...

aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga,
oraz Tego, ktrego posae,
Jezusa Chrystusa
Seria otrzymaa nagrod
Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich
FENIKS
NOWY
TESTAMENT
dla moderatorw
Przekad Nowego Testamentu i przypisy
ks. Remigiusz Popowski SDB
Objanienia i komentarze zbiorowe pod redakcj
Lyman Coleman
Ralph P. Martin
Peter H. Davids
Redakcja naukowa wydania polskiego
Janusz Krcido MS
SOWNIK
PNYCH KSIG
NOWEGO TESTAMENTU
i PISM OJCW APOSTOLSKICH
Ofcyna Wydawnicza Vocatio
Warszawa
Tytu oryginau:
Dictionary of the Later New Testament & Its Developments
Imprimatur:
Za pozwoleniem Kurii Metropolitalnej Warszawskiej 616/NK/2014 z 17 marca 2014 roku
Tumaczenie:
Aleksandra Czwojdrak, Jakub Bartoszewicz, Laura Bigaj, Tomasz Fortuna,
Kamil Maksymiuk, Justyna Przybyowska, Monika Wilk-Dziuba
Korekta:
Boena Hryciuk, Anna Kaszubowska, Ewa Micyk
Zesp VOCATIO
Redakcja techniczna:
Magorzata Biegaska-Bartosiak
Projekt okadki i obwoluty:
Joanna Zonkiewicz
Cytaty z Pisma witego wedug:
Biblii Tysiclecia, wyd. III, IV i V;
Biblii Warszawskiej;
Biblii Gdaskiej;
Nowego Testamentu Przekadu na Wielki Jubileusz Roku 2000.
Copyright 1997 by InterVarsity Christian Fellowship/USA.
Translated and printed by permission of InterVarsity Press, P.O. Box 1400, Downers Grove, IL 60515, USA.
All rights reserved.
Copyright for the Polish edition 2014 by Ocyna Wydawnicza VOCATIO.
All rights to the Polish edition reserved.
Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone.
Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie,
ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.
W sprawie zezwole naley zwraca si do Ocyny Wydawniczej VOCATIO
02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1, e-mail: vocatio@vocatio.com.pl
Redakcja: tel. (22) 648 54 50,
Dzia handlowy: fax (22) 648 03 79, tel. (22) 648 03 78,
e-mail: handlowy@vocatio.com.pl
Ksigarnia Wysykowa
02-798 Warszawa 78, skr. poczt. 54,
tel. (603) 861 952
e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl
www.vocatio.com.pl
ISBN 978-83-7829-127-5
Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wi-
te. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechcia
objawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytanie
i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost ycia religijnego, odmienia na lep-
sze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecznoci. ywe bowiem jest
Sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a
do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli
serca czytamy w Licie do Hebrajczykw (4, 12).
Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii tak-
e przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, ob-
janiajc je jako Sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie z zaleceniem
Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie w Polsce znaczny postp.
W nurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna, obejmujca naj-
bardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych.
Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni si
do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przez
to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposb
zwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia poznawania i umio-
wania Trjjedynego Boga.
Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.
Sowo wstpne
Jzef Kardyna Glemp
Prymas Polski
Redaktor naukowy serii:
ks. prof. dr hab. Waldemar Chrostowski
PRYMASOWSKA SERIA BIBLIJNA
1.Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy
Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, Warszawa 1994, 1995,
1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006, 2010.
2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.), Wielki
atlas biblijny, Warszawa 1994, 1997, 2001, 2010.
3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wyda-
nie z pen lokalizacj greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem form
czasownikowych, Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006.
4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia, Warsza-
wa 1991, 1997, 1999, 2004.
5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult.
wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004.
6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii, Warszawa 1997,
1999, 2004.
7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa
1997, 1999, 2007.
8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chrostow-
ski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych, Warszawa 1998.
9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd. pol.),
Encyklopedia biblijna, Warszawa 1998, 1999, 2004.
10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wuj-
ka z 1599 r. Transkrypcja typu ,,B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy, Warszawa
1999, 2000, 2004, 2009, 2013.
11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy, War-
szawa 1999, 2004.
12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testa-
mentu, Warszawa 1999, 2000.
13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu, Warsza-
wa 1999, 2000, 2001, 2007, 2010.
VII
14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Rodza-
ju. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem rdze-
ni, Warszawa 2000.
15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad na
Wielki Jubileusz Roku 2000, Warszawa 2000.
16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),
Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu, Warszawa 2000, 2010.
17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm (red. na-
uk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Katolicki komentarz
biblijny, Warszawa 2001, 2004, 2010, 2013.
18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.) Leksy-
kon biblijny, Warszawa 2001, 2008.
19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi
Machabejskiej, Warszawa 2002.
20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostow-
ski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej, Warszawa 2003, 2010.
21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu, Warszawa 2003.
22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig.
Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdze-
ni, Warszawa 2003, 2009.
23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu, Warszawa 2004,
2010.
24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski (red.
nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej. Warszawa 2005.
Drugie wydanie ukazao si pod tytuem Komentarz historyczno-kulturowy do Stare-
go Testamentu. Ksigi protokanoniczne, Warszawa 2014.
25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),
Sownik hermeneutyki biblijnej, Warszawa 2005.
26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),
Sownik ta Biblii, Warszawa 2007.
27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Prze-
kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw he-
brajskich, Warszawa 2008.
28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i ko-
mentarzy), Nowy Testament dla moderatorw, Warszawa 2008, 2010.
29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testamen-
tu, Warszawa 2008.
Prymasowska Seria Biblijna
VIII
30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownik hebraj-
sko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, 2013.
31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi Gre-
ckie. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawowych,
Warszawa 2008.
32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekad
interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw hebrajskich
i aramejskich, Warszawa 2009, 2014.
33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Systema-
tyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych, Warszawa 2009.
34. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid, Sownik teologii w. Pawa.
Warszawa 2010.
35. Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F.F. Bruce, Manfred T. Brauch, Trudne frag-
menty Biblii, Warszawa 2011, 2012.
36. Anna Horodecka, Jurij Goowanow wraz z Zespoem Redakcyjnym NPD (przekad
i adaptacja dynamiczna), Ksiga Psalmw. Nowy Przekad Dynamiczny, Warszawa
2013.
37. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Biblia Sta-
rego Testamentu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami, Warszawa 2013,
2014.
38. Remigiusz Popowski SDB, Onomastykon Septuaginty, Warszawa 2013.
39. Ralph P. Martin, Peter H. Davids, Sownik pnych ksig Nowego Testamentu i pism
Ojcw Apostolskich, Warszawa 2014.
Prymasowska Seria Biblijna
SPIS TRECI
Sowo wstpne Prymasa Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V
Prymasowska Seria Biblijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI
Wstp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI
Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII
Wstp do wydania polskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV
Autorzy hase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII
Jak posugiwa si Sownikiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .XXII
Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXIV
Hasa Sownika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Indeks cytatw biblijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1131
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1181
Indeks artykuw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196
WSTP
W poprzednich dwch tomach tego cyklu, powiconych okrelonym partiom Nowego Testamen-
tu Ewangeliom i listom Pawowym podjto prb zapoznania czytelnikw z pismami, ktre s
im ju dobrze znane. Std te wstpy do tych tomw uwzgldniay fundamentalny charakter tego,
co wczesny Koci nazywa Ewangeli i Apostoem Narodw.
Trzecia z kolei komplementarna publikacja encyklopedyczna wymaga jednak innego rodzaju
wstpu. W tym przypadku to jest w przypadku pozostaych ksig nowotestamentowego kanonu
czytelnik czsto wkracza na terra incognita. Kwestie takie jak skomplikowana argumentacja Listu
do Hebrajczykw, tendencja moralizatorska Listu Jakuba, pomienne oskarenia pobrzmiewajce
w Licie Judy, a take bardziej zrozumiae teksty Pierwszego Listu Piotra i Dziejw Apostolskich to
przykady problematyki, ktre wrcz prosz si o lepsze nawietlenie. I kt nie odczuwa potrzeby
uczonego, acz przystpnego ukierunkowania podczas cierpliwej cho obtujcej w zagadki lek-
tury Apokalipsy? Mamy nadziej, e niniejszy Sownik znajdzie si wrd pierwszych publikacji
podrcznych, po jakie signie w poszukiwaniu pomocy student, nauczyciel czy wykadowca.
Wanie w celu zaoferowania takiej pomocy wytypowano, napisano i zebrano hasa niniej-
szego obszernego Sownika pnych ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich, ktry
prezentujemy czytelnikom. Jego redaktorzy mog z dum zauway, e bardziej jeszcze ni
w przypadku poprzednich dwch sownikw publikacja ta wypeni luk w zakresie literatury
encyklopedycznej powiconej Nowemu Testamentowi. Opracowano j z myl o kaznodziejach,
duszpasterzach oraz wieckich, jak rwnie o zestresowanych studentach teologii, a take naszych
kolegach uczonych, ktrzy staj przed wyzwaniem wykadania tych czsto zaniedbywanych ksig
kanonu Nowego Testamentu.
Skoro o kanonie mowa, na myl przychodz ostatnie (1983, 1995) stwierdzenia nestora wrd
badaczy C.K. Barretta. Piszc o centrum Nowego Testamentu i kanonu (w zbiorze esejw zatytu-
owanym Jesus and the Word [T & T Clark, Edinburgh 1995, s. 259-276]), w celu wykazania swoje-
go stanowiska pisze on, i norma normans teologii Nowego Testamentu, narzdziem testowania tez
teologicznych (czy te jak sam by to uj ordzia Kocioa) jest zniuansowana wersja hase sola
de, solus Christus, twierdzenie, e w praktyce nie [wynika] adna szkoda, lecz dobre skutki, jeli
spojrze na wszystkie utwory literackie doby apostolskiej i poapostolskiej (wyrnienie autora).
Odniesienie si do tego spostrzeenia wymagaoby zreferowania wci niegasncej debaty dotycz-
cej centrum Nowego Testamentu oraz granic i denicji autorytetu kanonicznego. W tym miejscu
zauwaymy jedynie, e materia omwiony w Sowniku umoliwi jak mamy nadziej czytelni-
kom dostrzeenie, w jaki sposb przesanie chrzecijastwa rozwijao si, poczynajc od Ewangelii
synoptycznych i listw Pawa przez pozostae ksigi Nowego Testamentu a po inne pisma do ok.
poowy II wieku. Uznanie ostatecznej postaci kanonu (zoonego z 27 ksig znanego nam dzi
Nowego Testamentu) powinno obj rwnie: (1) uczciwe przyznanie, e ksigi czsto uwaane za
drugorzdne wzgldem rzekomego centrum wci pozostaj normatywne, gdy jak zauwaa
XII Wstp
dr Barrett nie moe by mowy o stopniach kanonicznoci, oraz (2) rwnie uczciwe dostrzee-
nie, e chrzecijaska myl nie zamara wraz z ukoczeniem ostatniej ksigi Nowego Testamentu
i e rozwijaa si ona w pismach autorw zwanych czsto Ojcami Apostolskimi.
Decyzj o objciu analiz okresu do roku 150 po Chr. podjto ze wzgldu na porczno,
poniewa cezura bya rzecz jasna niezbdna, jeli niniejszy tom mia zachowa rozsdn objto.
Tym autorom hase, ktrzy uznali za niezbdne nawiza rwnie do pniejszych autorw patry-
stycznych, redakcja daa jednak pewien margines swobody. Jedn z przyczyn przyznania takiego
marginesu jest pozwolenie zmianom, jakie nastpoway w peniejszym stopniu pod koniec II wieku
i pniej, na rzucenie wiata wstecz, na niejasnoci lat 100150 po Chr. By uy innej metafory,
kiekowanie i rozkwit jakiej prawdy chrzecijaskiej czsto wymaga duszego przecigu czasu.
Redaktorzy i wydawca powicili niemao wysiku wyborowi tytuu dla niniejszego tomu, tak
aby uwzgldnia on zrnicowanie tematyki, a mimo to stanowi cigo z Dictionary of Jesus and
the Gospels oraz Sownikiem teologii w. Pawa. Nie naley nadinterpretowa tej czci tytuu, w kt-
rej jest mowa o pnych pismach Nowego Testamentu. Jak si przekonamy, wci zwolennikw
ma datowanie listw Judy czy Jakuba na okres przed listami Pawa, cho wikszo skania si
do sytuowania tych listw w ktrej z kolejnych dekad. Wedug oglnego konsensu wikszo lite-
ratury omawianej w niniejszym tomie sytuuje si chronologicznie ju po najwaniejszych listach
Pawowych, a niektre nawet po upublicznieniu pism synoptykw. Przymiotnik pne spenia
zatem wycznie rol pomocnicz; podobnie zreszt jak sowo rozwj nie moe w aden sposb
zaciera przyjtego przez Koci (od czasw Atanazego) rozgraniczenia midzy pismami kano-
nicznymi a niekanonicznymi, nawet jeli historia ksztatowania si kanonu Nowego Testamentu
ma jak przyznaje Euzebiusz poszarpane brzegi.
Redaktorzy pragn wyrazi swoj wdziczno i odda honor wszystkim tym, ktrzy przy-
czynili si do powstania niniejszego tomu. Z wdzicznoci odnotowujemy pomoc w pracy se-
kretarskiej w trakcie procesu publikacji oraz pen zapau wspprac zespou rekrutujcego si
z caego wiata i pracujcego ponad podziaami wynikajcymi z przynalenoci wyznaniowych,
narodowoci i pci.
Pozostaje nam wic odda w rce czytelnikw trzeci czon tej ambitnej serii, ktra ma osta-
tecznie obj jeszcze Sownik kontekstu Nowego Testamentu (Dictionary of New Testament
Background) oraz cztery tomy powicone Staremu Testamentowi, w nadziei, e wraz z pozosta-
ymi jej elementami przysuy si czytelnikom. Tom ten zosta pomylany jako pomoc dla tych,
ktrzy pragn zrozumie pozostae pisma Nowego Testamentu w ich kontekcie historycznym,
literackim i religijnym, i obserwowa bieg ycia, myli i historii Kocioa na zrnicowanym tle
geograczno-kulturowym, poczynajc od Pawa i synoptykw a po Justyna w Rzymie.
Ralph P. Martin
Peter H. Davids
PRZEDMOWA
REDAKTORA NAUKOWEGO
PRYMASOWSKIEJ SERII BIBLIJNEJ
Upywa wanie 20 lat od czasu, gdy w 1994 r. staraniem Ocyny Wydawniczej VOCATIO
ukaza si pierwszy tom Prymasowskiej Serii Biblijnej. Kady kolejny tom tej bezpre-
cedensowej serii stawa si prawdziwym wydarzeniem, niezwykle wanym dla dalszego
postpu znajomoci Biblii oraz rozwijania studiw biblijnych i teologicznych w Polsce
oraz wszdzie tam, dokd traaj publikacje wydawane w jzyku polskim. Nie inaczej
jest rwnie tym razem, gdy do rk Czytelnikw traa monumentalny Sownik pnych
ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich. To bardzo potrzebne dzieo, wydatnie
uzupeniajce stan wiedzy na temat znaczcej czci ksig, ktre weszy w skad Nowego
Testamentu oraz pism Ojcw Apostolskich.
Niniejszy Sownik nawizuje do Sownika teologii w. Pawa, wydanego w 2010 r. jako
34. tom Prymasowskiej Serii Biblijnej. Stanowi trzeci cz starannie przygotowanego
i wydanego w Stanach Zjednoczonych tryptyku, na ktry skadaj si tomy powicone
Ewangeliom (tom 1), listom w. Pawa (t. 2) i pozostaym pismom Nowego Testamen-
tu (tom 3). Specyczne dla tego Sownika jest wyjcie poza kanon Nowego Testamentu
i wczenie do reeksji i analizy teologicznej rwnie najstarszych pism Ojcw Apo-
stolskich, czyli pisarzy wczesnochrzecijaskich, ktrzy yli i nauczali do okoo poowy
II wieku. Kanon nowotestamentowych ksig witych pozostawa wtedy in statu eri,
czyli w trakcie wieloaspektowego procesu ksztatowania si. Znamienne, e Koci
w przekonaniu, i najlepiej wyraaj jego wiar wczy do kanonu jedne pisma, nato-
miast nie wczy innych. Z jednej strony podkrela to szczegln warto pism trakto-
wanych jako kanoniczne, lecz z drugiej wskazuje na liczne wzajemne wizi, ktre czyy
cao pimiennictwa tego okresu.
Autorzy hase i redaktorzy Sownika pnych ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw
Apostolskich dooyli wszelkich stara, by owoc ich pracy by jak najbardziej zdrowy
i dojrzay. A poniewa s przedstawicielami rnych wyzna chrzecijaskich, ich wspl-
ne dzieo potwierdza moliwo i zasadno pracy ekumenicznej, ktra suy budowaniu
i umacnianiu Kocioa. Opracowanie tego Sownika byo zadaniem mudnym i trudnym.
Najpierw dlatego, e nowotestamentowe ksigi, ktrych on dotyczy, s mniej znane ni
Ewangelie i listy w. Pawa. Po drugie dlatego, e poruszana w nich problematyka jest
wielokierunkowa i bardziej zoona, obrazujc rne napicia i wyzwania, przed ktrymi
stany pierwsze pokolenia wyznawcw Jezusa Chrystusa. Skoro teologia to des quaerens
XIV Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej
intellectum, czyli wiara szukajca zrozumienia, zatem pne pisma Nowego Testamentu
potwierdzaj intensywno i szeroki zasig najwczeniejszych poszukiwa oraz odkry
intelektualnych i duchowych, wspomaganych moc Ducha witego i uznanych za nor-
matywne dla wiary wyznawcw Jezusa Chrystusa.
Wydawca amerykaski i redaktor naukowy wydania polskiego susznie podkrelaj
nowo, ktr stanowi uwzgldnienie pism Ojcw Apostolskich. Aczkolwiek ich pozna-
wanie i komentowanie pozostaje domen patrologii i historii Kocioa, to jednak pocze-
nie reeksji nad Nowym Testamentem i pismami pierwszych Ojcw potwierdza spjno
najwczeniejszej teologii chrzecijaskiej, zakorzenionej w wierze uczniw Jezusa i Jego
Apostow. Ukazuje rwnie cigo, ktra zapocztkowana ju wtedy, stanowi trway
fundament, na ktrym opiera si wielowiekowy gmach wiary i pobonoci chrzecija-
skiej. W tym kontekcie tym bardziej wymowny jest wic udzia w tym szeroko zakrojo-
nym i odwanym przedsiwziciu uczonych i badaczy protestanckich, potwierdzajcy, e
to, co naprawd najwaniejsze, zostao w ogromnej mierze powiedziane i wyznaczone
w samych pocztkach istnienia Kocioa i ksztatowania si wiary chrzecijaskiej.
Pozostaje wyrazi t sam nadziej, ktra towarzyszya opracowywaniu i wydawaniu
wszystkich dotychczasowych tomw Prymasowskiej Serii Biblijnej. Jest to nadzieja, e
Sownik pnych ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich bdzie stymulowa
dalsze i gbsze zainteresowanie teologi wczesnochrzecijask, z ktrej wyrasta i ktr
si karmi nasza wiara i postpowanie.
Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski
Dyrektor Instytutu Nauk Biblijnych
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie
Warszawa, 1 marca 2014 roku
WSTP DO WYDANIA POLSKIEGO
Sownik pnych ksig Nowego Testamentu i pism Ojcw Apostolskich to na polskim rynku ksi-
garskim dzieo wyjtkowe. W wersji oryginalnej owo encyklopedyczne opracowanie, wydane
w 1997 r. nakadem InterVarsity Press, stanowi ostatni, trzeci tom serii sownikw powiconych
wszechstronnemu wyjanieniu kluczowych zagadnie zwizanych z interpretacj Nowego Testa-
mentu. Pierwszy z tych tomw podejmowa tematy zwizane z Ewangeliami kanonicznymi (i mam
nadziej, e ukae si on rwnie w Prymasowskiej Serii Biblijnej). Drugi natomiast, ju prze-
tumaczony na jzyk polski i wydany nakadem Ocyny Wydawniczej VOCATIO, dotyczy pism
Corpus Paulinum
1
.
Niniejszy Sownik stanowi encyklopedyczne dzieo bez precedensu. Zapenia on bowiem po-
wan luk w uprzystpnianiu polskim czytelnikom zdobyczy wiatowej egzegezy w zakresie dzie-
siciu ksig Nowego Testamentu, ktre nie zostay omwione w dwch poprzednich tomach serii.
Wyjtkowo tego Sownika polega jednak gwnie na tym, e autorzy hase nie zatrzymuj si na
etapie ostatniej redakcji omawianych ksig Nowego Testamentu, lecz ukazuj, jaka bya recepcja
ich teologii przez Ojcw Apostolskich, a w wielu wypadkach rwnie przez Ojcw Kocioa. Dzi-
ki temu poznajemy trajektorie dalszego rozwoju kluczowych poj teologii Nowego Testamentu.
Zyskujemy w ten sposb niezbdny pomost do zrozumienia cigoci przekazu i recepcji myli
nowotestamentowej przez Ojcw Kocioa.
Jak przyznaje wydawca oryginau (zobacz Wstp), tytu niniejszego Sownika moe by tro-
ch mylcy, gdy sugeruje, e kluczem doboru omawianych w nim ksig Nowego Testamentu, by
pniejszy czas ich powstania w stosunku do Ewangelii kanonicznych i listw Pawa Apostoa.
Wiemy jednak, e cise datowanie powstania wielu pism Nowego Testamentu nie jest denityw-
nie rozstrzygnite, std te niektre spord ksig, bdcych przedmiotem zainteresowania w tym
tomie, mogy powsta wczeniej od ostatecznej redakcji Ewangelii kanonicznych czy te listw
przynalecych do Corpus Paulinum.
Encyklopedyczne hasa niniejszego Sownika obejmuj wszystkie ksigi Nowego Testamentu,
ktrymi nie zajmowano si w poprzednich dwch tomach: Dz, Hbr, Jk, 1-2 P, 1-2-3 J, Jud, Ap
(w sumie dziesi ksig). Nie znaczy to wszake, e autorzy hase w niniejszym tomie zupenie
pomijaj milczeniem to, w jaki sposb podejmowane w nich tematy funkcjonuj w czterech Ewan-
geliach kanonicznych oraz w listach Corpus Paulinum. Wrcz przeciwnie, ich ambicj jest ukazanie
kierunkw rozwoju poszczeglnych zagadnie w ramach rnych czci kanonu Nowego Testa-
mentu. Zatem przedstawienie tego, jak temat (omawiany w danym hale niniejszego Sownika)
funkcjonuje w Ewangeliach oraz w listach Pawa, stanowi punkt wyjcia wielu hase.
1
Zob. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid (red.), Krzysztof Bardski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik teo-
logii w. Pawa, Prymasowska Seria Biblijna 34, Warszawa 2010.
XVI
Absolutnym novum Sownika jest wyjcie poza kanon ksig Nowego Testamentu i ukazanie,
w jaki sposb nowotestamentowe tematy podejmowane s przez Ojcw Apostolskich. Ma to na
celu przedstawienie trajektorii rozwoju omawianych w Sowniku tematw w utworach, ktre nie we-
szy do kanonu Nowego Testamentu, a ktre powstaway do poowy II w. ery chrzecijaskiej. Dzi-
ki takiemu podejciu Czytelnik moe ledzi w Sowniku, w jaki sposb rozwijaa si chrzecijaska
teologia bezporednio po czasach Nowego Testamentu. Wiedza ta wydaje si by niezbdnym
pomostem dla waciwego zrozumienia recepcji teologicznego ordzia Nowego Testamentu przez
Ojcw Kocioa. Wyranie wida, e ci ostatni w wielu aspektach nie s oryginalnymi wynalazca-
mi, ale kontynuatorami kierunkw interpretacji ordzia Nowego Testamentu wyznaczonych przez
Ojcw Apostolskich. W tym wzgldzie warto niniejszego Sownika jest nie do przecenienia, gdy
stymuluje nowe metodologiczne podejcie do studiowania literatury wczesnochrzecijaskiej po-
dejcie, ktre jeszcze bardziej ni dotd dowartociowuje Ojcw Apostolskich jako istotne ogniwo
w tradycji przekazu, recepcji i rozwoju teologii Nowego Testamentu.
Spord licznych walorw niniejszego Sownika chciabym podkreli jeszcze jeden. Na tle
innych sownikw biblijnych licznych ju przecie na naszym rynku ksigarskim uderza ogrom-
na erudycja autorw. Nie ograniczaj si oni do prostego referowania podejmowanych tematw
i ewentualnego wskazania, w jaki sposb funkcjonuj one w innych partiach Nowego i Starego
Testamentu. Ukazuj omawiane zagadnienia w bardzo szerokim kontekcie intertekstualnych
odniesie pomidzy wtkami tematycznymi waciwymi dla ksig Nowego Testamentu, ktrym
powicony jest niniejszy Sownik, a jake bogat literatur staroytn tamtego czasu. W zakres
ich zainteresowania prcz Biblii wchodz: apokryfy Starego i Nowego Testamentu, pisma Ojcw
Apostolskich i Ojcw Kocioa, grecka literatura klasyczna i hellenistyczna, pisarze aciscy, zwoje
znad Morza Martwego, literatura targumiczna, traktaty Miszny, Tosefty, Talmudu i inne pisma ra-
binackie oraz traktaty z Nag Hammadi. Owe liczne odniesienia do literatury staroytnej oraz fakt,
e do kadego z hase Sownika autorzy doczaj bibliograczne wykazy najwaniejszych publi-
kacji rozwijajcych szerzej poruszane zagadnienia, sprawia, e pozycja ta moe by doskonaym
punktem wyjcia do dalszych pogbionych naukowych poszukiwa.
Pomimo wysokiego stopnia specjalizacji podejmowanych w Sowniku zagadnie jest on na-
pisany w bardzo komunikatywny sposb. Dzieo to nie jest bowiem adresowane jedynie do na-
ukowcw zajmujcych si Bibli, histori i literatur staroytn. Powinno ono zainteresowa take
studentw rnych dziedzin humanistyki (teologii, historii, lozoi, jzykoznawstwa, literaturo-
znawstwa itp.) oraz kaznodziejw, duszpasterzy i katechetw duchownych i wieckich.
Ks. prof. ndzw. dr hab. Janusz Krcido MS
Kierownik Katedry Historii Biblijnej
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie
Wstp do wydania polskiego
AUTORZY HASE
Allison, Dale C., Jr., Ph.D. Docent w Pittsburskim
Seminarium Teologicznym, Pittsburgh, Pensylwa-
nia, USA.
Arnold, Clinton E., Ph.D. Docent w Katedrze No-
wego Testamentu, Talbot School of Theology, Uni-
wersytet Biola, La Mirada, Kalifornia, USA.
Baker, William R., Ph.D. Wykadowca Nowego Te-
stamentu i greki, szef Katedry Wykadania Biblii,
Kolegium Chrzecijaskie Saint Louis, Florissant,
Missouri, USA.
Barnett, Paul W., Ph.D. Biskup Pnocnego Sydney
(Koci anglikaski), Diecezja Sydney, Sydney,
Nowa Poudniowa Walia, Australia.
Bartchy, S. Scott, Ph.D. Dyrektor Orodka Bada
Religioznawczych, docent w Katedrze Pocztkw
Chrzecijastwa i Historii Religii na Wydziale Hi-
storycznym UCLA (Uniwersytetu Kalifornijskiego
w Los Angeles), Los Angeles, Kalifornia, USA.
Barton, Stephen C., Ph.D. Wykadowca w Katedrze
Nowego Testamentu, Wydzia Teologii, Uniwersytet
Durham, Durham, Wielka Brytania.
Bauckham, Richard J., Ph.D. Profesor w Katedrze
Studiw Nowego Testamentu, Uniwersytet St. An-
drews, St. Andrews, Wielka Brytania.
Beagley, Alan J., Ph.D. Pastor, Koci Reformowany
w Williston Park, Williston Park, Nowy Jork, USA.
Beale, Gregory K., Ph.D. Profesor w Katedrze No-
wego Testamentu i dyrektor studiw magisterskich
z teologii biblijnej, Seminarium Teologiczne Gordon-
Conwell, South Hamilton, Massachussetts, USA.
Beasley-Murray, George R., D.D., Ph.D. Profesor
Emeritus w Katedrze Nowego Testamentu, Se-
minarium Teologiczne Poudniowych Baptystw,
Louisville, Kentucky, USA.
Blackburn, Barry L., Ph.D. Profesor w Atlanta Chri-
stian College, East Point, Georgia, USA.
Blue, Bradley B., Ph.D. Instruktor lotnictwa, Marcy
Open, Minneapolis, Minnesota, USA.
Bock, Darrell L., Ph.D. Research Professor w Kate-
drze Studiw nad Nowym Testamentem, Semina-
rium Teologiczne w Dallas, Dallas, Teksas, USA.
Burge, Gary M., Ph.D. Profesor w Katedrze Nowe-
go Testamentu, Wheaton College, Wheaton, Illinois,
USA.
Calvert-Koyzis, Nancy L., Ph.D. Profesor w Kate-
drze Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne
Ontario, North York, Ontario, Kanada.
Campbell, William S., Ph.D. Dziekan Wydziau Stu-
diw Religioznawczych i Teologicznych, Westhill
College, Uniwersytet Birmingham, Birmingham,
Wielka Brytania.
Canales, Isaac J., Ph.D. Docent w Katedrze Nowego
Testamentu i dyrektor Zakadu Studiw nad Kocio-
em Hiszpaskojzycznym, Seminarium Teologicz-
ne Fullera, Pasadena, Kalifornia, USA.
Capes, David B., Ph.D. Docent na Uniwerstytecie
Baptystycznym w Houston, Houston, Teksas, USA.
Caragounis, Chrys C., Th.D. Docent w Katedrze
Egzegezy Nowego Testamentu, Wydzia Teologicz-
ny, Uniwersytet Lund, Lund, Szwecja.
Carson, D.A., Ph.D. Research Professor Nowego
Testamentu, Trinity Evangelical Divinity School,
Deereld, Illinois, USA.
Casurella, Anthony, Ph.D. Docent, Uniwersytet
Georgea Foxa, Portland, Oregon, USA.
Charles, J. Daryl, Ph.D. Docent w Katedrze Religio-
znawstwa, Uniwersytet Taylora, Upland, Indiana, USA.
Chilton, Bruce D., Ph.D. Profesor w Katedrze Reli-
gioznawstwa im. Bernarda Iddingsa Bella i kapelan
Kolegium, Bard College, Annandale-on-Hudson,
Nowy Jork, USA.
XVIII Autorzy hase
Comfort, Philip W., Ph.D., D. Litt. et Phil. Starszy
redaktor w Tyndale House Publishers, docent w Tri-
nity Episcopal Seminary, Pawleys Island, Poudnio-
wa Karolina, USA.
Davids, Peter H., Ph.D. Dyrektor bada w Orodku
Badawczym Schloss Mittersill, Austria.
Davis, Glenn N., Ph.D. Rektor Kocioa anglika-
skiego w. ukasza w Mirandzie, Sydney, Nowa Po-
udniowa Walia, Australia.
De Lacey, Douglas R., Ph.D. Wydziay Teologicz-
ny (Divinity) i Studiw Wschodnich, Uniwersytet
Cambridge, Cambridge, Wielka Brytania.
de Silva, David A., Ph.D. Wykadowca w Katedrze
Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne
w Ashland, Ashland, Ohio, USA.
Dodd, Brian J., Ph.D. Wykadowca w Katedrze Przy-
wdztwa, zastpca dyrektora studiw doktoranckich
z zakresu posugi, Seminarium Teologiczne Asbury,
Wilmore, Kentucky, USA.
Drane, John W., D.D. Dyrektor Orodka Bada
nad Chrzecijastwem i Wspczesnym Spoecze-
stwem, Uniwersytet Stirling, Stirling, Wielka Bryta-
nia.
Dunn, James D.G., D.D. Profesor w Katedrze Teo-
logii im. Lightfoota, Uniwersytet Durham, Durham,
Wielka Brytania.
Eastman, Brad J., Ph.D. Wykadowca, Regent Colle-
ge, Vancouver, Kolumbia Brytyjska Kanada.
Evans, Craig A., Ph.D. Dyrektor studiw podyplo-
mowych z dziedziny biblistyki oraz Instytutu Zwo-
jw znad Morza Martwego, Trinity Western Uni-
versity, Langley, Kolumbia Brytyjska, Kanada.
Ferguson, Everett, Ph.D. Profesor Emeritus, Uniwersy-
tet Chrzecijaski w Abilene, Abilene, Teksas, USA.
Fowl, Stephen E., Ph.D. Adiunkt w Katedrze Teo-
logii, Loyola College in Maryland, Baltimore, Ma-
ryland, USA.
Fuller, Ruth M., Ph.D. Adiunkt, Uniwersytet Pacy-
czny w Azusa, Azusa, Kalifornia, USA.
Giles, Kevin N., Th.D. Wikary w Kociele w. Mi-
chaa w North Carlton, Wiktoria, Australia.
Graham, David J., Ph.D. Wykadowca w Katedrze
Nowego Testamentu i Greki, Kolegium Biblijne
w Glasgow, i Honorowy Wykadowca w Katedrze
Teologii i Studiw Religioznawczych, Uniwersytet
w Glasgow, Glasgow, Wielka Brytania.
Green, Joel B., Ph.D. Profesor w Katedrze Interpre-
tacji Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne
Asbury, Wilmore, Kentucky, USA.
Guthrie, George H., Ph.D. Docent w Katedrze Stu-
diw Chrzecijaskich, Uniwersytet Union, Jackson,
Tennessee, USA.
Hagner, Donald A., Ph.D. Profesor w Katedrze No-
wego Testamentu im. Georgea Eldona, Seminarium
Teologiczne Fullera, Pasadena, Kalifornia, USA.
Hansen, G. Walter, Th.D. Dyrektor Instytutu Bada
Globalnych oraz docent w Katedrze Nowego Testa-
mentu, Seminarium Teologiczne Fullera, Pasadena,
Kalifornia, USA.
Hawthorne, Gerald F., Ph.D. Profesor Emeritus
w Katedrze Greki, Wheaton College, Wheaton, Il-
linois, USA.
Hertig, Paul A., Ph.D. Wykadowca w Katedrze No-
wego Testamentu i Misji, Uniwersytet Pacyczny
w Azusa, Azusa, Kalifornia, USA.
Hill, Craig C., D.Phil. Docent w Katedrze Nowego
Testamentu, Seminarium Teologiczne Wesleya, Wa-
szyngton, USA.
Holmes, Michael W., Ph.D. Profesor w Katedrze
Studiw Biblijnych i Wczesnego Chrzecijastwa,
Bethel College, St. Paul, Minnesota, USA.
Hunt, Steven A., M.C.S., Ph.D. Cand. Adiunkt
w Katedrze Studiw Biblijnych, Bethel College,
St. Paul, Minnesota, USA.
Hurst, Lincoln D., Ph.D. Docent w Katedrze Stu-
diw Religioznawczych, Uniwersytet Kalifornijski,
Davis, Kalifornia, USA.
Hurtado, L.W., Ph.D. Profesor w Katedrze Jzyka,
Literatury i Teologii Nowego Testamentu, Uniwersy-
tet Edynburski, Edynburg, Wielka Brytania.
Johnson, David H., Ph.D. Profesor w Katedrze No-
wego Testamentu, Seminarium Teologiczne w Provi-
dence, Otterburne, Manitoba, Kanada.
Keener, Craig S., Ph.D. Profesor wizytujcy w Ka-
tedrze Nowego Testamentu, Seminarium Teologicz-
ne Wschodnich Baptystw, Filadela, Pensylwania,
USA.
XIX Autorzy hase
Kim, Seyoon, Ph.D. Profesor w Katedrze Nowego
Testamentu, Seminarium Teologiczne Fullera, Pasa-
dena, Kalifornia, USA.
Klein, William W., Ph.D. Profesor w Katedrze No-
wego Testamentu i prodziekan w Seminarium Den-
ver, Denver, Colorado, USA.
Knight, Jonathan M., Ph.D. Doradca naukowy bi-
skupa Ely, Ely, Cambs, Wielka Brytania.
Kreitzer, Larry J., Ph.D. Wykadowca Nowego Te-
stamentu, Kolegium Regents Park, Uniwersytet
Oksfordzki, Oksford, Wielka Brytania.
Kroeger, Catherine C., Ph.D. Adiunkt w Katedrze
Bada Klasycznych i Posugi, Seminarium Teolo-
giczne Gordon-Conwell, South Hamilton, Massa-
chusetts, USA.
Kruse, Colin G., Ph.D. Wykadowca w Katedrze
Nowego Testamentu, Kolegium Biblijne Wiktorii,
Lilydale, Wiktoria, Australia.
Laansma, Jon C., Ph.D. Docent w Katedrze Biblii,
Instytut Biblijny Moodyego, Chicago, Illinois,
USA.
Lane, William L., Th.D. Profesor w Katedrze
Studiw Biblijnych im Paula T. Wallsa, Uniwersytet
Pacyczny w Seattle, Seattle, Waszyngton, USA.
Larkin, William J., Jr., Ph.D. Profesor w Katedrze
Nowego Testamentu i Greki, Seminarium Biblijne
i Szkoa Podyplomowa Columbia, Columbia,
Poudniowa Karolina, USA.
Lim, David S., Ph.D. Dyrektor zarzdzajcy China
Ministries International na Filipiny, Quezon City,
Metro-Manila, Filipiny.
Lincoln, Andrew T., Ph.D. Profesor senior w Ka-
tedrze Nowego Testamentu, Wyclie College,
Uniwersytet Toronto, Toronto, Ontario, Kanada.
Losie, Lynn A., Ph.D. Docent w Katedrze Nowego
Testamentu, Podyplomowa Szkoa Teologiczna
Haggarda, Uniwersytet Pacyczny w Azusa, Azusa,
Kalifornia, USA.
Luter, A. Boyd, Jr., Th.D. Docent w Katedrze Biblii,
Cedarville College, Cedarville, Ohio, USA.
Maier, Paul L., Ph.D. Profesor w Katedrze Historii,
Uniwersytet Zachodniego Michigan, Kalamazoo,
Michigan, USA.
Marshall, I. Howard, Ph.D. Profesor w Katedrze
Egzegezy Nowego Testamentu, Uniwersytet Aber-
deen, Aberdeen, Wielka Brytania.
Martin, D. Michael, Ph.D. Profesor w Katedrze
Studiw nad Nowym Testamentem, Baptystyczne
Seminarium Teologiczne Golden Gate, Mill Valley,
Kalifornia, USA.
Martin, Ralph P., Ph.D. p. Wybitny uczony-rezy-
dent w Seminarium Teologicznym Fullera, Pasade-
na, Kalifornia; Podyplomowa Szkoa Teologiczna
Haggarda, Uniwersytet Pacyczny w Azusa, Azusa,
Kalifornia; Seminarium Ewangelikalne Logos, El
Monte, Kalifornia, USA.
Maynard-Reid, Pedrito U., Th.D. Profesor w Kate-
drze Studiw Biblijnych i Misjologii, Walla Walla
College, College Place, Waszyngton, USA.
McCartney, Dan G., Ph.D. Docent w Katedrze No-
wego Testamentu, Seminarium Teologiczne West-
minster, Filadela, Pensylwania, USA.
McDonald, Lee M., Ph.D. Starszy pastor, Pierwszy
Koci Baptystyczny, Alhambra, Kalifornia; ad-
iunkt w Katedrze Studiw Nowotestamentowych,
Seminarium Teologiczne Fullera, Pasadena, Kalifor-
nia, USA.
McKnight, Scot, Ph.D. Profesor w Katedrze Stu-
diw Religioznawczych im. Karla A. Olssona, Uni-
wersytet North Park, Chicago, Illinois, USA.
Michaels, J. Ramsay, Th.D. Profesor Emeritus, Uni-
wersytet Stanowy Poudniowo-Zachodniego Missou-
ri, Springeld, Missouri, USA.
Morris, Leon, Ph.D. Na emeryturze, Melbourne,
Wiktoria, Australia.
Mott, Stephen C., Ph.D. Pastor, Zjednoczony Ko-
ci Metodystyczny Cochesett, West Bridgewater,
Massachusetts, USA.
Motyer, Stephen, Ph.D. Wykadowca, Londyskie
Kolegium Biblijne, Londyn, Wielka Brytania.
Newman, Carey C., Ph.D. Research Professor w Ka-
tedrze Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne
Poudniowych Baptystw, Louisville, Kentucky, USA.
Noll, Stephen F., Ph.D. Prodziekan do spraw Na-
ukowych i profesor w Katedrze Studiw Biblijnych,
Trinity Episcopal School for Ministry, Ambridge,
Pensylwania, USA.
XX Autorzy hase
Nystrom, David P., Ph.D. Przewodniczcy Wydzia-
u Studiw Biblijnych i Teologicznych, Uniwersytet
North Park; dyrektor Instytutu Studiw Chrzecija-
skich, Chicago, Illinois, USA.
Osborne, Grant R., Ph.D. Profesor w Katedrze
Nowego Testamentu, Trinity Evangelical Divinity
School, Deereld, Illinois, USA.
Padgett, Alan G., D.Phil. Profesor w Katedrze Reli-
gii i Filozoi, Uniwersytet Pacyczny w Azusa, Azu-
sa, Kalifornia, USA.
Paige, Terence P., Ph.D. Docent w Katedrze No-
wego Testamentu, Houghton College, Houghton,
Nowy Jork, USA.
Painter, John, Ph.D., FAHA. Profesor w Katedrze
Teologii, Narodowe Centrum Teologiczne w. Mar-
ka, Uniwersytet Charlesa Sturta, Canberra, Austra-
lijskie Terytorium Stoeczne, Australia.
Patzia, Arthur G., Ph.D. Docent w Katedrze No-
wego Testamentu, dyrektor Fullera w Pnocnej
Kalifornii, Seminarium Teologiczne Fullera, Menlo
Park, Kalifornia, USA.
Pearson, Sharon Clark, Ph.D. Docent w Katedrze
Nowego Testamentu, Uniwersytet Pacyczny w Azu-
sa, Azusa, Kalifornia, USA.
Polhill, John B., Ph.D. Profesor w Katedrze Nowego
Testamentu im. J.B. Harrisona, Seminarium Teolo-
giczne Poudniowych Baptystw, Louisville, Kentu-
cky, USA.
Porter, Stanley E., Ph.D. Profesor w Katedrze Teo-
logii i szef Wydziau Teologii i Studiw Religioznaw-
czych, Londyski Instytut Roehampton, Londyn,
Wielka Brytania.
Rainbow, Paul A., D.Phil. Profesor w Katedrze No-
wego Testamentu, Pnocnoamerykaskie Semina-
rium Baptystyczne, Sioux Falls, Poudniowa Dakota,
USA.
Rapske, Brian M., Ph.D. Docent w Katedrze No-
wego Testamentu, Kolegium i Seminarium Bapty-
styczne Northwest, Langley, Kolumbia Brytyjska,
Kanada.
Reasoner, Mark, Ph.D. Adiunkt w Katedrze Studiw
Biblijnych, Bethel College, St Paul, Minnesota, USA.
Reed, Jerey T., Ph.D. Redmond, Waszyngton, USA.
Reid, Daniel G., Ph.D. Starszy redaktor w dziale
podrcznikw i literatury naukowej, InterVarsity
Press, Downers Grove, Illinois, USA.
Reimer, Andy M., M.C.S., Ph.D. Cand. Adiunkt,
Kanadyjskie Kolegium Biblijne, Regina, Saskatche-
wan, Kanada.
Schmidt, Thomas E., Ph.D. Santa Barbara, Kalifor-
nia, USA.
Schnabel, E.J., Ph.D. Docent, szef Wydziau Nowe-
go Testamentu Seminarium Teologicznego w Gies-
sen, Giessen, Niemcy.
Scholer, David M., Th.D. Profesor w Katedrze No-
wego Testamentu, prodziekan Centrum Zaawanso-
wanych Studiw Teologicznych, Seminarium Teolo-
giczne Fullera, Pasadena, Kalifornia, USA.
Schreiner, Thomas R., Ph.D. Profesor w Katedrze
Nowego Testamentu, The Southern Baptist Theolo-
gical Seminary, Louisville, Kentucky, USA.
Seifrid, Mark A, Ph.D. Docent w Katedrze Nowego
Testamentu, Seminarium Teologiczne Poudniowych
Baptystw, Louisville, Kentucky, USA.
Shogren, Gary S., Ph.D. Docent w Katedrze Nowe-
go Testamentu, Biblijne Seminarium Teologiczne,
Hateld, Pensylwania, USA.
Shuster, Marguerite, Ph.D. Docent w Katedrze Ka-
znodziejstwa, Seminarium Teologiczne Fullera, Pa-
sadena, Kalifornia, USA.
Spencer, F. Scott, Ph.D. Docent w Katedrze Reli-
gioznawstwa, Wingate College, Wingate, Pnocna
Karolina, USA.
Stanton, Graham N., Ph.D. Profesor w Katedrze
Nowego Testamentu, Kings College, Uniwersytet
Londyski, Londyn, Wielka Brytania.
Sumney, Jerry L., Ph.D. Docent w Katedrze Biblisty-
ki, Seminarium Teologiczne Lexington, Lexington,
Kentucky, USA.
Sunquist, Scott W., Ph.D. Docent w Katedrze Misji
wiatowych i Ewangelizacji, Pittsburskie Semina-
rium Teologiczne, Pittsburgh, Pensylwania, USA.
Swartley, Willard M., Ph.D. Rektor do spraw Nauki
i profesor w Katedrze Nowego Testamentu, Po-
czone Mennonickie Seminarium Biblijne, Elkhart,
Indiana, USA.
XXI
Towner, Philip H., Ph.D. Konsultant do Spraw
Przekadw, Zjednoczone Towarzystwo Biblijne;
adiunkt, Regent College, Vancouver, Kolumbia Bry-
tyjska, Kanada.
Travis, Stephen H., Ph.D. Wicedyrektor, St Johns
College, Nottingham, Wielka Brytania.
Trebilco, Paul, Ph.D. Docent w Katedrze Nowego
Testamentu, Wydzia Teologii i Studiw Religio-
znawczych, Uniwersytet Otago, Dunedin, Nowa
Zelandia.
Verhey, Allen D., Ph.D. Profesor w Katedrze Reli-
gioznawstwa im. Everta J. i Hattie E. Blekkinkw,
Hope College, Holland, Michigan, USA.
Wainwright, Georey, Dr. Thol., D.D. Profesor
w Katedrze Teologii Chrzecijaskiej im. Cushma-
na, Uniwersytet Duke, Durham, Pnocna Karolina,
USA.
Wall, Robert W., Th.D. Profesor w Katedrze Stu-
diw Biblijnych, Uniwersytet Pacyczny w Seattle,
Seattle, Waszyngton, USA.
Watson, Duane F., Ph.D. Docent w Katedrze No-
wego Testamentu i Szef Wydziau Religii i Filozoi,
Malone College, Canton, Ohio, USA.
Webb, Robert L., Ph.D. Wykadowca, Luther Col-
lege, Uniwersytet w Reginie, Regina, Saskatchewan,
Kanada.
Webb, William J., Ph.D. Profesor w Katedrze No-
wego Testamentu, Heritage Theological Seminary,
Cambridge, Ontario, Kanada.
Weima, Jerey A.D., Ph.D. Docent w Katedrze
Nowego Testamentu, Calvin Theological Seminary,
Grand Rapids, Michigan, USA.
Wilkins, Michael J., Ph.D. Profesor w Katedrze J-
zyka i Literatury Nowego Testamentu oraz dziekan
wydziau, Szkoa Teologiczna Talbota, Uniwersytet
Biola, La Mirada, Kalifornia, USA.
Williams, David John, Ph.D. Wicedyrektor, Ridley
College, Parkville, Wiktoria, Australia.
Witherington, Ben III, Ph.D. Profesor w Katedrze
Nowego Testamentu, Seminarium Teologiczne As-
bury, Wilmore, Kentucky, USA.
Wright, David F., M.A. Starszy wykadowca w Ka-
tedrze Historii Kocioa, Uniwersytet Edynburski,
Edynburg, Wielka Brytania.
Wu, Julie L., Ph.D. Docent w Katedrze Nowego
Testamentu, Seminarium Ewangelikalne Logos, El
Monte, Kalifornia, USA.
Autorzy hase
JAK POSUGIWA SI
SOWNIKIEM
Skrty
Wyczerpujce zestawienia skrtw, zarwno oglnych, jak i dotyczcych literatury naukowej, biblijnej i staro-
ytnej, znajd czytelnicy na stronach XXIV-XLIII.
Autorstwo hase
Autorw hase podano na zakoczenie kadego hasa, wymieniajc pierwsze litery ich imion oraz nazwiska.
Kompletny spis autorw zamieszczono na stronicach XVII-XXI w kolejnoci alfabetycznej. Wkad kadego
z autorw jest wymieniony alfabetycznie.
Bibliograe
Kade z hase zaopatrzono w bibliogra. Podane na kocu spisy literatury obejmuj dziea cytowane
w tekcie hasa oraz inne wane publikacje tematyczne. Pozycje wymieniono alfabetycznie wedug nazwisk
ich autorw, a w przypadku wikszej liczby dzie jednego autora s one wymieniane alfabetycznie wedug
tytuw. W hasach pewnego typu (np. powiconych konkretnej literaturze NT bd Ojcw Apostolskich)
bibliogra podzielono na kategorie. Skrty uywane w dodatkach bibliogracznych s uwzgldnione w ze-
stawieniu skrtw.
Odnoniki do hase
Sownik zosta zaopatrzony w bogat sie odnonikw do innych hase, aby uatwi czytelnikom sprawne ko-
rzystanie z materiau zamieszczonego w tomie. Zastosowano pi rnych rodzajw odnonikw:
1. Wpisy pojawiajce si w tekcie w porzdku alfabetycznym, w caym sowniku, kieruj czytelnika
do hase, w ktrych temat jest omwiony:
Abba. Zob. Bg; Syn Boy.
2. Gwiazdka po pojedynczym sowie w treci jakiego hasa wskazuje, e w sowniku znajduje si
oddzielne haso o tej nazwie. Np. gwiazdka przy sowie Chrystus* kieruje czytelnika do hasa
Chrystus.
3. Odnoniki pojawiajce si w nawiasach w treci hase rwnie kieruj czytelnika do konkretnych
innych hase. Np. (zob. Kocioy domowe) kieruje czytelnika do hasa zatytuowanego Kocioy
domowe. Tego rodzaju odnoniki s stosowane albo w celu zapobieenia niejednoznacznoci, jaka
mogaby wynikn z oznaczenia sowa gwiazdk (np. kobieta* mona by rozumie jako odnonik
do hasa kobieta i mczyzna bd kobiety we wczesnym Kociele), albo dla skierowania uwa-
gi czytelnika na pokrewne haso.
4. Na kocu kadego hasa, tu przed bibliogra, umieszczono listy odnonikw do hase, aby zwr-
ci uwag czytelnika na hasa szczeglnie zwizane z tematem:
Zob. te hymny; elementy liturgiczne; kult, liturgia.
XXIII
5. Tam gdzie zasza taka potrzeba, zamieszczono odnoniki do hase z innych tomw cyklu, Dictio-
nary of Jesus and the Gospels i Sownika teologii w. Pawa. Odnoniki takie znajduj si zawsze
w tekcie hasa, a nigdy w bibliograi. Np. odnonik (zob. DJG, Gentiles) dotyczy hasa Gentiles
w Dictionary of Jesus and the Gospels, a odnonik (zob. STP, sprawiedliwo Boa, 2.4) dotyczy
konkretnej partii hasa sprawiedliwo Boa w Sowniku teologii w. Pawa. Odnoniki te maj na
celu zarwno pomc czytelnikom zgbia pokrewne zagadnienia w nauczaniu Jezusa i Pawa, jak
i wskaza kontrastujce czy alternatywne punkty widzenia.
Indeksy
Poniewa wikszo hase Sownika do wyczerpujco omawia zagadnienia o szerokim zakresie, indeks
tematyczny ma na celu pomc czytelnikom w znalezieniu informacji na temat wszych zagadnie,
jakie mogyby pojawi si np. w standardowym sowniku biblijnym. I tak cho np. Sownik nie zawiera
hasa nazarejczycy, indeks skieruje czytelnika do hase, w ktrych s wzmianki o nazarejczykach, jak
judeochrzecijastwo czy ebionici itd.
Indeks cytatw biblijnych ma pomc w szybkim dotarciu do fragmentw wymienianych w treci
hase.
Indeks hase na samym kocu Sownika pozwala czytelnikowi ogarn wzrokiem obszerno
tematyczn uwzgldnion w publikacji i wybra te hasa, ktre najbardziej odwouj si do jego
zainteresowa czy potrzeb. Osoby zainteresowane hasami konkretnych autorw znajd ich
zestawienia pod nazwiskiem kadego z autorw w spisie autorw.
Transliteracja
Sowa hebrajskie i greckie transliterowano wedug systemu przedstawionego po wykazie skrtw. Czasowniki
greckie podawano raczej w ich formie leksykalnej (ni w bezokoliczniku), aby uatwi osobom sabo znajcym
jzyk bd nieznajcym go korzystanie z innej literatury podrcznej.
