a i d o k t o r i r a o k a o to s u : G r g a i V i k t o r N o v a k , M i h . L a s k a r i s i z S o l u n a , M i h o B a r a d a , B r a n i m i r Gui, S t e l l a U b l - C a v a l i e r i , L o v r e Kati, Drislav vob, J a r o s l a v idak, V i n k o F o r e ti, S t j e p a n G u n j a c a , S t j e p a n A n t o l j a k i d r u g i . K a d a j e u l a z i o u 70-tu g o d i n u jo u v i j e k j e r a d i o i ak j e 1939. g. n a p o z i v K n i n s k o g s t a r i n a r s k o g drutva, iji j e b i o p r e d s j e d n i k G . N o v a k , a t a j n i k m o j a m a l e n k o s t , u drutvu s L j . H a u p t m a n n o m , M i h o m B a r a d o m , M . Abramiem, S t i p o m Gunjaom i jo n e k i m a , k r e n u o n a nauno p u t o v a n j e u K n i n t e o n d a a u t o b u s o m u N i n i B i o g r a d n m i u Z a d a r . T a j c i j e l i p u t izdrao j e b o d r o i b e z s m e t n j i . S v i s m o se r a d o v a l i k a k o m u se j e n a l i c u odravalo z a d o v o l j s t v o to j e iao o n i m s t a z a m a n a k o j i m a s u b i l i r e l i k t i h r v a t s k e s t a r e p o v i j e s t i , a k o j u je o n t a k o s j a j n o 1 plastiki o b r a d i o jo 1925. g o d i n e . T e 1939. g. izala s u d v a n j e g o v a z a d n j a nauna r a d a : P o d r i j e t l o G a j e v a r o d a (u JI-u V ) i ve n a v e d e n a Politika H a b s b u r g o v a c a s p r a m H r v a t a do L e o p o l d a I, te lanak: B i t k a n a K o s o v u . 0 p e t s t o i pedesetgodinjici dogaaja ( N o v o s t i , Z a g r e b 28. V I . 1939), a ve 21. I. 1940. b i o j e m r t a v u s v o m s t a n u u G o r n j e m g r a d u , n e doekavi i z l a z a k n i j e d n o g a svoga r a d a i l i lanka u 1940. g o d i n i k a o n i to d a jo j e d a m p u t p o s j e t i J A Z U i A r h i v H r v a t s k e r a d i d o p u n e svoga P r e g l e d a ( V . N o v a k , o.e., 422), k a k o j e elio. T a k o j e s p o k o j n o u m r o o v a j v e l i k i na historiar k o j e g a s u n a r a z n e naine n a p a d a l i i s v a k o j a k o ga n a z i v a l i . N o o n , k a k o j e s a m jo 1930. i z j a v i o , n i j e i m a o n i k a k v i h a m b i c i j a o s i m d a b u d e estit p r o f e s o r i s a v j e s t a n sveenik n a u k e k o j i i d e z a i s t i n o m i s a m o i s t i n o m . Ja s a m k a o d o s a d a razliitim s v o j i m r a d n j a m a iziao i p r e d s t r a n i svijet, 138

Stjepan Antoljak, Ferdo Sii. Arhivski vjesnik, 32/1989. sv. 33, str. 125142.

