Informimi Dhe Komunikimi

Dr. sc.
Ahmet SHALA
INFORMIMI DHE KOMUNIKIMI NE KOMUNIKACION

Lnd zgjedhore Fakulteti i Inxhinieris Mekanike Departamenti: Komunikacion rrugor Viti i II-t, semestri i IV-t
PRISHTIN, 2006
Dr. sc. Ahmet SHALA
PARATHNIE
Ky libr sht shtjelluar duke u bazuar n planin dhe programin e lnds me t njjtin emr pran Fakultetit t Inxhinieris Mekanike, Departamenti i Komunikacionit rrugor. Informimi dhe Komunikimi bashkkohor gjithnj e m shum po mundson zhvillimin e parametrave relevant prej t cilve varet kualiteti i komunikacionit. Detyr e komunikacionit nuk sht vetm transporti i njerzve, mallit dhe shrbimeve por ky komunikacion duhet t knaq dhe t mundsoj parametra kualitativ si jan: kapaciteti optimal, kualiteti, drejtimi, ekologjia, komunikimi i t dhnave dhe saktsia e rrjets komunikuese. Zhvillimi i rrjetave t reja komunikuese ka pr qllim ndrtimin e rrjetave n nivel nacional, regjional, kontinental dhe global-botror. Duke e ndier nevojn q t japim nj qasje shkencore pr Informimin dhe Komunikimin n prgjithsi dhe at n lmin e Komunikacionit n veanti iu qasem puns n hartim e ktij libri i cili posarisht duhet t u shrbej studentve t Komunikacionit por mund t prdoret edhe nga studiues t tjer q dshirojn t kyen n kt lmi. Duke qen i hapur pr vrejtje dhe sugjerime qllim mira, shpresojm se ky libr do t mirpritet.
Prishtin, Mars 2006
Autori
Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion
Prmbjatja
PARATHNIE HYRJE I. N PRGJITHSI PR INFORMIMIN INFORMATN .....................................................6
II. TEORIA E INFORMIMIT INFORMATS ...........................................................................9
II.1. Informata dhe teoria e probabilitetit..................................................................................10 Shembull 1.......................................................................................................................11 Shembull 2.......................................................................................................................11 Shembull 3.......................................................................................................................12 II.2. Prmbajtja e informats dhe Entropia ...............................................................................13 Shembull 4.......................................................................................................................14 II. 3. Ndarja e sinjaleve si transmetues t informatave.............................................................15 II. 4. Kodet dhe kodimi i informats.........................................................................................16 II. 4.1. Konvertimi i numrave Binar, Decimal dhe Heksadecimal ..................................17 Shembull 5. Konvertimi i numrave binar - heksadecimal...............................................19 Shembull 6. Konvertimi i numrave binar - decimal........................................................20 Shembull 7. Konvertimi i numrave heksadecimal - decimal ..........................................22 II.4.2. Kodet kontrolluese................................................................................................23 Shembull 8.......................................................................................................................25
III. LLOJET E LAJMIT POROSIS .........................................................................................27
III. 1. Porosia me z ..................................................................................................................27 III. 2. Lajmet e shkruara, me foto statike dhe lvizse .............................................................29 III. 3. Interneti, Rrjeti i gjer publik i kompjuterve ................................................................30 3
Dr. sc. Ahmet SHALA IV. PAJISJET KOMUNIKUESE ...................................................................................................34
IV. 1. Pajisjet Analoge..............................................................................................................36 IV.1.1. Modulimi analog i sinjalit sipas amplituds........................................................38 Shembull 9.......................................................................................................................41 IV.1.2. Modulimi analog i sinjalit sipas fazs.................................................................42 IV.1.3. Modulimi analog i sinjalit sipas frekuencs........................................................43 Shembull 10.....................................................................................................................45 IV.2. Pajisjet Digjitale .....................................................................................................46 IV.2.1. Modulimi digjital ................................................................................................49
V. PAJISJET KOMUNIKUESE N KOMUNIKACION ...........................................................51
V.1. Pajisja komunikuese DPCM .............................................................................................52 V.2. Programet zhvillimore informativo-komunikuese PROMETHEUS dhe DERIVE..........55
Literatura
HYRJE
Duke i shikuar Informimin dhe Komunikim si nj trsi sht mjaft vshtir t ndahen ato njra nga tjetra, por me ciln pjes t veant t njihemi m par, do t nisemi nga vet jeta e njeriut. N fillim t gjith njerzit fillojn t informohen p.sh lidhur me njri-tjetrin, pas nj informimi t mjaftueshm ato vendosin t ken komunikime t natyrave t ndryshme. Bazuar n kt edhe ktu kemi filluar me informimin prkatsisht informatn si fenomen dhe pastaj kemi kaluar n komunikimet n prgjithsi. Nganjher ka qen e vshtir q ti ndajm kta dy faktor sepse vet natyra e tyre sht e ndrlidhur.
Dr. sc. Ahmet SHALA
I. N PRGJITHSI PR INFORMIMIN INFORMATN

1. Informata n kuptimin e prgjithshm paraqet lajm apo risi, t ciln e ofrojn mjetet e informimit publik, lajme t cilat transmetohen nga pajisjet komunikuese. Informata mund t definohet edhe si cilsi e prcaktimit t parametrave t ndonj prmbajtje e cila ka t bj me nj prmbajtje tjetr. Definicioni teknik i informats sht: Informata sht bashksi e t dhnave (elementeve, ngjarjeve), t cilat shprehen prmes ndonj ligji matematikor t gjasave (probabilitetit). Sinjali paraqet bartsin e informatave, pra informata futet n sinjal. Simbolet paraqesin reprezentuesit e t dhnave (ngjarjeve). Lmi e cila merret me studimin teorik t informats sht Teoria e Informimit e cila paraqet bazn teorike t komunikimit teknik t informatave, prkatsisht n kuptimin e ngusht ka pr detyr t zgjedh problemet e komunikimit. Teoria e Informimit mund t prkufizohet n prezantimin fizik t informats n formn e saj kontinuele dhe diskrete si sinjal. Kto sinjale quhen transmetues t informatave. Si lmi shkencore, Teoria e Informimit merret me formn matematike t informats, kurse n kuptimin e zbatimit t saj paraqitet n komunikacion, rregullim dhe kompjuteristik. Informata sht madhsi e matshme . Malli i cili transportohet prmes mjeteve komunikuese quhet informat Mjetet komunikuese jan mjete transporti ashtu si rrugt, hekurudhat, trafiku ajror etj, por ktu malli q bartet sht informata. Informata mund t paraqitet n formn e fjalve t shkruara, zrit dhe fotografis etj. Bazuar n kto dallohen kto forma t informats: sintaksore skematike programore dhe estetike.
Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion Informata sintaksore (n form t zrit) prbhet nga kto elemente: lloji i burimit statistikor kufizimet lidhur me kodin siguria e kodimit kapaciteti i nevojshm i linjs dhe kodimi optimal numri i simboleve n prmbajtje t burimit t informats dhe gjatsia e simboleve (fjalve).
Kshtu forma sintaksore e informats sht nj ndr format m t ulta t paraqitjes s informats, por prap se prap sht prezent n komunikacion. Informata skematike i mundson pranuesit t njoh prmbajtjen e informats. Kshtu pranuesi n memorien e tij duhet t ket rregulla skematike, t cilat prcaktojn prmbajtjen e secils porosi. Gjuht e shkruara natyrore jan forma m karakteristike e informats skematike. Nse dy njerz nuk flasin t njjtn gjuh, prmbajtja sintaksore do t jet shum e madhe (pr shkak t numrit t madh t prpjekjeve pr shpjegime), kurse prmbajtja skematike shum e vogl ose gati kurrfar. Pranuesi duhet t dij kodin e dhnsit, e nse kt nuk e di, prmbajtja skematike e informats sht zero. Se ka nnkupton ndonj fjal n gjuht natyrore sht rezultat i marrveshjeve, mund t jet e ndryshme n raste dhe rrethana t ndryshme, ndryshon edhe si variabl n funksion t kohs. Kjo sht e caktuar sipas rregullave formale logjike. T gjitha mjetet komunikuese posedojn parametra t funksioneve logjike, t cilt iu mundsojn t njohin porosit e caktuara, pr t cilat edhe jan projektuar. P.sh. Pajisja telekomunikuese e njeh parapaguesin i cili dshiron t vendos lidhje ose krkohet pr nj gj t till. Filtri elektrik e njeh porosin, prkatsisht urdhrin q disa sinjale duhet lshuar e disa sinjale jo. Prmbajtja skematike e informats ka rndsi t madhe te pajisjet kriptografike t komunikimit. Kjo nnkupton q personat t cilt dshirojn t komunikojn do t ken protokollin e tyre t komunikimit, pra njrn nga metodat mbrojtse t kodimit. Pala tjetr p.sh armiku i cili dshiron t deshifroj kto informata, do t prdor prmbajtje t gjata t informatave sintaksore, pra numr t madh t tentimeve pr deshifrim.
Dr. sc. Ahmet SHALA Informata programore zakonisht varet nga pranuesi dhe momenti i pranimit t ndonj porosie. Disa porosi t cilat kan prmbajtje t gjat sintaksore dhe programore, mund t jen prmbajtje programore zero. P.sh nj lajm mjaft me rndsi q merret me vones, nuk ka fare rndsi, apo si themi e morm vesh von se ... . Faktori kryesor q e karakterizon informatn programore sht vonesa n transmetim prej burimit deri te dedikimi. Te pajisjet komunikuese faktori i voness sht prcaktues i shfrytzimit t pajisjes. Shpejtsia e pranimit, prpunimi dhe drgimi i informatave duhet t jet e knaqshme, ashtu q personat e interesuar t ken informata t sakta n koh t sakta. Informata estetike paraqesin numr t pacaktuar t porosive t cilat gjeneron burimi i informatave. Paprcaktueshmria sht e caktuar me strukturn e burimit t tyre, pra sipas gjass q porosia t prsritet dhe varsin e tyre. Kjo informat sht mjaft e dshirueshme sepse njeriun e knaq prmes lojrave, zrave, notave ose ngjyrave. Mund t thuhet se informata estetike matet me raportin e pa pa-prcaktimit dhe prcaktimit.
II. TEORIA E INFORMIMIT INFORMATS
Njri ndr themeluesit e Teoris s Informimit sht amerikani Clod Shanon, i cili ka dhn kontribut t madh sidomos n prcaktimin e kualitetit t transmetimit t informats, definimin e kapacitetit t linjs pr transmetim t informatave n pajisjet komunikuese. Njri ndr ligjet elementare t natyrs kurse mjaft fundamental pr studimin e informats sht ligji i Weber-Fechner-it, i cili thot: Shkalla e ndjeshmris sht proporcionale me logaritmin e raportit t madhsive q normohen, pra:
S = k log
I1 .................................................................................................................. (1) I2
ku: S- Shkalla e ndjeshmris, k-faktor i proporcionalitetit, I1 dhe I2 intensiteti i madhsive q normohen. Rndsia e ligjit t Weber-Fechner-it n Komunikacion qndron n at se i ndrlidh madhsit subjektive dhe objektive, pra n mundsimin e prcaktimit t njsive transmetuese: Decibeli (dB), Neperi (Np) dhe Bajti (byte). Decibeli [dB] paraqet logaritmin me baz 10 t raportit t dy madhsive fizike me njsi matse t njjta, kshtu sipas ligjit t Weber-Fechner-it n decibel mund t paraqitet p.sh. tensioni (U), rryma (I) ose fuqia (P):
k log
U1 I P k [dB] = k log 1 [dB] = log 1 [dB] ........................................................... (2) U2 I2 2 P2
Kshtu n shprehjen (2) kur sht fjala pr logaritmin me baz 10 t normuar t raporteve t tensioneve ose rrymave, konstanta sht k, kurse nse sht fjala pr raportin e fuqive ajo sht k/2. Neperi [Np] paraqet logaritmin natyral (baza e=2.71) t raportit t dy madhsive fizike me njsi matse t njjta, kshtu sipas ligjit t Weber-Fechner-it n decibel mund t paraqitet p.sh. tensioni, rryma ose fuqia:
k ln
U1 I P k [ Np ] = k ln 1 [ Np ] = ln 1 [ Np ] ................................................................ (3) U2 I2 2 P2
Dr. sc. Ahmet SHALA Bajti [byte] paraqet njsin matse t sasis s informats gjat transmetimit dhe prcaktohet me logaritmin me bazn 2 t numrit pa njsi duke shfrytzuar ligjin e Weber-Fechner-it. Njsi m t mdha pr matjen e sasis s transmetimit t informats jan: Kilobajti [KB] ku: 1 [ Kb] = 10 3 [bit ] ..................................................................................................................... (4) Megabajti [MB] ku: 1 [ MB] = 10 6 [bit ] .................................................................................................................... (5) Gigabajti [GB] ku: 1 [GB] = 10 9 [bit ] ..................................................................................................................... (6) Terrabajti [TB] ku: 1 [TB ] = 1012 [bit ] ..................................................................................................................... (7)
II.1. Informata dhe teoria e probabilitetit