Jak posugiwa si Sownikiem
WYKAZ SKRTW
Skrty oglne
lub numer(y) sekcji lub paragrafu (czsto
dla oznaczenia systemu numeracji dzie
Jzefa Flawiusza w Loeb Classical Library)
s Codex Sinaiticus
- itd. (greckie)
2 wyd. drugie wydanie
3 wyd. trzecie wydanie
A Codex Alexandrinus
B Codex Vaticanus
b.d. brak daty
C Codex Ephremi Syri
D Codex Bezae
DSS Zwoje znad Morza Martwego
(ang. Dead Sea Scrolls)
frag. fragment (dokumentu)
gr. grecki
hebr. hebrajski
in. inaczej
km kilometr
LXX Septuaginta
ac. aciski
m metr
mg. margines
mn. liczba mnoga
MS lub MSS manuskrypt lub manuskrypty
MT Tekst Masorecki
n.s. nowa seria
np. na przykad
NT Nowy Testament
ok. okoo
par. paralelny fragment
passim w rnych miejscach
por. porwnaj
posz. poszerzone wydanie
pres. preskrypt
Q Quelle (rdo Znakw)
red. redaktor
repr. reprint
rew. zrewidowana edycja
rozdz. rozdzia(y)
s. lub ss. strona lub strony
s.s. stara seria
ST Stary Testament
sy syryjski
Symm. przekad Symmacha (grecki ST)
t. tom
Teod. przekad Teodocjona (grecki ST)
tg. targum
tj. to jest
t. ang. tumaczenie angielskie
v.l. vario lectio (wariant)
w. wiek
w. lub. ww. werset lub wersety
wer. ang. wersje angielskie Biblii
wyd. wydanie, wydawca
x razy (np. 2x = 2 razy)
zw. zwaszcza
Przekady Biblii
ASV American Standard Version (1901)
AV Authorized Version (= KJV)
JB Jerusalem Bible
KJV King James Version (= AV)
NASB New American Standard Bible
NEB New English Bible
NIV New International Version
NRSV New Revised Standard Version
REB Revised English Version
RV Revised Version (1881-85)
Skrty ksig biblijnych
Stary Testament
Rdz Ksiga Rodzaju
Wj Ksiga Wyjcia
Kp Ksiga Kapaska
Lb Ksiga Liczb
Pwt Ksiga Powtrzonego Prawa
Joz Ksiga Jozuego
Sdz Ksiga Sdziw
XXV Wykaz skrtw
Rt Ksiga Rut
12 Sm Pierwsza i Druga Ksiga Samuela
12 Krl Pierwsza i Druga Ksiga Krlewska
12 Krn Pierwsza i druga Ksiga Kronik
Ezd Ksiga Ezdrasza
Ne Ksiga Nehemiasza
Tb Ksiga Tobiasza
Jdt Ksiga Judyty
Est Ksiga Estery
12 Mch Pierwsza i Druga Ksiga Machabejska
Hi Ksiga Hioba
Ps Ksiga Psalmw
Prz Ksiga Przysw
Koh Ksiga Koheleta [Eklezjastesa]
Pnp Pie nad Pieniami
Mdr Ksiga Mdroci
Syr Ksiga Syracha [Eklezjastyk]
Iz Ksiga Izajasza
Jr Ksiga Jeremiasza
Lm Lamentacje
Ba Ksiga Barucha
Ez Ksiga Ezechiela
Dn Ksiga Daniela
Oz Ksiga Ozeasza
Jl Ksiga Joela
Am Ksiga Amosa
Ab Ksiga Abdiasza
Jon Ksiga Jonasza
Mi Ksiga Micheasza
Na Ksiga Nahuma
Ha Ksiga Habakuka
So Ksiga Sofoniasza
Ag Ksiga Aggeusza
Za Ksiga Zachariasza
Ml Ksiga Malachiasza
Nowy Testament
Mt Ewangelia wedug w. Mateusza
Mk Ewangelia wedug w. Marka
k Ewangelia wedug w. ukasza
J Ewangelia wedug w. Jana
Dz Dzieje Apostolskie
Rz List do Rzymian
12 Kor Pierwszy i Drugi List do Koryntian
Ga List do Galatw
Ef List do Efezjan
Flp List do Filipian
Kol List do Kolosan
12 Tes Pierwszy i Drugi List do Tesaloniczan
12 Tm Pierwszy i Drugi List do Tymoteusza
Tt List do Tytusa
Flm List do Filemona
Hbr List do Hebrajczykw
Jk List w. Jakuba
12 P Pierwszy i Drugi List w. Piotra
123 J Pierwszy, Drugi i Trzeci List w. Jana
Jud List w. Judy
Ap Apokalipsa w. Jana
Dodatki w Septuagincie w odniesieniu
do Biblii Hebrajskiej
12 Ezd 12 Ksiga Ezdrasza
4 Ezd 4 Ksiga Ezdrasza
1234 Krl 1234 Ksiga Krlewska/
Krlestw (=12 Sm i 12 Krl)
1234 Mch 1234 Ksiga Machabejska
Add Est dodatki w Ksidze Estery
Ba Ksiga Barucha
Bel Bel i Smok (w Dn)
Jdt Ksiga Judyty
LJr List Jeremiasza
MAzar Modlitwa Azariasza
Mdr Ksiga Mdroci
MMan Modlitwa Manassesa
Syr Mdro Syracha
Tb Ksiga Tobita (Tobiasza)
Zuz Zuzanna (w Dn)
Apokryfy Starego Testamentu (w terminologii
protestanckiej: pseudoepigrafy)
1 Hen Ksiga Henocha etiopska
2 ApBa Apokalipsa Barucha (syryjska)
2 Hen Ksiga Henocha sowiaska
3 ApBa Apokalipsa Barucha (grecka)
3 Hen Ksiga Henocha hebrajska
Achikar Historia i mdro Achikara Asyryjczyka,
syna Anaela, potomka Tobiasza
ApAbr Apokalipsa Abrahama
ApEl Apokalipsa Eliasza
ApMoj Apokalipsa Mojesza
ApSedr Apokalipsa Sedracha
ApSof Apokalipsa Sofoniasza
Jub Ksiga Jubileuszw
JzfAs Jzef i Asenet
ListAr List (Pseudo-)Arysteasza
MczIz Mczestwo Izajasza
PsFok Pseudo Fokylides
PsSal Psalmy Salomona
StBib Staroytnoci biblijne Pseudo-Filona
TestXII Testament Dwunastu Patriarchw
TestAs Testament Asera
TestBen Testament Beniamina
XXVI Wykaz skrtw
TestDan Testament Dana
TestGad Testament Gada
TestIs Testament Isachara
TestJud Testament Judy
TestJzf Testament Jzefa
TestLew Testament Lewiego
TestNef Testament Neftalego
TestRub Testament Rubena
TestSym Testament Symeona
TestZab Testament Zabulona
TestAbr Testament Abrahama
TestHi Testament Hioba
TestMoj Testament Mojesza
WnbIz Wniebowstpienie Izajasza
WnMoj Wniebowzicie Mojesza (=Testament
Mojesza TestMoj)
WyrSyb Wyrocznie Sybilli
AdEw ycie Adama i Ewy
Pror ycie prorokw (podawane z imieniem
proroka)
Ojcowie Apostolscy
1 Klem 1 List Klemensa Rzymskiego
2 Klem 2 List Klemensa Rzymskiego
Did Didache
FlpPol List do Filipian Polikarpa
Herm Pasterz Hermasa
HermPod Pasterz Hermasa, Podobiestwa
HermPol Pasterz Hermasa, Polecenia
HermWiz Pasterz Hermasa, Wizje
IgnSmyrn List do Smyrneczykw Ignacego
Antiocheskiego
IgnEf List do Efezjan Ignacego Antiocheskiego
IgnFld List do Filadelan Ignacego
Antiocheskiego
IgnMag List do Magnezjan Ignacego
Antiocheskiego
IgnPol List do Polikarpa Ignacego Antiocheskiego
IgnRz List do Rzymian Ignacego Antiocheskiego
IgnTral List do Tralian Ignacego Antiocheskiego
ListBar List Barnaby
ListDiog List do Diogneta
MczPol Mczestwo Polikarpa
Inne utwory wczesnochrzecijaskie
Afrahat
Dem Demonstrationes
Akta
AktApl Akta Apolloniusza
AktPi Akta Piata
AktPaTk Akta Pawa i Tekli
AktTom Akta Tomasza
AktJustTow Akta witych mczennikw
Justyna i Towarzyszy
Ambroy
Abr De Abrahamo
ExpEvLuc Expositio Evangelii Secundum
Lucam
Ps In Psalmos
Virg De Virginibus
ApkJk Apokryfon Jakuba
Apokalipsy
ApPaw Apokalipsa Pawa
ApPt Apokalipsa Piotra
Arystydes
Apol Apologia
Atanazy
Ar Adversus Arianos
Lis Listy
Fug Apologia pro Fuga Sua
Atenagoras
Leg Legatio pro Christianis
Suppli Supplicatio pro Christianis
Augustyn
CivD De Civitate Dei
Conf Confessiones
DeCons De Consensu Evangelistarum
DoctrChrist De Doctrina Christiana
Ep Epistulae
Haer De Haeresibus
Hom Homilia
QuaestEvan Quaestiones Evangeliorum
BG Berliski Kodeks Papirusowy
(gnostycki)
Chryzostom
HomGen Homilie na Ksig Rodzaju
HomMt Homilie na Ewangeli wedug
w. Mateusza
Regno De Regno
Cyprian
DomOr De Dominica Oratione
Ep Epistulae
Laps De Lapsis
Cyryl Jerozolimski
MystCat Katechezy mistagogiczne
EpApos Epistola Apostolorum
Epifaniusz
Haer Haereses
Miary Miary i ciary (Peri metron kai
stathmon)
Euzebiusz
EcclTheol De Ecclesiastica Theologia
XXVII Wykaz skrtw
HistEccl Historia Ecclesiastica
DemEv Demonstratio Evangelica
InPs Komentarz do Psalmw
PraepEv Praeparatio Evangelica
Ewangelie
EwBar Ewangelia Bartomieja
EwEb Ewangelia Ebionitw
EwEg Ewangelia Egipcjan
EwHebr Ewangelia Hebrajczykw
EwMarii Ewangelia Marii Magdaleny
EwNaass Ewangelia Naasseczykw
EwFil Ewangelia Filipa
EwP Ewangelia Piotra
EwTom Ewangelia Tomasza
FragMur Fragment Muratoriego
FragPap Fragmenty Papiasza
Hieronim
KomGa Komentarz do Listu do Galatw
KomMt Komentarz do Ewangelii wedug
w. Mateusza
KomMi Komentarz do Ksigi Micheasza
Ep Epistulae
Vir De Viris Illustribus
ProlMt Prolog do Ewangelii wedug
w. Mateusza
PrQuEv Praefatio Hieronymi in Quatuor
Evangelia
Hilary z Poitiers
Trin De Trinitate
Hipolit Rzymski
TradAp Tradycja Apostolska
DemChr Demonstratio de Christo et
Antichristo
Haer De Haeresibus
Refut Refutatio omnium haeresium
Odparcie wszelkich herezji
(inny tytu: Philosophumena)
Ireneusz
Haer Adversus Haereses
Justyn Mczennik
Apol I, II Apologia I, II
CohorGraec Cohortatio ad Graecos
DialTryf Dialog z ydem Tryfonem
OrGr Oratio ad Graecos
Resurrec De resurrectione carnis
KG Kodeksy gnostyckie z Nag
Hammadi
Klemens Aleksandryjski
EclProph Eclogae Propheticae
Excerpta Excerpta ex Theodoto (pol. t.
Wypisy z Theodota)
FragAdum Fragmenty dotyczce
Adumbrationes
FragEpJud Fragmenty dotyczce Listu Judy
Paed Paedagogus
Protr Protrepticos
QuisDiv Quis Dives Salvetur
Strom Kobierce (Stromata)
Teod List do Teodora
Laktancjusz
DivInst Divinae Institutiones
Literatura Pseudo-Klementyska
Hom Homilie
Rec Recognitiones
OdSal Ody Salomona
Orygenes
KomJ Komentarz do Ewangelii wedug
w. Jana
KomMt Komentarz do Ewangelii wedug
w. Mateusza
DePrinc De Principiis
ExMart Exhortatio ad Martyrium
HomEz Homilie o Ksidze Ezehiela
HomJoz Homilie o Ksidze Jozuego
Homk Homilie o Ewangelii w. ukasza
MPerpFel Mczestwo Perpetuy i Felicyty
PeriArch Peri Archon
PrzCels Przeciw Celsusowi
SelEx Selecta in Exodum
SelPs Selecta in Psalmos
PBerol Papyrus Berolinensis
PG Patrologia Graeca
(red. J.P. Migne)
ProtoewJk Protoewangelia Jakuba
Run
HistEcc Historia Ecclesiastica
Tacjan
OrGraec Oratio ad Graecos
Tertulian
AdvJud Adversus Judaeos
AdNat Ad Nationes
AdUx Ad Uxorem
Apol Apologeticus
DeAn De Anima
DeCarn De Carne Christi
DePraesc De Praescriptione Haereticorum
DeBapt De Baptismo
DeCor De Corona
DeCulFem De Cultu Feminarum
DeIdol De Idololartia
DeJejun De Jejunio Adversus Psychicos
DeOrat De Oratione
XXVIII Wykaz skrtw
DePud De Pudicitia
DeResur De Resurrectione Carnis
DeSpect De Spectaculis
Marc Adversus Marcionem
Pud De Pudicitia
Prax Adversus Praxeas
Scorp Scorpiace
Teol Antiocheski
Autol Ad Autolycum
rda i autorzy okresu klasycznego i hellenistycznego
Ajschylos
Pers Persae
SeptTheb Septem contra Thebas
Suppl Supplices
Ammoniusz (Gramatyk)
AdnVocabDi De Adnium Vocabulorum
Dierentia
Anacharsis
LTer List do Tereusza
AnthGrk Anthologia Graeca
Antypater
AnthPal Anthologia Palatina
Appian z Aleksandrii
WojMitr Wojny z Mitrydatesem
WojDom Wojny Domowe
Apulejusz
Met Metamorfozy
Aratus
Phaen Phaenomena
Arystofanes
Thes Thesmophorizousai
Achar Acharneses
Arystoteles
Cael De Caelo
EthNic Ethica Nicomachea
Pol Politica
Prob Problemata
Artemidor
Oneir Oneirocriticon
Aulus Gellius
NocAtt Noctes Atticae
Chariton z Afrodyzji
HisChaKa Historia Chajreasza i Kalliroe
CorpHerm Corpus Hermeticum
Cyceron
DeDiv De Divinatione
DeLeg De Legibus
DeO c De O ciis
DeOrat De Oratore
DeRepub De Republica
Phil Orationes Philippicae
RabPerd Rabirio Perduellionis
Tusc Tusculanae Disputationes
Demostenes
ConCon Contra Cononem
ConLac Contra Lacritum
Diodor Sycylijski
BibHist Bibliotheca Historica
Diogenes Laertios
Vit Vitae
Clit Clitomachus
Dion Chryzostom
DeHom De Homero et Socrate
Or Orationes
DionHal Dionizjusz z Halikarnasu
Elian
DeNatAnim De Natura Animalium
Epiktet
Dia Diatribai
Diss Dissertationes
Ench Enchiridion
Eurypides
Hipp Hippolytus
Filon Aleksandryjski
Abr De Abrahamo
AetMund De Aeternitate Mundi
Agric De Agricultura
Cher De Cherubim
Conf De Confusione Linguarum
Congr De Congressu Eruditionis Gratia
Decal De Decalogo
DetPotIns Quod Deterius Potiori Insidiari
Soleat
DeusImm Quod Deus Sit Immutabilis
Ebr De Ebrietate
Flacc In Flaccum
Fug De Fuga et Inventione
Gig De Gigantibus
Jos De Josepho
LegAll Legrum Allegoriae
LegGai Legatio ad Gaium
MigrAbr De Migratione Abrahami
MutNom De Mutatione Nominum
OmnProbLib Quod Omnis Probus Liber Sit
Op Mund De Opicio Mundi
Plant De Plantatione
PosterC De Posteritate Caini
PraemPoen De Praemiis et Poenis
Prov De Providentia
QuaestInEx Quaestiones in Exodum
QuaestInGen Quaestiones in Genesin
XXIX Wykaz skrtw
RerDivHer Quis Rerum Divinarum Heres Sit
Sacr De Sacriciis Abelis et Caini
Som De Somnis
SpecLeg De Specialibus Legibus
Virt De Virtibus
VitCont De Vita Contemplativa
VitMos De Vita Mosis
Filostrat
Vit Ap Vita Apollonii
Galen
DePlac De Placitis Hippocratis et
Platonis
Herodot
Hist Historiai
Hezjod
Op Opera et Dies
Theog Theoginia
Homer
Il Iliada
Odys Odyseja
Horacy
Sat Satirae
InscrCos The Inscriptions of Cos, red.
W.R. Paton, E.L. Hicks (1891)
Isokrates
Dem Demonicus
Panath Panathenaicus
Paneg Panegyricus
Jamblich
DeMyst De Mysteriis
Jzef Flawiusz
DawDzIz Dawne dzieje Izraela
Wojyd Wojna ydowska
Aut Autobiograa
PrzAp Przeciw Apionowi
Justynian
Dig Digesta Iustiniani
Juwenal
Sat Satirae
Kallimach z Cyreny
Epigr Epigrammata
Kasjusz Dion
Epit Epitomae
Hist Historia rzymska
KodJust Kodeks Justyniana
Ksenofont
HistGr Historia Graeca
Mem Memorabilia Socratis
Kwintylian
InstOrat Institutio Oratoria
Lukian z Samosat(y)
Aleks Aleksander, czyli Faszywy Prorok
Herm Hermotimus
Peregr De Morte Peregrini
Philops Philopseudes
Tox Toxaris
Marcjalis
Epig Epigramy
Marek Aureliusz
Rozm Rozmylania
Mikoaj z Damaszku
VitCaes Vita Caesaris
MuzRuf Muzoniusz Rufus
OrphFrag Orphicorum Fragmenta
Owidiusz
Metamorfozy
Pauzaniasz
HellPer Hellados Perigsis (Wdrwki
po Helladzie)
Pawe Orozjusz
HistAdvPag Historiae Adversum Paganos
Petroniusz
Sat Satyricon
PGM Papyri-Graecae Magicae
PZenKair Zenon Papyri, red. C.C. Edgar,
t. 1-4, Le Caire 1925-31;
Catalogue gnrale des
antiquits gyptiennes du
Muse du Caire)
Pindar
Isth Isthmia
Platon
Alc Alcibiades
Apol Apologia
Crat Cratylus
Gorg Gorgias
Leg Leges
Phaedr Phaedrus
Protag Protagoras
Rep Res Publica
Soph Sophista
Symp Symposion
Tim Timaeus
Pliniusz Modszy
Ep Epistulae
Pliniusz Starszy
NatHist Naturalis Historia
Panegyr Panegyricus
Plutarch
Mor Moralia
XXX Wykaz skrtw
Adulat De Adulatore et Amico
Colot Adversus Colotem
ConPraec Coniugalia Praecepta
Conv Quaestiones Convivales
DefOrac De Defectu Oraculorum
FacLun De Facie in Orbe Lunae
FortRom De Fortuna Romanorum
GenSoc De Genio Socratis
Iside De Iside et Osiride
LibEduc De Liberis Educandis
MulVirt Mulierum Virtutes
NonPosseSuav Non Posse Suaviter Vivi
Secundum Epicurum
PraecGerReipub Praecepta Gerendae
Reipublicae
Rom Quaestiones Romanae
SerNumVind De Sera Numinis Vindicta
Vit Vitae
Alex De Alexandro
Anton De Antonio
Caesar De Caesar
Numa De Numa
Pomp De Pompeio
Polibiusz
Dz Dzieje
Proklos
InTim In Platonis Timaeum
Commentarius
Seneka
Ben De Beneciis
BrevVit De Brevitate Vitae
DeClem De Clementia
EpLucil Epistulae ad Lucilium
EpMor Epistulae Morales
Sofokles
Elec Electra
OedTyr Oedipus Tyrannus
Stobaeus
Ecl Eclogae
Strabon
Geog Geograa
Swetoniusz
Klaudiusz z ywoty cezarw (De Vita
Caesarum)
Domicjan z ywoty cezarw (De Vita
Caesarum)
Galba z ywoty cezarw (De Vita
Caesarum)
Juliusz z ywoty cezarw (De Vita
Caesarum)
Neron z ywoty cezarw (De Vita
Caesarum)
Tyberiusz z ywoty cezarw (De Vita
Caesarum)
Tytus z ywoty cezarw (De Vita
Caesarum)
Wespazjan z ywoty cezarw (De Vita
Caesarum)
Tacyt
Ann Annales ab Excessu Divi Augusti
Hist Historiae
Teon
Progymn Progymnasmata
Tukidydes
WojPel Wojna peloponeska
Tytus Liwiusz
Epit Epitomae
Ab Urbe Ab Urbe condita
Waleriusz Maksymus
FacDict Factorum et Dictorum
Memorabilium Libri Novem
Wegecjusz Renatus
EpitReiMilit Epitoma Rei Militaris
(znane te jako: De Re Militari)
Wergiliusz
Geor Georgiki
Zwoje znad Morza Martwego i pisma pokrewne
CD Dokument Damasceski
(z genizy kairskiej)
p Peszer
Q Qumran
1Q, 3Q, 4Q itd. Numer groty w Qumran,
w ktrej znaleziono dany
rkopis, po nim nastpuje
skrt lub numer dokumentu
1QapGen Apokryf Ksigi Rodzaju
z pierwszej groty w Qumran
(1Q20)
1QH HDy lub Hymny
Dzikczynne z pierwszej groty
w Qumran
1QIsa
a,b
pierwsza, druga kopia zwoju
Ksigi Izajasza z pierwszej
groty w Qumran
1QM Zwj Wojny (MilHmh)
z pierwszej groty w Qumran
1QMyst Ksiga Tajemnic (1Q27)
z pierwszej groty w Qumran
1QpHab Peszer do Ksigi Habakuka
z pierwszej groty w Qumran
XXXI Wykaz skrtw
1QPsa
a
fragmenty psalmw (1Q10)
z pierwszej groty w Qumran
1QS Serek hayyaHad lub Regua
Zrzeszenia z pierwszej groty
w Qumran
1QSa Regua Caego Zgromadzenia
(1Q28a) z pierwszej groty
w Qumran
1QSb Regua Bogosawiestw
(1Q28b) z pierwszej groty
w Qumran
3Q15 Zwj Miedziany z trzeciej
groty w Qumran
4Q139 rozporzdzenia i komentarze
na temat biblijnych tekstw
prawniczych (Phyl L)
z czwartej groty w Qumran
4Q169 Peszer do Ksigi Nahuma
(4QpNah) z czwartej groty
w Qumran
4Q171 Peszer do Ksigi Psalmw
(4QpPs
a
) z czwartej groty
w Qumran
4Q176 TanHumm (4QTanh)
z czwartej groty w Qumran
4Q186 Horoskop z czwartej groty
w Qumran
4Q246 Apokryf Daniela (4QPsDanA
a
)
4Q400-407 Pieni Oary Szabatowej
(4QShirShabb
a-h
)
4Q504 Sowa Cia wieccych
a (4QDibHam
a
)
4Q513-514 rozporzdzenia i komentarze
na temat biblijnych tekstw
prawniczych z czwartej groty
w Qumran
4QEnGiants Henoch Giganci a (4Q203)
fragmenty z czwartej groty
w Qumran
4QEn
a-g
Henoch (4Q201-212)
fragmenty z czwartej groty
w Qumran
4QEnastr
a-d
Henoch Astronomiczny
(4Q208-211) z czwartej groty
w Qumran
4QFlor Florilegium (4Q174)
z czwartej groty w Qumran
4QMess ar aramejski tekst mesjaski
z czwartej groty w Qumran
(4Q534)
4QMMT Miqsat Maiaseh Torah
(Niektre z Nakazw Prawa)
z czwartej groty w Qumran
(4Q394-399)
4QpNah Peszer do Ksigi Nahuma
z czwartej groty w Qumran
(4Q169)
4QPhyl Filakterie a u z czwartej
groty w Qumran (4Q128-148)
4QPrNab Modlitwa Nabonida z czwartej
groty w Qumran (4Q242)
4QPsDanA
a
Apokryf Daniela
z czwartej groty w Qumran
(4Q246)
4QPssJosh Psalmy Jozuego z czwartej
groty w Qumran (4Q379)
4QShirShabb Pieni Oary Szabatowej
z czwartej groty w Qumran
(4Q400-407)
4QTestim Testimonia z czwartej groty
w Qumran (4Q175)
4QtgJob Targum do Ksigi Hioba
z czwartej groty w Qumran
(4Q157)
4QtgLev Targum do Ksigi Kapaskiej
z czwartej groty w Qumran
(4Q156)
5Q15 Nowa Jerozolima z pitej groty
w Qumran (5QJN ar)
11QH Hymny z jedenastej groty
w Qumran (11Q15-16)
11QMelch Melchizedek z jedenastej groty
w Qumran (11Q13)
11QpaleoLev Ksiga Kapaska w zapisie
paleohebrajskim z jedenastej
groty w Qumran (11Q1)
11QPs
a
Zwj Psalmw z jedenastej
groty w Qumran (11Q5)
11QTemple Zwj witynny z jedenastej
groty w Qumran (11Q19)
11QtgJob Targum do Ksigi Hioba
z jedenastej groty w Qumran
(11Q10)
Materia targumiczny
FragTg Fragmenty Targumu
TgSam Targum Samarytaski
TgCant Targum do Pieni nad Pieniami
TgEst I, II Pierwszy lub Drugi Targum
do Ksigi Estery
XXXII Wykaz skrtw
TgIsa Targum do Ksigi Izajasza
TgKet Targum do Pism
TgNeb Targum do Prorokw
TgBeof Targum Neoti I
TgOnk Targum Onkelosa
TgPs-J Targum Pseudo-Jonatana
TgJer I Targum Jerozolimski I
TgJer II Targum Jerozolimski II
TgJem Targum Jemenicki
Porzdki i traktaty Miszny, Tosefty i Talmudu
Traktaty Miszny, Tosefty, Talmudu Babiloskiego
i Talmudu Jerozolimskiego bd wyrniane
odpowiednio literami: m., t., b., y.
Abot Abot
`Arak `Arakin
`AbodZar `Aboda Zara
BBat Baba Batra
Bek Bekorot
Ber Berakot
Beca Beca (Yom ob)
Bik Bikkurim
BMec Baba Meci`a
BQam Baba Qamma
Dem Demai
`Erub `Erubin
`Ed `Eduyyot
Gi Giin
ag agiga
al alla
Hor Horayot
ul ullin
Kelim Kelim
Ker Keritot
Ketub Ketubot
Kil Kilayim
Ma`a Ma`aerot
Mak Makkot
Mak Makirin (Maqin)
Meg Megilla
Me`il Me`ila
MenaH MenaHot
Mid Middot
Miqw Miqwaot
Mo`ed Mo`ed
Mo`edQa Mo`ed Qaan
Ma`aeni Ma`aer eni
Naim Naim
Nazir Nazir
Ned Nedarim
Neg Nega`im
Nez Neziqin
Nid Niddah
Ohol Oholot
`Or `Orla
Para Para
Pea Pea
PesaH PesaHim
Qinnim Qinnim
Qidd Qidduin
Qod Qodain
RoHa Ro Haana
Sanh Sanhedrin
abb abbat
eb ebi`it
ebu ebu`ot
eqal eqalim
Soa Soa
Sukk Sukka
Ta`an Ta`anit
Tamid Tamid
Tem Temura
Ter Terumot
ohar oharot
Yom ebul Yom
`Uq `Uqcin
Yad Yadayim
Yebam Yebamot
Yoma Yoma (Kippurim)
Zabim Zabim
ZebaH ZebaHim
Zer Zera`im
Inne pisma rabiniczne
AbotRNat Abot de Rabbi Nathan
Ag Ber Aggadat Bereit
bab Babiloski
Bar Baraita
DerErTab Derek Erec Rabba
DerErZu Derek Erec Zua
Gem Gemara
Kalla Kalla
Mek Mekilta
Midr Midra (cytowany wraz ze skrtem
ksigi biblijnej)
Pal Palestyski
PesiqR Pesiqta Rabbati
PesiqRabKah Pesiqta de Rab Kahana
PirqeREl Pirqe Rabbi Eliezer
Rab Rabbah (cytowany wraz ze stojcym
z przodu skrtem ksigi biblijnej)
em emaHot
XXXIII Wykaz skrtw
Sipra Sipra
Sipre Sipre
Sop Soperim
S`OlamRab Serer `Olam Rabbah
Talm Talmud
Yal Yalqu
Traktaty (Pisma) z Nag Hammadi
1 ApJk Pierwsza Apokalipsa Jakuba
2 ApJk Druga Apokalipsa Jakuba
Allogenes Allogenes
ApAd Apokalipsa Adama
ApfJ Apokryf Jana
ApfJk Apokryczny List Jakuba
ApPa Apokalipsa Pawa
ApPi Apokalipsa Piotra
Asclepius Asclepius 21-29
AutNau Autentyczna nauka
ChrzA O chrzcie A
ChrzB O chrzcie B
ChrzC O chrzcie C
DialZb Dialog Zbawcy
DrNaukSet Druga Nauka Wielkiego Seta
DzPiDw Dzieje Piotra i Dwunastu Apostow
EgzDusz Egzegeza o duszy
EuchA O Eucharystii A
EuchB O Eucharystii B
EwEg Ewangelia Egipcjan
EwFlp Ewangelia Filipa
EwPr Ewangelia Prawdy
EwTom Ewangelia Tomasza
GrzUmDosk Grzmot: Umys doskonay
HipArch Hipostaza archontw
Hyps Hypsiforne
ListEugn List Eugnostosa
ListPiFlp List Piotra do Filipa
Mars Marsanes
MdrJezChr Mdro Jezusa Chrystusa
Melch Melchizedek
ModlHe Modlitwa hermetyczna
ModlPaw Modlitwa Pawa Apostoa
MylMoc Myl naszej wielkiej mocy
Namasz O namaszczeniu
NaukSyl Nauki Sylwana
OdNor Oda o Norei
ParaSem Parafraza Sema
PisHerm Pismo hermetyczne (w ang. skrt.
Disc. 8-9)
Poczw O pocztku wiata
SentSyk Sentencje Sykstusa
StelSet Trzy stele Seta
wPr wiadectwo prawdy
Tom Ksiga Tomasza
TrjMylPi Trjksztatna Myl Pierwsza
(Protennoia)
TrTr Traktat Trjdzielny
WalWyk Walentyniaski wykad
WyjGn Wyjanienie gnozy
WypZm Wypowied o zmartwychwstaniu
Zost Zostrianos
XXXIV Wykaz skrtw
Czasopisma naukowe, cytowane dziea i serie wydawnicze
AARAS American Academy of Religion Academy Series
AARSR American Academy of Religion Studies in Religion
AB Anchor Bible
ABD Anchor Bible Dictionary, red. D.N. Freedman
ABQ American Baptist Quarterly
ABR Australian Biblical Review
ABRL Anchor Bible Reference Library
AbrN Abr-Nahrain
ACNT The Augsburg Commentary on the New Testament
ACW Ancient Christian Writers
AER American Ecclesiastical Review
AGJU Arbeiten zur Geschichte des antiken Judentums und des Urchristentums
AGSU Arbeiten zur Geschichte des Sptjudentums und Urchristentums
AJA American Journal of Archaeology
AJBI Annual of the Japanese Biblical Institute
AJT American Journal of Theology
AK Arbeiten zur Kirchengeschichte
ALGHJ Arbeiten zur Literatur und Geschichte des hellenistischen Judentums
ALUOS Annual of Leeds University Oriental Society
AnBib Analecta Biblica
AnBoll Analecta Bollandiana
ANF Ante-Nicene Fathers, red. A. Ronerts, J. Donaldson (10 tomw; 1890 [repr. 1951])
ANRW Austieg und Niedergang der rmischen Welt
APOT The Apocrypha and Pseudoepigrapha of the Old Testament in English, red. R.H. Charles
(2 tomy, 1913)
ARWAW Abhandlungen der Rheinisch-Westflischen Akademie der Wissenschaften
ASNU Acta seminarii neotestamentici upsaliensis
ATANT Abhandlungen zur Theologie des Alten und Neuen Testaments
ATLABibS ATLA Bibliography Series
ATR Anglican Theological Review
AusBR Australian Biblical Review
AUSS Andrews University Seminary Studies
BA Biblical Archaeologist
BAFCS The Book of Acts in Its First Century Setting
BAGD W. Bauer, W.F. Arndt, F.W. Gingrich, F.W. Danker, Greek-English Lexicon of the NT
BBB Bonner biblische Beitrge
BBR Bulletin for Biblical Research
BCJ Brown Classics in Judaica
BDB F. Blass, A. Debrunner, R.W. Funk, A Greek Grammar of the New Testament and Other
Early Christian Literature (Chicago: University of Chicago Press, 1961)
BET Beitrge zur evangelischen Theologie
BETL Bibliotheca ephemeridum theologicarum lovaniensium
BF Beitrge zur Forschung
BG Berlin Gnostic Codex
BGU gyptische Urkunden zus den Museen zu Berlin: Grich. Urkunden IVIII (18951933)
BHT Beitrge zur historischen Theologie
BI Biblical Interpretation
Bib Biblica
BibO Biblica et Orientica
BibRes Biblical Research
XXXV Wykaz skrtw
BibS(F) Biblische Studien (Freiburg, 1895)
BibS(N) Biblische Studien (Neukirchen, 1951)
BibTh Biblical Theology
BJRL Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester
BJS Brown Judaic Studies
BMI The Bible and its Modern Interpreters
BR Biblical Research
BRev Bible Review
BS Bollingen Series
BSac Biblioteca Sacra
BT The Bible Translator
BTB Biblical Theology Bulletin
BTS Biblisch-Theologische Studien
BU Biblische Untersuchungen
BZ Biblische Zeitschrift
BZNW Beihefte zur Zeitschrift fr die Neutestamentliche Wissenschaft
CAH Cambridge Ancient History
Cah Theol Cahiers Thologiques
CBC Cambridge Bible Commentary
CBQ Catholic Biblical Quarterly
CBQMS Catholic Biblical Quarterly Monograph Series
CCWJCW Cambridge Commentaries on Writings of the Jewish and Christian World 200 B.C. to A.D. 200
CD Church Dogmatics, Karl Barth
CEB Commentaire Evanglique de la Bible
CGTC Cambridge Greek Testament Commentary
CH Church History
CIG Corpus Inscriptionum Graecorum IIV (18281877)
CII Corpus Inscriptionum iudaicarum III, J.B. Frey (19361952)
CIL Corpus Inscriptionum Latinarum IXI (18621943, 2 wyd. 1893)
CJT Canadian Journal of Theology
CNT Commentaire du Nouveau Testament
ConB Coniectanea biblica
ConBNT Coniectanea biblica Neotestamentica
ConNT Coniectanea neotestamentica
CPG Clavis Patrum Graecorum, red. M. Geerard, 5 tomw (Turnhout: Brepols, 19741987)
CPJ Corpus Papyrorum Judaicarum
CQ Classical Quarterly
CQR Classical Quarterly Review
CRB Cahiers de la Revue Biblique
CRINT Compendia rerum iudaicarum ad novum testamentum
CSCO Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium
CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum
CSHJ Chicago Studies in the History of Judaism
CTJ Calvin Theological Journal
CTM Concordia Theological Monthly
CTR Criswell Theological Review
CurTM Currents in Theology and Mission
CV Communio Viatorum
DCB Dictionary of Christian Biography, red. W. Smith, H. Wace, 4 tomy (London, 18771887)
DHL Dissertationes humanarum litterarum
DJD Discoveries in the Judean Desert
XXXVI
DJG Dictionary of Jesus and the Gospels, red. J.B. Green, S. McKnight
STP Sownik teologii w. Pawa, PSB, Vocatio: Warszawa 2010 [wydanie oryginalne: Dictionary
of Paul and His Letters, red. R.P. Martin, G.F. Hawthorne]
DRev Downside Review
DSB Daily Study Bible
DTT Dansk teologisk tidsskrift
EB tudes bibliques
EBC The Expositors Bible Commentary
EBT Encyclopedia of Biblical Theology, red. J.B. Bauer
ENDT Exegetical Dictionary of the New Testament, red. H. Balz, G. Schneider
EGT Expositors Greek Testament
EH Europische Hochschulschriften
EKK Evangelisch-katholischer Kommentar zum Neuen Testament
ELS Enchiridion Locorum Sanctorum. Documenta S. Evangelii Loca Respicientia
EncJud Encyclopaedia Judaica
EP tudes Bibliques (zob. wyej)
EPTA Bulletin European Pentecostal Theological Association Billetin
ER The Encyclopedia of Religion, red. M. Eliade
ERev Ecumenical Review
ESEC Emory Studies in Early Christianity
ESW Ecumenical Studies in Worship
ETS Erfurter Theologische Schriften
EvJ Evangelical Journal
EvQ Evangelical Quarterly
EvT Evangelische Theologie
EWNT Exegetisches Wrterbuch zum Neuen Testament, red. H. Balz, G. Schneider (tum. ang.
Exegetical Dictionary of the New Testament)
Exp Expositor
ExpT Expository Times
FB Facet Books
FBib Forschung zur Bibel
FCCGRW First-Century Christians in the Greco-Roman World
FF Foundations and Facets
FIRA Fontes Iuris Romani Antejustiniani
FJ The Foundation of Judaism
FKD Forschungen zur Kirchen- und Dogmengeschichte
FN Filologia Neotestamentaria
FRLANT Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments
GBL Das Groe Bibellexikon
GBS Guides to Biblical Scholarship
GLS Grove Liturgical Studies
GNS Good News Studies
GNTE Guides to New Testament Exegesis
GTJ Grace Theological Journal
HBD Harpers Bible Dictionary
HBT Horizons in Biblical Theology
HDBA Dictionary of the Bible, red. J. Hastings
HDR Harvard Dissertations in Religion
Herm Hermeneia
HeyJ The Heythrop Journal
HNT Handbuch zum Neuen Testament
Wykaz skrtw
XXXVII
HNTC Harpers New Testament Commentaries
HR History of Religions
HSMS Harvard Semitic Monograph Series
HSS Harvard Semitic Studies
HTKNT Herders theologischer Kommentar zum Neuen Testament
HTS Harvard Theological Studies
HUT Hermeneutische Untersuchungen zur Theologie
HZ Historische Zeitschrift
IBS Irish Biblical Studies
ICC International Critical Commentary
IDB Interpreters Dictionary of the Bible
IDBSup Interpreters Dictionary of the Bible, Supplementary Volume
IEJ Israel Exploration Journal
ILS Inscriptiones Latinae Selectae (Berlin, 1892)
Int Interpretation
IntC Interpretation Commentaries
IRT Issues in Religion and Theology
ISBE International Standard Bible Encyclopedia
IVPNTC InterVarsity Press New Testament Commentary
JAC Jahrbuch fr Antike und Christentum
JAOS Journal of the American Oriental Society
JBL Journal of Biblical Literature
JBR Journal of Bible and Religion
JCBRF Journal of the Christian Brethren Research Fellowship
JCR The Journal of Communication and Religion
JCSR Journal of Comparative Sociology and Religion
JECS Journal of Early Christian Studies
JEH Journal of Ecclesiastical History
JES Journal of Ecumenical Studies
JETS Journal of the Evangelical Theological Society
JFSR Journal of Feminist Studies in Religion
JJS Journal of Jewish Studies
JPT Journal of Pentecostal Theology
JPTSup Journal of Pentecostal Theology Supplement Series
JQR Jewish Quarterly Review
JR Journal of Religion
JRE Journal of Religious Ethics
JRH Journal of Religious History
JRS Journal of Roman Studies
JSJ Journal for the Study of Judaism in the Persian, Hellenistic and Roman Period
JSNT Journal for the Study of the New Testament
JSNTSup Journal for the Study of the New Testament Supplement Series
JSOT Journal for the Study of the Old Testament
JSOTSup Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series
JSPSup Journal for the Study of the Pseudoepigrapha and Related Literature Supplement Series
JSS Journal of Semitic Studies
JTC Journal for Theology and the Church
JTS Journal of Theological Studies
JTS(n.s.) Journal of Theological Studies (nowa seria)
JTSA Journal of Theology for Southern Africa
KAV Kommentar zu den Apostolischen Vtern
Wykaz skrtw
XXXVIII
KNT Kommentar zum Neuen Testament
KP Der Kleine Pauly, red. K. Ziegler
LAE Light from the Ancient East, A. Deissmann
LB Linguistica Biblica
LBS Library of Biblical Studies
LCC Library of Christian Classics
LEC Library of Early Christianity
Lightfoot/Harmer The Apostolic Fathers, t. J.B. Lightfood, J.R. Harmer, red. i rew. M.W. Holmes (2 wyd.;
Grand Rapids: Baker, 1992)
Louw-Nida Greek-English Lexicon, red. J.P. Louw, E.A. Nida
LPGL G.W.H. Lampe, Patristic Greek Lexicon
LSJ Liddell-Scott-Jones, Greek-English Lexicon
LTJ Lutheran Theological Journal
LW Luthers Works, red. J. Pelikan, H.T. Lehman
MBPAR Mnchener Beitrge zur Papyrusforschung und Antiken Rechtsgeschichte
MBTh Mnsterische Beitrge zur Theologie
MeyerK Meyer Kommentar
MFC Message of the Fathers of the Church
MM J.H. Moulton, G. Milligan, The Vocabulary of the Greek Testament, Illustrated from the
Papyri and Other Non-Literary Sources (1930)
MNTC Moatt New Testament Commentary
MPAT A Manual of Palestinian Aramaic Texts
MSB Monographic Series of Benedictina
MTh Melita Theologica
MTS Mnchener theologische Studien
Mus Le Muson
NA
26
Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece, 26 wyd.
NABPRSS National Association of Baptist Professors of Religion Special Studies
NAC The New American Commentary
NCB New Century Bible
NClB New Clarendon Bible
NedTTs Nederlands theologisch tijdschrift
Neot Neotestamentica
NewDocs New Documents Illustrating Early Christianity, red. G.H.R. Horsley
NGS New Gospel Studies
NHC Nag Hammadi Codices
NHMS Nag Hammadi and Manichaean Studies
NHS Nag Hammadi Studies
NIB New Interpreters Bible
NIBC The New International Bible Commentary
NICNT The New International Commentary on the New Testament
NIDNTT New International Dictionary of New Testament Theology
NIGTC New International Greek Testament Commentary
NLC New London Commentary
NovT Novum Testamentum
NowTSup Novum Testamentum Supplements
NRT La nouvelle revue thologique
NTAbh Neutestamentliche Abhandlungen
NTC TPI New Testament Commentaries
NTCom New Testament Commentary (Baker)
NTD Das Neue Testament Deutsch
Wykaz skrtw
XXXIX
NTG NewTestament Guides
NTOA Novum Testamentum et Orbis Antiquus
NTR New Theology Review
NTS New Testament Studies
NTT New Testament Theology, red. J.D.G. Dunn
NTTS New Testament Tools and Studies
OBO Orbis Biblicus et Orientalis
OBT Overtures to Biblical Theology
OCA Orientalia Christiana analecta
OCD Oxford Classical Dictionary
OGIS Orientis Graeci Inscriptiones Selectae
OPTAT Occasional Papers in Translation and Textlinguistics
OTP The Old Testament Pseudoepigrapha, red. J.H. Charlesworth
PC Proclamation Commentaries
PEQ Palestine Exploration Quarterly
PG Patrologia Graeca (Patrologiae Coursus Completus, Series Graeca), red. J.-P. Migne, 162 tomy
PGL Patristic Greek Lexicon, red. G.W.H. Lampe
PL Patrologia Latina, red. J.-P. Migne, 217 tomw
PRS Perspectives in Religious Studies
PSBFMi Publications of the Studium Biblicum Franciscanum. Collectio minor
PTMS Pittsburgh Theological Monograph Series
QD Quaestiones Disputatae
QJS Quarterly Journal of Speech
RAC Reallexikon fr Antike und Christentum
RB Revue biblique
RE Realencyklopdie der classischen Altertumswisenschaft, red. Pauly-Wissowa
RelSRev Religious Studies Review
RevExp Review and Expositor
RevQ Revue de Qumran
RGG Religion in Geschichte und Gegenwart
RGRW Religions in the Graeco-Roman World
RHE Revue dHistoire Ecclsiastique
RHPR Revue dhistoire et de philosophie religieuses
RHR Revue de lhistoire des religions
RICP Revue de lInstitut Catholique de Paris
RQ Restoration Quarterly
RSR Recherses de science religieuse
RST Regensburger Studien zur Theologie
RTR Reformed Theological Review
SA Studia Antiqua
SacP Sacra Pagina
SAJ Studies in Ancient Judaism
SAM Studies in Ancient Medicine
SANT Studien zum Alten und Neuen Testament
SB Sources bibliques
SBEC Studies in the Bible and Early Christianity
SBFLA Studii biblici franciscani liber annus
SBLASP Society of Biblical Literature Abstracts and Seminar Papers
SBLDS Society of Biblical Literature Dissertation Series
SBLMS Society of Biblical Literature Monograph Series
SBLRBS Society of Biblical Literature Sources for Biblical Study
Wykaz skrtw
XL
SBLSP Society of Biblical Literature Seminar Papers
SBS Stuttgart Bibelstudien
SBT Studies in Biblical Theology
SC Sources chrtiennes
ScrHier Scripta hierosolymitana
SCJ Studies in Christianity and Judaism
Schrer E. Schrer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C. A.D. 135),
rew. i red. G. Vermes i in. (3 tomy; Edinburgh: 19731987)
SE Studia Evangelica
SE Svensk Exegetisk rsbok
SecCent Second Century
SECT Sources of Early Christian Thought
SEG Supplementum Epigraphicum Graecum (Leiden, 1923)
SESJ Soumen Ekseegeettisen Seuran Julkaisuja
SFEG Schriften der Finnischen Exegetischen Gesellschaft
SFSHJ South Florida Studies in the History of Judaism
SFSMD Studia Francisci Scholten memoriae dicata
SH Studia Hellenistica
SHT Studies in Historical Theology
SIG
3
Sylloge Inscriptionum Graecarum (3 wyd. Leipzig, 19151924)
SJ Studia Judaica
SJLA Studies in Judaism in Late Antiquity
SJSJ Supplements to the Journal for the Study in Judaism
SJT Scottish Journal of Theology
SJTOP Scottish Journal of Theology Occasional Papers
SKKNT R. Hoppe, Jakobusbrief, Stuttgart: Katholisches Bibelwerk, 1989)
SL Studia Liturgica
SM Sacramentum Mundi
SNTW Studies in the New Testament and Its World
SNTSMS Society for the New Testament Studies Monograph Series
SNTU Studien zum Neuen Testament und seiner Umwelt
SO Symbolae osloenses
SOTBT Studies in Old Testament Biblical Theology
SP Studia Patristica
SPB Studia Post-Biblica
SPP Studien zur Palaeographie und Papyruskunde
SR Studies in Religion
SS Symposium Series
SSEJC Studies in Scripture in Early Judaism and Christianity
SSRH Sociological Studies in Roman History
ST Studia Theologica
StBT Studia Biblica et Theologica
STL Studia theological Lundensia
Str-B Strack Billerbeck, Kommentar zum Neuen Testament
StudLit Studia Liturgica
StudNeot Studia Neotestamentica
SUNT Studien zur Umwelt des Neuen Testaments
SWJT Southwestern Journal of Theology
TB Theologische Bcherei
TBC Torch Bible Commentaries
TBl Theologische Bltter
Wykaz skrtw
XLI
TBT The Bible Today
TD Theology Digest
TDGR Translated Documents of Greece and Rome, red. R.K. Sherk
TDNT Theological Dictionary of the New Testament, red. G. Kittel, G. Friedrich
TEH Theologische Existenz heute, nowa seria
THKNT Theologische Handkommentar zum Neuen Testament
TI Theological Inquiries
TJ (n.s.) Trinity Journal (nowa seria)
TLG Thesaurus Linguae Graecae
TLZ Theologische Literaturzeitung
TNTC Tyndale New Testament Commentaries
TOP Theology Occasional Papers
TPINTC Trinity Press International New Testament Commentaries
TQ Theologische Quartalschrift
TRE Theologische Realenzyklopdie
TRu Theologische Rundschau
TS Theological Studies
TSFBul RSF Bulletin
TToday Theology Today
TU Texte und Untersuchungen
TWOT Theological Wordbook of the Old Testament
TynB Tyndale Bulletin
TZ Theologische Zeitschrift
UBSGNT United Bible Societies Greek New Testament
UCOS University of Cambridge Oriental Studies
USQR Union Seminary Quarterly Review
VC Vigiliae Christianae
VCSup Vigiliae Christianae Supplements
VoxEv Vox Evangelica
VT Vetus Testamentum
VTSup Vetus Testamentum Supplements
WA Weimar Ausgabe
WBC Word Biblical Commentary
WlTJ Wesleyan Theological Journal
WMANT Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen Testament
WPC Westminster Pelican Commentary
WTJ Westminster Theological Journal
WUNT Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament
ZBNT Zricher Bibelkommentare: Neues Testament
ZKG Zeitschrift fr Kirchengeschichte
ZLTK Zeitschrift fr lutherische Theologie und Kirche
ZNW Zeitschrift fr die Neutestamentliche Wissenschaft
ZPEB Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, red. M.C. Tenney
ZPE Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik
ZRG Zeitschrift fr Religions- und Geistesgeschichte
ZS:NT Zacchaeus Studies: New Testament
ZSTh Zeitschrift fr Systematische Theologie
ZTK Zeitschrift fr Theologie und Kirche
ZWT Zeitschrift fr wissenschaftliche Theologie
Wykaz skrtw
XLII
Transliteracja wyrazw hebrajskich i greckich
Jzyk hebrajski
Spgoski
s =
: = B
: = b
. = G
. = g
: = D
: = d
= h
= w
= z
: = H
: =
= y
: = K
: = k
= l
: = m
. = n
: = s
r = `
e = P
e = p
s = c
= q
= r
: = S
: =
~ = T
- = t
Dugie samogoski
() = ()
=
=
=
=
=
=
=
Krtkie samogoski
= a
= e
= i
= o
= u
Bardzo krtkie samogoski
=
=
e
=
e
(gdy jest samogosk)
=
o
Jzyk grecki
A = A
a = a
B = B
= b
l = G
, = g
^ = D
e = d
E = E
. = e
Z = Z
, = z
H =
=
O = Th
= th
I = I
t = i
K = K
- = k
A = L
= l
M = M
= m
N = N
| = n
- = Ks
, = ks
0 = O
Wykaz skrtw
XLIII
e = o
E = P
: = p
P = R
= r
L = S
c/, = s
T = T
= t
Y = U (po samogosce), Y (po spgosce)
u = u (po samogosce), y (po spgosce)
1 = F
| = f
X = Ch
, = ch
T = Ps
= ps
0 =
a =
'P = Rh
' = rh
' = h
,, = nks
,, = ng
au = au
.u = eu
eu = ou
ut = ui
Wykaz skrtw
A
2 LIST W. KLEMENSA DO KORYNTIAN KLE-
MENS RZYMSKI.
5 I 6 KSIGA EZDRASZA PISMA APOKRYFICZNE
I PSEUDOEPIGRAFICZNE.
ABBA ELEMENTY LITURGICZNE.
ABRAHAM
Bdc jedn z najwaniejszych postaci pojawiajcych
si we wczesnej literaturze ydowskiej, Abraham od-
grywa gwn rol w Licie do Galatw i w Licie do
Rzymian (zob. STP, Abraham). Autorzy pniejszych
tekstw NT w duej mierze posuguj si postaci
Abrahama w Dziejach Apostolskich* (Dz 3,13.25;
7,2.8.16-17.32; 13,26) i w Licie do Hebrajczykw (Hbr
2,16; 6,13; 7,1.2.4-6.9; 11,8.17), a w mniejszym stopniu
w Licie Jakuba* (Jk 2,21.23) i w 1 Licie Piotra*
(1 P 3,6). Odniesienia do Abrahama pojawiaj si rw-
nie w wielu dokumentach wczesnego Kocioa, co
wiadczy o tym, e patriarcha ten odgrywa znaczc
rol w ksztatowaniu wczesnochrzecijaskiej wiado-
moci.
1. Abraham jako wzorcowy yd
2. Dzieje Apostolskie Abraham jako ojciec na-
rodu ydowskiego mocno zwizany z chrzeci-
jastwem
3. List do Hebrajczykw Abraham jako wzr wiary
dla chrzecijan
4. List Jakuba i 1 List Piotra maestwo patriar-
chw jako wzr posuszestwa
5. Ojcowie Apostolscy przybrani chrzecijanie
i wydziedziczeni ydzi
1. ABRAHAM
JAKO WZORCOWY YD
Dla ydw, ktrzy powrcili z babiloskiego wygna-
nia, Abraham stanowi uosobienie tego, czym powi-
nien charakteryzowa si idealny yd. Cho przed-
stawiciele wczesnej literatury ydowskiej opierali si
gwnie na starotestamentowych opisach Abrahama
(Rdz 11,2725,11), czsto szeroko je rozwijali, aby le-
piej dotrze do wspczesnych sobie odbiorcw.
We wczesnej literaturze ydowskiej wystpuj cztery
gwne motywy zwizane z postaci Abrahama. Przede
wszystkim, jest on nieugitym monoteist i pierwszym
poganinem, ktry nawrci si na judaizm (Jub 11.6-17;
12.1-5. 16-21; 20.6-9; StBib 6.4; DawDzIz Jzefa Flawiu-
sza 1.7.1 154-57; Filon Abr 68-71; ApAbr 1-8). Po dru-
gie, Bg ustanowi z Abrahamem Przymierze*, dziki
ktremu potomkowie patriarchy odziedzicz bogosa-
wiestwo (Jub 15.9-10; StBib 7.4; 1 Ap. Rdz z Q 21,8-
14), o ile bd przestrzega warunkw tego Przymierza
(Jub 15.26-27). Po trzecie, Abraham czsto wychwala-
ny jest jako czowiek prawy (TestAbr 1.1A), gocinny
(TestAbr 1.1-3A; Filon Abr 107-110; DawDzIz Jzefa
Flawiusza 1.11.2 196), szlachetny (DawDzIz Jzefa
Flawiusza 1.7.1 154; Filon Abr 68), wierny (Syr 44,20;
1 Mch 2,52; Jub 17.17-18), miujcy Boga (Jub 17.18)
i yjcy z Bogiem w przyjani (CD 3,2-4). I wreszcie,
Abraham y zgodnie z Prawem Mojeszowym* (Jub
15.1-2; 16.20; Syr 44,20), lub inaczej z prawem natu-
ralnym/lozocznym (Filon Abr 3-6), i chwali tych,
ktrzy gotowi byli powici ycie dla tego prawa
(4 Mch 13,13-18).
2. DZIEJE APOSTOLSKIE ABRAHAM JAKO
OJCIEC NARODU YDOWSKIEGO MOCNO
ZWIZANY Z CHRZECIJASTWEM
Inaczej ni w listach Pawa, w Dziejach Apostolskich
Abraham nie tyle ukazywany jest chrzecijanom jako
przykad do naladowania, ile jako ojciec narodu y-
dowskiego. Posugujc si postaci Abrahama wycz-
nie w swoich kazaniach, ukasz podkrela zwizek
i cigo pomidzy Abrahamem a wydarzeniami, kt-
re opisuje (Dahl, 140).
2.1. Dz 3. Podczas mowy wygoszonej w kruganku
salomonowym, Piotr odnosi si do postaci Abrahama,
aby zidentykowa Boga Abrahama, Izaaka i Jakuba
(Dz 3,13.25; por. Dz 7,32; Wj 3,6) jako Boga, ktremu
suy Jezus ( SUGA, SUBA), i w ktrego imieniu*
Piotr wanie uzdrowi kalekiego ebraka (Dz 3,6.16).
Zastosowanie rzadkiego i przestarzaego tytuu suga
(por. Dz 3,26) na okrelenie Jezusa moe stanowi
aluzj do Cierpicego Sugi Izajasza (Iz 52,1353,12).
2 Abraham
Uywajc tego okrelenia, Piotr wyranie daje do zro-
zumienia, e to ydzi zabili Jezusa wybranego sug
ich wasnego Boga (Dz 3,15).
Niemniej jednak, w Dz 3,25 Piotr przywouje bo-
gosawiestwo*, zgodnie z ktrym rozsiane po caym
wiecie potomstwo Abrahama bdzie pobogosawione
(Rdz 22,18; por. Rdz 12,3; 18,18; Ga 3,8). W Septua-
gincie pojawia si sowo narody (ethn), ktre mona
zinterpretowa jako odnoszce si do pogan*, gdy tym-
czasem Piotr stosuje dwuznaczne okrelenie potom-
stwo (patria), ktre najprawdopodobniej odnosi si
przede wszystkim do ydw (por. Dz 3,26), a pored-
nio take do pogan. W ten sposb Piotr mwi swym
suchaczom, e s potomkami prorokw i Przymierza
zapowiadajcego przyjcie Mesjasza Jezusa (Dz
3,22-23), ktry sam sta si spenieniem Przymierza
Abrahama, dziki czemu ydzi i inne narody wiata
mog odziedziczy bogosawiestwo.
2.2. Dz 7. Mowa Szczepana* zawiera kilka odniesie
do Abrahama (Dz 7,2-8.16-17.32) ukazujcych go jako
adresata obietnic*, z ktrych korzyci czerpa bd
w przyszoci jego potomkowie.
Zwizek ukasza z judaizmem hellenistycznym*
najbardziej uwidacznia si w Dz 7,2-8 (Dahl, 142).
W Dz 7,2 Szczepan daje do zrozumienia, e Bg we-
zwa Abrahama jeszcze w Ur, a nie w Charanie (Rdz
12,1). Pogld ukasza opiera si na tekstach starote-
stamentalnych (Rdz 15,7; Ne 9,7), zgodnie z ktrymi
Bg wywid Abrahama z Ur. Filon Aleksandryjski*
przyjmuje, e Abraham usysza wezwanie Boga w oby-
dwu z tych miejsc (Filon Abr 62, 85), podczas gdy Jzef
Flawiusz* traktuje te dwa pobyty jako cz tej samej
wdrwki (DawDzIz Jzefa Flawiusza 1.7.1 154). u-
kasz zauwaa te (Dz 7,4), e Abraham opuci ziemi
Chaldejczykw, ktrym to terminem opisywano oso-
by zajmujce si astrologi i interpretacj snw (Jub
11,8; Filon Abr 69, 71) tradycjami identykowanymi
z Abrahamem sprzed wezwania (Jub 12.16; Filon Abr
70; DawDzIz Jzefa Flawiusza 1.7.1 156; ApAbr 7.9;
por. Joz 24,2).
W wolnej interpretacji Ksigi Rodzaju 17,7 Szcze-
pan pozostaje wierny oryginaowi, zgodnie z ktrym
Abraham nie mia wasnej ziemi*, a otrzyma zaledwie
obietnic ziemi (Dz 7,5; por. Rdz 12,7; 13,15; 48,4) dla
siebie i swego potomstwa. Abraham poszed wic za
Bogiem cho nie udao mu si zdoby adnego skraw-
ka ziemi (por. Deut 2,5) i nie mia ani jednego potom-
ka, ktry mgby t potencjaln ziemi odziedziczy.
Podczas gdy niektrzy autorzy podkrelaj znaczenie
pniejszego zdobycia ziemi przez Abrahama (1 Ap.
Rdz z Q 21,15-19), Szczepan podkrela raczej zaufanie,
jakim Abraham obdarzy Boga (por. Rz 4,16-22).
Wspominajc o przepowiedzianej Abrahamowi
czterystuletniej (Dz 7,6; por. Wj 12,40; Ga 3,17) nie-
woli jego potomkw w Egipcie (Rdz 15,13-14; por. Wj
2,22), ukasz podkrela wierno Boga ( WIARA,
WIERONO) w obliczu nieszczcia Jego ludu. Rozwi-
jajc wtek opisany w Wj 3,12 (Dz 7,7), ukasz za-
stpuje sowo gra (horos), opisujce w Septuagincie
Synaj, wyrazem miejsce (topos), odnoszcym si do
Jerozolimy* lub samej wityni* (por. Dz 6,13-14).
I tak, wierno Boga wobec obietnicy zoonej Abra-
hamowi wyraa si midzy innymi w tym, e Szczepan
i inni ydzi z Jerozolimy mog oddawa Bogu chwa
wanie w tym miejscu.
Szczepan powouje si nastpnie na zawarte z Ab-
rahamem (Rdz 17,10.12) Przymierze obrzezania
(diathk peritoms; Dz 7,8) Przymierze potwier-
dzajce Bo obietnic obdarowania Abrahama po-
tomstwem (Rdz 21,1-4), ktre obejmuje rwnie jego
naladowcw.
Szczepan powraca do postaci Abrahama sugerujc,
e Jakub, Jzef i jego krewni zostali pochowani w gro-
cie, ktr wanie Abraham zakupi nieopodal Sychem
(Dz 7,16). W Ksidze Rodzaju czytamy o tym, e Abra-
ham naby pieczar Makpela w pobliu Hebronu (Rdz
23), a nie Sychem. Czytamy rwnie, e Jakub zosta
pochowany w jaskini, ktr Abraham zakupi w pobli-
u Hebronu (Rdz 49,29-32; 50,13), Jzefa pogrzebano
za w Sychem (Joz 24,32) na ziemi nabytej przez
Jakuba (Rdz 33,18-20). Moliwe, e Szczepan poczy
obydwa opisy zakupu ziemi w Kanaan na podobnej za-
sadzie, na jakiej poczy ze sob wczeniejsze wyda-
rzenia (zob. Dz 7,2.7) i dlatego przypisa nabycie grobu
w Sychem Abrahamowi.
2.3. Dz 13. W czasie mowy wygoszonej w synagodze
w Antiochii Pizydyjskiej podczas swojej pierwszej
podry misyjnej, Pawe nazywa swych ydowskich
suchaczy synami Abrahama, ktrym zostaa przeka-
zana nauka o zbawieniu* (Dz 13,26). Pawe wzywa ich
do tego, aby nie byli podobni do mieszkacw Jero-
zolimy, ktrzy odrzucili Mesjasza Jezusa i wypenili
sowa prorokw (np. Iz 52,1353,12), skazujc Go na
mier (Dz 13,27-29). To wanie z rodu Dawida, b-
dcego potomkiem Abrahama, przyszed ich Mesjasz
(Dz 13,22-25). Niestety, ydzi woleli jednak odrzuci
przesanie o zbawieniu (Dz 13,45).
3. LIST DO HEBRAJCZYKW ABRAHAM
JAKO WZR WIARY DLA CHRZECIJAN
W Licie do Hebrajczykw Abraham funkcjonuje jako
wzr czowieka wytrwaego* w wierze, ktry chrzeci-
janie powinni naladowa.
3.1. Hbr 2,14-16. W kontekcie solidarnoci Syna Boe-
go z ludmi, w ramach ktrej sta si On jednym z nich
(Hbr 2,14), autor Listu do Hebrajczykw po raz pierw-
szy siga po posta Abrahama, aby wskaza tych, kt-
rych Jezus Chrystus przyszed wyzwoli (Hbr 2,15-16).