i n j i m a s a m h r v a t s k o m n a r o d u uinio vie d o b r a o d s v i h m o j i h k l e v e t n i k a z a j e d n o , a to u p r v o m r e d u z a t o , j e r u m o j i m r a d o v i m a n e m a izmiljotina i p s e u d o p a t r i o t s k i h b a j k i . O t k a d se p a m t i m , v a z d a S a m j e d n a k o v o l i o H r v a t e k a o i S r b e , i i m a m s t o t i n e aka p o s v i m a k r a j e v i m a z e m l j e i n a r o d a naega, k o j i s u v a z d a i s t a l n o i m a l i i p r i j e 1918. i p o s l i j e p r i l i k e d a uju m o j e osjeaje z a n a r o d n o j e d i n s t v o nae ( V . N o v a k , o.e., 406, 407 i b i l j . 9). O d 1892. d o 1944, z a p r a v o p o idaku d o 1954 ( p o s m r t n o ) , izalo j e iievlh o k o 360 k n j i g a , r a d o v a , r a s p r a v a , lanaka, p r i k a z a i k r i t i k a (gl. V . N o v a k , o.e., 431443). S v i s u o n i sainjavali j e d n u m a l u b i b l i o t e k u , d o k j e iieva o g r o m n a priruna b i b l i o t e k a , k o j u j e i z a sebe ostavio, a k o j o m se j e r e d o v i t o sluio, sadravala najvei d i o h r v a t s k e h i s t o r i o g r a f s k e l i t e r a t u r e u cjelini k a o i s v u s t r a n u , s l a v e n s k u i neslav e n s k u l i t e r a t u r u , koja j e p r i j e k o p o t r e b n a z a s t u d i j nae n a r o d n e historije, te o n a , p o rijeima V . N o v a k a , ostaje i z a n j e g a k a o neisc r p a n m e j d a n z a s v a k o g istraivaa n a r o d n e historije. D a n a s se o v a biblioteka nakon raznih i drugih peripetija, nalazi u H i s t o r i j s k o m a r h i v u u Z a g r e b u k a o n j e g o v o vlasnitvo i knjinica. o v o j b i b l i o t e c i u p r a v o s u n a j v r e d n i j i o n d j e p o h r a n j e n i iievi t i s k a n i r a d o v i j e r s u p u n i v r l o v r i j e d n i h biljeaka k o j e j e o n u n o s i o i n a d o p u n j a v a o s a s t r a ne (gl. V . N o v a k , o.e., 424). t o se tie ostavtine F . iia, o n a se danas n a l a z i veim d i j e l o m u A r h i v u J A Z U , a u m n o g o m a n j e m d i j e l u u A r h i v u H r v a t s k e u Z a g r e b u . O v u j e ostavtinu jo u r u j n u 1940. p r e g l e d a o V . N o v a k u s t a n u p o k o j n o g iia te j e p o j e d i n e r u k o p i s e i grau, k a o i v e l i k u p r e p i s k u , s a m o u k r a t k o i napreac o p i s a o i upozor i o n a n j e n v e l i k i znaaj za h r v a t s k u i j u g o s l a v e n s k u h i s t o r i j s k u nauku (gl. i o p e t : V , N o v a k , o.e., 424429). K a k o se o v a ostavtina jo 1949, k a d a j e N o v a k o b r a d i o ivotopis F . iia, n i j e n a l a z i l a u gore n a v e d e n i m u s t a n o v a m a , d u g o j e v r e m e n a prolo d o k i o n a n i j e t u nala s v o j e s t a l n o m j e s t o . O p i s i v a t i i u p o z o r a v a t i s a d a n a p o j e d i n e d i j e l o v e o v e ostavtine p o h r a n j e n e u J A Z U (tako i n a k o n c e p t e 14 k o m a d a r a d o v a F . iia, k o j i s u uvrteni k a o m a t e r i j a l u iievu o s t a v tinu s a a r h . s i g n . X I I I B d o X I I I B 779, p o k l o n i o j e 7. I. 1977. p r o f . idak k a k o to s t o j i u I n v e n t a r u n o v o n a b a v l j e n i h a r h i v a l i j a p o d b r . 543 u A r h i v u J A Z U ) , b i l o b i s a nae s t r a n e d e p l a s i r a n o j e r s v a t k o t a j m a t e r i j a l moe v i d j e t i i p r o c i j e n i t i i l i u p o t r i j e b i t i . Inae t i h arolikih r u k o p i s a i m a n a s t o t i n e , a tiu se i z v o r a ( T u s u n . p r . i iievi I z v o r i h r v a t s k e h i s t o r i j e o d V I . d o X I X . v i j e k a , izraeni p o n j e g o v i m p r e d a v a n j i m a , s t r . 1144), n a p o s e K r o n i k a i H S M k a o i p o j e d i n i h dogaaja i z h r v a t s k e p o v i j e s t i , p o j e d i n i h plemikih o b i t e l j i (Nelepii, Snaii), d i n a s t i j a (n.pr. Arpadovii, Anuvinci), linosti ( S k e n d e r b e r g ) , toponom a s t i k e , te s u o n d j e i s a m i t e k s t o v i H r v a t s k e p o v i j e s t i (n.pr. H r v a t s k a p o v i j e s t 11021918 n j e m . t e k s t n a pisaoj maini), r a z n i i s p i s i , p a ukorieni r a d : U p u t a u nauni r a d (i. r u k o m I I s e m . 1908/9. s p r i runom l i t e r a t u r o m n a k r a j u s v a k o g p o g l a v l j a ) , o k r o n o l o g i j i , r u k o p i s .139

Stjepan Antoljak, Ferdo ii. Arhivski vjesnik, 32,1989. sv. 33, str. 125142.