Secili lloj i informatave mund t prshkruhet prmes ligjit matematik t probabilitetit (gjass), sipas t cilit t dhnat n informata mund t paraqiten me pjesmarrje t caktuar. Nse marrim q simbolet: x1, x2, x3, ... , xn, ... , xi paraqesin prfaqsues t nj informate, ather me analizn e karakteristikave t ktyre simboleve do t nxirret prmbajtja e informats. do simbol ka probabilitetin e paraqitjes s tij pra p(xi), pra: x1 x2 xi xn ... ... p(xn) p(xi) ............................................................................................................ (8) p(x1) p(x2)
Shuma e probabilitetit t gjitha simboleve xi (i=1...n) sht e barabart me 1, pra:
p( x ) = 1 = 100%
i =1 i
.............................................................................................................. (9)
10
Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion Shembull 1. Nse nj informat prbhet nga tri simboleve x1, x2 dhe x3 dhe nse probabiliteti i simboleve x1 dhe x2 dihet, pra: p(x1) = 0.4 = 40% p(x2) = 0.25 = 25% ather probabiliteti i simbolit t tret x3, do t jet:
p( x ) = p( x ) + p( x
i =1 i 1
) + p ( x3 ) = 1 = 100%
p ( x3 ) = 1 p ( x1 ) p ( x 2 ) p( x3 ) = 1 0.4 0.25 = 0.35 p ( x3 ) = 0.35 = 35% Shprndarja m e shpesht e simboleve t nj informate i prgjigjet shprndarjes normale apo si sht e njohur shprndarja e Gauss-it, n kt rast probabilitetit t paraqitjes s simboleve gjithashtu i prgjigjet nj funksion i Gauss-it (Fig. 1). Shum probleme n teori dhe praktik zgjidhen me prdorim t ktij funksioni.
f ( x) =
Shembull 2.
1 e 2
f( x)
0.1
1 x 2
.......................................................................... (10)
0.075
T1
f ( x) 0.05
T2
0.025
x
0 0 4 8 12
16
20
24
28
32
36
40
Fig. 1. Funksioni i Gauss-it i shprndarjes normale ( = 4 dhe = 20) 11
Dr. sc. Ahmet SHALA
Mesatarja aritmetike X m e grupit t t dhnave caktohet me shprehjen:

Xm = x + x 2 + ... + x n 1 n ......................................................................................... (11) xi = 1 n n i =1
Kshtu nse grafikun n Fig. 1 e kemi paraqitur n intervalin 0 deri 40 me hap 0.01, ather mesatarja aritmetike pr pikat e marra n aksin x do t llogaritet si n vijim. Shembull 3.
xfillestar:= 0 n := ceil
xfundor:= 40
hapi := 0.01 n = 4000 i := 0 .. n
xfundor xfillestar hapi
+ ihapi xi := xfillestar 1 Xm := n
i= 1
xi
Xm = 20.005
Kshtu pra, mesatarja aritmetike n kt rast do t jet:

x m = 20.005
Njra prej madhsive mjaft me rndsi pr prpunimin empirik t t dhnave sht devijimi
standard 2 , e cila llogaritet me shprehjen:
=
2
f ( x) dx ........................................................................................................... (12)
Faktori i pritjes pr variablat kontinuale llogaritet me shprehjen:
x f ( x)
dx .................................................................................................................. (13)
kurse pr variablat diskontinuale llogaritet me shprehjen:
= xi p ( xi ) .................................................................................................................... (14)
i =1
ku: p( xi ) paraqet probabilitetin e variabls xi.
12
Funksioni i Gauss-it f(x) ka kto veti: a) f ( x ) 0 , pr do x .......................................................................................................... (15)
b)
f ( x)
x2
dx = 1 .................................................................................................................. (16)
c)
x1
f ( x)
dx = P( x1 < x < x 2 ) .......................................................................................... (17)
ku P( x1 < x < x2 ) paraqet probabilitetin prej x1 deri x2 dhe llogaritet me shprehjen:
p ( x1 < x < x 2 ) =
e
x2
x1
1 x 2
dx ....................................................... (18)
Vlera e funksionit f(x) quhet amplitud, p.sh nga Fig. 1 shihet se:
f ( ) = T1 dhe
f ( + ) = T2 .
Simbolet me amplituda t mdha kan probabilitet t paraqitjes mjaft t vogl, pra hasen
mjaft rrall. Simbolet me amplituda mesatare kan probabilitet t konsiderueshm t paraqitjes prderisa simbolet me amplituda t vogla kan probabilitet t paraqitjes mjaft t madh. Informata e t folurit (me z) sht e forms jo-uniforme, kshtu q probabiliteti i paraqitjes s simboleve sht i ndryshueshm. Kjo e vshtirson prpunimin digjital t t folurit si informat.
II.2. Prmbajtja e informats dhe Entropia

Prmbajtja e informats paraqet vlern reciproke t probabilitetit t paraqitjes s simboleve prbrse (i) t saj, pra:
I ( xi ) = 1 ....................................................................................................................... (19) p ( xi )
Meq rezultati i shprehjes (19) sht pa dimension, kurse n informata duhet t jet e matshme ather prmbajtja e informats llogaritet n bit, pra prdoret logaritmi me baz 2 (log2) apo q shpesh quhet logaritmi dual (ld).
13
Dr. sc. Ahmet SHALA I ( xi ) = log 2
1 1 = ld [bit ] ...................................................................................... (20) p ( xi ) p ( xi )
Nse nj informat ka vetm nj simbol, probabiliteti i paraqitjes s ktij simboli sht 100%, kurse prmbajtja e ksaj informate sht asgj (zero). do informat ka vlefshmrin e burimeve t saj (Bvl) q varet nga numri i burimeve t prgjithshme (Bp) dhe burimeve t vrteta (Bv). Ndryshimi ndrmjet ktyre dy llojeve t burimeve paraqet prmbajtjen e vrtet t informats, pra:
Bvl = B p Bv ......................................................................................................................... (21)
Prmbajtja e vrtet e informats shpesh quhet entropia e burimit. Entropia H(X) paraqet vlern mesatare t prmbajtjes s informats, pra:
n n 1 H ( X ) = H ( xi ) = p( xi ) ld p ( xi ) i =1 i =1
[bit / simbol ] ................................................. (22)
Kshtu nse probabiliteti i paraqitjes s ndonj simboli sht 1, ather t panjohurat jan 0 e gjithashtu edhe entropia e saj sht e barabart me 0. Sa m t barabarta q t jen probabilitetit e mundsis s paraqitjeve t simboleve t nj informate aq m e madhe sht entropia e asaj informate, kshtu nse probabiliteti i t gjitha simboleve (n) t nj informate sht i barabart, pra n kt rast:
p ( xi ) = 1 , i = 1,2,...n n
ather entropia do t jet maksimale:

n n 1 1 1 H ( X ) = H ( xi ) = p( xi ) ld = n ld 1 = ld n p ( xi ) n i =1 i =1 n
[bit / simbol ] .................. (23)
Shembull 4.
Nse nj informat prmban dy simbole me probabilitet t njjt t paraqitjes ather kemi:
x1 dhe x 2 - simbolet prbrse p( x1 ) = p( x2 ) = 0.5 = 50%

Prmbajtja e secilit simbol sipas shprehjes (20) sht:
14

I ( x1 ) = log 2 1 1 1 = ld = ld = 1 [bit ] p ( x1 ) p ( x1 ) 0 .5
1 1 1 = ld = ld = 1 [bit ] p( x 2 ) p( x2 ) 0 .5
I ( x 2 ) = log 2
Entropia duhet t jet maksimale, meq simbolet kan probabilitet t barabart, pra sipas shprehjes (22) kemi:
H ( X ) = p ( x1 ) ld 1 1 + p ( x 2 ) ld p ( x1 ) p( x 2 ) [bit / simbol ]
H ( X ) = 0.5 ld
1 1 + 0.5 ld =1 0 .5 0 .5
[bit / simbol ]
N rastin kur nj informat prbhet nga 4 simbole me probabilitet t njjt paraqitje pra: p( x1 ) = p( x 2 ) = p( x3 ) = p( x 4 ) = 0.25 = 25% Entropia do t jet maksimale e barabart me 2, pra:
H ( X ) = p ( x1 ) ld 1 1 1 1 + p ( x 2 ) ld + p ( x3 ) ld + p ( x 4 ) ld = 2 [bit / simbol ] p ( x1 ) p( x 2 ) p ( x3 ) p( x4 )
II. 3. Ndarja e sinjaleve si transmetues t informatave

Sinjalet si transmetues t informatave mund t ken form: kontinuale (t vazhdueshme) dhe diskrete (me shkputje).
Forma kontinuale e sinjaleve nnkupton sinjalin i cili nuk ka shkputje sipas kohs, pra sinjal i cili pr ekziston pr fardo vlere t kohs dhe ndryshimi i ksaj vlere pr dy simbole fqinje nuk ka krcim, pra ndryshimi i tangjentit t kndit ndrmjet ktyre dy pikave sht shum i vogl sa mund t neglizhohet. Shembulli m i mir i sinjaleve kontinuele jan sinjalet harmonike (fig. 2). Informata kontinuale paraqitet n funksion t kohs dhe nuk ka shkputje. Shembull i ktyre informatave jan t folurit dhe muzika.
15
Dr. sc. Ahmet SHALA
A ( t)
1 0.5
t
0
0.5
10
1
Fig. 2. Sinjali kontinual (i vazhdueshm)
Informatat kontinuele mund t shndrrohen n informata diskrete me gabim t vogl, nse shfrytzohen hapat kohor modular. Q t shfrytzohet hapi kohor modular, shfrytzohen sinjalet kontinuele pulsor, kshtu kjo mnyr mund t quhet edhe modulim pulsor apo diskret. Shembull i sinjalit diskret sht informata telegrafike, ku sinjali prbhet nga elementet nn dhe pa rrym. (Fig. 3.). N funksion t kohs paraqiten disa sinjale, pra funksione diskrete n form t impulseve. I pari Morse i ka bart kto sinjale, prkatsisht impulse t cilat i ka shnuar me kodin e tij. Sinjali ka vetm dy intensitete 0 ose 1, n kohzgjatje t ndryshme. Kodi i Morse-s paraqitet si kod binar.
A (t )
1.1
0.5
0.1
t
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Fig. 3. Sinjali diskret - telegrafik
16
II. 4. Kodet dhe kodimi i informats

Me qllim t transmetimit t informats prmes pajisjes transmetuese, ajo duhet t prpunohet, ashtu q procedimi t jet efikas dhe kualitativ. Nj mnyr e prpunimit t sinjaleve sht kodimi. Me zgjedhje t mir t kodit mundsohet mbrojtja e duhur e sinjalit nga pengesat, prkatsisht transmetimi kualitativ i tij. Ekzistojn sisteme koduese t cilat iu prmbahen dhe q nuk iu prmbahen sistemeve numerike natyrore. Vargu i zgjedhur i kombinimit t numrave sipas ndonjrit sistem kodues quhet kod. Kodet dallojn sipas bazs dhe numrit t elementeve t mundshm pr krijimin e kombinimeve. Baza (b) e ngritur n fuqi me numrin e elementeve t mundshm (m) paraqet numrin e kombinimeve t mundshme t nj kodi, pra:
b m ................................................................................................................................. (24)
N prdorim m s teprmi jan: kodi binar, decimal dhe heksadecimal.