I tak, potomkowie Abrahama to osoby wywodzce si
od tych, ktrzy pozostali wierni (por. Iz 41,8-10) s
to ucinieni, ktrych Jezus wyzwala od wadzy szatana
3 Abraham
i poddaje wywyszonemu Synowi Boemu ( WYWY-
SZENIE, INTRONIZACJA).
3.2. Hbr 6,13-20. W tym fragmencie na czoo wysuwa
si Boa obietnica, zgodnie z ktr Abraham bdzie
mia potomstwo (Hbr 6,13-15; Rdz 12,2-3; 15,5; 17,5).
Autor przytacza tu sformuowanie, jakie pado po pr-
bie zoenia oary z Izaaka, kiedy to Bg przysig
na samego siebie (Hbr 6,13; Rdz 22,16) gdy nie
byo niczego wikszego, na co mgby przysic (Hbr
6,16-17), by ostatecznie przypiecztowa swoj obietni-
c. Autor Listu do Hebrajczykw przypomina czytelni-
kom o znanym motywie Akeda, czyli oarowaniu Iza-
aka, wzmacniajc wizerunek Abrahama jako wzorca
wytrwaej wiernoci (Hbr 6,15), ktry w swym posu-
szestwie* gotw by powici jedynego syna, przez
co zasuy na spenienie Boych obietnic. Obraz ten
przyblia adresatom listu koncepcj, zgodnie z ktr
maj wzorowa si na Abrahamie, oczekujc, e Bg
speni swoje obietnice, gdy speni je wobec ich naj-
wyszego kapana* Jezusa Chrystusa, bdcego ich
poprzednikiem (Hbr 6,19-20).
3.3. Hbr 7,1-10. Aby udowodni, e urzd kapaski
Jezusa jest o wiele wyszy ni kapastwo lewickie,
autor Listu do Hebrajczykw interpretuje teksty opi-
sujce Abrahama i Melchizedeka* (Rdz 14,17-20;
por. Ps 110,4), ukazujce wyszo Melchizedeka
nad Abrahamem i kapanami lewickimi (Hbr 7,7). Je-
go argumentacja opiera si na wizerunku Abrahama
wielkiego patriarchy (Hbr 7,4) oddajcego Melchi-
zedekowi dziesicin z najlepszego upu (Rdz 14,20).
Ze wzgldu na fakt, e kapani lewiccy otrzymywali
dziesicin (por. Kp 18,21; Lb 18,26-28; Ne 10,38-39;
DawDzIz Jzefa Flawiusza 20.9.8 181; 20.9.2 206-7;
Jzef Flawiusz Aut 15 80), a Abraham reprezentowa
Lewitw jako protoplasta Izraela*, mona wywniosko-
wa, e sam Lewi paci dziesicin Melchizedekowi (Dz
7,5-6.8-10), przez co Melchizedek jest wikszy ni sam
zaoyciel Izraela. Z Ksigi Rodzaju nie wynika wyra-
nie, kto oddawa komu dziesicin, jednak autor Listu
do Hebrajczykw odwouje si do tradycji, zgodnie
z ktr to Abraham by patnikiem dziesiciny (por.
1 Ap. Rdz z Q 22,17; DawDzIz Jzefa Flawiusza 1.10.2
181). Autor podkrela nastpnie rnic pomidzy
Abrahamem, ktry otrzyma obietnice (Dz 7,6), a Le-
witami, ktrzy otrzymali swj urzd na mocy Prawa
(Dz 7,5). Dla autora Listu do Hebrajczykw obietnice
symbolizuj co pewnego i skutecznego (zob. Dz 6,13),
podczas gdy Prawo wie si z tym, co nieskuteczne.
W zwizku z tym, kontrast pomidzy Melchizedekiem
a kapanami lewickimi podkrela znaczenie kapa-
stwa Melchizedeka, gdy kapani lewiccy zbierali dzie-
sicin na mocy Prawa, a Melchizedek odbiera dzie-
sicin i udziela bogosawiestwa czowiekowi, ktry
otrzyma Boe obietnice (Dz 7,6) i by od niego niszy
rang (Dz 7,7).
3.4. Hbr 11,8-12.17-19. W tym rozdziale autor Listu do
Hebrajczykw posuguje si Abrahamem jako postaci,
ktra, bardziej ni jakakolwiek inna, moe posuy
chrzecijanom za wzorzec wiary. Pierwszym znakiem
wiernoci Abrahama jest jego posuszestwo wobec
Boego wezwania (Hbr 11,8; Rdz 12,1-2; por. Rdz 15,7;
Ne 9,7; Dz 7,2-8; Filon Abr 60, 62, 85, 88).
Pooenie Abrahama jako czowieka obcego wskazu-
je na jego nieustabilizowany status cudzoziemca pozba-
wionego praw obywatelskich, yjcego pod namiota-
mi (Hbr 11,9; Rdz 12,8; 13,3; 18,1) jako nomada. Jego
posuszestwo nie zaowocowao natychmiastowym
osiedleniem si w ziemi obiecanej, ale podr umo-
liwiajc Abrahamowi i jego potomkom (Hbr 11,9)
stopniowe zblianie si do upragnionego celu. Dla au-
tora Listu do Hebrajczykw celem tym nie by wcale
Kanaan, ale zbudowane na silnych fundamentach mia-
sto Boga (Hbr 11,10; por. Hbr 11,1; Ps 48,8; 87,1-3; Iz
14,32). ydowska tradycja apokaliptyczna potwierdza,
e Abraham widzia to niebiaskie* miasto (2 ApBa
4.2-5; por. 4 Ezd 3,13-14).
Drugim znakiem wiary Abrahama jest zaufanie, e
Bg obdarzy go synem, cho on i jego ona nie mieli
dzieci i byli ju za starzy na to, by jeszcze je spodzi
(Hbr 11,11-12; por. Rz 4,19-21; Rdz 15,1-6; 17,15-22;
18,9-15). Prawdomwno Boga dodatkowo podkrelo-
na jest przepaci liczbow pomidzy jednym Abraha-
mem a wieloci jego potomkw (Hbr 11,12; por. Hbr
11,11) wynikajc z Boej obietnicy (Rdz 15,5; 22,17;
por. Hbr 6,13-15).
I wreszcie, Abraham potwierdza swoj wiar poprzez
gotowo zoenia w oerze swego jedynego syna Iza-
aka, ktrego otrzyma zgodnie z wczeniejsz obietni-
c (Hbr 11,17-19). Ten moment prby, jakiej Abraham
zosta poddany (Syr 44,20; 1 Mch 2,52; zob. 3.2), sta
si gwnym motywem ydowskiej myli egzegetycznej
w judaizmie pobiblijnym (Jub 17,1518,19; Filon Abr
167297; 4 Mch 7,11-14; 13,12; 16,18-20; DawDzIz Jze-
fa Flawiusza 1.13.14 22236; StBib 18.5; 23.8; 32.1-4;
40.2-3). W ydowskiej tradycji literackiej czyn Abraha-
ma zosta natomiast uznany za wzorcowy akt wiernoci
i posuszestwa wobec Boga (Syr 44,20; Jdt 8,25-26;
1 Mch 2,52; 4 Mch 16,20; por. Jk 2,21-24; 1 Klem 10.7).
Liczne szczegy zawarte w omawianym tu fragmen-
cie z Listu do Hebrajczykw pozwalaj uzna, e
jego autor pozostawa pod wpywem tej wanie trady-
cji.
Dramatyczny wydwik czasownika oarowa
(prosfer; Hbr 11,17) sugeruje, e w pewnym sensie ze
wzgldu na intencj Abrahama oara zostaa spenio-
na (Filon Abr177; StBib 32.4; Swetnam, 122). Drugie
zastosowanie podobnego czasownika (Hbr 11,17
w drugiej czci wersetu) daje natomiast do zrozumie-
nia, e Abraham nie zoy oary, gdy przeszkodzi
mu w tym sam Bg. ydowska tradycja odnosi si do
krwi, ktra zostaa przelana podczas skadania oary
to wanie ze wzgldu na ni Bg wybra Abrahama
4 Abraham
i jego potomstwo (StBib 18.5-6), co moe sugerowa,
e krew miaa pewn warto przebagaln.
Odniesienie autora Listu do Hebrajczykw do Rdz
21,12 (Hbr 11,18) i pniejsze stwierdzenie, e Bg jest
w stanie wskrzesi take umarych (Hbr 11,19; por.
PirqeREl 31) nawizuje do Hbr 11,12, gdzie Abraham
opisany jest jako czowiek niemal obumary w sensie
prokreacyjnym. Autor sugeruje tym samym, e Ab-
raham wierzy, i Bg moe powoa do ycia zmar-
ego w tym przypadku Izaaka zarwno poprzez
przywrcenie zdolnoci prokreacji, jak i zwolnienie
z oary. Chrzecijascy czytelnicy zapewne dostrzegli
rwnie w oarowaniu Izaaka zapowied zmartwych-
wstania Jezusa wskrzeszonego do ycia przez Boga.
Na tej podstawie mogli umacnia swoj wiar w Boga,
ktry zawsze dotrzymuje swoich obietnic (Swetnam,
122-123, 128).
3.5. Hbr 13,1-2. W tym fragmencie autor przypomina
swoim czytelnikom o gocinnoci, jak powinni si
wykazywa wobec odwiedzajcych ich braci w wierze.
Gocinno* bya nie tylko cech waciw kademu
obytemu czowiekowi, ale cech charakterystyczn
chrzecijan, ktrzy czsto gocili siebie nawzajem
w swych domach. Okazywanie szczodroci i yczli-
woci gociom byo szczeglnie wane w kontaktach
z wdrownymi nauczycielami. W spoecznoci chrze-
cijaskiej relacja go-gospodarz miaa wymiar niemal
sakramentalny. Wierzono, e sam Bg mocno ingeruje
w spotkanie gocia z osob udzielajc gociny (Lane,
512). To dlatego w Hbr 13,1-2 pojawia si aluzja do Ab-
rahama, ktry syn z gocinnoci (1 Klem 31; TestAbr
1.1-3A; Filon Abr 10710; DawDzIz Jzefa Flawiusza
1.11.2 196) a pewnego dnia, gdy rozbi namiot pod
dbami Mamre, udzieli jej posacom Pana trzem
wdrowcom, ktrzy przynieli jego i jego onie obiet-
nic o narodzinach Izaaka (Hbr 13,1-2; Rdz 18,1-21;
1 Klem 10.7).
4. LIST W. JAKUBA I 1 LIST W. PIOTRA
MAESTWO PATRIARCHW JAKO
WZR POSUSZESTWA
4.1. Jk 2,21-24. Abraham zasyn po pierwsze
niezachwian wiar (zob. 3.4), a po drugie posu-
szestwem, jakie okaza Bogu, wyraajc gotowo do
zoenia Izaaka w oerze (Akeda; zob. 3.2). W krgach
ydowskich motywy te byy bardzo dobrze znane (zob.
3.4). Jk 2,21-24 czy te dwie tradycje, ukazujc Abra-
hama jako wzr osoby, ktra potwierdza swoj wiar
czynami ( WIARA I UCZYNKI).
Jako e fragment Jk 2,21 sugeruje usprawiedliwienie
Abrahama (dikaio) poprzez uczynki, co wydaje si
by w opozycji do goszonego przez Pawa usprawied-
liwienia (dikaio; por. Ga 2,15-16; Rz 3,22) przez sam
wiar, koniecznych jest tutaj kilka sw wyjanienia.
Przede wszystkim, znaczenie, w jakim Jakub uywa
sowa dikaio, odnosi si do wiary, ktr udowodni
Abraham prawdopodobnie w nawizaniu do prb,
jakim zosta poddany (Jk 1,2.12). To dlatego Bg
uznaje Abrahama za sprawiedliwego i wiernego. Zna-
czenie, w jakim sowa dikaio uywa Pawe, odnosi si
natomiast do aktu eschatologicznego*, w ktrym Bg
uznaje grzesznikw za tych, ktrzy maj z Nim wa-
ciw relacj. Zgodnie z t logik, Pawe mgby wic
powiedzie, e Abraham dostpi usprawiedliwienia
przez wiar (Ga 3,6-9; Rz 4,22). Ponadto, Jakub i Pa-
we inaczej stosuj sowo uczynki. U Jakuba sowo
to odnosi si do aktw posuszestwa i miosierdzia,
ktre wypywaj z wiary w Chrystusa* (Jk 2,14-17)
i niejako dopeniaj t wiar. Uczynki (jak w sformuo-
waniu uczynki Prawa), ktrym Pawe przeciwstawia
usprawiedliwienie Abrahama dokonujce si poprzez
sam wiar, to konkretne czyny, ktre niegdy utosa-
miane byy z ludem Boym i nadal uywane s przez
niektrych do tego, aby nada tosamo ludowi Boe-
mu w Chrystusie. Pawe siga zatem po posta Abra-
hama jako wzr usprawiedliwienia* przez wiar, aby
mie niezbity argument w sporze z tymi, ktrzy chc
podwaa podstawy goszonej przez niego Ewangelii*.
4.2. 1 P 3,4-5. W kontekcie kodeksu domowego* au-
tor skupia si na postaci Sary, ktrej przykad powinno
si naladowa. Zaskakujce, e autor nie przywoa
opisanej w ST sytuacji, kiedy to Sara mieje si na
wie o tym, e bdzie miaa syna i mwi, e jej pan
jest ju na to za stary (Rdz 18,12; PAN).
Wiele z kobiet czytajcych List w. Piotra (zob. 1 P)
miao prawdopodobnie niewierzcych mw. Swoim
sposobem bycia miay one okazj przybliania Ewange-
lii swoim mom (1 P 3,1-2). Mogy na przykad wywie-
ra na swych maonkw wpyw szlachetnym, godnym
szacunku zachowaniem. W wczesnej kulturze takie
zachowanie wizao si przede wszystkim z poszano-
waniem autorytetu mczyzny.
5. OJCOWIE APOSTOLSCY PRZYBRANI
CHRZECIJANIE I WYDZIEDZICZENI
YDZI
Podczas gdy Pawe odwoywa si do postaci Abraha-
ma, by wyjani, w jaki sposb Bg wcza do swojego
ludu take nawrconych pogan, w tekstach pierwszych
przedstawicieli Kocioa ( OJCOWIE APOSTOLSCY)
funkcja Abrahama zmienia si. Jak wykaza J. Siker,
Justyn Mczennik zmienia rol Abrahama przypisu-
jc dziedzictwo Abrahama chrzecijanom, a odbiera-
jc je ydom (Siker, 145).
5.1. Nowa interpretacja obietnic zoonych Abrahamowi.
Pierwsi niekanoniczni pisarze chrzecijascy interpre-
tuj obietnice zoone Abrahamowi w nowy sposb.
Twierdz, e tylko chrzecijanie mog sta si dzie-
dzicami tych obietnic. Przykadowo, autor Listu Bar-
naby ( LIST BARNABY) odwouje si do Abrahama,
piszc o obietnicy podarowania ziemi (ListBar 6.8;
5 Abraham
por. ListBar 8.4; 9.7-8; 13.7; por. Wj 33,1.3) Abraha-
mowi i jego potomkom. Zgodnie z jego interpretacj
to chrzecijanie staj si dziedzicami ziemi obiecanej
ziemi pyncej mlekiem i miodem (ListBar 6.8.10.17)
poprzez nowe stworzenie*, jakie dokonao si w ich
sercach dziki Chrystusowi (ListBar 6,14-15).
Justyn Mczennik postrzega wygnanie ydw z Je-
rozolimy (135 r.) jako kar wymierzon przez Boga
za ich nieposuszestwo i niewierno (Justyn DialTryf
16.2; por. 40.1; 92.2; 25.5). Wedug niego, to nawrceni
poganie wraz ze swymi ydowskimi przodkami odzie-
dzicz obiecan ziemi symbolizowan przez Jerozo-
lim (Justyn DialTryf 26.1). Przez Chrystusa, ziemia
obiecana potomkom Abrahama przekazana zostaje
poganom (Justyn DialTryf 119.5-6), ktrzy ostatecznie
posid j podczas powtrnego przyjcia Chrystusa
(Justyn DialTryf 85.7; por. 80.5, 81.4; PARUZJA).
Dla Justyna chrzecijanie staj si dziedzicami Bo-
ych obietnic zoonych Abrahamowi take ze wzgldu
na wiar w Chrystusa (Justyn DialTryf 11.5). ydzi s
bowiem potomkami Abrahama tylko w sensie zycz-
nym (Justyn DialTryf 47.4; 80.4), co nie ma tak napraw-
d adnego znaczenia (Justyn DialTryf 25.1; 26.1; 44.1;
por. Mt 3,9 i k 3,8). Ponadto, w ListBar 13.7 pojawia
si nowa interpretacja fragmentu Rdz 17,4-5, w ktrym
Bg obiecuje Abrahamowi, e zostanie on ojcem na-
rodw. I tak, autor Listu Barnaby sugeruje, e Abra-
ham ma zosta ojcem wycznie nawrconych pogan.
Poganie staj si rwnie owocem Boej obietnicy,
zgodnie z ktr w Abrahamie pobogosawione zostan
cae narody (Justyn DialTryf 11.5; 119.3-6). Potomko-
wie Abrahama s bogosawiestwem dla innych na-
rodw przez to, e sami staj si narodami bogosa-
wionymi (tzn. nawrconymi poganami). W ten sposb
spenia si obietnica o tym, e jego potomkowie bd
nie bogosawiestwo innym narodom.
5.2. Nowe spojrzenie na obrzezanie. W tekstach Ojcw
Apostolskich nowego znaczenia nabiera rwnie ob-
rzezanie*. Przykadowo, w Licie Barnaby Abraham
odwouje si do Chrystusa poprzez swoje obrzezanie,
ktre miao by zaledwie duchowym znakiem zapo-
wiedzianej aski, ktra przysza poprzez mier Jezusa,
a nie pieczci aski ju wylanej (ListBar 9.3-4, 79;
Siker, 150; por. Ga 3,8; ASKA). Obrzezanie ydw
w ciele* postrzegane bywa nawet jako zwodnicze dzia-
anie anioa ciemnoci (ListBar 9.4).
Podobnie jak Pawe, Justyn podkrela, e Abraham
dostpi usprawiedliwienia przez wiar, niezalenie od
obrzezania (Justyn DialTryf 11.5; 23.3-4; por. Rz 4,9-
10). Fizyczne obrzezanie nie zapewnia bowiem uspra-
wiedliwienia, ktre pynie z duchowego obrzezania ser-
ca (Justyn DialTryf 11.3; 24.1; 34.1; 43.1; 67.9; 118.2),
jakiemu chrzecijanie poddawani s poprzez chrzest*.
Justyn stwierdza ponadto, e Abraham poddany
zosta obrzezaniu dlatego, i Bg przewidzia nie-
posuszestwo ydw wyraajce si zwaszcza ich
odpowiedzialnoci za mier Jezusa ( MIER CHRY-
STUSA). I tak, obrzezanie stao si znakiem tych, ktrzy
zostali przeznaczeni do poniesienia kary (Justyn Dial-
Tryf 16.2-4; 19.2-5; 92.2-3).
5.3. Zwizek pomidzy Abrahamem a Chrystusem.
Zgodnie z Listem Barnaby, posta Abrahama poczo-
na jest z Chrystusem przez to, e Abraham kropi ludzi
przeznaczonych do oczyszczenia z grzechu (ListBar
8.3-4; por. Lb 19), co oznacza, e jest on niejako tym,
ktry gosi Ewangeli przebaczenia grzechw i oczysz-
czenia serca (ListBar 8.3).
Nawizujc do aniow, ktrzy odwiedzili Abraha-
ma pod dbami Mamre (Rdz 18) i do eschatologicznej
uczty, na ktrej Abraham jest obecny (Mt 8,11-12),
Justyn twierdzi, e tak jak Chrystus by z Abrahamem
w Mamre, tak Abraham bdzie z Chrystusem na escha-
tologicznej uczcie (Justyn DialTryf 55-59).
W odpowiedzi na wyzwanie Tryfona, aby Justyn
udowodni istnienie innego Boga poza Stwrc, w Dia-
logu 56 Justyn przytacza szereg biblijnych cytatw
dowodzcych, e to Chrystus w towarzystwie dwch
aniow objawi si Abrahamowi pod dbami Mamre,
a nie Bg Ojciec i Stwrca. Ponadto, Jezus objawi si
Mojeszowi, Abrahamowi i innym ydowskim patriar-
chom (Justyn DialTryf 113.4). ydzi, ktrzy nie przyjli
chrzecijastwa, nie s zatem dziemi Abrahama, gdy
nie chc uwierzy w tego samego Chrystusa, o ktrym
zawiadczy Abraham.
5.4. Abraham ojciec. Marcjon* prbowa wykluczy
Abrahama z grona dziedzicw Boych obietnic (Ire-
neusz Haer 4.8.1) i nic dziwnego, biorc pod uwag
antypati Marcjona do wszystkiego, co ydowskie. Ire-
neusz przeciwstawi si temu argumentujc, e ci, kt-
rzy przypuszczalnie tak jak Marcjon nie uznaj zba-
wienia Abrahama i zakadaj, e obietnice zostay mu
zoone przez innego boga, sami wykluczeni s z Kr-
lestwa Boego ( KRLESTWO BOE), gdy to wanie
nikt inny jak potomkowie Abrahama otrzymuj status
przybranych synw dziedziczcych to, co patriarsze
obiecano. wiadcz o tym cytaty z NT przytaczane
przez innych autorw jeszcze przed pojawieniem si
tekstw Ireneusza. Zgodnie z tymi fragmentami, Abra-
ham traktowany jest jako ojciec wiary chrzecijaskiej
(Rz 4,3; Mt 8,11; k 13,28).
5.5. Abraham a ycie wieczne. Ireneusz odwouje si
do tekstu Marcjona, zgodnie z ktrym potomkowie
Abrahama, ktrzy si nie nawrcili w tym przypusz-
czalnie rwnie sam Abraham pozostaj w Hadesie
(Ireneusz Haer 1.27.3). Marcjon wyklucza nastpnie
Abrahama z Chrystusowego dziedzictwa i umieszcza
go w Hadesie jako tego, ktry odrzuci zbawienie.
W Apokalipsie Piotra czytamy o tym, jak Piotr ob-
jeda pieko* i traa na gr przemienienia. Tam do-
wiaduje si, e Abraham jest jednym ze sprawiedliwych
6 adopcjonizm
ojcw przebywajcych w niebiaskiej przestrzeni opi-
sanej jako ogrd peen wspaniaych drzew i bogosa-
wionych owocw (ApPi, wersja etiopska, 16). Opis ten
do zudzenia przypomina opis rajskiego Edenu (Rdz
1,29; 2,8-9).
Cytujc fragment Mt 8,11-12 odnoszcy si do es-
chatologicznej uczty z udziaem patriarchw, Justyn
podkrela koncepcj sdu*, jaki dokona si nad tymi
ydami, ktrzy nie s ju dziemi Boymi, ale intruzami
wyrzuconymi w ciemno (Justyn DialTryf 76; WIAT-
O I CIEMNO) z powodu swojej niewiary. Tymczasem
poganie, ktrzy uwierzyli w Chrystusa i okazali skruch
z powodu swoich grzechw bd mie udzia w dziedzi-
ctwie patriarchw (Justyn DialTryf 26.1; por. 130.2).
I tak, u kresu czasw ydzi zostan przez Boga
potpieni, podczas gdy nawrceni poganie zasid do
eschatologicznego stou wraz z Abrahamem, innymi
patriarchami i prorokami. Jak pisze Siker: Trudno
o bardziej bezporednie wyjanienie sytuacji ydw
jako wydziedziczonych synw ni odniesienie si Jus-
tyna do Mt 8,11-12 (Siker, 183).
5.6. Abraham jako przykad cnt. Klemens ( KLEMENS
RZYMSKI) siga po posta Abrahama, ktrego czsto
nazywa ojcem, jako po przykad wiary i pobonoci.
W 1 Licie Klemensa 10 Abraham nazwany jest przy-
jacielem Boga (por. 1 Klem 17). Klemens stwierdza
rwnie, e Abraham okaza Bogu niezwyke posu-
szestwo, opuszczajc swj kraj i rodzin po to, by
mie udzia w Boych obietnicach. To wanie dziki
swojej wierze i gocinnoci Abraham zosta obdaro-
wany synem mimo podeszego wieku, a dziki swe-
mu posuszestwu gotw by oarowa Izaaka Bogu
(1 Klem 31).
Zob. te LIST DO HEBRAJCZYKW; MOJESZ; OBIETNICA;
OBRZEZANIE; PRZODKOWIE; SZCZEPAN.
BIBLIOGRAFIA. H.W. Attridge, Hebrews (Herm; Phila-
delphia: Fortress, 1989); W. Baird, Abraham in the New
Testament: Tradition and the New Identity, Int 42 (1988),
367-379; N.L. Calvert, Early Jewish Traditions of Abra-
ham: Implications for Pauline Texts (JSNTS; She eld:
She eld Academic Press, w przygotowaniu); H. Con-
zelmann, The Acts of the Apostles (Herm; Philadelphia:
Fortress, 1987); N.A. Dahl, The Story of Abraham in
Luke-Acts [w:] Studies in Luke-Acts, red. L.E. Keck,
J.L. Martyn (Nashville: Abingdon, 1966) 139-159; M.
Dibelius, James: A Commentary on the Epistle of James
(Herm; Philadelphia: Fortress, 1975); E. Ferguson,
red., Encyclopedia of Early Christianity (New York: Gar-
land, 1990); D. Harrington, Pseudo-Philo: A New Trans-
lation and Introduction [w:] The Old Testament Pseu-
depigrapha, red. J.H. Charlesworth (2 tomy; Garden
City, N.Y.: Doubleday, 1983); W.L. Lane, Hebrews (2
tomy; WBC; Dallas: Word, 1991); I.H. Marshall, The
Acts of the Apostles (TNTC; Grand Rapids: Eerdmans,
1980); R.P. Martin, James (WBC; Dallas: Word, 1988);
J.B. Polhill, Acts: An Exegetical and Theological Expo-
sition of Holy Scripture (NAC; Nashville: Broadman,
1992); W. Schneemelcher, red., New Testament
Apocrypha (2 tomy; Louisville, KY: Westminster/John
Knox, 1989); J.S. Siker, Disinheriting the Jews: Abra-
ham in Early Christian Controversy (Louisville, KY:
Westminster/John Knox, 1991); J. Swetnam, Jesus
and Isaac: A Study of the Epistle to the Hebrews in Light
of the Aqedah (Rome: Biblical Institute Press, 1981);
A.L. Williams, Justin Martyr: The Dialogue with Trypho
(New York: SPCK, 1930).
N. Calvert-Koyzis
ADOPCJONIZM CHRYSTOLOGIA; DOKETYZM;
JUDEOCHRZECIJASTWO.
AGAPA WIECZERZA PASKA, UCZTA MIOCI (AGAPA).
AKTA ANDRZEJA PISMA APOKRYFICZNE I PSEUDO-
EPIGRAFICZNE.
AKTA JANA PISMA APOKRYFICZNE I PSEUDOEPIGRA-
FICZNE.
AKTA TOMASZA PISMA APOKRYFICZNE I PSEUDO-
EPIGRAFICZNE.
AKTA PIOTRA I DWUNASTU APOSTOW
PISMA APOKRYFICZNE I PSEUDOEPIGRAFICZNE.
AKTA PIOTRA PISMA APOKRYFICZNE I PSEUDOEPI-
GRAFICZNE.
ALEGORIA STARY TESTAMENT W PISMACH OJCW
APOSTOLSKICH.
ALEKSANDRIA, CHRZECIJASTWO ALEK-
SANDRYJSKIE
Ze wzgldu na ma ilo dowodw, na podstawie
ktrych mona by byo przeledzi pocztki i pierw-
sze lata rozwoju chrzecijastwa w Aleksandrii, temat
ten bdzie analizowany z szerszej perspektywy trzech
pierwszych wiekw chrzecijastwa. Cho wykracza
to poza zasadniczo historyczny zamys niniejszego
leksykonu, koniec II i III w. po Chr. dostarczaj nam
istotnych dowodw na ustalenie sposobu, w jaki alek-
sandryjscy chrzecijanie podchodzili do treci biblij-
nych.
1. To historyczne i geograczne
2. Filon z Aleksandrii
3. List do Hebrajczykw
4. Szkoa katechetyczna
1. TO HISTORYCZNE I GEOGRAFICZNE
Aleksandria bya gwnym egipskim portem morskim
pooonym 200 km na pnocny zachd od Kairu.
Miasto zostao zaoone przez Aleksandra Wielkiego
7 Aleksandria, chrzecijastwo aleksandryjskie
w 331 r. przed Chr. w miejscu, w ktrym wczeniej
znajdowaa si egipska osada o nazwie Rakotis. Za
czasw Ptolemeusza I (Sotera) miasto stao si stolic
Egiptu i pozostao ni przez ponad tysic lat. Rzdzo-
na rk kolejnych wadcw z dynastii Ptolemeuszy,
Aleksandria doskonale si rozwijaa, z czasem stajc
si centrum kulturowym i intelektualnym zarwno dla
ydw, jak i dla Grekw. To tam powstaa Septuaginta
i tam rozegray si sceny miosne z udziaem Juliusza
Cezara, a potem Antoniusza i Kleopatry. W historii
chrzecijastwa Aleksandria odznaczya si gwnie
jako miejsce kojarzone z arianami zarwno z ich za-
oycielami, jak i propagatorami.
Napyw ludnoci ydowskiej do Egiptu zacz si
ju w VI w. przed Chr. (zob. Jzef Flawiusz Wojyd
2 487). Wykopaliska archeologiczne zaowocoway
odkryciem grobw ydowskich pochodzcych z koca
IV w. przed Chr. ydzi znani byli w Aleksandrii
jako odrbna spoeczno (ListAr 310), ktra w I w.
przed Chr. liczya ju ponad milion osb (zob. Filon
Flacc 43). Za czasw dynastii Ptolemeuszy judaizm*
rozwija si harmonijnie, jednak sytuacja radykalnie
zmienia si po 30 r. po Chr., kiedy to w Aleksandrii
zapanowa Rzym. Rzymianie poddali ydw przela-
dowaniom*, a sytuacja nie zmienia si nawet po tym,
jak delegacja wyznawcw judaizmu, na czele ktrej sta
Filon*, w roku 39 zoya w tej sprawie apelacj przed
samym cesarzem. W I i II w. po Chr. od czasu do czasu
wybuchay zamieszki. Szczeglnie znamienne byy pod
tym wzgldem lata 66 i 115. Skutkiem ydowskiego po-
wstania z roku 115 po Chr. bya brutalna likwidacja
niemal caej spoecznoci aleksandryjskich ydw
(zob. Euzebiusz HistEccl 4.2). Udao si j odtworzy
dopiero w IV w. po Chr., jednak ju w 415 r. chrzeci-
jaski biskup Cyryl zniszczy aleksandryjskich ydw
ponownie.
Trudno okreli, kiedy dokadnie pojawili si
w Aleksandrii chrzecijanie, ale najprawdopodobniej
znaleli si tam oni za spraw ydowskich emigrantw
z Palestyny z pewnoci jeszcze przed upadkiem Je-
rozolimy*, ktry nastpi w roku 70. W Ewangeliach
czytamy o znaczcych migracjach ludnoci, jakie mia-
y miejsce pomidzy Palestyn a Egiptem w I w. po
Chr. (Mt 2,13-19; por. Dz 2,10). Euzebiusz (HistEccl
2.16.1; 2.4.1) pisze, e Jan Marek Ewangelista zaoy
w Aleksandrii Koci, ale trudno ustali na ile rzetelna
jest ta informacja. List do Hebrajczykw*, ktry zosta
napisany pod koniec I w. po Chr., jest czasem kojarzo-
ny z aleksandryjsk wsplnot kocieln. Jeli przyj,
e skojarzenia te s suszne, potwierdzaoby to nie tyl-
ko istnienie tamtejszej spoecznoci chrzecijaskiej
w tym okresie, ale te wysoki poziom intelektualny nie-
ktrych z jej czonkw. Budynki kocielne pojawiy si
w Aleksandrii jeszcze przed IV w. po Chr. Euzebiusz
pisze o zniszczeniu wielu z nich w czasie przeladowa
Dioklecjana, ktre miay miejsce w latach 303311
(Euzebiusz HistEccl 8.2). Wiadomo rwnie, e miasto
byo siedzib synnej szkoy katechetycznej, na ktrej
czele stali kolejno Klemens i Orygenes.
2. FILON Z ALEKSANDRII
O intelektualnej potdze aleksandryjskich ydw naj-
lepiej wiadcz liczne teksty biblijnego lozofa Filona
(ok. 15 r. przed Chr. 50 r. po Chr.). Jego pisma mo-
na podzieli na dwie wyrniajce si kategorie: wyja-
nienia dotyczce Prawa* Mojeszowego* i komentarze
egzegetyczne. Znaczenie tekstw Filona w interpreta-
cji NT (zwaszcza teksty Jana i List do Hebrajczykw)
bierze si z jego podejcia do egzegezy biblijnej. Filo-
zof ten uznawa dosowne znaczenie tekstu (zob. Filon
MigrAbr 89-93), ale uwaa jednoczenie, e wite
Ksigi pene s alegorii, ktre egzegeta musi rozszy-
frowywa. To przekonanie o podwjnym znaczeniu
okrela egzegetyczn metodologi Filona: krytykuje
on tych, ktrzy interpretuj tekst wycznie dosow-
nie lub wycznie alegorycznie. Dla Filona Bg* jest
transcendentnym duchem, ktry stworzy wiat* za
spraw swojego Sowa, czyli Logosu, ktre wedug alek-
sandryjskiego lozofa odnosi si do Boego dziaania
mylowego, i ktre sam porwnuje nieraz do wywy-
szonego anioa* (Filon Conf 146). Filon przyczyni si
do powstania w Aleksandrii takiej postawy wobec pism
hebrajskich, ktra bya zarazem rygorystyczna w inter-
pretacji znaczenia tekstu i skonna do snucia szerokich
reeksji na temat religijnego przesania, jakie w tekst
niesie. Pierwsi chrzecijanie wynieli z tego podejcia
wiele korzyci szkoa aleksandryjska chtnie je nala-
dowaa, a pniej rozwina.
3. LIST DO HEBRAJCZYKW
Nie ma dowodw na to, aby ktrykolwiek z tekstw
NT, w tym List do Hebrajczykw, zosta napisany
w Aleksandrii. Musimy jednak uzna, e opracowana
przez Filona metodologia egzegetyczna wywara zna-
czcy wpyw na w list. W Licie do Hebrajczykw po-
jawia si kilka egzegetycznych podobiestw do tekstw
Filona. Komentarz dotyczcy arcykapanw* z Hbr
7,27 czsto porwnywany jest do tekstu Filona De Spe-
cialibus Legibus 1.131. Poza tym, istnieje podobiestwo
pomidzy zastosowaniem obrazw kultycznych w Hbr
810 a niektrymi fragmentami pism Filona. Niemniej
jednak, nie naley przecenia zwizkw czcych au-
torw tych tekstw. W tekstach Filona nie ma bowiem
takiego nacisku na eschatologi*, jaki widoczny jest
w Licie do Hebrajczykw i w innych dzieach litera-
tury chrzecijaskiej. Mimo to, podejcie propagowa-
ne przez Filona przyjo si w szerszych gronach od-
biorcw, co wyjania, dlaczego List do Hebrajczykw
w do oczywisty sposb czy si z tak zwan aleksan-
dryjsk metodologi egzegezy.
List do Hebrajczykw napisany zosta po to, aby
uwiadomi chrzecijanom niebezpieczestwa zwiza-
ne z moliwym powrotem do judaizmu. Mimo mocno
ydowskiej natury jzyka i obrazw zawartych w tym
8 Aleksandria, chrzecijastwo aleksandryjskie
licie, mao prawdopodobne, aby wsplnota adresatw
(ktra na dobr spraw nigdy nie zostaa do koca zde-
niowana) skadaa si wycznie z judeochrzecijan.
Bardziej prawdopodobne jest to, e bya to spoeczno
mieszana, w zwizku z czym list kierowany jest rw-
nie do nawrconych pogan*. By moe mamy prawo
zaoy, e autor pisa do ludzi obeznanych zarwno
z konwencj egzegezy aleksandryjskiej, jak rwnie
z Bibli. Osoby te miayby wic wiadomo, e ele-
menty starotestamentowe, takie jak szabat czy namiot
spotkania*, miay ukazane w licie, metaforyczne zna-
czenie. Ten wpyw egzegezy Filona pozostaje faktem
nawet wwczas, gdy stwierdzimy, e pierwsi chrzecija-
nie podzielali oglny pogld, zgodnie z ktrym Pismo
wite mona interpretowa bez lku przez wzgld
na kontekst Jezusa i zwizany z Nim eschatologiczny
punkt kulminacyjny (2 Kor 3,16-17).
List do Hebrajczykw to bez wtpienia trudny tekst.
Zawarta w nim teza gosi, e wszystkie aspekty ydow-
skie wypeniy si w epoce kocowej, ktr zainauguro-
waa mier Jezusa ( MIER CHRYSTUSA). Widoczne
jest to ju w pierwszym rozdziale, gdzie efemeryczna
posuga* prorokw* (Hbr 1,1) i aniow (Hbr 1,5-14)
zestawiona jest z trwaym w skutkach osigniciem
Syna Boego (Hbr 1,3-4). To dziki temu, e w nie-
biaskim sanktuarium Syn zoy w oerze siebie ka-
pana i oar, mogo nastpi ostateczne pojednanie
ludzkoci z Bogiem. W zwizku z tym twierdzi autor
porzucenie chrzecijastwa oznacza zanegowanie
dokona Chrystusa, a tym samym wzgardzenie odku-
pieniem* zainicjowanym przez samego Boga. Wok
tego gwnego motywu kr rne metody argumento-
wania zastosowane w Licie do Hebrajczykw.
W Hbr 3 po raz pierwszy pojawia si koncepcja Boe-
go odpoczynku. Jej kontekstem jest cytat i wyjanienie
cytatu z Psalmu 95,7-11 (Hbr 3,8-11). Fragment ten
mwi o przewrotnych Izraelitach, ktrzy nie wejd do
odpoczynku Pana. Odpoczynek jest tu interpretowa-
ny jako eschatologiczny szabat, ktry autor Listu do
Hebrajczykw najwyraniej odnosi do ziemskiego kr-
lestwa* Chrystusa. I tak, owa obietnica odpoczynku
moe zosta anulowana wycznie poprzez nieposu-
szestwo ( POSUSZESTWO I NIEPRAWO) czytelnikw
(Hbr 3,11).
Motyw odpoczynku prowadzi nas do gwnej chry-
stologicznej* nauki listu. Sposb, w jaki autor postrze-
ga Jezusa, wynika z Jego wstpienia do nieba* faktu,
ktry umoliwi Mu dokonanie wyjtkowego w swym
rodzaju aktu pokuty w niebiaskim sanktuarium (Hbr
4,14; por. Hbr 10,19-20). W tym sensie posuga arcyka-
paska ukazana jest jako antytyp osignicia Jezusa.
Egzegeza autora dotyczca starotestamentowego rytu-
au pozwala mu odkry powody, dla ktrych Jezus r-
ni si od dotychczasowych kapanw. I tak, Jezus by
kapanem na wzr Melchizedeka* (Hbr 7,17). Oprcz
tego, by jednoczenie kapanem i skadan oar
(Hbr 9,11-12). Ponadto, posugiwa w niebiaskim
sanktuarium, ktrego ziemia bya zaledwie marnym
odbiciem (Hbr 8,5). Ukazana w ten sposb chrysto-
logia ma zatem mocn podbudow egzegetyczn. Klu-
czem do jej zrozumienia jest przyjcie, e zgodnie
z pogldem autora starotestamentowy rytua zwiasto-
wa oar* Jezusa, ktra przyniosa Jego prekursorom
spenienie i koniec.
Nie naley rwnie minimalizowa rnic eschato-
logicznych pomidzy Listem do Hebrajczykw a teks-
tami Filona. Filon wyznawa pogldy Platona, zgodnie
z ktrymi przeznaczeniem duszy by jej powrt do oj-
czyzny w niebie. Kontekst eschatologii prezentowanej
w Licie do Hebrajczykw sta si w XX w. przedmio-
tem licznych dyskusji, ale z pewnoci istniej powody,
dla ktrych mona by zakwestionowa opini, zgodnie
z ktr autor listu podziela pogldy Filona. Celem es-
chatologii ukazanej w Licie do Hebrajczykw nie jest
zbawienie* wybranych* poprzez zabranie ich do nieba,
ale zapanowanie krlestwa Chrystusowego na ziemi.
Taki motyw pojawia si w Hbr 11, gdzie autor chwali gi-
gantw wiary marzcych o miecie, ktrego nie zdyli
zobaczy za ycia. Chrzecijanie z kolei byli u samych
stp gry Syjon, niebiaskiego Jeruzalem, ktre jak
sdzi autor zostanie zaoone na ziemi (Hbr 12,22;
por. Hbr 13,14). Taka eschatologia ma wiele wsplne-
go z t, jaka wyania si z innych pism NT, zwaszcza
z listw Pawa (Ga 4,26) i z Apokalipsy (Ap 2122;
APOKALIPSA). Interpretowanie Listu do Hebrajczy-
kw bez znajomoci tego gwnego motywu eschato-
logicznego byoby wic sporym bdem. U podstawy
podejcia prezentowanego w tym licie ley apoka-
liptyczne przekonanie o tym, e miasto, ktre byo
wwczas w niebie, wkrtce przeniesie si na ziemi,
tworzc obszar spenienia si wszystkich Boych obiet-
nic.
Poza tym, naley sobie uwiadomi fakt, e w staro-
ytnym wiecie ydowskim tak zwane aleksandryjskie
metody egzegezy stosowane byy do rnorodnych ce-
lw. Filon z pewnoci nie by jedynym autorem, ktry
ich uywa cho zapewne jest on najlepiej udokumen-
towanym z nich. List do Hebrajczykw stanowi za to
interesujcy przykad na to, jaka metoda egzegetyczna
bya najblisza pierwszym chrzecijanom. Nie ma wt-
pliwoci, e rozrnienie pomidzy dosownym a ale-
gorycznym znaczeniem tekstu wywaro istotny wpyw
na chrzecijastwo aleksandryjskie w latach formowa-
nia si Kocioa.
4. SZKOA KATECHETYCZNA
Pod koniec II w. ery chrzecijaskiej w Aleksandrii
funkcjonowaa tak zwana szkoa katechetyczna, na
ktrej czele stali zarwno Orygenes, jak i Klemens.
Klemens Aleksandryjski (ok. 150215 r.) uczy si
w tej szkole, gdy prowadzi j jej zaoyciel Panten.
W roku 190 Klemens zastpi Pantena, obejmujc kie-
rownicze stanowisko. Klemens, ktry wskutek przela-
dowa musia uciec z miasta w 202 r., susznie uwaany
9 anioowie, niebiaskie istoty, anielska chrystologia
jest za pierwszego chrzecijaskiego uczonego. By on
znawc Biblii, literatury, a take tekstw klasycznych
i lozocznych. Te ostatnie pomogy Klemensowi
w utworzeniu unikalnej koncepcji objawienia*, zgod-
nie z ktr literatura pogaska zawieraa nasiona
prawdy, ktre zrodziy owoce dopiero w wierze chrze-
cijaskiej. Klemens krytykowa gnostykw, ktrzy
w II w. byli ju w Aleksandrii obecni ( GNOZA, GNO-
STYCYZM), argumentujc, e wiara jest waniejsza ni
wiedza* (Klemens Strom 6.18.114), i e ycie ziem-
skie ma znaczenie samo w sobie (Klemens Strom
7.70.6-8). Fakt, e to w pismach Klemensa pojawia si
najwczeniejsze odniesienie do Listu Barnaby* skoni
wielu uczonych do uznania, i ten pochodzcy z I lub
II w. dokument wywodzi si wanie z Aleksandrii, jed-
nak badacze wci nie s tego cakowicie pewni.
Kolejnym po Klemensie dyrektorem szkoy kate-
chetycznej by Orygenes, ktry obj to stanowisko
w momencie ustania przeladowa. (W czasie tych
przeladowa Orygenes unikn mczeskiej* mierci
dziki przezornoci swojej matki, ktra ukrya wszyst-
kie jego ubrania). Orygenes nie ustpowa wyksztace-
niem swemu poprzednikowi. Za jego spraw chrzeci-
jastwo zyskao gbi myli lozocznej, jak rwnie
intelektualn i reeksyjn gibko. Orygenes pozosta
w Aleksandrii do roku 230, kiedy to zosta pozbawio-
ny stanowiska przez biskupa Demetriusza na podsta-
wie rzekomo niewanej ordynacji, zakwestionowanej
przez biskupw Cezarei i Aelii. Podejcie Orygenesa
do interpretacji Biblii, ktre opiera si na myli Filona,
rozrnia trzy znaczenia tekstu: dosowne, moralne
i alegoryczne, z czego dla Orygenesa najwaniejsze
byo to ostatnie. Rozrnieniu temu odpowiadao roz-
rnienie pomidzy chrzecijanami Orygenes wyr-
nia chrzecijan prostych i rozwinitych intelektualnie,
ktrzy byli w stanie kontemplowa Sowo takim, jakie
tkwio w Ojcu.
Orygenes wyrnia si sposobem, w jaki naucza
wiernych o Chrystusie. Uczony ten uznaje wyszo
Ojca nad Synem, a przez to unienie Syna wobec Ojca,
ktrego Syn objawia anioom i ludziom. Orygenes
identykowa Syna z platoskim Logosem, ktry przyj-
mowa posta cielesn, i ktrego w zwizku z tym
Orygenes nazwa Bogiem-Czowiekiem (Orygenes
HomEz 3.3). Sposb, w jaki Orygenes interpretowa
Ducha witego* jest jednak niecisy i nieusystema-
tyzowany. wiadczy to o trudnociach, jakie sprawiaa
trynitarna natura Boga uczonym yjcym w III w. po
Chr. trudnociach, jakie zostay rozwiane dopiero
przez pniejsze postanowienia soborowe.
Tym sposobem Orygenes wywar ogromny wpyw
na pniejszych teologw aleksandryjskich, formu-
ujc zarwno metodologi, jak i chrystologi, ktra
bya pniej kojarzona z tym miastem (i przeciwsta-
wiana chrystologii antiocheskiej). Niemniej jednak,
w pniejszych czasach znaczenie Aleksandrii jako
centrum chrzecijastwa (uwaanego podczas soboru
nicejskiego w 325 r. jako drugie po Rzymie) zostao
przymione przez ustanowienia Konstantynopola
now stolic imperium.
Zob. te FILON; GNOZA, GNOSTYCYZM; LIST DO HEBRAJ-
CZYKW; ORODKI CHRZECIJASTWA.
BIBLIOGRAFIA. H. Attridge, Hebrews (Herm; Phi-
ladelphia: Fortress, 1988); C. Bigg, The Christian
Platonists of Alexandria (Oxford: Clarendon, 1913);
P. Borgen, Philo of Alexandria [w:] Jewish Writings of
the Second Temple Period, red. M. Stone (CRINT 2;
Philadelphia: Fortress, 1984); J. Danilou, Origen
(New York: Sheed & Ward, 1955); L.K.K. Dey, The In-
termediary World and Patterns of Perfection in Philo and
Hebrews (SBLDS 26; Missoula, MT: Scholars Press,
1975); E. de Faye, Origne: Sa vie, son oeuvre, sa pense
(3 tomy; Paris, 19231928); P.M. Fraser, Ptolemaic
Alexandria (3 tomy; Oxford: Clarendon, 1972) 2.2:233-
282; E.R. Goodenough, An Introduction to Philo Juda-
eus (New Haven, CT: Yale University Press, 1940);
O. Hous, Katapausis: Die Vorstellung vom endzeitli-
chen Ruheort im Hebrerbrief (WUNT 11; Tbingen:
J.C.B. Mohr, 1972); B.A. Pearson, Earliest Christianity
in Egypt [w:] The Roots of Egyptian Christianity, red.
B.A. Pearson, J.E. Goehring (Philadelphia: Fortress,
1986); D. Peterson, Hebrews and Perfection (SNTSMS
47; Cambridge: Cambridge University Press, 1982);
S. Sandmel, Philo of Alexandria: An Introduction (New
York: Oxford University Press, 1979); J.W. Trigg,
Origen: The Bible and Philosophy in the Third-Century
Church (Atlanta: John Knox, 1983); R. Williamson,
Philo and the Epistle to the Hebrews (Leiden: E.J. Brill,
1970); H. A. Wolfson, Philo (2 tomy; Cambridge, MA:
Harvard University Press, 1947).
J.M. Knight
ALEKSANDRYJSKA SZKOA KATECHETYCZNA
CHRZECIJASTWO ALEKSANDRYJSKIE.
ALLELUJA ELEMENTY LITURGICZNE.
ALUZJE, STAROTESTAMENTOWE STARY TE-
STAMENT.
AMEN ELEMENTY LITURGICZNE.
AMORAICI JUDAIZM PO 70 R. PO CHR.
ANALIZA DYSKYRSU HERMENEUTYKA; STRUKTU-
RALIZM I ANALIZA DYSKURSU.
ANIOOWIE, NIEBIASKIE ISTOTY, ANIELSKA
CHRYSTOLOGIA
Anioowie jako istoty i moce duchowe pojawiaj si
zarwno w kanonicznej, jak i pozakanonicznej litera-
turze biblijnej, a najbardziej wyrniaj si w pniej-
szych tekstach NT i w tekstach chrzecijaskich.
10 anioowie, niebiaskie istoty, anielska chrystologia
1. Kontekst oglny
2. Dzieje Apostolskie
3. List do Hebrajczykw i Listy Powszechne
4. Apokalipsa
5. Wczesne teksty chrzecijaskie
6. Anioowie a chrystologia
1. KONTEKST OGLNY
1.1. Sformuowania uywane na okrelenie aniow.
Sformuowaniem, jakie w odniesieniu do bytw ducho-
wych uywane jest w Biblii najczciej, jest okrelenie
anio (hebr. mlak; gr. angelos). Niemniej jednak,
czasem okrela si te byty mianem bogw lub synw
Boga ([b
e
n] lm), witych, duchw, ksit,
zastpw lub stranikw. Jedynymi witymi anio-
ami wymienionymi z imienia s Gabriel i Micha (oraz
Rafa w Ksidze Tobiasza), za to we wczesnej apokalip-
tyce ydowskiej anielskie imiona wystpuj w obtoci
(np. 4QShirShabb; 1 Hen 6.7-8; 20; 3 Hen 1429).
1.2. Anioowie w Starym Testamencie. Dwa najwaniej-
sze motywy starotestamentowej angelologii to anio-
owie zasiadajcy w boskiej radzie (1 Krl 22,19-23;
Hi 12) oraz anio Paski, ktry jest mocno zwiza-
ny z osob samego Jahwe (Sdz 13,8-23; por. Rdz 18-
19). W ST pojawiaj si anioowie wici (Ps 148,2),
anioowie upadli (Rdz 6,1-4) i anioowie zdeprawowani
(Ps 82). Anioowie mog rwnie sprawowa piecz
nad narodami (Pwt 32,8-9) lub tak jak w przypadku
Michaa nad Izraelem (Dn 10,13).
1.3. Anioowie w apokaliptyce ydowskiej. Anioowie
zajmuj znaczc pozycj zarwno w Ksidze Daniela,
jak i w apokrycznych i pseudoepigracznych tekstach
ST ( PISMA APOKRYFICZNE I PSEUDOEPIGRAFICZNE).
Apokaliptyka* zajmuje si odkrywaniem tajemnic kre-
su czasw i wiata niebiaskiego, a anioowie czsto
peni rol przewodnikw i interpretatorw tych rze-
czywistoci (TestLew 25). Mit o upadych Stranikach
i ich demonicznym potomstwie (1 Hen 611; por. Rdz
6,1-4) by wrd zainteresowanych apokalips ydw
i chrzecijan bardzo popularny. Zwoje znad Morza
Martwego dostarczyy nowych inspiracji do bada nad
angelologi waciw czasom, w ktrych postawa NT.
Angelologi z Qumran* cechuje poczenie niezwyke-
go braterstwa pomidzy anioami i ludmi z przeko-
naniem o uczestnictwie w duchowej walce Beliala
ksicia ciemnoci z Michaem anioem wiatoci
(1QS 3,22-23; 1QM 13). Utosamienie najwaniejsze-
go anioa z Bogiem* powraca w postaciach takich jak
Micha (Dn 12,1), anio Melchizedek z Qumran oraz
Yahoel w Apokalipsie Abrahama.
1.4. Anioowie w Nowym Testamencie. NT odzwier-
ciedla apokaliptyczny kontekst wczesnego judaizmu*.
I tak, obecno aniow zaznacza si gwnie na sty-
ku tego wiata i nieba*. Towarzysz oni narodzinom,
zmartwychwstaniu* i wniebowstpieniu* Jezusa, cie-
sz si z nawrcenia choby jednego grzesznika i b-
d towarzyszy Chrystusowi* w czasie Jego paruzji*.
W listach Pawa anioowie funkcjonuj gwnie jako
poredniczce zwierzchnoci i moce (Rz 8,38-39;
zob. STP, zwierzchnoci i wadze). Moce te, podobnie
jak starotestamentowi anioowie narodw, sprawuj ko-
nieczn cho czsto nieuczciw wadz* w tej epoce,
ale zostan wyparte przez Chrystusa i Jego lud w miej-
scach niebiaskich (Ef 1,17-23).
2. DZIEJE APOSTOLSKIE
2.1. Dzieje aniow. Biorc pod uwag znaczenie Ducha
witego* w Dziejach Apostolskich*, warto przyjrze
si nieustajcej dziaalnoci aniow w historii zbawie-
nia, co odzwierciedlone jest zarwno w Ewangelii u-
kasza, jak i w Dziejach Apostolskich. Czasami anio
i Duch wity dziaaj naprzemiennie (Dz 8,26.29.39
[por. Dz 8,39, wersja zachodnia]). Anioowie ukazuj
si rwnie w widzeniach* tak jak wtedy, gdy Pawe
zosta uwolniony z wizienia, a by moe te wwczas,
gdy Pawe ujrza Macedoczyka wzywajcego po-
mocy (Dz 12,6-11; 16,9-10). W ukaszowej interpre-
tacji historii zbawienia anioowie niezmiennie poja-
wiaj si w najwaniejszych momentach: przy wniebo-
wstpieniu Jezusa (Dz 1,10), podczas cudownej uciecz-
ki apostow* i Piotra z wizienia (Dz 5,19; 12,11),
przy nawrceniu etiopskiego eunucha i poganina*
Korneliusza* (Dz 8,26; 10,3.7.22; 11,13), podczas
mierci Heroda (Dz 12,23) i pocieszania Pawa-roz-
bitka (Dz 27,23). I tak, obwieszczajc upadek diaba
i magii* poprzez goszenie Ewangelii, teksty ukasza
tworz dla anielskich pomocnikw miejsce w historii
Kocioa.
2.2. Zdarzenia z udziaem aniow. Wydarzenia opisa-
ne w Dziejach wskazuj na kilka charakterystycznych
wierze zwizanych z anioami. I tak, Szczepan*, ktry
ukazany zosta jako peen wiary i Ducha witego
oraz peen aski i mocy, zosta postawiony przed
Sanhedrynem i nawet jego przeciwnicy nie mogli
nie dostrzec, e jego twarz bya podobna do oblicza
anioa (Dz 6,15; por. Ap 10,1; Est 15,13, Wulgata; Dn
3,25[92], LXX). Pniej, gdy Piotr zostaje wyprowa-
dzony z wizienia, a Rode zostawia go stojcego przy
bramie, chrzecijanie gani j mwic: to jest jego
anio (Dz 12,15). Nie wiadomo do koca, czy cho-
dzi im o jego anielskiego dublera (Mt 18,10; Tb 5,22;
HermWiz 5.2), czy te sdz, e Piotr umar, a obok
ich domu krci si jego duch (k 24,37; Mt 22,30).
I wreszcie, stwierdzenie ukasza, zgodnie z ktrym
saduceusze mwi, e nie ma zmartwychwstania, ani
anioa, ani ducha (Dz 23,8) rzuca wtpliwoci na to,
czy saduceusze uznawali autorytet Picioksigu, w kt-
rym anioowie odgrywaj znaczc rol. By moe r-
nili si oni od Pawa i faryzeuszw tym, e uznawali
postaci aniow za przeytek (por. Dz 23,9).
11 anioowie, niebiaskie istoty, anielska chrystologia
3. LIST DO HEBRAJCZYKW
I LISTY POWSZECHNE
W Listach Powszechnych nawizania do aniow su-
potwierdzaniu podstawowych nauk na temat osoby
i posugi Chrystusa (List do Hebrajczykw*, 1 List w.
Piotra) lub ostrzeganiu przed moraln i eschatologicz-
n* pobaliwoci (List w. Judy*, 2 List w. Piotra*).
Piszc o anioach autorzy niekoniecznie maj na my-
li aniow witych czasem chodzi im o nisze moce
i zwierzchnoci, w tym stranikw Prawa* (Hbr 2,2).
3.1. List do Hebrajczykw. Porwnanie Chrystusa do
aniow w Hbr 12 wie si najwyraniej z elemen-
tarn doktryn Chrystusa, jak autor potwierdza za
pomoc licznych odniesie do Pisma witego. I tak,
ju inicjacyjne sowo Boga w ST zdeterminowao fun-
damentaln rnic pomidzy Synem* a anioami.
Anioowie zawsze s synami Boymi (liczba mno-
ga), podczas gdy Chrystus jest pierworodnym Synem,
ktremu anioowie oddaj cze (Hbr 1,5-6). Anioo-
wie s mieszkacami nieba, ale to Syn sprawuje tam
wadz w imi Boga, przy czym anioowie Mu su
(Hbr 1,7-9). Anioowie to stworzenia, podczas gdy Syn
w dziele stworzenia* uczestniczy (Hbr 1,10-12). Syn
uczestniczy rwnie w dziele zbawienia*, a anioowie
su tym, ktrzy s zbawiani (Hbr 1,13-14).