Anuvinci, P r o j e k t z a p o d j e l u z a d a r s k o g a r h i v a s.d., P o v i j e s t H r v a t s k e z a vie r a z r e d e s r e d n j i h uilita. S a s t a v i o F . ii, t i s k a n a , a l i n i j e o b " j e l o d a n j e n a u Z a g r e b u 1905. N a i m e , p o s l i j e t i s k a n j a v l a d a j e o d r e d i l a d a se s p a l i itava n a k l a d a , o d k o j e j e spaeno s a m o n e k o l i k o p r i m j e r a k a (Isp. V . N o v a k , o.e., 433). to se tie iieve ostavtine u A r h i v u H r v a t s k e , u njoj se n a l a z i i r u k o p i s (bez naslova) o uvoenju h r v . jezik a n a n e k o l i k o s t o t i n a s t r a n a o d 1790. d o 1848. g. U p r a v o u t o m a r h i v u su i njegovi ispisi iz r i m s k i h b i b l i o t e k a , k o r e s p o n d e n c i j a u vezi s k o n d o l i r a n j e m iievoj s u p r u z i p o s l i j e s m r t i n j e n o g a mua, f o t o g r a f i j e iz 1936. k a d a se ii s l i k a o s a N . J o r g o m i t d . Zavravajui svoj r a d o iiu V . N o v a k j e 1949. n a v e o k a k o nema s u m n j e d a j e iievo m j e s t o utvreno n a l i n i j i r a z v i t k a h r v a t s k e historiografije, te d a j e pripadao r e d u historiara idealistikog p r a v c a , k a o u o s t a l o m i s v i n j e g o v i s a v r e m e n i c i historiari. P r i z n a j e m u talent i stvaralatvo i t v r d i d a o n predstavlja najvii d o m e t n a liniji razv i t k a h r v a t s k e historiografije, te d a e n j e g o v a d j e l a i dalje m o r a t i g l e d a t i s a v r e m e n i historiar, p a e to b i t i iieva z a s l u g a i n j e g o v e d a l j e o s t a j a n j e n a s c e n i nae nauke (V. N o v a k , o.e., 429, 430). 22 god i n e k a s n j e , t j . 1971, idak j e z a iia r e k a o d a j e idejno z a s t u p a o s t r o s s m a y e r o v s k o j u g o s l a v e n s t v o , to g a j e n a j z a d uinilo i z r a z i t i m p r e d s t a v n i k o m unitaristike n a c i o n a l n e koncepije ( J . idak, F e r d o ii, E J O , Z a g r e b 1971, 250), d o k j e V . N o v a k j o 1949. u s t v r d i o d a j e postao p r i s t a l i c a j u g o s l a v e n s k e i d e o l o g i j e i n a r o d n o g jedinstva (V. N o v a k , o.e., 406). G o d . I960. idak p r v o kae d a j e ii, k o j i se j e d o 1904. ponajvie b a v i o s r e d n j o v j e k o v n o m povijeu, p r v i u h r v a t s k o j h i s t o r i o g r a f i j i poeo s i s t e m a t s k i j e prouavati bliu prolost, u g l a v n o m p r v e (polovice 19. s t , te d a j e taj i s t i ii z a s t u p a o genetiki p r a v a c , k o j i j e i t a d a d a v a o i t a d a jo o s n o v n o obiljeje h r v a t s k o j h i s t o r i o g r a fiji ( E J 4, Z a g r e b 1960, 11, 12). N o ve 1971. idak pie d a j e ii istraiva kritike a r h i v s k e g r a e , te d a se j e uglavnom u s m j e r i o n a prouavanje politike h i s t o r i j e , a n j e g o v z n a n s t v e n i i n t e r e s o b u h v a ao j e p o v i j e s t h r v . n a r o d a u s v i m r a z d o b l j i m a d o k r a j a I s v j e t s k o g a rata, p a j e o d 1925. teite s v o g a r a d a p o s t e p e n o p r e n o s i o n a p o v i j e s t 19. i 20. stoljea ( E J 8, 250, 251). I d o k 1975. T r p i m i r M a c a n , dajui P r e g l e d u d j e l o F e r d e iia pie d a o n uz Kukuljevia, Rakoga, S m i iklasa, Klaia i d r u g e svoje s t a r i j e i mlae savremenike i d e svakak o u r e d najveih h r v a t s k i h povjesniara, k o j i h o p u s i m p o n i r a s v o j i m o p s e g o m i rezultatima, te k o j i h z n a n s t v e n i i i d e j n i r a z v o j slui u d i j e l o v i m a k a o u z o r , a u d r u g i m k a o n e g a t i v n o iskustvo i najposlije, k o j i h o p o r t u n i z a m i o t u d p o t e k l e z n a n s t v e n e i politike pogreke v r i j e d e k a o t r a j n a o p o m e n a historiografima (F. ii, o.e., Z a g r e b 1975, 505), d o t l e 1981. idak, ocjenjujui iiev u t j e c a j n a r a z v i t a k hrvats k e h i s t o r i o g r a f i j e , u s t v r d i o j e d a j e o n svojom m n o g o s t r a n o m i p l o d 140

Stjepan Antoljak, Ferdo Sii. Arhivski vjesnik, 32/1-989. sv. 33, str. 125-^142.