Kodi binar sht mjaft i rndsishm, sepse sht mjaft i thjesht, prmban vetm dy
simbole, 0 dhe 1, kshtu sht i prshtatshm pr pajisjet digjitale elektronike t cilat njohin vetm dy gjendje stabile, 0 dhe 1. Baza ktij kodi sht 2.
Kodi decimal sht mjaft interesant pr arsye se shumica e komunikimeve njerzore
realizohet prmes tij. Baza e ktij kodi sht 10. Si dihet simbolet e ktij kodi jan: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 dhe 9.
Kodi heksadecimal sht i prshtatshm pr lokalizimin e informatave ku nj lokacion
memorues prej 8 bit-sh shndrrohet n nj bit. Baza e ktij kodi sht 16. Simbolet e ktij kodi jan: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E dhe F. Kjo do t thot se nj prmbajtje e koduar duhet t prmbaj 16 simbole t ndryshm prej x1 = 0 deri x16 = F. N rastin e prdorimit t kodeve, shtje me rndsi paraqet kalimi prej nj lloji t kodimit n tjetrin.
17
Dr. sc. Ahmet SHALA
II. 4.1. Konvertimi i numrave Binar, Decimal dhe Heksadecimal
Le t shohim si qndrojn numrat bazik t ktyre tri sistemeve ndrmjet veti:
Binar Decimal Heksadecimal 0000 0001 0010 0011 0100 0101 0110 0111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
Konvertimi i numrave bazik decimal dhe heksadecimal n numra binar si sht paraqitur m par shpesh quhet edhe kodi EXCESS 3. Kshtu pra numrat bazik heksadecimal jan: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A (dhjet), B (njmbdhjet), C (dymbdhjet), D (trembdhjet), E (katrmbdhjet), F (pesmbdhjet)
18
Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion Shembull 5. Konvertimi i numrave binar - heksadecimal
Numrat Binar sht shum leht t konvertohen n numra heksadecimal, sepse do numr heksadecimal sht i dizajnuar ashtu q ka nga katr bit (katr shifra) binar, kshtu nse kemi kt numr binar:
100011011011110101000100001
vendosim presje pr do katr shifra (duke filluar nga ana djatht n t majt): 100,0110,1101,1110,1010,0010,0001 fillo nga kjo an Meq n fillim kan mbetur tri shifra nuk prish asgj nse shtojm nj 0, dhe secilit grup katr shifror ia shoqrojm numrin heksadecimal prkats, pra: Binar: Heksadecimal: 0100,0110,1101,1110,1010,0010,0001 4 6 D E A 2 1
ather numri binar 100011011011110101000100001 sht i barabit me numrin heksadecimal 46DEA21. N mnyr t ngjashme bhet edhe konvertimi i numrave heksadecimal n binar, vetm veprohet anasjelltas duke ia shoqruar secils shifr heksadecimale nga katr digit prkats binar. Konvertimi prej dhe n numrat decimal sht m i koklavitur q do ta shohim n vijim. Konvertimi i numrit binar n numr decimal realizohet si n shembullin vijues.
19
Dr. sc. Ahmet SHALA Shembull 6. Konvertimi i numrave binar - decimal
Dihet se p.sh numri 7431 mund t zbrthehet n: 7431 = 7*103 + 4*102 + 3*101 + 1*100
Tabela e numrit 10 n fuqin e 7, 6 ... 0:: 107 106 105 104 10000 103 1000 102 100 101 10 100 1
10000000 1000000 100000
Le t shohim si konvertohet numri binar 110101 n numr decimal.
Tabela e numrit 2 n fuqin e 7, 6 ... 0: 27 128 26 64 25 32 24 16 23 8 22 4 21 2 20 1
Duke e ditur se numrat binar kan bazn 2 ather numri i dhn ka 6 shifra dhe duke numruar nga zeroja shifra e par nga e majta (fillimi) duhet shoqruar me numrin 2 n fuqin 5, pasta shifra e dyt me numrin 2 n fuqin 4 e kshtu me radh deri te shifra e fundit doher shoqrohet me numrin 2 n fuqin zero, pra:
(110101)2 = 1*25 + 1*24 + 0*23 + 1*22 + 0*21 + 1*20 =1*32+1*16+0*8+1*4+0*2+1*1 =32+16+0+4+0+1 = (53)10,
Kshtu numri binar 110101 sht i barabart me numrin decimal 53.
20
N vijim le t veprojm n mnyr t anasjellt, pra konvertimin e numrit decimal 53 n numr binar.
53 : 2 = 26 mbetja 26 : 2 = 13 mbetja 13 : 2 = 6 6:2=3 3:2=1 1:2=0 mbetja mbetja mbetja mbetja
1 0 1 0 1 1
Kshtu kur t shkruhen me radh shifrat binare para numrave 2 n fuqit prej 5, 4 deri n 0 fitohet ky numr binar 110101 pra i cili sht i barabart me numrin decimal 53.
Shembull 7. Konvertimi i numrave heksadecimal - decimal
Tabela e numrit 16 n fuqin e 7, 6 ... 0: 167 166 165 164 163 4096 162 256 161 16 160 1
268435456 16777216 1048576 65536
Le t konvertojm numrin heksadecimal F40A2 n numr decimal: F40A2 = F *164 + 4*163 + 0*162 + A*161 + 2*160 = 15*164 + 4*163 + 0*162 + 10*161 + 2*160 = 983040 + 16384 + 0 + 160 + 2 = 999586 Pra numri heksadecimal F40A2 sht i barabart me numrin decimal 999586. Le t veprojm n mnyr t anasjellt, pra konvertimin e numrit decimal 999586 n numr heksadecimal.
21
Dr. sc. Ahmet SHALA
Pjestojm me 16, pra: 999586 : 16 = 62474 mbetja 2, dhe sht m i madh se 4096 = 163 por m i vogl se 65536 = 164 andaj merret:
(F) 15*164 = 983040 , mbetja sht 16546 q sht m i vogl se 999586
(vrejtje: 0*165 = 0 kurse 1*165 = 104876>999586) Pjestojm 16546 : 16 = 1034 mbetja 2, dhe sht m i madh se 256 = 162 por m i vogl se 4096 = 163 andaj merret:
+ (4)
4*163 = 16384 , mbetja 999586-983040-16384 = 162 Pjestojm 162 : 16 = 10 , mbetja 2, dhe sht m i madh se 1 = 160 por m i vogl se
16 = 161 por meq sht kaluar fuqia 162 s pari merret:

+ (0)
0*162 =
pastaj merret:
+ (A) 10*161= 160 , mbetja 999586-983040-16384-0-160 = 2
Tani mbetja prfundimtare 2 shkruhet si:

+ (2) 2*160 = 2
------------F40A2
-------------= 999586
II.4.2. Kodet kontrolluese
Gjat konvertimit t numrave nga nj sistem kodimi n tjetrin pam se mund t shfrytzohen t gjitha shifrat bazike t secilit sistem t numrave apo kodeve. Nse zgjedhim nj kodim t atill q gjat konvertimit t informats prej nj sistemi kodues n tjetrin nuk i shfrytzon t gjitha shifrat bazike t tij, p.sh i prdor vetm 10 shifrat e para bazike t sistemit t numrave heksadecimal, kurse 6 t tjert lihen t lir ather thuhet se kemi zgjedhur nj kodim redundant. Redundantiteti i kodeve sht faktor mjaft i rndsishm e kodimit, pasi q sa m i madh q t jet ai aq m e vogl sht mundsia e gabimit. Pr realizimin e kontrolls s kodit, ai duhet t ket redundantitet (shifra bazike t lira).
22
Matematikani Hamming sht marr me krkimin e kodeve adekuate pr transmetim t informatave. Ai ka projektuar Kodin pr Detektim t Gabimit EDC (Error Detection Code) dhe Kodin pr Korrektim t Gabimit ECC (Error Correction Code). Kodet EDC/ECC jan prezent n t gjitha pajisjet kompjuterike, sidomos n pajisjet memoruese ku ruhen informatat si: disketa, CD, Hard Disqe, flash disqe etj. Kodi EDC ka mundsi t gjetjes s gabimit, i cili duhet t plotsoj: - distanca e kodit duhet t jet m e madhe ose e barabart me 2: D 2 ; - Kodi duhet t ket paritet sipas horizontales. Pariteti sht veti e kodit, i cili tregon raportin e njsive, q mund t jet sipas horizontales apo vertikales s kodit. Nse njsia e kodit sht tek (jo qift) ather biti i paritetit merret 1. Nse dshirohet q njsia e kodit t jet qift, ather biti i paritetit merret 0. Hamming-u ka dhn kodin pr korrektim t gabimit sipas distancs, p.sh.: kodin i cili mundet t tregohet grafikisht dhe ka distanc 1.
D=1
Fig. 3. Paraqitja grafike e distancs n nj drejtim
Distanca paraqet ndryshimin e numrit t t dhnave ndrmjet dy kombinimeve t nj kodi.
Praktikisht, distanca n kodin binar paraqet numrin e nevojshm e ndrhyrjeve ashtu q nga nj prbrje t kalohet n tjetrn. Kodi binar prej dyshifror ka gjithsejt 4 kombinime t mundshme dhe mund t fitohet sipas kulmeve t katrorit. Distanca m e madhe sht ajo n diagonale (Fig. 4.)
y 01 D=2 x 11
00
10
Fig. 4. Paraqitja grafike e kodit binar n rrafsh, me distanc 2 23
Dr. sc. Ahmet SHALA
Kodi i cili mund t paraqitet nprmjet kulmeve t trupit n form t kubit ka distancn m t madhe 3. Kombinimet jan t shprndara n hapsir. (Fig. 5.)
z
001 101 111 011
D=3
000 100 110 010
Fig. 5. Paraqitja grafike e kodit binar n hapsir, me distanc 3
Shembull i krkimit dhe korrektimit t gabimit, sht paraqitur n Fig. 6, ku ndonj kod ECC ka pr detyr t krkoj n kombinimet e paraqitura se a jan t gjitha ift (par) (n kombinim t ekzistojn dy nga dy shifra 0 dhe 1).
p 0 1 0 p 1 1 0 1 1 0 1 1 1 0 0 1 0
Fig. 6. Mnyra e krkimit t gabimit sipas paritetit (p)
Kshtu sipas Fig. 6, nse pariteti zbulohet sipas vertikales dhe horizontales n kombinimin e dyt, ather kjo nuk sht problem t eliminohet, pr arsye se gabimi varet nga vetm dy gjendje t numrave binar 0 ose 1. Nse gabimi ka rezultuar n 1 ather ai ndrrohet me 0.
24
Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion Shembull 8.
Kodi binar 2 n 5 ka gjithsejt 25 = 2*2*2*2*2 = 32 kombinime. T shfrytzueshm jan vetm 10, pr arsye se si dihet nga matematika logjike: numri i kombinacioneve pa prsritje t
n - elementeve t klass k, jan:
k Cn =
! ( ) = (n n k )!
n k
k!
........................................................................................................... (24)
ku: numri Permutacioneve apo n faktoriel sht: P=n! = n ( n 1) ( n 2) ... 3 2 1 . numri i Variacioneve: Vnk = n! (n k )!
Kshtu pr n = 5 dhe k = 2 , kemi:

C 52 = ! ( ) = (5 5 2)!
5 2
2!
5 4 3 2 1 54 = = 10 3 2 1 2 1 2
Kombinimet e mbetura t tjera (22) paraqesin rendundantitetin e ktij kodi. Distanca minimale sht m e madhe se 2.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
0 0 0 1 1 0 0 1 0 1 0 1 0 0 1 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 1 0 1 0 0 1 1 0 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 1 0 1 0
Fig. 7. Kodi 2 n 5
25
Dr. sc. Ahmet SHALA
III. LLOJET E LAJMIT POROSIS