Po potwierdzeniu boskoci Chrystusa autor kon-
tynuuje porwnywanie Go do aniow w celu do-
wiedzenia Jego czowieczestwa. Autor interpretuje
Psalm 8,6-8 z chrystologicznego* punktu widzenia,
podkrelajc paradoks, zgodnie z ktrym czowiek
i syn czowieczy by tymczasowo niszy od aniow,
a pniej zosta ukoronowany chwa* i wadz (Hbr
2,9). Psalmista zachwyca si tajemnic tego, e Bg
zamiast aniow wybra ludzi na istoty, z ktrymi za-
war Przymierze*. Autor Listu do Hebrajczykw pisze
wobec tego, e Synowi, ktry ma t sam natur, co Oj-
ciec, przystao by udoskonalonym przez cierpienie*
(Hbr 2,10). Ze wzgldu na fakt, e chrzecijanie yj
w epoce przejciowej, w ktrej jeszcze nie widz Je-
zusa ukoronowanego chwa (tak, jak w wizjach mog
oglda aniow), obiecane synostwo moe by przez
nich odziedziczone wycznie dziki wierze* i wytrwa-
oci* (Hbr 2,8-9; 6,12). Eschatologiczna wizja nieba
ukazana w Hbr 12,22-24 odzwierciedla t sam zmia-
n porzdku kosmicznego, dziki ktrej udoskonaleni
wici ludzcy znajd si w wewntrznym krgu Boga
i Chrystusa, a anioowie tworzy bd krg zewntrzny.
W gbszych rozwaaniach z Hbr 7 autor mwi
o Melchizedeku* jak o Chrystusie. Opublikowanie
zwoju Melchizedeka znalezionego w Qumran wzbudzi-
o podejrzenia, e oprcz wyjanienia Psalmu 110,4
i Rdz 14,18-20 List do Hebrajczykw ma na celu sko-
rygowanie pogldw nawrconych esseczykw myl-
cych o Melchizedeku jak o archaniele Michale, ktry
odkupi Izraela* u kresu czasw. Niemniej jednak, Hbr
wydaje si i tropem innej tradycji egzegetycznej,
skupiajcej si na starotestamentowym kapanie jako
osobie reprezentujcej typ Chrystusa.
3.2. 1 List w. Piotra. Przekonujc czytelnikw o tym,
e mier Chrystusa ( MIER CHRYSTUSA) i Jego
zmartwychwstanie zapewniy im dziedzictwo zacho-
wane dla nich w niebie (1 P 1,4), kilkakrotnie nawi-
zuje do anielskich porednikw, ktrzy odpowiadaj za
wtpliwe moralnie, a wrcz ze dokonania w historii
zbawienia. Ani prorocy ST, ani te anioowie, nie byli
w stanie rozwiza tajemnicy Ewangelii goszonej przez
apostow (1 P 1,10-12). Ponadto, Chrystus wskrze-
szony do ycia Duchem gosi zbawienie duchom
zamknitym w wizieniu ju od dni Noego (1 P 3,19).
Ten trudny werset jest prawdopodobnie analogiczny do
1 P 3,22: poprzez zmartwychwstanie i wniebowstpie-
nie Chrystus zamanifestowa zwycistwo nad zwierzch-
nociami i mocami obecnego porzdku wiata (Ef
1,20-23; Kol 2,15; 1 Tm 3,16).
3.3. List w. Judy i 2 List w. Piotra. Juda, a za jego
przykadem pniej rwnie autor 2 P, w bezporedni
sposb odnosi si do grzechu i uwizienia Stranikw
(Jud 6; 2 P 2,4; por. 1 Hen 6-11), podajc ten fakt jako
starotestamentow przestrog przed libertynizmem.
Jud i 2 P podkrelaj rwnie arogancj nauczycieli,
ktrzy wypowiadaj blunierstwa na Chway byty
odpowiedzialne za obecny porzdek wiata podczas
gdy nawet potni anioowie, tacy jak archanio Micha
(we wczesnych ydowskich tradycjach dotyczcych
Mojesza*), nie chc wydawa wyrokw w sprawie
samego diaba (Jud 8; 2 P 2,10-11; SZATAN). Prawdzi-
wi chrzecijanie nie rzucaj blunierstw, ale cierpliwie
czekaj na Pana*, ktry, wraz ze witymi anioami,
przyjdzie sdzi wiat (Jud 1415; por. 2 P 3,10-13).
4. APOKALIPSA
Ostatni ksig kanonu* jest unikalne chrzecijaskie
proroctwo* czerpice z apokaliptycznych rde ST
(zwaszcza z Ksigi Ezechiela, Zachariasza i Danie-
la), w ktrym anioowie funkcjonuj jako Boa asysta,
stranicy oraz przewodnicy Boego ludu i uczestnicy
sdu ( APOKALIPSA).
4.1. Apokalipsa objawiona przez anioa. Mimo e anioo-
wie pojawiaj si w Apokalipsie bardzo czsto, ich rola
w samym objawieniu* jej treci jest zaledwie pomocnicza.
Proroctwo Jana pochodzi od Boga dziaajcego przez
Jezusa Chrystusa, ktry posa do Jana swojego anioa
(Ap 1,1-3; 22,6). Niemniej jednak, sprawcami objawie-
nia w Ap 110 s wywyszony Chrystus i Duch wity.
R.J. Bauckham (1993, 254) twierdzi, e gwne proro-
ctwo o dwch miastach, o ktrym mowa w 12,122,5,
zapisane jest w zwoju (Ap 5,1), ktry zosta rozpiecz-
towany przez Baranka* i dostarczony Janowi przez
mocnego anioa z Ap 10. Pod koniec wizji o miastach,
anio mwi Janowi, aby nie oddawa mu czci, gdy jest
12 anioowie, niebiaskie istoty, anielska chrystologia
on tylko sug prorokw i tych, ktrzy strzeg ksigi b-
dcej Sowem Boym (Ap 19,10; 22,8-9).
4.2. Anioowie Kociow. W swojej pocztkowej wizji
Jan widzi Chrystusa trzymajcego w prawej rce sie-
dem gwiazd symbolizujcych aniow siedmiu Ko-
ciow (Ap 1,12-16.20). Kady z siedmiu nastpuj-
cych po tym wstpie listw przekazywany jest anio-
owi Kocioa w ... (Ap 23). Wspczeni uczeni
s niemal jednomylni w tym, e anioowie ci nie s
wcale starszymi czy biskupami, ale bytami duchowymi
podobnymi anielskim ksitom narodw. Kady anio
jest tak cile identykowany z okrelon kongregacj,
e Jan od czasu do czasu mwi do nich w drugiej oso-
bie liczby mnogiej (Ap 2,10.13). Niekoniecznie s to
anioowie wici (por. dwudziestu czterech starszych).
Chrystus wrcz wzywa te istoty do nawrcenia*.
W. Wink (1986, 73) ma teori, zgodnie z ktr pod
pojciem aniow kryje si tutaj zbiorowa osobowo
i powoanie kadej z kongregacji.
4.3. Anioowie a Trjjedyny Bg. W wizji ukazujcej Bo-
ski tron (Ap 45) anioowie su uwypukleniu transcen-
dencji Boga i Baranka. Tron otoczony jest niebiaskimi
przedstawicielami cudw stworzenia (cztery istoty yj-
ce) oraz wybracami* (dwudziestu czterech starcw).
Podobnie jak w ST, ta niebiaska rada nie suy temu, by
Bogu doradza (por. 1 Krl 22,20; Iz 40,13). Nawet po-
tny anio moe zaledwie obwieci zapiecztowany
zwj Boego zamysu, a adne stworzenie nie moe go
otworzy ani nawet na niego patrze (Ap 5,2-3). Kiedy
Baranek podchodzi, by zabra zwj, wszyscy pozdrawia-
j Go tak, jak samego Pana Boga (Ap 4,1; 5,9). Ob-
jawienie Boga i Baranka wzbudza pochwa* zarwno
aniow, jak i innych stworze (Ap 5,11-14). Przez ca
tre Apokalipsy Chrystus i Baranek zasiada po stronie
Boskiej w zgromadzeniu podzielonym na Boga i Jego
stworzenie. Na podobnej zasadzie, siedmioraki Duch
rni si od tradycyjnych archaniow z apokaliptyki
ydowskiej (Ap 1,4; 4,6; 5,6; 8,2).
4.4. Anioowie i wici. Na wzr angelologii z Qumran,
niebiaskie istoty pojawiajce si w Apokalipsie troszcz
si o Boy lud, z ktrym czy je poczucie braterstwa*.
Starcy skadaj Bogu czasze* z kadzidami, ktrymi
s modlitwy witych (Ap 5,8). W momencie kulmi-
nacyjnym anio przerywa sd* aby opiecztowa wybra-
nych, a inny anio docza do niego, by wznie okrzyk
na cze Boego zbawienia (Ap 7,2-4.10-12). W penej
napicia ciszy przerywajcej na jaki czas niebiask li-
turgi anio prezentuje modlitwy* wszystkich witych,
co powoduje wstrzsy na ziemi (Ap 8,1-5).
4.5. Anioowie a walka duchowa. Anioowie wici oga-
szaj i prowadz sd Boy nad wiatem. Sd nad Babi-
lonem* zainicjowany zostaje przez Michaa i jego anio-
w, a dokonany przez Chrystusa jedca na biaym
koniu i Jego aniow (Ap 12,7-8; 19,11-16). Drugorzd-
na rola Michaa jest tu inna ni w tzw. Zwoju Wojny
i tekcie o Melchizedeku z Qumran, gdzie archanio
ukazany jest jako ostateczny wybawiciel ludu Boego
(por. 1 Tes 4,16).
4.6. Anioowie i paruzja. Wraz z pojawieniem si Chry-
stusa, anioowie wycofuj si. Tysicletnie trony zaj-
mowane s przez mczennikw (Ap 20,4; por. Ap 3,21;
Dn 7,9). Nowe Jeruzalem* ma anielskie wymiary
(Ap 21,17), a jej bram strzeg anielscy przedstawiciele
nowego ludu Boego. Miasto przeznaczone jest jednak
dla ludzi nie jest identyczne jak wiat niebiaski.
Wypenia si Modlitwa Paska, przyszo Krlestwo
Boe tak w niebie, jak i na ziemi (por. Ap 11,15;
KRLESTWO BOE).
5. WCZESNE TEKSTY CHRZECIJASKIE
Dziki pierwszym chrzecijanom zachowao si wiele
apokaliptycznych tekstw ydowskich, w ktrych jest
mowa o anioach. W niektrych przypadkach teksty te
s wiern kopi oryginaw (np. 1-2 Hen ApSof), w in-
nych pismami przeredagowanymi (TestXII), a czasem
s to niezalene chrzecijaskie apokalipsy zainspiro-
wane ydowskimi oryginaami. Dla nas najbardziej
istotne z apokalips poapostolskich (powstaych przed
150 r. po Chr.) to Mczestwo Izajasza, Wniebowstpie-
nie Izajasza, Pasterz Hermasa* i Apokalipsa Piotra.
5.1. Chrystologia. W pseudoepigracznym Wniebo-
wstpieniu Izajasza, w rozdziaach 611 prorok Iza-
jasz zabrany zostaje do sidmego nieba. Po drodze
mija siedzib szatana i jego aniow na rmamencie,
pniej przechodzi przez pi nieboskonw, z czego
kady wypeniony jest anioami wyszego rzdu, nad
ktrymi piecz sprawuje ukoronowany anio strzegcy
bram. W sidmym niebie Izajasz widzi miliardy anio-
w i dusz starotestamentowych sprawiedliwych, kt-
rzy wymienili swe cielesne* odzienie na anielskie szaty.
I wreszcie prorok widzi Chrystusa sprzed wcielenia
oraz anioa Ducha witego stojcego po prawej
i lewej stronie wielkiej Chway. Obserwujc scen, Iza-
jasz widzi rozwijajcy si spektakl zbawienia: Chrystus
schodzi, mijajc nieboskony, maskujc si pod posta-
ci anioa dopki nie zakoczy swego dziea na ziemi.
Pniej, gdy ponownie wstpuje na niebiosa, nawet sza-
tan oddaje Mu cze, a anioowie niszych niebosko-
nw dziwi si, e nie rozpoznali Go, gdy przechodzi
przez ich siedzib wczeniej.
W widzeniu Hermasa autor opisuje Syna Boego
( SYN BOY) pozostajcego w staym towarzystwie
szeciu archaniow, ktrzy s doradcami Boga i stra-
nikami Kocioa (HermPod 5.5.3; 9.6.2; 9.12.8). Cho
chrystologia Hermasa jest prawdopodobnie adopcjoni-
styczna (por. HermPod 5.6.), najwaniejszy anio jest
u niego utosamiany bardziej z Duchem witym ni
z Chrystusem (HermPol 11.9).
13 Antiochia nad Orontesem
5.2. Tradycja Dwch Drg. Istnienie tradycji Dwch
Drg we wczesnym judaizmie i chrzecijastwie po-
twierdzone zostao uderzajcym katechizmem odna-
lezionym w Regule Zrzeszenia z Qumran (1QS 3,13-
4,26). Cho jest ona oparta na moralnych wytycznych
waciwych ST (Pwt 30,15-20; Ps 1) i na ydowskiej
koncepcji dobrych i zych skonnoci tkwicych w czo-
wieku (Syr 33,7-15; TestAs 1.3-9), tradycja ta obejmuje
zarwno kosmiczn antytez dobrych i zych aniow,
jak i eschatologiczny przydzia nagrd* i kar. Okrojo-
na wersja tej tradycji wystpuje by moe w Pawowej
licie uczynkw ciaa i owocw Ducha (Ga 5,17-24),
ale jej o wiele peniejszy obraz zawarty jest w Licie
Barnaby 18 i Poleceniach Hermasa 6.2 (por. Did 1.12.7
i Doctrina Apostolorum).
5.3. Eschatologia. Koncepcja, zgodnie z ktr anio-
owie wymierzaj wieczn kar grzesznikom, obecna
jest wprawdzie w eschatologii NT (Mt 25,31.46; Ap
20,2.15), ale to Apokalipsa Piotra najbardziej szczego-
wo opisuje ostateczny sd nad ludmi i duchami prze-
prowadzony przez czterech aniow o imionach Uriel,
Esrael, Tartarouchos i Temelouchos (ApPt 613). Anio-
owie nie maj litoci dla potpiecw, ale sprawiedliwi
mog wstawia si za grzesznikami przez pewien okres
oczyszczenia, dziki czemu niektrzy ze skazanych zo-
stan zbawieni (ApPt 14.1).
6. ANIOOWIE A CHRYSTOLOGIA
Analizowane tu materiay kanoniczne nie daj ad-
nych podstaw ku temu, aby uzna, e Chrystus posia-
da anielsk natur (chrystologia anielska) lub funkcj
(chrystologia angelomorczna). Otwarta pozostaje te
kwestia tego, czy na drodze rozwoju chrystologii boska
instytucja anioa gwnego takiego jak starotestamen-
towy anio Pana czy te Micha stanowia podstaw
do tego, aby chrzecijanie mogli pogodzi pogldy mo-
noteistyczne z czci oddawan Jezusowi (patrz trady-
cja aniow, ktrzy nie chc przyjmowa ludzkiej czci
w Tb 12,16-22; Ap 19,10; 22,9; ApSof 6.11-15; WnbIz
7.18-23; 8.5).
Zob. te APOKALIPTYKA, APOKALIPTYCYZM; CHRYSTOLO-
GIA; DUCHY; ESCHATOLOGIA; MELCHIZEDEK; NIEBO, NOWE
NIEBO; SZATAN, DIABE.
BIBLIOGRAFIA. R.J. Bauckham, The Apocalypse of Pe-
ter: A Jewish-Christian Apocalypse from the Time of Bar
Kokhba, Apokryf 5 (1994), 7-111; tene, The Climax of
Prophecy: Studies on the Book of Revelation (Edinburgh:
T & T Clark, 1993); tene, Jude and the Relatives of
Jesus in the Early Church (Edinburgh: T & T Clark,
1990); P.M. Casey, From Jewish Prophet to Gentile God:
The Origins and Development of New Testament Christo-
logy (Louisville, KY: Westminster/John Knox, 1991);
W.J. Dalton, Christs Proclamation to the Spirits: A Study
of 1 Peter 3:184:6 (2 wyd.; AnBib 23; Rome: Pontical
Biblical Institute, 1989); J. Danilou, The Theology of
Jewish Christianity (Philadelphia: Westminster, 1964);
S.R. Garrett, The Demise of the Devil: Magic and the
Demonic in Lukes Writings (Minneapolis: Fortress,
1989); F.L. Horton, The Melchizedek Tradition: A Cri-
tical Examination of the Sources to the Fifth Century
A.D. and in the Epistle to the Hebrews (SNTSMS 30;
Cambridge: Cambridge University Press, 1976); L.W.
Hurtado, One God, One Lord: Early Christian Devo-
tion and Ancient Jewish Monotheism (Philadelphia:
Fortress, 1988); C. Newsom, Songs of the Sabbath
Sacrice: A Critical Edition (HSS 27; Atlanta: Scholars
Press, 1985); P.A. Rainbow, Jewish Monotheism as the
Matrix for New Testament Christology: A Review Article
[of Hurtado], NovT 33 (1991), 78-91; C.C. Rowland,
The Open Heaven: A Study of Apocalyptic in Judaism and
Early Christianity (New York: Crossroad, 1982); M.J.
Suggs, The Christian Two Ways Tradition: Its Antiquity,
Form and Function [w:] Studies in New Testament and
Early Christian Literature: Essays in Honor of Allen P.
Wikgren, red. D.E. Aune (NovTSup 33; Leiden: E.J.
Brill, 1972), 60-74; W. Wink, Naming the Powers: The
Language of Power in the New Testament (Philadelphia:
Fortress, 1984); tene, Unmasking the Powers: The In-
visible Forces That Determine Human Existence (Phila-
delphia: Fortress, 1986).
S.F. Noll
ANTIOCHIA NAD ORONTESEM
Z dowodw zawartych w Dziejach Apostolskich wy-
nika, e Antiochia, w ktrej mieszay si rnorakie
rasy i kultury, staa si drugim orodkiem (po Jerozoli-
mie*), z ktrego wiara chrzecijaska rozprzestrzenia-
a si a po krace ziemi (Dz 1,8). Zgodnie z Dz,
czonkowie tamtejszego Kocioa stanowili niezwyk
mieszank etniczn, dziki ktrej aposto zaznajomi
si ze rodowiskiem pogan, a pniej otrzymywa
pomoc nansow niezbdn do prowadzenia swych
podry misyjnych. Z imion kojarzonych z Kocio-
em w Antiochii wyrniaj si zwaszcza dwa: Pawe
w I w. po Chr. i Ignacy* w II w. Mona powiedzie, e
kada z tych postaci odcisna swj lad na antioche-
skim chrzecijastwie.
1. Antiochia a basen Morza rdziemnego
2. Koci Antiocheski w Nowym Testamencie
3. Koci Antiocheski w czasach Ignacego
1. ANTIOCHIA A BASEN MORZA
RDZIEMNEGO
Pooona nad rzek Orontes, ok. 20 km od Morza
rdziemnego, Antiochia zaoona zostaa ok. 300 r.
przed Chr. przez Seleukosa I Nikatora (312281 przed
Chr.). Byo to jedno z szesnastu miast, jakie nazwa tak
na cze swojego ojca Antiocha (innym przykadem
jest Antiochia Pizydyjska z Dz 13,14).
Wraz z upadkiem dynastii Seleucydw i zajciem
Syrii przez Rzymian, Antiochia zostaa stolic, wojsko-
w baz nowej prowincji oraz wolnym (tzn. majcym
14 Antiochia nad Orontesem
swj samorzd) miastem. Pod panowaniem Augusta
i Tyberiusza, z pomoc Heroda Wielkiego, miasto na
rzymsk mod rozrastao si i pikniao, jako pro-
wadzcych do niego drg poprawia si, a przynaleny
mu port morski Seleucia Piera rozwija si i rozbu-
dowywa (wicej szczegw zob. STP, Antiochia nad
Orontesem). Skutek by taki, e komunikacja pomi-
dzy Antiochi a wschodnim i nie tylko wybrzeem
Morza rdziemnego staa si szybsza i bardziej bez-
pieczna ni kiedykolwiek wczeniej. Wkrtce okazao
si to zbawienne dla wczesnochrzecijaskich misji
ewangelizacyjnych.
Ju w momencie zaoenia miasto szczycio si
mieszan populacj, ktra w I w. po Chr. wynosia ok.
300 000 ludzi (Strabon Geog 16.2.5), a w II w. bya ju
dwukrotnie wiksza. W pocztkach ery chrzecijaskiej
populacja antiocheskich ydw moga liczy okoo
25 000 (zob. Jzef Flawiusz DawDzIz 12.3.1 11924;
2 Mch 4). Jzef Flawiusz opisuje Antiochi jako trzecie
miasto Imperium, po Rzymie* i Aleksandrii* (Jzef
Flawiusz Wojyd 3.29 27682); inni autorzy nie s do
koca pewni i podaj Antiochi jako drugie miasto po
Rzymie. Antiochia opisywana jest jako bastion helle-
nizmu na ziemiach syryjskich [], punkt styku dwch
wiatw (Dix, 33). Ta mieszanka kulturowa miaa
swoje dobre i ze strony. Z jednej strony, miasto stao
si kolebk literatury i sztuki, ktra wzbudzia podziw
Cycerona (zob. Pro Archia 4), ale z drugiej zapewnio
mieszkacom taki poziom ycia, e zwizane z nim roz-
lunienie obyczajw sprowadzio na Antiochi bardzo
z saw. Kilka kilometrw od miasta miecio si syn-
ne sanktuarium Dafne, gdzie pod paszczykiem kultu
religijnego dopuszczano si wyuzdanych orgii. Rytuay
te day pocztek tak zwanym Daphinici mores, ktre we-
dug Juwenalisa miay wpyw na upadek rzymskiej mo-
ralnoci w czasach, gdy jak to uj wody syryjskiej
rzeki Orontes wpyway do Tybru (Juwenal Sat 3.62).
A jednak mimo to, a moe wanie dlatego, e miasto
byo tym, czym byo, Antiochia odegra miaa nieba-
naln rol w historii chrzecijastwa. Zamieszkujca
j mieszanka ras i kultur bya bowiem idealnym
rodowiskiem do przeamywania murw dzielcych
ydw ( JUDEOCHRZECIJASTWO) i pogan* oraz
do formowania obydwu tych grup w jedno ciao
Chrystusa (Ef 2,14-16). Sposb, w jaki zarzdzano
pierwszymi wsplnotami Kocioa* w pewnym stop-
niu uksztatowa si wanie pod wpywem miesza-
nego skadu ich czonkw (zob. Dz 13,1; Williams,
220-221).
2. KOCI ANTIOCHESKI
W NOWYM TESTAMENCIE
Chrzecijanie prawdopodobnie pojawili si w Antio-
chii w latach 40. I w. po Chr., po tym jak wygnano
ich z Jerozolimy w ramach przeladowa* zwizanych
z osob Szczepana (Dz 8,1; 11,19-30). Pocztkowo
ograniczali si oni do ewangelizacji ydw. Niemniej
jednak, w Antiochii, gdzie panujcy klimat moralny
sprawi, e wielu zaczo szuka czego bardziej am-
bitnego, ydzi zaczli przyciga do swych synagog*
coraz wiksze rzesze pogan. Wielu pogan stao si pro-
zelitami (zob. Jzef Flawiusz Wojyd 7.3.3 43; por.
Dz 6,5), a jeszcze wiksza ich liczba (jak przypuszcza-
my) zacza ba si Boga i to gwnie do tej grupy
kierowali swoje nauki chrzecijascy ewangelizatorzy
(jak mona wywnioskowa na podstawie Dz 11,20),
oczywicie z dobrym skutkiem. Zestawienie wersetw
sugeruje, e wielka liczba [ktra] uwierzya i nawr-
cia si do Pana, o ktrej mowa w Dz 11,21, obejmo-
waa w znacznej czci bojcych si Boga pogan wspo-
mnianych w wersecie poprzednim. Biorc rwnie pod
uwag atwo, z jak chrzecijanie osigali swoje cele,
mona przypuszcza, e wkrtce cakowicie oddzielili
si od synagog.
W zwizku z tym, e nowe, niezalene wsplnoty
chrzecijaskie skaday si w wikszoci z pogan, nie
byo nic dziwnego w tym, i Koci przyj strategi
( STRUKTURA ORGANIZACYJNA WSPLNOT WCZESNO-
CHRZECIJASKICH) dostosowywania si do pogan w kwe-
stii obrzezania* i ydowskich przepisw ywieniowych
( POKARM, PRAWA DOTYCZCE POKARMW, WSPLNOTA
STOU; por. Dz 15,1; Ga 2,11-14). By moe, e Pawe, kt-
ry zosta sprowadzony do Antiochii przez Barnab (ktry
z kolei zosta tam posany przez Koci Jerozolimski po
to, aby nawiza kontakty z antiocheskimi chrzecijana-
mi), wanie tam uwiadomi sobie swoje powoanie do
bycia apostoem pogan (Ga 2,8; zob. Dz 11,22-26). To
std on i Barnaba, a pniej rwnie Sylas, wyruszyli na
misje (Dz 13,3; 15,40) i tu od czasu do czasu wracali, by
zda relacj ze swych dokona (Dz 14,27; 18,22).
Mimo e Koci w Antiochii oddzieli si od sy-
nagog w sensie organizacyjnym, wci pozostawa
w zasigu wpyww ydowskich zarwno w znaczeniu
wewntrznym, jak i zewntrznym. Pojawiy si nieunik-
nione napicia zwizane ze zmian przyzwyczaje y-
dowskich na takie, jakie odpowiaday poganom tym
bardziej, e by to czas rozwoju nacjonalizmu ydow-
skiego, ktry zaowocowa ostatecznie wojn przeciwko
Rzymowi w latach 6670. Nie trzeba byo dugo czeka
na konikty zwizane z religijn inicjacj pogan i stop-
niem, w jakim chrzecijanie pochodzenia pogaskiego
powinni podlega ydowskim przepisom ywienio-
wym (Dz 15,1-35; Ga 2,11-13). Druga z tych kwestii
poruszana jest w antiocheskich rdach takich jak
4 Ksiga Machabejska oraz by moe w Ewangelii
wg Mateusza oraz Didache.
Pawe zapewnia, e on sam nigdy nie zrzek si was-
nej wolnoci* w tego typu kwestiach, a zgodnie
z Dz 15 jego i, nazwijmy to, antiocheskie podej-
cie dotyczce inicjacji nawrconych pogan, pogodzo-
ne zostao przez Sobr Jerozolimski. Niemniej jednak,
walka, jak Pawe przy tej okazji stoczy, miaa powt-
rzy si jeszcze wiele razy, jak wynika z jego listw. Co
wicej, walka ta prawdopodobnie zostaa w Antiochii
15 antychryst
przegrana przynajmniej jeli chodzi o cakowit wol-
no od przepisw ywnociowych. Mowa tu o tak zwa-
nym incydencie w Antiochii z Ga 2,11-14. (Zob. Dunn,
ktry sugeruje ponadto, e w ramach konsekwencji py-
ncych z poraki Pawe zosta oddzielony od Kocioa
w Antiochii, a zwycistwo bardziej konserwatywnych
judeochrzecijan mogo rwnie spowodowa ich p-
niejsze ingerencje w misje Pawa).
3. KOCI ANTIOCHESKI
W CZASACH IGNACEGO
Od tego momentu historia Kocioa w Antiochii za-
ciera si. Wbrew dowodom biblijnym, twierdzono
pniej, e to Piotr by zaoycielem i pierwszym
biskupem tego Kocioa (by moe robiono tak, aby
sprzeciwi si rzymskim roszczeniom o pierwsze-
stwo). Mwiono, e po Piotrze wadz nad Kocioem
w Antiochii obj Ewodiusz, a potem Ignacy* (zob.
Euzebiusz HistEccl 3.22; 3.36.2). O tym drugim wiemy
troch z jego siedmiu listw napisanych do Kocioa
w Smyrnie i Troadzie z wizienia w Rzymie, gdzie Ig-
nacy przebywa za czasw cesarza Trajana (98117 r.).
W listach tych na czoo wysuwaj si dwa zasadnicze
motywy. Pierwszym z nich jest przygotowanie do m-
czestwa*, co podkrelone jest zwaszcza w licie do
Kocioa w Rzymie, gdzie Ignacy nawouje chrzeci-
jan, aby nie usiowali zapobiec jego mierci prbujc
uzyska dla niego uaskawienie. Drugim motywem po-
wracajcym czsto w jego listach jest jedno Kocio-
a. W jednoci, pisa, chrzecijanie znajd zjednoczenie
z Chrystusem* (IgnTral 3.1.; por. IgnMag 6.1; IgnTral
13; IgnSmyrn 8.1). W tym samym kontekcie (jednoci
z Chrystusem), Ignacy podkrela znaczenie Euchary-
stii (IgnFld 4.; por. te IgnSmyrn 7.1; IgnEf 13.1; 20.1).
Troska o jedno odzwierciedlona jest rwnie
w tym, e Ignacy postrzega biskupa jako najwaniej-
sze ogniwo Kocioa ( STRUKTURA ORGANIZACYJNA
WSPLNOT WCZESNOCHRZECIJASKICH). U wczeniej-
szych autorw tytuy i urzdy biskupw oraz prezbi-
terw czsto stosowane byy zamiennie, ale Ignacy wy-
ranie je oddziela. I tak, wadza biskupa jest najwysza.
Bez jego zgody nie mona sprawowa adnych liturgii
ani podejmowa innych dziaa: Niechaj nikt w spra-
wach kocioa nie robi niczego bez biskupa (IgnSmyrn
8.1-2). Naley jednak zauway, e nie jest to jedno-
znaczne z ogoszeniem doktryny sukcesji apostolskiej:
Jego stosunek do wadzy kocielnej nie wypywa
z koncepcji acucha nauczycielskich krzese (jak u Ire-
neusza) ani z sukcesji ordynacji (jak u Augustyna), ale
raczej z faktu, e urzdy te s ziemskim antytypem mo-
delu niebiaskiego (Richardson, 76).
Majc te dane mona pokusi si o wyrnienie
kilku czynnikw ksztatujcych myl Ignacego. Jego
troska o jedno Kocioa i zjednoczenie jego czon-
kw z Chrystusem moe wiza si w pewnym stop-
niu z religiami* misteryjnymi. Wpyw gnostycyzmu
( GNOZA, GNOSTYCYZM) moe by u niego odczytywany
pozytywnie jako entuzjazm dla Chrystusowego dziea
objawienia* (IgnMag 8.1; IgnEf 19.1; zob. Corwin, 116-
153) oraz negatywnie jako uporczywe podkrelanie
historycznej rzeczywistoci Wcielenia (IgnSmyrn 1; 2;
3.1; IgnTral 10.1). Mona rwnie pokusi si o teori,
zgodnie z ktr Ignacy walczy z nieustajcym wpy-
wem judaizmu (w jednej z form esseczycy? ebio-
nici?) by moe std czste podkrelanie boskoci
Chrystusa (IgnMag 910; IgnFld 6.1; IgnEf; 15.3; 18.2;
IgnRz 3.3; IgnPol 8.3). (W IgnRz 6.3, Ignacy mwi
o Chrystusie mj Boe. Okreelnie Bg* uyte
bez przedimka okrelonego odnosi si do Chrystusa
w IgnEf 1.1; 7.2; 19.3; IgnTral 7.1; IgnSmyrn 10.1.). To,
e Ignacy gorco zachca chrzecijan do umacniania
wadzy Kocioa, mogo te wypywa z ogu zagroe
pyncych ze strony faszywych nauczycieli.
W pismach Ignacego widzimy zalek tego, co wy-
ksztacio si z czasem w odrbn antiochesk teo-
logi, ktrej metodologia bya typowo racjonalna, hi-
storyczna i dosowna. Sam Ignacy zakoczy ycie na
rzymskiej arenie ok. roku 110.
Zob. te DZIEJE APOSTOLSKIE; IGNACY ANTIOCHESKI;
ORODKI CHRZECIJASTWA.
BIBLIOGRAFIA. R.E. Brown, J.P. Meier, Antioch and
Rome: New Testament Cradles of Catholic Christianity
(New York: Paulist, 1983); V. Corwin, St. Ignatius and
Christianity in Antioch (New Haven, CN: Yale Univer-
sity Press, 1960); G. Dix, Jew and Greek: A Study in the
Primitive Church (London: Dacre, 1953); G. Downey,
A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab
Conquest (Princeton, NJ: Princeton University Press,
1961); tene, Ancient Antioch (Princeton, NJ: Prince-
ton University Press, 1963); J.D.G. Dunn, The Incident
at Antioch (Gal. 2.11-18) [w:] Jesus, Paul and the Law
(Louisville, KY: Westminster/John Knox, 1990), 129-
182; H.W.G. Liebeschuetz, Antioch: City and Imperial
Administration in the Later Roman Empire (Oxford: Cla-
rendon, 1972); W. Meeks, R. Wilken, Jews and Chri-
stians in Antioch in the First Four Centuries of the Com-
mon Era (SBLSBS 13; Missoula, MT: Scholars Press,
1978); C.C. Richardson, The Christianity of Ignatius of
Antioch (New York: Columbia University Press, 1935);
J. Stambaugh i D. Balch, The Social World of the First
Christians (Philadelphia: Westminster, 1986); D.S.
Wallace-Hadrill, Christian Antioch: A Study of Early
Christian Thought in the East (Cambridge: Cambridge
University Press, 1982); D.J. Williams, Acts (Peabody,
MA: Hendrickson, 1990).
D.J. Williams
ANTYCHRYST
Zgodnie z ostateczn denicj, jaka z czasem wykry-
stalizowaa si w tradycji chrzecijaskiej, antychryst
to mityczno-historyczna posta kontrolowana przez
szatana*, ktry sprzeciwia si Chrystusowi* i chce
zaj Jego miejsce w sercach ludzi. Posta ta zwo-
16 antychryst
dzi ludzko faszywymi naukami, znakami i cudami
( ZNAKI I CUDA), aby zyska wadz, ktra naley si
wycznie Chrystusowi. Antychryst jest wrogiem Chry-
stusa, tote przeladuje* chrzecijan, ktrzy uznaj
Chrystusa za swego jedynego Pana. Podczas powtr-
nego przyjcia Chrystus pokona antychrysta i jego
zwolennikw tak, e Jego Boski autorytet* stanie si
niepodwaalny. Zwycistwo Chrystusa nad antychry-
stem to gwny motyw naowej walki kosmicznych si
Boga i szatana.
1. Pocztki historyczne i teologiczne
2. Antychryst w Nowym Testamencie
3. Antychryst w pismach wczesnego Kocioa
1. POCZTKI HISTORYCZNE
I TEOLOGICZNE
Wczesnochrzecijaska koncepcja antychrysta jest wie-
loaspektowa, a pocztki jej powstania nie s do koca
jasne. Idea ta zakorzeniona jest w apokaliptycznych*
i mesjaskich tradycjach pnego judaizmu Drugiej
wityni (od III w. przed Chr. do 70 r. po Chr.), a take
w wypywajcej z tych tradycji chrzecijaskiej inter-
pretacji ST. Wspomniane wyej tradycje czsto opiera-
j si z kolei na staroytnej mitologii bliskowschodniej
i perskiej koncepcji dualizmu. Apokaliptyka ydowska
czerpaa ze staroytnego bliskowschodniego mitu
o wielkiej, majcej pocztek ju od pierwszych chwil
stworzenia*, bitwie pomidzy potnym bogiem a po-
tworem chaosu lub smokiem ( BESTIE, SMOK, MORZE,
MOTYW KONFLIKTU). Przyja rwnie perski dualizm,
zgodnie z ktrym wiat jest polem gwatownej walki
pomidzy siami dobra i za. W ydowskiej tradycji bi-
twy pomidzy zem a sprawiedliwoci, dobrymi a zy-
mi anioami*, smokiem chaosu a Bogiem-Stwrc s
nieodczn czci tej walki. Zgodnie z t koncepcj,
trwajca epoka kontrolowana jest przez siy za, ale po
niej nastanie nowa era, w ktrej panowa bdzie dobro.
Typowo ydowska apokaliptyka zaadaptowaa t
mitologi i dualizm, tworzc proroctwo wyjaniajce
zmagania sprawiedliwych mieszkacw tego wiata
w wietle aktualnej walki Boga i dobra z przeciwni-
kami, ktrymi s posacy lub siy za. Wrd tych
przeciwnikw s li obcy wadcy, ktrzy przeladuj
sprawiedliwych, a take faszywi nauczyciele i pro-
rocy* zwodzcy ich na z drog. Kocem tej walki
bdzie zwyciski powrt Mesjasza, ktry pokona prze-
ciwnikw i ustanowi krlestwo Boga (Dn 11,36; Ez
28,2; 2 ApBa 3640; TestMoj 8; KRLESTWO BOE).
Najpotniejszym przeciwnikiem, o ktrym wspomi-
na apokaliptyka ydowska, jest szatan lub Beliar (lub
Belial). Prototypem postaci szatana jest smok chaosu,
ktry w mitologii stworzenia wystpi przeciwko Bogu.
W Testamentach Dwunastu Patriarchw Beliar demon
z plemienia Dana usiuje odwie Izraelitw od tego,
by czcili Boga i namawia ich do ycia w iluzji. Mesjasz
z plemienia Lewiego zwizuje go i wrzuca w wieczny
ogie (TestDan 5.1011; TestLew 18.12; TestJud 25.3).
Sposb adaptacji mitologii i dualizmu przez apoka-
liptyk ydowsk ksztatowany by czsto przez wyda-
rzenia historyczne. Rzdy wywodzcego si z Seleucy-
dw krla Syrii Antiocha IV Epifanesa (175164 przed
Chr.) miay najwikszy wpyw na zaostrzenie obrazu
sprzeciwiajcej si Bogu tyranii skupionej w osobo-
woci jednego czowieka. w krl zbezczeci wi-
tyni Jerozolimsk poprzez oddanie otarza Zeusowi
i zabicie na nim wini. Akt ten uznany zosta przez
ydw za szczyt obrzydliwoci. W Ksidze Daniela
imperium greckie ukazane jest jako bestia o dziesiciu
rogach i maym rogu (Antioch), ktra unosi si pych
i wypowiada wojn sprawiedliwym, a wreszcie zosta-
je zniszczona przez Przedwiecznego oarowujcego
swoje krlestwo synowi czowieczemu (Dn 7; por.
8,5-25; 9,26-27; 11,21-45). Testament Mojesza 610
(I w. po Chr.) czy cechy Antiocha Epifanesa i Heroda
Wielkiego, tworzc wrog Bogu posta, ktra pojawi
si u kresu czasw i wraz z diabem zostanie znisz-
czona przez Boga.
W 68 r. po Chr. Cesarz Neron popeni samobjstwo
podrzynajc sobie gardo sztyletem. Wedug plotek Ne-
ron jednak nie zmar, ale uciek na terytorium wroga
Rzymu do Imperium Partw. Niektrzy sdzili te,
e cesarz umar, ale zosta wskrzeszony. Mit ten nosi
tytu Nero redivivus. W kadym z tych dwch przypad-
kw Neron ukazany jest jako osoba planujca inwazj
na Imperium Rzymskie ( RZYMSKIE CESARSTWO,
CHRZECIJANIE A). W jednym ze scenariuszy mia on
napa na Jerozolim, po czym mia go pokona sam
Mesjasz (WyrSyb 5.93110); w innym mia by wcie-
leniem Beliara (WyrSyb 3.6374).
2. ANTYCHRYST W NOWYM TESTAMENCIE
W NT sowo antychryst (antichristos) pojawia si
tylko w listach w. Jana (1 J 2,18.22; 4,3; 2 J 7), cho
sama koncepcja takiej postaci obecna jest rwnie
w innych miejscach. Zarwno w NT, jak i w innych
rdach wczesnochrzecijaskich, antychryst pojawia
si w kontekstach apokaliptycznych, wyraajcych na-
dziej* na to, e pewnego dnia Bg zniszczy wrogw
swoich i swojego ludu, po czym zapocztkuje now er
pod swoim panowaniem. W kontekcie takiego duali-
zmu, antychryst jest wrogiem i przeciwiestwem Chry-
stusa. Jako e Bg, anioowie i sprawiedliwi maj swoje
odpowiedniki w postaciach takich jak szatan*, demony
i ludzie li, tak te Chrystus ma swojego negatywnego
odpowiednika w osobie antychrysta.
Mwienie o koncepcji antychrysta istniejcej zanim
chrzecijanie rozpoznali w Jezusie Mesjasza i odpo-
wiednio zmienili ydowsk tradycj byoby bdne.
Tradycja zwizana z postaci antychrysta wynika z po-
czenia odrbnych wtkw tradycji ydowskiej z es-
chatologi wczesnochrzecijask. Posta ta przyjmu-
je dwie formy, w zalenoci od zastosowanej tradycji
ydowskiej. Jedna z nich to apolityczny oszust pocho-
dzcy z wewntrz wsplnoty. Koncepcja ta moe by
17 antychryst
zakorzeniona w tradycji ydowskiej takiej jak ta mwi-
ca o Mojeszu i faszywym proroku, ktry sprzeciwia
si prawdziwemu i zwodzi sprawiedliwych przy pomo-
cy znakw oraz cudw (Pwt 18,18-22). Druga forma to
wadca tyran spoza wsplnoty, ktry gnbi wiernych
u kresu czasw. Ten obraz moe opiera si z kolei na
ydowskiej tradycji mwicej o tyranach, jacy pojawi
si u kresu czasw. Obydwie tradycje odzwierciedlone
s w przedrostku anty (greckie anti, a nie aciskie
anti), ktry oznacza zarwno podszywajcy si pod,
jak i sprzeciwiajcy si. Same te tradycje, a take spo-
sb, w jaki przeksztaciy si w koncepcj antychrysta,
s trudne do wychwycenia. Nie ma jednak wtpliwo-
ci, e to wanie na ich podstawie wykrystalizowa si
obraz antychrysta obecny w NT.
Koncepcje zwizane z faszywym prorokiem i tyra-
nem ujawniajcym si u kresu czasw stosowane byy
przez autorw NT i innych tekstw wczesnochrzeci-
jaskich zgodnie z konkretnymi sytuacjami wsplnot,
do ktrych teksty te byy kierowane. Obraz tyrana cz-
sto pojawia si w kontekcie antyydowskich i antych-
rzecijaskich kampanii cesarzy* takich jak Kaligula
czy Neron, jak rwnie w kontekcie zniszczenia Je-
rozolimy przez Rzym, co przypomniao ydom rzdy
Antiocha IV Epifanesa (2 Tes; Ap). Tradycja o faszy-
wym proroku pojawiaa si natomiast gwnie w kon-
tekcie zagraajcych Kocioowi faszywych nauczy-
cieli (Mk 13 i par.; 2 Tes; 1-3 J).
2.1. Apokalipsa synoptyczna. Apokalipsa synoptyczna
(Mk 13 i par.: Mt 24 i k 21) obejmuje zapowied Jezu-
sa, zgodnie z ktr u kresu czasw pojawi si faszywi
prorocy i osoby podajce si za Chrystusa, ktre b-
d czyni znaki i cuda, oszukujc wiernych i zwodzc
wielu ludzi na manowce (Mk 13,6 par. Mt 24,5 i k
21,8; Mk 13,21-22 par. Mt 24,23-24). Ci faszywi pro-
rocy i osoby podajce si za Chrystusa s blisko zwi-
zani z koncepcj antychrysta, ale nie s to antychryci.
Nie daj, aby ich czczono, nie s rwnie gwn
przyczyn cierpienia*, jakie nastpi w tym czasie s
to tylko postaci towarzyszce oglnemu spustoszeniu
i witokradztwu (by moe chodzi o dziaalno Ze-
lotw w wityni podczas wojny w 6673 r. po Chr.).
2.2. 2 List do Tesaloniczan. Pawe przytacza najwcze-
niejsz chrzecijask przepowiedni dotyczc anty-
chrysta w 2 Tes 2,1-12. Zostaa ona napisana ok. roku
52. Pawe pisze, e u kresu czasw wybuchnie wielki
bunt przeciwko Bogu, a na jego czele stanie Niegodzi-
wiec. Bdzie on chcia zaj miejsce Boga, wpychajc
si do Boej wityni i dajc pokonw. Czowiek ten
bdzie czyni rnorakie znaki i cuda moc i za namo-
w szatana. Pawe czy tradycj o faszywym proroku
i tyranie w jednej postaci by moe czciowo ze
wzgldu na wczesne dziaania cesarza Kaliguli, ktry
da dla siebie boskiej czci i zamierza postawi swj
pomnik w wityni Jerozolimskiej (40 r. po Chr.).
2.3. Listy w. Jana. W Listach w. Jana antychryst uka-
zany jest jako duch* (1 J 4,3) lub razem wzite siy
za, jakie bd pustoszy wiat w dniach ostatnich
(1 J 2,18). Nawizania do antychrysta s w liczbie
mnogiej, a wic posta ta reprezentuje wszystkich,
ktrzy postrzegali Chrystusa w bdny sposb, przy
czym osoby te objawiy si w Kociele* ju w czasie
pisania listw Jana (1 J 2,22; 4,3; 2 J 7). W konkret-
nym opisywanym przez Jana przypadku antychrystem
s dokeci*, ktrzy nie uznawali, e Jezus-czowiek by
boskim Chrystusem, ktry przyszed na wiat w ciele*.
Ten obraz antychrysta jako zbir zwodniczych, faszy-
wych nauczycieli ( PRZECIWNICY), ktrzy ju pojawili
si we wsplnocie Jana, opiera si na tradycji goszcej
pojawienie si faszywego proroka. Portret ten stanowi
odzwierciedlenie Janowej eschatologii* zrealizowa-
nej, zgodnie z ktr zapowiadane czasy ju nadeszy
( LISTY W. JANA).
2.4. Apokalipsa. Najbardziej uszczegowiony obraz
antychrysta wyania si z Apokalipsy* w. Jana, na-
pisanej pod koniec rzdw cesarza Domicjana, ktry
zaciekle przeladowa chrzecijan (96 r. po Chr.). Jan
posuguje si postaci cesarza jako symbolem caego
rzymskiego systemu imperialnego, ktry jest zy i kon-
trolowany przez szatana. Autor Apokalipsy siga po
posta Domicjana po czci dlatego, e cesarz* ten
pragn by czczony jak Bg i przeladowa chrzeci-
jan, ktrzy nie chcieli speni tego dania. Jan czy
tu tradycj faszywego proroka i tradycj tyrana obja-
wiajcego si u kresu czasw a konkretnie tradycj
Nero redivivus ze smokiem chaosu zaczerpnitym ze
wschodniej mitologii.
Jan ukazuje ze Imperium Rzymskie za pomoc
obrazw dwch bestii*. Pierwsza bestia tak, ktra
wychodzi z morza, opisana jest na wzr czwartej be-
stii Daniela (Dn 7,7-8.23-27). Ma ona dziesi rogw
i siedem gw, przy czym na jednej z gw jest mier-
telna rana, ktra zostaa uleczona (Ap 11,7; 13,1-10;
16,12-16; 17; 19,20-21). Bestia ta otrzymuje moc od
smoka (szatana; Ap 12,3.9), zniewaa Boga i da, aby
ludzie j czcili. Jak wynika z symboliki zastosowanej
w 17 rozdziale Apokalipsy, pierwsz besti jest anty-
chryst ukazany jako Imperium Rzymskie. Gowami
bestii s rni cesarze, ktrzy dali boskiej czci, przy
czym gow uleczon jest Neron, ktry czerpie moc
od samego szatana. Neron najlepiej wpisuje si w kon-
cepcj antychrysta, gdy by to pierwszy ocjalny
przeladowca ludu Boego i Kocioa, a ponadto jak
gosiy plotki zosta wskrzeszony z martwych jak
Chrystus.
Druga bestia ma dwa rogi jak baranek*, a mwi jak
smok. Potwr ten czyni cuda i da czci od pierwszej
bestii pod grob mierci (13,11-18; 16,13; 19,20-21). Ta
bestia symbolizuje kult cesarza, do ktrego kapani Ne-
rona zmuszali mieszkacw caego Imperium Rzym-
skiego. Podczas swego przyjcia Chrystus wrzuca
18 Apokalipsa
obydwie bestie do ognistego jeziora w ramach uwolnie-
nia stworzenia od wszelkiego za (19,20-21).
3. ANTYCHRYST W PISMACH
WCZESNEGO KOCIOA
Koncepcja antychrysta bya do popularna wrd
pierwszych chrzecijan, przy czym nadal opieraa si
zarwno na tradycji opisujcej faszywego proroka,
jak i na tradycji tyrana rzdzcego wiatem u kresu
czasw. Jednym z chrzecijaskich rde pocho-
dzcych z koca I w. po Chr. jest Testament Ezechia-
sza (3.134.22 Wniebowstpienia Izajasza). czy
on w sobie tradycj faszywego Chrystusa, Beliara
i tyrana, tworzc dojrza koncepcj antychrysta.
Antychryst jest tu Beliarem (szatanem) wcielonym
w Nero redivivus. Posta ta obwouje siebie Chrystu-
sem, czyni cuda i w kadym miecie stawia swj
posg jako obiekt kultu. Podczas powtrnego przyj-
cia, Chrystus wrzuca Beliara i jego poplecznikw
w Gehenn.
W Licie Barnaby* 4.1-5 (koniec I w. po Chr.) bestia
czwartego krlestwa z Dn 7,7-8 to Imperium Rzymskie
z czasw autora. Bestia ta symbolizuje zo i grzech, jaki
rozprzestrzeni si na wiecie u kresu czasw i praw-
dopodobnie naley j identykowa z antychrystem.
Didache* 16 (II w. po Chr.) zapowiada, e w dniach
ostatnich pojawi si prorocy oraz Oszust, ktry bdzie
si podawa za Syna Boego, dokonywa cudw, a jed-
noczenie przeladowa sprawiedliwych.
Cytujc 1 J 4,2-3 i 2 J 7, Polikarp (pocztek II w.
po Chr.) zgadza si z Janem w tym, e antychryst to
duch herezji. I tak, kady, kto zaprzecza Wcieleniu
jest antychrystem (doketyzm), a kady, kto odrzuca
zmartwychwstanie* i sd* jest pierworodnym szatana
(FlpPol 7.1). Odszyfrowujc liczb antychrysta 666,
Ireneusz (II w. po Chr.) identykuje antychrysta z La-
teinosem Imperium Rzymskim lub Teitanem sta-
roytnym okreleniem oznaczajcym krlewsk rang
tyrana (Haer 5.25, 30). czc koncepcj polityczne-
go tyrana z koncepcj faszywego proroka lub mesja-
sza, Hipolit (III w.) napisa, e antychryst powstanie
z odbudowanego Imperium Rzymskiego i stanie si
przyjtym przez ydw Mesjaszem, ktry przeladuje
Koci (Hipolit DemChr).
Cho NT i teksty wczesnego Kocioa identykowa-
y wczesne herezje, konkretnych politykw lub cae
systemy z antychrystem, dla obydwu rodzajw tekstw
w peni objawiony antychryst pozostaje przysz rze-
czywistoci eschatologiczn. Jego pojawienie si jest
czci ostatecznej wojny, w czasie ktrej siy za po-
dejm najwikszy, a zarazem ostatni wysiek zmierza-
jcy do oszukania Boego ludu, zyskania jego poparcia
i pokonania mocy dobra. Ostatecznie jednak wysiek
ten nie przyniesie spodziewanego skutku, a zo zosta-
nie denitywnie pokonane.
Zob. te APOKALIPSA; BESTIE, SMOK, MORZE, MOTYW KON-
FLIKTU; CESARZ, KULT CESARZA; ESCHATOLOGIA; LISTY
W. JANA; PROROCTWO, PROROCY, FASZYWI PROROCY;
SZATAN, DIABE.
BIBLIOGRAFIA. W. Bousset, The Antichrist Legend (Lon-
don: Hutchinson, 1896); F. Bruce, 1 & 2 Thessalonians
(WBC; Waco, TX: Word, 1982); D. Ford, The Abomina-
tion of Desolation in Biblical Eschatology (Washington,
D.C.: University Press of America, 1979); J. Ernst, Die
eschatologischen Gegenspieler in den Schriften des Neuen
Testaments (Regensburg, Germany: Friedrich Pustet,
1967); R. Fuller, Naming the Antichrist: The History of
an American Obsession (New York: Oxford University
Press, 1995); C.H. Giblin, The Threat to Faith: An Exe-
getical and Theological Reexamination of 2 Thessalo-
nians 2 (AnBib 31; Rome: Pontical Biblical Institute,
1967); G.C. Jenks, The Origins and Early Development
of the Antichrist Myth (BZNW 59; Berlin: Walter de
Gruyter, 1991); H.-J. Klauck, Der Antichrist und das
johanneische Schisma: Zu 1 Joh 2, 1819 [w:] Christus
bezeugen: Festschrift fr Wolfgang Trilling zum 65 Ge-
burtstag, red. K. Kertlege i in. (ETS 59; Leipzig: St.
Benno, 1989) 237-248; L.J. Lietaert Peerbolte, The
Antecedents of Antichrist: A Traditio-Historical Study
of the Earliest Christian Views on Eschatological Oppo-
nents (SJSJ 49; Leiden: E.J. Brill, 1996); V. Maag, The
Antichrist as a Symbol of Evil [w:] Evil, Curatorium of
the C.G. Jung Institute (Evanston, IL: Northwestern
University Press, 1967), 57-82; B. McGinn, Antichrist:
Two Thousand Years of the Human Fascination with
Evil (San Francisco: HarperCollins, 1994); B. Rigaux,
Lantchrist et lopposition au royaume messianique
dans lancien et le Nouveau Testament (Gembloux: J.
Duculot, 1932); R. Schippers, Mythologie en Eschato-
logie in 2 Thessalonicenzen 2, 117 (Assen: Van Gor-
cum, 1961); H. Schlier, Vom Antichrist: Zum 13. Kapi-
tel der Oenbarung Johannes [w:] Die Zeit der Kirche
(Freiburg: Herder, 1956), 16-29; L. Sirard, La pa-
rousie de lantchrist: 2 Thess 2, 39 [w:] Studiorum
Paulinorum Congressus II 1961 (AnBib 1718; Rome:
Pontical Biblical Institute, 1963) 2:89-100; G. Stre-
cker, Der Antichrist: Zum religionsgeschichtlichen Hinter-
grund von 1 Joh 2, 18.22; 4, 3 und 2 Joh 7 [w:] Text and
Testimony: Essays on New Testament and Apocryphal
Literature in Honour of A. J. J. Klijn, red. T. Baarda i in.
(Kampen: Uitgeversmaatsschappij: J. H. Kok, 1988),
247-254.
D.F. Watson
APOKALIPSA
Dla wikszoci wspczesnych czytelnikw Apokalipsa
jest ksig hermetyczn. Wynika to w duej mierze ze
sabej znajomoci ksig prorockich ST, z kompletnej
niewiedzy na temat ydowskich pism apokaliptycz-
nych oraz z historycznego kontekstu tej ksigi, ktry
determinuje jej tre. W artykule niniejszym podejmie-
my prb nawietlenia tych aspektw, tak aby uatwi
zrozumienie ostatniej ksigi Biblii.
19 Apokalipsa
1. Gatunek literacki
2. Data powstania
3. Kontekst historyczny
4. Tre i budowa
5. Autorstwo
6. Oczekiwanie antychrysta
7. Cel objawienia
8. Znaczenie Apokalipsy dla dzisiejszego czytel-
nika
9. Apokalipsa w najstarszych pismach okresu po-
nowotestamentowego
1. GATUNEK LITERACKI
1.1. Apokalipsa. Cho Ksiga Apokalipsy jest jedynym
dzieem tego rodzaju w obrbie NT, w wiecie staro-
ytnym powstao wiele podobnych, pisanych gwnie
przez ydw, a potem rwnie przez chrzecijan. Nazy-
wano je apokalipsami, od greckiego sowa apokalypt,
oznaczajcego odkrywa, odsania, ujawnia
co ukrytego. Charakterystyczn pobudk pisania
takich dzie byo podsycanie pomienia wiary w ci-
kich czasach i podtrzymywanie nadziei na Dzie Pana
( ESCHATOLOGICZNY DZIE PASKI) i Krlestwo Bo-
e ( KRLESTWO BOE). Std te ruch apokaliptycz-
ny* jest czsto postrzegany jako dziecko proroctwa*.
Jednake apokalipsy ydowskie byy powicane nie
tylko eschatologicznej* nadziei narodu ydowskiego,
poniewa czsto zawieraj opisy nieba* i ziemi oraz
ich mieszkacw, w tym mocy anielskich i demonicz-
nych. Niemniej jednak to wanie eschatologia pism
apokaliptycznych kojarzy si najczciej z t literatur.
Najsynniejszym przykadem apokalipsy w ST jest
Ksiga Daniela, ktra staa si wzorcem dla nastp-
nych dzie apokaliptycznych. Rwnie jednak inne
ksigi prorockie zawieraj cechy zwizane z myl
apokaliptyczn i podobne rodki wyrazu. Np. Ezechiel
jest czasami nazywany ojcem apokaliptyki. Wiele
ustpw w Ksidze Izajasza 4055 jest rwnie zapo-
wiedzi stylu i treci apokaliptycznych, podobnie jak Iz
2527 i Ksiga Zachariasza 914. Wszystkie te i inne
fragmenty z prorokw ST ukazuj przykady interwen-
cji Boga* dla zbawienia* Jego ludu.
Ksiga Apokalipsy rozpoczyna si od sw: Obja-
wienie (apokalypsis) Jezusa Chrystusa, ktre da Mu
Bg. Nie mamy pewnoci co do tego, czy Jan zamie-
rza nazwa swoje dzieo apokalips. Czy chcia powie-
dzie, e objawienie* to, dane przez Boga Jezusowi
(Ap 1,1-2), stanowi ostateczn deklaracj tego, co usi-
oway przedstawi inne dziea tego rodzaju? Charak-
ter tego, co nastpuje potem, zdaje si uzasadnia tak
tez. Jeli j uznamy, miaoby to ogromne znaczenie
dla interpretowania jzyka i symboliki tej ksigi. Znacz-
na cz nauczania Jezusa jest przekazana za poredni-
ctwem przypowieci, ksiga Apokalipsy za posuguje
si obrazami parabolicznymi w celu prezentacji swego
ujcia dziejw przeszych, teraniejszych i przyszych.