n o m djelatnou d o v e o t a d a nau graansku h i s t o r i o g r a f i j u do n j e z i n a vrhunca ( J . idak, K r o z p e t stoljea h r v a t s k e p o v i j e s t i , Z a g r e b 1981, 354). to se tie politikog stajalita F . iia, p o naem miljenju, o n je b i o izraziti p r i s t a l i c a j e d i n s t v a S r b a i H r v a t a z a koje je tvrdio d a su j e d a n n a r o d k o j i se m o r a j u u j e d i n i t i . R a d i toga j e u B e o g r a d u , k a m o se j e esto svraao i gdje j e 1914. p o s l i j e s v o g a p r e d a v a n j a n e z a b o r a v n o m u o s t a l o u p a m e t i p j e v a n j e Lijepe nae (gl. V . N o v a k , o.e., 418),. i k o d s v o j i h k o l e g a - S r b a n a l a z i o s v u g d j e o t v o r e n a v r a t a , d o k j e u Zagrebu nailazio m n o g o p u t a n a p r o t i v n o s t i o p s t r u k c i j u . K a d a je p a k 1935. glasao z a Jeftia, a t o je uinio i r a d i s v o g a s i n a k o j i j e b i o namjeten u d i p l o m a c i j i u B e o g r a d u , o n j e b i o u v j e r e n u svojoj naivn o s t i d a e Jeftiev stav p o b i j e d i t i . U z to je b i o u s t a l n o j materijalno-novanoj o s k u d i c i , p o p u t V i . Klaia, j e r j e i m a o i n e k o l i k o keri, a i j e d i n c a s i n a , p a j e s t a l n o treb a o n o v a c a i b i o j e p r i s i l j e n d a o d m a h im neto napie, s m j e s t a i unovi, d o k je o s i m puenja i nonog ominoznog kapucina, k o j i m j c p r o d u l j i v a o svoj b o r a v a k u drutvu, z a sebe t r e b a o v r l o m a l o . K a o j e d a n o d n a j i s t a k n u t i j i h h r v a t s k i h historiara, a i historiara n a B a l k a n u , ii n i k a d a n i j e neto netono p i s a o i z h r v a t s k e p o v i j e s t i , a d a se n i j e u v j e r i o k a k o to s t o j i u i z v o r i m a , n a p o s e u o n i m a s r e d n j e ga v i j e k a , b i l o k a d se g o v o r i o D u v a n j s k o m p o l j u , P a c t i i l i k r a l j i c i M a r g a r i t i , k a d a s u ga optuivali r a d i nedostatka p a t r i o t i z m a i l i ak i z d a j s t v a n a r o d n i h h r v a t s k i h interesa (gl. V . N o v a k , o.e., 4t)3). S v e u s v e m u ii je o s t a v i o n e p o n o v l j i v i i n e i z b r i s i v i t r a g u h r v a t s k o j h i s t o r i o g r a f i j i , a l i n i j e k a o n i s v a k i o d n a s , u s p i o d a dovri zaostale s v o j e naune p l a n o v e u v e z i s i z d a n j e m svoje v e l i k e Povijesti H r v a t a i d a p o p u n i i z d a n j e svoga P r e g l e d a h r v a t s k e p o v i j e s t i (1916), to s u d r u g i s a m a n j e i l i vie u s p j e h a u m j e s t o n j e g a uinili. P a i p a k , o n j e p r a v o v r e m e n o u s p i o d a s i nae p r a v o g a n a s l j e d n i k a n a k a t e d r i za h r v a t s k u p o v i j e s t , k o g a j e d u g o v r e m e n a p r o v j e r a v a o i v o d i o , a taj je b i o d r M i h o B a r a d a , k o j i g a j e d o s t o j n o z a m i j e n i o i n a d o p u n i o svoj i m m a l i m , a l i v r l o d r a g o c j e n i m r a d o v i m a . N e m a vie toga d r a g o g a ovjeka-humanista, naunog i v e l i k o g h i s t o r i j s k o g e r u d i t a , k o g a j e p r e d k r a j n j e g o v a ivota p o z n a v a l a s v a s v j e t s k a nauna h i s t o r i o g r a f i j a , a n a p o s e s l a v e n s k a , i najvie r u s k a i b u g a r s k a . N o z a t o e n j e g o v i r a d o v i r a z n o l i k o g h i s t o r i j s k o g sadraja i d o m e t a i d a n a s zraiti u naoj n a u c i p o p u t s v j e t i o n i k a k o j i u k a z u j e p r a v a c d a nauno n e pogrijeimo i d a s a svoje s t r a n e s l i j e d i m o s a m o istu, o b j e k t i v n u i n e p a t v o r e n u h i s t o r i j s k u i s t i n u te d a h i s t o r i j a u i s t i n u n e b u d e slukinja d n e v n e politike.

141