Pajisjet komunikuese mundsojn transmetimin e llojeve t ndryshme t lajmeve (porosive) informatave si jan: me z (t folme), t shkruara, muzikore, me foto statike, me foto lvizse, alarme t ndryshme, drejtuese, indikatore, regjistruese dhe matse si dhe porosi pr mirmbajtje dhe funksionim t vet pajisjes.
Porosit n prgjithsi mund t jen t forms analoge ose diskrete (digjitale).
Elementet fundore t nj pajisje komunikuese quhen terminale.
III. 1. Porosia me z
Zri natyror sht si rezultat i rrymimeve t ajrit q vijn prej mushkrive. Rrymimi i ajrit kalon npr konfiguracione t ndryshme si t fytit, hunds dhe gojs, me rast krijohen lloje t ndryshme t harmonikeve t zrit q quhen formate. Kshtu paraqiten nj varg vibrimesh, amplituda (toni) e t cilave m e ulta sht 80 Hz, kurse m larta 12000 Hz. Pajisje prmes s cils analizohet e pastaj sintetizohet zri quhet Vocoder (voice-coder). Nj pajisje t till e hasim te aparati telefonik, mikrofonat etj. Ekzistojn lloje t ndryshme t vocoderve t cilt krijojn z, si sht rasti te robott. Kjo i bn mjaft aktuale kto pajisje. Parimi themelor i puns s vocoderit sht analiza e spektrit t zrit, q nnkupton diagramin e zrit n funksion t frekuencs s tij. Duke ditur se zri paraqet grup tingujsh apo fjalsh, ather pr t folurn me z sht me rndsi njohja e diagramit spektrit t zrave t veant shkronjave.
Fig. 7. Paraqitja e spektrit t zrit A 26
95
505
1990
Fig. 8. Paraqitja e spektrit t zrit E
Pr transmetim t t folurit-zrit n ditt e sotme sht e mjaftueshme linja transmetuese me kapacitet rreth 2400 bit/s dhe nivel t frekuencave rreth 400 Hz, me kualitet t transmetimit rreth 85%. Mundsi m t mdha sot ofrojn pajisjet digjitale, q veohen me kto aspekte: sinjali i t folurit sht kod telekomunikues m i i prbr dhe m i shpejt, niveli i frekuencave sht i kufizuar n nivelin e frekuencave t burimit dinamika e sinjalit sht e kufizuar me procesin e kuantizimit n prgjithsi zhurma e kuantizuar e zvoglon raportin sinjal/zhurm, mirpo me shfrytzimin e kompresimit logaritmik ky raport arrihet deri n 40dB. Sinjali i t folurit mund t prshkruhet prmes funksioneve normale, duke shfrytzuar transformimet lineare, kurse me prdorim t vocoderve sasia e transmetimit t informatave mund t zvoglohet edhe nn 600 bit/s. Mundsohet ndrlidhja njri-pajisje dhe identifikimi i folsit, prkthimi automatik i teksteve t ndryshme, tekstit t shkruar t t folurit etj.
27
Dr. sc. Ahmet SHALA
III. 2. Lajmet e shkruara, me foto statike dhe lvizse

Lajmet apo porosit e shkruara mund t jen t forms:
Teleks - Telegrami (Telex): t shkruara pr korrespondim, printim. Kto kan shpejtsi
transmetimi prej 50 deri 200 bit/s, kurse raporti sinjal / zhurm sht 25 dB. Pr transmetim t informats shfrytzohet kodi 2, q do t thot se mundson transmetimin prej 32 kombinimeve, mirpo prdoren vetm 31 kombinime pr transmetim t shkronjave dhe numrave. Pr t gjitha shtetet e bots ekzistojn TDC (Telex Destination Codes) dhe TNIC (Telex Network Identification Codes) prkatse, q pr rajonin ton jan dhn n Tabeln vijuese:
TDC ...
TNIC ...
I caktuar pr ...
23 230 231 232 233 234 ... 597 598 599 600 601 602 603 604 61 62
UD UT UR UB UI ... MB Sl RH BH GR AB H YU
ShBA (USA) USA (AT&T) USA (TRT/FTC) USA (MCI/WUI) USA (GRAPHNET) USA (AT&T) ... Maqedonia Sllovenia Kroacia Bosnja dhe Hercegovina Greqia Shqipria Hungaria Ish. Jugosllavia (RFJ)
Vendet e zbrazta jan t lna t lira, q mund t u jepen shteteve t reja, ose n rast nevoje edhe shteteve ekzistuese si kode shtes, si sht rasti i SHBA-ve q ka disa kode.
Teleteksti (Teletext): gjithashtu sht porosi e shkruar pr korrespodim, por si terminal
fundor pranues prdoren teleprinter apo monitor me shpejtsi t madhe deri n 300 bit/s. Monitori shrben si pajisje shkruese me memorie, prpunon tekstin dhe transmeton informatn e shkruar. N kt rast teleteksti ka gjetur prdorim edhe n rrjetin transmetues televiziv, me rast informata transmetohet prmes sinjalit televiz, n nj nn-linj (nn-kanal) t veant. 28
Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion Videoteksi (Videotex) gjithashtu sht porosi q transmetohet pr TV-sinjalit. Mund t
transmetohet edhe prmes rrjets telefonike. Komunikimi sht i dy-anshm, sepse shfrytzuesi mundet prmes aparatit telefonik t drgoj porosi n qendrn shprndarse dhe nga aty te shfrytzuesi tjetr. Porosit mund t jen tekstuale por edhe me fotografi statike dhe lvizse. Transmetimi sht digjital dhe arrin shpejtsin deri 1200 bit/s.
Faksimile Telefaksi (Faximil-Telefax): sht porosi q drgohet/pranohet prmes rrjetit
telefonik. Pajisja drguese/pranuese quhet telefaks. N kt rast prmes rrezeve t drits incizohet (kopjohet) porosia n fotoqeli, e cila e hap/mbyll qarkun elektrik n varsi t intensitetit t drits s reflektuar. Koha e drgimit t nj flete p.sh A4 sht rreth 1 minut, e nse prdoret pajisje me sinjal digjital kjo koh mund t jet edhe m e shkurtr, ku shpejtsia e transmetimit sillet prej 14 deri 400 bit/s.
Viedotelefoni: i takon transmetimit t porosive prmes fotove statike t spektrit t ngusht
frekuencor. Terminali prbhet nga pranuesi/dhnsi televiziv q mundson komunikimin e fotove dhe zrit. Frekuenca e transmetimit sillet rreth 1 Mhz. Transmetimi i fotografis sht bardh-zi. Lidhja vendoset prmes aparatit telefonik, me rast zgjidhet pala pr komunikim.
Televizioni kabllovik: i takon spektrit t transmetimit t fotove lvizse. Kjo mund t
prdoret edhe si komunikim i dy-anshm, meq shfrytzuesi sht i lidhur me qendrn shprndarse televizive. Nga qendra deri te shfrytzuesi sht n dispozicion linja e gjer frekuencore. Shfrytzuesi ka mundsi t zgjedh programet n dispozicion sipas dshirs.
III. 3. Interneti, Rrjeti i gjer publik i kompjuterve

Interneti paraqet rrjet t gjer WAN (Wide Area Network), pra bashksi t mijra rrjetave kompjuterike prreth bots, q iu mundsojn komunikim miliona shfrytzuesve. Rrjetat kompjuterike q marrin pjes n Rrjetn Globale jan t llojllojshme, si rrjeta universitare, biblioteka, agjensione qeveritare dhe jo-qeveritare, qendra hulumtuese, kompani prodhuese-tregtare etj. Prejardhja e internetit sht e lidhur me Departamentin e Mbrojtjes s SHBA-ve prkatsisht organizatn e tyre DARPA (Defenced Advanced Research Projects Agency), e cila ka zhvilluar rrjetn e kompjuterve me katr nyje kompjuterike t lidhura me protokoll identifikues. Kjo rrjet e kompjuterve ka filluar me u shprnda npr tr territorin e SHBA-ve, prej vitit 1968 dhe sht
29
Dr. sc. Ahmet SHALA
quajtur ARPANET (Advanced Research Project Agency Network). Qllimi i krijimit t ksaj rrjete ka qen funksionimi i lidhjeve me pjes t ndryshme t SHBA-ve n rast lufte nukleare, pa marr parasysh shkatrrimet.
Fig. 9. Struktura e ARPANET-it n vitin 1971
Pas ARPANET-it i cili punonte mbi platformn operative UNIX, jan zhvilluar edhe shum rrjete tjera si UUCP (1970), USENET (1979), BITNET (1981), FIDONET (1983) e cila ka lidhur ndrmjet veti kompjutert q punojn mbi platformn operative MS DOS. N vitin 1983 jan pranuar normat e prgjithshme t TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol) , me qllim t rritjes s efikasitetit dhe siguris s rrjetave komunikuese. N vitin 1989 sht formuar WWW (World Wide Web) nn udhheqjen e CERN-it (frnge:
Conseil Europeen pour le Recherche Nucleaire (angl: European Laboratory for Particle Physics), )
Gjenev, Zvicr dhe sht udhhequr nga Tim Berners-Lee. WWW sht hap i par drejt
Internetit.
Qllimi i krijimit t WWW-s, ka qen ndrtimi i nj pajisje e cila do t mundsoj q informata prej burimeve t ndryshme n rrjet, t arrijn n vende t largta gjeografike. Kto informata t pranohen prmes nj programi universal me pengesa minimale t shfrytzimit. N fillim programet q prdoreshin kan qen mjaft primitive, pa mundsi t gjenerimit t fotografive kualitative, si jan: Lynx, Viola dhe Celo. N vitin 1993 Marc Andressen nga NCSA (Nacional Centar for Supercomputing Applications) ka zhvilluar programin e par pr
30
krkim/navigim t informatave npr Internet, nn protokollin e rrjets komunikuese t quajtur HTTP (Hyper Text Transfer Protocol) i cili ka qasje n nyje t rrjets. Prmes HTTP-se definohet bazat e t dhnave (data-base) t ndryshme.
Bazat e t dhnave grafike mund t jen:
- gif - pdf - jpeg - tiff
Graphics Interchange Format, Compurserve Portable Document Format, Adobe Joint Photographic Experts Group Tagged Image File Format
Bazat e t dhnave audio:
- au - wav - voc - aiff
Audio File Waveform, Microsoft Vocal File Apple sound File
Bazat e t dhnave pr foto lvizse (film)
- mpeg - cgm - avi - dvi
Motion Picture Expert Group Computer Graphics Metafile Audio Video Interactive Digital Video Interactive
Dokumenti baz i cili i bashkon t gjitha objektet prej bazave t dhnave t ndryshme quhet
web faqe (website). Dokumentet e bazave dhnave jan pr nga gjersia dhe gjatsia t
ndryshme, parametrat e tyre definohen prmes gjuhs HTML (Hyper test Markup Language) Burimi i informatave n Internet, prkatsisht adresa caktohet prmes URL (Uniform Resource Locator). URL-ja ia mundson shfrytzuesit q t gjej dokumentin n serverin e Internetit. Kshtu p.sh.: URL: http://www.uni-pr.edu/
Do t ju drgoj n website-in e Universitetit t Prishtins. DNS (Domain Name Server) sht lloj sistemi q shfrytzohet n internet. Me ndihmn e tij lexuesi informohet pr zanafilln e shtetit ose organizats n t cilin sht publikuar ai website.
31
Dr. sc. Ahmet SHALA
Pasi pr kompjutert m t mira jan t dhnat e shkruara me numra dhe pr njerzit m mir n shkronja, sht futur edhe ky sistem. Sistemi n fjal sht i ngjashm me sistemin e adresave IP. Ky sistem ka emrat e adresave q n kt teknologji thirret emri i domenit (Domain Name). Kta emra i takojn nj niveli m t lart t quajtur niveli i siprm i domeneve (Top-Level-Dmain). Pjest e emrave jan t ndara sikurse tek adresat IP, me nj pik si p.sh yahoo.com, google.com, uni-pr.edu etj. Top-Level-Domain jan disa shkurtesa dhe zakonisht shkruhen n fund t emrit t domenit. Shkurtesat jan tipike pr shtetet prkatse ose pr organizatat, kshtu pr:
al it de
Shqipria Italia Gjermania
com Organizata komerciale org Institute ose organizata net
Rrjet e prgjithshme ose Provider
edu Shkollat, universitetet gov Organizata shtetrore
mil
Organizatat ushtarake
Dhnia e emrave pr domen, bhet nga qendra e lidhjes me internetin (Provider), pasi q t jet kontrolluar n mos ai emrtim sht nn licenc apo prdoret nga dikush tjetr.
32
IV. PAJISJET KOMUNIKUESE
Pajisjet komunikuese zanafilln e tyre e kan n vitin 1937 me zbulimin e Modulatorit impulsiv-kodues PCM (Pulse-Code Modulation) nga ana e francezit Alec H. Reeves, i cili punonte pr kompanin Franceze t Telefonis dhe Telegrafis Ndrkombtare. Prdorimi i par komercial i pajisjes PCM sht realizuar n vitin 1962 n transmetimet telefonike, pas zhvillimit t qarqeve integruese, ku zri analog me val zanore prej 4000 Hz sht transmetuar me 8000 impulse/sekond dhe secili impuls ka qen i koduar me vlern digjitale, prkatsisht amplitudn e tij, duke paraqitur nj pik t veant t seris lineare t impulseve t njjta n funksion t kohs n valn zanore. Detyr kryesore e pajisjeve komunikuese sht transmetimi efektiv i informatave t ndryshme prej nj vendi n tjetrin. Skema e nj pajisje komunikuese sht paraqitur n Fig. 10.
I1 I2 . . . In ku:
K1 K2 . . . Kn
s'1(t) s'2(t)
M1 M2 . . . Dh s(t)
sN(t)
D1 D2 Pr . . . Dn
s''1(t) s''2(t)
K1 K2 . . .
C1 C2 . . . Cn
Transmetimi
s'n(t)
Mn Dh dhnsi s sinjali i kohor sN sinjali i zhurms Pr - pranuesi
s''n(t)
Kn
I burimi i informatave K konvertori M modulatori s' sinjali primar
D - demodulatori K - konvertori C - caku s'' sinjali sekondar
Fig. 10. Bllok diagrami i pajisjes komunikuese .
Kshtu sipas Fig. 10, n hyrje t pajisjes komunikuese gjendet terminali (telefoni, telegrafi, etj) si burim i informatave. Pajisja ka shum burime t informatave, pra prej 1 deri n n. Kto informata s pari kalojn npr konvertues (mikrofoni, pjesa dhnse e teleprinterit, etj), pastaj daljet e tyre gjenerohet n funksion t kohs, t cilat quhen sinjale primare s'(t). Sinjalet primare pr arsye teknike dhe ekonomike sht e nevojshme t modulohen n modulator, i cili duhet t plotsoj kto kushte: 33
Dr. sc. Ahmet SHALA
t transmetoj informatn n frekuencn e caktuar pr koh sa m t shkurtr t transmetoj informatn pr koh t caktuar n nj fush sa m t ngusht frekuencore.
Koha (T) dhe frekuenca (f) jan madhsi reciproke, pra: T= 1 f [ s] .......................................................................................................................... (25)
Daljet nga modulatort futen n dhns dhe nga ai transmetohen deri te pranuesi. Prgjat transmetimit t sinjalit n shtegun prej dhnsit deri te pranuesi, ai mund t u nnshtrohet pengesave t ndryshme. Sinjalet me amplituda t ulta jan m t rrezikuara nga pengesat si zhurma, pastaj jo-efikasiteti i modulatorve etj. Kto sinjale t pa dshiruara jan prfshir n sN(t). Sinjalet prej pranuesit, kalojn npr demodulator ashtu q zbrthehen prap n n-linja, pra n n- sinjale sekondare s''(t). Sinjalet sekondare prmes konvertorve kthehen n formn e informatave hyrse-burimore dhe drgohen n cak. Sikur t ekzistonte pajisja ideale komunikuese ather pengesat n transmetim t sinjalit do t ishin zero, pra sN (t) = 0. N kt rast kualiteti i transmetimit gjithashtu do t jet i prkryer (ideal) dhe sinjali sekondar do t duket i njjt me sinjalin primar, pra: s''(t) = s'(t) ............................................................................................................................. (26) Nga ajo q u tha m lart shihet se kualiteti i transmetimit sht proporcional me sN(t) dhe te pajisjet reale vlen: s''(t) = s'(t) sN(t) ................................................................................................................... (27) N prgjithsi Pajisjet komunikuese ndahen n dy grupe: - Pajisje Analoge me ndarje frekuencore t linjave, prkatsisht
pajisjet FDM (Frekuence Division Modulation) dhe
- Pajisje Digjitale me ndarje kohore t linjave, prkatsisht