Rozumienie wykorzystywania takich przypowieci
z literaturze pokrewnej jest bezcenne dla ich interpre-
tacji w Apokalipsie Jana. Obrazowy jzyk apokalips y-
dowskich sam w sobie wyrasta ze ST, autorzy ST z ko-
lei posugiwali si metaforyk zrozumia dla narodw
Bliskiego Wschodu. Janowi jako prorokowi podoe to
byo niewtpliwie znane, poniewa w zasadzie wszyscy
badacze dostrzegaj, e jego ksiga jest dzieem umy-
su zanurzonego w ST i rwnie jzyk znajduje si pod
jego wpywem. Znajomo tego podoa jest warun-
kiem naleytego zrozumienia jego ksigi.
1.2. Proroctwo. Drugie zdanie tej ksigi brzmi: Bo-
gosawiony, kto czyta i ktrzy suchaj sw tego pro-
roctwa oraz ktrzy przestrzegaj tego, co w nim jest
napisane. Oczywiste jest, i Jan uwaa, i otrzyma
od Pana polecenie napisania tego proroctwa i e za-
licza si do grona prorokw Boych. A skoro tak, to
na pewno zdawa sobie spraw, e jest przedstawicie-
lem prorokw Nowego Przymierza*. W swojej ksidze
wspomina o tym kilkakrotnie. W jej epilogu czytamy,
jak pada u stp anioa, ktry ukaza mu te widzenia*,
chcc odda mu cze, lecz zostaje mu to zakazane:
Ale nie! Jestem sug jak ty i twoi bracia prorocy,
i wszyscy przestrzegajcy sw tej ksigi. Pokon oddaj
Bogu (Ap 22,8-9). W Ap 19,10 anio mwi Janowi:
Jestem sug jak ty i twoi bracia, ktrzy trzymaj si
wiadectwa Jezusa. [...] wiadectwem bowiem Jezusa
duch prorokowania. Jak si wydaje, oznacza to, e
Duch* wity, ktry daje natchnienie do proroctwa,
uzdalnia prorokw do skadania wiadectwa o objawie-
niu danemu i dawanemu przez Jezusa. Jest to zgodne
z opisem treci Apokalipsy w jej pierwszym zdaniu,
gdzie zostaa scharakteryzowana jako sowo Boe
i wiadectwo Jezusa Chrystusa (Ap 1,2). W wietle
tych wypowiedzi i w wietle caoci treci tej ksigi mu-
simy dostrzec, e Apokalipsa jest dzieem Ducha, ktry
poczynajc od dnia Pidziesitnicy uzdalnia chrze-
cijan do proroczego zawiadczania o sowie Boym
i wiadectwie Jezusa. Zawiadczanie to obejmuje rw-
nie sowo Boe dotyczce woli Boej wzgldem ludzi
obecnie i w przyszoci.
Nie ulega zatem wtpliwoci, e dzieo Jana nie
moe by postrzegane albo tylko jako apokalipsa,
albo tylko jako proroctwo, jak gdyby obydwa te poj-
cia wzajemnie si wykluczay. Naley raczej dostrzec,
e posiada ono cechy obydwu, naley wic okreli je
jako proroctwo apokaliptyczne bd te jako apokalip-
s prorock.
1.3. List. Po pierwszym akapicie nastpuje powitanie
adresatw przez Jana w sposb typowy dla listu* (Ap
1,4-5). Analogicznie koczy on proroctwo bogosa-
wiestwem, jakie zazwyczaj spotykamy w listach w NT
(Ap 22,21). Ponadto Jan otrzyma za zadanie spisanie
wszystkiego, co zobaczy, i przesanie tego siedmiu Ko-
cioom* w rzymskiej prowincji Azja (Ap 1,11). Ka-
dy z tych Kociow otrzyma krtki list skierowany
20 Apokalipsa
specjalnie do niego. Kady z tych siedmiu krtkich
listw zawiera napomnienie: Kto ma ucho, niech usy-
szy, co Duch mwi Kocioom (np. Ap 2,11).
Nie ulega wtpliwoci, e owe siedem listw zosta-
o napisanych z myl o poytku wszystkich siedmiu
Kociow adresatw. Co istotne, miasta, w ktrych
znajdoway si te Kocioy, byy orodkami wadzy ad-
ministracyjnej i dystrybucji poczty na tych obszarach.
Moliwe zatem byo rozprowadzenie kopii caego
proroctwa do innych Kociow tej prowincji. Listy
w NT byy niewtpliwie pisane z tym zamiarem, aby
odczytywano je zgromadzonym wsplnotom to samo
dotyczy rwnie caej ksigi Apokalipsy, jak wynika
z bogosawiestwa z Ap 1,3 oraz z epilogu w Ap 22,6-
21. Skoro zatem ksiga Apokalipsy bya adresowana do
siedmiu Kociow rzymskiej Azji, to oczywiste jest, e
musiaa odnosi si do ich sytuacji.
Pod tym wzgldem Apokalipsa kontrastuje z po-
cztkowym akapitem 1 Ksigi Henocha, gdzie jest
powiedziane, e to, co prorok zobaczy, nie jest dla
tego pokolenia, lecz dla odlegego, ktre dopiero na-
dejdzie. Pooenie i potrzeby Kociow, do ktrych
pisa Jan, leay mu na sercu tak samo, jak pooenie
i potrzeby Kociow, do ktrych pisali Pawe i inni
przywdcy chrzecijascy. Dostrzeenie tego faktu ma
istotne konsekwencje dla interpretacji caego dziea.
Prorok otrzyma polecenie, aby napisa do Kociow
w rzymskiej Azji w kontekcie wczesnego rozwoju
wydarze i aby przygotowa je na przysze wydarzenia.
Jak zrozumienie treci innych listw w NT wymaga po-
znania okolicznoci, w jakich znajdoway si Kocioy,
do ktrych je kierowano, podobnie jest z Apokalips.
Niedostrzeenie tego doprowadzio wielu czytelnikw
do mylnych interpretacji tej ksigi i utosamiania liczb
i wydarze opisanych w niej z osobami i wydarzenia-
mi z czasw wspczesnych im samym. Tego rodzaju
nieporozumienia mona skorygowa dziki podjciu
wysiku dostrzeenia sytuacji, do jakiej odnosi si ksi-
ga, i przesania dla tych, ktrzy yli w tej sytuacji i dla
wszystkich nastpnych pokole.
1.4. Liturgia. Niejedna ksiga NT zawiera lady ele-
mentw liturgicznych*, zwaszcza modlitw* i hym-
nw* oraz wyzna wiary ( WYZNANIA WIARY, CRE-
DA). Na myl przychodz Ef 1 i modlitwa z Ef 3,14-21,
hymny chrystologiczne* w Flp 2,6-11 i w Kol 1,15-20,
krtki urywek hymnu w Ef 5,14 (zdaniem niektrych
badaczy wszystkie one powstay z myl o uroczystoci
chrztu*) oraz rozmaite wierne stwierdzenia z Listw
Pasterskich. W ksidze Apokalipsy jest wicej takich
pieni, rozproszonych na jej stronicach, ni w jakiej-
kolwiek innej ksidze NT. Ich tre i kontekst skoniy
M.H. Shepherda do postawienia tezy, e Apokalipsa
zostaa napisana na wzr wczesnej liturgii paschalnej
Kocioa. Interpretacja ta nie zdobya wikszego uz-
nania wrd badaczy, jednake obecno elementw
liturgicznych w tak wielu partiach tej ksigi nie jest bez
znaczenia, naley dostrzec ich poczenia z innymi
formami liturgicznymi.
1.5. Dramat. W tradycji greckiej wielbienie* bstw
i dramat cile si wi. Obecno licznych hymnw
w Apokalipsie skonia niektrych interpretatorw
do postrzegania tej ksigi jako dramatu na temat dni
ostatnich. J.G. Bowman zauway, e ksiga skada si
z siedmiu aktw i siedmiu scen. Hymny speniaj po-
dobn funkcj jak chry w dramacie greckim rzucaj
wiato na widzenia opisane w ksidze. Przyznaje to
E. Schssler Fiorenza: Funkcjonuj one w ten sam
sposb jak chr w dramacie greckim, przygotowujc
grunt pod dramatyczny przebieg akcji i komentujc
go, uwaa ona mimo to, e Apokalipsa nie jest dra-
matem (Schssler Fiorenza, 166). Wikszo zgodzi
si z tym zdaniem, przyznajc jednak, e ksiga jest
zarazem dzieem niezwykle dramatycznym.
2. DATA POWSTANIA
Czas powstania Apokalipsy wci dzieli badaczy. Dwa
gwne stanowiska wskazuj na: burzliwy okres wkrt-
ce po mierci Nerona (6869 po Chr.) bd na koniec
panowania Domicjana, ok. 95 roku po Chr.
To pierwsze stanowisko opiera si na duym praw-
dopodobiestwie tego, e Jan przetrwa straszliwe prze-
ladowania* chrzecijan za Nerona, a take na tym,
e w ksidze nie ma adnej bezporedniej wzmianki
o zburzeniu Jerozolimy* w 70 roku po Chr. Jeli in-
terpretowa dosownie Ap 11,1-2, to mona wysnu
wniosek, e Jerozolima bya przez duszy czas celem
natarcia i e otarz oraz dziedziniec zewntrzny wi-
tyni* albo zostay zdobyte przez nieprzyjaci, albo te
nie sposb byo ich duej broni przed siami rzymski-
mi, podczas gdy samo Miejsce Najwitsze wci byo
chronione przez Boga.
W pniejszych rozdziaach ksigi Rzym jest
nazywany Babilonem (zob. Ap 14,8; 16,19; 17,5;
18,2.10.21). Najbardziej prawdopodobnym powodem
nadania Rzymowi miana Babilonu jest to, e podobnie
jak Nabuchodonozor, krl Babilonu, zburzy Jerozoli-
m w 586 roku przed Chr., tak teraz uczyni Rzym.
Pie aobna o Babilonie* w Ap 18 ukazuje obecne-
go tyrana jako kolejny Babilon. Apokalipsy 4 Ksiga
Ezdrasza i 2 ApBa, ktre zostay napisane pod koniec
I w. ery chrzecijastwa, rwnie naday nazw Babilon
Rzymowi, z tych samych przyczyn.
W Ap 13,3 (por. Ap 13,14) jest powiedziane, e jed-
na z gw bestii*, antychrysta*, zostaa miertelnie
zraniona, lecz oya i otrzymaa moc od szatana*, ae-
by rzdzi imperium (por. Ap 17,8). Wydaje si to na-
wizywa do wczesnego przekonania, e t zranion
glow by Neron i e nie zgin on, czy to wskutek
samobjstwa czy zabjstwa, lecz zbieg i powrci, aby
rzdzi imperium ( RZYMSKIE CESARSTWO, CHRZECI-
JANIE A). W Ap 17 rozwinito pewn form tej koncep-
cji, wyraajc przekonanie, e bestia-Neron oya i e
21 Apokalipsa
nadcignie ze zjednoczonym wojskiem ze wschodu,
aby zniszczy Babilon Wielki. Tego rodzaju oczekiwa-
nia oznaczayby, e ksiga musiaa powsta po mierci
Nerona.
Wikszo opinii na temat daty powstania Apokalip-
sy zgadza si ze stanowiskiem Ireneusza, ktry o Apo-
kalipsie napisa: Zostao to zobaczone nie tak dawno
temu, nieomal w naszych czasach, pod koniec pano-
wania Domicjana (Ireneusz, Haer 5.30.5). Euzebiusz
z aprobat przytacza t opini (Euzebiusz, HistEccl
3.18-20; 5.8.6). Taka ocena daty powstania Apokalipsy
pasuje do innych dowodw zwizanych z charakterem
i treci ksigi, przede wszystkim za do ukazania anty-
chrysta jako drugiego Nerona.
Z myl o ustaleniu daty powstania Apokalipsy sta-
rano si wyjani Ap 17,9-11 i znaczenie siedmiu gw
bestii, wysiek ten jednak okaza si daremny. W tek-
cie zostaj podane dwa znaczenia tego widzenia
pierwsze utosamia siedem gw z siedmioma pagr-
kami Rzymu, drugie z siedmioma cezarami. Obydwa
wyjanienia s wtrne, poniewa s zastosowaniem do
wczesnej sytuacji pewnego prastarego mitu o sied-
miogowym potworze z gbin, ktry przeciwstawia si
siom niebieskim. List cesarzy, ktrzy panowali do
czasw Domicjana, tworz: Juliusz Cezar, August, Ty-
beriusz, Gajusz (Kaligula), Klaudiusz, Neron, Galba,
Oton, Witeliusz, Wespazjan, Tytus, wreszcie sam Do-
micjan razem dwunastu. Spord nich jak stwier-
dza Jan piciu upado, jeden jest (szsty), jeden ma
przyj (tylko na krtko), a smy jest spord owych
siedmiu i bdzie on antychrystem. Jeli liczy od Juliu-
sza Cezara, Jan musiaby pisa za panowania Nerona,
jednak wspomniane trudnoci pozostaj. Najprost-
szym rozwizaniem wydaje si, e tych piciu, ktrzy
upadli, symbolizuje wikszo z nich, szstym jest
panujcy cesarz Domicjan, sidmy bdzie panowa
krtko, a potem nadejdzie antychryst.
3. KONTEKST HISTORYCZNY
3.1. Kult cesarza w rzymskiej prowincji Azja. Nie wolno
nam zapomina o tym, e Kocioy, do ktrych zostaa
zaadresowana Apokalipsa, byy pooone w rzymskiej
prowincji Azja i e kult cesarza* (czyli oddawanie mu
czci boskiej) szerzy si tam wrd powszechnego en-
tuzjazmu, wikszego by moe ni w jakimkolwiek in-
nym zaktku Cesarstwa Rzymskiego. L.L. Thompson
wskaza, e kult cesarza osign swj punkt szczytowy
za panowania Augusta. Jzyk pochwa ku jego czci
by wzniosy i przypomina jzyk, jakim zwracano si
do bstw (Thompson, 159). We wszystkich miastach,
w ktrych znajdowao si owe siedem Kociow, od-
dawano cze cesarzowi. W wielu miastach organizo-
wano doroczne wita, zwaszcza w dniu urodzin cesa-
rza, a w wita te angaowali si ludzie ze wszystkich
grup spoecznych. Thompson podkrela jednak, i nie
naley przecenia znaczenia kultu cesarza dla pierw-
szych chrzecijan. Jego zdaniem waniejsz kwesti
by stosunek chrzecijan do wyznawcw tradycyjnych
kultw religijnych ni ich stosunek do kultu cesarza,
poniewa w zwizku z nimi rwnie skadano oary
( RELIGIE GRECKO-RZYMSKIE).
Domicjan, za ktrego panowania jak si sdzi
powstaa Apokalipsa, cieszy si z saw potwora,
ktry z kultu cesarza uczyni skrajno. Mwi si, e
poleci wznie niewiarygodn wprost liczb swoich
posgw, kaza si tytuowa Panem i Bogiem (do-
minus et deus) i rozpocz zajade przeladowania
Kociow. Thompson bada prawdziwo tych twier-
dze i doszed do wniosku, e s one faszywe. Portret
Domicjana zosta nakreony kilka lat po jego mierci
przez grup pisarzy skupionych wok Pliniusza Mod-
szego, w ktrej znajdowali si Tacyt, Dion Chryzostom
i Swetoniusz. Po zamachu na Domicjana cesarzem zo-
sta Nerwa, lecz panowa jedynie dwa lata (9698 po
Chr.). Po nim nasta Trajan, ktry dostrzega potrzeb,
aby pisarze i mwcy propagowali jego idee. Znalaz
ich w osobach Pliniusza i jego przyjaci. Realizowali
oni wspln polityk przydawania chway Trajanowi
poprzez przeciwstawianie go Domicjanowi. Pliniusz
na przykad pisa o przyjemnoci, jaka pynie z faktu
mianowania go konsulem akurat we wrzeniu, miesi-
cu podwjnie radosnym, w ktrym nastpio usuni-
cie najgorszego z cesarzy [Domicjana], wstpienie na
tron najlepszego [Nerwa] i przyjcie na wiat lepsze-
go nawet ni najlepszy (czyli Trajana; zob. Pliniusz,
Panegyr 92.4).
Na temat tych poczyna Thompson zauwaa: Pro-
pagandzici nowej ery musz naostrzy obydwa ostrza
swego obosiecznego miecza, zarwno idealn tera-
niejszo jak i niegodziw przeszo naley wyraa
z przesad (Thompson, 115). Wbrew twierdzeniu,
jakoby Domicjan da, aby nazywano go Panem
i Bogiem, Stacjusz podaje, e gdy Domicjana podczas
pewnych obchodw Saturnaliw okrzyknito Dominu-
sem, zakaza nazywania siebie tym tytuem (Stacjusz,
Silvae 1.6, 81-84). Na adnej inskrypcji, monecie czy
medalionie pochodzcych z jego czasw Domicjan nie
jest nazywany dominus et deus. Z pewnoci byli ludzie,
ktrzy zwracali si do niego w ten sposb, Thompson
jednak podkrela, e naley wzi pod uwag typowe
skonnoci do oportunizmu wrd tych, ktrzy zabie-
gali o aski cesarza (Thompson, 105-106).
Nawet jeli Thompson przekonujco oczyszcza imi
Domicjana ze skojarze z potworem z obsesj na punk-
cie wasnej boskoci, to podobnie jak inni nie docenia
znaczenia kultu cesarza jako zagroenia dla Kocioa,
przypisuje za to prorokowi Janowi obsesj na punkcie
apokaliptyki ydowskiej. Cho dostrzega, e pisma
apokaliptyczne czsto powstaway w czasach kryzysw
wywoanych przeladowaniami, to zaprzecza, jakoby
wadze rzymskiej prowincji Azja podejmoway takie
dziaania za czasw Jana. Odwouje si do koncepcji
kryzysu postrzeganego (perceived crisis), zapropono-
wanej przez J.J. Collinsa, wedle ktrej autor apokalipsy
22 Apokalipsa
w sytuacji, w ktrej yje, dostrzega kryzys nieistniej-
cy, lecz postrzegany za spraw interpretowania tej
sytuacji z punktu widzenia wierze apokaliptycznych
(Collins, 2-8). Zamiast zaproponowa obiektywn ana-
liz wczesnego spoeczestwa, Thompson utrzymuje:
ycie rzymskie w pierwszym stuleciu byo [...] jednym
z najbardziej zintegrowanych, spokojnych, sensownych
okresw w dziejach dla wikszoci mieszkacw impe-
rium. Mylenie konkretnej lokalizacji spoecznej z cao-
ci spoeczestwa wystpuje do czsto w studiach
nad wczesnym chrzecijastwem (Thompson, 237,
przyp. 10).
Wobec faktu, e spoeczestwo rzymskie opierao
si na szedziesiciu milionach niewolnikw*, kt-
rych niewola wynikaa przede wszystkim z podbojw
ich krajw przez armie rzymskie, e wielu mczyzn
niewolnikw zmuszano do tego, aby stali si gladiatora-
mi, a wiele kobiet do prostytucji, ocena taka wprost nie
mieci si w gowie. Prorok Jan zreszt odnosi si do
tego faktu w swym lamencie o upadku Babilonu, ko-
czc list profesji uprawianych w tym miecie sowami:
bydo i owce, konie, powozy oraz ciaa i dusze ludz-
kie (Ap 18,13; BT). Nie by on czowiekiem o ograni-
czonych horyzontach, widzcym tylko pooenie od-
izolowanej wsplnoty na okrelonym obszarze. Spra-
wowa wpywow posug w stosunku do caej grupy
Kociow na obszarze prawdopodobnie najbardziej
schrystianizowanym w skali caego Cesarstwa Rzym-
skiego u schyku I w. Mia wszelkie moliwoci, by wie-
dzie, jakie rodki podejmuj cesarze przeciwko pod-
danym, ktrych sumienie* zakazuje uznania boskoci
cesarza, takie jak np. podejmowa Antioch Epifanes,
aby zmusi ydw do zarzucenia ich religii, a przyj-
cia religii obowizujcej w jego imperium, obejmujcej
m.in. skadanie mu oar jako wysannikowi Zeusa; jak
podjta przez Kaligul prba ustawienia swojego pos-
gu w wityni Jerozolimskiej i panika, jak wywoao to
wrd jerozolimskich ydw, czy wreszcie przeraaj-
ce okruciestwo Nerona, przeladujcego chrzecijan
w Rzymie za ycia Jana.
Jan z ca pewnoci zna nauczanie Ksigi Danie-
la oraz jej ocen wadcw, ktrzy nie tylko mienili si
bogami, ale i stawiali si ponad nimi. Chodzi nie tyle
o to, e przypisywa on aktualnie panujcemu cezarowi
takie wanie ambicje, ile o to, e w oczywisty sposb
dostrzega w entuzjastycznych przejawach kultu cesa-
rza przygotowanie gruntu pod rzdy antychrysta, ktry
nie tylko wypowie wojn Kocioowi, ale i co jeszcze
bardziej zdumiewajce zniszczy rwnie samo impe-
rium (zob. Ap 17,12-17).
3.2. Przeladowania. Wczeniejszy pogld, jakoby
ju Domicjan rozpocz dotkliwe przeladowania
Kocioa, nie znajduje potwierdzenia take w samej
Apokalipsie. Uwagi takie jak w Ap 2,10 czy 2,13
wiadcz wprawdzie o wystpujcej wrogoci wzgl-
dem chrzecijan, lecz zapowiadaj zwikszenie takich
przeciwnoci w przyszoci. Niemniej jednak fakt, e
Jan zosta wygnany na Patmos, wskazuje, e wadze
rzymskiej Azji podejmoway ju dziaania przeciwko
Kocioowi chrzecijaskiemu. Jan znalaz si na Pat-
mos z powodu swej penej mocy suby* Sowa Boego
i wiadectwa* Jezusa, w oczach wadz jawi si wic
jako niebezpieczny przywdca chrzecijaskiej sekty.
Jego postrzeganie takiej wanie natury kultu cesa-
rza wynikao zatem z jego dowiadcze, a nie z uprze-
dze.
4. TRE I BUDOWA
4.1. Wprowadzenie (Ap 1). Pierwszy rozdzia stanowi
wprowadzenie do ksigi, obejmujc prolog (Ap 1,1-8)
oraz widzenie zmartwychwstaego Chrystusa*, jakie
otrzymuje prorok Jan (Ap 1,9-20). Prolog okrela
genez i charakter ksigi, zawiera pierwszych siedem
bogosawiestw dla jej czytelnikw i adresatw, po-
zdrowienie od trjjedynego Boga, doksologi ku czci
Chrystusa oraz dwie wypowiedzi prorockie, wyraajce
temat ksigi. Widzenie, ktre potem nastpuje, zawiera
polecenie wydane Janowi, aeby opisa to, co widzi,
siedmiu Kocioom rzymskiej Azji. Opis zmartwych-
wstaego Pana przywodzi na myl opis Przedwiecznego
w Dn 7,9 oraz potnego anioa w Dn 10,5-6.
4.2. Listy do siedmiu Kociow (Ap 23). Zbir sied-
miu listw do Kociow wymienionych w Ap 1,11 za-
wieraj rozdziay Ap 23. S to listy bardzo zwize,
przypominajce osiem wyroczni z Am 12. Wszystkie
listy maj identyczn budow: wstpna wypowied
zmartwychwstaego Chrystusa, zaczerpnita z poczt-
kowego widzenia i zazwyczaj odnoszca si do treci
listu, pochwaa dobrych cech Kocioa i/bd krytyka
jego przywar, obietnica* dana zwycizcy, zwizana
z bogosawiestwami*, jakie bd dane w krlestwie
Chrystusa, oraz napomnienie, aby sucha tego, co
Duch mwi do Kociow.
4.3. Wizja sali tronowej w niebie (Ap 45). Jak wizja
Chrystusa w Ap 1 prowadzi do siedmiu listw, tak
wizja nieba w Ap 45 prowadzi do gwnego korpusu
Apokalipsy. Inicjuje ona cig wydarze prowadzcych
do objawienia ostatecznego Krlestwa Boego (Ap
619), a jednoczenie okrela symbolik pierwszej se-
rii sdw* mesjaskich (Ap 6,18,5).
4.4. Pieczcie, trby i puchary (Ap 616). W tym mo-
mencie musimy podj decyzj, w jaki sposb interpre-
towa zaleno midzy trzema seriami sdw, ktre
dominuj w gwnym korpusie Apokalipsy (Ap 6,1
19,10), ukazanymi za pomoc symboliki otwierania
siedmiu pieczci* dokumentu, jaki znajduje si w Bo-
ych rkach (Ap 6,18,5), dwiku siedmiu trb (Ap
8,611,19) oraz wylania siedmiu pucharw* gniewu
Boego (Ap 1516). Te trzy serie sdw w Apokalipsie
interpretuje si zwykle jako sekwencj chronologiczn
23 Apokalipsa
(zob. np. Charles, 1: xxiii; Farrer 1964, 9-23; Co-
urt,74-75; Rowland, 416).
Pewna jednak cecha tych trzech serii sdw sprawia,
e interpretacj tak trudno zaakceptowa: mianowicie
kada z tych serii koczy si opisem Dnia Pana, ktry
prowadzi do objawienia ostatecznego Krlestwa Boe-
go. Pierwsza seria sdw ma blisk paralel w cechach
dyskursu eschatologicznego w Mk 13, cho oczywicie
wykorzystuje metaforyk czterech jedcw na ko-
niach, przejt z Za 1 i 6. Pita piecz odsania woa-
nie mczenikw pod tronem Boym: Jak dugo jesz-
cze?, jednake szsta oznacza kulminacj sdw, za-
powiada bowiem wielkie trzsienie ziemi, soce, ktre
staje si czarne jak wosienny wr, i ksiyc jak krew,
gwiazdy spadajce na ziemi, niebo znikajce niczym
zwijana ksiga oraz kad wysp i kad gr, ktre
zostaj ruszone ze swoich miejsc. Krlowie i wielcy
tego wiata woaj do ska grskich, aby zwaliy si na
nich i zakryy ich przed obliczem Boga i gniewem* Ba-
ranka*, albowiem nasta w wielki dzie ich gniewu,
i kt si moe osta? (Ap 6,17; BW). Fragment ten
skada si z cytatw starotestamentowych prorockich
opisw Dnia Pana (np. Iz 13,10.13; 34,4; So 1,14-15),
ktre ukazuj nie zniszczenie caego wszechwiata,
lecz obraz przeraenia wszechwiata w chwili, gdy Bg
niebios wystpi, aby osdzi wiat (por. scena Sdu
Ostatecznego, Ap 20,11).
W Ap 6,12-20 nastaje kres dziejw buntu ludzkoci,
a wraz z otwarciem sidmej pieczci w Ap 8,1-5 mod-
litwy mczennikw pod tronem Boym i witych na
ziemi doczekuj si odpowiedzi i nastpuj wydarzenia
towarzyszce przyjciu Chrystusa w Jego krlestwie
(z Ap 8,5 por. Ap 11,19; 16,17-18).
Sdy siedmiu trb s opisane w podobny sposb
jak te przy otwieraniu siedmiu pieczci sdy pierw-
szych czterech trb przypominaj plagi towarzy-
szce wyjciu z Egiptu, potem nastpuje zapowied
trzech strachw (biada), jakie przyjd na ziemi,
lecz trzeci strach zostaje przesunity na pniejszy
czas, w Ap 11,15-18 rozbrzmiewa za to pie triumfu,
wyraajca rado z powodu nastania peni Krlestwa
Boego:
Zaczo si panowanie nad wiatem Pana naszego
i Jego Pomazaca. Bdzie panowa na wieki wie-
kw.
Wtedy owych dwudziestu czterech starszych, ktrzy
siedz na swoich tronach przed Bogiem, pado na swoje
twarze i oddao pokon Bogu, mwic:
Dzikujemy Ci, Panie, Boe, Wszechwadco, KT-
RY JESTE, KTRY BYE, za to, e wzie swo-
j wielk moc i zacze panowa.
Zwrmy uwag, e podczas gdy starsi w Ap 4,8
piewaj: KTRY BY, KTRY JEST I KTRY
PRZYCHODZI, tutaj piewaj tylko KTRY JE-
STE, KTRY BYE, poniewa Bg ju przyszed
i rozpoczo si jego panowanie ostatecznego zbawienia
w wypenionym krlestwie.
Ten sam cel zosta najwyraniej zrealizowany rw-
nie po zakoczeniu wylewania siedmiu pucharw
gniewu Boego. Gos dochodzcy ze wityni i z tronu
zwiastuje: Stao si (Ap 16,17; por. Ap 21,6, gdzie
okrzyk taki ogasza, e nastpio spenienie Boego za-
mysu wzgldem stworzenia). Wyglda na to, e z ko-
cem kadej serii sdw mesjaskich nastaje jedno-
czenie kres historii, poprzedzajcy triumf Krlestwa
Boego. Rezultatem tego elementu paralelizmu jest to,
e okres sdw Boych nie wydua si w niekoczc
si seri kar, jest stosunkowo krtkim czasem intensyw-
nego karania dokonywanego przez Pana historii.
Naley jednak zauway, e Jan poczy te trzy
serie technik, ktr okrela si jako nakadanie si
i przeplatanie (Bauckham 1994, 8-9), zazbianie
si (A.Y. Collins 1976, 16-18), wtrcenia (Schssler
Fiorenza, 172-173). Pomidzy cisz w niebie a zanosze-
niem modlitw do Boga o nadejcie krlestwa zostaje
przedstawionych siedmiu aniow, ktrzy maj zad
w trby (Ap 8,1-5). Po dwiku sidmej trby wspomi-
na si o otwarciu si wityni Boej w niebie, w ktrej
wida ark przymierza (Ap 11,19). Podobnie w Ap
15,5-6 jest mowa o otwarciu si wityni namiotu wia-
dectwa w niebie, z ktrej wychodz anioowie z sied-
mioma ostatnimi plagami, co stanowi pomost ponad
szerok szczelin Ap 1214 (Bauckham 1994, 8-9).
Tak oto metod powtrze i rozwijania Jan buduje
wydarzenia a do przyjcia Chrystusa w zapierajcej
dech kulminacji.
4.5. Interludia: rzut oka na Koci i jego konikty
(Ap 7; 10,111,13; 1214). Pomidzy tymi trzema opi-
sami sdw mesjaskich umieszczono epizody rzuca-
jce wiato na to, co dzieje si z Kocioem podczas
okresu ucisku* oraz na natur jego zadania. [Autor
reprezentuje stanowisko tzw. posttrybulacjonistyczne,
tj. e Koci bdzie na ziemi podczas apokaliptycz-
nego ucisku. Wedug innego stanowiska teologicznego,
pretrybulacjonizmu, Koci zostanie zabrany z ziemi
na spotkanie Chrystusa przed uciskiem, na ziemi wci
jednak bd wierzcy, nawracajcy si podczas ucisku
przyp. tum.].
W Ap 7, pomidzy otwarciem szstej a sidmej pie-
czci, pojawiaj si dwie wizje pierwsza ukazuje za-
piecztowanie ludu Boego dla ochrony w czasie pr-
by (por. Ez 9,1-11), druga opisuje ich przysz rado*
w ostatecznym Krlestwie Boym. Podobnie jak mi-
dzy szst a sidm trb, nastpuje tutaj do obszer-
ne interludium, podczas ktrego Jan zostaje zatwier-
dzony w swej posudze prorockiej (Ap 10), a wyrocz-
nia odsania powoanie Kocioa do realizacji penego
mocy wiadectwa prorockiego, jakie maj w ostatnich
dniach zoy Eliasz i Mojesz* (Ap 11,1-13). Ap 1214
24 Apokalipsa
zawiera najdusze wtrcenie w wizjach sdu rozdzia-
y te przeciwstawiaj kult cesarza Kocioowi w kontek-
cie wielowiekowego koniktu midzy siami ciemnoci
( WIATO) a Bogiem w niebie.
4.6. Miasto antychrysta i miasto Boga (Ap 17,122,5).
Mona by si spodziewa, e po zakoczeniu opisu
mesjaskich sdw Jan przejdzie od razu do przyjcia
Chrystusa i Jego krlestwa. Tymczasem ukazuje on
zgub imperium antychrysta, ktre pada oar swoich
wasnych si niszczycielskich (Ap 1718), oraz chwa,
jak oddaje Bogu lud Boy, i zastpy niebieskie ponad
nim (Ap 19,1-10). Pniej Jan ma swobod opisania
nadejcia Jezusa, ktry swym wszechmocnym sowem
pokona nieprzyjaci Boych (Ap 19,1121,3), krle-
stwa Chrystusa na wiecie (Ap 20,4-6), ostatniej i da-
remnej podjtej przez szatana prby obalenia tego
Krlestwa (Ap 20,7-10), ostatniego sdu nad rodzajem
ludzkim (Ap 20,11-15), nowego nieba i nowej ziemi
(Ap 21,1-8) oraz miasta Boego, nowego Jeruzalem
(Ap 21,922,5).
Naley zauway, e cile rzecz biorc historia zba-
wienia nowy exodus koczy si na Ap 21,8, gdzie
ukazano nowe stworzenie*. Opis miasta Boego, ob-
lubienicy Baranka, ma stanowi kontrast w miastem
antychrysta, opisanym w Ap 17. Tak oto ksiga Apoka-
lipsy osiga swoj kulminacj jako opowie o nierzd-
nicy o i oblubienicy. Jest to zaiste opowie o dwch
miastach!
4.7. Epilog (Ap 22,6-21). Ostatnie akapity Apokalip-
sy podsumowuj i wpajaj w sumienia czytelnikw
i suchaczy praktyczn nauk, jaka pynie z tej ksigi.
Przede wszystkim podkrelaj jej autentyczno jako
prawdziwego objawienia od Boga oraz bliski czas wy-
penienia si jej przesania.
5. AUTORSTWO
Autor przedstawia si ju w pierwszym zdaniu Apoka-
lipsy jako [Boy] niewolnik Jan. Uycie sowa niewol-
nik bulwersuje dzisiejszego czytelnika, podobnie jak
bulwersowao tumaczy angielskiej Biblii Krla Jakuba,
cho bowiem sowo to pojawia si czsto w oryginalnych
jzykach obydwu Testamentw, to w ST w przekadzie
KJV pojawia si tylko jeden raz (Jr 2,14), podobnie jak
w NT (Ap 18,13). Pawe rozpocz swj List do Rzymian
sowami: Pawe, niewolnik Chrystusa Jezusa, powoany
na apostoa. Jan pisa w taki sam sposb, cho jednak
w swojej ksidze wspomina o sobie, to nigdy nie nazy-
wa siebie apostoem* (kontrast 1 Kor 1,1; 2 Kor 1,1;
Ga 1,1; Ef 1,1; Kol 1,1).
W drugiej poowie II w. po Chr. przyjto, e Czwart
Ewangeli, Listy Jana* oraz Apokalips napisa Jan,
syn Zebedeusza. Mimo to od najwczeniejszych cza-
sw dostrzegano problemy tkwice w takim zaoeniu,
zwaszcza w zwizku z rnicami midzy Apokalips
a Ewangeli. Kwestie te sprecyzowa w III w. Dionizy,
biskup Aleksandrii. Niepokoio go szerzenie si mile-
narystycznych nauk w jego diecezji, a chcia od nich
odwodzi. Stara si wic po pierwsze wprowadzi za-
sad, e Apokalipsy nie naley interpretowa dosow-
nie, a potem wykaza, e ksiga ta nie moga zosta
napisana przez apostoa Jana. Co do tej drugiej tezy
przedstawi trzy przyczyny.
Po pierwsze, autor nie podawa si za umiowanego
ucznia ani za brata Jakuba, ani te za naocznego wiad-
ka, ktry osobicie widzia i sysza Pana, jak to czyni
Jan Ewangelista. Wielu chrzecijan nosio imi Jan,
a w rzymskiej Azji byo dwch przywdcw chrzeci-
jaskich o tym imieniu, w Efezie za a dwa grobowce
uwaano za grb Jana.
Po drugie, podczas gdy jest wiele punktw stycznych
midzy Ewangeli a Listami Jana, to Apokalipsa ca-
kowicie rni si od nich obydwu: Waciwie by tak
rzec nie ma z nimi ani sylaby wsplnej.
Po trzecie, styl Ewangelii i Listw rni si od stylu
Apokalipsy te pierwsze s napisane znakomit grek,
ta druga bywa czsto niegramatyczna i posuguje si
prymitywnymi idiomami.
Cho Dionizego chwalono za spostrzeenia w za-
kresie krytycznej oceny Apokalipsy, to kwestie te s
znacznie bardziej skomplikowane, ni to sobie uwia-
damia. Nie ulega wtpliwoci, e mia racj co do
ostatniej sprawy: Jan czsto amie zasady gramatyki
greckiej jednak nie zawsze jest to symptom braku wy-
ksztacenia, mwi si, e na kady przypadek niezrcz-
noci jzykowej w Apokalipsie przypada prawidowe
uycie lingwistyczne (zwrmy np. uwag na nieodmie-
nienie przez Jana imienia Boego po przyimku w Ap
1,4, bezporednio po ktrym nastpuje prawidowa
forma gramatyczna w odniesieniu do siedmiu duchw
przed Boym tronem). Dzi uznaje si powszechnie,
e za Apokalips stoi umys semickiego autora, czyli
kogo, kogo jzykiem ojczystym by hebrajski bd ara-
mejski, niepewne jest natomiast, jak si to ma do stylu
i jzyka ksigi.
R.H. Charles twierdzi, e Jan myla po hebrajsku,
a pisa po grecku (Charles, 1: cxliii). H.H. Rowley utrzy-
mywa, e pierwszym jzykiem Jana by aramejski i e
myla on po aramejsku, piszc po grecku (taki pogld
przedstawi w licie do autora tego hasa). C.C. Torrey
uwaa, e Jan napisa sw ksig po aramejsku, a kto
przeoy j na grecki bardzo dosownie, z szacunku
dla mistrza (Torrey, 158). Gdyby przyj stanowisko
Torreya, skomplikowaoby to dyskusj o rnicach j-
zykowych midzy jzykiem i stylem Ewangelii i Apoka-
lipsy. Jak na ironi jednak C.F. Burney napisa ksik
zatytuowan The Aramaic Origin of the Fourth Gospel
(Aramejskie pochodzenie Czwartej Ewangelii, Oxford
University Press, Oxford 1922), chcc wykaza, e
Ewangelia zostaa pierwotnie napisana po aramejsku,
a potem przeoona na grek. W takim przypadku dys-
kusja stanaby w martwym punkcie.
25 Apokalipsa
Stwierdzenie Dionizego, e Apokalipsa nie ma ani
sylaby wsplnej z Ewangeli i Listami, jest przesadne.
Problem ustalenia relacji midzy Ewangeli a Apoka-
lips tkwi po czci wanie w rnicach i podobie-
stwach midzy nimi. Na przykad obydwa te dziea s
jedynymi, gdzie pojawia si termin logos (Sowo)
Chrystusa, w obydwu Baranek Boy jest poczeniem
koncepcji apokaliptycznego Baranka-Wojownika i Ba-
ranka Paschalnego (zob. Beasley-Murray 1978, 124-
126, oraz 1986, 24-25; 254-255). Ponadto okrelenia
na oznaczenie wiadectwa, ycia, mierci, pragnienia,
godu i zwycistwa w sensie duchowym czy moralnym
wystpuj w Ewangelii i w Apokalipsie tak czsto, i
sugeruje to pozytywn relacj midzy obydwoma dzie-
ami w dziedzinie soteriologii.
Jednake obydwie te ksigi waciwie w jedyny
w swoim rodzaju sposb wyraaj myli i osobowo
dwch autorw. Ich dziea zostay uoone z najwysz
trosk i wyjtkowo misternie. Coraz wicej badaczy
jest zdania, e Czwarta Ewangelia zawiera materia,
ktry nie tylko zosta starannie przemylany, ale i by
przez lata goszony, a nosi ona znamiona bezpored-
niej znajomoci wiedzy rabinicznej, jak i greckiej te-
ologii lozocznej. Apokalipsa jest dzieem umysu
zanurzonego w ST, odzwierciedla jednak bezporedni
znajomo literatury apokaliptycznej, tak i naturalne
jest dla Jana wyraanie si poprzez tego rodzaju pisar-
stwo.
Czym zatem mamy tumaczy zalenoci pomidzy
obydwoma dzieami? Ich autorzy musieli by dobrymi
znajomymi. Ostatnimi czasy zaprezentowano postulat
szkoy Janowej, majcy wyjania pochodzenie pism
Janowych, co wydaje si bardzo rozsdn hipotez
(zob. zw. Culpepper). Z problemem tym wie si
jednak jeszcze inna sprawa Dionizemu nigdy jako
nie przyszo do gowy, e syn Zebedeusza mgby by
Janem prorokiem, nie za autorem Ewangelii.
H.B. Swete w swoich rozwaaniach o autorstwie
Apokalipsy by pod wraeniem podobiestw midzy
charakterem apostoa Jana, jaki obserwujemy w Ewan-
geliach Synoptycznych, a tym, jak naleaoby sobie
wyobraa Jana proroka. Jan i jego brat Jakub zostali
nazwani przez Jezusa Boanerges, czyli Synowie Gro-
mu (Mk 3,17); Jan zabroni komu, kto nie nalea
do grona apostow, wyrzuca demony w imi Jezusa;
chcia cign ogie z nieba na Samarytan, ktrzy nie
chcieli okaza gocinnoci* Jezusowi i Jego uczniom
(k 9,52-55); by wiadkiem przemienienia Jezusa oraz
Jego zmartwychwstania*. Swete by zatem skonny
uzna apostoa Jana za autora Apokalipsy i oderwa
ten problem od kwestii autorstwa Czwartej Ewangelii,
chcia jednak zachowa otwarto w tej sprawie (Swe-
te, clxxx-clxxxv).
Czterdzieci lat pniej M. Kiddle obra podobne
podejcie i stwierdzi: Autorstwo Apokalipsy moe
si okaza jedyn tajemnic tej ksigi, ktra nie zosta-
nie objawiona na tym wiecie (Kiddle, xxxvi). W.G.
Kmmel, yjcy kolejne pokolenie po Kiddleu, napisa:
O autorze Apokalipsy nie wiemy nic ponad to, e by
on ydowsko-chrzecijaskim prorokiem o imieniu
Jan (Kmmel, 331). Lecz czy potrzebujemy wiedzie
wicej? W adnej innej ksidze Biblii tosamo autora
nie jest tak mao istotna jak w tym przypadku, Apoka-
lipsa nie jest bowiem jak podaway niektre wcze-
niejsze przekady Biblii Objawieniem witego Jana
Boego, lecz objawieniem Jezusa Chrystusa danym
jego sudze Janowi. Kwestii autorstwa nie mona roz-
strzygn na bazie imienia osoby, ktra otrzymaa to
objawienie i spisaa je, lecz na bazie natury tego dziea,
ktre na mocy Opatrznoci Boej zamyka kanon* Pis-
ma jako jego zwieczenie.
6. OCZEKIWANIE ANTYCHRYSTA
Zwrcilimy ju uwag na zwizek midzy kultem
cesarza a oczekiwaniem pojawienia si antychrysta,
ktry bdzie wada nie tylko swoim imperium, ale i ca-
ym wiatem. Oczekiwanie to dominuje w Ap 1214
i Ap 1617, w ustpach, w ktrych styl apokaliptyczny
wznosi si na wyyny. Obraz kobiety przyobleczonej
w soce, z ksiycem pod jej stopami i z dwunasto-
ma gwiazdami nad gow, oraz smoka na niebie, ktry
zrzuca na ziemi jedn trzeci gwiazd, wyranie czer-
pie ze staroytnych rde. Obrazy takie byy znane nie
tylko autorom ST, ale i wszystkim narodom Bliskiego
Wschodu i byy wykorzystywane na rozmaite sposoby.
Wsplna im wszystkim bya koncepcja morskiego po-
twora, ktry walczy z bstwami na niebie i usiowa je
obali. Metaforyk t wida wyranie w takich fragmen-
tach jak Iz 27,1: Jahwe ukarze swym mieczem, twar-
dym, wielkim i mocnym, Lewiatana, wa pochliwego,
Lewiatana, wa krtego; zabije te potwora [smoka]
morskiego (BT). Wizja imperiw wiatowych w sid-
mym rozdziale Ksigi Daniela, symbolizowanych przez
bestie, ktre wynurzaj si z morza, z ktrych ostatnim
jest straszliwy przeciwnik Boga i ludzi, jest zastosowa-
niem tej samej metaforyki w odniesieniu do wczesne-
go tyrana, ktry nie tylko uciska lud Boy, ale i dy
do wadzy nad wiatem.
Symbolik t stosowano czsto w ST jako wizerunek
wadcw-ciemicw, z ktrych kady jest skazany na
klsk z rk Boga Izraela, Pana nieba i ziemi. Wize-
runek ten zastosowa take prorok Jan w odniesieniu
do oczekiwanego cesarza-antychrysta. Naley jednak
podkreli, e Jan nie widzia w panujcym cesarzu
antychrysta, lecz postrzega raczej kult cesarza jako
przygotowanie gruntu dla przyszego antychrysta, kt-
ry wykorzysta ten kult w peni; podobnie jak Pawe
w 2 Tes 2,7 mwi o tajemnicy bezprawia ju dziaa-
jcej na wiecie. cilej rzecz biorc, Jan odnis sym-
bol potwora do szatana (Ap 12), do antychrysta (Ap
13) oraz do miasta i imperium, nad ktrymi on panuje
(Ap 17).
Jan jednake idzie jeszcze dalej, poniewa czy
koncepcj antychrysta z wczesnym oczekiwaniem
26 Apokalipsa
powrotu Nerona do Rzymu. Dostrzegamy to najpierw
w jego opisie antychrysta jako poraonego mierteln
ran, a pniej oywionego (Ap 13,3), nastpnie za
w Ap 13,18: Kto ma rozum, niech przeliczy liczb
bestii, bo jest to liczba czowieka. Liczba jego: sze-
set szedziesit sze. Moliwo oddania imienia
za pomoc liczby czy si z faktem, e alfabet grecki
i hebrajski nie miay oddzielnych znakw na cyfry, lecz
posugiway si w tym celu literami alfabetu, tak i a =
1, b = 2, c = 3 i tak dalej. Na tej podstawie kade imi
mona byo przedstawi za pomoc liczby poprzez zsu-
mowanie wartoci liter. Np. A. Deissmann przytacza
taki napis z muru w Pompejach: Kocham t, ktrej
imi jest 545 (Deissmann, 275).
Aby rozwiza t Janow zagadk, na przestrzeni
wiekw sugerowano ju wiele imion, ktrych litery
sumuj si do liczby 666, jednak w ostatnich latach
panuje coraz wiksza zgodno co do tego, e Jan mia
na myli imi Neron Cezar pisane po hebrajsku. Na
pytanie, skd miayby o tym wiedzie wsplnoty gre-
ckojzyczne, mona odpowiedzie, e dzieo powstao
w krgach hebrajsko- i aramejskojzycznych ydw,
a oni nie mieli powodw, by kocha Nerona (wojna
rzymsko-ydowska zacza si wanie za jego panowa-
nia), natomiast informacja taka z pewnoci rozprze-
strzenia si wrd Kociow, podobnie jak sowa Abba
czy Maranatha, ktre znali wszyscy. Potwierdzenie
tego znajdujemy w alternatywnym brzmieniu Ap 13,18
w niektrych manuskryptach, widnieje tam mianowi-
cie liczba 616, co jest hebrajsk liczb aciskiej formy
imienia Neron. Dla kontrastu zauwamy, e chrzecija-
nie bardzo wczenie uwiadomili sobie, e imi Jezusa
po grecku sumuje si do liczby 888, symbolizujcej co
wicej ni doskonao (777), podczas gdy antychryst
ustawicznie nie dorasta do doskonaoci. Oznacza to,
e antychryst, wysannik szatana, jest tak daleko od roli
wyzwoliciela ludzkoci, jak bardzo Chrystus, przysany
przez Boga, przerasta wszelkie nadzieje ludzkoci na
odkupiciela.
Co si tyczy historycznego Nerona, Swetoniusz
poda, e gdy Neron dowiedzia si, i senat rzymski
ogosi go wrogiem publicznym i wysano wojsko, aby
go pojma, popeni samobjstwo, podernwszy sobie
gardo. Pochowano go w rodzinnym grobowcu (Sweto-
niusz, Neron 49-50). w brak publicznego pochwku
Nerona przyczyni si do rozpowszechnienia wtpliwo-
ci, czy cesarz rzeczywicie umar, i zrodzi przypusz-
czenia, e by moe zbieg na wschd. W kolejnych la-
tach pojawio si a trzech samozwacw podajcych
si za Nerona pierwszy w rok po jego mierci (69 r.
po Chr.), drugi w roku 80, a trzeci w latach 8889. Ten
ostatni nieomal zdoa przekona krla Partii, e fak-
tycznie jest Neronem, co o may wos doprowadzioby
do inwazji na Cesarstwo Rzymskie. Podczas gdy wcze-
niej wielu sdzio, e Neron nadal yje, to w kolejnym
pokoleniu panowao przekonanie, e oy i e powrci,
aby dokona pomsty na Rzymie. Takie oczekiwanie
jest wyraone w ksigach trzeciej, czwartej i pitej Wy-
roczni Sybilliskich.
Jan wykorzysta te popularne oczekiwania. W Ap
13,3 napisa, e jedna z siedmiu gw bestii zostaa jak-
by miertelnie zraniona c za osobliwe wyraenie
a rana jej miertelna zostaa uleczona (BT). W tym
miejscu przypomina si Ap 5,6, gdzie Baranek zostaje
opisany jakby zabity (BT). w Chrystus szatana
ma by najwyraniej parodi Chrystusa Boego, i to
pod kadym moliwym wzgldem (zob. Rissi 1966,
66). Zastosowanie oczekiwa zwizanych z Neronem
do nadejcia antychrysta pojawia si znowu w Ap
17,7-18, lecz tym razem akcent pada gdzie indziej na
to, e bestia reprezentuje zarwno imperium, jak i anty-
chrysta. Z jednej strony jest powiedziane, e bestia, na
ktrej siedzi kobieta, bya, nie ma jej, wyjdzie z prze-
paci, idzie ku zgubie (Ap 17,8), z drugiej za strony
czytamy: Bestia, ktra bya i nie ma jej, i ona jest s-
mym [tj. sm gow], a jest spord siedmiu i zda
na zagad (Ap 17,11; BT).
W wietle Ap 13 smym krlem jest niewtpliwie
Neron, ucielenienie natury i przeznaczenia anty-
chrzecijaskiego imperium. I smy krl, i Neron
przypominaj smoka (szatana), obaj przeciwstawiaj
si Bogu wystpujc przeciwko Jego ludowi, obaj te
nale do czeluci (otchani, PIEKO, CZELU)
i obydwu czeka los tych, ktrzy tocz wojn przeciwko
Barankowi (Ap 16,14). Jest jednak pewna dostrzegal-
na rnica midzy wyobraeniami antychrysta w Ap
13 i Ap 17 w rozdziale 13 imperium nabiera mocy
dziki antychrystowi, tak i wszyscy mieszkacy wia-
ta poza tymi, ktrzy s zapisani w ksidze ycia Ba-
ranka przyjmuj znak bestii i oddaj jej cze (Ap
13,8.16-18). Natomiast w rozdziale 17 speniaj si oba-
wy wielu, gdy szataski Chrystus przekonuje krlw
ze wschodu, aby przyczyli si do niego w ataku na
Babilon Wielki i miasto zostaje zniszczone i spalone
ogniem (Ap 17,15-17). Taki jest ostateczny skutek kultu
cesarza. Bestia i jej sojusznicy pozostaj w rku Boga,
ktremu urgaj, i za poduszczeniem diaba wypeniaj
to, co zapowiedzia Bg (Ap 17,16-17; na ten temat
zob. Bauckham 1994, 329-417).
Co do wykorzystania przez Jana tzw. mitu Nerona
trzeba wyjani jedn rzecz. Nie ma mianowicie mowy
o tym, e Jan oczekiwa, i Neron dosownie oyje, aby
odegra rol antychrysta. Wykorzysta on jedynie po-
wszechnie panujce oczekiwania, aby zilustrowa dzie-
a antychrysta jako kolejnego Nerona, a mia po temu
mocne powody: Neron by pierwszym rzymskim cesa-
rzem, ktry przeladowa chrzecijaski Koci, a czy-
ni to z tak bestialskim okruciestwem, i mg sta
si obrazem szataskiej bestii, ktra miaa dalej toczy
wojn z Barankiem (Ap 11,7-10; 13,7; 17,12-14). Pre-
zentujc antychrysta niczym kolejnego Nerona, Jan nie
pozostawi wtpliwoci, e kult cesarza jest obrazem
tego, co nastanie, gdy ziarna jego pocztkw dojrze-
j do niwa. Nie mogo by inaczej. Kult cesarza, jak
27 Apokalipsa
zauway R.J. Bauckham, stanowi deikacj wadzy
(Bauckham 1994, 451-452). Historia, rwnie w XX
w., pokazaa, e taka deikacja moe nastpi ponow-
nie, z przeraajcymi skutkami. Ludzko ignoruje to
jednak na sw zgub.
7. CEL OBJAWIENIA
E.F. Scott okreli Apokalips jako sygna do wiary
(174). Chrzecijanom z pokolenia Jana, zwaszcza
w rzymskiej prowincji Azja, wywyszanie Rzymu i po-
pularno kultu cesarza utrudniay ycie chrzecija-
skie i sprawiay, e przyszo malowaa si w ponurych
barwach, wobec naciskw o udzia wraz z wikszoci
w celebrowaniu bstwa cezara i gotowoci donosicieli
do informowania wadz o ich niechci do czynienia
tego. A przecie ulego wobec takich naciskw ozna-
czaaby cakowite wyparcie si chrzecijaskiej wiary,
co byo nie do przyjcia. Jan pisa zatem z polecenia
zmartwychwstaego Pana, aby wzmocni wiar i odwa-
g wierzcych, aby doda im otuchy w walce z anty-
chrzecijaskimi siami na wiecie i aby wesprze ich
w skadaniu wiadectwa o jedynym prawdziwym Panu
i Zbawicielu.
Caa ksiga Apokalipsy wyrasta z ukazania Wszech-
mogcego Boga jako Pana historii oraz Jego odku-
pieczego dziea w Chrystusie. Z rwn pewnoci,
jak Jezus dokona pierwszego i najwaniejszego etapu
odkupienia* ludzkoci, tak dopeni On wyznaczone
sobie zadanie zapewnienia zwycistwa Krlestwu Bo-
emu, a dziki temu cakowitego wyzwolenia ludzkoci
z mocy za. Wyznawcy Baranka nie mog oczekiwa,
e unikn udziau w Jego cierpieniach*; std wczeniej
wezwanie w listach do Kociow: Bd wierny a do
mierci, a dam ci wieniec ycia (Ap 2,10). A oznacza
to udzia w yciu wiecznym w bliskoci Boga i odkupio-
nych w wiecznym miecie Boym.
8. ZNACZENIE APOKALIPSY
DLA DZISIEJSZEGO CZYTELNIKA
Ksiga Apokalipsy przez cae wieki bya inspiracj dla
Kocioa, przede wszystkim wwczas, gdy stawa on
wobec zaciekego sprzeciwu wadz ( WADZA WIE-
CKA). Od czasu do czasu krytykowano j jednak jako
ksig niezbyt chrzecijask. Choby R. Bultmann
uwaa, e prezentuje ona sabujcy schrystianizo-
wany judaizm (Bultmann 1955, 2: 175). Krytyka ze
strony Bultmanna wynika z odrzucenia przez niego
wszelkiej apokaliptyki, mimo to Bultmann zdaje sobie
spraw, e NT ukazuje przebaganie jako obejmujce
zarwno mio* Boga jak i Jego sd. Wida to szcze-
glnie w J 12,31-32, ale rwnie w J 3,16-21; na temat
tego drugiego fragmentu Bultmann wypowiedzia si
krtko: Nie byoby w ogle adnego sdu, gdyby nie
wydarzenie Boej Mioci (Bultmann 1971, 154).
A.Y. Collins przytacza sowa D.H. Lawrencea,
ktry stwierdzi, e ksiga daje upust zoci, nienawi-
ci i zazdroci sabszego wzgldem silnego, wzgldem
cywilizacji, a nawet wzgldem przyrody (cyt w A.Y. Col-
lins 1984, 169). Ocena Apokalipsy przez Lawrencea
jest typowa dla wiatopogldu tego pisarza, niepokoj-
ce jest natomiast, e pogld taki przejmuje chrzecija-
ski egzegeta. Collins uwaa, e Jan stara si pokona
napicie midzy rzeczywistoci a wiar, midzy tym,
co jest, a tym, co by powinno. Wiara* kae uwaa, e
Bg jest wadc wszystkiego, e Jezus jest Krlem kr-
lw i Panem wszystkiego i e w krlestwie mesjaskim
wszyscy chrzecijanie bd panowa razem z Nim.
Rzeczywistoci natomiast s potga Rzymu i bez-
radno chrzecijan, ich lk przed doniesieniem do
wadz rzymskich, ich wspomnienia przeladowa za
Nerona, zniszczenia Jerozolimy i wygnania Jana. Pro-
wadzi to do agresywnych uczu zazdroci wzgldem
bogatych, frustracji z powodu kultu cesarza i prag-
nienia pomsty za akty przemocy ze strony imperium.
Lecz te gwatowne obrazy zostay w Apokalipsie prze-
niesione na Boga i Chrystusa, a wic to Jezus bdzie
toczy wojn mieczem swoich ust przeciwko uczniom
Balaama, nikolaitom i Jezabel (wspchrzecijanom!),
a take przeciwko wodzom, bogatym i monym
(Ap 6,15-17) oraz przeciwko armiom cigncym za
antychrystem (Ap 19,21; zob. A.Y. Collins 1984, 156-
157).
Jest o wiele wicej rozwaa napisanych w tym du-
chu, a odniesienie si do nich wymagaoby znacznie
obszerniejszej przestrzeni ni dysponujemy w tym
miejscu. Naley jednak zwrci uwag na kilka spraw.