pajisjet TDM (Time Division Modulation)
Prve ktyre dy llojeve ekzistojn edhe pajisjet komunikuese me transmetim valor WDM (Wave Divizion Modulation) dhe ato me transmetim dinamik DDM (Dynamic Division Modulation).
34
IV. 1. Pajisjet Analoge

Pajisjet analoge AD (Analog Device) datojn prej Janarit t Vitit 1965. Detyr kryesore e AD-ve sht ofrimi i zgjidhjeve pr procedimin e sinjaleve. Zhvillimi i tyre ka qen mjaft o hovshm dhe fitim prurs pr arsye se kan ndikuar drejtprdrejt n zhvillimin e teknologjis bashkkohore. Duke par rndsin e zhvillimit dhe prsosjes s ktyre pajisjeve nuk ka munguar investimi i kompanive lider botrore, n hulumtimin dhe zhvillimin e llojeve t reja t AD-ve. Kshtu n vitin 1975 pr hulumtim dhe zhvillim t AD-ve jan ndar rreth $2 milion Dollar Amerikan apo 7.3% nga vlera e shitjes s po t njjtave pajisje, kurse n vitin 2005 rreth $500 milion, apo 19% e vlers s shitjes.
$ H&ZH
% $ H&ZH / Shitje
Fig. 11. Raporti i investimeve n hulumtim dhe zhvillim sipas shitjes pr 10 vjeare.
Pajisjet Analoge prkatsisht Pajisjet TDM, karakterizohen me ndarjen frekuencore t linjs transmetuese, pra secils linj i takon fush e caktuar frekuencore. Me fjal t tjera nprmjet nj shtegu mundsohet bartja e informatave prmes n- linja. Linjat gjithashtu ndrmjet veti kan distanc t mjaftueshme frekuencore ashtu q t mbrohen nga pengimi i njri-tjetrit (prgjimi). N Fig. 12 sht paraqitur bllok diagrami i nj pajisje TDM me katr linja.
35
Dr. sc. Ahmet SHALA
FFU
1 2 3 4
M1 M2 M3 M4 M modulatori
D1
16 kHz 20 kHz 24 kHz 28 kHz
FFU
1 2 3 4
D2
Linja transmetuese
D3 D4
D - demodulatori
Fig. 12. Bllok diagrami i pajisjes analoge TDM me 4 linja, prkatsisht ndarja frekuencore e linjave telefonike .
Kshtu, sinjalet hyrse ndahen n 4 linja t FFU-s (fusha e frekuencave t ulta), me distanc t mjaftueshme pr tu mbrojtur nga prgjimi i ndrsjell dhe futen n modulatort (M) prkats. Daljet nga modulatort transmetohen s bashku n nj linj transmetuese dhe pastaj para se t arrijn n cak, ato prap demodulohen (D) n 4 linja t njjta sipas frekuencave hyrse prkatse t FFU-s. Si shihet nga Fig. 12, elementt kryesor t pajisjeve analoge jan modulatort prkatsisht demodulatort. Trsia e modulatorve dhe demodulatorve t nj pajisje komunikuese quhet
modem. Kshtu te dhnsi i informatave kemi t bj me modulatort kurse te pranuesi i tyre me
demodulatort. Sipas llojit t mediumit transmetues, modemt mund t ndahen n: modem t klass s par, te t cilt transmetimi realizohet prmes rrugve fizike modem t klass s dyt, te t cilt transmetimi realizohet prmes rrugve radio releje modem t klass s tret, te t cilt transmetimi realizohet prmes rrugve satelitore.
Lidhur me procesin e modulimit demodulimit analog t sinjalit ekzistojn dy parime baz: modulimi analog i sinjalit sipas amplituds dhe modulimi analog i sinjalit sipas fazs
36
IV.1.1. Modulimi analog i sinjalit sipas amplituds
Modulimi analog i sinjalit sipas amplituds sht form e modulimit te e cila amplituda e sinjalit transmetues ndryshon drejtprdrejt n proporcion me sinjalin modulues. Ky lloji modulimi zakonisht prdoret n radio frekuenca dhe ka qen metoda e par e prdorur n radio transmetimet komerciale. Termi origjinal Amplitude Modulation AM prdoret edhe sot pr t identifikuar brezin valor t radios Valt e mesme: AM-valt. Modulimi analog i sinjalit sipas amplituds arrihet n at mnyr q me modulim fitohet sinjal me FU (Frekuenc t Ult) duke vepruar n sinjalin transmetues me FL (Frekuenc t
Lart).
Le t kemi nj sinjal hyrs n FU, i cili n vete ka informata me rndsi, t dhn me funksionin e tensionit t tij n funksion t kohs uh (Fig. 13): u h = U h cos( h t ) ................................................................................................................... (28) ku: Uh amplituda dhe h - frekuenca n [s-1] Sinjali transmetues n FL, le t jet i prshkruar gjithashtu me funksionin e tensionit t tij n funksion t kohs utr (Fig. 14): u tr = U tr cos( tr t + 0 ) ......................................................................................................... (29) ku: Utr amplituda,
tr - frekuenca n [s-1] dhe

0 - ndryshimi fazor fillestar [rad].
Sinjali i moduluar sipas amplituds u(t) do t jet (Fig. 13):
u m (t ) = [U tr + U h cos( h t )] cos( tr t + 0 ) .......................................................................... (30) ku amplituda e sinjalit t moduluar sht: U tr + U h cos(ht ) ................................................................................................................... (31)
37
Dr. sc. Ahmet SHALA
Si shihet nga shprehja (31) amplituda e sinjalit t moduluar sipas amplituds sht n funksion t kohs. Ndryshimi fazor 0 nuk ndikon n procesin e modulimit sipas amplituds, kshtu ai mund t merret zero, pra 0 = 0. Kshtu shprehja (30) mund t shkruhet si n vijim: u m (t ) = U tr (1 + ma cos( h t )] cos( tr t + 0 ) ......................................................................... (32) ku indeksi i modulimit t amplituds sht:
ma =
Uh ............................................................................................................................... (33) U tr
uh
Uh
t 0
Uh
Fig. 13. Sinjali hyrs pr modulim n funksion t kohs
utr
Utr
Utr
Fig. 14. Sinjali transmetues n funksion t kohs
38

u(t)
Uh+Utr Utr
Utr-Up
t 0
-Utr+Up Utr -Uh-Utr Fig. 15. Sinjali i moduluar sipas amplituds n funksion t kohs
Indeksi i modulimit paraqet raportin ndrmjet amplitudave t tensioneve t sinjaleve
prkatse hyrse dhe transmetuese. Nse ma = 0, ather duhet t jet Utr = 0 q do t thot nuk ka tension modulues apo nuk ka ka t modulohet. Nse ma = 1 (modulimi 100%, Fig. 16), ather duhet t jet Utr = Uh , pra amplituda e tensionit hyrs dhe t transmetuar e barabart. N kt rast Amplituda minimale e sinjalit t moduluar zero kurse ajo maksimale Uh + Utr = 2 Utr . N Fig. 16 jan paraqitur shembull i modulimit 50% (ma=0.5), 100% (ma=1) dhe 150% (ma=1.5),
39
Dr. sc. Ahmet SHALA Shembull 9.