Jeli chodzi o realizm, Janowi nie mona nic zarzuci.
Uczniowie Balaama, nikolaici i Jezabel nie s bynaj-
mniej chrzecijanami o szerszych horyzontach, lecz
ludmi, ktrzy ulegli antynomizmowi pierwszych gno-
stykw* i naleao przeciwstawi si ich wpywom.
Wrogo wzgldem kultu cesarza jest nieunikniona
w kadym pokoleniu, a uycie symboliki zaczerpni-
tej z religii dawnego Bliskiego Wschodu uzasadnione.
Co do przemocy obecnej w tych ostatnich obrazach,
podstawow rol ma wiadomo hiperboli stosowanej
przez prorokw ST. Wybitny jej przykad znajdujemy
w jzyku Sofoniasza. W So 1,2-6 sdy Boe s opisane
w kategoriach obejmujcych zniszczenie wszystkich
istot ywych w Dniu Pana. Jzyk taki pojawia si rw-
nie w So 3,8:
...ogie mej arliwoci pochonie ca ziemi.
A zaraz potem nastpuj sowa z So 3,9:
Wtedy bowiem przywrc narodom wargi czyste,
aby wszyscy wzywali imienia Jahwe
i suyli Mu jednomylnie.
Tego rodzaju sprzecznoci w wypowiedziach nie mona
traktowa dosownie, lecz sd i zbawienie ydw i po-
gan* s tutaj zapowiadane jak najbardziej serio, jak to
jasno wynika z pozostaej treci ksigi. Podobnie dzieje
28 Apokalipsa
si te w Apokalipsie, jak wynika z Ap 11,10 i Ap 15,3-4,
z przetrwania mieszkacw ziemi w Tysicletnim Krle-
stwie (Ap 20,4-6) i z tego, e krlowie ziemi przynosz
dary do Nowego Jeruzalem (Ap 21,24-27). Obraz miasta
Boego w Ap 21,922,5 wykracza daleko poza osabianie
rzekomej zoci i zazdroci chrzecijan, jego ostatecz-
nym motywem jest ukazanie wypenienia si zamysu
Boga wzgldem Jego stworzenia poprzez odkupienie
ludzi, ktrzy bd y we wsplnocie* z Nim. Ogaszajc
to objawienie, prorok Jan naprawd by wiedziony przez
Ducha (Ap 19,10). Dzisiejszy Koci postpi susznie,
nakaniajc ucha do apelu, ktry pojawia si w kadym
z siedmiu listw do siedmiu Kociow: Kto ma ucho,
niech usyszy, co Duch mwi Kocioom.
9. APOKALIPSA W NAJSTARSZYCH PISMACH
OKRESU PONOWOTESTAMENTOWEGO
W pismach czci Ojcw* Apostolskich acz nie
wszystkich mona dostrzec wpywy Apokalipsy. Di-
dache*, 1 List Klemensa ( KLEMENS RZYMSKI), listy
Ignacego* i List Polikarpa do Filipian zawieraj bardzo
skpe nawizania do Apokalipsy bd nie zawieraj ich
wcale, a przedmiotem ich zainteresowania jest raczej
ycie Kocioa, ad* w nim ( STRUKTURA ORGANIZA-
CYJNA WSPLNOT WCZESNOCHRZECIJASKICH) i kwestie
kultu religijnego. Zakoczenie Didache (Did 16) za-
wiera apokaliptyczne postscriptum, lecz najwyra-
niej nawizuje raczej do eschatologicznego dyskursu
w Ewangeliach (Mk 13 par.) ni do Apokalipsy. List
Barnaby* obiera interpretacj szeciu dni stworzenia
jako metafor kosmicznego tygodnia dziejw mia-
by on trwa sze tysicy lat, po czym miaby nastpi
szabatni odpoczynek w krlestwie Boym (ListBar 15).
By moe bya to jedna z tradycji, ktre wykorzysta
Jan w tworzeniu obrazu Milenium. Znajdujemy j rw-
nie w 2 Hen 33, ksidze pochodzcej by moe z tego
samego okresu co Apokalipsa.
Wizje w Pasterzu Hermasa* rwnie mieszcz si
z tradycji apokaliptycznej. Dotycz one ycia Kocio-
a, s zatem bliskie Apokalipsie. Analogicznie mo-
na powiedzie o Podobiestwach Hermasa, a szczegl-
nie o istotnej roli aniow, ktrzy s ukazani jako od-
powiedzialni za stworzenie, a nad ludmi zostaj po-
stawieni dobry i zy anio (HermPol 6.2.1; HermWiz
3.4.1).
Szczeglnie entuzjastyczny wzgldem Milenium*
by Papiasz. Jego synna wypowied o nadzwyczaj-
nej podnoci ziemi w tym okresie jest przypisywa-
na Panu jako przekazana przez starszych, ktrzy
widzieli Jana. W winnicach bdzie dziesi ty-
sicy winoroli, a kada winorol z dziesicioma ty-
sicami gazi, a kada ga z dziesicioma tysicami
pdw, a na kadym pdzie po dziesi tysicy gron,
a w kadym gronie po dziesi tysicy winogron, a ka-
de winogrono po wyciniciu da dwadziecia pi miar
wina. Podobna plenno bdzie charakteryzowa
ziarna pszenicy, drzewa owocowe, nasiona i zioa,
a zwierzta, ktre bd je spoywa, bd przyjazne
wzgldem siebie nawzajem i wzgldem ludzi (poinfor-
mowa o tym Ireneusz, Haer 5.33.3-4). Podobna, cho
nie a tak niesamowita wypowied znajduje si w 1 Hen
10.19.
L. Gry zasugerowa, e koncepcja Milenium prze-
kazana przez Papiasza pochodzia od uczniw Ary-
stiona i starszego Jana. Nie ulega wtpliwoci, e idee
Papiasza byy szeroko rozpowszechnione w wczes-
nym Kociele i skoniy Dionizego do podjcia wy-
sikw w celu ograniczenia wpyww Apokalipsy.
Mimo to milenijn interpretacj Ap 20 zdecydowanie
podtrzymywali Justyn Mczennik, Ireneusz, Hipolit
i Wiktoryn. Orygenes z kolei by zaciekym przeciw-
nikiem milenaryzmu (Beckwith, 323). Tykoniusz
w swoim komentarzu poszed w lady Orygenesa, Au-
gustyn za pogrzeba chiliazm swoj doktryn o Mile-
nium jako erze Kocioa. Oczywicie doktryna o krle-
stwie Chrystusa na ziemi zostaa jednak wskrzeszona
w pniejszych wiekach i obrana przez wielu interpre-
tatorw.
Zob. te ANTYCHRYST; APOKALIPTYKA, APOKALIPTYCYZM;
BABILON; BESTIE, SMOK, MORZE, MOTYW KONFLIKTU; CZA-
SZE; CHRYSTOLOGIA; ESCHATOLOGIA; NIEBO, NOWE NIEBO;
JEROZOLIMA, SYJON, WITE MIASTO; SD OSTATECZNY;
BARANEK; ELEMENTY LITURGICZNE; MCZESTWO; MILE-
NIUM; STARY TESTAMENT W APOKALIPSIE; PARUZJA; PRZE-
LADOWANIE; PROROCTWO, PROROCY, FASZYWI PROROCY;
ZWOJE, PIECZCIE; TRBY; WIZJE, DOIADCZENIA EKSTA-
TYCZNE; KULT RELIGIJNY I LITURGIA; GNIEW, ZAGADA.
BIBLIOGRAFIA. Komentarze: D.E. Aune, Revelation,
(WBC, Word, Dallas 1997); G.R. Beasley-Murray, The
Book of Revelation, (wyd. popr., NCB, Eerdmans, Grand
Rapids 19778); I.T. Beckwith, The Apocalypse of John,
(Macmillan, New York 1919); M.E. Boring, Revelation,
(IntC, John Knox, Louisville, KY 1989); G.B. Caird,
The Revelation of St. John the Divine, (HNTC, Harper
& Row, New York 1966); R.H. Charles, A Critical and
Exegetical Commentary on the Revelation of St. John,
(2 tomy, ICC, T & T Clark, Edinburgh 1920), J.M.
Ford, Revelation, (AB, Doubleday, New York 1975);
W.J. Harrington, Revelation, SacP 16, (Liturgical Press,
Collegeville, MN 1993); M. Kiddle, The Revelation of
St. John, MNTC, (Harper, New York 1940); G.E. Ladd,
A Commentary on the Revelation of John, (Eerdmans,
Grand Rapids 1972); H. Lilje, The Last Book of the
Bible, (Muhlenberg, Philadelphia 1957); E. Lohmeyer,
Die Oenbarung des Johannes, (2 wyd. HNT, J.C.B.
Mohr, Tbingen 1953); E. Lohse, Die Oenbarung des
Johannes, (NTD, Vandenhoeck & Ruprecht, Gttin-
gen 1960); L. Morris, The Revelation of St. John, (wyd.
2, TNTC, Inter-Varsity Press, Leicester 1987); R.H.
Mounce, The Book of Revelation, Eerdmans, Grand
Rapids 1977; A. Schlatter, Die Briefe und Oenbarung
des Johannes, (Calver Verlag, Stuttgart 1938); E.F.
Scott, The Book of Revelation, (SCM, London 1939);
29 apokaliptyka, apokaliptycyzm
J.P.M. Sweet, Revelation, (Westminster, Philadelphia
1979); H.B. Swete, Commentary on the Book of Reve-
lation, (wyd. 3, Macmillan, London 1909). Studia:
D.E. Aune, The Apocalypse of John and the Problem
of Genre, Semeia 36 (1986), 65-96; R.J. Bauckham,
The Climax of Prophecy, (T & T Clark, Edinburgh
1994); tene, The Theology of the Book of Revelation,
NTT, (Cambridge University Press, Cambridge 1993);
G.R. Beasley-Murray, John, (WBC, Word, Dalas 1986);
J.G. Bowman, The Revelation of John: Its Dramatic
Structure and Message, Int 9 (1955), 436-453; R. Bul-
tmann, Gospel of John, (Blackwell, Oxford 1971); tene,
Theology of the New Testament, (Scribners, New York
1951; 1955); A.Y. Collins, The Apocalypse, (Michael
Glazier, Wilmigton, DE 1979); tene, The Combat Myth
in the Book of Revelation, (HDR 9, Scholars Press, Mis-
soula, MT 1976); tene, Crisis and Catharsis: The Power
of the Apocalypse, (Westminster, Philadelphia 1984);
J.J. Collins, The Apocalyptic Imagination, (Crossroad,
New York 1984); J. Comblin, Le Christ dans lApocalypse,
(Descle, Paris 1976); J.M. Court, Myth and History
in the Book of Revelation, (John Knox, Atlanta 1979);
A. Culpepper, The Johannine School: An Evaluation
of the Johannine School Hypothesis Based on an Inve-
stigation of the Nature of Ancient Schools, SBLDS 26,
(Scholars Press, Missoula MT 1975); A. Deissmann,
Light from the Ancient East, (Baker, Grand Rapids
1978 (repr.)); A.M. Farrer, A Rebirth of Images, (Dacre,
Westminster 1949); A. Feuillet, The Apocalypse, (Alba
House, Staten Island, NT 1965); L. Gry, Henoch X,19 et
les belles promesses de Papias, RB 53 (1946), 197-206;
P.D. Hanson, The Dawn of Apocalyptic, (Fortress, Phi-
ladelphia 1979); C.J. Hemer, The Letters, to the Seven
Churches of Asia in Their Local Setting, JSOT, (She eld
1986); T. Holtz, Die Christologie der Apokalypse des Jo-
hannes, TU 85, (Akademie Verlag, Berlin 1962); W.G.
Kmmel, Introduction to the New Testament, (Abing-
don, Nashville 1975); F.D. Mazzaferri, The Genre of
the Book of Revelation from a Source-Critical Perspective,
BZNW 54, (Walter de Gruyter, Berlin and New York
1989); M. Rissi, The Future of the World: An Exegetical
Study of Revelation 19:11 22:15, SBT 2 ser., (SCM,
London 1972); tene, Time and History, (John Knox,
Richmond, VA 1966); C.C. Rowland, The Open Hea-
ven, (Crossroad, New York 1982); E. Schssler Fio-
renza, The Book of Revelation: Justice and Judgement,
Fortress, (Philadelphia 1985); M.H. Shepherd, The
Paschal Liturgy and the Apocalypse, (John Knox, Rich-
mond, VA 1960); L.L. Thompson, The Book of Revela-
tion: Apocalypsis and Empire, (Oxford University Press,
Oxsford 1990); C.C. Torrey, Documents of the Primitive
Church, (Harper, New York and London 1941).
G.R. Beasley-Murray
APOKALIPSA PIOTRA PISMA APOKRYFICZNE I PSEU-
DOEPIGRAFICZNE.
APOKALIPSA TOMASZA PISMA APOKRYFICZNE
I PSEUDOEPIGRAFICZNE.
APOKALIPTYCYZM APOKALIPTYKA, APOKALIP-
TYCYZM.
APOKALIPTYKA, APOKALIPTYCYZM
Zastosowanie okrelenia apokaliptyczny jest tak po-
wszechne w studiach nad ST i NT, e nad jego zna-
czeniem mao kto si dzi zastanawia. Tymczasem, so-
wo to czsto stosowane jest w sposb nieprecyzyjny,
a znaczenie spokrewnionych ze sob okrele apoka-
liptycyzm i apokalipsa wydaje si zaciera jeszcze
bardziej. Terminy te dugo nie mogy si doczeka
konkretnych denicji, cho w ostatnim czasie w rodo-
wisku uczonych mona ju mwi o pewnych w miar
stabilnych ustaleniach w tej kwestii. Niemniej jednak,
wci nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, ile
wsplnego maj ze sob eschatologia* i apokaliptyka
jako pojcia charakterystyczne dla teologii biblijnej,
a trwajca w tej sprawie debata nierzadko posuguje si
te koncepcjami takimi jak eschatologia apokaliptycz-
na. Sowo apokalipsa traktowane jest dzi zasadniczo
jako okrelenie stylu czy gatunku literackiego lub dzie-
a, ktre zawiera charakterystyczne dla tego gatunku
cechy. Apokaliptyka i pochodzcy od niej przymiotnik
apokaliptyczny okrela albo gatunek literacki, albo le-
c u jego rda perspektyw religijn. Apokaliptycyzm
odnosi si z kolei do ruchu spoecznego lub ideologii
religijnej, ktra zrodzia takie apokaliptyczne teksty.
Eschatologia apokaliptyczna rozumiana jest natomiast
jako konkretny rodzaj eschatologii perspektywy spoj-
rzenia na realizacj Boych planw na przyszo, kt-
ra moe, cho nie musi, wyraa si w formie apokalip-
sy (zob. DJG, Apocalyptic; STP, apokaliptyka).
Oglnie rzecz biorc, w tych terminologicznych roz-
rnieniach odzwierciedlone jest zasadnicze pytanie
o zgodno formy i treci. Dla celw naszych rozwa-
a przyjmijmy, e okrelenia apokaliptyczny i apoka-
liptycyzm dotycz tekstw ydowskich i chrzecija-
skich napisanych pomidzy 250 r. przed Chr. a 150 r.
po Chr., ktrych kanonicznymi przykadami s Ksiga
Daniela i Apokalipsa* w. Jana, cho znane s rw-
nie pochodzce z tego samego przedziau czasowego
apokalipsy przynalene do innych tradycji religijnych.
Trudno te przeceni warto apokaliptyki jako kate-
gorii pojciowej czy ograniczy jej znaczenie jako idei
teologicznej, ktra wniosa tak wiele w badania nad NT
w cigu ostatnich 150 lat.
Zjawisko apokaliptycyzmu jest jednym z najczciej
omawianych obszarw studiw biblijnych, tote ilo
napisanych na ten temat ksiek jest imponujca. Wielu
autorw postrzega samo chrzecijastwo wanie jako
ruch apokaliptyczny przynajmniej jak chodzi o jego
pocztki. Niemniej jednak, od lat pomidzy uczonymi
analizujcymi apokaliptycyzm a badaczami NT szerzy
si co na ksztat mioci powizanej z nienawici.
30 apokaliptyka, apokaliptycyzm
Opinia, zgodnie z ktr apokaliptycyzm moe by her-
meneutycznym kluczem do odszyfrowania znaczenia
tekstw NT, jest dla wielu badaczy bardzo kontrower-
syjna. Niektrzy interpretatorzy uwaaj, e jest to
absolutnie niezbdne; inni twierdz, e to nonsens.
W 1960 r. E. Ksemann pisa w swym gonym artykule
(po raz pierwszy opublikowanym w ZTK, a ponownie
wydanym w j. angielskim w JThC w 1969 r.), e apoka-
liptyka to rdo caej teologii NT, przy czym opinia ta
zapocztkowaa istn rewolucj w badaniach nad NT.
wiadczy to o tym, e zarwno literatura apokaliptycz-
na, jak i apokaliptycyzm w ogle ma jednak ogromne
znaczenie dla analizy pism zawartych w NT.
1. Rozwaania terminologiczne: zwizek pomidzy
apokaliptyk a eschatologi
2. Pocztki eschatologii apokaliptycznej
3. Kluczowe aspekty eschatologii apokaliptycznej
1. ROZWAANIA TERMINOLOGICZNE:
ZWIZEK POMIDZY APOKALIPTYK
A ESCHATOLOGI
Zarwno apokaliptyka, jak i eschatologia to tak ob-
szerne terminy, e trudno zdeniowa je ze wszystkimi
szczegami. Ponadto, jak wdzicznie uj to Exposi-
tory Times, s to do liskie sowa, ktrych czsto
uywa si zamiennie na okrelenie rzeczy ostatecz-
nych lub rzeczy, ktre wydarz si w przyszoci
(zob. artykuy Marshalla, Barkera i Webba). Zwaszcza
okrelenie apokaliptyczny sprawia tyle problemw, e
pojawiy si nawet gosy o cakowite zignorowanie go
jako terminu nioscego jakkolwiek warto czy zna-
czenie (zob. najnowsze argumenty Carmignaca, Glas-
sona i Bartona).
Rozwaajc kwestie terminologiczne, powinnimy
pamita o trzech najwaniejszych sprawach. Po pierw-
sze, trzeba wzi pod uwag, e sposb, w jaki uywa-
no okrelenia apokaliptyczny ewoluowa w czasie, przez
co wyraz ten nabra nowych znacze, a tradycyjne sko-
jarzenia z wydarzeniami przyszymi rozmyy si lub ca-
kiem si zatary. Dobrym tego przykadem jest sposb,
w jaki stosuje si w wyraz na okrelenie szeregu dzie
literatury i sztuki pochodzcych z rnych epok. Wik-
szo z tych dzie ostatecznie inspiruje si Apokalips,
gdy chodzi o symbolik czy tematyk. Jak powiedzia
N. Frye, Apokalipsa to nasz podrcznik apokaliptycz-
nej symboliki (Frye, 141). Mwic krtko, fakt, e
autor Apokalipsy w wersecie 1,1 zastosowa w odnie-
sieniu do swojego dziea okrelenie apokalypsis (przy
czym tylko w tym z 18 przypadkw wystpienia tego
rzeczownika w NT sowo to uyte jest w taki sposb)
spowodowa, e pniejsze dziea literackie, ktre czer-
pi z symboliki Apokalipsy czy to w zakresie Sdu
Ostatecznego, koca wiata, czy nadejcia nowego nie-
ba i nowej ziemi w sposb nieunikniony przyjmuj,
e sowo apokaliptyczny odnosi si take do nich. Na-
wet zastosowanie przez Teodota okrelenia apokalypsis
w odniesieniu do rozdziaw Ksigi Daniela wynika
prawdopodobnie z faktu wykorzystania tego sowa jako
tytu Apokalipsy w. Jana. Niezalenie od wszystkiego,
musimy pamita, e sowo apokaliptyczny to termin
szeroko stosowany w kulturze popularnej, czsto bez
wiadomoci jego korzeni biblijnych, co samo w sobie
wiadczy o gbi wpywu, jaki wci wywiera na nas
ta ksiga.
Druga sprawa dotyczy zwizku pomidzy apokalip-
tyk a eschatologi. Stanowczo zbyt czsto zakadamy,
e apokaliptyka jest tym samym, co eschatologia e
mwic o jednym, mamy rwnie na myli drugie.
W pewnym stopniu takie zamienne stosowanie tych
terminw zawdziczamy J. Weissowi, ktrego Die Pre-
digt Jesu vom Reich Gottes (1892) znalazo si wrd
pierwszych prac zrwnujcych ze sob te okrelenia.
Ponadto, dugotrway wpyw szkoy konsequente es-
chatologie, jak J. Weiss i A. Schweitzer propagowali
w ramach studiw biblijnych doprowadzi do sytuacji,
w ktrej wielu interpretatorw NT mwi o eschatologii
tak, jak gdyby bya to po prostu tre apokaliptyki. Od
czasu do czasu staje si to przyczyn zamieszania, jak
np. w przypadku klasycznego stwierdzenia E. Kse-
manna, zgodnie z ktrym apokaliptyka bya matk
caej teologii chrzecijaskiej (Ksemann, 102), gdzie
wiadomo, e Ksemannowi chodzio raczej o to, i es-
chatologiczny kontekst mylowy uksztatowa dalszy
rozwj teologii chrzecijaskiej (zob. Rollins, ktry
krytykuje nieprecyzyjne stosowanie przez Ksemanna
terminologii i podwaa jego gwn tez; warto prze-
analizowa te w tym kontekcie esej o Prawie).
Jedn z najwaniejszych rzeczy, jakie naley mie na
uwadze, rozwaajc okrelenie apokaliptyczny, jest fakt,
e w sensie gramatycznym jest to przymiotnik, a nie
rzeczownik. A zatem, sowo to okrela pewien rodzaj
literatury, tote nie moe funkcjonowa samo w sobie,
bez przedmiotu, ktry okrela. Nie ma czego takiego
jak ydowski apokaliptyczny czy chrzecijaski apo-
kaliptyczny. Moe by natomiast ydowska literatura
apokaliptyczna lub chrzecijaska perspektywa apo-
kaliptyczna. Pojawia si wic potrzeba bardziej precy-
zyjnej denicji literatury apokaliptycznej (zakadajc,
e literatura odzwierciedla take pewn perspektyw).
Zaowocowao to bardzo cennymi wyjanieniami doty-
czcymi tego, w jaki sposb poszczeglne okrelenia
wpisuj si w szersz denicj literackiego gatunku
apokalipsy.
Trzecia sprawa, o jakiej musimy pamita, w bezpo-
redni sposb wie si z drug i dotyczy zasadniczego
znaczenia samego sowa apokaliptyczny. W kontekcie
studiw nad NT wane jest, aby mie na uwadze ety-
mologi zarwno rzeczownika apokalypsis, jak i pocho-
dzcego od niego czasownika apokalypt. Dziki temu
nasza denicja tego sowa nie bdzie odbiegaa zbyt
daleko od znaczenia pierwotnego (zob. Smith, ktry
przytacza histori zastosowania tych dwch termi-
nw). Cho rozwaania etymologiczne nie mog by
do koca decydujce, nie naley ich take lekceway.
31 apokaliptyka, apokaliptycyzm
Podstawowe znaczenie wspomnianych wyej okrele
to objawienie/objawia, ktremu odpowiada aci-
skie revelatio/revelare. wiadomo tego kluczowego
aspektu staa si jednym z bodcw do przeprowadze-
nia licznych bada zmierzajcych do zdeniowania
gatunku literatury apokaliptycznej.
1.1. Apokalipsa: trudnoci ze zdeniowaniem gatunku li-
terackiego. Gdy mwimy o ydowskiej lub chrzecija-
skiej literaturze apokaliptycznej, nie powinnimy za-
pomina o rozgraniczeniu na form i tre. Nie wolno
nam myli tego, co jest objawiane, z form literatury,
poprzez ktr to objawienie si dokonuje. Dotyczy to
zwaszcza sytuacji, w ktrej omawia si temat escha-
tologii, gdy jak ju zauwaylimy jest tendencja
ku temu, aby stosowa te dwa okrelenia (apokaliptyka
i eschatologia) tak, jak gdyby byy to sformuowania wy-
mienne. Ujmujc to w inny sposb mona powiedzie,
e literatura apokaliptyczna moe, ale nie musi mwi
o sprawach eschatologicznych to, co objawione jest
w apokalipsie, moe informowa o przyszoci, cho
niekoniecznie. Treci niebiaskiego objawienia moe
by np. wiedza dotyczca astronomii, dziea stworze-
nia*, sfer niebieskich lub niebiaskiego Jeruzalem*,
a nie wiedza o eschatologii, czy o tym, co wydarzy si
w przyszoci (wany artyku autorstwa Stonea jest
dobrym punktem wyjcia do rozwaa na ten temat;
zob. te Rowland 1982).W ostatnich latach najczciej
cytowan denicj poj, o ktrych tutaj mowa, jest
denicja podana przez J.J. Collinsa w projekcie dot.
gatunkw literackich zrealizowanym w ramach studiw
biblijnych typu SBL:
Apokalipsa to tekst z rodzaju objawionych majcy
form opowieci, w ktrym objawienie przekazy-
wane jest czowiekowi przez nieziemsk istot opo-
wiadajc o rzeczywistoci transcendentnej, ktra
odnosi si do czasu na tyle, na ile przewiduje zba-
wienie eschatologiczne, a zarazem przestrzeni na
tyle, na ile mwi o innym, nadnaturalnym wiecie
(J.J. Collins 1979, 9).
W wietle tej ocjalnej denicji, z tekstw biblijnych za
apokalips mona uzna tylko Ksig Daniela 712 oraz
Apokalips w. Jana (cho co dziwne niektrzy ucze-
ni badajcy NT odmawiaj uznania Apokalipsy za dzieo
apokaliptyczne; zob. Kallas). Jako dziea mieszczce
si w tej kategorii wymienia si rwnie w sumie czter-
nacie ydowskich i dwadziecia trzy inne dokumenty
chrzecijaskie pochodzce z lat: 250 r. przed Chr.
150 r. po Chr., w tym zbir materiaw zatytuowanych
1 (etiopska) Ksiga Henocha tekst, ktry musi pojawi
si w kadej naukowej dyskusji na temat literatury apo-
kaliptycznej jako, wedug wielu uczonych, modelowy
przykad najwczeniejszej literatury apokaliptycznej
(co sugeruje VanderKam). Oprcz tych dobrze znanych
utworw, w debatach na temat apokaliptyki pojawiaj
si inne teksty, gwnie ze wzgldu na podobiestwo
dotyczce treci i szczegw (wci trwa spr o to, czy
Ksiga Jubileuszw i Wyrocznie Sybilli w sensie technicz-
nym powinny zosta zakwalikowane jako apokalipsy).
Te trzydzieci siedem tekstw apokaliptycznych podzie-
lono na rodzaje i grupy, w zalenoci od tego, czy s to
dziea opisujce niebiaskie podre, dziea nawizujce
do kosmicznej lub politycznej eschatologii, czy te
teksty obejmujce zarys historyczny stanowicy cz
objawienia danego odbiorcy (zob. wkad J.J. Collinsa
i A.Y. Collins w opracowanie 14. wydania Semei, gdzie
podane s szczegy dot. kryteriw; take Bauckham
17, sugeruje, na podstawie analizy 1 Ksigi Henocha, e
naley dokona rozrnienia pomidzy apokalipsami
eschatologicznymi a kosmologicznymi).
W ostatnim czasie uczestnicy Seminarium SBL
dotyczcego Apokaliptycyzmu Wczesnochrzecija-
skiego postanowili zbada funkcj literatury apokalip-
tycznej w jej wasnym kontekcie spoecznym co,
co do tej pory byo przez badaczy apokalipsy zanie-
dbywane. Wskutek tych dokadnych analiz do szcze-
gowy obraz tego, co stanowi apokalips, przemieni
si w co na ksztat uzgodnionej denicji roboczej.
Niemniej jednak, niektrzy eksperci w tej dziedzinie,
np. P.D. Hanson, nadal sprzeciwiaj si wtoczeniu lite-
ratury apokaliptycznej w sztywne ramy denicji gatun-
ku, twierdzc, e przez to w badaniach nad zjawiskiem
apokaliptycyzmu rozmyje si wiele istotnych aspektw.
Ponadto, Rowland, ktry w znacznym stopniu przy-
chyla si do zastosowania formy literackiej jako rodka
sucego zdeniowaniu apokalipsy i dotarcia do sed-
na tego, o co w literaturze apokaliptycznej naprawd
chodzi, wprowadza pewne bardzo istotne kryterium.
Sugeruje on, e dzieo jest apokaliptyczne nie tylko ze
wzgldu na swoj zgodno z powszechn form lite-
rack, ale te ze wzgldu na zgodno z powszechnym
rodzajem dowiadczenia religijnego, ktre wyraone
jest w tej formie. Innymi sowy, dzieo mona uzna za
apokaliptyczne wwczas, gdy wynika z niego, e ukryte
sprawy Boe ujawniane s poprzez bezporedni kon-
takt z rzeczywistoci niebiask. Kluczem jest w tym
wypadku pierwotne znaczenie greckiego sowa apo-
kalypsis i apokalypt, czyli objawienie/objawia*.
I tak, literatura apokaliptyczna dotyczy przede wszyst-
kim wiedzy na temat Boych tajemnic*, ktra przycho-
dzi poprzez objawienie ( OBJAWIA, OBJAWIENIE). Row-
land cytuje Miszn agiga 2:1 jako tekst umoliwiajcy
dyskusj na temat treci literatury apokaliptycznej uj-
tej w czterech aspektach: objawia on to, co jest ponad
nami, pod nami, to, co byo oraz to, co bdzie. Jest to
zgodne z rozrnieniem, jakiego dokona J.J. Collins
jeli chodzi o o czasow i przestrzenn w tekstach
apokaliptycznych (wicej na ten temat poniej).
Widzimy w tym pewne aspekty dylematu charak-
teryzujcego wspczesne badania nad literatur
apokaliptyczn: zwizek, jaki istnieje pomidzy for-
m literack a treci konkretnego tekstu. Ustalenie
32 apokaliptyka, apokaliptycyzm
waciwej rwnowagi pomidzy form a treci staje
si szczeglnie wane, gdy porwnujemy apokalipsy
z innymi rodzajami tekstw, ktre albo maj podob-
ne znaczenie, albo przypisuj sobie charakter obja-
wienia (np. ekstatyczne wizje* Pawa opisane w 2 Kor
12,1-6). Przykadowo, wiele koncepcji i sformuowa
zawartych w Mk 13 przypomina te, jakie spotykamy
w 4 Ksidze Ezdrasza i 2 Ksidze Barucha, z tym, e
trudno nazwa rozdzia Ewangelii ma apokalips,
gdy generalnie nie pasuje on do literackiej charak-
terystyki gatunku (nie mwi np. o pobycie w niebie
czy o aniele przekazujcym objawienie). Sposb,
w jaki postrzegamy zaleno pomidzy form apoka-
lipsy a jej treci (wyraon poprzez t wanie form),
wynika czsto nie z naszej opnii na temat kwestii ga-
tunkowych, ale z naszego podejcia do poj powiza-
nych. Obejmuj one nasz sposb rozumienia apokalip-
tycyzmu odpowiedzialnego za powstanie danego dziea
oraz miejsca, jakie naszym zdaniem apokaliptycyzm
zajmuje w religijnej historii wiata judeochrzecija-
skiego.
1.2. Apokaliptycyzm: ruch spoeczny czy ideologia? Apo-
kaliptycyzm czsto deniowany jest jako ruch spoecz-
ny wypywajcy z przeladowania mniejszoci, ktra
czuje si odrzucona i szuka sposobu wyraenia swojej
nadziei na przyszo w kategoriach alternatywnego
wszechwiata symbolicznego. W tym ujciu apokalip-
tycyzm widziany jest zasadniczo jako zjawisko spoecz-
ne, a teksty powstae w ramach apokaliptycyzmu maj
swoje okrelone Sitz im Leben (Hanson 1979 i Sanders
przedstawiaj dobr dyskusj na ten temat). Z drugiej
strony, niektrzy usiuj deniowa apokaliptycyzm nie
tyle w kategoriach zjawiska socjologicznego, ile w ka-
tegoriach ideologii wyraonej w dzieach literackich
stworzonych przez apokaliptycznie nastawion grup,
ktrej teksty przetrway do dzi. Ta teoria uznaje wic,
e precyzyjne okrelenie zwizku pomidzy literacki-
mi pozostaociami ruchu a jego spoeczn rzeczywi-
stoci jest bardzo trudne, i e zwyczajne zrwnanie
ze sob tych dwch aspektw nie jest waciwe (Webb
koryguje w tym sensie Hansona i Sandersa).
Czy zatem apokaliptycyzm jest ruchem spoecznym,
czy te ideologi? Moliwe, e stawiajc pytanie w taki
sposb, dokonujemy zbyt ostrego podziau pomidzy
tymi dwiema koncepcjami: zjawisko spoeczne rozpo-
znawalne jest przynajmniej czciowo dziki ideo-
logii, dziki strukturom przekona, jakie si w nim
zawieraj. I cho zwizek pomidzy przekonaniem
a praktyk spoeczn moe by trudny do udowodnie-
nia, pewien rodzaj istniejcej pomidzy nimi relacji jest
oczywisty. Na szczcie, w ostatnich dekadach pojawi-
y si pewne badania nad spoecznym wymiarem apo-
kaliptycyzmu (np. te prowadzone przez M. Hengela
1974, G.W.E. Nickelsburga 1983 i P.R. Daviesa 1989,
a take J.J. Collinsa 1991). Niemniej jednak, dalsze
badania nad wpywem czynnikw socjologicznych
i kulturowych na literatur apokaliptyczn wci wy-
daj si jednym z najbardziej obiecujcych obszarw
wspczesnej nauki. W tym miejscu naley wspomnie
o pewnej przestrodze.
Nie wolno nam zakada, e literatura apokaliptycz-
na to co, co wyrasta wycznie ze zmarginalizowa-
nych segmentw spoecznych. Istnieje bowiem wiele
dowodw na to, e zjawisko, ktre okrelamy mianem
apokaliptycyzmu, nie uznaje sztywnych spoeczno-reli-
gijnych granic, w jakie tak czsto chcemy je wtoczy
(zob. Rowland 1988). Mwic krtko, z metodologicz-
nego punktu widzenia nierozsdne byoby zakadanie,
e caa literatura apokaliptyczna jest wytworem jednej
konkretnej grupy spoecznej reagujcej na okrelony
problem. Kontekst spoeczny decydujcy o literaturze
apokaliptycznej nie wynika przecie tylko z samego
gatunku literackiego, a czsto powtarzana deklaracja,
zgodnie z ktr caa literatura apokaliptyczna wypywa
z jakiej sytuacji kryzysowej, musi zosta zwerykowa-
na. Owszem, literatura ta czsto pojawia si w takim
wanie kontekcie historycznym, ale wcale nie musi to
by regua. Wikszo uczonych zgadza si natomiast
z tym, e wiele tekstw apokaliptycznych to w pewnym
sensie literatura kryzysu zrodzona ze spoecznych nie-
pokojw i zawirowa politycznych, ktra odzwiercied-
la autentyczn trosk o przyszo rodzaju ludzkiego
stojcego przed niepewnoci jutra i prbuje doda
nadziei* i otuchy ludziom pogronym w rozpaczy.
I. Gruenwald (1979, 89) okrela ydowskie teksty
apokaliptyczne mianem literatury protestu, majc
na uwadze utwory odzwierciedlajce ostry sprzeciw
przeciwko opresyjnym reimom politycznym, takim
jak Rzym ( RZYMSKIE CESARSTWO, CHRZECIJANIE A).
Niemniej jednak, kwestia tego, gdzie dokadnie naley
szuka apokaliptycyzmu, jak si on rozwija, jaki jest
jego spoeczny i literacki rodowd i jak naley go od-
nosi do tradycji prorockich i mdrociowych, wci
pozostaje przedmiotem dyskusji. P.D. Hanson ma
niewtpliwie racj, gdy we wniosku z przeprowadzo-
nej przez siebie analizy bada nad literatur apokalip-
tyczn prowadzonych od czasw II wojny wiatowej
mwi: Apokaliptyka to zjawisko skomplikowane
i wieloaspektowe, przy czym nieustajcy rozwj cha-
rakteryzujcy jego wdrwk w czasie ani troch nie
uatwia zbadania go (Hanson 1985, 483).
2. POCZTKI ESCHATOLOGII
APOKALIPTYCZNEJ
Historyczne pocztki apokaliptycyzmu rwnie stay
si przedmiotem powanych bada naukowych. Czy
(jak si czsto syszy) suszne jest okrelanie escha-
tologii apokaliptycznej mianem pomostu czcego
Stary i Nowy Testament? Zwizek pomidzy tekstami
apokaliptycznymi a starotestamentow tradycj pro-
rock uznawany jest za pewnik przez wielu uczonych,
zwaszcza anglojzycznych (zob. Nicholson). Wie-
lu badaczy wierzy, e apokaliptycyzm ydowski ma
33 apokaliptyka, apokaliptycyzm
historyczny zwizek z kapaskim krgiem chasydw
z II w. przed Chr., przez co mona go uzna za zjawisko
religijne charakterystyczne dla okresu hellenistycznego
(zob. Hengel, 175-218). Niemniej jednak, wci toczy
si gorca dyskusja na temat tego, w jaki sposb to, co
nazywamy dzi apokaliptycyzmem, uksztatowane zo-
stao przez wczeniejsze etapy historii Izraela. Wrd
grup, ktre miayby wywrze wpyw na powstanie apo-
kaliptycyzmu, uczeni wymienili bowiem praktycznie
wszystkie moliwe ugrupowania judaistyczne (P.R. Da-
vies 1977 krytykuje hipotez wskazujc chasydyzm).
P.D. Hanson, ktry przeprowadzi jedn z najbar-
dziej wyczerpujcych analiz tego tematu, sugeruje
(Hanson 1979), e ydowska eschatologia apokalip-
tyczna stopniowo wyaniaa si z ruchu prorockiego,
gdy odnosia si do kryzysu caego narodu i rozpro-
szenia religijnego, jakie zaczo si tu po wygnaniu
narodu ydowskiego. Dzieo Hansona jest jednym
z najbardziej obszernych dokumentw na ten temat
i stanowi baz, od ktrej wychodzi wiele innych roz-
waa (zob. R.P. Carroll 1979, J.D. Thomas 1980,
M. Knibb 1982, P.R. Davies 1989 i D.S. Russell 1992),
odnonie do krytycznych ocen Hansona).
O bliskich powizaniach apokaliptycyzmu z wczes-
nochrzecijask tradycj prorock* mona mwi
wiele (jak sugeruje Fiorenza). Przede wszystkim na-
ley jednak mie na uwadze to, e jedyny przykad
apokalipsy w NT Apokalipsa* wg Jana, przypisuje
sobie nie tylko miano apokalipsy, ale miano proroctwa
(sowo profeteia jest w tym znaczeniu uyte piciokrot-
nie w Ap 1,3; 22,7.10.18.19). Niemniej jednak, domnie-
many bliski zwizek pomidzy proroctwem a apoka-
lips jest czym, co wielu powanych komentatorw
ST, takich jak G. von Rad, automatycznie odrzuca
argumentujc, e to raczej tradycja mdrociowa (a nie
tradycja prorocka) Izraela daa pocztek apokaliptycy-
zmowi.
Kwestia zwizku pomidzy tradycj prorock i m-
drociow a literatur apokaliptyczn bya rwnie po-
ruszana przez innych badaczy. Na przykad, J.J. Collins
twierdzi, e pomidzy mdrociami i proroctwami sta-
nowicymi judaistyczne tradycje religijne istnieje zwi-
zek bliszy ni si wydaje, i e naley zbada ten temat
ponownie w szerszym kontekcie staroytnego Bliskie-
go Wschodu (zob. te Betz). Ze wzgldu na fakt, e
to judaizm babiloski i egipski (jeli mielibymy ogra-
niczy liczb potencjalnych rde do zaledwie tych
dwch) wskazywany jest jako moliwe rdo literatury
apokaliptycznej, trzeba rwnie przyjrze si tendencji
do umiejscawiania zjawiska apokaliptycyzmu w kon-
tekcie judaizmu palestyskiego. W rozwaaniach na
ten temat naley te wzi pod uwag, e literatura
apokaliptyczna pisana bya w wielu rnych jzykach,
takich jak hebrajski, aramejski, grecki i aciski. Ponad-
to, Collins wskazuje na fakt, e teksty apokaliptyczne
nie tylko zawieraj elementy zarwno tradycji proro-
ckiej, jak i mdrociowej, ale te przyczyniaj si do
dalszego rozwoju tych tradycji w kolejnych utworach
gwnie ze wzgldu na znaczcy wpyw Ksigi Daniela,
ktra czy w sobie wczeniejsze natchnione tradycje
mdrociowe odzwierciedlone w Dn 16 z pniejszy-
mi fragmentami apokaliptycznymi zawartymi w Dn
712 (zob. artykuy Collinsa z lat 1974, 1975 i 1977-78
oraz jego ksiki z 1977 i 1984 r., w ktrych kwestia ta
omwiona jest bardziej dokadnie). R. Bauckham pr-
buje wobec tego poczy te dwie tradycje (proroctwa
i mdroci), mwic: Cigo pomidzy proroctwem
a apokaliptyk zacza si wwczas, gdy autorzy apo-
kalips zaczli peni funkcj interpretatorw proroctw
(Bauckham, 17).
Podsumowujc, mona powiedzie, e zjawisko opi-
sywane czsto mianem apokaliptycyzmu jest niezwykle
zoone. Niewtpliwie ma ono powizania z tradycj
prorock, jak rwnie z mdrociow tradycj staro-
ytnego Bliskiego Wschodu, w ktrej judaizm odgrywa
rol kluczow. Wszelkie prby wycignicia na pierw-
szy plan jednej z tych tradycji kosztem drugiej nios
ze sob ryzyko niezrozumienia i bdnej interpretacji
literatury apokaliptycznej jako caoci. W tekstach
apokaliptycznych obecne s bowiem zarwno elemen-
ty prorockie, jak i elementy mdrociowe.
Na koniec przyjrzymy si jeszcze zwizkowi po-
midzy apokaliptycyzmem a spoecznoci z Qum-
ran*. Kwestia ta jest istotna gwnie ze wzgldu na
bliskie analogie mylowe i formalne pomidzy wielo-
ma klasycznymi apokalipsami a niektrymi dzieami
powstaymi w tej spoecznoci. Chodzi zwaszcza
o 1QS, 1QM, 1QH i 11QTemple. Ksiga Daniela i 1
Ksiga Henocha byy niewtpliwie ulubionymi utwora-
mi czonkw wsplnoty z Qumran. Wiele rkopisw
znalezionych w tamtejszych jaskiniach odnosi si
wanie do tych tekstw (najstarsze fragmenty Ksigi
Daniela, jakie udao si odnale, pochodz z Qum-
ran). Niektrzy uczeni sugeruj nawet, e pocztki tej
spoecznoci maj zwizek z dziaalnoci Chasydw
epoki Machabejskiej grup, ktrej do czsto przy-
pisuje si silny wpyw na uksztatowanie zjawiska apo-
kaliptycyzmu (zob. Freedman, przy czym P.R. Davies
1989 jest innego zdania). Dlatego te, esseczykw
z Qumran nierzadko okrela si mianem wsplnoty
apokaliptycznej i notorycznie wcza si ich w debaty
na temat apokaliptycyzmu wczesnochrzecijaskiego.
Dzieje si tak, mimo e w dyskusji na temat materia-
w znad Morza Martwego rwnie pojawia si wiele
problemw ze zdeniowaniem gatunku i okreleniem
zwizku pomidzy literatur apokaliptyczn a tworz-
cymi lub przechowujcymi j spoecznociami (ktry
zaobserwowalimy w zwizku z chasydzkim rdem
apokaliptycyzmu). Biorc jednak pod uwag, e spo-
eczno z Qumran jest dla nas unikalnym rdem
informacji na temat chrzecijastwa z I w. po Chr., nic
dziwnego, i badacze apokaliptycyzmu z uwag ana-
lizuj tamtejsze dokumenty, nie zwaajc na zwiza-
ne z tym trudnoci (zob. dalsze rozwaania na temat
34 apokaliptyka, apokaliptycyzm
Qumran i apokaliptycyzmu u autorw takich jak N.A.
Dahl 1971; F.F. Bruce 1975; H. Stegemann 1983; P.R.
Davies 1985; 1990; J.J. Collins 1989, 1990; C.A. New-
som 1990 i M.O. Wise 1990).
3. KLUCZOWE ASPEKTY ESCHATOLOGII
APOKALIPTYCZNEJ
Przeanalizujemy teraz niektre z charakterystycznych
cech eschatologii apokaliptycznej obecnej zarwno
w judaizmie, jak i we wczesnym chrzecijastwie.
Wikszo bada poprzedzajcych dogbn debat
nad gatunkiem, np. badania, ktre przeprowadzili
H.H. Rowley (1944), D.S. Russell (1964) i P. Vielha-
uer (1965), ujmuj tre eschatologii apokaliptycznej,
organizujc argumenty wok powszechnych motyww
czy koncepcji. Wnioski wspomnianych wyej uczonych
na og si pokrywaj, cho adna para badaczy nie wy-
mienia dokadnie tych samych motyww czy idei jako
charakterystycznych dla myli apokaliptycznej. Przy-
kadowo, rozwaania Vielhauera, na ktrych opiera si
wielu innych uczonych, zaowocoway wyodrbnieniem
motyww kluczowych, takich jak: teoria dwch epok,
pesymizm dotyczcy teraniejszoci i nadzieja na przy-
szo, troska o to, co wsplne i o to, co indywidualne,
determinizm i nieunikniono pewnych zdarze oraz
brak jednorodnoci. Pewien problem stanowi tu fakt,
e nie kade dzieo okrelane mianem apokalipsy za-
wiera w sobie kady z tych motyww.
Niezalenie od wszystkiego, wszelkie podobne pr-
by scharakteryzowania eschatologii apokaliptycznej
stanowi zaledwie czubek interpretacyjnej gry lodo-
wej, ktra pod powierzchni oceanu skrywa o wiele
wicej, ni nam si wydaje. Wemy chociaby twrcze
napicie pomidzy form a treci utworw apokalip-
tycznych napicie, ktre ma istotne znaczenie w ana-
lizie eschatologii apokaliptycznej NT. Cho wydaje si,
e w Biblii tylko Ksiga Daniela 712 i Apokalipsa w.
Jana speniaj formalne wymogi denicji apokalipsy
(wobec czego mona je uzna za literatur apokalip-
tyczn), to czy inne fragmenty NT rzeczywicie nie
wnosz niczego do tego gatunku? Czy w dyskusji o apo-
kaliptyce powinnimy ignorowa je tylko dlatego, e nie
mieszcz si w ramach ocjalnej denicji? Takie podej-
cie moe by nieuniknionym skutkiem szczegowych
bada nad gatunkiem, jakie podjto w ostatnich latach,
ale czy faktycznie musimy odrzuca inne fragmenty
NT zawierajce wtki eschatologii apokaliptycznej,
skoro mog nam one pomc w zrozumieniu caej teo-
logii apokaliptycyzmu? Czy powinnimy ignorowa no-
wotestamentowe obrazy i koncepcje powizane z mo-
tywami obecnymi w literaturze apokaliptycznej tylko
dlatego, e autorzy wikszoci tekstw NT nie wybrali
apokalipsy jako rodka swojego wyrazu literackiego?
Odpowied na tak odwanie postawione pytania jest
oczywista, cho wcale nie podwaa istotnych w swym
znaczeniu wnioskw z bada dotyczcych charakteru
literatury apokaliptycznej jako gatunku.
Musimy wobec tego uzna, e moliwe jest przyjcie
perspektywy religijnej, punktu widzenia lub sposobu
mylenia, ktry wypywa, a przynajmniej inspiruje si
eschatologi apokaliptyczn niekoniecznie ujt w lite-
rackiej formie apokalipsy (jak susznie zauwaa Rus-
sell, 1992). Nawet, gdybymy chcieli podkreli kon-
cepcj objawienia jako centraln dla ydowskiej myli
i literatury apokaliptycznej, nie musimy zakada, e
w myli chrzecijaskiej musi by inaczej. W kocu
najbardziej charakterystyczna, a wrcz fundamentalna
chrzecijaska koncepcja zmartwychwstanie* Jezusa
Chrystusa jak najbardziej moe by postrzegana jako
objawienie z nieba. J.J. Collins ujmuje to w nastpu-
jcy sposb: Znaczenie apokaliptycyzmu dla poczt-
kw chrzecijastwa kry wok najwaniejszego ze
wszystkich chrzecijaskich przekona powstania
Jezusa z martwych. Zmartwychwstanie nigdy nie byo
traktowane jako pojedynczy cud, ale raczej jako zdarze-
nie dokonujce si w ramach objawienia, ktre rzucio
nowe wiato na ycie i histori czowieka (J.J. Collins
1989, 207).
Sprbujemy teraz przedstawi opinie uczonych,
ktrzy podjli si skatalogowania motyww charakte-
rystycznych dla literatury apokaliptycznej. Zrobimy to
w piciu punktach. Najpierw przedyskutujemy dwie
z formalnych cech wicych si ze sposobem wyra-
ania i przekazywania objawienia w literaturze apoka-
liptycznej. Nastpnie rozwaymy kwesti treci i przyj-
rzymy si temu, w jaki sposb apokalipsy odnosz si
do trzech percepcyjnych osi mylowych. Osie te mog
by postrzegane jako wyraz dualizmu waciwego teks-
tom apokaliptycznym, cho naley rwnie pamita,
e wszystkie trzy osie czsto zbiegaj si take w jedno
(opis dwch pierwszych osi pochodzi od J.J. Collin-
sa, 1979, ktry posuguje si nimi do okrelenia tego,
co stanowi jego zdaniem sedno literatury apokaliptycz-
nej idei transcendencji czcej form i tre obja-
wienia).
Pierwsza z osi dotyczy sposobu postrzegania czasu
w kontekcie, w ktrym teraniejszo zestawiona jest
z przyszoci. Druga dotyczy tego, jak odbierana jest
przestrze w momencie, gdy to, co ziemskie zestawio-
ne jest z tym, co niebiaskie. Trzecia o odnosi si do
sposobu postrzegania istoty ludzkiej w kontekcie za
zestawionego z dobrem. Do kadego z tych przypad-
kw sprbujemy poda po kilka przykadw z ydow-
skich i chrzecijaskich tekstw zawierajcych elemen-
ty eschatologii apokaliptycznej, cho ze wzgldu na
konieczno zachowania rozsdnej dugoci wywodu
z pewnoci nie wyczerpie to wszystkich istotnych
kwestii naszej dyskusji (wicej szczegw moe do-
starczy podana przez nas literatura przedmiotu).
3.1. Istota niebiaskiego objawienia: ujawnienie te-
go, co ukryte. W powyszych rozwaaniach na te-
mat prb zdeniowania gatunku literatury apoka-
liptycznej wspomnielimy, jak wana jest pami
35 apokaliptyka, apokaliptycyzm
o pierwotnym znaczeniu sowa apokalypsis objawienie
( OBJAWIA, OBJAWIENIE). Ze wszystkich cech litera-
tury apokaliptycznej wspomnianych przez interpreta-
torw w cigu ostatnich trzydziestu lat, ta jest chyba
jedyna, co do ktrej panuje wrd uczonych zgoda. Ni-
gdzie nie wida tego lepiej jak w wersecie otwierajcym
Apokalips w. Jana, gdzie sowo apokalypsis odnosi
si do Boego objawienia dokonywanego przez Jezusa
Chrystusa, ktry odsania niebiaskie tajemnice* swe-
mu sudze Janowi: Objawienie Jezusa Chrystusa, kt-
re da Mu Bg, aby ukaza swym sugom, co musi sta
si niebawem, a On wysawszy swojego anioa oznajmi
przez niego za pomoc znakw sudze swojemu Jano-
wi. Jednoczenie, nawizania do Boych objawie
pojawiaj si w wielu innych fragmentach NT, gdzie od
czasu do czasu take okrelane s sowami apokalypsis
oraz apokalypt (rzeczownik i czasownik pojawiaj
si trzykrotnie w 1 P w odniesieniu do paruzji Jezu-
sa Chrystusa). By moe najbardziej spektakularnym
przykadem takiego objawienia jest to opisane w Dz
7,55-56, gdzie Szczepan* widzi otwierajce si niebo
i Syna Czowieczego stojcego po prawicy Boga.
W wielu apokalipsach jednym z gwnych sposobw,
za pomoc ktrych przekazywana jest tre Boego ob-
jawienia, jest zastosowanie szerokiego wachlarza sym-
boli. Std takie bogactwo postaci i obrazw, zwierzt,
bestii*, smokw ( BESTIE, SMOK, MORZE, MOTYW KON-
FLIKTU), a take aniow* oraz symbolicznych czar*
i trb*. Znaczenie tych postaci i symbolicznych obra-
zw nie jest stae i pewne, co prowadzi do sytuacji, kt-
r Rowland opisuje jako doskonay grunt, na ktrym
wyrastaj sprzeczne opinie (Rowland 1990, 34). Za-
stosowanie zoonych i niecodziennych symboli, wrd
ktrych czsto pojawiaj si dziwne zwierzta i mitolo-
giczne stwory, jest jedn z najbardziej wyrazistych cech
literatury apokaliptycznej cech, ktre spowodoway,
e teksty te doczekay si jak dotd mnstwa rnorod-
nych interpretacji. Trzeba jednak pamita, e podob-
na symbolika ma swoje rdo w starotestamentowych
tekstach prorockich, o czym wiadcz zarwno Ksiga
Ezechiela, jak i Ksiga Zachariasza 18.
Najwikszy wpyw na symbolik pniejszych utwo-
rw apokaliptycznych wydaj si mie 2 i 7 rozdzia
Ksigi Daniela w duej mierze ze wzgldu na fakt, e
symbole, jakie pojawiaj si w opisanych tam wizjach,
odnosz si do wrogich narodw, przez co podkrelaj
polityczne przesanie dziea (zob. Rowland 1988, ktry
omawia wpyw Ksigi Daniela na NT). W NT najlepiej
wida to na przykadzie Apokalipsy w. Jana, gdzie
podobne symbole odnosz si do Rzymskiego Cesar-
stwa* zwaszcza czerwony smok (Ap 12), bestia
wychodzca z morza (Ap 13; BESTIE, SMOK, MORZE,
MOTYW KONFLIKTU) oraz wielka nierzdnica (Ap 17).
Symbole te s dla adresatw ksigi jasne i su od-
czowieczeniu przeciwnika a zarazem poddaniu go pod
Boy sd*. Dobrze jest mie na uwadze sugesti G.B.
Cairda (1962-1963, 103), zgodnie z ktr symbole te
funkcjonuj jako wczesny transparent antyrzdowy
(Beasley-Murray rozwija t koncepcj, podajc kon-
kretne przykady).
3.2. Przekazanie objawienia: anielscy posacy i niebia-
skie podre. Anielscy posacy ( ANIOOWIE, NIEBIA-
SKIE ISTOTY, CHRYSTOLOGIA ANIELSKA) zajmuj w NT
znaczce miejsce, szczeglnie w Dziejach Apostolskich,
w ktrych wiadcz o przeszych dzieach Boga, pored-
nicz w udzielanej przez Niego pomocy i objawiaj Jego
wol. I tak, apostoowie wychodz z wizienia dziki
anioowi Pana (Dz 5,19-20), a Piotrowi udaje si uciec
z aresztu za pomoc anielskiego posaca (Dz 12,6-11).
Anioowie przekazuj te wol i zamysy Boga otwartym
na Jego gos ludziom, tak jak w przypadku Korneliu-
sza*, ktremu anio kae wezwa Piotra* (Dz 10,22-33).
Nawet faryzeusze wyraaj wiar w to, e Pawe mg
mie kontakt z anioem (Dz 23,9).
Dobrze rozwinita angelologia odzwierciedlona jest
rwnie w kilku fragmentach NT, ktre mwi o sdzie
nad szatanem* i ukaraniem jego zych aniow, przy
czym s to motywy powtarzajce si w wielu apoka-
lipsach ydowskich. I tak, odniesienie w 1 P 3,19 do
duchw zamknitych w wizieniu przywodzi na myl
Rdz 6,1-4, ktry to motyw pojawia si w tekstach apo-
kaliptycznych, cznie z 1 Hen 16.3-4, gdzie nieposusz-
ni anioowie wszczynajcy niebiaski bunt s ukarani.
Podobne aluzje do ukarania nieposusznych aniow
znajduj si w 2 P 2,4 i Jud 6 (naley zauway, e Jud
14-15 zawiera jedyny w NT bezporedni cytat z 1 Hen).
Niemniej jednak, jak zauwaylimy powyej, aby
mc stwierdzi, e dzieo mieci si w denicji literatu-
ry apokaliptycznej, konieczna jest w nim obecno ob-
jawienia Boych tajemnic. W apokalipsach objawienie
to dokonuje si zwykle za spraw aniow, ktrzy prze-
nosz widzcego w niebiaskie rejony, gdzie ujawniane
s Boe plany i zamysy. Koncepcja niebiaskich wizyt
w szerszym kontekcie hellenistycznego rodowiska
staa si przedmiotem licznych bada (zob. np. Segal
1980, Himmelfarb 1983 i Dean-Otting 1984). czy si
j z badaniami nad tzw. mistyk Merkawy stanowic
pewien nurt w ramach judaizmu rabinicznego i uwaa
za wany punkt styku pomidzy tradycjami mdro-
ciowymi i tekstami apokaliptycznymi okresu Drugiej
wityni, a pniejszymi rabinicznymi spekulacjami
nad mistycyzmem (jak sugeruj Gruenwald 1978, Row-
land 1979 i inni).