u h = U h cos( t ) , kurse sinjalin 2 u tr = 1 cos(4 t + 0.5) ather sinjali i moduluar sipas shprehjes (30) do t jet:
Le
marrim
sinjalin
hyrs
transmetues
u m (t ) = 1 (1 +
Uh cos( t )] cos(4 t + 0.5) ................................................................... (34) 1 2
Kshtu nse n shprehjen (34) marrim: Uh = 0.5, fitojm modulimin 50%, Uh = 1, fitojm modulimin 100% dhe Uh = 1.5, fitojm modulimin 150% (Fig. 16).
Modulimi 50%
1.5
1.5
Modulimi 100%
2
Modulimi 150%
2.5
2.5
Fig. 16. Modulimi 50%, 100% dhe 150% i sinjalit hyrs
40
IV.1.2. Modulimi analog i sinjalit sipas fazs
Modulimi fazor (PM: Phase Modulation) i sinjalit sht form e modulimit e cila paraqet informatn si ndryshim n varsi t fazs s funksionit transmetues. Ky lloj i modulimit nuk sht i prshtatshm pr prdorim meq krkon harduer kompleks pr implementim si dhe sht mjaft problematik pr rastin kur faza e sinjalit sht 0 dhe 180. Supozojm q sinjali hyrs duhet t modulohet prmes sinjalit modulues me frekuenc m dhe faz m, pra: u h = U h sin( h t + h ) ,.......................................................................................................... (35) kurse sinjali prmes t cilit transmetohet sht: u tr = U tr sin( tr t + tr ) ......................................................................................................... (36) Ather sinjali modulues sht: u m (t ) = U tr sin( tr t + u h + tr ) ............................................................................................. (37) sht e qart se kjo mund t konsiderohet edhe si rast special i modulimit t frekuencs kur kemi t bjm me sinusoidat (Fig. 17).
uh ( t) utr ( t)
2 t
Fig. 17.a. Sinjali hyrs dhe transmetues pr modulimin fazor
41
Dr. sc. Ahmet SHALA
Modulimi fazor
2
um ( t) uh ( t)
2 t
Fig. 17.b. Shembull i Modulimit fazor
IV.1.3. Modulimi analog i sinjalit sipas frekuencs
Modulimi i frekuencs (FM: Frequency Modulation) s sinjalit sht form e modulimit e cila paraqet informatn si ndryshim n varsi t frekuencs s funksionit transmetues. Modulimi frekuencor prdoret n radio frekuencat VHF pr cilsi t lart t transmetimit t muziks prkatsisht zrit. TV normale gjithashtu transmetimin e zrit e realizojn prmes FM-ve. Llojet t ndryshme t FM-ve t prdorura n transmetim t sinjalit n prgjithsi quhen W-FM (Wide i plot). Si rezultat i FM-s sht modulimi standard i radio frekuencave t larta q quhen FM radio
valt (pr shum vite radio BBC insistonte t quhen radio valt VHF, q sht shum logjike,
meq transmetimi FM prdor nj pjes t brezit VHF (Very High Frequency). FM-ja sht e vetmja metod e zbatueshme pr video regjistrime dhe pr konvertimin nga
shiriti magnetik pa deformime ekstreme n video sinjale, t cilat kan rang t lart t frekuencave
prej disa Hz pra n disa MHz. Karakteristika kryesore t FM modulimit jan: reduktimi i zhurms n minimum, kufizime t thjeshta, formate t larta t brezave t linjave si sht realizuar V2000, mundsia e mbajtjes nn kontroll e shqetsimeve mekanike dhe ndihmesa n korrektimin kohor. FM gjithashtu prdoret edhe si audio frekuenc pr sintez t zrit, e njohur si FM sinteza apo e popullarizuar si sintisajzer (synthesizers) dhe prdoret t t gjitha gjeneratat e Kompjuterve personal si pajisje Sound Card. 42
Pr t shpjeguar teorin e modulimit sipas frekuencs marrim se sinjali hyrs q duhet t transmetohet, do t jet: u h (t ) ...................................................................................................................................... (38) amplituda e t cili duhet t plotsoj kushtin:
u h (t ) 1 ............................................................................................................................... (39)
Sinjali transmetues duhet t jet: u tr (t ) = U tr cos(2 f tr t ) ................................................................................................... (40) ku: ftr paraqet frekuencn baz t sinjalit transmetues n Hz, kurse Utr amplituda e fardoshme. Sinjali transmetues duhet t modulohet prmes sinjalit modulues t forms:
t t u m (t ) = U tr cos 2 f (t ) dt = U tr cos 2 [ f tr + f u h (t )] dt ............................... (41) 0 0
ku
f (t ) = f tr + f u h (t ) dhe quhet frekuenca e astit t oscilimit, kurse f paraqet devijimin e
frekuencs n nj drejtim prej f tr duke marr q u h (t ) sht i kufizuar n rangun 1 . Karakteristik e modulimit t frekuencs sht indeksi i modulimit i cili ndikon n at se sa variabla e moduluar ndryshon rreth shkalls s pa moduluar t saj. Pr FM-n kjo varet prej frekuencs s sinjalit transmetues, pra:
h= f u h (t ) f .............................................................................................................. (42) = fh fh
N kt mnyr t indeksimit vrejm dy raste: Nse frekuenca e modulimit sht konstante dhe indeksi modelues rritet ather gjersia e linjs s sinjalit rritet, por hapsira ndrmjet spektrave mbetet e njjt. Nse devijimi i frekuencs sht konstant dhe indeksi i modulimit rritet ather gjersia e linjs s sinjalit mbetet e njjt, kurse hapsira ndrmjet spektrave zvoglohet.
43
Dr. sc. Ahmet SHALA Shembull 10
Le t marrim q sinjali hyrs q duhet t modulohet sht:

u h (t ) = U h cos( f h t ) 2 U h cos( f h t ) nese nese 0 < t 3 3 < t 6
Diagrami i ktij sinjali hyrs sht paraqitur n Fig. 18.

uh(t)
1
Fig. 18. Sinjali hyrs, pr Uh=1, fh=1.5
Sinjali transmetues do t jet i forms s ngjashme me shprehjen (40) kurse sinjali modulues sipas shprehjes (41). Jan prvetsuar kto vlera pr sinjalin transmetues: Utr = 2, ftr = 0.5 kurse pr sinjalin e moduluar, devijimi i frekuencs sht marr f = 0.3. Kshtu indeksi i modulimit sipas shprehjes (42) do t jet:
h= f u h (t ) 0.3 1 1 f = = 0.333 dhe 0 fh fh 1 .5 3
N Fig. 19 sht paraqitur sinjali hyrs dhe sinjali i moduluar sipas frekuencs, me vlerat e prvetsuara, paraprake.
44
um(t) utr(t)
2
f
Fig. 19. Sinjali transmetues dhe sinjali i moduluar sipas frekuencs.
IV.2. Pajisjet Digjitale

Me zhvillimin e hovshm t teknologjis digjitale integruese, gjithnj e m shum vrehet prdorimi i transmetimit t sinjaleve diskrete dhe proceseve t digjitalizimit. Bazuar n historikun e teoris s informimit dhe komunikimit, mund t thuhet se vitet e fundit po ndodh revolucioni digjital (Digital Revolution). Revolucioni digjital, zanafilln e ka q nga viti 1937 kur francezi, Alec H. Reeves e prezantoi kodin e modulimit impulsiv PCM (Pulse-Code Modulation). Zhvillimi pajisjeve digjitale ka vazhduar npr vite, ku do t veojm:
45
Dr. sc. Ahmet SHALA
Fig. 20. Memorien tambur t kompjuterit t Atanasoff-Berry, viti 1939, NMAH Pajisjen digjitale muzikore Mellotron n form t pianos, por e cila jep tinguj t ngjashm me instrumentet muzikore si klarineta, violina etj., viti 1963. Kjo pajisje sht prdorur nga grupet e njohura muzikore si Beatles, Pink Floyd, Led Zeppelin etj.
Fig. 21. Pajisja Mellotron
Fig. 22. Qarkun e integruar, GEE, viti 1974 46
Peter Vogel dhe Kim Ryrie n vitin 1979 prodhuan instrumentin muzikor kompjuterik (CMI - Computer Musical Instrument) i cili prdorte disketat pre 500kB.
Fig. 23. Instrumenti muzikor CMI Zhvillimi i pajisjeve digjitale edhe sot sht mjaft prezent, si CD-t, flash memoriet, telefonit digjitale, kabllot optike, rrjetet TV digjitale toksore dhe satelitore etj. Prparsia e pajisjeve digjitale ndaj atyre analoge sht e pamohueshme, si n aspektin teknik ashtu edhe ekonomik. Mirpo, n aspektin e praktik, prdorimi i teknologjive t reja paraqet edhe probleme, si sht prshtatshmria e pajisjeve digjitale me ato analoge. Nse nga sinjali analog (kontinuel) merren vetm disa vlera karakteristike n nj interval t caktuar kohor, fitohet sinjali diskret. Shembull i sinjalit diskret sht sinjali telegrafik. Mnyra se si realizohet digjitalizimi i sinjalit prej analog n digjital sht paraqitur n Fig. 24, ku nga sinjali analog (kontinuel) ngjyr t hirt, merren vlerat karakteristike dhe ato bashkohen me funksione shkall, me rast fitohet sinjali digjital diskret me ngjyr t kuqe.
Fig. 24. Digjitalizimi i sinjalit 47
Dr. sc. Ahmet SHALA
IV.2.1. Modulimi digjital
Modulimi digjital i sinjalit realizohet prmes funksioneve transmetuese analoge dhe mundson prmirsimin e sinjalit n aspektin e zhurms dhe krahasimin me skemat e modulimit analog. Modulimi digjital ashtu si modulimi analog sht i mundur n tri mnyra themelore t ndryshme: Modulimi impulsiv i amplituds PAM (Pulse Amplitude Modulation), Modulimi impulsiv i kohzgjatjes PDM (Pulse Duration Modulation) dhe Modulimi impulsiv i fazs PPM (Pulse Phase Modulation). Ekziston edhe lloj tjetr i modulimit q quhet Modulim impulsiv i gjersis PWM (Pulse Width Modulation) ku gjersia e impulsit ndryshon n varsi t sinjalit modulues, pra gjersia sht funksion i amplituds.
Modulimi digjital PAM sht paraqitur n Fig. 25.
Sinjali hyrs
Sinjali transmetues
PAM To
Fig. 25. Modulimi digjital PAM
Karakteristik e modulimit PAM sht se gjersia e impulsit dhe largsia ndrmjet impulseve To jan konstante, kurse amplituda sht e ndryshueshme.
48
Sipas normave t pranuara ndrkombtare ITU, vlera e largsis s impulseve duhet t jet: To = 125 s (mikro sekonda, 1 s = 10-6 s) N rastin e modulimit digjital PDM gjersia e impulseve sht n funksion t kohs, pra
(t), kurse amplituda dhe largsia ndrmjet impulseve (To ) diskrete jan konstante Fig. 26.
( t)
PDM To
Fig. 26. Modulimi digjital PDM
N rastin e modulimit digjital fazor (frekuencor) PPM gjersia e impulseve (t), sht madhsi konstante, kurse largsia ndrmjet impulseve ndryshon n funksion t kohs, pra T(t) diskrete jan konstante Fig. 27.
PPM To T(t)
Fig. 27. Modulimi digjital PPM
49
Dr. sc. Ahmet SHALA
V. PAJISJET KOMUNIKUESE N KOMUNIKACION
Me qllim t modernizimit t komunikacionit rrugor, n ditt e sotme vrehen prpjekje t ndryshme n prdorimin e pajisjeve t sofistikuara komunikuese n komunikacion. Ndr problemet m t mdha q vrehen sot n komunikacion jan: ndotja e ambientit, siguria n komunikacion dhe mbingarkimi (tollovit) i komunikacionit vemas rrugor. Pajisjet komunikuese jan me rndsi t veant n komunikacion, apo mund t themi se jan pjes e pandashme e tij. Nuk mund t mendohet komunikacioni bashkkohor, i cili do t do t kishte funksion kualitativ pa prezencn e ktyre pajisjeve. N shumicn e degve t komunikacionit, pajisjet komunikuese paraqesin ngritje t infrastrukturs, prkatsisht modernizim t tyre. Kjo i shtyn hulumtuesit q edhe m tepr t punojn ashtu q kto pajisje t arrin shkall t knaqshme t zhvillimit, pr tiu prgjigjur krkesave t kohs. Me shfrytzimin e informatave t llojeve t ndryshme, automatizimit, digjitalizimit dhe pajisjeve komunikuese vemas digjitale jan zgjedhur dhe pritet t zgjedhn shum probleme n komunikacion n prgjithsi si jan: ndotja e ambientit nga pjesmarrsit n komunikacion, dirigjimi (drejtimi) optimal i komunikacionit dhe siguria n komunikacion .
Fatkeqsisht, pajisjet ekzistuese komunikuese, zgjedhin nj numr t vogl t problemeve t prgjithshme t cekura. Prandaj, zhvillimi dhe hulumtimi i pajisjeve t reja sht dhe duhet t jet proces dinamik i vazhdueshm. Infrastruktura e Informimit dhe Komunikimit paraqet baz t prbashkt mbi t ciln funksionojn pajisje t ndryshme pjesmarrse n komunikacion. Telekomunikacioni si deg e rndsis s veant kombtare, bazn e saj e mbshtet mbi pajisjet informative dhe komunikuese, prkatsisht cilsin e tyre. Nj ndr pajisjet komunikuese q ka gjetur prdorim n komunikacion sht pajisja DPCM
(Differential Pulse Code Modulation) prmes s cils arrihet vlersimi i procesit t kodimit fotografive dhe modulohet sinjali digjital.
50
V.1. Pajisja komunikuese DPCM