Co wicej, koncepcja niebiaskich wizyt, podczas
ktrych dokonuje si objawienie, rwnie pojawia si
w NT. W Apokalipsie w. Jana czytamy wprost, e Jan
spotka si z anioem, ktry objawi mu co si wkrtce
wydarzy (Ap 1,1). W Ap 4,1 objawienie trwa nadal,
przy czym przyjmuje form odbywanej przez Jana nie-
biaskiej podry: Potem ujrzaem: Oto drzwi otwarte
w niebie, a gos, w pierwszy, jaki usyszaem, jak gdyby
trby mwicej ze mn, powiedzia: Wstp tutaj, a to ci
uka, co potem musi si sta. Ta niebiaska wizyta
36 apokaliptyka, apokaliptycyzm
opisana jest take w kategoriach duchowych, kiedy
Jan mwi, e by w duchu (egenomn en pneumati
to samo sformuowanie pojawia si w Ap 1,10, we
wprowadzeniu do caej ksigi). O udzieleniu niebia-
skiej pomocy czytamy take w Ap 17,7. Najwaniejsza
jest jednak wizja tronu przedstawiona w Ap 45, ktra
stanowi najbardziej obszerny opis sfery niebiaskiej
w NT. Ta wizja niebiaskiej podry jest tak podobna
do fragmentw zawartych w innych ydowskich
apokalipsach, e niektrzy maj powane wtpliwoci
co do jej chrzecijaskiego pochodzenia. Wielu uczo-
nych sugeruje wrcz, e bya to apokalipsa ydowska,
ktr dzieo chrzecijaskie po prostu sobie zapoyczy-
o (zob. Rowland 1979 i Hurtado, ktrzy prowadz na
ten temat dyskusj). I wreszcie, naley zauway, e
niektrzy interpretuj rwnie opis wniebowstpienia*
Jezusa Chrystusa z Dz 1,9-11 (por. k 24,50-51) jako
tekst oparty na apokaliptycznym motywie niebiaskich
podry.
3.3. O czasowa teraniejszo kontra przyszo.
Przejdmy do analizy rnych osi mylowych w litera-
turze apokaliptycznej, zaczynajc od tej, ktra doty-
czy kwestii czasu i historii. Wyodrbnienie takiej osi
w tekstach apokaliptycznych wie si z dostrzeeniem
ich zwizku z judaistycznymi tradycjami prorockimi
wspominajcymi o nadchodzcym Dniu Paskim,
w ktrym historia ludzkoci dopeni si. Mwi si cz-
sto, e literatura apokaliptyczna cechuje si determini-
stycznym podejciem do historii, i e czsto posuguje
si periodyzacj zarwno przeszoci, jak i przyszoci,
umieszczajc autora i jego odbiorcw w ostatecznym,
krytycznym punkcie historii (zob. Grabbe, ktry oferu-
je rozwaania wstpne do tego zadagnienia). Dla takie-
go podejcia spraw zasadnicz jest kontrast pomidzy
dwiema epokami teraniejszoci i er, jaka nadej-
dzie. Dn 9,24-27 to jedno z najczciej cytowanych
ydowskich rde, w ktrych mona zaobserwowa
periodyzacj historii.
Czsto spotykane stwierdzenie, zgodnie z ktrym li-
teratura apokaliptyczna odrzuca histori, podczas gdy
autorzy ksig prorockich postrzegaj Boga jako Tego,
ktry dziaa w historii, byo aksjomatem w pocztko-
wej fazie bada nad zwizkiem pomidzy tradycjami
prorockimi a apokaliptycznymi (najlepiej wida to
u Frosta). Niemniej jednak, nie wszyscy uczeni byli
zdania, e ziemska historia nie ma znaczenia dla lite-
ratury apokaliptycznej. Niektrzy twierdzili nawet, e
nasza ludzka historia zajmuje w tej literaturze bardzo
wan pozycj. Przykadowo, E.F. Scott, ktry pod wie-
loma wzgldami odnosi si krytycznie do religijnej war-
toci literatury apokaliptycznej jako caoci, zauwaa,
e u autorw apokalips widoczne s pierwsze ydow-
skie przymiarki do lozoi historii. Inni badacze pr-
bowali rozwiza kwesti znaczenia historii w tekstach
apokaliptycznych poprzez szczegow analiz uywa-
nego w nich jzyka. Rozrnienie, jakiego G.B. Caird
dokonuje pomidzy Das Ende a Die Endzeit jest tu po-
mocn wskazwk (Caird 1976, 84-85): oczekiwanie
na Koniec nie jest tym samym, co oczekiwanie na Ko-
niec Czasw. To pierwsze jest zdarzeniem, po ktrym
nie moe si wydarzy ju nic. Drugie jest natomiast
okresem o nieokrelonym czasie trwania, w ktrym
moe wydarzy si bardzo wiele. Rozrnienie doko-
nane przez Cairda pomaga wyjani jego sposb rozu-
mienia natury jzyka eschatologii, ktry odzwierciedla
nie tyle przyszo bdc ponad histori, ile przy-
szo, jaka zostanie ujawniona w historii (zob. obszer-
niejsze wyjanienia w Caird, 1980). Niemniej jednak,
jak susznie zauwaa D.S. Russell, rozrnienie to nie
jest wolne od ogranicze: Sam wolabym deniowa
das Ende w kategoriach transcendencji i kresu historii,
a die Endzeit w kategoriach czasowoci i cigoci hi-
storii uznajc, e w myli apokaliptycznej obydwie te
koncepcje nie s sta, a od czasu do czasu przenikaj
si wzajemnie i mieszaj (Russell 1978, 24).
W ydowskich i chrzecijanskich tekstach apokalip-
tycznych pojawia si wiele rnych sformuowa okre-
lajcych teraniejszo i przyszo. Od czasu do cza-
su mamy do czynienia z ostrym kontrastem pomidzy
epok obecn a er, ktra nadejdzie (rozrnienie
wyranie widoczne w t. Pea 4.18). Niemniej jednak,
najlepszym przykadem sposobu, w jaki ydowskie
i chrzecijaskie apokalipsy zestawiay ze sob tera-
niejszo i przyszo, wydaje si by 4 Ksiga Ezdra-
sza, ktra powstaa prawdopodobnie pod koniec I w.
po Chr. Oto przykadowe fragmenty z 4 Ezd: Najwy-
szy nie stworzy jednego wieku, lecz dwa (4 Ezd 7,50);
Dzie sdu zakoczy ten wiek, a rozpocznie wiek
nieskoczony (4 Ezd 7,113); Najwyszy stworzy
ten wiek dla wielu, ale wiek przyszy dla nielicznych
(4 Ezd 8,1). W 4 Ezd wida wyranie, e autor przeka-
zuje swym ydowskim czytelnikom przesanie nadziei
po traumatycznych wydarzeniach z roku 70. Skutek
jest taki, e apokalipsa odnosi si tu do teologicznego
problemu teodycei (zob. Thompson i Willett).
Prowadzi nas to do zbadania, co powoduje fakt ze-
stawiania ze sob teraniejszoci i przyszoci w tak
wielu dzieach, ktre podobnie jak Ezd 4 wyraa-
j eschatologi apokaliptyczn. Czy bodcem jest tu
jak si czsto mwi zwyky dualizm czasowy, kt-
ry rozwizuje napicie w prosty, nonszalancki wrcz
sposb, interpretujc dualizm czasowy jako przedu-
enie gbszego dualizmu kosmologicznego? A moe
kontrast pomidzy teraniejszoci a przyszoci jest
raczej zakorzeniony w dowiadczeniu narodu ydow-
skiego, ktry przey zniszczenie wityni Jerozolim-
skiej w 587 przed Chr. i w 70 r. po Chr. ( JUDAIZM
DIASPORY; JUDAIZM W 70 R. PO CHR.), wskutek czego
nastpi teologiczny kryzys dajcy podoe proble-
mom rozwaanym w ramach teodycei? Czy nadzieja
na lepsze jutro wyrasta na cierpieniu spoeczestwa
zwizanym z teraniejszym uciskiem? Czy problem ten
poruszany by w judaizmie z okresu po wygnaniu na
37 apokaliptyka, apokaliptycyzm
tyle intensywnie, e wygenerowa dualizm czasowy tak
charakterystyczny dla literatury apokaliptycznej? Czy
sytuacja ydw bya na tyle cika, e jak okrela
to R. Bauckham dowiadczenie Boej nieobecno-
ci w ich historii mogo zaowocowa dogmatem o Jego
nieobecnoci w caej historii ludzkoci (Bauckham,
21)? Niezalenie od tego, jakiej odpowiedzi udzielili-
bymy na te bardzo zoone pytania, wydaje si pewne,
e nie moemy ignorowa socjologicznego wymiaru
dowiadcze Izraela.
W tym sensie zapewne nieprzypadkowo powstawa-
nie ydowskich tekstw apokaliptycznych czone jest
z najbardziej traumatycznymi dla ludzi zdarzeniami,
takimi jak dramatyczne prby zachowania tosamoci
narodowej za czasw Seleucydw reprezentowanych
przez Antiocha Epifanesa (175163 przed Chr.) i za
czasw Imperium Rzymskiego reprezentowanego
przez Tytusa i jego legiony (6670 po Chr.), kiedy to
witynia Jerozolimska ulega cakowitemu zniszcze-
niu. Nie naley jednak zapomina o wierze autorw
apokalips w Boga, ktry ingerowa w ludzk histori
w przeszoci, co pozwala mie nadziej take na zdecy-
dowan ingerencj w przyszoci (G.I. Davies susznie
zauwaa, e wiele tekstw apokaliptycznych wykazuje
zainteresowanie przeszoci, wobec czego nie naley
zakada, i dotycz one wycznie kwestii eschatolo-
gicznych). Pojawia si tu teologiczny paradoks lecy
u samego sedna rozwaanej przez nas kwestii: z jednej
strony miejsce, jakie zdarzenia z ludzkiej historii zaj-
muj w eschatologii apokaliptycznej, a z drugiej stro-
ny sposb, w jaki sama historia bdzie si zmienia
dziki dziaaniom, jakie Bg podejmie w przyszoci.
Poza tym, dzi niemal wszyscy uczeni uznaj ju
fakt, e twrcze napicie pomidzy teraniejszoci
a przyszoci stanowi element przesania samego
Jezusa, przez co od samego pocztku jest charaktery-
styczne take dla myli chrzecijaskiej. I rzeczywicie
kady tekst NT odnosi si do tego albo w sposb jaw-
ny, albo bardziej ukryty. Dobrym przykadem jest Hbr
6,5, w ktrym chrzecijanie ukazani s jako ci, ktrzy
smakuj wspaniaoci moc przyszego wieku.
3.4. O przestrzenna ziemskie kontra niebiaskie.
Obraz obozowiska, w ktrym onierze szykuj si
do kampanii wojennej, jakiego G.B. Caird uywa
(19621963) by ukaza zwizek pomidzy zdarze-
niami ziemskimi a niebiaskimi, moe pomc w zi-
lustrowaniu skomplikowanej natury jzyka eschato-
logicznego. W metaforze Cairda przemieszczanie si
rnorodnych ag (reprezentujcych poszczeglne
jednostki wojskowe) suy zarwno identykacji, jak
i opisowi agi okrelaj zarwno te posunicia, ja-
kie maj nastpi, jak i te, ktre ju miay miejsce. Ta
sama zasada, twierdzi Caird, dotyczy jzyka symboli
stosowanego w eschatologii. Stanowic pewn pomoc
w zrozumieniu zoonoci jzyka eschatologii, obraz
Cairda stawia jednoczenie pytanie, jak te wojskowe
posunicia maj si do historii i jaki jest ich zwizek
z omwion powyej osi czasow.
Istnieje pokusa, by interpretowa nacisk na o prze-
strzenn w literaturze apokaliptycznej jako reakcj na
rozczarowania zwizane z histori. Niemniej jednak,
Bauckham (19) susznie kwestionuje powszechnie pa-
nujce zaoenie, zgodnie z ktrym autorzy apokalips
porzucili wiar w historyczn interwencj Boga na
rzecz eschatologii transcendentnej. Faktem jest bo-
wiem to, e o czasowa i o przestrzenna s ze sob
powizane zarwno w ydowskiej, jak i chrzecijan-
skiej literaturze apokaliptycznej. Owszem, czasem na
czoo wysuwa si jedna z nich tak jak np. o czasowa
w 4 Ezd, czy o przestrzenna w 2 ApBa ale nie naley
na tej podstawie wyciga wnioskw o rzekomej dycho-
tomii. Co wicej, znaczenie osi przestrzennej w litera-
turze apokaliptycznej zachca do zauwaenia zwizku
pomidzy judaistycznymi tradycjami mdrociowymi
dokadnie na tej samej zasadzie, na jakiej o czasowa
zachca do zauwaenia powiza z tradycjami proro-
ckimi. Trzeba jednak przyzna, e sugerowanie, i lite-
ratura mdrociowa jako cao nie przejawia zaintere-
sowania histori w sensie czasowym, byoby nieuczci-
we. Hellenistyczna Ksiga Mdroci jest najlepszym
dowodem na to, e nie mona w tak uproszczony spo-
sb oddziela tradycji mdrociowych od apokaliptyki,
zwaszcza jeli chodzi o sposb, w jaki w obydwu tych
kategoriach przedstawiany jest kosmiczny porzdek.
Jak zauwaa J.J. Collins (19771978, 138): Przeko-
nanie o tym, e dowiadczenie Boga, a nawet eschato-
logia, przekazywane s poprzez kosmiczny porzdek,
stanowi wsplny mianownik ksig mdrociowych
i apokaliptycznych.
Biorc pod uwag fakt, e rnica pomidzy litera-
tur apokaliptyczn a prorock nie moe zosta zredu-
kowana do zwykej rnicy pomidzy ich spojrzeniami
na przysz histori, co moemy powiedzie na temat
tego, jak kada z nich interpretuje zaleno pomidzy
osi czasow a osi przestrzenn? Czy powinnimy
prbowa rozgraniczy je w oparciu o to, jak odnosz
si do osi poziomych i pionowych? I co najwaniej-
sze w jaki sposb wyraona jest ta przestrzenna o
percepcyjna? Co stanowi jej tre? J.J. Collins (1974)
sugeruje, e cech obecn w literaturze apokaliptycz-
nej, ale nieobecn w literaturze prorockiej, jest nacisk
na transcendencj mierci (w tym miejscu jako dowody
podaje on Dn, 1 Hen, Jub, WnMoj i wybrane teksty
z Qumran; Russell 1992 proponuje ocen dokonanego
przez Collinsa rozrnienia). Tak okrelony punkt cen-
tralny w nieunikniony sposb prowadzi do rozwaenia
koncepcji zmartwychwstania ciaa (do ktrego nawi-
zuje Dn 12,2-3) tematu, ktry sam w sobie zasuguje
na szczegow analiz.
Jednym z najbardziej znamiennych sposobw wyraa-
nia osi przestrzennej w eschatologii apokaliptycznej jest
koncepcja kosmicznej transformacji i ustanowienia no-
wego nieba* oraz nowej ziemi ( STWORZENIE, KOSMO-
38 apokaliptyka, apokaliptycyzm
LOGIA). Prawdopodobnie najbardziej bezporednim
opisem kosmicznej transformacji w NT jest 2 P 3,10-14,
cho Hbr 12,18-24 i 13,14 take odnosi si do przyszego
niebiaskiego Jeruzalem*. Niemniej jednak, zdecydo-
wanie najbardziej znaczcy fragment na temat nowego
nieba i nowej ziemi znajdujemy w Ap 2122 tekcie,
ktry ma ogromny wpyw na chrzecijaski millenia-
lizm ( MILLENIUM). We wszystkich wspomnianych
wyej fragmentach ustanowienie nowego porzdku wi-
e si z nieuniknion paruzj* Mesjasza-Zbawiciela.
I rzeczywicie koncepcja bliskiej paruzji Jezusa
Chrystusa dugo traktowana bya jako jeden z gw-
nych bodcw rozwoju apokaliptyki chrzecijaskiej.
E. Ksemann (100) posun si nawet do zdeniowania
apokaliptyki jako przekonania o nadchodzcej paruzji,
co praktycznie zrwnywao ze sob te dwie koncepcje.
3.5. O antropologiczna li kontra sprawiedliwi. Jak za-
uwaylimy powyej, tak czsto spotykana w tekstach
apokaliptycznych periodyzacja historii umiejscawia
zwykle autora (i jego czytelnikw) w ostatnich, kry-
tycznych momentach ludzkiej historii. Nie suy to by-
najmniej temu, aby zasugerowa odbiorcom, e autor
apokalipsy ma w stu procentach pewn wiedz o tym,
co si stanie, ale raczej temu, by pobudzi czytelnikw
do pewnej decyzji i reakcji. Innymi sowy, literatura
apokaliptyczna ma wymiar etyczny stanowicy sedno
jej przesania niezalenie od tego, jak jest ono przed-
stawione i jaka jest jego tre.
Wiele z ydowskich czy chrzecijaskich tekstw
apokaliptycznych zawiera wyrane stwierdzenia doty-
czce losu ludzi podzielonych na dwie przeciwstawne
grupy potpieni i sprawiedliwi; li i dobrzy. Ten dua-
lizm jest na og postrzegany jako wyraz moralnego wy-
miaru literatury apokaliptycznej cechy, ktra zachca
do porwnania tekstw apokaliptycznych i ydowskich
oraz chrzecijaskich tradycji mdrociowych, i ktra
sugeruje, e w tym konkretnym zakresie istnieje pomi-
dzy nimi pewien wsplny mianownik (zob. Gammie).
O przyszym eschatologicznym sdzie* mwi wiele
fragmentw NT zwaszcza tych zwizanych z paru-
zj Jezusa Chrystusa (w tym Hbr 2,2; 4,1.12-13; 6,2.4-
8; 9,27; 10,25-27.30-31; 12,5-11.18-19.23.25.29; 13,4.17;
Jk 1,12; 4,11-12; 5,1-11; 1 P 4,5-7; 2 P 2,3.9-12; 3,5-7;
1 J 2,28; 4,17; Jud 9,14-16.22; Ap 6-19).
Ponadto, niektre z dokumentw z Qumran take
zawieraj materiay mwice o podziale pomidzy
ludmi, z ktrych wynika, e czonkowie tamtejszej
wsplnoty uznani s za sprawiedliwych, podczas gdy
pozostali ludzie s potpieni. Najbardziej widoczne
jest to w 1QS 3,134,26 i 1QM, ktry to zwj bywa
prowokacyjnie okrelany tytuem Wojna synw wiat-
oci z synami ciemnoci (zob. Charlesworth i Yadin).
Kwestia tego, czy eschatologiczna perspektywa spo-
ecznoci z Qumran moe rzuca jakiekolwiek wiato
na teksty NT, wzbudza wrd uczonych ogromne za-
interesowanie. Wystarczy bowiem wspomnie o Licie
w. Jakuba*, aby uzmysowi sobie jak cile poczone
s w NT nauki moralne i koncepcje eschatologiczne,
ktry to fakt zachca do porwnywania dokumentw
NT z tekstami z Qumran, szczeglnie 1QM (zob. np.
Eisenman).
Zob. te STWORZENIE, KOSMOLOGIA; ESCHATOLOGIA;
NIEBO, NOWE NIEBO; MILENIUM; TAJEMNICA; PARUZJA;
QUMRAN; OBJAWIA, OBJAWIENIE; APOKALIPSA; WIZJE,
DOWIADCZENIA EKSTATYCZNE.
BIBLIOGRAFIA. D. Aune, The Apocalypse of John and the
Problem of Genre [w:] Semeia 36: Early Christian Apo-
calypticism: Genre and Social Setting, red. A.Y. Collins
(Decatur, GA: Scholars, 1986), 65-96; M. Barker, Slip-
pery Words: III. Apocalyptic, ExpT 89 (197778) 324-
29; J. Barr, Jewish Apocalyptic in Recent Scholarly Study,
BJRL 58 (197576), 9-35; J. Barton, Oracles of God
(London: Darton, Longman & Todd, 1986); R. Bauc-
kham, The Rise of Apocalyptic, Themelios 3 (1977
78), 10-23; G.R. Beasley-Murray, Highlights of the Book
of Revelation (Nashville: Broadman, 1972); H.D. Betz,
On the Problem of the Religio-Historical Understanding
of Apocalypticism [w:] JThC 6 (1969), 134-156; F.F.
Bruce, A Reappraisal of Jewish Apocalyptic Literature,
RevExp 72 (1975) 305-315; G.B. Caird, On Deciphering
the Book of Revelation, ExpT 74 (196263), 13-15, 51-
53, 82-84, 103-105; tene, Eschatology and Politics:
Some Misconception [w:] Biblical Studies: Essays in Ho-
nour of William Barclay, red. J.R. McKay, J.F. Miller
(London: Collins, 1976), 72-86; tene, The Language
and Imagery of the Bible (London: Duckworth, 1980),
24327; J. Carmignac, Quest-ce que lapocalyptique?,
RevQ 10 (197980), 3-33; R. P. Carroll, Twilight of Pro-
phecy or Dawn of Apocalyptic?, JSOT 14 (1979), 3-35;
J.H. Charlesworth, A Critical Comparison of the Dua-
lism in 1QS III, 13-IV, 26 and the Dualism Contained in
the Fourth Gospel, NTS 15 (196869), 389-418;
N. Cohn, Cosmos, Chaos and the World to Come: The
Ancient Roots of Apocalyptic Faith (London: Yale Uni-
versity Press, 1994); A.Y. Collins, Early Christian Apo-
calypses, Semeia 14 (1979), 61-121; tene, red. Se-
meia 36: Early Christian Apocalypticism: Genre and
Social Setting (Decatur, GA: Scholars, 1986); J.J. Col-
lins, Apocalyptic Eschatology as the Transcendence of
Death, CBQ 36 (1974), 21-43; tene, Jewish Apocalyptic
Against its Hellenistic Near Eastern Environment, BASOR
220 (1975), 27-36; tene, The Court Tales in Daniel and
the Development of Apocalyptic, JBL 94 (1975), 218-234;
tene, The Apocalyptic Vision of the Book of Daniel (Mis-
soula: Scholars, 1977); tene, Cosmos and History: Je-
wish Wisdom and Apocalyptic in the Hellenistic Age, HR
17 (19771978), 121-142; tene, The Jewish Apocalypses,
Semeia 14 (1979), 21-59; tene, red., Semeia 14: Apo-
calypse: The Morphology of a Genre (Missoula: Scholars,
1979); tene, Daniel, with an Introduction to Apocalyptic
Literature (FOTL 20; Grand Rapids: Eerdmans, 1984);
tene, Apocalyptic Literature [w:] Early Judaism and Its
39 apokaliptyka, apokaliptycyzm
Modern Interpreters, red. R.A. Kraft, G.W.E. Nickels-
burg, (Philadelphia: Fortress, 1986), 345-370; tene,
The Apocalyptic Imagination (New York: Crossroads,
1989); tene, Was the Dead Sea Sect an Apocalyptic
Community? [w:] Archeology and History in the Dead
Sea Scrolls, red. L. Schiman (JSPSup 8; She eld:
She eld Academic Press, 1990), 25-51; tene, Genre,
Ideology and Social Movements in Jewish Apocalypticism
[w:] Mysteries and Revelations: Apocalyptic Studies since
the Uppsala Colloquium, red. J.J. Collins , J.H. Charle-
sworth (JSPSup 9; She eld: She eld Academic Press,
1991), 11-32; N.A. Dahl, Eschatology and History in the
Light of the Dead Sea Scrolls [w:] The Future of Our
Religious Past: Essays in Honour of Rudolf Bultmann,
red. J.M. Robinson (London: SCM, 1971), 9-28; G.I.
Davies, Apocalyptic and Historiography JSOT 5 (1978),
15-28; P.R. Davies, Hasidim in the Maccabean Period,
JJS 28 (1977) 127-140; tene, Eschatology at Qumran,
JBL 104 (1985) 39-55; tene, The Social World of
Apocalyptic Writings [w:] The World of Ancient Israel,
red. R.E. Clements (Cambridge: Cambridge University
Press, 1989), 251-271; tene, Qumran and Apoca-
lyptic or Obscurum Per Obscurius, JNES 49 (1990),
127-134; M. Dean-Otting, Heavenly Journeys:
A Study of the Motif in Hellenistic Jewish Literature
(Frankfurt: Peter Lang, 1984); R. Eisenman, Eschatolo-
gical Rain Imagery in the War Scroll from Qumran and
in the Letter of James, JNES 49 (1990), 173-184; E.S.
Fiorenza, The Phenomenon of Early Christian Apoca-
lyptic: Some Reections on Method [w:] Apocalypticism
in the Mediterranean World and the Near East, red.
D. Hellholm (Tbingen: J.C.B. Mohr [Paul Siebeck],
1983) 295-316; D. N. Freedman, The Flowering of Apo-
calyptic, JThC 6 (1969) 166-174; S. B. Frost, Apocalyptic
and History [w:] The Bible in Modern Scholarship, red.
J.P. Hyatt (Nashville: Abingdon, 1965), 98-113;
N. Frye, Anatomy of Criticism (Princeton: Princeton
University Press, 1957); J.G. Gammie, Spatial and Ethi-
cal Dualism in Jewish Wisdom and Apocalyptic Literatu-
re, JBL 93 (1974), 356-385; T.F. Glasson, What is Apo-
calyptic?, NTS 27 (1980) 98-105; L.L. Grabbe, Chrono-
graphy in Hellenistic Jewish Historiography, SBLSP
(1979) 4368; I. Gruenwald, Apocalyptic and Merkavah
Mysticism (Leiden: E.J. Brill, 1978); tene, Jewish Apo-
calyptic Literature, ANRW 2.19.1 (1979) 89-118; P.D.
Hanson, Jewish Apocalyptic Against Its Near Eastern
Environment, RB 78 (1971), 31-58; tene, Apocalypti-
cism [w:] IDBSup 28-34; tene, Prolegomena to the
Study of Jewish Apocalyptic [w:] Magnalia Dei: The
Mighty Acts of God, red. F.M. Cross, W.E. Lemke, P.D.
Miller (Garden City, NY: Doubleday, 1976) 389-413;
tene, The Dawn of Apocalyptic (wyd. Popr.; Phila-
delphia: Fortress, 1979); tene, Apocalyptic Literature
[w:] The Hebrew Bible and Its Modern Interpreters, red.
D.A. Knight, G.M. Tucker (Philadelphia: Fortress,
1985), 465-488; tene, Apocalypses and Apocalypticism:
The Genre, ABD 1:279-280; D. Hellholm, red., Apoca-
lypticism in the Mediterranean World and the Near East:
Proceedings of the International Colloquium on Apoca-
lypticism, August 1217, 1979 (Tbingen: J.C.B. Mohr
[Paul Siebeck], 1983); tene, The Problem of Apoca-
lyptic Genre and the Apocalypse of John [w:] Semeia
36: Early Christian Apocalypticism: Genre and Social
Setting, red. A.Y. Collins (Decatur, GA: Scholars,
1986) 13-64; M. Hengel, Judaism and Hellenism (Phila-
delphia: Fortress, 1974); M. Himmelfarb, Tours of Hell:
An Apocalyptic Form in Jewish and Christian Literature
(Philadelphia: Fortress, 1983); L.W. Hurtado, Revela-
tion 45 in the Light of Jewish Apocalyptic Analoges,
JSNT 25 (1985) 105-124; J. Kallas, The ApocalypseAn
Apocalyptic Book?, JBL 86 (1967) 69-80; E. Ksemann,
New Testament Questions of Today (London: SCM,
1969); M. Knibb, Prophecy and the Emergence of the
Jewish Apocalypses [w:] Israels Prophetic Tradition:
Essays in Honour of Peter Ackroyd, red. R. Coggins,
A. Phillips, M. Knibb (Cambridge: Cambridge Univer-
sity Press, 1982): K. Koch, The Rediscovery of Apoca-
lyptic (London: SCM, 1972); S. Laws, Can Apocalyptic
Be Relevant? [w:] What About the New Testament?
Essays for Christopher Evans, red. M.D. Hooker, C.J.A.
Hickling (London: SCM, 1975) 89-102; I.H. Marshall,
Slippery Words: I. Eschatology, ExpT 89 (197778) 264-
269; H.-P. Mller, Mantische Weisheit und Apokalyptik,
VT Supp 22, (Leiden: E.J. Brill, 1972) 268-293; C.A.
Newsom, Apocalyptic and the Discourse of the Qumran
Community, JNES 49 (1990), 135-144; E.W. Nichol-
son, Apocalyptic [w:] Tradition and Interpretation, red.
G.W. Anderson (Oxford: Oxford University Press,
1979) 189-213; G.W.E. Nickelsburg, Social Aspects of
Palestinian Apocalypticism [w:] Apocalypticism in the
Mediterranean World and the Near East, red. D. Hell-
holm (Tbingen: J.C.B. Mohr [Paul Siebeck], 1983),
641-654; O. Plger, Theocracy and Eschatology (Oxford:
Blackwell, 1964); G. von Rad, Wisdom in Israel (Lon-
don: SCM, 1972); W. G. Rollins, The New Testament
and Apocalyptic, NTS 17 (197071), 454-476; C.C.
Rowland, The Visions of God in Apocalyptic Literature,
JSJ 10 (1979) 137-154; tene, The Open Heaven (Lon-
don: SPCK, 1982); tene, Apocalyptic Literature [w:] It
Is Written: Scripture Citing Scripture: Essays in Honour
of Barnabas Lindars, red. D.A. Carson, H.G.M. Wil-
liamson (Cambridge: Cambridge University Press,
1988), 170-189; tene, Apocalyptic [w:] A Dictionary of
Biblical Interpretation, red. R.J. Coggins, J.L. Houlden
(London: SCM, 1990), 34-36; H.H. Rowley, The Re-
levance of Apocalyptic (London: Lutterworth, 1944);
D.S. Russell, The Method and Message of Jewish Apoca-
lyptic (London: SCM, 1964); tene, Apocalyptic: An-
cient and Modern (Philadelphia: Fortress, 1978); tene,
Divine Disclosure: An Introduction to Jewish Apocalyptic
(London: SCM, 1992); E.P. Sanders, The Genre of Pa-
lestinian Apocalypses [w:] Apocalypticism in the Mediter-
ranean World and the Near East, red. D. Hellholm (T-
bingen: J.C.B. Mohr [Paul Siebeck], 1983) 447-459;
40 apostazja
E.F. Scott, The Natural Language of Religion: Apoca-
lyptic and the Christian Message, Int 2 (1948) 419-429;
A.F. Segal, Heavenly Ascent in Hellenistic Judaism,
Early Christianity and their Environments, ANRW
2.23.2 (1980) 1333-1394; M. Smith, On the History of
Apokalypt and Apokalypsis [w:] Apocalypticism in the
Mediterranean World and the Near East, red. D. Hell-
holm (Tbingen: J.C.B. Mohr [Paul Siebeck], 1983)
9-19; H. Stegemann, Die Bedeutung der Qumranfunde
fr die Erforschung der Apokalyptik [w:] Apocalypticism
in the Mediterranean World and the Near East, red.
D. Hellholm (Tbingen: J.C.B. Mohr [Paul Siebeck],
1983) 495-530; M.E. Stone, Lists of Revealed Things in
the Apocalyptic Literature [w:] Magnalia Dei: The
Mighty Acts of God, red. F.M. Cross, W.E. Lemke,
P.D. Miller (Garden City, NY: Doubleday, 1976) 414-
452; R.E. Sturm, Dening the Word Apocalyptic:
A Problem in Biblical Criticism [w:] Apocalyptic and the
New Testament: Essays in Honor of J. Louis Martyn, red.
J. Marcus, M.L. Soards (JSNTSup 24; She eld: JSOT,
1989) 17-48; J.T. Thomas, Jewish Apocalyptic and the
Comparative Method [w:] Scripture in Context: Essays
on Comparative Method, red. C.D. Evans, W.W. Hallo,
J.B. White (Pittsburgh, PA: Pickwick, 1980) 245-262;
A.T. Thompson, Responsibility for Evil in the Theodicy
of IV Ezra (SBLDS 29; Missoula: Scholars, 1977); J.C.
VanderKam, Enoch and the Growth of an Apocalyptic
Tradition (CBQMS 16; Washington, DC: The Catholic
Biblical Association of America, 1984); P. Vielhauer,
Apocalypses and Related Subjects [w:] New Testament
Apocrypha II, red. R.McL. Wilson (London: Lutter-
worth, 1965) 581-607; R.L. Webb, Apocalyptic: Obser-
vations on a Slippery Term, JNES 49 (1990) 115-126;
T.W. Willett, Eschatology in the Theodicies of 2 Baruch
and 4 Ezra (JSP 4; She eld: She eld Academic Press,
1989); M.O. Wise, The Eschatological Vision of the
Temple Scroll, JNES 49 (1990) 155-172; Y. Yadin, The
Message of the Scrolls (New York: Simon & Schuster,
1957).
L.J. Kreitzer
APOSTAZJA
Apostazja to przeciwiestwo nawrcenia, czyli od-
rzucenie wiary. W tekstach, do ktrych nawizuje ten
artyku, sowo apostazja (apostasia) pojawia si wy-
cznie w kontekcie ydw odwracajcych si od na-
uki* Mojesza*, o co obwiniano Pawa (Dz 21,21; por.
2 Tes 2,3; zob. STP, apostazja, odstpstwo, wytrwa-
o).
1. Apostazja przewidziana przez Jezusa
2. Apostazja w Dziejach Apostolskich
3. Apostazja w Licie do Hebrajczykw
4. Apostazja w Listach Powszechnych
5. Apostazja w Apokalipsie w. Jana
6. Przyczyny apostazji
7. Sposoby walki z apostazj
8. Apostazja w literaturze postapostolskiej
1. APOSTAZJA PRZEWIDZIANA
PRZEZ JEZUSA
Jezus przewidzia zjawisko apostazji i upomnia zarw-
no tych, ktrzy popadn w grzech, jak i tych, ktrzy
sprowadz upadek na innych (zob. np., Mk 9,42-49).
Wiedzia, e wszyscy Jego uczniowie rozprosz si,
a Piotr cakiem si Go wyprze (Mk 14,27-31). Istniej
przesanki by przypuszcza, e Jezus czy fakt gbo-
kiej apostazji z nadejciem paruzji* (Mk 13,20-23; Ap
20,3; por. 2 Tes 2,3-12). Przykadem apostaty jest Ju-
dasz, jeden z Dwunastu* (J 6,70-71).
2. APOSTAZJA W DZIEJACH APOSTOLSKICH
W Dziejach Apostolskich* mowa jest o wielu, ktrzy
odchodzili od wiary w czasie, gdy sw posug* peni
aposto Piotr. I tak, ju w samych pocztkach istnienia
Kocioa* Jerozolimskiego*, Ananiasz i Sara ponieli
mier za to, e oszukali apostow* (Dz 5,1-11; 1 Kor
11,30). W Samarii* czarownik Szymon, ktry uwie-
rzy w przesanie Filipa* i przyj chrzest*, zosta
skarcony (i ekskomunikowany?) przez Piotra za ch
kupienia mocy* Boga* objawiajcego si w Duchu,
jaki zosta dany Samarytanom (Dz 8,9-24; DUCH
WITY).
Niezalenie od sukcesu ewangelizacyjnego odniesio-
nego w Efezie, Pawe przewidzia, e po jego wyjedzie
wilki z zewntrz bd prboway rozproszy stado,
i e w Kociele pojawi si faszywi nauczyciele, ktrzy
odcign od jego nauk wielu chrzecijan (Dz 20,29-
30). Jak si pniej okazao, proroctwo* Pawa spraw-
dzio si (por. 2 Tm 1,15).
Przykadem sformuowa uywanych w Dz na okre-
lenie apostazji s wyraenia takie jak odciganie
(astmi, Dz 20,30; por. Dz 5,37) i apostazja (apo-
stasia, Dz 21,21). Ananiasz i Sara upadaj (pipt,
Dz 5,5.10), ale sowo to ma znaczenie dosowne w tym
miejscu, a metaforyczne w innych miejscach.
3. APOSTAZJA W LICIE DO HEBRAJCZYKW
List do Hebrajczykw* jest klasycznym przykadem
nowotestamentowego utworu poruszajcego temat
apostazji. Autor i czytelnicy listu, ktrzy najprawdo-
podobniej s judeochrzecijanami, zostali zewangeli-
zowani przez uczniw Jezusa (Hbr 2,3). Jako gorliwi
chrzecijanie cierpieli przeladowania* (Hbr 10,32-
34), ale z czasem stali si ociali w suchaniu (Hbr
5,11-14). W czasie, gdy powstawa list, chrzecijanie ci
ponownie stoj przed zagroeniem, cho tym razem
nie a do przelewu krwi (Hbr 12,4). Autor Hbr ma
wiadomo, e jest to niebezpieczestwo duchowe
e wierni stoj przed grob cakowitej apostazji, czyli
celowego wyparcia si Chrystusa (Hbr 10,36-41; 6,6).
Ten ostatni fragment stanowi punkt wyjcia do egzege-
tycznej dyskusji, w ktrej niektrzy uczeni wnioskuj,
e zagroenie apostazj byo bardzo powane, a inni
wskazujc na Hbr 6,9 przychylaj si do bardziej op-
tymistycznego spojrzenia na czytelnikw listu. Wane,
41 apostazja
aby wyodrbni pewne charakterystyczne sformuowa-
nia stosowane tu na okrelenie apostazji, takie jak od-
stpienie (astmi, Hbr 3,12), upadek (pipt, Hbr
4,11), odpada (parapipt, Hbr 6,6) i pozbywa si
nadziei (apoball, Hbr 10,35).
Chcc odwie swych czytelnikw od popenienia
apostazji, autor nawouje ich, aby nie odstpowali od
Ewangelii i nie zaniedbywali swojego zbawienia* po-
przez zatwardzanie serc na sowa otrzymanej obietni-
cy*, ale by wzajemnie zachcali si do trwania na
dobrej drodze (Hbr 3,7-13). Wzywa, aby nie ustawali
w nadziei* i nie zniechcali si cierpieniem*, jakiego
teraz dowiadczaj (Hbr 2,143,6; 5,7; 11,112,2).
W jaki sposb czytelnicy maj opiera si pokusie*
odrzucenia Chrystusa? Autor wyraa si w tej kwestii
jasno. Na wszystkich kartach listu przekazuje swym
odbiorcom chwalebny obraz Chrystusa jako Boga,
ktrego nie sposb porwna z anioami (Hbr 1,12,4);
jako wywyszonego, ale penego aski arcykapana*
(Hbr 7,26-28; 2,17-18; 4,14-16), ktrego oara* zostaa
zoona raz na zawsze (Hbr 10,9-18; 9,11-14), dzi-
ki czemu zniesione zostao Stare Przymierze* (Hbr
8,24-28), a On sam wszed do niebiaskiego* sanktu-
arium, aby ordowa za swoim ludem (Hbr 9,24-28).
I tak, autor Hbr gorco zachca czytelnikw, aby take
weszli do tego sanktuarium, gdy dziki mierci Chry-
stusa* maj drog otwart. Nawouje, aby trwali w wy-
znawaniu* wiary (Hbr 10,19-25), nie ustajc w wycigu
( WYTRWAO, CIERPLIWO), wpatrujc si w idce-
go przed nimi Jezusa, ktry wanie dzieki cierpieniu
otrzyma miejsce po prawicy Boga (Hbr 12,1-2).
4. APOSTAZJA W LISTACH POWSZECHNYCH
List w. Jakuba* zawiera ostrzeenie przed pokus,
przy czym to nie Bg jest jej autorem, ale to wasna
podliwo wystawia kadego na pokus i nci (Jk
1,13-15). Chodzi tu o pewn drog (hodos, Jk 5,20)
ycia, od ktrej mona by odwiedzionym (plana-
sthe, Jk 1,16; tzn. poprzez zy przykad innych), lub
z ktrej mona zej (planth, Jk 5,19; tzn., za spra-
w wasnej decyzji). Niezalenie od tego, w jaki sposb
osoba znajdzie si poza waciw ciek, jej osobiste
zbawienie staje pod znakiem zapytania (Jk 5,20). Ja-
kub posuguje si take metafor upadania nie-
waciwe posugiwanie si sowami moe spowodowa
popadnicie (pipt) pod sd (Jk 5,12).
Autor 1 Listu w. Piotra* ostrzega czytelnikw przed
pokusami, jakie spadn na nich wskutek przeladowa
(1 P 4,12-19), ktre ostatecznie pochodz od szatana*
(1 P 5,8). Przygotowujc swych suchaczy na jego atak,
Piotr kieruje do nich nastepujce sowa zachty: Nie
obawiajcie si za ich grb [], Pana za Chrystusa
miejcie w sercach za witego i bdcie zawsze gotowi
do obrony (apologeia) [] tej nadziei, ktra w was jest
(1 P 3,13-17). Dla umocnienia ich wiary, autor przyta-
cza czytelnikom przykad i zbawcze skutki cierpienia
Chrystusa (1 P 2,22-25).
2 List w. Piotra* nawizuje do smutnej rzeczywi-
stoci apostazji dokonywanej za spraw niemoralno-
ci (2 P 2,2-3.14-16) propagowanej przez faszywych
nauczycieli, ktrzy s niewolnikami zepsucia (2 P
2,1.17-22). List ten stanowi ostrzeenie dane czytelni-
kom zawczasu, aby nie dali si uwie bdom tych,
ktrzy nie szanuj praw Boych (2 P 3,17). Podobnie
jak Jakub, Piotr ma tu na myli prost ciek prawdy*,
z ktrej chrzecijanie nie powinni si oddala (plan;
ekplan, 2 P 2,15; 3,17). Zamiast tego, Piotr wzywa do
cierpliwej nadziei, pragnienia czystoci* oraz wzra-
stania w asce* i znajomoci* Jezusa Chrystusa (2 P
3,14-18).
Podobnie jak 2 P, List w. Judy* ostrzega czytelni-
kw, ktrzy cho raz na zawsze wiedz ju wszyst-
ko (Jud 5-7), znajduj si w niebezpieczestwie ze
strony bezbonych, ktrzy ask Boga naszego zamie-
niaj na rozpust, a nawet wypieraj si jedynego Wad-
cy i Pana naszego (Jud 4.8-16). Ich bdne nauki na-
zwane s drog (hodos) Kaina i oszustwem (plan)
Balaama, co jest jednoznaczne z odejciem od wiary
raz tylko przekazanej witym (Jud 3). Autor Listu
Judy zachca czytelnikw, aby umacniali si na funda-
mencie swej najwitszej wiary (Jud 20) i strzegli
samych siebie w mioci* Boej (Jud 21), pamitajc,
e Bg moe ich ustrzec od upadku (aptaistous, Jud
24). Warto zwrci uwag na fakt, e zarwno 2 P 2,1,
jak i Jud 4 odnosz si do tych, ktrzy wyparli si
Chrystusa (arneomai).
W listach Jana ( LISTY W. JANA) czytamy, e
obecno ducha Antychrysta stanowi dowd na to,
i Antychryst* przebywa ju na wiecie (1 J 4,3; 2 J
7-11). (Antychryst [gr. antichristos] to faszywy sub-
stytut prawdziwego Mesjasza Jezusa.) Oznacza to, e
nadesza ostatnia godzina (1 J 2,18). Antychryci,
ktrzy wyszli z nas, zaprzeczaj temu, e Jezus jest
Chrystusem i Synem Boga swego Ojca (1 J 2,22).
Jan ostrzega wic: nie dajcie si zwodzi nikomu
(planat, 1 J 3,7). I znw mamy tu nawizanie do pro-
stej cieki prawdy, z ktrej nie powinno si schodzi.
Czytelnicy maj si zatem trzyma tego, czego zosta-
li nauczeni (1 J 2,24) i powinni czyni to, co suszne
(1 J 3,7). wiat* wprawdzie sucha kamcw, ale oni
nie s ze wiata s z Boga (1 J 4,4-6) i dlatego
maj odrzuca faszywych nauczycieli. Wikszy jest
bowiem ten, kto jest z nimi (Chrystus) ni ten, kto po-
chodzi ze wiata (szatan).
5. APOSTAZJA W APOKALIPSIE W. JANA
Z Apokalipsy w. Jana ( APOKALIPSA) wynika jasno,
e chrzecijaskie wsplnoty w Azji nkane s prze-
ladowaniami, co rodzi ogromn pokus apostazji
propagowanej przez ydw ze Smyrny i Filadeli (Ap
2,9) oraz wyznawcw kultu cesarza* z Pergamonu (Ap
2,13). Jednoczenie faszywi nauczyciele siej ferment
w Kocioach Efezu (Ap 2,6), Pergamonu (Ap 2,14-15)
i Tiatyry (Ap 2,20). Okrelenia takie jak zwodzenie
42 apostazja
zastosowane s w kontekcie dziaalnoci faszywej
prorokini Jezabel (Ap 2,20). Szatan rdo wszelkich
przeladowa i faszywych nauk take nazwany jest
zwodzcym ca zamieszka ziemi (Ap 12,9). Me-
tafora zwodzenia (plana) sugeruje istnienie cie-
ki prawdy, od ktrej mona by odwiedzionym. Aby
unikn tych przygotowanych przez samego szatana
przeszkd, czytelnicy maj zwycia, czyli przeciw-
stawia si takim zjawiskom. I znw mamy tu liczne
odwoania do przykadu i zbawczej mocy Chrystusa
(Ap 7,14; 12,11; 14,4). Jan pisze, e Koci w Efezie
wprawdzie spad (pipt, Ap 2,5), ale nie jest to jedno-
znaczne z apostazj. Chodzi raczej o odwrcenie si
od swoich pierwszych czynw wiadczcych o mio-
ci Chrystusa.
6. PRZYCZYNY APOSTAZJI
Na podstawie analizowanych utworw moemy wy-
wnioskowa, e przyczyny apostazji s nastpujce:
(1) moralny lub duchowy upadek (Dz 5,1-11; 8,9-24);
(2) przeladowania (Hbr 10,32-39; 1 P 3,13-17; 4,12-19;
5,8; Ap 2,9.13; 3,9); (3) faszywe nauki (Dz 20,30; Jk
1,16; 2 P 2,1; Jud 4; 1 J 2,18-19; 2 J 7-11; Ap 2,6.14-15.
20) lub (4) wasna decyzja (Jk 1,13-15; 5,19).
7. SPOSOBY WALKI Z APOSTAZJ
Obok licznych ostrzee przed zejciem z waciwej
cieki, w analizowanych tekstach zawarte s sowa
otuchy mwice o miosierdziu* Boga objawiajcym
si w trudnych sytuacjach (np. Hbr 4,14-16) oraz
o Jego mocy i wiernoci, dziki ktrej moe on zacho-
wa swoje dzieci ( SYNOSTWO, DZIECKO, DZIECI) od
zejcia z drogi wiary* (np. 1 P 1,5; 2 P 2,9; 1 J 4,4; Jud
24; Ap 3,10).
8. APOSTAZJA W LITERATURZE
POSTAPOSTOLSKIEJ
Chrzecijanie yjcy w czasach nastpujcych po erze
apostolskiej podlegali prawdopodobnie wikszej poku-
sie odwrcenia si od Chrystusa ni ich poprzednicy.
Nie mogli oni liczy ani na ydw, ktrzy coraz bar-
dziej otwarcie okazywali im niech, ani tym bardziej
na wrogie im pastwo. Szczegy zwizane z poku-
s dopuszczenia si apostazji znajdujemy zarwno
w rdach chrzecijaskich, jak i niechrzecijaskich
(MczPol 911; Pliniusz Ep 10). Pliniusz pisze, e chrze-
cijanie z Bitynii porzucili sw wiar ju dwadziecia lat
temu. Nic wic dziwnego, e w tekstach postapostol-
skich znajdujemy tak wiele ostrzee przed apostazj.
Wezwania te odwouj si jednak gwnie do ludzkich
wysikw niewiele wspomina si o mocy Boga, ktry
moe zachowa chrzecijan. Apostazja ukazywana
jest zatem raczej jako ludzka decyzja, a nie kwestia
zwizana z Bo moc.
1 List Klemensa nie tyle odnosi si do apostazji,
ile do baaganu panujcego w Kociele Korynckim
( KLEMENS RZYMSKI; STRUKTURA ORGANIZACYJNA
WSPLNOT WCZESNOCHRZECIJASKICH). Niemniej jed-
nak, i tu pojawia si ostrzeenie przed zmian zdania
(1 Klem 11.2) oraz zachta ku temu, aby wytrwa do
koca (1 Klem 45). Ponadto, ci, ktrzy nie posuchaj
sw Klemensa musz by wiadomi, e s w niema-
ym niebezpieczestwie (1 Klem 59.1; POSUSZE-
STWO). 2 List Klemensa ostrzega rwnie, e niewype-
nianie woli Chrystusa moe sprowadzi na czowieka
wieczn kar* (2 Klem 6.7). List ten wielokrotnie wzy-
wa take czytelnikw do autentycznego nawrcenia*
(np. 2 Klem 9.8).
U Ignacego* w wikszoci przypadkw ostrzeenia
skierowane s do heretykw, ktrzy zachowuj si jak
wygodniae psy (IgnEf 7; por. IgnEf 16). W tamtym
czasie za faszywych nauczycieli uznawano gwnie wy-
znawcw judaizmu* i doketyzmu*. I tak, Ignacy chwali
Koci za sprzeciw wobec tych herezji (np. IgnEf 9.1)
i dzieli si z czytelnikami bolesn prawd o wasnych po-
kusach zwizanych z wyparciem si Chrystusa (IgnRz 7).
Polikarp* przestrzega swych odbiorcw przed bra-
kiem wiary w Jezusa Chrystusa (FlpPol 7) i gorco
zachca chrzecijan do wytrwaoci (FlpPol 8), odwo-
ujc si przy tym do przykadu mczennikw takich
jak Ignacy. Barnaba kieruje do czytelnikw mocne
ostrzeenie: uciekajcie od wszelkich dzie nieprawo-
ci zanim dziea nieprawoci was zwyci (ListBar
4.1; LIST BARNABY; PRAWO). Pisze take: Bliski jest
dzie, w ktrym zy wytraci wszystko (ListBar 21.3).
Pasterz Hermasa* nawizuje do tematu apostazji
wielokrotnie. Rzeczownik apostata (apostats), ktry
pojawia si w Pasterzu (HermPod 8.6.2-6), wskazuje
na rzeczywisto wczesnej duszpasterskiej zmory.
I tak, apostaci odchodz od wiary, dopuszczajc si
pogaskich czynw (HermPod 8.9.3). Napomnienia
Hermasa skierowane przeciwko sudze*, ktry wypiera
si swojego Pana* (HermPod 9.28.4) odzwierciedla-
j prawdopodobnie fragmenty takie jak 2 P 2,1, Jud
4 i 1 J 2,2. Hermas ostrzega, e postpowa w taki
sposb to wypiera si wasnego ycia* (HermWiz
2.2.7-8). Zachet do takiego wyparcia stanowi strach
przed przeladowaniami oraz pragnienie zatrzymania
dbr materialnych (HermWiz 3.6.5; HermPod 8.8.5;
BOGACTWO). Inaczej ni w przypadku grzesznikw
popeniajcych lejsze przewinienia (hipokrytw i fa-
szywych nauczycieli, ktrzy maj szans si nawrci
jeli tylko oka skruch), dla apostaty (czyli tego,
ktry wypiera si Pana) nie ma ju nic prcz mierci
(HermPod 9.19.1).
Zob. te PRZECIWNICY; ANTYCHRYST; WYTRWAO,
CIERPLIWO; NAWRCENIE (POKUTA), POWTRNE NAWR-
CENIE.
BIBLIOGRAFIA. W. Bauder, Fall, Fall Away, NIDNTT
1:606-611; G.C. Berkouwer, Studies in Dogmatics: Fai-
th and Perseverance (Grand Rapids: Eerdmans, 1973);
M. Eaton, No Condemnation: A New Theology of As-
surance (Downers Grove, IL: InterVarsity Press, 1997);
43 aposto, apostolstwo
I.H. Marshall, Kept by the Power of God (Minneapolis:
Bethany, 1975); tene, The Problem of Apostasy in New
Testament Theology [w:] Jesus the Savior: Studies in New
Testament Theology (Downers Grove, IL: InterVarsity
Press, 1990) 306-324; H. Schlier, a|tct - TDNT
1:512-514.
P.W. Barnett
APOSTOLSKIE CREDO WYZNANIA WIARY, CREDA.
APOSTOLSKIE TRADYCJE WYZNANIA WIARY,
CREDA.
APOSTO, APOSTOLSTWO
W tekstach, ktrych dotyczy ten leksykon, okrelenie
aposto odnosi si gwnie do Dwunastu plus Pawe
(i Barnaba). W Didache* oraz w Listach w. Jana*
zawarte s wzmianki o wdrownych nauczycielach in-
nych ni ci, ktrzy mogliby by nazwani apostoami,
przy czym niektrzy z nich byli ortodoksyjni, inni he-
terodoksyjni. Gwn funkcj apostow jest goszenie
Ewangelii* i nauczanie* czonkw chrzecijaskich
wsplnot. W niektrych fragmentach apostoowie po-
dawani s jako wzory wytrwaoci w czasie przelado-
wa*. W innych miejscach ukazywani s jako ci, kt-
rzy wyznaczajc biskupw i diakonw troszczyli si
kontynuacj swojej posugi* w Kociele*. W Licie do
Hebrajczykw okrelenie aposto uywane jest take
w odniesieniu do Chrystusa*.
1. Dzieje Apostolskie
2. Od Listu do Hebrajczykw do Apokalipsy
3. Ojcowie Apostolscy
1. DZIEJE APOSTOLSKIE
1.1. Dwunastu Apostow. W Dziejach Apostolskich so-
wo aposto byo pierwotnie stosowane na okrelenie
Dwunastu. Pod tym wzgldem przywodzi ono na myl
Ewangeli ukasza, gdzie okrelenie aposto prawie
zawsze odnosi si do dwunastu uczniw powoanych
przez Jezusa (k 6,13, por. 9,1.10; 22,14.30) z tym, e
po zdradzie Judasza dotyczy ju ono jedenatu uczniw
(k 24,9-10).
To wanie tym jedenastu uczniom Chrystus wydaje
polecenia po swoim zmartwychwstaniu* (Dz 1,2) i to
do ich liczby po wniebowstpieniu* Chrystusa dodana
zostaje nowa osoba, ktra ma zastpi Judasza (Dz
1,15-22). Wybr dokonany zostaje wycznie spord
tych, ktrzy towarzyszyli Jedenastu przez cay czas,
gdy by wrd nich Pan Jezus (od przyjcia chrztu do
wniebowstpienia Dz 1,21-22). Ostateczn decyzj
pozostawiono Panu, do ktrego skierowano modli-
tw*. Nastpnie rzucono losy, ktre wskazay na Ma-
cieja (Dz 1,24-26). To wanie tej odtworzonej grupy
Dwunastu dotyczy wikszo odniesie do apostow
(Dz 1,26; 2,37.42.43; 4,33.35.36.37; 5,2.12.18.29.40;
6,6; 8,1.14.18; 9,27; 11,1). Znaczenie odtworzenia
penej liczby Dwunastu najlepiej bdzie wyjani
w kontekcie obietnicy Jezusa, zgodnie z ktr Dwu-
nastu zasidzie na tronach podczas sdu nad dwuna-
stoma plemionami Izraela* (k 22,30). Rengstorf pi-
sze, e ponowne ustanowienie apostolatu Dwunastu
dowodzi temu, i zmartwychwstay Pan, podobnie jak
Jezus w czasie swej ziemskiej posugi, nie zrezygnowa
z obietnicy wczenia dwunastu plemion Izraela do
swojego krlestwa (Rengstorf 1962, 192).
Posuga Dwunastu polegaa gwnie na goszeniu
Ewangelii i wiadczeniu o zmartwychwstaniu Chry-
stusa (Dz 1,22; 4,33), nauczaniu* (Dz 2,42) i mod-
litwie (Dz 6,2-4). Posudze tej czsto towarzyszyy
znaki i cuda (Dz 2,43; 5,12; ZNAKI, CUDA). Aposto-
owie czuli si szczeglnie odpowiedzialni za goszenie
Ewangelii w Jerozolimie*, tote pozostali tam, cho
wielu chrzecijan opucio miasto ze wzgldu na prze-
ladowania (Dz 8,1). Uczniowie Jezusa czuli si te
odpowiedzialni za nowe chrzecijaskie grupy, ktre
formoway si jako owoce sowa Boego goszonego
w innych miastach przez osoby pochodzce ze wspl-
not rozproszonych (Dz 8,4-17; 11,19-26). To wanie
poprzez rce apostow chrzecijanie samarytascy
otrzymywali Ducha witego (Dz 8,14-17; DUCH
WITY). W Dz 1516 apostoowie wraz ze starszymi
tworz grup, z ktr posani przez Koci Antio-
cheski* Pawe i Barnaba omawiaj kwesti koniecz-
noci poddawania nawrconych pogan* obrzezaniu*.
Dwunastka stanowi istotne ogniwo czce posu-
g Jezusa (opisan w Ewangelii ukasza) a posug
wczesnego Kocioa (opisan w Dz). Gdy w Dz 1,2
czytamy o apostoach wybranych przez Jezusa (ek-
seleksato), przypomina nam si k 6,13, gdzie Jezus
powouje swoich uczniw i wybiera (ekleksamenos)
z nich dwunastu. To wanie tych Dwanacioro niesie
wiadectwo o zmartwychwstaniu Chrystusa (Dz 2,14;
4,33; 5,29-32) i potwierdza autentyczno misji* wrd
Samarytan i pogan (Dz 8,14; 11,1-18). Po osigniciu
swych celw apostoowie usuwaj si w cie. Warto
zauway, e po tym, jak Herod skazuje na mier
apostoa Jakuba (Dz 12,1-2), nie zostaje podjta adna
prba odtworzenia grupy Dwunastu poprzez wybranie
jego zastpcy. I tak, kiedy grupa Dwunastu znika nam
z pola widzenia, tekst Dziejw skupia si na roli ode-
granej przez Piotra, Jakuba (brata Pana, ktry nie by
jednym z Dwunastu), a przede wszystkim Pawa.
1.2. Pocztki koncepcji Dwunastu Apostow. Ewange-
lia ukasza przypisuje fakt nazwania Dwunastu mia-
nem apostow samemu Jezusowi (k 6,13). Niemniej
jednak, niektrzy uczeni uwaaj, e by to ze strony
ukasza pewien anachronizm (np. Barrett, Campen-
hausen, Mosbech, Munck, Schmithals), ktry przyj
si pniej w Dziejach Apostolskich. W zwizku z tym
pojawi si szereg innych wyjanie zwizanych z po-
wstaniem koncepcji Dwunastu Apostow.
Schmithals twierdzi, e koncepcj chrzecijaskiego
apostolatu zawdziczamy Pawowi, ktry interpretujc
44 aposto, apostolstwo
znaczenie sowa aposto odwoywa si (w sposb
niewiadomy) do pewnych poj gnostyckich. To, co
mwi o Dwunastu Dzieje Apostolskie, jest w duej
mierze legend. I tak, w momencie, gdy zmartwych-
wstay Jezus objawia si Piotrowi, stojcy obok nie-
go ludzie zostaj uznani za Dwunastu a pniej za
apostow, cho tak naprawd w aden sposb nie
byli oni zwizani z Jezusem w czasie Jego ziemskiej
posugi.
Barrett twierdzi, e cho koncepcja Dwunastu nie
jest zjawiskiem powielkanocnym rzutujcym wstecz
na czasy Jezusa, to zastosowanie wobec Dwunastu
okrelenia aposto takim zjawiskiem jest. Barrett za-
uwaa, e w Kociele powielkanocnym funkcjonowao
wiele zazbiajcych si ze sob zastosowa sowa apo-
sto. Okrelenia tego uywano np. w odniesieniu do
Dwunastu, do larw Kocioa Jerozolimskiego, do
przedstawicieli Kocioa Jerozolimskiego, do Pawa,
do wsppracownikw Pawa czy do reprezentantw
wyznaczanych przez rne wsplnoty kocielne.
Mosbech twierdzi, e chrzecijaski sposb zastoso-
wania sowa aposto wywodzi si z Antiochii, gdzie
mianem tym okrelano misjonarzy posyanych przez
poszczeglne kongregacje. Zawenie tego okrelenia
do Dwunastu (plus pniej Pawa) jest skutkiem
koniktu pomidzy Pawem a judaizujcymi ( OBRZE-
ZANIE). Chcc odebra Pawowi prawo do nazywania
si apostoem, przeciwnicy Pawa twierdzili, e tylko ci,
ktrzy towarzyszyli Jezusowi podczas ziemskiej posu-
gi, i ktrzy zostali przez Jezusa posani, mogli mieni
si apostoami. Zgodnie z t teori, to wanie prze-
ciwnicy Pawa pierwsi zastosowali sowo apostoowie
wobec Dwunastu.
Munck uwaa, e grupa Dwunastu Apostow two-
rzya pocztkowo pewne zrzeszenie, ktrego siedzib
bya Jerozolima. Czonkowie tego zrzeszenia nie byli
wprawdzie traktowani jako wdrowni misjonarze, ale
szanowano ich jako tych, ktrych powoa sam Chry-
stus. Dopiero pniej, kiedy wybucha wrzawa wok
Pawowej misji wrd pogan*, okrelenie aposto
zaczo odnosi si do Dwunastu, ktrzy take gosili
Ewangeli poganom (Mt 28,18-20). Jak pisze Munck:
z czasem Koci chrzecijan nawrconych z poga-
stwa przej Dwunastu Apostow posanych przez
Jezusa do Izraela i tak jak Pawa uczyni ich apo-
stoami pogan (Munck, 110).
Wszystkie powysze teorie zakadaj, e koncepcja
apostolatu Dwunastu nie moga zosta zapocztko-
wana przez Jezusa. Niemniej jednak, istniej mocne
argumenty, na podstawie ktrych mona j powiza
z Jego osob (zob. DJG, Apostle). A skoro tak (o czym
wiadczy k 6,13 i Mk 3,14), to raczej nie trzeba szuka
dodatkowych wyjanie w tym zakresie.
1.3. Apostolstwo Piotra. Dziaalno Piotra dominuje
w pierwszych dwunastu rozdziaach Dziejw Apostol-
skich (tak, jak dziaalno Pawa dominuje w szesnastu
ostatnich). Piotr odgrywa wiodc rol w pocztkach
formowania si Kocioa Jerozolimskiego. To on
przejmuje inicjatyw w poszukiwaniu zastpcy Juda-
sza Iskarioty (Dz 1,15-26). Piotr jest take gwnym
rzecznikiem apostow to on mwi w ich imieniu
podczas Pidziesitnicy* (Dz 2,14-40), on przemawia
do tumu po uzdrowieniu* kalekiego ebraka (Dz 3,11-
26), on mwi za siebie i za Jana przed komisj zoon
z ydowskich przywdcw (Dz 4,5-22) i on broni Dwu-
nastu podczas przesuchania prowadzonego przez San-
hedryn (Dz 5,27-32). Piotr zajmuje si rwnie spraw
oszustwa ze strony Ananiasza i Sary (Dz 5,1-10) oraz
dziaalnoci Szymona Maga (Dz 8,18-24). Posta Pio-
tra pojawia si niemal we wszystkich opisach uzdro-
wie zawartych w pierwszych dwunastu rozdziaach
Dziejw (Dz 3,1-10; 5,15; 9,32-43). Piotr angauje si
w zakadanie wsplnot w Samarii (Dz 8,14-25) i na-
wrcenie bojcego si Boga poganina Korneliusza*
(Dz 10,1-48). Piotr broni take koncepcji wczenia do
ludu Boego nieobrzezanych przy okazji sprawy z Kor-
neliuszem (Dz 11,1-18) i poganami nawrconymi przez
Pawa (Dz 15,7-11).
Istotn kwesti, jaka si z tego wyania jest fakt, e
apostolat Piotra nie by ju cile zwizany z ydami
tak jak apostolat Pawa przesta by czony wycz-
nie z poganami. Podczas gdy gwnym obszarem dzia-
alnoci Piotra byli obrzezani (por. Ga 2,7-9), by on
take w pewnym stopniu zaangaowany w misj wrd
pogan. Jest to zgodne z tym, co znajdujemy w 1 P (zob.
poniszy punkt 2.2) i z aluzjami do misji Piotra wrd
pogan zawartymi w listach Pawa (por. 1 Kor 1,12;
3,22; 9,5; Ga 2,11.14).
1.4. Wsplna posuga Barnaby i Pawa. Pawe i Barnaba
nie znaleli si wrd Dwunastu i nie mieli adnych
szans, by si wrd nich znale, gdy nie towarzyszyli
Jedenastu od chrztu Jezusa a do Jego wniebowstpie-
nia. Pierwsz aluzj do misji realizowanej przez Bar-
nab napotykamy w Dz 11,22, gdzie czytamy o tym,
jak apostoowie z Jerozolimy posyaj go do Antiochii
w reakcji na wieci o wielkim pragnieniu przylgnicia
do Boga, jakie zrodzio si wrd tamtejszych Grekw.
Barnaba i Pawe s pniej posani jako przedstawi-
ciele Kocioa w Antiochii nioscy dary dla witych
w Jerozolimie (Dz 11,27-30).
W Dz 13,1-3 czytamy o tym, jak pod natchnieniem
Ducha witego prorocy* i nauczyciele* z Kocio-
a w Antiochii posyaj Barnab i Pawa do pracy, do
ktrej wzywa ich sam Bg. Prorocy i nauczyciele wy-
prawiaj posacw w drog (Dz 13,3), a prowadzeni
przez Ducha witego Barnaba i Pawe ruszaj na Cypr
(Dz 13,4-12). W Dz dopiero po wyruszeniu w podr
misyjn Barnaba i Pawe zostaj nazwani apostoami
(Dz 14,4.14).
Warto zauway, e tym, kto decyduje o posaniu ich
na misj, nie jest Koci jak si czsto zakada ale
Duch wity. To On inspiruje prorokw i nauczycieli
45 aposto, apostolstwo
do tego, aby posa (aforisate) Barnab i Pawa do pra-
cy, do jakiej sam ich wybra (Dz 13,2). I tak, prorocy
i nauczyciele kad na Barnab i Pawa rce, modl si
za nich, a potem wyprawiaj ich (apelysan) w drog
(Dz 13,3). Prowadzeni (ekpemfthentes) przez Ducha
witego, Barnaba i Pawe jad na Cypr (13,4). A za-
tem, to Duch wity wybra Barnab i Pawa, to On
natchn prorokw i nauczycieli do decyzji posania ich
na misj i to On ich poprowadzi. Rol, jak mieli nato-
miast odegra prorocy i nauczyciele, bya modlitwa za
nich oraz wyprawienie ich w drog.
Misja, jak prowadzili Barnaba i Pawe, polegaa
pocztkowo na goszeniu Sowa Boego wrd ydw
w synagogach* Cypru (Dz 13,4-5). Kiedy Barnaba i Pa-
we zostali posani na Pafos do prokonsula, ktry take
chcia usysze Sowo Boe, ich dziaalno otworzya
si rwnie na rodowisko pogan (Dz 13,6-12). P-
niej, gdy wielu ydw z Antiochii Pizydyjskiej odrzuci-
o ich przesanie, Barnaba i Pawe celowo zwrcili si
ku poganom, wierzc, e sam Bg ich do tego wzywa
(Dz 13,46-47). Suszno tej decyzji potwierdzia si
przez to, i Bg pozwala im czyni znaki* i cuda (Dz
13,8-12; 14,1-3.8-10).
1.5. Apostolstwo Pawa. W Dz 13,2 czytamy o tym, jak
Duch wity inspiruje prorokw i nauczycieli do tego,
aby posali Barnab i Pawa do pracy, do ktrej On
sam ich wyznaczy. Historia powoania Pawa zaczyna
si jednak o wiele wczeniej. Za jej pocztek mona
uzna spotkanie ze zmartwychwstaym Chrystusem
na drodze do Damaszku (Dz 9,3-6; 22,6-11; 26,12-18).
Wanie przy tej okazji, poprzez Ananiasza, Pawe
otrzymuje wiato na swoje dalsze ycie (Dz 9,10-19;
22,12-16): ma gosi to, co widzia i sysza wszystkim
ludom poganom i ich krlom oraz mieszkacom
Izraela tak, aby mogli wyrzec si grzechu i nawrci
si do Boga (Dz 9,15; 22,14-15. 21; 26,16-20). Szero-
kie pole wyznaczonej Pawowi misji (polegajcej na
goszeniu Ewangelii zarwno poganom, jak i ydom)
odzwierciedlone jest w opisach dziaalnoci Pawa za-
wartych w Dziejach Apostolskich. Odwiedzajc jedno
miasto za drugim, gosi on Sowo Boe najpierw w sy-
nagogach, a potem wrd pogan. Zgodnie z treci Dz,
w kadym zaoonym przez siebie Kociele Pawe wy-
znacza starszych sprawujcych piecz nad ca wspl-
not (Dz 14,23, por. 20,17).
Czasami taki sposb prezentacji misyjnego dzie-
a Pawa odrzucany jest jako wymys autora Dziejw
Apostolskich. Teoria ta opiera si na stwierdzeniach sa-
mego Pawa zawartych w Ga 2,6-9 (zgodnie z ktrymi
zosta on posany do pogan, tak jak Piotr do ydw).
Niemniej jednak, cho trudno zaprzeczy temu, e
posuga Pawa rnia si od posugi Piotra, nie nale-
y zakada, i Piotr nie mia nic wsplnego z misj
wrd pogan, a Pawe nie mia nic do zrobienia wrd
ydw. To, e Pawe dziaa zarwno w rodowisku po-
gaskim, jak i ydowskim, potwierdzone jest zapisami,
zgodnie z ktrymi dowiadcza on przeladowa z rk
ydw (2 Kor 11,24.26), przy czym przeladowania te
wynikay po czci z faktu, i odmawia on goszenia
obrzezania (Ga 5,11).
1.6. Apostoowie a Duch wity w Dziejach Apostolskich.
Najbardziej charakterystyczn cech apostolstwa jest
prawdopodobnie ta opisana w Dz w zwizku z zesa-
niem Ducha witego. I tak, zmartwychwstay Jezus
obiecuje apostoom, e otrzymaj moc* i bd o Nim
wiadczy wwczas, gdy przyjdzie do nich Duch wi-
ty (Dz 1,5.8). Po napenieniu si Duchem w Dniu
Pidziesitnicy, apostoowie zaczli gosi zmart-
wychwstanie (Dz 2,4; 4,8; 5,32). Przez ich rce Duch
wity zstpi take na chrzecijan z Samarii (Dz 8,14-
17). Duch wity napeni rwnie Pawa, gdy zosta on
powoany na apostoa (Dz 9,17). To Duch wity przy-
gotowa Piotra do przekazania Ewangelii bojcemu
si Boga poganinowi Korneliuszowi, a z kolei dziki
Piotrowi w gospodarstwie* Korneliusza zagoci Duch
(Dz 10,19.44-48; 11,12-17).
Barnaba, ktry (wraz z Pawem) okrelony jest mia-
nem apostoa w Dz 14,4.14, opisany jest jako dobry
czowiek peen Ducha witego (Dz 11,24). To dziki
temu Duchowi prorocy i nauczyciele z Antiochii posy-
aj Pawa i Barnab w misj, do ktrej zostali wybrani.
Ten Duch poprowadzi ich take w podr nazwan
pniej pierwsz podr misyjn Pawa (Dz 13,1-4).
Podczas drugiej podry misyjnej Pawa Duch wity
powstrzymuje go i jego towarzyszy przed prowadze-
niem dziaa ewangelizacyjnych w niektrych rejo-
nach Azji i Bitynii (Dz 16,6-7), skutkiem czego zaraz
po widzeniu Pawa w Troadzie (Dz 16,8-10) udaj si
oni prosto do Macedonii. Duch napenia nastpnie
chrzecijan z Efezu po tym, jak Pawe wkada na nich
rce (Dz 19,6). I wreszcie, to z natchnienia Ducha
witego Pawe kontynuuje drog do Jerozolimy mimo
ostrzee, e nie czeka tam na niego nic dobrego (Dz
20,22-23).
W Dziejach Apostolskich to Duch wity posya
apostow na stale rozszerzajce si misje i to On po-
twierdza suszno dziaa prowadzonych wrd po-
gan. W ten sposb obietnica i nadanie Ducha witego
przez Chrystusa stanowi wane ogniwo czce ziem-
sk posug Jezusa z ewangelizacyjn misj apostow.
2. OD LISTU DO HEBRAJCZYKW
DO APOKALIPSY
2.1. List do Hebrajczykw. W Licie do Hebrajczykw*
pojawia si tylko jedno odniesienie do apostolstwa,
przy czym jest ono zwizane z wyznaczeniem tej funk-
cji Chrystusowi przez samego Boga. Czytelnicy we-
zwani s tu do zwrcenia uwagi na Jezusa apostoa
i arcykapana* ich wiary, ktry by wierny Temu, kto
Go powoa (Hbr 3,1-6). Stanowi to podstaw do za-
chcenia czytelnikw, aby byli tak wierni jak Jezus i nie
powtarzali niewiernoci, jak cechowao si pokolenie
46 aposto, apostolstwo
Izraelitw wyprowadzanych z Egiptu (Hbr 3,74,11).
W kontekcie Listu do Hebrajczykw rola Jezusa (kt-
ra odzwierciedla charakter Jego apostolstwa) obejmuje
goszenie Sowa Boego oraz przetrwanie cierpienia*
i mierci* po to, aby obj pozycj arcykapana w imie-
niu ludu Boego i zoy oar* za jego grzechy*, za-
pewniajc dzieciom Boym ostateczn chwa*.
2.2. 1 List w. Piotra. W 1 Licie w. Piotra* autor
przedstawia si jako aposto Jezusa Chrystusa i zwra-
ca si do czytelnikw jako do przybyszw wrd roz-
proszenia w Poncie, Galicji, Kapadocji, Azji i Bitynii
(1 P 1,1). Na pierwszy rzut oka zgadza si to z teori,
zgodnie z ktr Piotr ogranicza si do goszenia Ewan-
gelii wrd ydw (w tym przypadku wrd ydw
z diaspory*). Jak ju zauwaylimy, Dzieje Apostol-
skie opisuj jednak Piotra dziaajcego wrd pogan
(i wrd ydw), a po bardziej dogbnym wczytaniu
si w 1 P dochodzimy do wniosku, e i tu jest o tym
mowa. Prawd mwic, cay 1 P skierowany jest do po-
gan. Okres sprzed nawrcenia czytelnikw opisany jest
jako czas, w ktrym penili wol pogan i postpowali
w rozwizociach, dzach, naduywaniu wina, obar-
stwie, pijastwie i w niegodziwym bawochwalstwie
(1 P 4,3-4). Nie ma zatem wtpliwoci, e odbiorcami
listu s poganie, w zwizku z czym Piotr mwi o nich
jak o przybyszach wrd rozproszenia w sensie me-
taforycznym, majc na myli ich status jako chrzeci-
jankich cudzoziemcw wygnacw we wrogim im
wiecie.
2.3. 2 List w. Piotra i List w. Judy. W 2 Licie w.
Piotra* autor take przedstawia si czytelnikom jako
aposto Jezusa Chrystusa (2 P 1,1). Nastpnie wzywa
czytelnikw, aby pamitali o przykazaniu Pana i Zbaw-
cy oraz o sowach wypowiadanych przez witych
prorokw i waszych apostow (2 P 3,2), po czym
przestrzega przed tymi, ktrzy ku wasnej zgubie
przeinaczaj nauki zawarte w listach Pawa i w wi-
tych Pismach (2 P 3,15-16). W Licie w. Judy* czytel-
nicy wezwani s do pamici o sowach (dotyczcych
dni ostatnich), jakie pady z ust apostow Pana Jezusa
Chrystusa (Jud 17). W obydwu tych listach funkcja
apostoa okrelona jest zatem jako funkcja nauczyciel-
ska, przy czym chodzi oczywicie o przekazywanie
nauki Jezusa. Okrelenie odnoszce si do waszych
apostow zawarte w 2 P 3,2 wydaje si natomiast doty-
czy nie tyle Dwunastu, ile misjonarzy, od ktrych czy-
telnicy usyszeli Ewangeli* po raz pierwszy, w gronie
ktrych znajdowa si przypuszczalnie aposto Pawe
(por. 2 P 3,15-16).
2.4. Listy w. Jana. W 3 Licie w. Jana Starszy
chwali Gajusa za gocinno* okazan wdrow-
nym nauczycielom, ktrzy podruj dla imienia
Jego i prosi o ponowne ugoszczenie tych osb (3 J
5-8). Starszy krytykuje natomiast Diotrefesa, ktry
w chrzecijaskiej wsplnocie zamieszkujcej miasto
Gajusa by najwyraniej kim znaczcym, za odmow
ugoszczenia tych nauczycieli (3 J 9-10). W 2 Licie w.
Jana Starszy ostrzega Wybran Pani przed oszusta-
mi, ktrzy chodz po wiecie, zaprzeczajc temu, e
Jezus Chrystus przyszed w ciele*. Starszy prosi Wy-
bran Pani, aby nie udzielaa im gociny, gdy byoby
to jednoznaczne z uczestnictwem w ich niegodziwych
czynach (2 J 7-11). W 1 Licie w. Jana autor ostrzega
czytelnikw przed ludmi, ktrzy oddzielili si od jego
wsplnoty, a teraz podruj, goszc faszywe nauki
dotyczce osoby Chrystusa, zwodzc swych suchaczy
na manowce (1 J 2,18-19.22-23.26).
Podczas gdy w Listach w. Jana nie pojawia si so-
wo aposto, listy te ukazuj prawd, zgodnie z ktr
pod koniec I w. po Chr. wdrowni nauczyciele czy
to ortodoksyjni, czy heretyccy mieli zwyczaj podr-
owania od jednej wsplnoty kocielnej do drugiej
przynajmniej w rejonie, w ktrym owe listy powstay.
Ludzie ci czsto nie byli identykowani ani z posug
Dwunastu, ani z dziaalnoci Pawa, przez co kongre-
gacje musiay rozeznawa suszno goszonych przez
nich pogldw przed zapewnieniem im gociny, ktre
byo jednoznaczne z udzieleniem im wsparcia. (Podob-
n sytuacj opisuje Didache.) 1 J dostarcza etycznych*
i doktrynalnych kryteriw, wedug ktrych czytelnicy
mogli zwerykowa pogldy wyznawane przez w-
drownych nauczycieli ( LISTY W. JANA).
2.5. Apokalipsa w. Jana. Autor Apokalipsy* nawizuje
do tych, ktrzy mieni si apostoami, ale w rzeczywi-
stoci nimi nie s (Ap 2,2), jak rwnie do autentycz-
nych apostow, ktrzy wraz ze witymi i prorokami
bd si cieszy z upadku Babilonu* (Ap 18,2).
W Apokalipsie czytamy rwnie o imionach dwuna-
stu apostow wypisanych na dwunastu fundamentach
cian niebiaskiej Jerozolimy symbolu Kocioa (Ap
21,9-14). Na podstawie tego ostatniego fragmentu mo-
na wywnioskowa, e wedug autora Apokalipsy posu-
ga dwunastu apostow bya niezbdna dla budowania
wsplnot kocielnych. Innymi sowy, ich ewangelizacyj-
na dziaalno stanowi fundament Kocioa.
3. OJCOWIE APOSTOLSCY
3.1. List Barnaby. W jedynym miejscu, w ktrym na-
wizuje on do apostow, napisany prawdopodobnie
pomidzy 70 a 79 r. po Chr. List Barnaby* mwi, e
kiedy Chrystus wybiera wasnych apostow do go-
szenia Ewangelii, wzi niegodziwych, aby udowod-
ni, e nie przyszed powoa sprawiedliwych, lecz
grzesznikw (ListBar 5.9). Na tej podstawie mona
wywnioskowa, e Barnaba wiedzia o apostoach
wybranych przez Chrystusa (tzn. o Dwunastu), i e
ich zasadnicz rol byo goszenie Ewangelii. Odniesie-
nie do wasnych apostow moe wiadczy o tym,
e Barnaba zna innych apostow oprcz tych Dwu-
nastu.
47 aposto, apostolstwo
3.2. List Klemensa do Koryntian. Wedug wikszoci
uczonych list ten napisano okoo roku 95, a w je-
go tekcie pojawia si kilka odniesie do apostow
( KLEMENS RZYMSKI). Apostoowie Piotr i Pawe
ukazani s tu jako wzory wytrwaej cierpliwoci po-
rd przeladowa (1 Klem 5.2-7). Klemens pisze, e
apostoowie posani zostali przez Chrystusa, tak jak
Chrystus zosta posany przez Boga. Z listu Klemen-
sa wynika te, e apostoowie otrzymali Ewangeli od
Chrystusa, e gosili j gdzie tylko mogli, i e w zao-
onych przez siebie wsplnotach wyznaczali biskupw
i diakonw (1 Klem 42.1-5). Apostoowie Chrystusa
mieli rwnie wiedzie o tym, e stanowisko biskupa
bdzie w przyszoci wzbudza liczne kontrowersje
( STRUKTURA ORGANIZACYJNA WSPLNOT WCZESNO-
CHRZECIJASKICH). Z tego wanie powodu nie tylko
wyznaczali biskupw, ale te troszczyli si o cigo
urzdu. I tak, osoby wyznaczone przez apostow mia-
y z kolei wyznacza swych nastpcw, ktrzy przejmo-
wali pniej ich posug (1 Klem 44.1-2), przy czym
takimi nastpcami musieli by mczyni cieszcy si
dobr opini, ktrych wybr zatwierdzany by przez
cay Koci (1 Klem 44.3).
3.3. Didache. Jak ju wspomnielimy, Didache* ukazu-
je sytuacj podobn do tej, o ktrej mwi listy w. Ja-
na sytuacj, w ktrej wielu wdrownych nauczycieli,
zarwno ortodoksyjnych, jak i heretyckich, prbowao
wywiera wpywy na kongregacje chrzecijaskie. Trak-
tat Didache, napisany pod koniec I lub na pocztku
II w. po Chr., okrela bardzo praktyczne kryteria, we-
dug ktrych ludzie mog odrni prawdziwych w-
drownych apostow (i prorokw) od faszywych:
W sprawie za apostow i prorokw zgodnie z po-
leceniem Ewangelii postpujcie w taki oto sposb:
Kadego apostoa, ktry do was przychodzi, przyj-
mijcie jak samego Pana. Nie zostanie on u was jed-
nak duej ni dzie jeden, a gdyby zasza potrzeba,
jeszcze i drugi. Jeli zostanie trzy dni, jest to faszy-
wy prorok. Gdy w aposto bdzie odchodzi, dajcie
mu tylko chleba na drog: jeli zada pienidzy, jest
to faszywy prorok (Did 11.3-6).
Na podstawie tego fragmentu mona wysnu kilka
istotnych wnioskw. Po pierwsze, prawdziwi apostoowie
cieszyli si wielkim uznaniem. To dlatego naleao ich
przyjmowa jak samego Pana. Odzwierciedlao to
zastosowanie wobec apostow koncepcji szaliacha,
zgodnie z ktr posaniec jest rwnoznaczny z tym, kto
go posa (zob. DJG, Apostle). Po drugie, czytelnicy zo-
stali wezwani do tego, aby postpowa zgodnie z nauk
Jezusa: mieli okazywa gocinno apostoom, ktrzy
im posugiwali. Po trzecie, ten ewangeliczny obowizek
zosta poddany naduyciom ze strony faszywych apo-
stow, w zwizku z czym Didache podaje wskazwki
umoliwiajce odrnienie prawdziwych apostow od
faszywych. Po czwarte, fakt, e pod koniec I lub na
pocztku II w. autor wci mwi o apostoach wdrow-
nych wiadczy o tym, i okrelenia aposto uywano
w odniesieniu do grupy o wiele szerszej ni Dwunastka
plus Pawe i jego wsppracownicy. Ponadto, w Didache
okrelenie apostoowie wydaje si by niemal syno-
nimiczne ze sowem prorocy* (aposto, ktry da
pienidzy, to faszywy prorok).
3.4. Listy Ignacego. W swych napisanych na pocztku
II w. listach, Ignacy* kilkakrotnie nawizuje do apo-
stow, do ktrych zalicza take Pawa (IgnRz 4.3).
Piszc o apostoach Ignacy wydaje si odwoywa do
minionej epoki (IgnMag 13.1-2). Nie zalicza do gro-
na apostow siebie samego, zrzekajc si nalenego
im autorytetu (IgnRz 4.3; IgnTral 3.3). W momentach,
w ktrych Ignacy wspomina o apostoach, Bg i apo-
stoowie stawiani s zwykle w pierwszym szeregu, a bi-
skup i prezbiterzy w drugim. Ignacy dokonuje takich
porwna po to, by wzmocni autorytet biskupw
i prezbiterw w oczach czonkw Kocioa (IgnMag
6.1; 7.1; 13.1-2; IgnFld 5.1; IgnSmyrn 8.1; IgnTral 2.2;
3.1; 7.1). Ignacy wielokrotnie nawizuje te do funkcji,
jakie penili apostoowie: okrelanie zasad, jakich na-
leao przestrzega (IgnRz 4.3; IgnSmyrn 8.1; IgnMag
13.1; IgnTral 7.1), dostarczanie przykadu chrzecija-
nom, ktrzy mieli by z apostoami w jednoci (IgnEf
11.2) i ich naladowa (IgnEf 12.2), a take kierowanie
wsplnotami kocielnymi, ktr to funkcj przejli
pniej prezbiterzy (IgnMag 6.1).
3.5. List Polikarpa do Filipian. Na podstawie tego listu,
ktry zosta napisany na pocztku II w. po Chr., mo-
na wywnioskowa, e dla Polikarpa* Pawe by najzna-
komitszym z apostow. Polikarp okrela go mianem
bogosawionego i chwalebnego Pawa (FlpPol 3.2),
a za grup apostow uwaa samego Pawa [], jak
rwnie innych apostow (FlpPol 9.1). Z listu Polikar-
pa wynika, e rol apostow byo goszenie Ewangelii
(FlpPol 6.3), a dziki listom Pawa ludzie dodatkowo
umacniali si w wierze (FlpPol 3.2). Apostoowie stano-
wili ponadto przykad chrzecijaskiej postawy, zgod-
nie z ktr wierni powinni by posuszni sowu spra-
wiedliwoci (FlpPol 9.1), ktre to okrelenie odnosio
si do nauk na temat wytrwaoci w przeladowaniach
i mczestwie*.
3.6. 2 List Klemensa. Ta homilia, napisana przez nie-
znanego autora i znana obecnie pod nazw 2 Listu
Klemensa, datowana jest na 120140 r. po Chr. Zawie-
ra ona zaledwie jedno interesujce nas odniesienie,
w ktrym nauka apostow ukazana jest jako wiary-
godne rdo informacji na temat natury Kocioa
(2 Klem 14.2).
3.7. Pasterz Hermasa. Dokument ten, napisany praw-
dopodobnie ok. 140145 r., opisuje wizje, jakich
48 architektura wczesnego Kocioa
dowiadczy Hermas*, jak rwnie przykazania i para-
bole przekazane Hermasowi przez wspania posta
w szacie pasterza*. Wzmianki o apostoach pojawiaj
si w trzeciej wizji i w dziewitej paraboli.
W trzecim z widze Hermas widzi symbolizujc
Koci wie, ktra budowana jest z biaych kwadra-
towych kamieni symbolizujcych apostow, biskupw,
nauczycieli i diakonw (HermWiz 3.5.1). W dziewitej
paraboli czterdzieci kamieni symbolizuje aposto-
w i nauczycieli Ewangelii Syna Boego (HermPod
9.15.4). Apostoowie opisani s jako ci, ktrzy gosz
Ewangeli dwunastu narodom zamieszkujcym cay
wiat (HermPod 9.17.1; 9.25.2). Po wasnym zani-
ciu, apostoowie i nauczyciele gosz nauki tym, kt-
rzy zasnli przed nimi (HermPod 9.16.5). Jak wynika
z tego tekstu, gwn funkcj apostow byo goszenie
Ewangelii, niezalenie od tego, czy mowa o goszeniu
jej mieszkacom wiata w czasie ich ycia, czy o go-
szeniu jej zmarym po tym, jak apostoowie sami zasil
ich szeregi.
W wietle powyszych rozwaa, w bardzo oglni-
kowych kategoriach mona stwierdzi, e analizowane
tutaj teksty NT kad nacisk na funkcj apostow jako
wiadkw zmartwychwstania i gosicieli Ewangelii Je-
zusa Chrystusa. W jednym z fragmentw grupa Dwu-
nastu ukazana jest jako fundament, na ktrym budowa-
ny jest Koci. W innym miejscu apostoowie opisani
s jako autorytatywni przekaziciele chrzecijaskiej
tradycji. Ojcowie Apostolscy take pisz o apostoach
jako o nauczycielach, ale kad rwnie nacisk na pe-
nione przez nich role wzorw Boego prowadzenia si
i wytrwaoci w obliczu przeladowa, na sposoby od-
rnienia prawdziwych i faszywych apostow/proro-
kw i na penion przez apostow funkcj nadawania
stanowisk biskupich i prezbiterskich w Kociele, przy
czym wszystkie te aspekty odzwierciedlaj sprawy istot-
ne dla wczesnych wsplnot kocielnych.
Zob. te DZIEJE APOSTOLSKIE; OJCOWIE APOSTOLSCY;
WADZA; STRUKTURA ORGANIZACYJNA WSPLNOT WCZES-
NOCHRZECIJASKICH, WADZA WIECKA; MISJA WCZESNA
NIE-PAWOWA.
BIBLIOGRAFIA. C.K. Barrett, The Signs of an Apostle
(London: Epworth, 1970); S. Brown, Apostleship in the
New Testament as an Historical and Theological Prob-
lem, NTS 30 (1984), 474-480; H. von Campenhausen,
Der urchristliche Apostelbegri, ST 1 (1948), 96-130;
A.C. Clark, Apostleship: Evidence from the New Testa-
ment and Early Christian Literature, VoxEv 19 (1989),
49-82; tene, The Role of the Apostles [w:] The Book of
Acts and Its Theology, red. I.H. Marshall, D. Peterson
(BAFCS 6; Grand Rapids: Eerdmans; Carlisle: Pater-
noster, w przygotowaniu); K. Giles, Apostles Before
and After Paul, Churchman 99 (1985), 241-256; J.A.
Kirk, Apostleship Since Rengstorf: Towards a Synthesis,
NTS 21 (1975), 249-264; C.G. Kruse, New Testament
Foundations for Ministry (London: Marshall, Morgan &
Scott, 1983); M. Lohmeyer, Der Apostelbegri im Neuen
Testament: Eine Untersuchung auf dem Hintergrund der
synoptischen Aussendungsreden (Stuttgart: Katholis-
ches Bibelwerk, 1995); H. Mosbech, Apostolos in the
New Testament, ST 2 (1948), 166-200; J. Munck, Paul,
the Apostles and the Twelve, ST 3 (19501951), 96-110;
V.C. Ptzner, Pneumatic Apostleship? Apostle and Spi-
rit in the Acts of the Apostles [w:] Wort in der Zeit: Neute-
stamentliche Studien, FS K.H. Rengstorf, red. W. Haube-
ck, M. Bachmann (Leiden: E.J. Brill, 1980), 210-235;
K.H. Rengstorf, a:ecee,, TDNT 1:398-447; tene,
The Election of Matthias: Acts 1.15 . [w:] Current Issues
in New Testament Interpretation: Essays in Honor of Otto
A. Piper, red. W. Klassen, G.F. Snyder (London: SCM,
1962), 178-192; B. Rigaux, Die Zwlf in Geschichte und
Kerygma [w:] Das kirchliche Amt im Neuen Testament,
red. K. Kertelge (Darmstadt: Wissenschaftliche Buch-
gesellschaft, 1977), 279-304; W. Schmithals, The O ce
of Apostle in the Early Church (London: SPCK, 1971);
C. Zettner, Amt, Gemeinde und kirchliche Einheit in der
Apostelgeschichte des Lukas (Frankfurt am Main: Peter
Lang, 1991).
C.G. Kruse
ARCHITEKTURA WCZESNEGO KOCIOA
Zarwno z dowodw literackich, jak i nieliterackich
wynika, e miejscami, w ktrych gromadzili si pierwsi
chrzecijanie, byy domy mieszkalne. Potwierdzaj to
Dzieje Apostolskie*, w ktrych czytamy, e czonko-
wie wczesnego Kocioa spotykali si w prywatnych
mieszkaniach. Take w listach Pawa znajdujemy in-
formacje o tym, e nowe wsplnoty zakadane przez
apostow* gromadziy si wok domostw. To, e miej-
scem praktyk chrzecijaskich byy prywatne mieszka-
nia, byo norm do pierwszej poowy IV w., kiedy to
Konstantyn zacz budowa pierwsze chrzecijaskie
bazyliki. A zatem, przez prawie trzysta lat chrzecijanie
spotykali si w swych domach nie za w synagogach*
czy specjalnych budynkach przeznaczonych do spra-
wowania praktyk religijnych.
1. Potrzeba ustanowienia i rozwj kociow domo-
wych
2. Kocioy domowe w latach 50150
3. Domus Ecclesiae lata 150250
4. Aula Ecclesiae lata 250313
1. POTRZEBA USTANOWIENIA I ROZWJ
KOCIOW DOMOWYCH
To, e pierwsi chrzecijanie gromadzili si w domach,
nie jest dzieem przypadku. Najprawdopodobniej przy-
czyniy si do tego cztery czynniki. Po pierwsze, gr-
ne sale i inne pomieszczenia mieszkalne byy oglnie
dostpne. Po drugie, byy to miejsca, ktre nie rzucay
si w oczy. Cho zorganizowanie spotkania w domu
prywatnym wcale nie gwarantowao ochrony przed
przeladowaniem* (zob. Dz 8,3), w czasie, gdy chrze-
cijanom grozia mier za wiar, wyznawcy Chrystusa
49 architektura wczesnego Kocioa
woleli spotyka si w miejscach dyskretnych. Po trze-
cie, ydzi z Palestyny i diaspory ( JUDAIZM DIASPORY)
take gromadzili si w synagogach domowych. Jako
e wikszo pierwszych chrzecijan stanowili ydzi
i tzw. bojcy si Boga, mona zaoy, i czonkowie
wsplnot chrzecijaskich przejmowali wzorce ydow-
skie zwaszcza, e wiele czynnoci wykonywanych
w kocioach domowych przypominao zwyczaje panu-
jce w domowych synagogach. I po czwarte dom
zapewnia chrzecijanom wszystko, czego potrzebo-
wali do swych praktyk religijnych, a szczeglnie do
przygotowywania, podawania i spoywania Wieczerzy
Paskiej*.
Jeli chodzi o miejsca chrzecijaskich spotka,
okres od 50 do 313 r. po Chr. mona podzieli na trzy
etapy rozwoju (Krautheimer). W pierwszym etapie (ok.
50150 r.), chrzecijanie gromadzili si w prywatnych
domach czonkw swoich wsplnot lub dobroczycw.
Do tego typu miejsc najbardziej pasuje okrelenie ko-
ci domowy. Z denicji koci domowy jest mieszka-
niem architektonicznie niezmienionym dla chrzecija-
skiego zgromadzenia i uywanym do celw religijnych
przez lokaln wsplnot chrzecijask lub jej cz.
W drugim etapie (ok. 150250 r.), prywatne bu-
dynki mieszkalne przystosowywane byy specjalnie do
potrzeb zbierajcych si w nich chrzecijan. W niekt-
rych przypadkach byy to wyremontowane domostwa,
w ktrych wsplnoty spotykay si ju wczeniej. Mo-
dykacje architektoniczne i idce za nimi zmiany doty-
czce przeznaczenia budynkw to dwie cechy tak zwa-
nych domus ecclesiae, ktr to nazw mona przetu-
maczy jako orodki kocielne czy domy spotka.
W trzecim i ostatnim etapie (ok. 250313 r.) chrze-
cijanie zaczli uywa wikszych budynkw i hal za-
rwno prywatnych, jak i publicznych. Niektre z tych
wikszych budynkw, ktre byy ostatnim chrzecija-
skim krokiem architektonicznym przed epok bazylik
Konstatyna, funkcjonoway wczeniej jako domus eccle-
siae. Miay one ksztat kwadratu i w aden sposb nie
przypominay pniejszych chrzecijaskich bazylik.
Najnowsze odkrycia archeologiczne pozwoliy od-
tworzy histori architektury chrzecijaskiej. Poni-
sze punkty opisuj poszczeglne etapy rozwoju ar-
chitektury kocielnej przed epok Konstantyna, wraz
z obrazowymi przykadami.
2. KOCIOY DOMOWE W LATACH 50150
W Dziejach Apostolskich czytamy, e pierwsi chrze-
cijanie regularnie spotykali si w domach i grnych
salach (Dz 2,46; 5,42; por. Dz 1,13.15-16; 20,7-8). Na
jakiej zasadzie mogli korzysta z tych pomieszcze?
By moe dana wsplnota zwyczajnie wynajmowaa
sal, ktra stanowia cz domostwa (por. P.Oxy 1129,
1036, 1037, 1038, 2190 i P. Mich. Inventory 319). Mo-
liwe rwnie, e dobroczyca wsplnoty lub waciciel
okrelonego domu dawa chrzecijanom do dyspozycji
pomieszczenie lub cay szereg pomieszcze. Faryzeizm
z okresu Drugiej wityni dostarcza dowodw na to, e
usytuowane na grnych pitrach hale czy wieczerniki
(triclinium) wykorzystywane byy jako miejsca przezna-
czone do nauki i haburoth, czyli spotka z bractwem
(np. m. abb 1:4).
W Dz 12,12, po opuszczeniu wizienia, Piotr udaje
si do Marii, matki Jana Marka, gdzie grupa chrzeci-
jan zgromadzia si na modlitwie*. Prawdopodobnie
by to dom, w ktrym wsplnota spotykaa si regular-
nie. Pewne szczegy sugeruj, e w dom nie by cz-
ci insulae, czyli kompleksu mieszkalnego, ale duym,
wolnostojcym budynkiem strzeonym bram oddzie-
lajc go od ulicy oraz podwrza i innych zabudowa
gospodarczych.
W pismach ukasza nie znajdziemy opisu sytuacji,
w ktrej caa chrzecijaska spoeczno z okresu po
Pidziesitnicy* miaaby si spotka w jednym miej-
scu. Jeli przyj, e liczba trzy tysice odzwierciedla
liczb chrzecijan w sposb dosowny (Dz 2,41; por.
Dz 4,4; 5,14; 6,7), z pewnoci nie mogliby si oni
zmieci pod jednym dachem. Rwnie wytyczne,
jakie Piotr przekazuje grupie chrzecijan zgromadzo-
nych w domu Marii sugeruj, e miejsc ich spotka
byo wiele aposto mwi im, aby przekazali jego sowa
Jakubowi i braciom (Dz 12,17), ktrzy najprawdopo-
dobniej zgromadzeni byli w innym miejscu.
Kwestia tego, w jaki sposb pierwsze chrzecija-
skie wsplnoty radziy sobie ze zorganizowaniem wy-
starczajcej iloci domw na swoje spotkania, moe si
rozjani, gdy przeanalizujemy, jak radzili sobie z tym
wczeni wyznawcy judaizmu*. Ot, wikszo syna-
gog skadaa si po prostu z pojedynczych pomieszcze
usytuowanych w domach. Naley pamita, e znacz-
na cz wczesnych chrzecijan mieszkajcych w Je-
rozolimie* pochodzia ze rodowisk ydowskich, przy
czym z pewnoci byy wrd nich osoby dysponujce
pewnymi zasobami nansowymi. Istnieje prawdopodo-
biestwo, e niektrzy z tych judeochrzecijan* prze-
znaczali wczeniej swoje domostwa lub ich czci na
cele zgromadze synagogalnych. Nie byoby zatem ni-
czym dziwnym, gdyby te same osoby po nawrceniu
si na wiar w Jezusa oddaway te pomieszczenia na
potrzeby modych wsplnot chrzecijaskich.
Archeolodzy odkryli w Jerozolimie pozostaoci
domostw, na podstawie ktrych mona wycign kil-
ka wnioskw na temat warunkw, w jakich mogli si
spotyka pierwsi chrzecijanie. Wykopaliska w jednym
z obszarw Wzgrza Zachodniego (Grne Miasto) od-
soniy dzielnic mieszkaln, w ktrej stay niegdy bar-
dzo due domy. Poszczeglne zabudowania gospodar-
cze byy solidne i wyposaone w wewntrzne podwrza
charakterystyczne dla luksusowych willi pochodzcych
z hellenistycznego okresu Imperium Rzymskiego (Avi-
gad). Musiay tam mieszka zacne i zamone jerozo-
limskie rodziny.
Przykadem wspaniaej rezydencji, w ktrej bez
problemu mogyby rozgrywa si niektre wydarzenia
50 architektura wczesnego Kocioa
opisywane w Dziejach Apostolskich, jest tzw. Rezy-
dencja Paacowa. Powierzchnia tego budynku obejmu-
je ponad 600 m. Jego pitro stanowio cz miesz-
kaln, a na parterze znajdoway si instalacje wodne
(baseny, anie i zbiorniki). Nad pierwszym pitrem
nadbudowane byo prawdopodobnie jeszcze drugie,
ale zniszczenie Jerozolimy w roku 70 uniemoliwio
naukowcom opisanie znajdujcych si tam ewentual-
nych pomieszcze.
Pomieszczenia tej przestrzennej rezydencji rozlo-
kowane byy wok podwrza. Bogate freski pokry-
wajce wiele z tych sal wiadcz o silnych wpywach
hellenistycznych, jakie zaobserwowa mona np.
w Pompejach. Na szczegln uwag zasuguj dwie
architektoniczne cechy. Pierwsza z nich to dua sala
gocinna o szerokoci 6,5 metra i dugoci 11 metrw
(71,5 m). Z podwrza mona byo si do niej dosta
przez sie, ktra stanowia dodatkowo przejcie do in-
nych obszarw rezydencji. Wedug naszych oblicze
sala gocinna moga pomieci 75 osb. Przechodzc
przez ni mona si byo dosta do innych, mniejszych
pomieszcze domu. Ozdobne freski (kolumny joskie
o schematycznych fryzach doryckich) pokrywajce
ciany tych pomieszcze pozwalaj przypuszcza, e
miay one charakter reprezentacyjny. Sala gocinna
wraz z przylegajcymi do niej mniejszymi pokojami
moga pomieci w sumie ok. 100 osb.
Drugim interesujcym szczegem s instalacje
wodne znajdujce si na parterze rezydencji. Oprcz
maej, gustownie ozdobionej azienki, znajdoway si
tam swie due rytualne anie, przy czym do kadej
z nich prowadziy dwa wejcia. Wedug N. Avigada oby-
czaje zwizane z rytualn czystoci graniczyy w tym
domostwie z kultem ablucji.
W Dziejach Apostolskich czytamy o tym, e po
usyszeniu nauki apostow, wiara zrodzia si w ser-
cach wielu kapanw* (Dz 6,7). Cho Dz nie cz tej
reakcji kapanw ze zgromadzeniami domowymi, nie-
jednokrotnie wspominaj o nawrconych, ktrzy stali
si dobroczycami chrzecijan, zapewniajc im m.in.
domy potrzebne do sprawowania praktyk religijnych.
I tak, instalacje wodne podobne do tej odkrytej w Rezy-
dencji Paacowej, mogy suy do odprawiania chrze-
cijaskich chrztw*.
Wiele fragmentw z Dz 1328 i listw Pawa mwi
o prywatnych domach wykorzystywanych przez
chrzecijan jako miejsca organizowania spotka lub
udzielania gociny* apostoom wdrownym (zob.
1 Kor 16,19; Kol 4,15; Flm 2; Rz 16,5).
W spisanej przez ukasza opowieci o tym, jak Pa-
we ewangelizuje pogan i zakada Kocioy w caym
Imperium* Rzymskim, notorycznie pojawia si motyw
nawrcenia przez Pawa waciciela rezydencji, ktry
jest w stanie wspiera now wsplnot materialnie,
m.in. zapewniajc jej miejsce spotka (np. Lidia, Dz 16
i Tycjusz Justus, Dz 18). Miao to ogromne znaczenie,
gdy w wczesnych miastach dominowaa zabudowa
szeregowa tylko 3% ludnoci kadego miasta mo-
go si cieszy wasnym domus, czyli wolnostojcym
domem. Nieproporcjonalnie dua liczba kompleksw
mieszkaniowych (insulae) wynikaa najprawdopo-
dobniej ze stosunkowo wysokich kosztw utrzymania
( RZYM I RZYMSKIE CHRZECIJASTWO). Posiadanie
pokanego domu i gospodarstwa byo jednym z gw-
nych wyznacznikw bogactwa i statusu spoecznego.
Nawrcenie caego domostwa* lub przynajmniej jego
waciciela byo zatem krokiem strategicznym, pozwa-
lajcym na tworzenie wsplnot nawet w niesprzyjaj-
cych rodowiskach i zapewniajcym modym Kocio-
om stae miejsce spotka.
W Koryncie na przykad swj dom otworzyli chrze-
cijaskiej wsplnocie Akwila i Pryscylla. Gdy ruszaj
oni z Pawem do Efezu (Dz 18,18), aposto pozdrawia
Koryntian od Akwili i Pryscylli razem ze zbierajcym
si w ich domu Kocioem (1 Kor 16,19 i dowody apo-
kryczne*), a gdy wracaj do Rzymu, Koci ponow-
nie zbiera si w ich domu (Rz 16,3-5).
Ze wzgldu na fakt, e kocioy domowe nie wy-
magay zmian architektonicznych, trudno wyledzi
je na podstawie wykopalisk. Moliwe do zlokalizowa-
nia s tylko te kocioy domowe, ktre zostay pniej
przebudowane na domus ecclesiae i/lub aula ecclesiae.
W Koryncie przykadami rezydencji, w ktrych mogy
si zbiera mode wsplnoty chrzecijaskie, s: rzym-
ska willa, ktrej pozostaoci odkryto w pobliu Bramy
Sykioskiej, dom pooony nieopodal wityni E oraz
okazaa willa w Anaplodze (zob. Blue 1994, 152-161).
3. DOMUS ECCLESIAE LATA 150250
Radykalna zmiana w statusie spoecznym i skadzie
wsplnot chrzecijaskich wymusia modykacje
zwizane z miejscami spotka. Biedniejsze wsplnoty
zapewne nadal spotykay si w domach, ale w wielu
miastach chrzecijanie zaczli zarzdza majtkami
ziemskimi by moe za porednictwem jednego
z czonkw wsplnoty czy biskupa (Krautheimer).
3.1. Kafarnaum, Galilea. Wykopaliska archeologicz-
ne w okolicach Kafarnaum wskazuj na to, e dom
Piotra, ktry zosta pniej przebudowany na domus
ecclesiae, moe stanowi najstarszy przykad autentycz-
nego kocioa domowego. W przeciwiestwie do ruin
w Dura-Europos, pozostaoci domu z Kafarnaum nie
pozwalay jednak na precyzyjne odtworzenie jego ory-
ginalnej struktury ani historii jego przebudowy. Byo
tak dlatego, e w V w. na tym samym miejscu powsta
omioboczny koci bizantyjski, ktry uleg pniej
zniszczeniu podczas inwazji perskiej z 614 r. Po tym
ataku chrzecijanie utracili wadz nad zamieszkiwa-
n przez siebie krain, a ich siedziby zostay zrwnane
z ziemi. Niemniej jednak, zainteresowanie, jakie od
pewnego czasu historycy i archeolodzy okazuj oko-
licom Galilei, spowodowao, e obecnie moliwa jest
ju cakiem zadowalajca rekonstrukcja tego budynku.
51 architektura wczesnego Kocioa
I tak, pod omiobocznym kocioem bizantyjskim
znajduj si pozostaoci dwch wczeniejszych bu-
dowli. Najstarsze ruiny wydaj si by resztkami kom-
pleksu mieszkalnego charakterystycznego dla zabudo-
wy zamieszkiwanej przez ma spoeczno ryback
z Kafarnaum. W kompleksie tym, ktrego pochodzenie
datuje si na I w. po Chr., znajduje si dua sala (7 na
6,5 m = ok. 45,5 m) czczona przez chrzecijan jako
dom Piotra. Sala ta bya prawdopodobnie uywana
przez lokaln wsplnot judeochrzecijask, a pozo-
stae pomieszczenia kompleksu wykorzystywano do
celw mieszkalnych. Taka czciowa adaptacja domu,
ktrego inne pomieszczenia pulsoway codziennym y-
ciem, zdawaa egzamin do okresu pnego Imperium,
kiedy to tamtejsza wsplnota powikszya miejsce
swych spotka doczajc do sali atrium od wschodu
oraz pomieszczenia gospodarcze od pnocy, jak rw-
nie oznaczajc cay kompleks jako miejsce kultu po
to, by zaspokoi potrzeby zarwno wasne, jak i przy-
bywajcych w to miejsce pielgrzymw. Na miejscu
tak rozbudowanego kompleksu w V w. nadbudowano
omioboczny koci bizantyjski (plany piter i rekon-
strukcje izometryczne zob. Blue 1994, 193-196).
3.2. Dura-Europos, Syria. Dowody, jakich dostarcza
Dura-Europos funkcjonujce w III w. miasteczko
garnizonowe w Syrii* to najbardziej przekonuj-
ce archeologiczne wiadectwo dostarczajce wiedzy
o chrzecijaskich domus ecclesiae. Szacuje si, e ten
prywatny dom zosta zbudowany w 232/33 r., a prze-
budowano go (jednorazowo) ok. 240/41 r. Cho jest
on nieco wikszy ni wikszo innych prywatnych
domw w Dura, jego zewntrzna forma nie wskazuje
na to, aby by on czymkolwiek innym ni prywatna re-
zydencja mieszkalna.
Jego pozostaoci zachowane w stosunkowo dobrym
stanie odkryto w 1931 r., a budynek chrzecijaski od-
kopywano w latach 19321933. Jako ruin zawdzi-
czamy temu, e po tym, jak w 256 r. Dura zostaa znisz-
czona przez Sasanidw, nikt jej ju nie zamieszkiwa.
Podczas dokonywanej przez chrzecijan przebudo-
wy wprowadzono trzy zasadnicze zmiany. Po pierwsze,
ciana oddzielajca ganek od przylegego pomieszcze-
nia zostaa usunita, wskutek czego powstaa dua sala
zebra o wymiarach 12,9 m na 5,15 m (ok. 66,5 m).
Przy wschodniej cianie pomieszczenia byo mae pod-
wyszenie lub podium uywane najprawdopodobniej
do czyta i wygaszania nauk. Mniejsze pomieszcze-
nie przebudowane zostao na baptysterium. Jest to
najprawdopodobniej najstarszy przykad przebudo-
wy, wskutek ktrej uzyskano miejsce na chrzcielnic.
W pomieszczeniu znajdowa si rwnie specjalny
baldachim, a ciany ozdobiono freskami. Gwne po-
dwrze byo wyoone kafelkami, a w otaczajce je
ciany wbudowano aweczki (o szerokoci 0,5 m i wy-
sokoci 0,42 m). Sposb przebudowy tego domu suge-
ruje, e zarzdzaa nim prna i dobrze zorganizowana
chrzecijaska wsplnota. Trudno jednak okreli, czy
w tym konkretnym domus ecclesiae spoywano rwnie
wsplnotowe posiki.
Do powodw, dla ktrych kocioy domowe prze-
budowywane byy na domus ecclesiae, z pewnoci
naleaa wielko wsplnot i dywersykacja ich aktyw-
noci. Przykadowo jeszcze przed rokiem 250 liczba
chrzecijan w Rzymie wynosia ok. 30 000. Tak szybki
wzrost liczebnoci spowodowa konieczno zmiany
istniejcych struktur. Potrzeba dostosowania miejsc do
nowych aktywnoci i funkcji zaowocowaa zmianami
architektonicznymi. Przykadowo, oddzielenie Eucha-
rystii od posikw zwanych agapami znioso potrzeb
posiadania wyposaenia do przygotowywania i spoy-
wania wieczerzy. Pojawia si za to potrzeba zorgani-
zowania bardziej godnych miejsc do siedzenia (cznie
z tronem Didascalia Apostolorum 12), ustawionych
przodem do podestu. Dokonano rwnie podziau na
katechumenw i penoprawnych czonkw wsplnoty,
co spowodowao pojawienie si okrelonych akceso-
riw, takich jak sadzwka chrzcielna. Takim sposobem
kocioy domowe stopniowo przeksztacay si w do-
mus ecclesiae.
4. AULA ECCLESIAE LATA 250313
Pod niektrymi kocioami Rzymu zachoway si po-
zostaoci budowli, ktre mogy by miejscem spotka
pierwszych wsplnot chrzecijaskich. Wiele z tych za-
bytkowych rzymskich tituli (okrelenie prawnicze od-
noszce si do ustanowienia wasnoci lub tytuu) sta-
o si pniej miejscem budowy bazylik, dziki czemu
zachowano cigo tradycji miejsc witych (loca
sancta). Basilica S. Crisogono (Titulus Chrysogoni) to
niepodlegajcy dyskusji przykad istniejcej w Rzymie
aula ecclesiae. Koci ten mieci si przy staroytnej
Via Aurelia, a nadbudowany zosta nad du, prosto-
ktn hal (29,5 m na 17,25 m). Hala ta pochodzi z po-
cztkw IV w. po Chr. (ok. 310 r.).
Ta pochodzca sprzed czasw Konstantyna budow-
la uywana bya jako koci, cho hala sama w sobie
nie zdradzaa takiego przeznaczenia. Jest to bowiem
typowa rzymska hala, jak mona byo spotka w bu-
dynkach administracyjnych i innych instytucjach pub-
licznych (Krautheimer). Jedynymi szczegami, jakie
pozwalaj zidentykowa j jako miejsce chrzecija-
skiego kultu, s cianki wyznaczajce prezbiterium
oraz pomieszczenia boczne, ktre mogy by zarezer-
wowane dla katechumenw.
Cho pomieszczenia takie jak domus ecclesiae uy-
wane byy a do IV w., ju u pocztkw tego okresu
chrzecijanie zaczli spotyka si w budynkach pub-
licznych. Zmiana ta wie si z zakoczeniem epoki
okresowych przeladowa (takich jak przeladowania
Dioklecjana z 303-305 r.) i ostatecznym zaaprobowa-
niem religii chrzecijaskiej przez Konstantyna, przy-
piecztowanym Edyktem Mediolaskim w 313 r.
Zob. te ORODKI CHRZECIJASTWA; DOM, RODZINA.
52 arcykapan
BIBLIOGRAFIA. N. Avigad, Discovering Jerusalem: Recent
Archaeological Excavations in the Upper City (Oxford:
Blackwell, 1984); B.B. Blue, Acts and the House Church
[w:] The Book of Acts in Its First-Century Setting, 2: Gre-
co-Roman Setting, red. D.W.J. Gill, C. Gempf (BAFCS
2; Grand Rapids: Eerdmans, 1994), 119-122; tene,
The Inuence of Jewish Worship on Lukes Presenta-
tion of the Early Church [w:] The Theology of Acts, red.
I.H. Marshall, D. Peterson (Grand Rapids: Eerdmans,
1997); tene, Secure the Well-Being of the Family: Chri-
stians as Householders and Servants (FCCGRW; Grand
Rapids: Eerdmans); V. Corbo, The House of Saint Pe-
ter at Capernaum: A Preliminary Report of the First Two
Campaigns of Excavations, 1968 (PSBFMi 5; Jerusa-
lem: Franciscan Printing Press, 1969); H.-J. Klauck,
Hausgemeinde und Hauskirche im frhen Christentum
(SBS 103; Stuttgart: Katholisches Bibelwerk, 1981);
C.H. Kraeling, The Excavations at Dura-Europos: Final
Report, 8.2: The Christian Building (New Haven, CT:
Dura-Europos Publications, 1967); R. Krautheimer,
Early Christian and Byzantine Architecture (3 wyd.;
Pelican History of Art; New York: Penguin, 1979);
R. Krautheimer i in., Corpus Basilicarum Christiana-
rum Romae (5 tomw; Ponticio Istituto di Archeolo-
gia Christiana; Vatican City: Pontical Gregorian In-
stitute, 19371977); L.M. White, Building Gods House
in the Roman World: Architectural Adaptation among Pa-
gans, Jews and Christians (The ASOR Library of Bibli-
cal and Near Eastern Archaeology; Baltimore: Johns
Hopkins University Press, 1990).
B.B. Blue
ARCYKAPAN KAPAN, ARCYKAPAN.
ARMIA RZYMSKA RZYMSKIE CESARSTWO, CHRZE-
CIJANIE A.
ASTROLOGIA MAGIA I ASTROLOGIA.