Parimi i puns s pajisjes DPCM sht paraqitur n Fig. 28
s hyrja
e kuantizeri
e' + +
koduesi i entropis
linja
koduesi
s
parashikuesi
s'
dalja dekoduesi
s' + parashikuesi
+ e' dekoduesi i entropis
linja
Fig. 28. Parimi i puns s pajisjes DPCM
). Ndryshimi ndrmjet tyre Sinjali hyrs (s) krahasohet me sinjalin e dal nga parashikuesi ( s
paraqet gabimin (e) i cili sht:
. e=ss
Gabimi (e) hyn n kuantizer dhe pasi t kuantizohet merr formn e sinjalit (e) i cili prmes koduesit t entropis s sinjalit kalon n linjn transmetuese. N kt rast shuma e gabimit t kuantizuar dhe sinjalit t parashikuar, paraqet sinjalin e prmirsuar, pra:
. s' = e'+ s
Nga Fig. 28 mund t shihet se gabimi i prmirsimit sht i barabart me gabimin e kuantizimit (q), pra:
s ' s = e'e = q .
N Fig. 29 sht paraqitur rasti i analizs s nj fotografie, varsisht nga numri i pixel-ve t prdorur.
51
Dr. sc. Ahmet SHALA
1 bit / pixel kodimi i gabimit t parashikuar shkalla e mbingarkuar
1 bit / pixel shkalla m e qart fytyra kokrrzuar
3 bit / pixel
Parashikimi linear
0 1/2
1/4
1/4
4 bit / pixel
origjinali
Fig. 29. Transmetimi digjital fotografis prmes pajisjes DCPM
Dallojm edhe dy lloje t pajisjes DPCM dhe at sipas mnyrs s formimit t ndryshimit sinjalit: me formim t ndryshimit t sinjalit n form analoge dhe me formim t ndryshimit t sinjalit n form digjitale.
Parimi i puns s pajisjes DPCM-analoge sht paraqitur n Fig. 30.
GF Gjeneratori i frekuencave 1 2 To ndrprersi i voness
s'(t)
BN Blloku i ndryshimit
S Digjitalizuesi (Sampler) s(t) DPCM Q K sinjali Kuantizeri Koduesi (Quantizer) D s''(t)
Dekoduesi Integratori
Fig. 30. Parimi i puns s pajisjes DPCM-analoge 52
Te pajisja DPCM analoge (Fig. 30) sinjali hyrs s(t) futet n hyrjen 1 t bllokut pr ndryshim (BN) dhe njhersh ai kalon npr ndrprersin e voness To pr hapin kohore To dhe futet n hyrjen 2 BN-s. Prej bllokut BN fitohet sinjal analog, q paraqet ndryshimin e dy sinjaleve hyrse analoge 1 dhe 2. Ky ndryshim digjitalizohet (diskretizohet) me frekuenc t caktuar prmes gjeneratorit t frekuencave (GF). Sinjali i digjitalizuar sht shnuar me s(t) i cili pastaj kuantizohet dhe kodohet. Nga koduesi (K) del sinjali digjital impulsiv DPCM i cili vazhdon rrugn n linjn e pajisjes komunikuese deri te dekoruesi (D) dhe kalon npr integrator me qllim t kuantizimit dhe mbledhjen e vlerave t ndryshme ndikuese, dhe n fund prmes filtrave t ndryshm fitohet sinjali analog si dalje pra s(t). N Fig. 31. sht paraqitur parimi i puns s pajisjes DPCM digjitale.
s'(t)
A/D To
1 2
s(t)
DPCM sinjali
1 2
To
D/A
s''(t)
Fig. 31. Parimi i puns s pajisjes DPCM-digjtale
Te pajisja DPCM-digjitale (Fig. 31), sinjali analog kthehet n sinjal digjital prmes konvertuesit (A/D) dhe pastaj si hyrje e par shkon n bllokun e ndryshimit dhe krahasohet me sinjalin q vjen nga ndrprersi i voness dhe si dalje fitohet sinjali digjital DPCM. Ky sinjal s(t) duhet prap t krahasohet n mbledhs me sinjalin e voness dhe pastaj prmes konvertuesit (D/A) kthehet n sinjal analog s(t). Me qllim t zvoglimit t ndryshimit, q lind si pasoj e prdorimit t kuantizimit dhe digjitalizimit, nevojitet q n vazhdimsi sinjali dals nga modulatori t krahasohet me sinjalin hyrs. Kjo do t thot se n kt rast n ann e dhnsit duhet t kemi demodulatorin. N kt mnyr ka lind nevoja pr pajisjen DPCM me lidhje kthyese, parimi i puns t t cils sht paraqitur n Fig. 32. Lidhja kthyese realizohet prej sinjalit q del nga kuantizeri (Q) dhe pastaj futet n integrator, dhe si i till kthehet n hyrjen e dyt t bllokut t ndryshimit (BN). 53
Dr. sc. Ahmet SHALA
GF Gjeneratori i frekuencave 1 2
s'(t)
BN Blloku i ndryshimit
S Digjitalizuesi (Sampler) s(t) DPCM Q Kuantizeri (Quantizer) K sinjali Koduesi D s''(t)
Dekoduesi Integratori
Integratori
Fig. 32. Parimi i puns s pajisjes DPCM me lidhje kthyese
V.2. Programet zhvillimore informativo-komunikuese PROMETHEUS dhe DERIVE

Koht e fundit n SHBA, Japoni dhe Evrop jan n zhvillim e sipr pajisjet informativekomunikuese t cilat bazohen n pajisjet inteligjente. Komunikacioni rrugor n SHBA zhvillohet nn programin ERGS (Electronic Route Guidance System), dhe sht pjes e programit t prbashkt me emrin ITS (Intelligent Transportation System). N Japoni, komunikacioni rrugor zhvillohet nn programin CACS (Comprehensive Automobile Traffic Control sistem). N Evrop zhvillimi i komunikacionit rrugor sht nn dy programe:
PROMETHEUS (Programme for a European Traffic with Highest Efficiencu and
Unprecudented Safety) dhe

DRIVE (Dedicated Road Infrastructure for Vehicle safety in Europe)
T dyja kto programe kan t njjtin qllim: efikasitetin, sigurin, drejtimin optimal t komunikacionit dhe mbrojtjen e ambientit. 54
Kshtu, programet Prometheus dhe Derive duhet t zhvillojn pajisje integruese informative inteligjente pr komunikacion. Me fjaln integruese nnkuptohen pajisje t ndryshme q prodhohen nga ky program, si jan: pajisjet pr drejtim t komunikacionit, pajisjet krkimore-hulumtuese, pajisjet informuese pr shofer, pajisjet automatike pr pagesa, pajisjet pr drejtim t stacionit t trenave etj.
Kto pajisje n bashksi prdoren si pjes e infrastrukturs s rrjetave t komunikacionit. Duhet theksuar se programin Prometheus e ka themeluar Industria e Automobilave kurse programin Drive, Bashksia Europiane.
Prometheus i ka dhn detyr vetes t realizoj nj nnprogram i cili n mnyr aktive do ti
mundsoj shoferit n vozitje. Kshtu, shoferi prmes ktij programi do t ket n dispozicion informatat lidhur me rrugn m t shkurtr pr t arritur deri n cakun e dshiruar. Pastaj ky program mundet edhe t mer prsipr drejtimin, me ndihmn e pajisjeve elektronike t infrastrukturs. Prmes ktij programi do t mundsohej rregullim dinamik i komunikacionit dhe n disa raste, vet sistemi do t reagoj, shpesh edhe m shpejt se vet shoferi, dhe kshtu do t evitoheshin shum aksidente. Pra bhet fjal pr pajisje t cilat n mnyr autonome do t merrnin drejtimin e automjetit. Programi Prometheus krkon hulumtime n teren, projekte demonstruese, vlersimin e shfrytzueshmris s pajisjeve dhe mundsin e prdorimit t pajisjeve t reja teknologjike. Pra
Prometheus sht program i atill q i bashkon zhvillimin industrial dhe hulumtues, si nj trsi
pr nj qllim t prbashkt. Zhvillimi i industris s automobilave bazohet n nnprogramet pr hulumtime q jan:

PRO-CAR - q merret me hulumtimin e fushave si jan: gjendja e shoferit dhe makins,
rrethina (pengesat, moti, dukshmria, etj), siprfaqja e rrugve (e rrafsht, e pjerrt, me gunga dhe gropa, frkimi, etj.) dhe t gjith parametrat nga senzort n automjet dhe rrethin. Nn kt program jan edhe hulumtimet n aspektin e drejtimit automatik t komunikacionit prmes
55
Dr. sc. Ahmet SHALA
sinjalizimeve elektrike, e ashtuquajtura drive-by-wire e cila n t ardhmen do t zvendsonte drejtimin manual klasik.
PRO-NET sht nnprogram kompleks. Nga ky priten zgjidhje pr rritjen e shkalls s
siguris n komunikacion. Rezultatet bazohen n prparimin e tekniks, komunikacionit dhe sistemeve paralajmruese n rast rreziku.
PRO-ROAD sht nnprogram i cili duhet t prfshij komunikimin ndrmjet
infrastrukturs dhe shoferit (automjetit) dhe at prmes procedimit t informatave dhe grumbullimit t t dhnave. Gjithashtu ktu nevojitet realizimi i pajisjeve komunikuese prkatse.
PRO-ART si nnprogram merret me zhvillimin dhe hulumtimin e tekniks s inteligjencs
artificiale. Kjo bazohet n mundsin e manovrimit dhe dialogut. Ky nnprogram sht njhersh edhe ardhmria e komunikacionit bashkkohor.
PRO-CHIP
nnprogram
prfshin
zhvillimin
teknologjis
integruese
mikroelektronike, e cila do t zbatohet n zhvillimin e industris. Kto hulumtime prfshijn: mbshtetjen teknologjike, aktivizimin e teknologjis, paraqitjen e udhzimeve dhe t dhnave, komunikimin dhe prdorimin e inteligjencs artificiale n prpunim t t dhnave.
PRO-COM sht nnprogram q merret me hulumtimin e pajisjeve informative
komunikuese dhe protokolleve t nevojshme pr komunikim ndrmjet pjesmarrsve n komunikacion dhe qendrs pr drejtim t komunikacionit.
PRO-GEN nnprogram q duhet t mundsoj zbatimin e projekteve t programit Prometheus n komunikacion, me rast shfrytzohen teknikat e simulimeve. Mu prmes ktij
nnprogrami realizohet bashkpunimi apo renditja me programin tjetr DERIVE t Bashksis Evropiane. Kshtu pra si program bashkrendues me Prometheus sht programi Derive, por i cili kryesisht merret me hulumtimet rreth infrastrukturs s komunikacionit. Derive ka pr detyr t zhvilloj tri fusha t komunikacionit: sigurin e rrugve, ndotjen e ambientit dhe prparsit e llojeve t transportit. Gjithashtu prmes programit Derive ka lindur nevoja e standardizimeve n komunikacion pr tr hapsirn evropiane. Ky program mundson radhitjen e informimit dhe komunikimit si pjes integrale n teknologjin e komunikacionit ashtu q pajisjet komunikuese t ken infrastruktur t prbashkt informativo-komunikuese.
56
Pajisjet komunikuese pr mbshtetje dhe vendosje kan pr detyr: prpunimin e t dhnave, vizualizimin e t dhnave, t mundsojn qasje dhe ofrojn propozime pr t cilat mund t shfrytzohen pr krkim t zgjidhjeve prmes metodave analitike. Metodat analitike prfshijn: planifikimin e rrjetave, programimin, teorin e probabilitetit dhe metodat e simulimit e t ngjashme. Funksionet inteligjente (t msuarit, zgjedhja e problemit, kuptimi, etj.) t pajisjeve t informimit komunikimit, prkatsisht modeli mekanik i memories kryesisht varet nga sasia njohurive t arkivuara m par. Pr t kuptuar nj ngjarje sht e nevojshme t posedojm njohuri paraprake. Si pajisje me rndsi t veant, konsiderohen pajisjet eksperte prkatsisht pajisjet informativo-komunikuese inteligjente t cilat n baz t llogaritjeve ekzakte nxjerrin vendimet e jo si sht rasti me njeriun i cili duke prdor t menduarit nxjerr vendime, q shpesh mund t mos jen m t qlluarat. Prparsit e pajisjes eksperte ndaj njeriut jan: gjithmon sht e disponuar, gjithmon ofron t njjtn aftsi profesionale, ka qasje t vazhdueshme n bazn e nevojshme t t dhnave, jan logjike, objektive dhe t besueshme, n to nuk ndikon gjendja emocionale, nuk harron dhe nuk bn gabime matematikore, nuk e pengon sasia e madhe e t dhnave, prkundrazi, doher sht n gjendje aktive, i vzhgon dhe udhheq t gjitha momentet kritike, sjell vendime t arsyeshme, e jo subjektive.
Pajisja eksperte sht ushqim pr dijen dhe paraqet baz me vler t madhe t dijes. Njra ndr detyrat baz t tyre sht t i ndihmoj ekspertit gjat zgjidhjeve t problemeve t fushave t caktuara paraprakisht. Kshtu pr prfundim, njeriu prap se prap mbetet mbikqyrsi kryesor personazhi kryesor i ksaj bote edhe pse n disa raste duket se po zvoglohet-humb rndsia e tij.
57
Dr. sc. Ahmet SHALA
LITERATURA
1. C. E. Shannon, W. Weaver; The Mathematical Theory Of Communication, Illinois, USA, 1949. 2. Thomas M. Cover, Joy A. Thomas; Elements of Information Theory, New York, USA, 1991. 3. US Army Information Center; Basic Communications Information, Fort Huachuca, USA, 1999. 4. Frane Jelusic, Informacije i Komunikacije, Zagreb, Croatia, 1999. 5. Denis McQuails; Mass Communication Theory, London, UK, 2000.
6. Littlejohn, S. W.; Theories of human communication, Belmont, USA,1999.
7. Griffin, E.; A first look at communication theory, Wheaton, USA, 2003. 8. K. Shigemoto; Weber-Fechners Law and Demand Function, Tezukayama, Japan, 2002 9. www.analog.com dhe website tjera
58
Pyetje pr prgjigje nga lnda Informimi dhe Komunikimi

ka thot definicioni teknik i informats? ka paraqet sinjali? ka paraqesin simbolet? Pajisjet-mjetet komunikuese me cilat pajisje-mjete mund t krahasohen dhe si quhet malli q bartet ktu? 5. Cilat jan format kryesore t informats? 6. ka paraqet Informata sintaksore? 7. ka paraqet Informata skematike? 8. ka paraqet Informata programore? 9. ka paraqet Informata estetike? 10. ka prshkruan ligji i Weber-Fechner-it, shkruaje shprehjen pr t, ka paraqesin prbrsit e tij dhe ka prcaktohet prmes tij? 11. ka paraqet Decibeli dhe Neperi? 12. ka paraqet Bajti (byte) dhe cilat jan njsit m t mdha se ai? 13. Nj informat prbhet prej tri simboleve. Probabiliteti i dy simboleve jan p(x1) = 0.4 = 40% , p(x2) = 0.25 = 25%. Sa sht probabiliteti i simbolit t tret? 14. Shkruaje shprehjen pr llogaritje t mesatares aritmetike t nj grupi t t dhnave? 15. T llogaritet mesatarja aritmetike e numrave 1, 3, 5, 7 dhe 9? 16. Duke e ditur se devijimi standard llogaritet me shprehjen: 2 =

1. 2. 3. 4.
f ( x ) dx , tregoni pr
ka shrben ajo? 17. Shkruani shprehjen pr llogaritje t prmbajtjes s informats dhe ka paraqet ajo? 18. Cila sht baza e logaritmit me t ciln llogaritet prmbajtja e informats dhe far njsie ka? 19. ka paraqet entropia e informats, e cila dihet se llogaritet me shprehjen: n n 1 H ( X ) = H ( xi ) = p ( xi ) ld [bit / simbol ] . p ( xi ) i =1 i =1 20. N rast se nj informat prbhet nga 4 simbole me probabilitet t njjt pra: p( x1 ) = p( x 2 ) = p( x3 ) = p( x 4 ) = 0.25 = 25% , t llogaritet entropia e ksaj informate? 21. far nnkuptoni me formn kontinuele (t vazhdueshme) t sinjalit, veoni ndonj informat t till? 22. far nnkuptoni me formn diskrete (digjitale) t sinjalit, veoni ndonj informat t till? 23. Cilat jan karakteristikat kryesore t nj kodi dhe si llogaritet numri i kombinimeve t mundshme t tij? 24. T konvertohet numri binar (110101)2 n numr decimal? 25. T konvertohet numri binar (100011011011110101000100001)2 n numr heksadecimal? 26. T konvertohet numri heksadecimal (F40A2)16 n numr decimal? 27. ka paraqet redundantiteti i nj kodi, apo kur nj kod sht redundant? n! k , 28. Duke ditur se numri i kombinacioneve llogaritet me shprehjen: C n = (n k )= (n k )! k! n! numri i variacioneve me shprehjen: Vnk = dhe numri i permutacioneve me ( n k )! shprehjen: P=n!, t llogariten ato pr rastin e numrave binar prej pes simboleve (elementeve). Gjithashtu t tregohet se ky kod a sht reduntant apo jo dhe pse? 29. Cilat jan llojet kryesore t lajmit-porosis dhe ka paraqesin terminalet? 59
Dr. sc. Ahmet SHALA
30. ka paraqet pajisja vocoder, pr bartjen e cilit lloj t porosis prdoret? 31. Shkruani disa prparsi (veori) t prdorimit t pajisjeve digjitale pr transmetim t t folurit-zrit? 32. Cilat jan format kryesore t lajmit-porosis: s shkruar, me foto statike dhe lvizse? 33. ka paraqet interneti? 34. Shkruani disa rrjeta kompjuterike q marrin pjesn n rrjetn globale? 35. Cila organizat, si e ka emrtuar rrjetn e par kompjuterike, pr far qllimi sht projektuar dhe q konsiderohet si paraardhse e internetit. 36. Si quhen normat e prgjithshme t rrjetave kompjuterike internetit dhe cili sht qllimi i tyre? 37. Cili ishte qllimi i krijimit t WWW nga CERN-i? 38. Shkruani disa lloje t bazave t t dhnave grafike (ekstenzione t File-jave) q prdoren m s teprmi? 39. Shkruani disa lloje t bazave t t dhnave audio (ekstenzione t File-jave) q prdoren m s teprmi? 40. Shkruani disa lloje t bazave t t dhnave pr foto lvizse - film (ekstenzione t Filejave) q prdoren m s teprmi? 41. ka paraqet web-site? 42. Pr ka shrben URL-ja? 43. ka prcakton DNS-ja? 44. ka nnkuptoni me shkurtesn Top-Level-Domain? 45. Si quhet pajisja e par komunikuese dhe pr far qllimi komercial sht prdorur pr her t par? 46. Cila sht detyra kryesore e pajisjeve komunikuese? 47. Cilat jan kushtet teknike dhe ekonomike q duhet t i plotsoj nj modulator? 48. Cilat jan llojet kryesore n t cilat ndahen pajisjet komunikuese? 49. Cila sht detyra kryesore e pajisjeve analoge? 50. ka i karakterizon pajisjet analoge TDM? 51. Cilat jan elementt kryesore t pajisjeve analoge dhe ka paraqet modem-i? 52. Si ndahen modemt sipas llojit t mediumit transmetues? 53. Cilat jan dy parimet baz t procesit t modulimit-demodulimit t sinjalit analog? 54. Si arrihet modulimi analog i sinjalit sipas amplituds, prshkruajeni matematikisht at? 55. ka paraqet indeksi i modulimit analog sipas amplituds? 56. ka ndodh n rast se indeksi i modulimit sht ma = 0 ose 1 ose 1.5? 57. ka paraqet modulimi i sinjalit analog sipas fazs dhe pse sht i paprshtatshm? 58. ka paraqet modulimi i sinjalit analog sipas frekuencs (FM) dhe ku prdoret ai? 59. Cilat jan karakteristika kryesore t FM modulimit? 60. Kur mund t thuhet se ka filluar revolucioni digjital, me ka ka filluar dhe veoni disa pajisje t hershme digjitale? 61. Si fitohet sinjali digjital duke e krahasuar at me sinjalin analog dhe cili sht sinjali digjital q mund t merret si shembull? 62. Shkruani katr mnyrat e modulimit t sinjalit digjital? 63. Cilat jan problemet m t mdha q vrehen sot n komunikacion rrugor? 64. ka sht duke u prdorur n zgjidhjen e problemeve n komunikacion n prgjithsi? 65. ka paraqet Infrastruktura e Informimit dhe Komunikimit? 66. Si quhet pajisja komunikuese q ka gjetur prdorim n komunikacion, ka arrihet me prdorimin e saj dhe cilat jan tri llojet kryesore t tyre? 67. Si quhen dy programet q mbshtesin zhvillimin e komunikacionit rrugor n Evrop, kush i ka themeluar ato? 68. Cili sht qllimi kryesor i programeve evropiane t komunikacionit rrugor? 60
69. ka i ka dhn detyr vetes t realizoj programi Prometheus? 70. ka do t mundsoj programi Prometheus? 71. Cilat jan nnprogramet e programit Prometheus, njri prej tyre trego se ka ka pr detyr? 72. Me ka merret kryesisht dhe ka ka pr detyr t zhvilloj programi Drive? 73. ka kan pr detyr pajisjet komunikuese pr mbshtetje dhe vendosje? 74. ka jan pajisjet eksperte prkatsisht pajisjet informativo-komunikuese inteligjente? 75. Cilat jan prparsit e pajisjes eksperte ndaj njeriut? 76. Cila mbetet detyra baz e pajisjeve eksperte?
Prfundon me numrin 76.
61

Informimi Dhe Komunikimi

Enviado por

Dados do documento

Título original

Direitos autorais

Formatos disponíveis

Compartilhar este documento

Compartilhar ou incorporar documento

Opções de compartilhamento

Você considera este documento útil?

Este conteúdo é inapropriado?

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Informimi Dhe Komunikimi

Enviado por

Direitos autorais:

Formatos disponíveis

Dr. sc.

INFORMIMI DHE KOMUNIKIMI NE KOMUNIKACION

Dr. sc. Ahmet SHALA

Prishtin, Mars 2006

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion

II. TEORIA E INFORMIMIT INFORMATS ...........................................................................9

III. LLOJET E LAJMIT POROSIS .........................................................................................27

Dr. sc. Ahmet SHALA IV. PAJISJET KOMUNIKUESE ...................................................................................................34

V. PAJISJET KOMUNIKUESE N KOMUNIKACION ...........................................................51

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion

Dr. sc. Ahmet SHALA

I. N PRGJITHSI PR INFORMIMIN INFORMATN

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion

II. TEORIA E INFORMIMIT INFORMATS

U1 I P k [dB] = k log 1 [dB] = log 1 [dB] ........................................................... (2) U2 I2 2 P2

II.1. Informata dhe teoria e probabilitetit

Shuma e probabilitetit t gjitha simboleve xi (i=1...n) sht e barabart me 1, pra:

Fig. 1. Funksioni i Gauss-it i shprndarjes normale ( = 4 dhe = 20) 11

Dr. sc. Ahmet SHALA

Mesatarja aritmetike X m e grupit t t dhnave caktohet me shprehjen:

hapi := 0.01 n = 4000 i := 0 .. n

xfundor xfillestar hapi

Kshtu pra, mesatarja aritmetike n kt rast do t jet:

Faktori i pritjes pr variablat kontinuale llogaritet me shprehjen:

kurse pr variablat diskontinuale llogaritet me shprehjen:

ku: p( xi ) paraqet probabilitetin e variabls xi.

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion

Funksioni i Gauss-it f(x) ka kto veti: a) f ( x ) 0 , pr do x .......................................................................................................... (15)

dx = P( x1 < x < x 2 ) .......................................................................................... (17)

ku P( x1 < x < x2 ) paraqet probabilitetin prej x1 deri x2 dhe llogaritet me shprehjen:

II.2. Prmbajtja e informats dhe Entropia

Dr. sc. Ahmet SHALA I ( xi ) = log 2

1 1 = ld [bit ] ...................................................................................... (20) p ( xi ) p ( xi )

[bit / simbol ] ................................................. (22)

ather entropia do t jet maksimale:

[bit / simbol ] .................. (23)

Nse nj informat prmban dy simbole me probabilitet t njjt t paraqitjes ather kemi:

x1 dhe x 2 - simbolet prbrse p( x1 ) = p( x2 ) = 0.5 = 50%

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion

II. 3. Ndarja e sinjaleve si transmetues t informatave

Dr. sc. Ahmet SHALA

Fig. 3. Sinjali diskret - telegrafik

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion

II. 4. Kodet dhe kodimi i informats

N prdorim m s teprmi jan: kodi binar, decimal dhe heksadecimal.

Dr. sc. Ahmet SHALA

II. 4.1. Konvertimi i numrave Binar, Decimal dhe Heksadecimal

Le t shohim si qndrojn numrat bazik t ktyre tri sistemeve ndrmjet veti:

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion Shembull 5. Konvertimi i numrave binar - heksadecimal

Dr. sc. Ahmet SHALA Shembull 6. Konvertimi i numrave binar - decimal

10000000 1000000 100000

Le t shohim si konvertohet numri binar 110101 n numr decimal.

Tabela e numrit 2 n fuqin e 7, 6 ... 0: 27 128 26 64 25 32 24 16 23 8 22 4 21 2 20 1

Kshtu numri binar 110101 sht i barabart me numrin decimal 53.

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion

53 : 2 = 26 mbetja 26 : 2 = 13 mbetja 13 : 2 = 6 6:2=3 3:2=1 1:2=0 mbetja mbetja mbetja mbetja

Shembull 7. Konvertimi i numrave heksadecimal - decimal

268435456 16777216 1048576 65536

Dr. sc. Ahmet SHALA

16 = 161 por meq sht kaluar fuqia 162 s pari merret:

Tani mbetja prfundimtare 2 shkruhet si:

II.4.2. Kodet kontrolluese

Informimi dhe Komunikimi n Komunikacion